Bazat e Informatiks

Hyrje ne Informatik
Informata Me fjaln informat nnkuptohet nj njohuri e cila na bn me dije mbi ndonj dukuri, t dhn apo ndodhi. Informata duhet t jet e sakt, n kohn e duhur, n vendin e duhur dhe t kushtoj sa m lir. Sot n botn e besnesit, strategjis dhe zhvillimit dinamik t teknologjive t reja lufta pr informata t llojllojshme sht piksynimi i do firme, do shteti apo asocijacioni tjetr kombtar apo ndrkombtar. Ai q e ka informatn e sakt, n kohn e duhur ai ka do gj! Prpunimi informatave dhe distribuimi i tyre m s leti dhe m s shpejti bhet me prdorimin optimal t kompjuterve. Informatika Informatika sht shkenca e cila mirret me studimin automatik t informatave. Emri rrjedh nga shkurtesa e fjalve angleze Information automatic (Informatic). Informatika mirret me prpunimin e nj sasie t madhe t dhnash a informatash me an t kompjuterve pr qllime ose studime shkencore, teknike ekonomike etj. sipas nj programi t caktuar q m par. Ajo po ashtu mirret edhe me studimin e ligjshmrive t informatave, zhvillimin teoris mbi informatat, zbatimin e informatave n jetn e prditshme, n shkenc dhe n teknologji. Informatika sot sht e vetmja shkenc e cila i lidh ngusht ndrmjet veti dishiplinat shkencore fare t kundrta pr nga natyra dhe qllimet e tyre themelore, sikurse jan: kibernetika, elektronika, elektroteknika, teorija e informatave, kompjuterizmi, psikologjia etj.etj. Kmbimi i infomatave Informatat kmbehen n mijra mnyra. Dy persona informatat mund t`i kmbejn duke biseduar pran tavolins apo vendit t puns, me telefon, nprmjet t faksit, teleprinterit apo inizimit n audio apo video kaset. Informatat publike kmbehen me ndihmn e radiovalve nprmjet t radios, televizionit apo internetit si lajme ditore apo emisione t posame, pastaj nprmjet t informatorve t ndryshm si jan gazetat, revistat, periodikt, librat etj, etj. Informatat hulumtohen me metoda t ndyshme. P.sh. informatat mbi rrethirn mikroskopike (gjra q syri nuk i shef pr shkak se jan shum t imta) njeriu i merr me ndihmn e mikroskopit. Informatat nga Galaksit e ndryshme njeriu i hulumton dhe i merr me ndimn e teleskopit. Matja e madhsive t ndyshme nga rrethina bhet me ndihmn e veglave t thjeshta apo t instrumenteve shum precize e t shtrenjta. Informatn mbi foshnjn n barkun e nns e marrim me ndihmn e ultrazrit, informatn mbi gjendjen e ashtit t thyer t kmbs apo dors e marrim me ndihmn e rrezeve rntgene, informatn mbi

Bazat e Informatiks pozitn strategjike t nj objekti interesant e marrim m s miri me ndihmn e drits laserike, hulumtimin e bots nnujore dhe t relefit t fundit t detit m s miri e bjm me ndihmn e ultrazrit, hulumtimin e atmosfers dhe objekteve n t m s miri e bjm me radar etj. etj. Mjetet pr regjistrimin e informatave jan t shumta. Zri inizohet me ndihmn e mikrofonit n kasetofon apo diktafon ndrsa pamja inizohet me ndihmn e kamers optike ( si mjedis regjistrimi prdoret filmi apo CD ROM-i ) apo kamers televizive ( si mjedis regjistrimi prdoret lenta magnetike ). Kompjuteri Njeriu q nga zafillja e tij, me siguri, intuitivisht, sht munduar q t prdori mjete t ndryshme pr ta letsuar punn e vet fizike. Kshtu, majmuni e prdor shkopin pr t`i arrijt bananet mbi kokn e tij, njeriu ka zhvilluar makinat e thjeshta e m von edhe aparate e makina t ndrlikuara. Me siguri zbulimi i kompjuterit ka qen dhe sht nj ndr revulucionet e mdha njerzore. Me fjaln komjutr nnkuptohet nj makin, gati intelegjente, e cila na shrben pr kryerjen e shum veprimeve. Sot, kompjuterin duhet t kuptuar si nj vegl t ndrlikuar e cila shrben pr prpunimin e infomatave apo t dhnave t ndyshme, ndr t cilat jan edhe t dhnat numerike. Me ndihmn e komjutrit informata n mnyr automatike regjistrohet, prpunohet sipsas rregullave t caktuara, aktivohet dhe dht n disponim pr prdorim t mtejshm, pr distribuim etj. Kompjuterizmi Me fjaln komjuterizm nnkuptohet do gj q ka t bj me prpunimin automatik t t dhnave apo informatave me ndihmn e komjutrit si dhe me vet komjutrin. Informatika dhe komjutrizmi jan dy lmenj t cilt grshetohen ndrmjet vete dhe plotsojn njri tjetrin. Qllimi kryesor, t prsrisim edhe nj her, sht q t mblidhen informatat dhe t aktivizohen n mnyr automatike n kompjuter, t prounohen dhe t jen t gatshme pr distribuim apo transmetim t mtejshm. Kjo sht detyr e kompjuterizmit. Njsit e kujtess Kompjutert personal jan pajisje digjitale, prandaj pr vnien e informative prdoren impulset elektrike digjitale. Pr kt sht shum i prshtatshm sistemi binary i numrave, ku numrat paraqesin 1 ka impuls digjital, 0 nuk ka impuls digjital. N t gjith kompjutert shfrytzohet kombinimi i ktyre dy gjendjevepr t klrijuar sinjale elektrike me ndihmn e t cilve i drgohen informatat kompjuterit. Kodi binary krijohet me kombinimin e ktyre dy simboleve 0 dhe 1. Secila nga kto dy simbole quhet Bit

Bazat e Informatiks (Binary Digit symbol binary) dhe paraqet njsin themelore t kujtess. Pr t koduar emrat e shkronjave numrave, shenjave t piksimit apo ndonj element grafik prdoren numr i caktuar i kombinimevet simboleve 0 dhe 1. Numri i kombinimeve t simboleve 0 dhe 1 mund t paraqitet me shprehejen y=2n . ku n sht numr i plot. Secila shkronj, numr apo shenj piksimi i sht ndar nj kombinim i caktuar i simboleve 0 dhe 1 n prbrje te 8 bit q bjn 1 bajt (b). Kodet jan bashksi e shenjave ku secils shenj i sht prcaktuar kodi tet bitsh. Njsia e kujtess n informatik sht bit-i (simboli: bit i cili rrjedh nga tri germa t fjalve anglishte: BInary digiT ). Nj bit paraqet vetm nj kombinim binar p.sh. "bardh" dhe "zi". Domethn, 1 bit paraqet gjendjen themelore t informates me vlerat "po" ose " jo", "mundet" apo "nuk mundet", "kalon" apo "nuk kalon", "ka" apo "nuk ka", "sht" apo "nuk sht", "vlen" apo "nuk vlen" etj., sipas rastit. Kto gjendje n informatik simbolikisht paraqiten vetm me kombinimin e dy simboleve: zero (0) dhe nj (1) n sistemin binar ( me bazn 2). do informat mund t paramendohet se prbhet nga bit-t, p.sh., fotografin mund ta paramendojm se prbhet nga kombinimi i gjendjeve "zi" dhe "bardh". Njsin bit nuk duhet ta ngatrrojm me njsin bajt ( simboli: b q rrjedh nga fjala angleze byte) q sht tet her m e madhe se bit-i d.m.th. 1b = 8 bit Nj bajt paraqet numrin e gjendjeve t sistemit prej 28 = 256 q do t thot se nj bajt paraqet 256 gjendje t sistemit apo 256 kombinime t mundshme t sitemit binar. Me kto kombinime mjafton q t drgohen t gjitha germat e alfabetit shqip (36), numrat 0-9 (10) dhe mbetn edhe 210 kombinime t lira, t cilat n tabelat ASCII jan plotsuar me shkronja t alfabeteve t ndryshme t bots, me simbole t posame grafike etj. Varsisht nga lloji i procesorit t ndrtuar n kompjuter, n t prnjherit mund t prpunohen (mbledhen, zbriten, barten, kmbehe etj.) informata me madhsira t ndyshme. Procesort e par, 8086, kan mundur prnjherit ti prpunoj informatat prej 8 bitsh, prandaj madhsia e kujess prej 8 bit sht marr si njsi thmelore e kujtess dhe sht quajtur bajt. Sot ekzistojn procesor, q prnjherit mund ti prpunojn informatat prej 16 bit dhe quhen 16 bitshe (80286), prej 32 bitshe (80386 dhe 80486), apo n kohn e fundit prej 64 bit q quhen 64 bitshe (pentium ose 80586). Kapaciteti specifik i kujtess apo kapaciteti i kujtess s nj karakteri (shkronje) sht c = 8 bit/karakter = 1b/karakter

Bazat e Informatiks Zakonisht n informatik prdoren shumfishat e bajtit si jan:

Kilobajti (simboli: kb)

1 kb = 1024 b,

megabajti (simboli: Mb)

1 Mb = 1024 kb,

gigabajti (simboli: Gb)

1 Gb = 1024 Mb = 1024.1024 kb = 1024.1024.1024 b = 230 b. Ndoshta keni vrejtur se shumfishat e bajtit pr nga vlera nuk prputhen me parashtesat ndrkombtare pr shumfishat dhe nnfishat. Dallimi sht n 24 njsi dhe ato m shum pr t vetmn arsye se sht 210 = 1024 Kjo sht e arsyeshme pasi n informatik prdoret sistemi binar i numrave. Njsia e shpejtsis s informatave quhet bit pr sekond (simboli bps-bit per sekonde apo b/s). Fuqia e njsis qndrore pr prpunimin e t dhnave CPU (Central Processing Unit) shprehet me numrin e komandave t cilat CPU mund ti kryej n kohn e caktuar. Njsia e fuqis s CPU sht MIPS (Mega Instructions Per Second) q paraqet nj milion instruksione n sekond, apo MFLOPS (Mega FLOating Points instructions per Second) e cila prdoret vetm pr fuqin e llogaritjeve. Zhvillimi i llogaritsve Kompjuteri sht nj ndr mjetet m t ndrlikuara q shrben pr regjistrimin, transmetimin dhe prpunimin e informatave. Zanafilla e tij mund t mirret q nga koha kur njeriu ndrtoi vegln e par pr llogaritje. Sipas t dhnave historike, simbolet m t vjetra t numrave, t shnuara n thonjt e njerzve, jan gjetur n Kin afro 5000 vjet p.e.r. Si dihet Sumert (Mesopotami), afro 3000 vjet p.e.r. kan zhvilluar sistemin e llogaritjeve me baz 60, q n t njjten mnyr e prdorim edhe sot e ksaj dite n rastin e matjes s kohs apo t kdeve (1or =60 minuta, 1minut =60 sekonda; 10 =60`, 1`=60"). Afro 2000 vjet

Bazat e Informatiks p.e.r. n Kin, n kohn e studimit t dinastis u, sht prdorur nj vegl pr llogaritje, e cila ka qen e prbr nga disa sfera t vendosura n disa shkopinj. Mendohet se kjo vegl ka qen paraardhse e numeratores s njohur romake abakus e cila qe harruar n Europ e t ciln riktheu shkenctari francez Gerbert. Diku n vitin 800 t e.r., arabt i formojn simbolet e numrave q prdoren edhe sot e ksaj dite. sht interesant t theksohet se arabt e njohin zeron, ndrsa aso kohe romakt kishin simbole pr numra por nuk e njihnin ende zeron. Vepr t njohur nga matematika ka shkruar arabi Al-Hovarizmi dhe pr hir t tij, n matematik, nj shprehje quhet algoritem. N Europ simbolet arabe t numrave deprtojn nga fundi i shekullit t 16. Shkenctari skocez Nepier m 1614 ka ndrtuar vegln pr llogaritje t quajtur logaritmer. Shkenctari francez Paskal (Pascal) m 1642 ka ndrtuar nj vegl pr mbledhjen dhe zbritjen e numrave deri m dymbdhjet shifra, ndrsa shkenctari gjerman Laibnic (Leibnitz) m 1674 ka ndrtuar aparatin llogarits me ndihmen e t cilit kan mundur t kryhen katr operacionet themelore me numra me nga 12 shifra, i cili ruhet n muzeumin teknik n Mynhen dhe njihet si aparati i par pr llogaritje. Laibnici, i pari ka themeluar sistemin binar i cili, si pam m sipr, paraqet bazn e aparateve elektronike bashkkohore pr llogaritje. Francezi Falcon i pari i ka prdorur, me qllim kujtese drrasat e shpuara n aparatin e tij hidraulik. Pr qllime t ngjajshme, i afrmi i tij Zhakuard (Jacquard), i ka prdorur kartelat e shpuara. Parimi i kujtess me shirita t shpuar prdoret edhe tani n aparate t ndryshm llogarits. Matematikani anglez arls Bebixh (Chales Babbage) n vitin 1834, e ka ndrtuar llogaritsin analitik, i cili n parim i ka t gjitha pjest (njsit) q i kan llogaritsit bashkohor si jan: njsia matamatike, kujtesa, njsia operative dhe njsia dalje/hyrje. Ky llogarits ka qen shum i shtrenjt dhe nuk sht realizuar. Megjithate, Babbage, njihet si shpiks i llogaritsve. Matematikani anglez Bul (Boole) i ka vn bazat e matematiks logjike, pa t ciln nuk mund t paramendohet shkenca e trajtimit automatik t informacionit-informatika. N vitin 1873 n SHBA sht konstantuar aparati i par i shkrimit pr qllime komerciale i quajtur "Remington No1". Po kjo firm, n at vit, ka afruar edhe llogaritsin e par pr qllime komerciale. Aso kohe, profesori i univerzitetit t Lajpcigut, Ferdinand Braun, shpiku dukurit e gjysmprueshmris n kristale. Dihet se disa kristale rrymn elekrike n njrin kah e projn, ndrsa n kahun tjetr nuk e projn. Ky autor, zbulimin e vet, nuk arriti q ta aplikoj dhe fare nuk ishte i vetdijshm se me t,

Bazat e Informatiks megjithat, ia kishte hapur dyert epoks s kompjuterve elekronik. N vitin 1890, amerikani Herman Hollerith, kishte realizuar nj makin elekromekanike me ndimn e s cils kishte prpunuar rezultatet e regjistrimit t popullsis s SHBA vetm brenda nj muaji, gj pr t ciln, aso kohe nevojiteshin plot 7 vjet. Po ky autor n vitin 1896 themelon shoqaten me emrin "Tabuling Machine Company", t ciln n vitin 1924 e riemrton n "International Business Machines" ose shkurt IBM, e cila sot paraqet emrin m t njohur n bot sa i takon prodhimit t kompjuterve dhe komponentve t tyre. N vitin 1906 shkenctarart De Forest dhe R.von Lieben arrijn t konstuktojn triodn elektronike. N vitin 1930 bhet spjegim i suksesshm i gjysmprueshmris n kristale. N vitin 1938 matematikani amerikan Claude Elwood Shannon ka vn themelet e informatiks. Ky, s bashku me Shestakovin kan vrtetuar se t gjitha operacionet matematikore mund t kryhen me dy funksione themelore: PO ose JO. Kshtu, Shannon vrteton se do informat matematikisht dhe logjikisht mund t analizohet dhe prpunohet. N kt mnyr lind e ashtuquajtura "teoria e informatav" e cila ka zbatim n do lm shkencor. Zbatimi i kompjuterve dhe i informatiks sot bhet n fizik, matematik, teknik, medicin, biologji, fonetik, psikologji, tregti, arsim, muzik, art, etj. N peridhen 1940-45, si pasoj e Lufts s Dyt botrore, ndodhi nj seri zbulimesh, ndr t cilat jan: ndrtimi i monokristaleve, pastaj i gjysmpruesve dhe m n fund, edhe zbulimi i tranzistorit. Aplikimi i tranzistorve ka mundsuar zvendsimin e llambave elektronike dhe kshtu ka hapur mundsin e miniaturizmit t komponentve elekronike q jan prdorur n aparatet e athershm elektronike. N vitin 1943 dy profesor amerikan, Wiliams dhe Kilburn, sipas projektit t kolegut t tyre, po ashtu nga univerziteti i Harvardit, ndrtuan kompjuterin e par elektronik n bot. Ky projekt u krye n firmn IBM dhe kompjuteri mbante emrin MARK I. Dimensionet i kishte: gjatsia 17 m, lartsia 2,5 m dhe prmbante m se 1 milion pjes. Programuesi i ktij komjutri ishte matematikani gjenial anglez Alan Turing, i cili ka vn themelet e llogaritjes bashkkohore. Gjenerata e par e kompjuterve (1946-1953) N komjutrt e gjenerats s par karakteristik themelore e tyre sht prdorimi i relejeve dhe gypave elektronik q kan shkaktuar ngrohje t mdha t sistemit dhe kan harxhuar energji t madhe. N vitin 1946 n universitetin e Pensilvanis, n Filadelfia, sht ndrtuar kompjuteri i par i vrtet elektronik i quajtur ENIAC. Masa e tij ka qen afro 30 ton, ka zn nj siprfaqe prej 150 metra katrore dhe ka pasur m se 19000 gypa elektronik. Ka qen n nivel m t ult teknologjik se sa MARK I, por gati njmij her m i shpejt se ai. Po ashtu relet e shumta n sistem n kan qen burim i telasheve t shpashta teknike. N vitin 1948 n firmn e njohur Bell Telephone Corporation prodhohet tranzistori. N vitin 1950 konstruktort e

Bazat e Informatiks kompjuterit ENIAC ndrtojn kompjuterin e quajtur MARK III, ku pr her t par si barts i t dhnave t brendshme prdoren doboshi magnetik dhe shiriti magnetik. Disku magnetik sht prdorur pr her t par n kompjuterin IBM 305 RAMAC. N vitin 1950 fizikani anglez, Brian Josephson, i v bazat e teknologjis pr ndrtimin e qarqeve t integruara n pllakzn e siliciumit. Aso kohe, fillojn edhe vende t tjera, krahas SHBA-ve, t ndrtojn kompjuter. Gjenerata e dyt e kompjuterve (1953-1964) Karakteristik themelore e kompjuterve t ksaj gjenerate sht aplikimi i elementeve gjysmpruese tranzistorve n ta. mimi i tyre tani sht shum m i ult, dimensionet shum her m t vogla dhe koha e puns shum m e gjat (flitet se kur kompjuteri MARC I punonte pa ndrprer 4 or t gjith ishin shum t lumtur!). N kt periudh zhvillohen gjuht programore algol dhe cobol, sistemet operative t diskut etj. N kt periudh prodhues t njohur t kompjuterve dhe komponenteve tjera t kompjuterizmit jan firmat: IBM, Sperry Univac, Burrougs, Control Data dhe Honeywell. Supozohet se n vitin 1960 n bot kan qen t instaluar afro 16000 komopjutr. N kt periudh, n treg paraqiten edhe shkruesi i par elektronik, i cili i jep kuptim edhe m t thell kompjuterizmit n trsi. Gjenerata e tret e kompjuterve (1964-1970) Karakteristik e ksaj periudhe jan prdorimi i qarqeve t integruara-ipave. N vitin 1964 firma IBM e ka ndrtuar sistemin 360 me teknologjin e mikrokristaleve dhe n kt mnyr kan filluar kompjuter me dimensione shum m t vogla se t kompjuterve t prodhuar deri ather. Me kt teknologji jan ndrtuar edhe kompjutert e par pr hulumtime kozmike. M 1965 firma DEC nxjerr n treg kompjuterin e par komercial me procesor t quajtur PDP. Ky kompjuter sht prhapur me t shpejt n shum vende t bots. N vitin 1966 firma IBM nxjerr n treg modelin 1800 si prodhim serik. Po at vit, firma Spery Univac, prodhon modelin 1900, i cili pr her t par zbaton lexuesin optik pr vnien e t dhnave n kujtesn e kompjuterit. Po n at vit, arrihet q nj pllak t siciliumit t ndrtohen qarqet me nga 60 tranzistor. N vitin 1960, nj inxhinjer, themelon firmn INTEL, e cila merret me prodhimin e qarqave t integruara. N kt firm jan prodhuar procesort katrbitsh dhe tetbitsh. Praktikisht me kt ka lindur mikroelektronika. N kt peridh llogaritsit ndrtohen me lehtsi t madhe n dimenzione t vogla.

Bazat e Informatiks Generata e katrt e kompjuterve (1971-1993) Karakteristik e ksaj gjenerate t kompjuterve sht se komponentt e tyre jan ndrtuar me nj teknologji t re, t ashtuquajtur integrim i densitetit t lart (LSI). Kjo teknologji mundson nj densitet fantastik t elementeve, ashtu q hapsira e vendosjs s elementeve t kompjuterit bashkkohor sht shum e vogrl. Sot prdoret nj teknologji edhe m e prsosur, e quajtur VSLI, ku t gjith mikroelementet jan t vendosur n nj pllakz t vetme prej siliciumit q quhen ip apo procesor. N vitin 1981 firma IBM paraqet n treg kompjuterin IBM-PC t quajtur kompjuter personal q njihen me shkurtesn PC (Personal Compjuter). Procesort e sotm jan gjithnj e m t fuqishm, m t shpejt dhe m t sigurt n pun. Gjenerata e pest e kompjuterit (1993-?) Gjenerata e jon e kompjuterve, gjenerata e pest, cilsohet me at se kompjuteri prpos llogaritjeve, sht i aft q t prpunoj edhe bazat e t dhnave, njef shikrimin dhe zrin e shfytzuesit, mund ti prpunoj figurat apo vizatimet e ndyshme. Gjenerata e gjasht e kompjuterve Gjenerata e gjasht e kompjuterve mund t shihet fshehurazi dhe cilsi e saj do t jen t ashtuquajturit biokompjuter t cilt do t bazohen n t ashtuquajturin bioip. Ndoshta me kt gjenerat do ta presim vitin 2000!

Bazat e Informatiks