ÇELİK I- 3.

ders

Yrd. Doç. Dr. Varol KOÇ

 ÇELİK BİRLEŞİM ARAÇLARI

Çelik yapılar çeşitli hadde ürünlerinin, proje resimlerinde gösterilen

boyutlara göre kesilip birleştirilmesiyle tamamlanır. Yapıyı oluşturacak
olan çelik parçaları, statik ve mukavemet bakımından beraber çalışan
yapı kısımları halinde birleştiren araçlara "çelik birleşim araçları" denir.
Birleşim araçlarının görevi birleştirdikleri parçaların müşterek olarak
çalışmalarını sağlamaktır. Bunun içinde, birleştirilen ayrı parçaların
arasında meydana gelebilecek gerilmelerin birleşim araçları yardımıyla
emin bir şekilde aktarılmaları lazımdır. Birleşim elemanları, kolon-kiriş
ve çubukların birleşiminden meydana gelen çelik yapılarda, gerek bu
birleşimlerin yapılmasını, ve gerekse hadde mamullerinden kolon, kiriş
ve çubukların teşkilini sağlayan elemanlardır. Başlıca iki türlüdürler:
1) Sökülebilen birleşimler--> Bulonlu (Civatalı)
2)Sökülemeyen birleşimler--> Perçinli, Kaynaklı
• 1-)PERÇİN ve PERÇİNLİ BİRLEŞİMLER
• Perçinler yuvarlak çelikten presleme ile hazırlanan silindirik gövdeli,
makaslamaya ve delik çevresindeki ezilmeye göre hesaplanan, parçalarda
açılan deliklere vurulmak suretiyle yerleştirilen çelik birleşim araçlarıdır.
• Yerine vurulmamış perçine ham perçin, yerine vurulmuş olan perçine
dövülmüş perçin adı verilir. Ham perçinin (yerine konmamış perçin) d1
gövde çapı, d delik çapından 1 mm daha küçük olur. Ham perçinin bir
tarafında bulunan başa nizam başı denir. Perçin malzemesinin dövülme
esnasında perçin deliğini tamamen doldurabilmesi ve ikinci başlığın
oluşabilmesi için, ham perçin uzunluğunun birleştirilecek parçaların
toplam kalınlığından belirli bir miktar daha fazla olması lazımdır. Perçin
üretiminde ana malzemeye göre daha yumuşak kalitede çelik kullanılır.
Kopma uzamaları %30'a yakındır. Ham perçin, perçin ocağında kızıl
dereceye kadar ısıtıldıktan sonra, hazırlanmış olan deliğe sokulur; delikten
taşan kısım dövülmek suretiyle hem deliğin tamamen dolması sağlanır
hem de uçta bir baş oluşturulur. Kızıl derecede ısıtılıp deliğe yerleştirilen
perçinin baş tarafı, dayanma başlığı ile tutulur. Diğer ucu ise perçin
makinasının ucuna takılı vurma başlığı ile dövülür.
Yani bir işçi, perçin çekici ile nizam başına dayanırken,
diğer bir işçi de, perçin makinesinin ucuna takılı diğer
bir perçin çekici ile perçinin delikten çıkan diğer ucuna
darbe etkisi uygular. Bu vurma etkisiyle, nizam başının
simetriği olan bir baş oluşur ki bu başa, kapak başı denir.
Perçinin vurulması esnasında gövdesi de şişerek deliği
tamamen doldurur; vurulmuş (dövülmüş) perçinin gövde
çapı, delik çapı olan d'ye eşit olur. Perçin vurmak için
genellikle pnömatik (basınçlı havayla çalışan) çekiçler
kullanılır. Perçin çekiçlerinin başlarının boyutları, başın
yuvarlak veya gömme baş olmasına ve perçin çapına
göre değişir. Çelik yapılarda en çok yuvarlak başlı perçin
kullanılır. Perçin çapının şekline göre, yuvarlak ve gömme
başlı olmak üzere iki tür perçin vardır.
Perçinler imal edilirken, şekil alma kabiliyeti fazla olan çelik malzemesi
kullanılır. Perçinlenecek yapı St 37'den ise St 34 çeliğinden
yapılan perçinler, yapı St 52'den ise St44 çeliğinden
yapılan perçinler kullanılır.
PERÇİN DELİĞİNİN AÇILMASI

Parçalardaki delikler atelyede matkapla açılır. Elektronik komutlu

zımba tezgahları da kullanılmaktadır. Parçalardaki deliklerin tam
olarak karşılıklı gelebilmesi için delikler önce 2-3 mm kadar daha
küçük çaplı açılıp, montaj sırasında parçalar önce civatalarla
birbirine bağlandıktan sonra, karşılıklı gelen delikler matkapla
gerekli çaplarına getirilerek tam uyum sağlanabilir. Gömme başlı
perçin halinde, delikler önce silindirik olarak açılır. Gömme başların
geleceği delik ağızlarının sonradan konikleştirilmesi gerekir. Bir
perçinin bir başı yuvarlak olduğu halde, diğeri gömme olabilir.
Parçaların delinmesinde en iyi çözüm, parçaları üst üste koyup
bir defada delikleri açmaktır. Bu mümkün değilse, yukarıda
anlatıldığı gibi, ayrı parçalarda esas çaptan daha küçük açılan
delikler, levhalar üst üste konulduğunda, matkapla istenilen çapa
kadar genişletilir.
Zımbalayarak delik açmada, delik kenarındaki
malzemenin zarar gördüğü ve delik açılan levhanın
eğrildiği tespit edilmiştir. Bu nedenle zımbalama, şu
şartlar sağlanırsa yapılmalıdır:

1)Yapı sadece statik yük altındaysa

2)Yapı çeliği St 37'den mamülse (yumuşak çelik)
3)Parça kalınlığı 10 mm'den az ise
4)Delik çapı plak kalınlığının 2/3 kadarı ise

Zımbalayarak açılan delik tam silindirik, malzeme

yüzüne dik olmalıdır. Ayrıca zımbalama sırasında
kenarda çatlak meydana getirmemelidir. Pürüz ve
çeperler perçinlenmeden önce temizlenmelidir.
BULONLU (CİVATALI) BİRLEŞİMLER

Normal civata altıgen bir baş, silindirik gövde ve

somundan meydana gelir. Yani bulon (civata) silindirik
gövdeli, altı köşeli başlıklı, ucunda spiral diş açılmış kısmı
bulunan (yiv) bir birleşim aracıdır. Deliğine konduktan
sonra diş açılmış ucuna, altına pul (rondela) konmak
suretiyle somun takılır. Bulon başı bir anahtarla tutulup,
diğer bir anahtarla somun saat hareketi yönünde
döndürülerek sıkılır. Böylece kolay bir işçilikle bulonlar
yerine takılmış olur. Bu kolaylık nedeniyle, şantiyede
yapılan montaj birleşimlerinin bulonlu birleşim olması
tercih edilir. Pahalı olduğundan atelye birleşimlerinde
bulon takılmaz.
Bulon şu hallerde tercih nedenidir:

1)Birleşim tekrar sökülecekse

2)Birleştirilecek parçaların şekli, boyutları ve malzemesi perçin
yapılmasına uygun değilse (Birleştirilecek parçaların kalınlıkları
perçin yapılamayacak kadar kalın ise)
3)Birleşim yeri perçin yapılmasına uygun değilse
4)Perçin daha pahalıya mal oluyorsa
5)Birleşim araçlarına büyük çekme kuvveti tesir ediyorsa

Bulonlu birleşimlerde de, perçinli birleşimlerdeki gibi aralık ve

kenar uzaklık şartlarına uyulması gerekir. Yalnız somunların kolay
sıkılabilmesi bakımından min e=3.5d4d olmalıdır. Diğer şartlar
perçinli birleşimlerdeki gibidir.

Bulonlar, normal bulonlar ve yüksek mukavemetli bulonllar (HV)

olmak üzere başlıca iki çeşittir.
1-NORMAL BULONLAR:

Kuvvet aktarımları perçinlerdeki gibi olan, yani gövdede

makaslama ve delik çevresinde ezilme gerilmelerine göre
hesaplanan bulonlardır. Normal bulonlarda dikkat edilmesi
gereken çok önemli bir husus, diş açılmamış gövde kısmı
boyunun, birleştirilen elemanların toplam S kalınlığından
birkaç milimetre fazla olmasıdır. Somun altına konan pul,
bu fazlalığa reğmen, somunun sıkılabilmesini sağlar.

St 37 çeliği kullanılan yapı kısımlarında 4,6 (eski 4D)

çeliğinden bulon, St 52 çeliği kullanılan yapı kısımlarında
5,6 (eski 5D) çeliğinden bulon kullanılır.
Normal bulonlar 1-Kaba (Ham) bulon (siyah civata) ve 2-Uygun (yuvasına
uyan) bulon (parlak civata) olarak iki çeşittir. Normal bulonlar, St 38
çeliğinden yapılır.
1-Kaba Bulonlar: Bulon çapı ile yuva çapı arasında 1 mm fark bulunan
bulonlardır. Bu civatalarda diş açılmış kısmın dışında kalan gövde kısmı
işlenmemiştir. En fazla uygulanan bulon cinsidir. Hesaplarda bulon çapı
dikkate alınır.
2-Uygun Bulonlar: Diş kısmı ile beraber,düz silindirik, gövde kısımlarıda
tornadan geçirilerek imal edilirler. Bu nedenle deliği iyice doldururlar.
Bunun için hesaplarda delik çapı (aynı zamanda bulon çapı) dikkate alınır.
Bu iki çeşit bulon arasında iki bakımdan fark vardır:
a) Kaba bulonlarda bulon gövde çapı delik çapından 1 mm kadar azdır:
d=D-1mm. Uygun bulonlarda ise d=D dir. Yüksek yapılarda 20 ila 30 mm lik
çaplarda 0.3mm kadar tolerans kabul edilir.(D-d0.3)daha küçük çaplarda bu
miktar lineer olarak azaltılır.
b) Kaba bulonlarda diş açılmış kısmın dışında kalan gövde kısmı
işlenmemiştir. Uygun bulonlarda ise bu kısım, deliğe tam uyacak şekilde,
tornalanmak suretiyle düzgün olarak işlenmiştir.
• Her iki çeşit bulonda kullanılan pul ve somunlar ile delik
çapları aynıdır. Bulonlar ile pul ve somunlar için TS 80
standardı geçerlidir.
• Proje resimlerinde uygun bulonlar bir not yazılarak belirtilir.
Çekirdek alanları (diş dibi alanları) kaba bulonlarla uygun
bulonlarda aynıdır.
• Normal bulonların hesabı perçin hesaplarına benzer şekilde
yapılır. Makaslamaya ve ezilmeye göre hesapta d bulon gövde
çapı, çekmeye göre hesapta çekirdek alanı alınır. Uygun
bulonlara ait emniyet gerilmeleri, perçinlere ait emniyet
gerilmelerinin aynısıdır. Diğer taraftan, uygun bulonların gövde
çapları da vurulmuş perçin gövde çaplarına eşit olduğundan,
perçinler ile uygun bulonların emniyet kuvvetleri aynıdır.
Örneğin Ø17 lik perçin ile M16 uygun bulonu
( isimlendirmeler kaba bulona göre yapıldığından M16 uygun
bulonu demek, 17 mm gövde çaplı uygun bulon demektir)
aynı kuvveti taşır.
• 2-)YÜKSEK MUKAVEMETLİ BULONLAR:

• Yüksek mukavemetli çelikten üretilirler. Yük taşıma prensipleri

normal bulonlardan ve dolayısıyla perçinlerden farklıdır.
Somunları, özel ayarlı anahtarlar yardımıyla sıkılır. Bağlandıkları
elemanların yüzeylerinde kuvvetli basınç meydana getirerek,
kuvvetin bir elemandan diğerine sürtünme yoluyla geçmesini
sağlarlar (GV ve GVP birleşimleri). Memleketimizde en çok
kullanılan bulon cinsi normal bulonlardır. Makaslamaya ve delik
çevresindeki ezilmeye göre hesaplanan yüksek mukavemetli
bulonlu birleşimler de bulunmaktadır (SL ve SLP birleşimleri).