YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr.

Devrim ÖZHENDEKCİ

Bu ders notundaki içi boş bırakılan kutular;

öğrenci tarafından derste doldurulacaktır.

YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ
ÇELİK BİRLEŞİM ARAÇLARI
Çelik yapılarda birleşim araçları şu sebeplerle kullanılır:
- Taşıyıcı sistem elemanlarını birbirine bağlamak (kiriş-kolon birleşim noktalarını, mesnetleri, kafes
sistemlerde düğüm noktalarını teşkil etmek, vb.),
- Taşıyıcı sistem elemanlarını birbirine eklemek (büyük açıklıklı kafes sistem alt başlığı veya
mütemadi kirişler gibi tek profil boyunun yeterli gelmediği durumlar, vb.)
- Zayıf enkesitlerin takviyesi ya da dolu gövdeli yapma profil1 üretmek.
Çelik yapılarda kullanılan birleşimleri başlıca iki gruba ayırabiliriz:
- Çözülebilen birleşimler; bulonlu (cıvatalı) birleşimler,
- Çözülemeyen birleşimler; perçinli, kaynaklı birleşimler (yapıştırma tekniği üzerinde de
araştırmalar yapılmaktadır, ancak henüz uygulama alanına girmemiştir).

PERÇİNLİ BİRLEŞİMLER
Tarihçe ve Birleşimlerin Tatbiki*

Çelik yapılarda kullanılan en eski birleşim aracı olan perçin, 1850'den önceki yıllarda gemi ve kazan
üretiminde kullanılmaktaydı. Daha sonraki yıllarda ise yumuşak çelikten (mild steel) üretilen bulonlar
popüler hale geldi. Günümüzde kullanılan yüksek mukavemetli bulonların geliştirilmesinden evvel
perçinler, bulonlardan daha güçlü birleşim araçları olarak kabul edilirlerdi. Bunun nedeni ise, iyi
uygulanmış perçinin deliğini tamamen dolduruyor olması ve perçinli birleşimlerde, birleşen yüzeyler
arasında sürtünme etkisinin oluşmasıdır. Bunun sonucu olarak, ilk çelik çerçeveli çok katlı taşıyıcı
sistemlerde perçinli birleşimler kullanılmıştır (Şekil 1 ve 2). Görüldüğü üzere perçin eskiden çelik yapı
elemanlarının ana birleşim aracı olmuştur, ancak fazla malzeme kullanılmasını ve karma işçilik
gerektirdiğinden zaman içinde yerini bulon ve kaynak uygulamasına bırakmıştır. Perçinli birleşimler çok
sınırlı olarak, dinamik ve titreşimli yük etkisindeki yapı elemanlarında kullanılabilmektedirler. Esasen
günümüzde neredeyse hiç kullanılmıyorlar diye kabul edilebilir, öte yandan eski perçinli
konstrüksiyonların yeni yüklere göre tahkiki ve gerektiğinde takviyesi bakımından uygulama ve
hesaplarını öğrenmek gerekmektedir. Aslında perçinler günümüzde inşaat sektöründe çok az
kullanılmakla birlikte özellikle havacılık sektöründe uçak yapımında en önemli bağlantı aracıdırlar, bunun
en önemli sebebi ise farklı cins alaşım ve metalleri özellikle çelik ve alüminyumu birleştirmek açısından
hiçbir problem yaratmamalarıdır. (Oysa farklı alaşımları bağlamak için kaynak uygulanamaz.)

Perçinli birleşim, birleştirilecek parçalarda önceden açılan deliklere, 9000C~10000Cye kadar ısıtılmış
perçinlerin (Şekil 3) dövülerek ve sıkıştırılarak yerleştirilmesiyle elde edilir. Parçalardaki delikler atölyede
matkapla açılır. Bu hususta elektronik komutlu zımba tezgahları da kullanılmaktadır. Parçalardaki
deliklerin tam olarak karşılıklı gelebilmesi için delikler önce 2~3 mm kadar küçük çaplı açılıp, montaj
sırasında parçalar önce cıvatalarla birbirine bağlandıktan sonra, karşılıklı gelen delikler matkapla gerekli
çaplarına getirilerek tam uyum sağlanabilir.

Şekil 4 ve 5’ de görüldüğü üzere, perçin başının şekline göre yuvarlak ve gömme başlı olmak üzere iki
türlü perçin vardır. Yuvarlak ve gömme başlı perçinlerin ebatları ile ilgili şartnameler sırasıyla TS 94/2 ve
TS 94/3 dür. Genellikle yuvarlak başlı perçinler kullanılır.

Yerine vurulmamış perçine ham perçin denir. Ham perçinin d gövde çapı, d1 delik çapından 1 mm daha
küçük olur. Ham perçinin bir tarafında bulunan başa nizam başı denir. Ham perçin, perçin ocağında kızıl
dereceye kadar ısıtıldıktan sonra deliğine konur. Bir işçi, bir perçin çekici ile nizam başına dayanırken,
diğer bir işçi de perçin makinesinin ucuna takılı diğer bir perçin çekici ile perçinin delikten çıkan diğer

1
Çelik çerçeveli yapılarda ağırlıklı olarak kullanılmakta olan I ve U gibi profil kesitlerinin istenilen boyutlarda üretilmemesi
veya gereken miktarlarda bulunmaması ülkemize özgü değildir. Bununla birlikte, ülkemizde üretilen profil çeşitlerinin azlığı
nedeniyle istenilen kesite en yakın, büyük kesitin kullanılması %15-%20 malzeme kaybına neden olmakta, bir üst kesit de
bulunmadığında bu oran %35' lere kadar yükselmektedir. İstenilen ebatta profillerin bulunamaması durumunda, levhalarla
oluşturulan, dolu gövdeli yapma I profiller kullanmak malzeme giderlerini %15-%30 oranında azaltmaktadır. Bu nedenlerle
yapma profiller çokça kullanılmaktadır.
YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ
ucuna darbe etkisi uygular (Şekil 1 ve 2). Perçin çekici ise genellikle pnömatiktir yani basınçlı havayla
çalışır. Bu vurma etkisiyle nizam başının simetriği olan bir baş oluşur. Bu başa kapak başı denir. Perçinin
vurulması sırasında gövdesi de şişerek deliği tamamen doldurur, böylece vurulmuş perçinin gövde çapı
delik çapı olan d1’ e eşit olur.

Şekil 1. 102 katlı çelik iskeletli New York, Manhattan’daki Empire States binasının inşaatından bir
fotoğraf; işaretli kısımda perçin ustaları çalışyor. (İnşaat süresi: 18 ay, 1931’de tamamlanmış.
Günümüzde dünyanın sekizinci yüksek yapısı ünvanını taşımaktadır.)

Şekil 2. Chanin kardeşler, New York’ta yaptırdıkları 56 katlı Chanin binasının kolonuna son perçini birlikte
vururken çekilmiş bir fotoğraf (1929)
YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ

Şekil 3. 1900’lerin başında ham perçin ısıtmak için kullanılan perçin ocaklarına bir örnek

Yuvarlak başlı
ham perçin

Gömme başlı
ham perçin

Şekil 4 Çeşitli özellik ve ebatlardaki ham perçinler

Perçinin iyi vurulabilmesi (gövdenin şişerek deliği tam olarak doldurabilmesi) bakımından, birleştirilen
parçaların s ile gösterilen toplam kalınlığı ≤6,5d1 olmalıdır. Kapak başının tam olarak oluşabilmesi
bakımından, yuvarlak başlı perçinlerde ham perçin boyu şöyle olmalıdır:

4
l ≅ s + d1
3
YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ

1 1

1 1

Şekil 5. (a) Yuvarlak başlı (b) Gömme başlı perçin

Perçinlerde uygun çap seçimi ve semboller

Birleştirilen parçaların kalınlıkları dikkate alınırsa vurulmuş perçin çapı ya da delik çapı belirlerken ya da
kontrol ederken aşağıdaki bağıntı kullanılmalıdır:

d1 ≅ [sqrt(5tmin)]-0,2 (cm)

birleştirilen parçalardan en incesinin kalınlığı

t min : (cm) cinsinden …………………………………………………………………………………………………………
delik çapı (cm)
d1 : (cm) cinsinden ………………………………………………………………………………………………………….
Bu denklem lamalar ve levhalar için geçerlidir; hadde profilleri açısından uygun delik çapları profil
tablolarında verilmiştir.
Perçin çapları çizimlerde özel sembollerle gösterilir (Tablo 1). Perçinin nasıl vurulacağı ve tatbikin nasıl
olacağı ile ilgili de özel gösterimler mevcuttur; bunlardan birkaç tanesi Şekil 6’ da verilmiştir.
Tablo 1. Perçin çap sembolleri

Genel olarak yuvarlak başlı perçin :

Perçin şantiyede vurulacak :

Delik de şantiyede açılacak :

Üst başlığı gömme perçin :

Alt başlığı gömme perçin :

Her iki başlığı gömme perçin :

Şekil 6. Perçin tatbik yöntemini ifade eden semboller

St 37 çeliği kullanılan yapı elemanlarında perçin çeliği olarak St 34; St 52 kullanılanlarda ise perçin çeliği
olarak St 44 kullanılır.
YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ
Perçinli birleşimlerin çalışma şekli
Perçin, birleşimlerde gövde eksenine dik etki alacak şekilde kullanılır ve bu durumda da gövdesinde
makaslama gerilmeleri ve gövdesi ile delik cidarı arasında basınç gerilmeleri oluşur (Şekil 6). Eğer,
birleşim yerinde gövdeye paralel etkiler mevcutsa perçinde çekme gerilmeleri meydana gelir. Öte yandan
perçinlerin çekme emniyet gerilmeleri düşüktür ve dolayısıyla bu gibi birleşimlerde perçin yerine bulon
kullanılması uygun olur. Eksenel doğrultuda çekmeye çalışan bulonlara ise ankraj bulonları denir ve
çekme hesabında dikkate alınması gereken alan bulonun diş dibi alanıdır. (Bu konuya bulon başlığında
yeniden değinilecektir.)
- Perçinli birleşimlerde meyada gelen gövde eksenine dik etkiler aşağıdaki şekilde kalın çizgilerle
gösterilmiştir:
Perçin gövde ekseni

perçin ve levhanın birbirine

perçin kesitlerinde meydana gelen temas ettiği yüzeyde
makaslama gerilmeleri perçinde meydana gelen
ezilme (yüzey basınç gerilmeleri)
__________________________________
makaslama gerilmelerinin oluştuğu perçin
gövde kesiti d1

Makaslamaya çalışan tek kesit var: TEK TESİRLİ PERÇİN

ezilme gerilmeleri

makaslama gerilmeleri

Makaslamaya çalışan iki kesit var: ÇİFT TESİRLİ PERÇİN

! Tesir sayısı belirlenirken, …..

parça sayısı kadar, kuvvetlerin yönleri de önemlidir. Örneğin aynı yönde
kuvvetle zorlanan üst üste iki levha arasında makaslama oluşmaz !

Şekil 6 Perçinlerde meydana gelen etkiler

YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ
Gövde eksenine dik etki alan perçinli birleşimlerde oluşan ezilme gerilmeleri ve basitleştirilmiş gerilme
dağılımları aşağıdaki şekilde görülmektedir:

σl
t

(a) σl
σl
σl
t
σl
(b) σl d1

b σl

(c)

(d)

gerçek gerilmeler basitleştirilmiş gerilme dağılımı

Şekil 7 (a) Tek tesirli birleşimde σ l ezilme gerilmeleri, (b) Çift tesirli perçinde σ l ezilme gerilmeleri,
(c)Birleşime yukarıdan bakıldığında σ l perçin ezilme gerilmeleri, (d) Birleşime yukarıdan bakıldığında
levhada oluşan σ gerilmeleri

Perçinli birleşimlerde hesap esasları

Perçinlerle ilgili gerilme kontrolleri:
- Bir perçinde oluşan makaslama gerilmesi,
τ=
- Bir perçinde oluşan ezilme gerilmesi,
Yandaki denklemlerde,
- P1 ..........................................................................
birleşimdeki bir perçinin hissesine düşen kuvvettir.
Yalnızca çekmeye çalışan çubuklarda:
P
P1 = ifadesi ile bulunur. P birleşimdeki toplam
n
kuvvet, n ise perçin sayısıdır.
- m …………………………………………………………………….
tesir yüzeyi sayısıdır.

σl = - d1 …………………………………………………………………….
vurulmuş perçin çapıdır (ya da delik çapıdır).

- τ em …………………………………………………………………….
perçinin makaslama emniyet gerilmesidir.

* birleşimdeki en ince parça kalınlığıdır.

- t min ……………………………………………………………………
…………………………………………………………………………….
DİKKAT: aynı yönde kuvvet taşıyan parçaların kalınlıkları
toplanmalıdır !!!
…………………………………………………………………………….
- τ em ……………………………………………………………………..
(xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx)

- σ l ,em ……………………………………………………………………
perçinin ezilme emniyet gerilmesidir.
 YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ
Bir perçinin güvenle aktarabileceği kuvvet:

P1τ =

P1,em = min( P1τ ; P1σ )

P1σ =

Perçin gövde doğrultusunda etki alıyorsa:

P1
σz = ≤ σ z ,em
πd12
4
Tablo 2 Perçinlerde emniyet gerilmeleri
Perçin Malzemesi St 34 St 44
Yapı Malzemesi St 37 St 52
Yükleme Durumu EY (H) EİY (HZ) EY (H) EİY (HZ)
Makaslama gerilmesi, τ em (kN/cm2) 14 16 21 24
Ezilme (yüzey basıncı) gerilmesi, σ l ,em , (kN/cm2) 28 32 42 48
Çekme gerilmesi, σ z , (kN/cm2) 4,8 5,4 7,2 8,1

Perçinlerin birleştirdiği parçalarla ilgili kontroller:

Yalnızca çekme tesirinin mevcut olduğu elemanlarda, perçinlerin bağladığı parçaların kontrolü sırasında
perçin deliklerinin neden olacağı enkesitteki alan kaybı dikkate alınır (Şekil 7(d)). (Enkesit üzerinde
kuvvete dik doğrultuda kaç adet perçin deliği varsa hepsi dikkate alınmalıdır.) Elde edilen alana, “faydalı
alan” denir. Birleştirilen parçalarda, faydalı alan kullanılarak hesaplanacak çekme gerilmeleri mutlaka
çelik malzemenin çekme emniyet gerilmesinden küçük olmalıdır:

σ çekme çubuğunda oluşan gerilme,

P çubuğa etki eden çekme kuvveti,
An faydalı alan,
σ em çeliğin çekme emniyet gerilmesi

- Birleştirilen parçalarda meydana gelen kayma gerilmeleri ise kontrol edilmez, çünkü ……
perçin yerleşimi için şartnamede verilen sınır perçin mesafelerine uygun seçimler yapılırsa alt sınırlar sayesinde
bu kontrol kendiliğinden sağlanmış olur.

Perçinlerde uygun yerleşim:

e(dik)
..... ≤ e⊥ ≤ 3d1
1,5d1 ...... veya 6tmin
...... e
e P
..... ≤ e// ≤ ......
2d1 3d1 veya ......
6tmin
e(dik)
..... ≤ e ≤ ......
3d1 8d1 veya .......
15tmin
e e

e(ll) e(ll)
e : iki perçin arası uzaklık (yatay, düşey, eğik olabilir)
e⊥ : kuvvet doğrultusuna dik kenar uzaklık
e// : kuvvet doğrultusuna paralel kenar uzaklık
YTÜ İnşaat Müh. Böl. Çelik Yapılar I Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Devrim ÖZHENDEKCİ

Perçin mesafelerindeki üst sınır önemlidir, çünkü … perçin mesafelerindeki üst sınır korozyonu engellemek
açısından önemlidir, çünkü parçalar zaman içinde birbirinden ayrılır ve araya nem girer.

Faydalanılan Kaynaklardan Bazıları:

1- Prof. Dr. Tevfik Seno ARDA, “Çelik Yapılar I Ders Notları”, İTÜ, İnşaat Mühendisliği Bölümü.
2- TS 648/Aralık 1980
3- Prof.Dr. Hilmi DEREN, Prof.Dr. Erdoğan UZGİDER, Doç.Dr. Filiz PİROĞLU, YRD.Doç.Dr. Özden
ÇAĞLAYAN, “Çelik Yapılar”, Çağlayan Kitabevi, İstanbul, 2008.
4- Prof.A. Zafer ÖZTÜRK, “Çelik Yapılar- Kısa Bilgi ve Çözülmüş Problemler”, Birsen Yayınevi 4.Baskı.
5- Prof.Dr. Cemal EYYUBOV, “Çelik Yapılar”, Birsen Yayınevi, İstanbul, 2004.
6- Prof. Dr. Yalman ODABAŞI, “Ahşap ve Çelik Yapı Elemanları”, BETA, Basım Yayım Dağıtım, 1992.
7- Cüneyt KURTAY ve Mustafa BADEM, “Avrupa Ülkeleri ve Türkiye'deki Çelik Yapı Uygulama Olanak ve
Kısıtlarının İncelenmesi”, Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Der., Cilt 19, No 4, 351-363, 2004.
8- Filiz PİROĞLU, Erdoğan UZGİDER, Murat VURAL ve Özden B. ÇAĞLAYAN, “Geçmişten Bugüne Yapı
Çeliği ve Önemli Yapısal Özellikleri”, Türkiye Mühendislik Haberleri, Sayı 426, 2003/4, 43-46.
…..özellikle fotoğraflar için çeşitli web sayfaları