ENDSTRYEL ELK YAPILARIN EKONOMK

ZMLER
n. Mh. Mehmet KARASOY
Pamukkale niversitesi Fen Bilimleri Enstits naat Ana bilim Dal
1. GR
lkeler gelitike, bilhassa sanayi yaplarna olan ihtiya artmtr. mekanlarnn daha
kolay kullanlmas iin geni aklklar arasna kolon konulmadan geilmesi tercih
edilmektedir. Genelde, geni aklklar, betonarme prefabrik, elik prefabrik yada inaat
alannda imal edilen elik kosntrksiyon sistemlerinden biri kullanlarak geilebilir.
Betonarme prefabrik yaplarn baz avantajlarna nazaran, olduka nemli dezavantajlar da
vardr. Ktle betondan olutuu iin olduka Ar olan betonarme prefabrik elemanlarn
depolanmas, tanmas ve montaj iin gerekli vin ve nakliye aralarnn iletme
maliyeti, toplam maliyetinin %15~20 sini oluturmaktadr. Ayrca temele ak, kolon,
makas kirii, oluk kirii, kaplama ve hareketli ykler altnda gelecek kuvvet doal olarak
ok fazladr. Bu nedende dolay betonarme prefabrik yaplarda temel taban boyutlar
2.5x2.5 metre ~ 3x3 metre gibi hatta daha byk deerlere ulamaktadr. Gerekli alt yap
maliyeti toplam tesis maliyetinin yaklak %20 sini oluturmaktadr.
Deprem blgelerinde yaplan betonarme prefabrik yaplarn depreme kar dayanm ok
iyi hesaplanmaldr. Deprem yknn, dey yklerin toplam ile doru orantl etkidii
dnlrse, ar olan betonarme prefabrik yaplar daha fazla deprem etkisinde olacaktr.
Ayrca fabrikada prefabrik olarak retilen elemanlarn dm noktalarnn inaat alannda
rijit olarak balanmas mmkn olmad iin mafsall tekil edilmektedir. Bu ekilde,
betonarme prefabrik elemanlar bir ereve oluturamaz. Bunun iin makas kirilerinin
devrilmeye ve kolonlarn da ykseklii boyunca yklmaya kar boyutlandrlmas
gerekmektedir.
Betonarme prefabrik yap sistemi ile en fazla 26 metre aklk geilebilmektedir. Bu
aklk da 200 cm mahya yksekliinde ve tam 13500 kg arlndaki bir makas kirii ile
kapatlmaktadr.
Betonarme prefabrik sisteminin imalat maliyetini belirleyen en byk faktr, gerekli
agrega, imento ve yap eliinin kolayca bulunmasdr. Ancak byk arlk oluturan
agregalarn, dalarn paralanmas ve derelerdeki kumlarn alnmas ile elde edilmesi ve
yapy oluturan beton malzemesinin, yapnn kullanm sresi bittiinde veya her hangi bir
nedenle yklmas sonucunda tekrar kullanlamamas sonucu moloz halinde atlmas
evrenin dengesini bozduu da dikkate alnmaldr.
Konu balangcnda da belirtildii gibi sanayi yaplarnda veya farkl olarak mimari
yaplarda geni aklklar elik konstrksiyonlar ile kapatlmaktadr. elik yap
elemanlarnn mukavemeti daha fazla olas ve daha hafif olmas, betonarme prefabrik
yaplarn aksine, tanmasnda, istiflenmesinde ve montajnda kolaylk salanmaktadr.
1

Ayrca temele aktarlan yap ykleri daha az olduu iin alt yap iin gerekli yatrm daha
azdr.
Deiik kesit ve metotlar ile oluturulan elik tayc sistemler 50 metreye varabilen
aklklar kapatabilmektedir.
Dm noktalar rijit olarak tekil edilebilen elik yap elemanlar srekli ereve
oluturmaktadr. Bunun yan sra, hafif olmas da deprem etkisine kar gvenli olmasn
salamaktadr.
elik prefabrik sistem ile oluturulan yaplarn maliyeti alt yap maliyetleri de dikkate
alnrsa, betonarme prefabrik sisteme gre %10 ~ 15 orannda daha ekonomiktir.
Beton malzemesi gibi doadan ucuza mal edilemeyen elik elemanlar, en uygun ve gvenli
bir ekilde tekiledilmelidir.
2. TAIYICI SSTEM SEM
Genel olarak, bir yapnn gvenli, ekonomik ve salkl olmas, tayc sisteminin
seimine baldr. elik yaplarda da ykler ve istenilen zel artlar dikkate alnarak en
uygun tayc sistemin seilmesi gereklidir.
En uygun tayc sistemin seimi iin gerekli kraterler unlardr:

Geilmesi gereken aklk.

Kirilerin mesnetlenme aralklar.
at kaplamasnn ve varsa asma tavann cinsi.
Sisteme dtan etkileyen d yklerin cinsi ve deerleri (vin yk, hareketli ykler,
termal etkiler, rzgar yk ... gibi).
stenilen zel artlar.
2.1 Makas Kirii Seimi

Tek katl elik endstriyel yap tabiri, elik kolon, elik makas kirii, elik ak kirii ve
oluktan oluan sistemdir. Makas kirii, kaplama yk, kar yk, ak kirii zati arl ve
asma yklerini kolonlara aktaran bir elemandr. Bu ykler kiri kesiti iinde en uygun bir
ekilde yaylarak aktarlmas gerekmektedir. Makas kirii, tek katl elik yap iskeleti
maliyetinin, %25 - %30 unu oluturmaktadr.
Geilmesi istenilen aklk, daha ksa sre, daha ekonomik ve daha gvenli bir ekilde
geilmelidir. Bir ok eski ve klasik sistemlerin yan sra, farkl geometri ve tasma
ekillerinde bir ok yeni sistem oluturula bilinir. Bunlarda bazlar:

Kafes kiri sistemi,

Dolu gvdeli kiri sistemleri
boyutlu kafes kiri sistemi.
Tonoz kiri

2.1.1 Kafes Kiri Sistemi

st balk

alt balk

dikmeler

diyagonaller

ekil 1 Kafes kiri sistemi

Kafes kiri sistemi ekilde de grld gibi, ubuklardan olumaktadr. Dm
noktalarndan mafsall veya eksantristeye maruz kalmayacak ekilde, eksenleri akk
olarak mesnetlenen ubuklar, sadece eksenel yke maruzdur. ubuklar genelde kebent
veya kutu profillerden tekil edildii gibi, boru profillerden de tekil edile bilinir.

en
em

en(basn)
K afes K iri

en(ekm e)

D olu G evdeli K iri

tarafsz eksen

ekil 2 Kafes ve dolu

gvdeli kirilerin kesit
gerilme yayl

Kafes kiri elemanlarn gerilme dalm, dolu gvdeli kirilerin gerilme dalmna benzer.
ekil 2 de de grld gibi sabit kirite altta ekme ve stte de basn gerilmeleri
olumaktadr. Kesitte max. gerilmeler, u liflerde oluacaktr. Bu nedenle kesitin u
noktalarda toplanmas daha ekonomik zm getirecektir. Kafes kiriin st ve alt balklar
sadece eksenel gerilmeye maruz kald iin kesitten max. istifade salana bilir.
Kafes kiri sistemi ile yaplan endstri atlarnda makas ykseklii ve eim olduka
fazladr. Deiik stabilize problemleri ortaya kabilir. Bu nedenle ilave ubuklarla kafes
3

sistem ekonomiklikten kabilir. Ayrca imalat sresinin ve iiliklerinin fazla olmas gibi
sakncalar da vardr.
2.1.2 Dolu Gvdeli Kiri Sistemleri
Dolu gvdeli kirileri, standart ve yapma profiller olmak zere iki guruba ayra biliriz.
Standart profiller piyasada hazr olarak bulunan haddelenmi veya belirli llerde
kvrlarak kaynatlm profillerdir. I, U ve T kesitte retilen profiller hadde, ekil verilerek
kaynatlan profiller kutu veya boru profilleri olarak da adlandrla bilinir. Her bir standart
kesit iin mukavemet deerleri tablo halnda hazrlanmtr.
Eilmeye alan kirilerde gerilmenin d liflerde daha fazla olduunu daha nceden
belirtmiti. Dolu gvdeli kirilerde, iki eksende simetri olan I kesitlerin seilmesi daha
uygundur. Standart I profillerin gvde kalnl balk kalnlna nazaran daha incedir.
Yk altnda I profilin kesit deerleri, kesitte oluan momenti tayabilecek statik momenti,
kesme kuvvetini salayacak gvde alann, normal kuvveti karlayacak toplam kesit
alanna ve yanal burkulmaya neden vermeyecek kadar balk mukavemet momentine sahip
olmas gerekmektedir.
Eer mevcut standart profiller ihtiyaca cevap vermiyorsa, yapma profiller kullanla bilinir.
kaynakl
Kaynakl
birleim

(a)

(b)

(c)
ekil 3 Yapma kiriler (a) yapma I profil, (b) kutu profil, (c) petek profil
Deiik boyut ve kalnlktaki, profil ve sa levhalar kullanlarak yapma profiller olutura
bilinir. ekil 3 (a) da gsterilen biimde, sa levhalarn alt, st ve gvde levhalar sa
plakalardan eritler kesilerek oluturulur. malatta dikkat edilmesi gereken husus, ilk nce
tek tarafndan kaynatlan kesimde farkl snmadan dolay bzlmelerin olumasdr.
Uygun kaynak sistemi ve teknii ile bu sorun ortadan kaldrla bilinir.
4

Yksek narinlikteki I kesitlerin basn balnn burkulmas sz konusudur. Balk

burkulma tahkiki yaplarak gerekli aralklarda mesnetlenme yani berkitme levhalar ilave
edilmelidir.
Kutu kesitlerde balk burkulma mukavemet momenti yksek olduu iin, burkulma
tahkikine gerek yoktur. 2.5 ila 5 mm kalnlklarndaki sa levhalar kesilerek, preslerde
souk ekillendirilme ile C formunun verilmesi sonucu oluan kesit kar karsya
kaynatlarak yapma kutu kesit elde edile bilinir. (ekil 3 (b)) Ancak 2.5 ~ 3.5mm
kalnlndaki elik satan oluturulan kutularda kaynak teknolojisi iyi olmas gerektii
gibi kaynak kalite kontrolnn de standartlardaki kaynak kriterlerine uygun yaplmas
gerekmektedir.
Standart I profil ekil 3 ( c) gsterilen biimde kesilmesi ve kaydrlarak kaynatlmas
sonucu petek kiri oluturulur. Petek kiriin avantaj, ayn arlktaki profil kullanlarak
daha fazla atalete sahip bir kesit elde edilmektedir. Ykseklikle beraber ataleti de artan
kesitin mukavemet momenti fazla deimemektedir. Fakat ilk durumdakinden daha az
sehim yapar. Ancak kesme ve kaynatma iilii dikkate alnarak bir seim yaplmaldr.

Resim 1 yapma I kesitten oluan makas kiri sistemi ( tek eimli sundurma at, makas
akl 16.00 metre ak aralklar 7.00 metre kaplam ift kat sandvi panel)

Resim 2 yapma kutu profili kullanlarak oluturulan makas kiri sistemi ( makas kiri
akl 29.00 metre, makas ortasnda kolon var, makas aral 7.00 metre )

2.1.3 Boyutlu Kafes Kiri Sistemleri

Standart boru ve kutu profillerinden imal edilir. Modern ve estetik grnm iin daha ok
boru profilleri kullanlr. Dzlemsel kafes kirilerinde de olduu gibi st ve alt balk,
dikmeler, diyagoneller ve ayrca ara stabilite balantlar kullanlr (ekil 4).
Bu sistem genelde geni aklklarn geilmesinde tercih edilir. Ksa aklkl atlarda
ekonomik olmaya bilir. 45 50 metreye kadar olan aklklar bu sistem ile kapatla bilinir.
Kiri ykseklii 2 veya 3 metreye kadar ulat iin ataleti byktr.
st balklar

Diyagoneller

Alt balk

ekil 4 boyutlu uzay kafes sistemi

stanbul, Beylikdzndeki TYAP fuar merkezi ats bu sistem kiri ile tekil edilmitir.
Resim 3 inaat devam etmekte olan uzay kafes kiri eklinde oluturulan makas kirii (
maksimum aklk 30.00 metre makas aralklar 12.00 metre asma ykler 40 kg/m2,
sandvi panel kaplama )

2.2 Makas Kiri Sistemleri Karlatrlmas

Daha nceden de deinildii gibi, makas kirii bir ok ekilde tekil edile bilinir.
Kullanlan kiri kesiti ve aklk dzlemindeki kiri ekli deitirilerek farkl zmler
oluturula bilinir. Bir elik yap iin bu zmlerden en uygunu seilerek uygulanmaldr.
malat ve montaj iilii, gvenirlii, yap arl ve en nemlisi ekonomiklik kstaslar
irdelenmelidir. En hafif ve gvenli yaplan bir sistem en ekonomidir, eklinde bir ifade
akla ilk nce gelebilir. Ancak kullanlan malzemenin piyasadan kolay ve ucuz temini ve
imalat esnasnda ortaya kacak sorunlarn ve zorluklarn bykl dikkate alnmaldr.
Uygulamalarn sklkla gre bileceimiz, kafes kirii, dz standart kiri, yeni ygulamalara
geilen deiken I kesitli ve tonoz kiri sistemleri karlatrlacaktr.
Karlatrma iin ekil 5'de grlen akl 20 metre at st kotunun 8 metre olan ve
kaplama tr, kar yk, makas aralklar, kafes kiri ve dolu gvdeli kiri iin at yzey
eimi gibi kraterleri ayn alan makas kiri sistemleri seilmitir. Sistemlerin statik hesaplar
SAP2000 Plus paket program ile yaplmtr. Kesit hesaplar emniyet gerilmeleri metodu
ve TS648 uyarnca hazrlanmtr. Makas kirilerin dm noktalar tekili ve stabilite
balant iin gerekli levhalarn arl kiri arlna eklenmitir.
Kafes kiri

Dolu gvdeli kiri

ekil 6 Kafes kiri normal kuvvet diyagram. Alt balk ekme,

balk basma.
ekil 5stFarkl
geometrilerdeki
makas kiri sistemleri
ekil 7 Dolu gvdeli kiri moment diyagram.

Tonoz kiri

Kafes kiri sistemi ubuk elemanlar sadece eksenel yke maruz yap eleman olarak
hesaplanmtr. Dolu gvdeli makas kiri sistemi ise, eksenel yk ve eilmeye maruz kiri
olarak hesaplanmtr. ekil 7 'de de grld gibi en byk moment deeri kolon kiri
birleim yerlerinde olumaktadr. lk olarak bu noktadaki moment deeri ve normal kuvvet
deeri dikkat edilerek kesit bulunmu ve bu kesit makas kolu boyunca ayn ekilde devam
ettirilmitir. Bu ekilde kolon kiri birlein noktas kadar zorlanmayan makas ortalar da bu
kesit ile tekil edildii iin ekonomik bir zm olmayacaktr. Kolon-kiri birleim
noktasndan daha az zorlanan kesit tesirlerine gre boyutlandrma yaplmas ve mesnet
noktalarnn yeteri kadar ilave edilmesi daha uygun bir zm olacaktr.

14.4

7.86

standar I profili
Mesnet ilavesi

ekil 8 Deiken kesitli I profilli makas kirii

Resim 4 Deiken kesitli srekli makas kirii

Deiken kesitli profili elde edebilmek iin gvde yksekliini deitirmek gerekmektedir.
ekil 8 gsterildii gibi standart I profilleri gvde ykseklii deitirilerek profil elde
edildii gibi, yapma I profillerinin gvdeleri yamuk kesilerek de elde edile bilinir. Kiri
zerinde momentin sfr olduu noktalarda mafsal tekil edilerek, yk deiimlerinden
dolay oluacak moment deiimleri snrlandrla bilinir. Yatay ykler srasnda makas
kirii moment diyagramnda oluacak iaret deiimi, deiken kesitli kirite farkl
zorlamalar yapabilecei dikkat edilmelidir.
Kiri eksenel kuvvet ve moment etkisindedir. Daha nceden de belirtildii gibi kesitin
momente gre dizayn daha mukavim bir kesit gerektirecektir. Bu nedenle moment ne
kadar az olursa kesit o lde ekonomik olacaktr. Tonoz sistem bir kemer gibi
alacandan moment deeri azalacak ve buna karlk normal kuvvet deeri artacaktr.
Bu sistemde imalat iilii fazla olabilir. Uygun bir imalat ekli ile bu maliyet azaltla
bilinir. Tonoz apnn kk olmas, at kaplamasnda farl teknik ve detaylarn
zlmesini gerektirecektir.
10

Makas kiri a. (kg)

ekil 9 Tonoz kiri kesme kuvvet ve moment diyagram.

1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0

Kafes kiri

Dolu gv.
Kir.

De.kes.
Kir.

Tonoz kiri

Grafik 1 Makas kiri sistemlerinin arlk karlatrlmas.

11

2.3 at Eimi Seimi

Yamur sularnn at yzeyinden drenaj iin atya, makas kirii sehimine ters ynde bir
miktar eim verilir. Bu eimin tayc sisteme de etkisi vardr.
Eim farklarnn tayc sisteme etkisini incelemek iin, ayn aklktaki ereve sistemin
eimini %10 dan %26 'ya kadar deitirilerek her biri iin ayr ayr statik hesap yaplm e
kesit hesab sonucu bir kolon makas kirii sisteminin arlklar bulunmutur. Bulunan
deerler grafik ortamnda deerlendirilmitir.
EM
%10
%12
%14
%16
%18
%20
%22
%24
%26
%28
%30

N
4,73
4,74
4,75
4,76
4,77
4,79
4,8
4,82
4,84
4,86
4,89

Malt
8,88
9,24
9,54
9,78
9,99
10,16
10,29
10,4
10,48
10,54
10,58

Fkullanlan (cm2) W kullanlan (cm3)

69,1
653
69,1
653
69,1
653
77,8
782
77,8
782
77,8
782
77,8
782
77,8
782
77,8
782
77,8
782
77,8
782

i
11,9
11,9
11,9
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7

Narinlik
50,4202
50,4202
50,4202
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441

w
1,26
1,26
1,26
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23

Gerilme
1,310139
1,359938
1,401468
1,20083
1,225157
1,245038
1,260158
1,273134
1,282657
1,289879
1,294957

Tablo 1 Farkl eimlerdeki elik ereve sistem kolon tesirleri ve standart I profili ile
dizayn.

4,95

11

4,85

10

4,9
4,8

4,75

4,7

9,5
9

8,5

Malt

E
M
%
10
%
12
%
14
%
16
%
18
%
20
%
22
%
24
%
26
%
28

4,65

10,5

Grafik 2 Farkl eimlerdeki elik erevelerdeki kolon normal kuvvet - moment grafii.
Grafikte de grld gibi, elik at ereve eimi arttka, %18 eime kadar byk bir
hzla artan kolon alt momenti, bu eimden sonra ise art oran giderek azalmaktadr. Eim
az iken, kolon normal kuvveti kk oranda artmakta e %20 eiminde artma oran
bymektedir.
12

EM
%10
%12
%14
%16
%18
%20
%22
%24
%26
%28
%30

N
3,99
4,09
4,18
4,26
4,38
4,4
4,46
4,51
4,57
4,61
4,66

M
6,69
6,33
5,98
5,65
5,33
5,03
4,74
4,47
4,3
4,2
4,02

Fkullanlan (cm2) W kullanlan (cm3)

61
542
53,3
442
53,3
442
53,3
442
53,3
442
46,1
354
46,1
354
46,1
354
46,1
354
46,1
354
39,5
278

i
11,9
11,9
11,9
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7
12,7

Narinlik
50,4202
50,4202
50,4202
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441
47,2441

w
1,26
1,26
1,26
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23
1,23

Gerilme
1,193302
1,385601
1,316461
1,24876
1,186371
1,396211
1,324083
1,256773
1,215153
1,190797
1,446548

Tablo 2 Farkl eimlerdeki elik ereve sistem kiri tesirleri ve standart I profili ile
dizayn
4,8

8
7
6

4,4

5
Moment

Noral Kuvvet

4,6

4,2

4
3

3,8
3,6

1
EM

%10

%12

%14

%16

%18

%20

%22

%24

%26

%28

Grafik 3 Farkl eimlerdeki elik erevelerdeki kiri normal kuvvet - moment grafii

Grafik 3 'de de grld gibi normal kuvvet hzla artarken moment yaklak ayn oranda
azalmaktadr.
Eilme ve normal kuvvet etkisindeki bir kirite dizayn gerilmesini en ok etki eden deer
momenttir. Yani moment ne kadar dk ise kiri de o kadar ekonomik olacaktr. Ancak
kiriteki normal kuvvet kolona kesme kuvveti olarak dnt iin kolon hesap
momentini arttrmaktadr. En uygun zm iin kolon hesabnda oluacak dezavantaj kiri
hesabnda oluacak avantaj ile dengelenmelidir.

13

2,5

1,15

1,1

MOMENT

NORMAL KUVET

1,2

1,5

1,05

Nkol/Nkir

Mkol/Mkir

0,5
0

M
%
10
%
12
%
14
%
16
%
18
%
20
%
22
%
24
%
26
%
28

0,95

Grafik 4 Farkl eimlerdeki elik ereve kolon ve kirilerinin normal kuvvet ve moment
oranlar karlatrma grafii.
400
350

Arlk (kg)

300
250

Top. Kol. A.

200

top. Kir. A.
sperpoze

150
100
50
0

EM

%10

%12

%14

%16

%18

%20

%22

%24

%26

%28

Grafik 5 Farkl eimlerdeki elik ereve iin kolon ve kiri kesitleri mukavemet deerleri
ve bu deerlerin sperpoze edilmi hali"(kolon a.+kiri a.)/2".
Her eim iin kolon ve kiri kesitleri hesaplandnda: kolon kesitinin artt ancak kiri
kesitinin azald grlmtr. elik endstri binalarnda genelde, kolon boyu kiri
boyundan daha kktr. 3 ile 5 metre arasnda kolon ykseklii olan yaplarda, at
eiminin artmas, kirilerden kolona aktarlan kesme kuvvetinin etkisiyle ksa kolonda,
kolon boyuna gre daha az moment etkisi oluturacaktr. Eimin artmas, hem kiri ve hem
de kolon iin daha ekonomik kesit belirlenmesini salayacaktr. Yksek kolonlu yaplarda
toplam arla kolonun etkisi, kirite artan normal kuvvet nedeniyle momentinin artmas
ve yksekliinin fazla olmas, sonucu daha oktur.
14

Eim artmas sonucu kiri kesitinin azalmas ve buna mukabil kolon kesitinin azalmasnn
nedeni ksaca:
Eimin artmas sonucu oluacak fazla normal kuvvet deerinin kolona etkimesi, kolonun
u noktasndan bir tekil yk ile yklenmi gibi ilave tesirlerin olumasna neden olacaktr.
Bu tesir kesme kuvveti ve moment deerlerinde artmalar oluturur. Kesme kuvveti kesit
boyunca niform, moment ise kolon altna doru artan bir grafik izler (ekil 5). Ksa
kolonlarda Malt Mst 'e gre daha azdr. Eimin fazla arttrlmas kolon boyutunu
bytebilir.

N
M

Nkol

Malt

Mst

Nkol

kolon momenti

eim artndan
oluan moment

toplam kolon
momenti

ekil 10 Kolon kiri yk aktarm.

2.3 ereve Sistemlerde Gergi ubuu Kullanm
elik kolon ve kiriten oluan ereve sistemlerin ekonomik zm iin gergi kirii
uygulamalar yaplmaktadr. Ancak bu uygulamann ne derece faydal olduu
bilinememektedir. Bunun iin gergisiz ve farkl noktalarda gergili sistem ayr ayr
incelenecek ve en uygunu tespit edilecektir.
Ayn geometrik zelliklere sahip (ykseklik, aklk, eim gibi) ereve seilmitir.
Seilen sistemde kolon ykseklii 6 metre makas akl 20 metre eimi %15
alnmtr.

15

600

150

1000

2000

ekil 1 elik ereve sistemi

13.86

8.41

4.53

8.64

Nkolon=5.73 ton
Nkiri=4.65 ton
9.37
333.33

666.67

6.00

GERGSZ

5.66

12.27

Nkolon=6.32 ton
Nkiri=13.29 ton
Ngergi=10.11 ton

666.67

GERGL 2

333.33
7.94

14.28

Nkolon=6.26ton
Nkiri=13.86 ton
Ngergi=10.11 ton
7.66

GERGL 1

Nkolon=6.21ton
Nkiri=11.43 ton
Ngergi=7.73 ton
9.44

GERGL 3

ekil2 Gergili ve gergisiz sistemler iin moment diyagram ve normal kuvvet deerleri
ereve sistemlerinin statik zm SAP 2000 paket program ile yaplmtr. Kolon ve
kiri kesitleri iin, soukta ekil verilmi yapma kutu profiller kullanlmtr. Gergi kirii
olarak halat kullanlabilecei gibi ayn kesit alan salayacak profil kesitler de kullanla
bilinir.
Gergili ve gergisiz sistemlerin moment diyagramlarnda gze arpan nokta; gergili
sistemlerde moment diyagramnn mahya blgelerinde iaret deitirme eiliminde
olmasdr(ekil 2). Bunun nedeni, gergi kiriinin etkisiyle mahya blgesinde her iki kirii
etki eden bir mesnet olumasdr. Bununla birlikte makas kirilerinde de basn gerilmesi
16

olumaktadr. Gergi kiriinin kolon kiri birleim noktasna yakn olmas kolon ve kiri
moment deerlerini azaltmaktadr. Buna karlk, normal kuvvet deerlerinin artmas, kesit
hesaplarnda momentten daha az etkisi olmas, toplam arl azaltmaktadr. Burada
grlyor ki; moment deeri ne kadar az ise, sistem arl o nispette azalacaktr.
ereve sistemlerinin mahya noktalarnn sehimleri incelenecek olursa, gergili 1 tabiri ile
belirtilmi, kolon kiri birleim noktalarndan gergili sitem sehimi en dk
olanlarndandr. Gergili sistemde, dm noktalarnn da doru yer deitirmesi, gergi
kirileri ile nlenmi ve mahya sehimi de azalmtr.
imdi de statik hesaplar sonularna gre kesitin boyutlandrlmasna geelim.
Boyutlandrmada emniyet gerilmesi metoduna izlenmitir. kan kesit sonular, gereki
olarak ele alnm ve uygulamada, sistem iin gerekli en kk levhann dahi arl
dikkate alnarak sistemin metraj karlmtr.
Kolon N
GERGSZ
GERGL 1
GERGL 2
GERGL 3

Kolon M

5,73
6,32
6,26
6,21

Kiri N

9,37
6
7,66
9,44

4,65
13,29
13,86
11,43

izelge 1 normal kuvvet ve moment deerleri

Kiri M
8,41
4,53
5,66
7,94

16

10
9

14

GERGSZ

GERGL 2

GERGL 1

GERGL 3

3
2

GERGSZ

10

GERGL 1

GERGL 2
GERGL 3

6
4
2

1
Kolon N

Kolon M

Grafik 1 (a) Kolon normal kuvvet ve momenti

17

12
N (ton), M(tm)

N (ton), M (tm)

SEHM(cm) TOPLAM
KG
0,042
1488
0,022
1343
0,029
1380
0,034
1562

Kiri N

Kiri M

(b) Kiri normal kuvvet ve momenti

1600

0,045

0,04

1550

0,035

1500

GERGL 2

1350

GERGL 3

1300

Sehim (m)

GERGL 1

1400

GERGSZ

0,025

GERGL 1
GERGL 2

0,02

GERGL 3

0,015

0,01

1250
1200

0,03

GERGSZ

1450

0,005
TOPLAM
KG

Grafik 2 (a) Toplam arlklar

SEHM

(b) Makas mahya sehimi

Bu alma sonucu, grafik 2 (a) ve (b)de de grld gibi GERGL 1 ereve sistemi
daha uygundur. Ancak statik ve kesit hesaplarnn sistemin tamamen kar ve zati yk ile
ykl olmas durumu iin yaplmasndan dolay, gergi kirii tam olarak gerilmeyecek ve
bir miktar sehim yapacaktr. Gergi malzemesi iin halat yerine profil kullanlrsa bu sehim
daha fazla olmaktadr. Bunun iin ya gergi kirii zati arlndan dolay oluacak momente
gre de boyutlandrlacak (ki bu ekilde gergi kirii iin ekonomik bir zm olmaz) ya da
kiri bir veya iki noktadan makas kiriine balanmaldr. Bu ekilde oluturulan sistem,
estetik grn ters etkilemekte ve montaj srasnda iilii de arttrmaktadr. Bu nedenle,
yapnn kullanm amac, mimari zellikler ve kullancnn istei dorultusunda bir zme
ulamak gerekmektedir.
Ayrca grafik 2 (a) grld gibi gergili sistemlerden 3.sn yapmak yerine sehim
tahkiki ile gergisiz yapmak daha uygun olacaktr.

18

Resim 5 Gergi ubuu uygulanm elik at. Dn salonu olarak kullanlacak 30.00
metre makas aklna sahip bu yapda, zellikle aklk ortasnda kolon olmamas
istenmitir. Bu atda at ykseklii fazla tutulmu ve gergi ubuu kullanlarak makasn
eilmeye kar rijitlii arttrlmtr. Uzunluu 24.00 metre olan gergi ubuu, gerilmedii
durumda kendi arlyla sehim yapaca iin iki noktasndan makas kiriine aslmtr.
2.3 Kar Ykleri
Kar yk hesap deeri iin alnacak yk, kar ya art artlarna gre deikenlik
gsterir. Kar yk, hareketli yk snfna girer. Bunun bal olduu etkiler corafi ve
meteorolojik artlardr. Kar yamayan yerlerde kar yk sfr alnr. 30'ye kadar eimli
atlarda kar yk hesap deeri, kar yk deerine eit kabul edilir ve at alannn
plandaki dzgn yayl yk olarak dikkate alnr.
lkemiz kar ya oranna gre drt ayr blgeye ayrlmtr. Ayrca her blge iin yapnn
deniz seviyesinden ykseklii dikkate alnarak kar yk verilmitir.

19

3. elik Profillerin Yk Altndaki Davranlar

Bir elik yapy ekonomik ve stabil olarak zmek iin, yapda kullanlacak olan elik
kesitlerinin, d ve ii yklerde nasl davrandnn bilinmesi gerekmektedir. Kesitin x- ve
y- eksenlerine gre simetrik olmas yada olmamas yk altndaki davranna
etkilemektedir. yle ki; simetrik olmayan bir kesite sahip profilin, sadece eilme
gerilmesine gre zorland dnrken, asimetriklik mertebesine gre burulma zorlamas
da grlecektir. Bu da yapya ilave sistem ykleri getirecek demektir ki, nceden
dnlmeden boyutlandrma yaplacak olursa, yapnn stabilitesini bozulabilecektir.

Hibir zaman kirilerin, her ne ekilde olursa olsun, izin verilen snrlar dnda sehim
yapmasna msaade edilmez. Sehimin dk tutulmas iin, kullanlan kesitin eilme
zorlamasna kar daha mukavim olmas gerekir. Kesit yksekliinin byk olmas, kesitin
eilme mukavemetinin yksek olmasn salayacaktr.
elik profillerin yk altndaki davrann incelemek iin; elik yaplarda en ok kullanlan
kesitler olan, kutu kesit, I kesit, U kesit ve L kesit ele alnacaktr. Ayn uzunluktaki
elemanlar ayn miktara yk ile yklenecektir.
2 x 100kg

3.1. Kutu Kesit

ekil 3.1 100 x 40 x 3 mm standart kutu profilinden oluturulan konsol kiri x- eilme
gerilim diyagram
20

ekilin altnda deiik renklerle gsterilen cetvel t /cm2 cinsinden gerilme deerleridir. Bu
renklere gre, eilme davran olduu iin, kesitin st tarafnda ekme, alt tarafnda ise
basn gerilmesi olumaktadr. Ancak kesit boyunca ekme ve basn gerilmeleri eit
dalmamtr. ekme gerilmesine maruz olan kesitin st flan, basma gerilemesine maruz
alt flanna gre daha fazla yk ald grlmektedir. Bu davran ksaca u ekilde
yorumlaya biliriz:
Profil kesiti st ve alt balklardan oluan kafes kiri gibi dnelim. Ayn kesit sahip olan
bu iki ubuun altta olan ( basn gerilmesine maruz olan) daha az yk tayacaktr.
Mesnetlenme artlarna ve burkulma boyuna gre alt ubuk burkulacaktr. Ayn durum
eilmeye maruz kutu kesit iin de geerlidir. Kesitin yzey ataletleri et kalnlnn kp
ile doru orantl olduu iin ince cidarl kesitin yzey burkulma ataleti de dk olacaktr.
Bu nedenle basnca maruz yzey tama gcne tam ulamadan buruacak ve n
grlenden daha az yk karlayacaktr. (ekil ....)

Buruan
yzey

ekil.......

Ayrca, boyutlu modellenen kesitin ankastre mesnet zellikleri, SAP 2000 Education
versiyonunun snrl dm noktasna sahip zmler yapmas sonucu, kesit ke
noktalarnda sabit mesnet tanmlanmtr. Gerekte ankastre mesnetteki kesitin tamamen
srekli olarak mesnetlenmesi gerekmektedir. Kesitin yan yzeyleri ykseklik boyunca
mesnetlenmedii iin, buruacaktr. Burumann nedeninden biri de modellemede belirtilen
mesnet zellikleridir. Ancak model doru mesnetlenmi olsayd bile, cidar kalnlna ve
burkulma boyuna bal olarak kiri ortalarna doru da yzeylerde buruma olacaktr.

ne cidarl elemanlarn et kalnlklar 2mm ile 6mm arasnda deimektedir. Ancak et

kalnl bir kstas deildir. Bu elemanlarn boyutlandrlmasndaki nemli faktrlerinden
biri genilik / kalnlk orandr. Tek bana kalnlk kritik bir faktr deildir.

Ayn kesit zelliklerine sahip kesite yatayda ayn miktarda yk verilerek davran ve
gerilme farklar aratrlmtr. Yukarda anlatlan yzey gerilmeleri yayl yatay
yklemede durumunda da ayn olacaktr. Ancak u liflere doru gerilme deerleri
artmtr. rnekteki kesitin yatay atalet momenti daha kktr. Bu nedenle kesitin u
noktalar daha ok zorlanacaktr. (ekil

21

2 x 100kg

ekil 3.2 100 x 40 x 3 mm standart kutu profilinden oluturulan konsol kiri y- eilme
gerilim diyagram
x 100 kg

x = M / Wx

x 100 kg

y = M / Wy

ekil.......
nce cidarl yzeyin burumas dikkate alnmadan rnekteki profilin dey ve yatay eilme
gerilme diyagramlar ekil..... deki gibidir. Burada M uygulanan moment ayn deerdedir.
Profil kullanm ekline gre W mukavemet momenti deiim gsterecektir. kinci durum
iin kesitin yatay mukavemet momenti dk olmas, gerilmelerin artmasna neden
olmutur.
22

I Kesit
I, U, Z gibi profillerin balklar tek bir gvde levhas ile birletii iin dolu gvdeli
profiller olarak adlandrlr. Dolu gvdeli kirilerin, ilk iki avantaj, bu kirileri cazip
olmasn salamaktadr. Bunlardan ilki; ak kesit olmasdr. elik yaplarn en byk
dman korozyondur. Kutu ve boru profiller gibi bo gvdeli kesitlerde, imalat ve montaj
sralarnda, birleim noktalarnda kesitin iine su ve hava girecek ekilde boluklar
braklmas kesit iinde korozyona yol aacaktr. Kesitin ince cidarl olmas halinde kesit
daha da zayflayacak ve tama gcn kaybedecektir. Ak profillerin tm yzeyinde hava
dolam imkan olaca iin kesitin korozyonu daha ge olacaktr ve bakm daha kolay
yaplabilecektir.
Genel olarak eilme gerilmesine
en uygun kesit, flanlar arasnda
ince bir ba ile bal olan kesittir.
Ancak balk Iy ataleti yanal
burkulmaya kar yeterli olmaldr.
Kesitin kesme kuvvetine de maruz
kalaca
dnlrse,
srekli
gvde levhas gerekmektedir.

Dolu gvdeli kesit

deal kesit

Grafik ........
50mm gvde ykseklii ve 40mm flan geniliine sahip I kesitin yk
altndaki gerilme diyagram

23

Dolu gvdeli kirilerin tama gcne gre tasarm yaplrken balk plann moment
dayanmn, gvde plann ise eilme , kayma, kayma ve eilmeli dayanmlar hesaba
katlmaldr. Balk plann eilme dayanm yanal, yerel ve dey burkulma ile snrlanr.
Bu tip burkulmalarn kontrol halinde balk gerilmeleri akma snrna ulaabilir, ancak
tama gcne yakn kesit gerilme dalm lineer olmakta kar. Balk plana nazaran
daha narin olan gvde pla daha az yk tar. Buna karlk balkta gerilme art
olacaktr.
P

+
-

Mx / Wx

Mx / Wx

+
-

ekil..............
Dolu gvdeli I kiri, kuvvetli eksen ynnde yklendiinde (gvde ynnde) st yars
basnca maruz kalacaktr. Ykleme arttrlrsa, kirite yeterli yanal destein bulunmamas
halinde basn deeri kritik deere ulaacaktr. Basn blgesi bir kolon gibi burkulacaktr.
ekme blgesinin burkulma engellemesi sonucu kesit y y ekseni etrafnda burkulacaktr.
( ekil...............)
TS648 e gre burkulma formlleri aadaki gibidir.

30.000.000 C b
S

iy
a

ise

a
i
2

y

b
a 0 .6 a
3 90.000.000 C b

30.000.000 C b
S

iy
a
10.000.000 C b
Sd
Fd
eer basn bal dolu ve yaklak olarak dikdrtgen en kesite sahip ve en kesitin ekme
bal, en kesitinden daha ufak deil ise;

24

840.000 C b
dir.
Sd
Fd
Burada,
S: kiriin basn balnda dnme ve yanal deplasmana kar mesnetleri arasndaki
mesafe ( cm )

y: basn bal ve gvdenin basn blgesinin 1/3nn gvde eksenine gre atalet
yarap (cm)
Fb: basn bal en kesit alan
d: balklar aras dtan da mesafe

B: yanal burkulma gerilmesi (kg/m2)

a: basn bal akma gerilmesi (kg/m2)

M
M
C b 1.75 1.05 1 0.3 1 2.3
M2
M2
M1: kiriin yanal mesnetler arasnda oluan momentlerden k
2

M2: kiriin yanal mesnetler arasnda oluan momentlerden by

Yanal burkulmay nlemek iin berkitme levhalar kullanld gibi, zgara eklinde monte
edilmi I kiriler arasnda birbirine balantlarla veya deme plann kirie gmlmesi
eklinde de yanal burkulma giderilebilir. at makas olarak kullanlan I kirilerinde, yatay
ynde aklarla balandklar iin, balk levhasnn yanal burkulmas dikkate alnmaya
bilir. Anacak moment deerinin negatif olduu srekli ereve mesnet noktalarnda
basnca maruz alt baln yanal burkulma tahkiki yaplmas gerekmektedir.
Makas kirii seimi konusunda da bahsedilen deiken kesit uygulamasnn sistemde
oluturduu deiiklii inceleyelim:
rnekteki 5 cm yksekliindeki I kirii ortasndan ankastre mesnete doru ykseklii
tedrici olarak 10 cm arttrlrsa gerilme dalm aadaki gibi olacaktr.
Bilindii gibi eilmeye maruz elemanlarn atalet momenti ve dolaysyla dayanm
yksekliin kp ile doru orantldr. Yksekliin artmas, kesitin eilme mukavemetini
arttracaktr.
Genelde, kesit hesaplar, eleman boyunca oluan maksimum kesit tesirlerine gre
yaplmaktadr. Betonarme yaplarda veya ksa aklkl yaplarda, imalat ve uygulama
asndan kesitlerin uzunluk boyunca ayn olmas daha kolay ve/veya ekonomik olabilir.
Ancak geni aklkl yaplarda, zellikle elik yaplarda, fazla zorlanan kesitin daha
yksek mukavemete sahip olmas, az zorlanan kesitin daha kk kesite sahip olmas
25

ekonomiklik ve kolaylk asndan avantajl olacaktr. Yani elemann hafif olmas tama
ve montaj kolaylk salayaca gibi elik yapnn ekonomik olmasna da salayacaktr.

Grafik................. deiken kesitli I profilinin yk altndaki gerilme diyagram.

Grafik.............. de deiken kesitli dolu gvdeli I konsol kiriin, 200 kg konsol yk
altndaki gerilme diyagram gsterilmitir. Deiken kesitli olmayan elemanlarda, st ve alt
balklarn gerilmeleri, ankastre mesnete gidildike artar. Grafikte de grld gibi st ve
alt balklarda gerilme deerleri artmam hatta azalmtr. Bu ekilde daha mukavim kiri
elde edilmitir. Ayrc kesitin hafif olmas, kiri zati ykn azaltacak ve kiri daha az
zorlanacaktr. Byk aklkl kirilerde bu durum nem arz etmektedir.

Resim....... mahyada deiken kesit uygulamas

26

Resim 6 Birleim noktasndaki deiken kesit uygulamas

Dm noktalar cvata ile birletirilen elik yaplarda, dm reaksiyonlarna karlk
gelecek cvata says minimum koullara uymaya bilir. Ayn zamanda kiri uundaki cvata
moment kolu ne kadar uzun olursa cvata yk o kadar az olacaktr.
Deiken kesit uygulamas, dolu gvdeli kirilerde uyguland gibi yapma kutu kesitli
kirilerde de uygulana bilir. Yada en ok zorlanan, genelde mesnet noktalarna payanda
ubuklar konularak dm yk datlr.

27

200kg

U Kesit

Grafik ........
50mm gvde ykseklii ve 40mm flan geniliine sahip U kesitin yk
altndaki gerilme diyagram
JOINT
11
12
23
24

LOAD

UX

LOAD1

0,0477

LOAD1

0,0303

UZ

LOAD1 -0,0477

-0,3664

-1,3203

LOAD1 -0,0302

-0,3664

-1,8873

ekil................... U profili u noktalar greli deplasmanlar

28

UY

0,3663
0,3663

-1,3204
-1,9227

Kesmeli eilmeye maruz U kesitli bir konsol kiriin davran incelenmitir. Kesitin
gvdesi dorultusunda yklenmitir. Kesitin sadece eilme deil burulmada yapt
grlmtr. Konsolun u kesiti eilme etkisi ile kmekte ve ayrca z- eksene paralel
dorultuda da dnmektedir.
Genellikle sabit kesitli dorusal bir kiriin dnmemesi istenir. Bunun iin kuvvet, kiri
kesitinin kayma merkezinden gemelidir. Tek simetri eksenine sahip kesitlerde, arlk
merkezi ile kayma merkezi ayn noktada deildir.
U kesitteki kayma gerilmesini ve kayma merkezini bulmak iin dz uzunluunda bir eleman
karlp, serbest cisim denklemlerini yazalm.
+d
V'
O

V3
V2

xz

V3

ekil..............

Burada gerilmeleri eilme momentinden ileri gelmektedir. z ynnde kuvvet denge

denklemini yazacak olursak:

0 dan

M dM
M
. y.dA . y.dA xz .t.dz 0
Ix
Ix
dM
I x . y.dA xz .t.dz

dM V y .dz ve

xz

V y .S x

y.dA S

ise

dir.
I x .t
Burada Sx kesitin x- eksenine gre statik momentidir.
Kiri kesiti statik kuvvet denge denklemlerinden
V1-V3 = 0 ise V1 = V3 ve
29

V -V2 = 0 ise V = V2 dir.

V1 ve V3 balk kayma kuvvetini zx yardmyla bulabiliriz.
h
2
h
u.t. .V y V .h.u
y
2

I x .t
2.I x

S x u.t.

zx

ve

V1 zx .dA zx .t.du
b

V y .h.t
4.I x

.b 2

Kesitin gvde pla dey ekseni ile kayma merkezi arasndaki mesafe (e)

M 0;

V2 .e V1 .h 0 buradan e yi ekersek

2
V1 .h V y .h.t.b .h h 2 .t.b 2
e

V2
4.I x .V y
4.I x

U kesitin burulmamas iin yk gvde ekseninden e kadar mesafede etkitilmelidir.

Uygulamada kuvvet bir moment kolu yardmyla tatbik edile bilinir. Ancak bu kullanm
asndan uygun olmayan bir yntemdir. Endstriyel yaplarda eimli makas kirii zerine
konulan ak kiriler U kesit olmas durumunda, ak taraf yukarya bakacak ekilde monte
edilmelidir ki uygulanan kuvvet kayma merkezine yaklasn.
V'

V'

G
O

ekil .............
30

Grafik.............. Kayma merkezine doru bir miktar dndrlm U kesitin gerilme

diyagram
Kesitin u noktalar deplasmanlar aadaki gibi olumutur.
J O I N T
JOINT
11
30
36
42

D I S P L A C E M E N T S

LOAD

LOAD1

UX

UZ

-0,0617

-0,7627

-1,5347

0,0246

-0,7464

-1,5629

LOAD1

9,285E-03

LOAD1

0,0934

LOAD1

UY

-0,7266
-0,7103

-1,5139
-1,5423

ekil.............
kayma merkezine doru
dndrlm U kesitin deplasman yapm
ekli

31

Eleman boyunun ekseni olan x- ekseni deplasmanlar eilme gerilmesi nispetinde

deimektedir. y- ekseni ve z- ekseni deplasmanlar ise burulma gerilmesi nispetinde
deiim gsterecektir. Yukardaki deerlerden de anlalaca gibi, y- ve z- deplasmanlar
fazla bir deiiklik arz etmemitir. Dolaysyla, kesitin yatay dzlemle yapt a bir
miktar daha arttrlrsa kesitte burkulma olmayacak. Bir baka deile, kesit kayma
merkezinde yklenmi olacaktr.
at yzeyinin eik olmas bu tr kesitler iin bir avantaj olacaktr. Ayn zamanda kesitin
dndrlmesi ile dey atalet momenti de artacaktr. Genel olarak hesaplarda ak eilme
gerilmesi = x + y eklindedir. Burada dey ykn ak eksenlerine gre bileenleri
ayrlarak gerilmeler hesaplanmaktadr. Buda belli bir kabul ile yaplan bir sonutur.
Kebent L Profil

Grafik...................... 50x50x5mm kebendin yk altndaki gerilme diyagram

32

ekil.............. Kebent profilin z ynnde

ykleme sonucu oluan deplasman ekli

Eit kollu kebent profillerin burkulma eksenleri, profili oluturan levhalarn dik
eksenlerine paralel deildir. Gerek burkulma ekseni levha eksenleri ile yaklak 45o a
yapan dzlemdir. ekil......... de de grld gibi malzeme eksenine dik olarak yer
deitirmitir.
y

T1

T2

ekil ....................
Kebent profilin kayma davrann U kesitte olduu gibi aklayabiliriz. ekil............ de
uygulanan P kuvveti etkisinde kesitte oluan T1 ve T2 kesme kuvvetlerinin yn
gsterilmitir. Kuvvet denge denklemlerine gre T1 kayma kuvvet uygulanan P kuvvetine
eit olacaktr. T2 kayma kuvveti ise kesitte oluan kayma gerilmesi deerine gre
belirlenecek ve kuvvet dorultusunda, kesitin rijitlii nispetinde, deplasman olacaktr.
33

0 dan T1 = P olacaktr.

0 dan T2 = xz . A

xz

P.S x
I x .t

T2

P.S x
P.S x
.t.a
.a
I x .t
Ix

Grafik.............
ekil..........
Burkulma ekseni 45o
dndrlerek dey eksene paralel kebent
profil deplasman ekli

34

T1y

T1
T1x

T2

T2y

T2y

ekil .................kebent kayma kuvvetleri

ekil ....................... de 45o dndrlm kebent profilin kayma kuvvetleri ve bileenleri
gsterilmitir.

0 dan T1y + T2y P = 0

buradan;
T1y + T2y = P

0 dan T1x - T2x = 0

Yatay dorultudaki kuvvetlerin toplam sfrdr. Bu durumda eleman yatayda ilave bir
eilmeye maruz kalmayacaktr.

35

KOMPOZT ( KARMA ELEMANLAR) ELK YAPILAR

Bir elik iskeletli yapda tayc dzenin btn elemanlarnda malzeme olarak yalnz elik
kullanlmas hibir zaman sz konusu olmaz. elik en yksek oranda kullanan endstri
yaplarnda bile, en azndan temeller. Kprlerde elik kirilere oturan tabliyeler, binalarda
demler ve bazen perdeler genellikle yerinde dkm yada hazr betonarme plaklardan
tekil edilirler. Yangndan korunmalar amacyla, ou zaman kolonlarn ve bazen
kirilerin hafif donatl bir beton ktleye gmlmeleri de olaandr. Ayn ekilde
betonarme deme plaklar da sonradan yerinde braklan elik kaplanm salarn kalp
olarak kullanla bilmektedir.
Tmyle betonarme niteliinde olan temeller bir yana braklrsa, st yaplarda, betonarme
deme plaklaryla elik deme kirilerinin yine betonarme deme plaklar ile kalc
kalp olarak kullanlan elik salarn ve rt yada i dolgu niteliindeki betonla da elik
kolonlarn ortaklaa altrlarak, betonun basnta byk deerlere aran tama gcnden
yararlanmas dncesi, karma (kompozit) elemanlara gtrmtr.
Karma Kiriler
Betonarme deme plaklaryla elik deme kirilerinin yada kpr tabliyesiyle kirilerin
ortak altrlmasyla ortaya kan karma ( kompozit) kiriler, zerlerine serbestce oturan
bir betonarme pla yalnz balarna tamaya alan elik kirilere gre ok
ekonomiktirler. nk bir karma kirite, eilmeden ileri gelen kuvvet iftinin ekme
bileeni elik profilce, basn bileeni ise ya yalnz betonarme plaka yada betonarme plak
ve elik profilin bir blmnce ortak olarak tanmaktadr. Dolaysyla da elik profil,
eilmeye basn bileenini tamaktan ya btnyle yada byk lde kurtulmaktadr.
Betonarme taplann bir l yk olmaktan kp basn bileenini tayan yararl bir elemana
dnmesinin yan sra, byle bir ortak almada kuvvet iftinin z- moment kolunun da
bymesi ikinci bir ekonomik etken oluturmaktadr. Bir anlamda betonarme tablal
kirileri (T kiriler) benzetilmesi mmkn olan karma kiriler (ekil........... (b)). Ayn
tama gcne sahip elik kirileri kyaslanlrlarsa, elik kiriin, ayn bir konstrksiyon
ykseklii koulu altnda ok ar ( ekil............... (a)), bu koul yoksa ok yksek (ekil.
(c)) elde edilecei aktr.

(a)
(b)
(c)
ekil ............... Karma kiriin ayn tama gl elik kirilerle kyaslanmas
(a) Ayn konstrksiyon ykseklikli elik kiri
(b) Karma kiri
(c) Serbest ykseklikli elik kiri
36

Karma kirilerin elik kirilere kar gsterdii bu stnlk, betonarme kirilerle

kyaslanmalarnda da ortaya kar. Bir betonarme kirie gre her zaman daha hafif olan
karma kiri, konstrksiyon ykseklii asndan bir snrlama mevcutsa, ayn ykseklikteki
betonarme kiriten daha az elik harcaya bilir.
Karma Demeler
elik iskeletli bir yapnn, yerinde dklen betonarme bir deme planda, kalp nemli
bir sorundur. Son yllarda, ar bir destek iskelesi gerektirmeden kendini tayabilen
katlanm elik salarn kalc kalp olarak kullanlmas yaygnlamtr. Kalc elik kalp,
ancak ayn zamanda donat grevini de stlenmesi durumunda, yani plak karma alrsa,
ekonomik bir anlam tamaktadr.
Bir karma (kompozit) deme planda, kalc olarak kullanlan, soukta veya scakta
katlanarak ekillendirilmi elik sa yani dklen plak betonu ve donatsn, kendi
arln ve inaat srecindeki hareketli ykleri tar. Beton mukavemetini kazanp karma
alma gerekletiinde de, iletme ykleri tayan plan donats, grevini byk lde
ve bazen de tamamen yerinde getirir.
Bu karma almann gereklemesi iin, katlanm elik sa ve betonun bir btn olmas
gerekmektedir. Sa ile beton arasnda aderans, bu btnleme iin gvenilemeyecek
mertebede azdr ve ihmal edilir.

(/(a)

(b)

(c)
ekil............... karma deme
planda beton katlanm sa
balant trleri
37

Deme betonu ile katlanm san aralarndaki aderans salamak iin baz balant trleri
sekil............de verilmitir.
-

Sa katlanmasnn krlan kuyruu eklinde dzenlenerek kesme etkisinin aktarlmas

(ekil ............ a)
Katlanm sa yzeyinde oluturulan girinti ve kntlarla kesme kuvvetinin
aktarlmas.
Katlanm saa kaynaklanm hafif bir elik donat hasr
U ankrajlar

Resim ............. kompozit deme kirii uygulamas. Bu yapda, zgara I kiriler zerine
0.7mm galvanizli sa konulmu ve sa zerine de elik hasr konup elik kiri ve saa
kaynatlmtr. Bu yapda 10 cm kalnlnda beton kullanlmtr.

38

Resim .................... kompozit kiri ve demenin alt dzlemden grn.

Resim ............... kompozit zgara kirii

39

ELK YAPILARDAN BAZI UYGULAMALAR

Resim ..................... bu elik yapda makas kiriler aklk boyunca konulan dz kirilerle
tanmtr. Yamur oluu bu dz kiri zerindedir. Bu sistem genelde kolon aralklar
daha fazla olan yaplarda tercih edilmelidir. nk uzun aklklara mesnetlenmi ak
kiri kesitini azaltacaktr.

Resim ................. zeri ahap ve kiremit kaplama kullanlacak %33 eime sahip,
maksimum akl 16.00 metre ve saak uzunluu 4.00 metre olan kutu makas kirii, ak
kirii ve merteklerden oluan at sistemi

40

Resim .................... Makas kirii ykseklii kiri uzunluu dorultusunda mahyaya doru
azalmaktadr. Bir aks arasna da kompozit deme ve kiriler kullanlarak ara kat tekil
edilmitir.

41

42