MAK 351 MAL USULLER

Do.Dr. Turgut GLMEZ T Makina Fakltesi

METAL DKM YNTEMLER

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Kum Dkm Dier Bozulabilir Kalba Dkm Yntemleri Kalc Kalba Dkm Yntemleri Dkmhane Uygulamalar Dkm Kalitesi Dklebilen Metaller Dkm Para Tasarm Prensipleri

Dkm Yntemlerinin ki Kategorisi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

1. Bozulabilir kalp yntemleri kalp, paray karmak iin datlr stnl: daha karmak ekiller mmkndr Eksiklii: dkmn kendisinden ok kalb yapma sresinin uzunluu nedeniyle retim hz genellikle dktr 2. Kalc kalp yntemleri kalp metalden yaplr ve ok sayda dkm iin kullanlabilir stnl: yksek retim hzlar Eksiklii: kalb amak gerektiinden geometriler snrldr
3

Kum Dkme Genel Bak

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Toplam dkm retiminin nemli bir ksmn oluturan, en yaygn kullanlan dkm yntemi elik, nikel ve titanyum gibi yksek scaklkta eriyen hemen tm alamlar kum kalba dklebilir Dklen para boyut aral, kk boyuttan ok byk boyutlara kadar uzanr retim miktar bir adetten milyonlarca adede kadardr

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.1 Bir hava kompresr erevesine ait, 680 kg arlndaki byk bir kum dkm

Kum Dkmdeki Aamalar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Erimi metal kum kalba dklr Metalin katlamasna yeterli sre beklenir Dkm karmak iin kalp datlr Dkm temizlenir ve muayene edilir Yolluk ve besleyici sistemi ayrlr 5. Metalurjik zelliklerini iyiletirmek iin bazen dkme sl ilem gerekir 1. 2. 3. 4.

Kum Kalbn Yaplmas

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kum kalptaki boluk, bir model etrafnda kumu sktrarak ve ardndan iki kalp yarsn ayrp modeli kararak oluturulur Kalp ayrca yolluk ve besleyici sistemi iermelidir Eer dkmde i yzeyler olmas gerekiyorsa, kalba bir maann eklenmesi gerekir retilecek her para iin yeni bir kum kalbn yaplmas gerekir

Kum Dkm retim Sras

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.2 Kum dkmdeki ilem sras aamalar. Bu aamalar, sadece dkm ilemini deil, ayrca model yapmn ve kalp yapmn da ierir

Model
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkmden sonraki souma esnasnda meydana gelen bzlme ve ileme toleranslarn hesaba katmak iin hafife bytlm, parann ekli ile ayn, 3 boyutlu bir model gereklidir Model malzemeleri: Ahap ileme kolayl nedeniyle en yaygn malzeme, ancak deforme olabilir Metal yapmas daha pahal, ancak daha uzun mrl Plastik ahap ve metal arasnda zelliklere sahip

Model Trleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.3 Kum dkmnde kullanlan model trleri: (a) Serbest model (b) Ayrk serbest model (c) ift tarafl Levhal model (d) Tek tarafl Levhal modelleri

10

Maa
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Parann i yzeylerinin tam lekli modeli Dkmeden nce kalp boluuna yerletirilir Sv metal, dkmn i ve d yzeylerini oluturmak zere, kalp cidar ile maa arasna akar ve katlar Dkme srasnda konumunun bozulmamas iin maa destei denilen paralar gerekebilir. Sadece i boluk oluturmak iin deil, kalbn dayanm ynnden zayf blgeleri ile kalplama zorluu olan girinti ve kntl ksmlarda da maa kullanlr. Maalar daha fazla balayc ile ve piirme ilemi uygulanarak retildiklerinden daha dayankldrlar.
11

Kalp iinde Maa

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.4 (a) Maa, kalp boluunda maa destekleriyle tutulur, (b) muhtemel maa tasarm, (c) i boluklu dkm.

12

Kum Kalplar ve Kum Maalardan Beklenen zellikler

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dayanm - eklini korumas ve sve metal erozyonuna direnmesi iin-kum tane yaps-balayc tipi ve miktar vs Geirgenlik - scak hava ve gazlarn, kumdaki boluklardan geerek kalp boluunu kolayca terketmesine izin vermek-balayc-nem mik. tane yaps Isl kararllk - kalp cidarlarnn sv metalle temasta krlmaya atlamaya ve erimeye dayanmas Genleme - dkm para kalp iinde sourken atlamadan serbeste bzlmesine izin verme kabiliyeti Tekrar kullanlabilirlik - bozulan kalptan kan kumlarn dier kalplarn yapmnda kullanlabilirlii
13

Dkm Kumlar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Silika (SiO2) veya dier minerallerle karm silika Yksek refrakter zellikler - yksek scaklklara dayanma kapasitesi, dk sl genleme zellii Kk tane boyutlar, dkm para zerinde daha dzgn yzey oluturur Byk tane boyutlar, dkm srasnda gazlarn geiine izin vererek, daha iyi geirgenlik gsterir Yuvarlak tanelere gre dzensiz tane boyutlar, ara kilitlenmeler sayesinde kalbn dayanmn ykseltir Zayfl: ara kilitlenmeler, geirgenlii drr Kumun tane biimi, tane bykl ve dalm, geirgenlik ve dayanm belirler
14

Dkme Hazr Kum Kalp

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Ak besleyici

Dkm az

Havalandrma

st derece Maa (kum) Alt derece Kalp boluu

Kapal besleyici

Derece Dey yolluk Kum Ayrma yzeyi Kum

Kuyu Yatay yolluk

Kalp giri az

15

Dkm Kumlaryla Kullanlan Balayclar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kum, su ve balayc kil karmyla birarada tutulur Tipik karm: % 90% kum, % 3% su ve % 7 kil Dier balayclar da kum kalplarda kullanlr: Organik reineler (rn. Fenolik reineler) norganik balayclar (rn.sodyum silikat ve fosfat) Dayanm ve/veya geirgenlii dndaki zellikleri arttrmak iin bazen karma katklar ilave edilir, kmr tozu, kat tala, katran vb

16

Kum Kalp Trleri

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Ya-kum kalplar kum, kil ve su karm; Ya" terimi, dkm srasnda nem iermesi anlamnda dr Nem dkmde geirgenlii ktletirerek ve ilave buhar oluumuna neden olduundan birtakm sorunlara neden olur (porozite) Kuru-kum kalp 350-400oC de bir frnda kurutulduktan sonra dkme geilir. Ya kum kalplardaki nemin olumsuzluklar ortadan kalkar. Kuru kabuk kalp fle veya stc lambalar kullanarak, ya kum kalbn yzeyinden 10-25 mm derinlii kurutmak

17

Kum Dkmde Maa Yzmesi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm srasnda dkmn hatal olmasna neden olabilecek ekilde, sv metalin kaldrma kuvveti, maalar yerinden oynatabilir Maay kaldrmaya alan kuvvet = Yer deitiren svnn arl - maann kendi arl Fb = Wm - Wc Fb = yzdrme kuvveti; Wm = yer deitiren erimi metal arl; ve Wc = maa arl Maa ba dizayn, maa destekleri kullanm ile maa yzmesi nlenmeye allr.

18

Kum Dkmde lem Sras

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)
Maa balar

Maa balar

Yolluk

Parann mekanik resmi

Maa modeli levhas

st derece levhas

Maa kutular

Dey yolluk Besleyici Derece

Birletirilmi maa yarlar

Kumlamaya hazr st derece

Kumla doldurulmu ve model, dey ve yatay Kumlamaya hazr alt derece yolluklar sklm st derece

Model karldktan sonra alt derece

st derece Alt derece Kapama pimleri

Maa yerletirilmi alt derece

Birletirilmi ve dkme hazr st ve alt derece

Kalptan skld halde dkm; sl ilem grm

Teslime hazr dkm para

19

Dier Bozulabilir Kalp Yntemleri

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kabuk kalba dkm Vakum kalba dkm Kapal kalba dkm Hassas dkm Al kalba dkm ve Seramik kalba dkm

20

Kabuk Kalplama
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Termoset reine balayc ile birletirilmi ince kum dan oluan kabuktan yaplan kalba dkm yntemi

ekil 11.5 Kabuk kalplamada aamalar: (1) Bir metal levhal model veya st ve alt derece modeli stlarak, termoset reineli ince kum ieren bir kutu zerine yerletirilir.
21

Kabuk Kalplama
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.5 Kabuk kalplamada aamalar: (2) kum ve reinenin scak model zerine derek ksmen sertlemi, dayankl bir kabuk oluturabilmesi iin kutu ters evrilir; (3) gevek, sertlememi tanelerin derek uzaklamas iin kutu eski haline getirilir;

Kabuk

22

Kabuk Kalplama
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.5 Kabuk kalplamada aamalar: (4) kum kabuk, sertletirme tamamlanana kadar frn iinde birka dakika daha stlr; (5) kabuk kalp modelden syrlr;

23

Kabuk Kalplama
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kabuklar

Metal bilye Derece

Kska

ekil 11.5 Kabuk kalplamada aamalar: (6) Kabuk kalbn iki yars, birletirilir, bir kutu iinde akl veya metal bilyelerle desteklenir ve dkm gerekletirilir; (7) Yolluklu bitmi rn dkm karlr
24

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kabuk Kalplama Tm ilemler

25

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kabuk kalplamann stnlkleri: nce Kum-Przsz kalp boluu yzeyi, erimi metalin daha kolay akmasn ve daha iyi yzey kalitesi salar Yksek boyutsal doruluk genellikle tala kaldrma gerekmez Kalbn kolay esneyebilir/genleebilir oluu, dkmdeki atlaklar en aza indirir Seri retim iin mekanize edilebilir Zayflklar: Daha pahal metal model ve balayc Az sayda para dkm iin uygun deil Para bykl snrl
26

Vakum Kalplama
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kimyasal ba yerine vakum basncyla birarada tutulan kum kalp kullanr Vakum terimi, dkm ileminin kendisinden ok kalp yapm anlamndadr 1970lerde Japonyada gelitirilmitir Bu kalplama trnde balayc kullanlmaz

27

Vakum Kalplamada lem Aamalar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.6 (1) Model yerletirildikten sonra zerine bir plastik film konur; (2) kum doldurulur; (3) en ste ikinci plastik film yerletirilir; (4) iki plastik arasna vakum uygulanr; (5) alt ve st kalp yarlar ayn ekilde hazrlandktan sonra birletirilerek kalp oluturulur
28

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Vakum kalplamann stnlkleri: Balayc olmadndan, kum kolayca geri kazanlr, Kum, balayc kullanlan duruma gre mekanik yeniden artlandrma gerektirmez Kuma su kartrlmadndan, nemle ilgili hatalar olumaz nce taneli kum ve folyo kullanm sv metalin akcl ile para yzey kalitesini olumlu etkiler Grlts az, evreyi kirletmeyen ve vakumdan dolay gaz boluu olumayan bir dkm Zayflklar: Grece yava proses Mekanizasyona kolayca uyarlanamaz Para boyutu snrl

29

Genleen Polistiren Yntemi (Kapal Kalp)

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Erimi metal kalba dkldnde buharlaan bir polistiren kpk model evresine sktrlm kum kalp kullanr Dier isimleri: kayp-kpk yntemi, kayp model yntemi, buharlaan kpk yntemi ve dolu kalba dkm yntemi Polistiren kpk model, dey ve yatay yolluklar, besleyiciler ve (gerekirse) i maalardan oluur Kalbn alt ve st derece kesitlerinin almas gerekmez Daha serbest para dizayn Karmak model hem byk hem kk para Az sayda byk para dkmne uygun

30

Genleen Polistiren Yntemi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kpkten dkm az ve dey yolluk

Kpk model

Refrakter bileenin pskrtlmesi

ekil 11.7 Genleen polistiren dkm yntemi: (1) polistiren model, refrakter bileenle kaplanr;
31

Genleen Polistiren Yntemi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Model evresine sktrlm kum Kalp kutusu

ekil 11.7 Genleen polistiren dkm yntemi: (2) kpk model bir kalp kutusuna yerletirilir ve modelin evresine kum sktrlr
32

Genleen Polistiren Yntemi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Erimi metal, kp buharlatrr ve yerine geer

ekil 11.7 Genleen polistiren yntemi: (3) erimi metal, modelin dkm az ve dey yolluu oluturan ksmna dklr. Metal kalba girdike, ilerleyen svnn nndeki polistiren kpk buharlar, bylece kalp boluu dolar
33

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Genleen polistiren ynteminin stnlkleri: Modelin kalptan karlmas gerekmez Geleneksel ya kum kalptaki gibi iki yar kalp gerekmediinden, kalp yapm basitleir ve hzlanr Zayflklar: Her dkm iin yeni bir model gerekir Yntemin ekonomiklii, byk oranda model yapm maliyetine baldr

34

Genleen Polistiren Yntemi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Uygulamalar: Otomobil motorlarnn dkmnde seri retim Otomatikletirilmi ve entegre edilmi imalat sistemlerinin kullanmnda: 1. Polistiren kpk numuneler kalplanr ve daha sonra 2. lerleyen dkm ilemine doru beslenir

35

Hassas Dkm (Kayp Mum Yntemi)

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kalb yapmak iin mumdan yaplan bir model, refrakter malzemeyle kaplanr ve daha sonra erimi metal dklmeden nce eritilerek uzaklatrlr Hassas" kelimesi, mum modelin evresine refrakter malzemenin kaplanmasn belirten, daha az kullanlan tamamen kaplanm ifadesinin yerine gemitir Yksek dorulua ve kesin detaylara sahip dkmler retebilir

36

Hassas Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Mum yolluk

Mum model

ekil 11.8 Hassas dkmn aamalar: (1) mum modeller oluturulur, (2) birka model, bir model salkm oluturmak zere birbirine tutturulur

37

Hassas Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.8 Hassas dkmn aamalar: (3) model salkm,nce seramik amuruna batrlr ardndan seramik tozlarna tutulur, (4) Yeterli kalnla gelene kadar ilem tekrarlanarak kurumaya braklr
38

Hassas Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Is

Mum

ekil 11.8 Hassas dkmn aamalar: (5) kalp ters evrilir ve mumun kalp boluundan eriyerek akmas iinbir etvde stlr, (6) kalp, yksek bir scakla n tavlanr, erimi metal dklr ve katlar
39

Hassas Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.8 Hassas dkmn aamalar: (7) kalp krlarak bitmi dkm karlr ve paralar yolluktan ayrlr
40

Hassas Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.9- Hassas dkmle elde edilmi, 108 ayr kanatkl yekpare bir kompresr statoru
41

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Hassas dkmn stnlkleri: Yksek derecede karmakla ve boyutsal dorulua sahip paralar dklebilir Dar boyutsal toleranslar ve yksek yzey kalitesi Mum genellikle tekrar kullanm iin geri kazanlabilir Normal olarak ilave tala kaldrma gerekmez bu yntem bir net ekil yntemidir Zayflklar ok sayda ilem admlar gerekir. yava proses Nisbeten pahal yntemdir Mekanizasyonu zor

42

Al Kalba Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kum kalba benzer ancak kalp (al Plaster of Paris CaSO4-2H2O)den yaplr Kalp yapmnda, al ve su karm, plastik veya metal modelin zerine dklr ve sertlemesi beklenir Ahap modelleri, suyla temas ettiklerinde genletiklerinden genellikle kullanlmaz Al karm, ince detaylar ve yksek yzey kalitesi oluturarak modelin evresinde kolayca akar ve sktrma gerekmediinden narin ( mum) ve yumuak model malzemeleri kullanlabilir

43

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Al kalba dkmn stnlkleri: Yksek doruluk ve yzey kalitesi nce kesitlerin yaplabilmesi Kesit farkllklar sorun oluturmaz Yzeyler ok dzgn Zayflklar: Dkm srasnda problem oluturabilen nemin uzaklatrlmas iin kalbn kurutulmas gerekir Eer ar kurutulursa kalp dayanm kaybolur Al kalplar yksek scaklklara dayanamaz, bu nedenle dk erime scaklna sahip alamlarla snrldr (1200oC)
44

Seramik Kalba Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Al kalba dkme benzer; ancak kalp, alya gre daha yksek scaklklara dayanabilen refrakter seramik malzemeden yaplr Dkme elik, dkme demir ve dier yksek scaklk alamlarnn dkmnde kullanlabilir Metal dkm hari, uygulamalar al kalba dkme benzer stnlkleri de (yksek doruluk ve yzey kalitesi) benzerdir ok pahaldr

45

Seramik Kalba Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

1. Sv seramiin dklmesi 2. Ya kalbn karlmas

3. Yakma

46

Kalc Kalba Dkm Yntemleri

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Bozulabilir kalba dkmn zayfl: her dkm iin yeni bir kalp gerekir Kalc kalba dkmde, kalp pek ok kez yeniden kullanlabilir Yntem trleri: Kokil (Metal) kalba dkm Basnl dkm Savurma (santrifj) dkm

47

Kokil (Metal) Kalba Dkm Yntemi

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kolay ve hassas ekilde alp kapatlabilen biimde tasarlanm, iki paral bir metal kalp kullanr Dk erime scaklna sahip alamlarn dkmnde kullanlan kalplar genellikle elik veya dkme demirden yaplr elik dkm iin kullanlan kalplar, ok yksek dkm scaklklar nedeniyle refrakter malzemeden yaplmaldr

48

Kokil Kalba Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kalb ap kapatmak iin hidrolik silindir

Hareketli kalp blm

Sabit kalp blm Pskrtme nozulu

ekil 11.10 Kokil kalba dkmde aamalar: (1) kalp n tavlanr ve kalp ayrc bir sv ile yalanr
49

Kokil Kalba Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kalp boluu Maa

ekil 11.10 Kokil kalba dkmde aamalar: (2) maalar (kullanlyorsa) yerletirilir ve kalp kapatlr, (3) erimi metal, iinde katlaaca kalba dklr.

50

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kokil kalba dkmn stnlkleri: Yksek boyutsal kontrol ve yzey kalitesi Souk metal kalbn yol at hzl souma, ince taneli bir yap olumasn salar, bylece dkmler daha dayankl olur Zayflklar: Genel olarak dk scaklkta eriyen metallerle snrldr Kalbn almas gerektiinden, kum dkme gre daha basit geometriler dklebilir Yksek kalp maliyeti
51

Kokil Kalba Dkmn Uygulamalar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Yksek kalp maliyeti nedeniyle, yntem yksek retim miktarlarna ekonomik olur ve buna gre otomatize edilebilir Tipik paralar: otomotiv pistonlar, pompa gvdeleri ve belirli uak ve roket dkmleri Yaygn dklebilen metaller: alminyum, magnezyum, bakr esasl alamlar ve dkme demir

52

Basnl Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Erimi metalin yksek basn altnda kalp boluuna enjekte edildii bir metal kalba dkm yntemi Basn, katlama sresince devam eder ve ardndan kalp alarak para karlr (7-140MPa) Bu dkm ilemindeki kalplar basnl dkm kalb (die) olarak adlandrlr ve bu nedenle ad basnl dkmdr (die casting) Metali kalp boluuna zorlamak iin yksek basn kullanlmas, bu yntemi dier kalc kalba dkm yntemlerinden ayrr ve bu sayede ince kesitler tam olarak dolar

53

Basnl Dkm Makinalar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Sv metal kalp boluuna zorlanrken, iki kalp yarsn uygun ekilde yakn ve kapal tutacak biimde tasarlanrlar ki temel tr: 1. Scak hazneli makina 2. Souk hazneli makina

54

Scak Hazneli Basnl Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Metal, bir kap iinde eritilir ve bir piston, metali yksek basn altnda metal kalba enjekte eder Yksek retim hzlar Saatte 500 para yaplmas mmkndr Uygulamalar, silindir-pistonu ve dier mekanik bileenleri kimyasal olarak etkilemeyen, dk scaklkta eriyen metallerle snrldr Dkm metalleri: inko, kalay, kurun ve magnezyum

55

Scak Hazneli Basnl Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.13 Scak hazneli dkm evrimi: (1) kalp kapal ve piston gerideyken, erimi metal hazneye doru akar
56

Scak Hazneli Basnl Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.13 Scak hazneli dkm evrimi: (2) zmba haznedeki metali kalbn iine akmaya zorlar ve souma ve katlama srasnda basnc srdrr
57

Souk Hazneli Basnl Dkm Makinas

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Erimi metal, Bekletme potasndan bir kepe ile kalp boluunu doldurmaya yetecek kadar alnp stlmam hazneye dklr ve bir piston metali yksek basn altnda kalp boluuna enjekte eder Dkmn elle yaplan aamalar nedeniyle, genellikle scak hazneli makinalardaki kadar yksek olmayan retim hz Dkm metalleri: alminyum, pirin ve magnezyum alamlar Scak hazneli yntemin avantajlar, dk erime scaklna sahip alamlarla snrldr (inko, kalay, kurun)
58

Souk Hazneli Basnl Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.14 Souk hazneli basnl dkm evrimi: (1) kalp kapal ve piston gerideyken erimi metal hazneye dklr
59

Souk Hazneli Basnl Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11.14 Souk hazneli dkmde evrim: (2) Piston hareket ettirilerek metali kalp boluuna akmaya zorlarken souma ve katlama srasnda basnc srdrr
60

Basnl Dkm Kalplar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Genellikle takm eliinden, kalp eliinden veya maraging eliinden yaplr Dkme elik ve dkme demirin kalplanmas iin Tungsten ve Molibdenli (yksek refrakter kaliteleri) kullanlr Aldnda paray karmak iin karc pimler gerekir Yapmay nlemek iin kalp boluuna yalayclarn pskrtlmesi gerekir Sabit scaklkta alma iin gerektiinde stlabilir yada suyla soutulur.

61

stnlkleri ve Zayflklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Basnl dkmn stnlkleri: Yksek retim miktarlar iin ekonomik Yksek boyutsal doruluk ve yzey kalitesi nce kesitlerin oluturulmas mmkn Hzl souma, dkme ince tane boyutu ve yksek dayanm salar Zayflklar: Genellikle dk erime scaklna sahip metallerle snrldr Para geometrisinin dklen parann kalptan kolaylkla karlabilmesi gerektiinden ok karmak olmamas gerekir
62

Savurma (Santrifj) Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Merkezka kuvvetinin erimi metali metal kalbn d blgelerine databilmesi iin kalbn yksek hzla dndrld, yaygn bir dkm yntemi Bu gruptaki yntemler: Gerek savurma dkm Yar savurma dkm Savurmal dkm

63

Gerek Savurma Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Erimi metal, boru benzeri dnel simetrik bir para retmek iin dnen kalbn iine dklr Yksek hzda dnmenin salad merkezka kuvvetler sv metalin kalp i cidarna homojen olarak dolmasn ve kalbn i eklini almasn salar Paralar: borular, tpler, burlar ve halkalar Dkmn d yzeyi yuvarlak, oktagonal, hegzagonal vs. olabilir; ancak ii ekli, radyal simetrik kuvvetler nedeniyle (teorik olarak) mkemmel yuvarlaklktadr Dnme ekseni yere paralel dik yada yatk olabilir

64

Gerek Savurma Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kalp

Serbest merdane

Kalp Dkme potas

Tahrik makaras nden grn Yandan grn

Figure 11.15 Gerek savurma dkm ile boru dkm ekipman.

65

Yar Savurma Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Savurma kuvveti, borusal paralar yerine dolu dkmler retmek iin kullanlr Kalplar, merkezden metal besleyecek besleyicilerle birlikte tasarlanr Dkmdeki metalin younluu, dn merkezine oranla d kesitlerde daha byktr ounlukla, kalitenin en dk olduu ksm olan, dkmn merkezi talal ilenerek uzaklatrlan paralarda kullanlr rnekler: tekerlekler ve makara

66

Yar Savurma Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm az

Derece

st derece Dkm Alt derece

Dner tabla

ekil 11-16. Savurmal dkm yntemi

67

Savurmal Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kalplar, para boluklar dnme ekseninden uzak olacak ekilde tasarlanarak erimi metalin merkezka kuvvetiyle bu kalp boluklarna datlabilecei ekilde dklr Kk paralar iin kullanlr Dier savurma dkm yntemlerinde olduu gibi parann radyal simetrik olmas gerekmez

68

Savurmal Dkm
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11-17. (a) Savurmal dkm yntemi merkezka kuvveti metalin dnme ekseninden uzaklaarak kalp boluklarna akmasna neden olur; (b) dkm para

69

Dkm lemlerinde Kullanlan Ocaklar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkmhanelerde en yaygn kullanlan ocaklar unlardr: Kupol ocaklar Dorudan yakt yakan ocaklar Potal ocaklar Elektrik ark ocaklar Endksiyon ocaklar

70

Kupol Ocaklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Tabanna yakn yerde dkm az olan dikey silindirik ocaklardr Sadece dkme demir iin kullanlrlar Dier ocaklar da kullanlmasna ramen, en byk tonajl dkme demirler kupol ocanda eritilir Demir, kok kmr, kireta ve dier muhtemel alamlar ieren arj, kupol yksekliinin yarsndan daha aaya yerletirilen bir arj kapsndan st ste tabakalar halinde yklenir Alt blmde bulunan pencerelerden(tyer) basnl hava flenerek tututurulmu kokun yanmas hzlandrlr. Eriyerek kok yatana szlen sv demir belli aralklarla dkme kanalndan alnr
71

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ekil 11-18. Kupol ocann kesiti

yzey

D yzey

Ykleme kaps Ykleme zemini Refrakter kaplama

arj fleyici fleyici

elik kabuk

Hava kanal
Dkmeye hazr erimi metal Tapa Dkme kanal

Curuf Curuf kanal

Kum zemin
Ayaklar

72

Potal Ocaklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Metal, yanan yakt karm ile dorudan temas etmeden erir k eskiden beri kullanlan basit yapl ocaklardr Kap (pota), refrakter malzemeden (grafit SiC veya yksek alaml elikten yaplr Bronz, pirin ve inko ve alminyum alamlar gibi demird metaller iin kullanlr Dkmhanelerde tr kullanlr: (a) Kaldrmal tip, (b) sabit, (c) Devrilebilen potal ocak

73

Potal Ocaklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kapak Kapak Dkme az Kaldrmal pota elik kabuk Potal frn ereve Yakt Destek blou Yakt Refrakter kaplama Yakt Eme kolu

ekil 11.19 Potal ocaklarn tr: (a) kaldrmal pota, (b) erimi metalin kepeyle alnmas gereken sabit tip, ve (c) Devrilen potal ocak.
74

Elektrik Ark Ocaklar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

arj, bir elektrik arknn rettii s tarafndan eritilir Yksek g tketimi vardr, Elektrik ark ocaklar yksek eritme kapasiteleri iin kullanlr (25-50 ton/saat) ncelikle elik eritme iin kullanlr ki yada elektrotlu tipleri vardr Hemen her kapasitede bulmak mmkn Temiz ve zelliklerin kontrolu kolay Yksek scaklk(3000 oC)

75

Elektrotlar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

at (kaldrlabilir)

Dkme az

Refrakter kaplama
Curuf delii Erimi elik Devirme mekanizmas

elii dkmek iin Metali dkmek eme yn

iin eme yn

ekil 6.9 elik retimi iin elektrik ark oca

76

Endksiyon Ocaklar
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Metal iinde manyetik alan oluturmak iin bir bobinden geen alternatif akm kullanr Endklenen akm, hzl stma ve eritme salar Elektromanyetik kuvvet alan, ayrca sv metalde kartrma etkisi oluturur Metal, stc elemanlarla temas halinde olmadndan, yksek kalitede ve saflkta erimi metaller retmek iin ortam sk ekilde kontrol edilebilir Erimi elik, dkme demir ve alminyum alamlar, dkm ilerindeki yaygn uygulamalardr
77

Endksiyon Oca
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kapak

Erimi metal (Oklar kartrma etkisini gstermektedir)

Bakrdan mamul endksiyon bobinleri

Refrakter malzeme

ekil 11.20 Endksiyon oca

78

Kepeler
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kren kancas

Erimi metalin, eritme frnndan kalba sevki, bazen potalar kullanarak yaplr Transfer, daha ok da, kepeler yardmyla yaplr

stten grn Dkme az Devirme iin dili kutusu

Dndrme kolu

Tutamaklar nden grn

ekil 11.21 ki yaygn kepe tr: (a) kren kepe ve (b) iki kiiyle tanan kepe 79

Katlamadan Sonraki lave Aamalar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Budama Maann karlmas Yzey temizlii Muayene Tamir (gerekirse) Isl ilem

80

Budama
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dey ve yatay yolluklarn, besleyicilerin, ayrma yzeyi apaklarnn, maa desteklerinin ve dier fazla metalin dkm paradan uzaklatrlmas Gevrek dkm alamlarda ve kesiti nisbeten kk olanlarda, fazlalklar krlarak uzaklatrlabilir Aksi halde, ekileme, kesme, el testeresiyle kesme, bantl testereyle kesme, talama ve deiik alevle kesme yntemleri kullanlr

81

Maann karlmas
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Maa kullanlmsa, bunlarn uzaklatrlmas gerekir ou maa balayc ierir ve balayc tahrip olduundan, dkmden dklerek karlar Baz durumlarda, dkm elle veya mekanik olarak sarsarak karlabilir Nadiren de, maalar, balayc maddeyi kimyasal olarak zerek uzaklatrlr Kat maalar ekilenmeli veya presle itilmelidir

82

Yzey Temizlii
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm yzeyinden kumun temizlenmesi ve yzey grnmnn iyiletirilmesi Temizleme yntemleri: andrc iinde titreim, kaba kum taneleri veya metal bilyelerle hava pskrtme, tel fralama, silme ve kimyasal dalama Yzey temizleme, kum dkm iin ok nemlidir ou kalc kalba dkmde bu admdan kanlabilir Dkmde hatalar olabilir ve bunlarn varlnn ortaya karlmas iin muayeneye gerek vardr

83

Isl lem
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

zelliklerini gelitirmek iin dkm paralara genellikle sl ilem uygulanr Bir dkme sl ilem uygulama nedenleri: Tala kaldrma gibi sonraki ilemler iin Parann servisteki uygulamas iin istenen zelliklerin kazandrlmas iin yapsal bozukluklar gidermek

84

Dkm Kalitesi
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm ileminde, rnde kalite hatalaryla sonulanacak pek ok yanl ey yapma olasl vardr Hatalar aadaki gibi snflandrlabilir: Tm dkm yntemlerinde grlebilecek yaygn hatalar Kum dkm ilemiyle ilgili hatalar

85

Genel Hatalar: Eksik Dkm

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Kalp boluu tamamen dolmadan katlaan bir dkm

Kalp

Eksik dkm Kalp

ekil 11.22 Dkmdeki baz yaygn hatalar: (a) eksik dkm

86

Genel Hatalar: Souk Birleme

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Metalin iki paras birlikte akar ancak erken katlama nedeniyle souk birleme hatas oluur

Souk birleme Maa

Kalp
ekil 11.22 Dkmlerdeki baz yaygn hatalar: (b) souk birleme
87

Genel Hatalar: Souk Yapma

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm srasnda metal zerrecikleri ve kat taneler oluur ve dkm iinde kalrlar

Souk yapmalar

Kalp
ekil 11.22 Dkmlerdeki baz yaygn hatalar: (c) souk yapma
88

Genel Hatalar: ekme Boluklar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

En son katlaan blgesinde bulunabilecek sv metal miktarn azaldndan katlama bzlmesinin neden olduu yzey kmesi veya i boluk ekme boluu

Kalp
ekil 11.22 Dkmlerdeki baz yaygn hatalar: (d) ekme boluu
89

Kum Dkm Hatalar: Gaz Boluu

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm srasnda dkm gazlarnn knn katlama balamadan tamamlanmamasnn neden olduu balon eklindeki gaz boluklar Gaz boluu

Kalp
ekil 11.23 Kum dkmlerdeki yaygn hatalar: (a) gaz boluu

90

Kum Dkm Hatalar: Gzenekler

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm yzeyinde veya yzeyin hemen altnda ok sayda kk gaz boluunun oluumu Gzenekler

Kalp
ekil 11.23 Kum dkmlerdeki yaygn hatalar: (b) gzenekler
91

Kum Dkm Hatalar: Penetrasyon

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Sv metalin akcl yksek olduunda, dkm yzeyinin kum taneleri ve metal karm iermesine neden olacak ekilde, kum kalp veya maann iine nfuz edebilir Penetrasyon

ekil 11.23 Kum dkmlerdeki yaygn hatalar: (e) penetrasyon

92

Kum Dkm Hatalar: Kalp Kaymas

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

st ve alt derecelerin birbirine gre yana kaymasnn neden olduu, dkm parann ara yzeyindeki bir kademe
st derece, alt dereceye gre kaymtr st derece Alt derece Ayrma yzeyi

ekil 11.23 Kum dkmlerdeki yaygn hatalar: (f) kalp kaymas

93

Kum Dkm Hatalar: kme

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Yaygn bzlme boluu

Maa

ekil 11.24 Kum dkmlerdeki kme ve nlenmesi: (a) yaygn grlen bzlme boluu, boluun olmamas halinde yzeydeki kme ve (c) maa kullanmyla kmenin nlenmesi
94

Dkmhanede Muayene Yntemleri

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Eksik dolgu, souk yapma ve dier ciddi yzey hatalarnn ortaya karlmas iin grsel muayene Toleranslarn karlandn gstermek iin boyut lmleri Dkme metalin kalitesiyle ilgili, metalurjik, kimyasal, fiziksel ve dier testler

95

Dkm Metalleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

ou ticari dkmler, saf metallerden ziyade alamlardan yaplr Alamlar genelde kolay dklr ve rn zellikleri daha iyidir Dkme alamlar aadaki gibi snflandrlabilir: Demir esasl Demir d

96

Demir Esasl Dkm Alamlar: Dkme Demir

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Tm dkm alamlarnn en nemlisi Dkme demir dkmlerin tonaj, ounlukla dier tm metallerin toplamnn birka katdr Baz trleri: (1) kr dkme demir, (2) kresel dkme demir, (3) beyaz dkme demir, (4) temper dkme demir ve (5) alaml dkme demirler Tipik dkme scaklklar 1400C (bileime baldr)

97

Demir Esasl Dkm Alamlar: elikler

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

eliin mekanik zellikleri, onu aranan bir mhendislik malzemesi yapar Karmak geometrilerin oluturulma kabiliyeti, dkm ok kullanlan bir ekillendirme yntemi haline getirmitir eliin dkmndeki zorluklar: eliin dkm scakl, dier ou metalden daha yksektir 1650C Bu scaklklarda elik kolayca oksitlenir; bu nedenle erimi metalin havadan izole edilmesi gerekir Erimi elik nisbeten dk akcla sahiptir
98

Demird Dkm Alamlar: Alminyum

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Genellikle kolay dklebilir olarak bilinir Alminyumun dk erime scakl nedeniyle, dkme scaklklar dktr Tm = 660C zellikleri: Hafif yap Isl ilemlerle dayanm zelliklerinin deitirilebilmesi Tala kaldrma kolayl

99

Demird Dkm Alamlar: Bakr Alamlar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Bronz, pirin ve alminyum bronzu trleri vardr zellikleri: Korozyon direnci yi grnm Yksek yataklama kalitesi Zayfl: bakrn yksek maliyeti Uygulamalar: boru ek paralar, tekne uskur kanatlar, pompa elemanlar, ss eyalar

100

Demird Dkm Alamlar: inko Alamlar

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Yksek dklebilirlik, basnl dkmde yaygn kullanm Dk erime scakl inkonun erime scakl Tm = 419C Dkm kolayl iin iyi akclk zellikleri: Dk srnme dayanm, bu nedenle dkmler uzun sreli yksek gerilmelere maruz braklamaz

101

rn Tasarm Prensipleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Geometrik basitlik: Dkm, karmak para geometrilerinin oluturulmasnda kullanlabilmesine ramen, para tasarmnda basitlik, genellikle dklebilirlii arttrr Gereksiz karmaklktan kanlmas: Kalp yapmn basitletirir Maa ihtiyacn azaltr Dkmn dayanmn arttrr

102

rn Tasarm Prensipleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Dkm paralardaki keler: Gerilme oda olduklarndan ve scak yrtlma ve atlamalara neden olabileceklerinden, keskin ke ve alardan kanlmaldr kelerde byk radysl ke dolgular tasarlanmal ve keskin kenarlar yuvarlaklatrlmaldr

103

rn Tasarm Prensipleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Yzey eimi klavuzlar: Genleebilen kalba dkmde yzey eimi, modelin kalptan karlmasn salar Eim = 1 (kum dkm iin) Kalc kalba dkmde ama, parann kalptan karlmasna yardmc olmaktr Eim = 2 to 3 (kalc kalba dkm yntemleri iin) Eer dolu maalar kullanlyorsa, benzer eimler salanmaldr

104

Yzey Eim Tolerans

EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Para tasarmndaki kk deiiklikler, maa ihtiyacn azaltabilir

ekil 11.25 Bir maa kullanmna ihtiyac ortadan kaldran tasarm deiiklii: (a) orijinal tasarm ve (b) yeni tasarm.
105

rn Tasarm Prensipleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Boyut Toleranslar ve Yzey Kalitesi: Ynteme bal olarak dkmde boyutsal doruluklarda nemli farklara ve yzey kalitelerine ulalabilir: Kum dkmde kt boyutsal doruluklar ve yzey kalitesi Basnl ve hassas dkmde yksek boyutsal doruluklar ve yzey kalitesi

106

rn Tasarm Prensipleri
EUT 231 retim Yntemleri Do.Dr. Murat VURAL (T Makina Fakltesi)

Tala Kaldrma Toleranslar: Kum dkmde gerekli boyutlara ve para zelliklerine ulamak iin hemen tm dkmlerin talal ilenmesi gerekir Dkm zerinde, tala kaldrmann gerekli olduu tm yzeylerde, Talal ileme tolerans olarak adlandrlan ilave malzeme braklr Kum dkmler iin tipik talal ileme toleranslar 1.5 ile 3 mm arasndadr

107