BLGE NOBEL DZS

Dizgi - Bask : G z l e m M a t b a a c l k Koli. t i . T e l . : 526 2 8 7 1

Cilt ; Ahbaba Enta Ciltevi Tel. : 526 49 52 eskikitaplarim.com

PEARL S. BUCK
-{Nobel 1938)

ANA
( T h e Mother) eviren : NHAL YENOBALI

Bilge

Yaynclk

A.. NANTAI

Vali K o n a C a d . 7 3 / 2 Tel. :

141 51 2 4 141 51 2 5

PEARL

BUCK

VE

ANA

HAKKINDA

Amerikan edebiyatnn tannm kadn romanclarn dan Pearl S. B u c k 26 Haziran 1892'de Amerika'nn Bat Virginia eyaletinin, Hillsboro kazasnda dnyaya gelmi tir. Amerikan romanclnda; douyu, zellikle in'i ve in hayatn ilemekle ne kavumutur. Buck, romanla rnda ocukluundan beri k olduu in'i anlatm ve onun byl dnyasn yanstmaya almpr. Romanc daha drt aylkken ana - babasyla birlikte in'e gitti, daha nce de in'de bulunmu olan ana - ba bas misyonerdiler., Babas John Sydenstricker ve annesi onun ruhsal oluumunda bvk etkileri olan iki kiidir. Pearl Buck ocukluunu ve ilk genlik yllarn in'de ge irdi, renimini anghay'da yapt. On yedi yana geldi inde Amerika'ya dnmesi ve yksekrenimini Amerika' da tamamlamas gerekiyordu. 1917, romancnn hayatnda bir dnm noktas olmu tu. Bir lde evlilik kurumunun kapsndan ilk admn atyor, bir yandan da aile yuvasndaki anlay, dnya g r ve atmosferi kaybetmiyordu. nk kocas Dr. John L. Buck da babas gibi bir misyonerdi. Pearl Buck bu yu vann mutlu bir yuva olacan sanyordu ama dndkle rinin tam tersi gerekleti. lk aylardan sonra kar koca arasndaki geimsizlik ekilmez bir durum almaya balad. ki oullar olmasna ramen, anlaamyorlard. Bu anla mazl una balamak gerekir. Pearl Buck, in'i bir ba5

ka gzle, misyoner olan kocas ise baka bir gzle gr yordu. Buck'n kocasyla ve dostlaryla olan tartmalar etrafndaki insan halkasn azaltyordu. O gerek in'i ve inliyi tanmt, ilerine girebilmiti. Kocas ve ailesi ise, bu grleri yanl buluyorlard. Buck olaylar bir inli gibi anlyor ve anlatyordu. Kocas ise tam bir Batl gibi in hayatn yorumluyordu. Pearl Buck nceleri Kuzey in'de, sonralar da Nanking'de yaad. Burann niversitesinde ingilizce okuttu. Buck bu sralarda in zerine bir roman yazmaya ba lamt. Bu roman 1930'da yaynland: The Good Earth S a r Esirler. lk bakta, bu roman in'i anlatyordu, onu grmemi, orada bulunmam bir okuyucuya ne syleye bilirdi. Fakat eletirmenler, okurlar onun insancl yannn ar bastn grerek vgler dzenlediler. Amerika'nn en byk edebiyat armaan olan Pulitzer Armaan'/?/ kazand. Amerika'da niversite renimi yapan Buck, bu lke ye alamamt. in'in byl havas onu brakmyordu, 1915'te tekrar anghay'a dnmt. Pearl Buck yllardr dilimize evrilen ve byk oku ounluuna seslenen bir romancdr. Canavar Tohumuyla da in halknn destann ver mitir. Pearl Buck mutsuz evlilik hayatn, ayrlmayla nok talad. Rlchard VValsh'la evlendi. Pearl Buck, durmadan dinlenmeden hep in'i anlatt. Hatta bu lkeye o kadar bal kald ki, in'le ilgili olmayan romanlarna ya da in dndaki konulara Jhn Sedges imzasn att. Amerikan edebiyatnda uluslararas armaan kazanan tek kadn yazar Pearl Buck'r/r. 1938'de Nobel Armaan'/?/ kazanmas onun nnn daha geni kitlelere yaylmasn salad. 1973 ylnda ldnde btn dnyann tand gl bir yazard. yucu Genellikle devrim ncesi in'i ve in yaamn konu edinen romanc son yllarnda yazd The Three Doughters of Madame Liang Madam Liang'n Kznda 6

devrim sonras in zerindeki dncelerini ortaya maktadr. Burada, kzn servenleriyle, bugnk ortamn ayrntlaryla gzler nne sermektedir. Anann Pearl Buck'n romanlar iinde, zel vardr. Romanc burada, in'deki bir anadan, duygulu bir ana tipi yaratmtr. Ana tipi dnya olarak anlacaktr. edebiyatnn lmez

koy n

bir yeri evrensel, biri

tiplerinden

C AZ daml kk ky evinin mutfanda a n a , kam iskemlesini toprak o c a n bana ekmi, o c a n a zndan ieri, ustalkla, kuru s a z l a r atmaktayd. Atein zerinde byk bir demir tencere vard. Ate yeni tutu m u olduu iin a n a kh bir d a l , kh bir a v u yaprak, kh biraz d a h a kuru s a z atarak alevleri besliyordu. Bu s a z lar g e e n g z civar y a m a l a r d a n , kendisi toplayp kurut mutu. Mutfan kesinde, atee sokulabildii kadar sokul mu, pek ihtiyar, pek clz ve buruuk bir kadn oturmak tayd. stne geirmi olduu yamal mavi yeldirmenin altndan, iindeki parlak krmz pamuklu hrkann ular grnyordu. Gzleri hastalkl olduu iin gzkapaklar birbirine yapm, yar kr gibiydi. A m a kirpiklerinin a r a sndan seebildikleri o n a yetiyordu. Bu srada ihtiyar k a dn, anann o g l ve becerikli elleriyle, o c a k t a k i alevleri besleyip parlatn seyretmekteydi. k k , d i s i z a z n d a n hafife slk gibi kan bir s e s l e , Dikkat et, atei pek besleme, dedi. Kala kala bir demet rpmz kald y o k s a iki mi? B a h a r geleli d a h a u r a d a k a g n otlarn kesilecek boya gelmeleri ne d a h a ok var. B e n de ite grdn gibiyim; bir d a h a dar kp da atelik al rp t o p l a y a c a k g c m kal mad. Kimsenin iine y a r a m a z acuzenin biri olup ktm ite. Gayri lsem d a h a iyi... 9

K o c a k a r bu szleri gnde k a kez syler durur, her seferinde de gelininin imdi verdii cevab vermesini bek lerdi : Deme yle kocanine! S e n olmasan biz tarladay ken kapy kim bekler, gle dmesinler diye kim g z ku lak olur o c u k l a r a ? S e n o l m a s a n bizim halimiz nice olur? Bu szleri duyan kocanine hzl hzl ksryormu gibi yapt ve ksrnn arasndan ksk s e s l e : Oras yle... Onu yapyorum, diye zorla konu abildi. Bu z a m a n d a kapy hi gzden ayrmamak ge rek, vakitler pek kt oldu; hrszlar, uursuzlar ald, y rd. Hele bir yanlp buraya gelsinler, yle bir kyametleri koparrm ki ben, a kzm! A m a , benim genliimde byle deildi ortalk. A k a m trmn tarlada unutsan, s a b a h a braktn yerde bulurdun. Y a z geldii z a m a n da hayvan kapnn d h a l k a s n a balardk, s a b a h bakardk olduu gibi duruyor. Sonra... Gen ana geri a r a s m saygszlk olmasn diye g lyor ve Demek yleydi ha, kocanine? diyordu. A m a aslnda, btn gun ara vermeden ene a l a n kocakarnn szleri bir kulandan girer, br kulandan kard. O kocam, atlak s e s habire konuadursun, gen a n a yine kendi dncelerine dalmt. Y a k a c a k derdini, a c a ba elimizdekiler u bahar mevsimini karr m diye d nyordu. Tohumlar bir ekilse, ondan sonra kp b a yla a a l a r d a n dal kesmeye, yerden teberi toplamaya vakti olurdu. Geri mutfak kapsnn hemen dnda, ay n zamanda dven yeri olarak kullanlan kk avlunun dibinde iki deste pirin sap duruyordu. Desteler yusyu varlak balanm ve yamurdan, kardan korunmak iin balk bir dam altna yerletirilmiti. Gelgelelim pirin sap yakmak nerde, onlar nercle? A n c a k kentlilerin gc yeterdi pirin sap y a k m a y a . Anayla erkei bu gnlerden bir gn saplar srk ucunda, byk demetler halinde k a s a baya gtrecek ve halis g m para karl satacaklard. Ana kendini elindeki ie vermi, o c a a a z a r a z a r s a z atyordu. Atein yzne vurmutu. Gll gsteren

a b l a k a bir yzd bu; dolgun dudaklyd; teni gneten, rzgrdan iyice y a z l a m , iyice esmerlemiti. K a r a gzleri o c a n ateinde l sld; kalarnn altndan dm dz b a k a n duru duru gzler. Gzel deil a m a , ateli, iyi bir yzd bu. B a k n c a , te a b u k kzan bir kadn, der diniz. Ama k o c a s n a , o c u k l a r a kar s c a k k a n l . ats.nn altndaki a c u z e y e de iyi bakyor. K o c a k a r habire konumaktayd. Oluyla gelini tar l a d a a l m a k zorunda olduklar iin btn gn iki o c u k l a evde yalnzd. Bu yzden de a k a m oldu mu, ok sevdii gelinine syleyecekleri bitmek bilmezdi. htiyar, hrltl s e s i bir trl kesilmiyor, szlerine a r a s r a , ocak tan tten duman yznden ksrdke biraz ara veriyor du. Eskiden beri sylerim, erkek ksmnn karn ack t m, hele benim oul gibi g e n , grbz bir a d a m , ehri yenin iine bir yumurta krarsn... S o n r a , ihtiyar s e s biraz d a h a ykseldi... O c a k y a k a n analarnn omuzuna aslm duran iki o c u u n szldanmasyla b a a k m a k ister gibi... F a k a t a n a , durgun, s a k i n bir yzle, ara vermeden ii ne devam etmekteydi. ocuklarnn, oluyla kznn vzl tsn ve o s u s m a k bilmeyen kocam sesi hi duymazm gibi serinkanl duruyordu a n a . Yine de iinden: Biraz g e kaldm bu akam, diye dnyordu. Baharn toprak ii o k olurdu. O da en s o n fasulye srasn da ekip bitirmek iin g e kalmt. Bu lk gnler, bu i dolu, yumuak, nemli geceler... Bunlardan elden geldiince yararlanmak gerek, diye a n a en s o n fasulye srasnn karn da toprakla rtm, yle gelmiti. He men d a h a bu geceden, o kupkuru fasulye tanelerinin iin de hayat kmldamaya balard gayri. Bu dnce bir hu zur verdi a n a y a . Evet, ektikleri tarlalarn nemli, lk top ra iin iin gizli bir hayatla k a y n a m a y a balayacakt bu g e c e . Erkei h l orda alyor, karklarn topran plak ayaklaryla sk sk bastryordu. Tarlalarn tesin den ocuklarn kendini a r a n sesi gelince a n a erkeini brakm, aceleyle eve dnmt. 11

Geldiinde, karnlar a c k m olan o c u k l a r kapda onu bekliyor, ikisi de alyorlard. O l a n usul usul. iin iin y a s z gzlerle alyor, kz se hem hkryor, hem de elini a z n a s o k m u emiyordu. K o c a k a r onlar bir s re oyalamt a m a , ocuklarn a v u n a c a k gleri kalmam t, ihtiyar da sonunda onlar oluruna brakmt. A n a gelince o c u k l a r a hi sesini karmad. Yalnz ca bir k u c a k rp a l m a k iin duralayarak dosdoru, ar a b u k o c a k bana gitti. A m a , o c u k l a r iin bu yeterli bir iaretti. O l a n ulumasn kesti ve be yann btn hzy la anasnn ardndan kotu. K z da elinden geldiince onun peine dt a m a , d a h a y a m a b a s m a m olduu iin pek koamyordu. Tenceredeki a imdi k a y n a m a y a balam, tahta k a pan altndan mis gibi kokan dumanlar ttyordu. Ko c a k a r kokuyu derin nefeslerle iine sindiriyor ve disiz, ihtiyar damaklarn emiyordu. O c a k t a k i alevler tencerenin demir dibini yolyor, k a c a k yol bulamaynca, dar frla yp koyu bir duman olarak kk oday basyordu. A n a geri ekildi, kk kz da geri ekti. A m a k e s kin duman o c u u n gzlerine kamt bile. Kz kirpikleri ni krptrp pis elleriyle gzlerini ovuturarak a l a m a y a balad. O z a m a n , a n a , her zamanki a b u k , kesin tavryla a y a a kalkt, o c u u kucaklayp mutfak kapsnn dna kard: Hele sen burda dur, minik kz! dedi. Her sefe rinde u duman gzlerini yakar, her seferinde s e n de k a fan dumana sokmaktan geri kalmazsn! K o c a k a r gelinin szlerine her z a m a n kulak verir ve bundan kendisi laf edecek yeni bir konu karrd. imdi de: Yaa, yledir. diye s z e b a l a d . Her z a m a n de rim, o n c a yl o c a k b a n a oturtup a t e yaktrtmasalard imdi benim de, byle gzlerim yar kr gibi kalmazd. G zm karp bu duruma s o k a n dumandr, duman... 12

A m a , a n a bu ihtiyar s e s i iitmedi bile. K u l a kznn sesindeydi; o c u k yere oturmu haykrarak gzlerini ovu turuyor, gzlerini a m a y a abalyordu. Doru, o c u u n gzleri hep kzark, hep akntlyd. A m a , biri k s a da a n a ya : ocuun gzlerinde hastalk var, deil mi? diye sorsa, ana: Bir eycii yok, diye c e v a p verirdi. Ocakta s a z yanarken dumann iine kafasn sokmaktan bir trl vaz gemiyor da ondan! A m a , o c u u n a l a m a s anann iini eskisi gibi burk maz olmutu son gnlerde. imdi ii bandan aknd, o c u k l a r da birbiri ardna gelmeye balamlard. O l u ilk doduu z a m a n , a l a m a s n a anasnn hi ii d a y a n a mazd. O zamanlar o n a , o c u k l a r alad z a m a n a n a l a rn ne yapp yapp o c u u susturmas, avutmas gerek gibi gelirdi. Onun iin de olu a l a m a y a balad z a m a n elinde ne ii v a r s a brakr, meme verirdi. Bu sefer de, ii ne bu kadar ok a r a veriyor diye erkei kzar, ona b a rrd: Ne demek? Her seferinde byle yapp her ii be nim b a m a m y k a c a k s n ? Dur bakalm, dourmaya d a h a yeni baladn, yirmi yl boyunca sen birini brakp brn emzirirken ben bu ie boyun mu e e c e i m ? Varlkl a d a m kars deilsin ki dour dour emzir; hizmeti de aylklar grsn! A n a da o n a bakaldrmaktan geri durmazd, n k ikisinin de yalar g e n , kanlar deliydi. A n a : ektiklerimin a z c k olsun karln grmeyecek miyim yani? diye haykrrd. Senin tarlaya benim gibi a y l a r c a ykl gittiin var m, bakalm; hi doum s a n c s ektiin var m? Yoo, sen eve gidince yan gelip dinlenir sin, a m a ben eve gelince, ha bakalm yemek y a p , o c u a bak, bir de k o c a k a r y a laf anlat, onun nazn ek... Bylece bir z a m a n b a r a a r a k a v g a ederlerdi. S o n u n d a ne biri b a s k n kar, ne br yenilirdi; ikisi de birbirinin dengiydi, n k . A m a , bu emzirme d a v a s hibir 13

z a m a n uzun srmezdi; anann memelerindeki st o k g e meden kesiliverirdi. n k , s a l a m , salkl inekler gibi a r a b u k gebe k a l m a huyu vard. G e e n y a z dp de sobann sivri yerine arpt z a m a n bir o c u k drm t a m a , ite imdi yine gebeydi. E e , ne yaparsn, o c u k l a r artk ellerinden geldiince kendi yalarnda kavrulsunlar, a l a r l a r s a brak alasnlard. Onlar emzirecek st yoktu artk; karnlarn analar gelip yemek piirince doyurmaya ister istemez a l a c a k lard... A n a byle konuuyordu a m a , a s l n d a yrei szlerin den d a h a yufkayd ve ocuklarnn ardn d u y u n c a yine koup gelirdi. O c a k t a k i tencere atein stnde biraz d a h a k a y n a yp odann dumanna mis gibi pimi pirin kokusu kar n c a a n a kalkt, bir t a s alp getirdi, n c e kocakarnn ye meini verdi. H a l a n m pirin dolu tas, hepsinin oturup kalktklar byk odadaki masann stne koydu. Ninenin enesi h l iliyordu: ... hele pirin iine biraz da bezelye kartrdn m yle a z n a layk bir lezzet verir ki tadna doyum ol maz... Gelgelelim, a n a dinlemiyordu bile. K o c a k a r oturdu, tas o kurumu, ss k a m elleriy le tuttu ve o z a m a n , en sonunda enesi kapand. Yemei g r n c e a l k t a n birden bir rperti geirdi ve salyalar buruuk aznn iki yanndan a a a k a r a k : Kam nerede, kam bulamam... diye s z land. A n a , kocaninenin porselen k a n , aranp duran o ih tiyar ele tututurdu. S o n r a mutfaa geti. Bu sefer iki ta ne kk teneke t a s l a , bambudan yaplma iki ift kk ubuk buldu. Kzn yemeini, h l a l a y p gzlerini ovu turuyor diye, nce verdi. o c u k , dven yerinde, toz toprak iinde oturakalmt. A l a m a k t a n , ellerinin kirinden, yz a m u r a , g z y a n a bulanm bir durumdayd. A n a onu yerden kaldrd, iten 14

sertlemi, esmer eliyle o c u u n yzn iyi kt temiz ledi, o c u u n yamal hrkasnn eteiyle de gzlerini sil di. A m a , actmamaya alyordu, n k o c u u n gz leri gerekten de kzark ve iltihapl, gzkapaklarnn kenarlar adeta dna dnkt, dokunmaya gelmiyordu. Kzn gzlerini krptrp hkrarak ban evirdiini g rnce d a h a fazla cann actmaya anann ii raz olmad ve yavrusunun a c s y l a bir an yrei burkuldu. Pirin tasn kap nnde duran k a b a s a b a , boyasz bir masann stne koydu ve o sevgi dolu, duru sesiyle: Al, ye! dedi. K z sendeleyerek gitti, m a s a y a tutundu. Kzark ke narl gzleri, a k a m gneinin altn renkli, keskin yla k a m a m , yar kslm duruyordu. Ellerini pirin tasna doru uzatt. Ana : Dikkat et, scak! diye bard. K z bir duralad, sonra o kk, hafif nefesiyle, s o u u n diye yemeini flemeye koyuldu. A n a n n s a g z hl onun stnde, hl ii kabarm... Kendi kendine dnyordu: Bizimki pirin saplarn bir dahaki sefere k a s a baya,gtrd z a m a n syleyeyim; e c z a n e y e gitsin de bir g z merhemi alsn, bari. Bu kez kendi yemei verilmedi diye, o l a n s z l a n m a y a balamt. A n a gidip onun tasn da getirdi, m a s a n n s tne koydu. Bir sre s e s s i z l i k oldu. A n a yemek bile yiyemeyecek kadar yorulmutu. K a m iskemlesini alp kap nne koydu ve derin derin g s g e irerek oturdu. Kestane renkli, sert telli salarn iki eliyle svazlayarak evresine baknd. K k vadiyi evreleyen a l a k tepeler y a v a y a v a kararmaktayd a m a , gkyz henz soluk, sar bir renkteydi. Ve bu vadinin gbeindeki bu kyceizin evlerinde a k a m yemeine hazrlk olarak ateler yaklm, durgun, rzgrsz h a v a y a tembel dumanlar ykselmeye balamt. 15

Bunlar seyreden a n a , iinin huzurla dolduunu duy du. Kk ky meydana getiren alt, yedi evin hibirin de hibir a n a yoktur ki ocuklarna benim ocuklarma baktm kadar baksn, diye bir d n c e geti aklndan. lerinde durumu ondan iyi olanlar vard; u han sahibinin kars, hi k u k u s u z epey g m para sahibi o l s a gerekti. Parmaklarnda iki tane g m y z olduu gibi, kulak larna da kpeler takard. A n a g e n kzlndan beri byle bir ift kpeye zenmi a m a bir trl almak nasip olma mt. Varsn o l m a s n . . . elinde a v c u n d a k a l a n g m paray la yavrularnn c a n beslensin; kemiklerini rtecek smsk et olsun, anay d a h a honut ederdi. Fitne karnn szne b a k l a c a k olursa h a n sahibinin kars kendi ocuklarna mterilerin tabaklartndaki artk et krntlarn verirmi. O y s a a n a kendi ocuklarn kendi tarlalarnda yetimi gzelim pirinle besliyordu. Bir de kznn gzleri iyilese, ocuklarnn kusur bulunacak yanlar kalmayacakt; gr b z , t o s u n gibiydiler, m a a l l a h ; hele o l a n be yanday ken, yedi, sekizinde gsteriyordu. D o r u s u , ocuklar gr b z kyordu. u s o n u n c u s u da d a h a ilk nefesini alrken son nefesceizini vermemi olsayd, imdi ele g e l e c e k , to p u z gibi bir o l a n o l a c a k , handiyse yrmeye bile a b a layacakt. A n a yine iini ekti. Ne yapalm, ite bir iki a y d a yeni bir tanesi geliyordu, imdi bunu dnmek gerekti. A m a , a n a memnundu. Ev hayatndan honut, en sevinli z a m a n lar, karnnda tad o c u k l a byyp tat, yeni bir hayatla dolduu zamanlard... Kyceizin tek sokann kar yanndaki bir evden dar birisi kt. K a p d a n fkran dumann a r a s n d a n a n a kocasnn emmi olunun karsn tand. Yemek mi yapyorsun, yenge? Ben de yeni bitirdim! diye seslendi.

Y e n g e o pek her eyin stnde durmayan, en a k rak k o n u m a s y l a , Ben de imdi diyordum, s e n iini ok16

tan yapp bitirmisindir; ne hamarat olduunu bilirim n k, diye c e v a p verdi. A m a , a n a alakgnlllkle itiraz etti: Yok c a n m , ne hamaratl! Benim ocuklarn karn erken ackyor da ondan! Y e n g e , yine: Hamarat, becerikli kadnsndr. neme g e rek! diye sylendi ve bir k u c a k s a z alarak ieri girdi. A n a , yznde bir yar glmsemeyle, d a h a bir sre a l a c a k a r a n l k t a oturdu. yleydi, yle olmasna, ne kadar gururlansa, kendi g c - kuvvetiyle, ocuklar, erkeiyle ne kadar g s k a b a r s a yeriydi. Gelgelelm bu rahatn uzun srmeyeceini de biliyordu. Nitekim o l a n ansu.u a n a n onun nne dayad: Ana, daha! A n a kalkp olann tasn yine doldurdu. Dar k t z a m a n g n e tepelerin arasndaki bir girintide, btn gn kendi alp a b a l a d tarlann en ucunda duruyor d u . Bir an iin sanki iki tepenin a r a s n a taklm kalm gibi. yle hareketsiz, yle byk ve som altndan yaplm a s n a ar. ylece duralad. S o n r a y a v a a kayd, gzden kayboldu. A l a c a k a r a n l n a r a s n d a n a n a , patika boyunca erke inin gelmekte olduunu grd. Erkek trmn omzuna dayam, bir ucunu da kolunun altna kstrm, bir yan dan yrrken bir yandan da ceketini dmeliyordu. G e n erkek kediler gibi hafif, evik bir yry vard. Durup dururken bir de trk tutturuverdi. a r k sylemesini pek severdi, erkek; sesi y k s e k ve duruydu; pek ok da ar k bilirdi. Bu yzden ok z a m a n bayramda, seyranda, a y evine oturmaya gidenler h o a vakit geirmek iin ondan ark isterlerdi. E v e y a k l a t k a sesini alaltt. E i e vard z a m a n pek y a v a sylyordu a m a s e s i yine o duru, titrek, insa nn iini rperten s e s , syledii ark da kvrak, oynak h a val bir eydi. Trmn duvara dayad ve onun geldiini duyan nine, karn doyduktan sonra bastran uykudan uya np hi s u s m a m gibi yine sylenmeye b a l a d : ANA F, : 2/17

 Demin de dedim y a , bizim olan pirincine b i r a z bezelye kartrnca pek sever, sahiden de pek lezzetli, p e k tatl... Erkek tembel, rahat bir k a h k a h a atarak ieri girdi ve tatl sesle kapdan: yledir, kocanine, doru dedin, diye seslendi. K a p nnde k k kz yemeini bitirmi, karnn do yurmu, ylece oturuyordu. imdi gne batm olduu iin gzlerini zorluk ekmeden aabiliyor ve evresine bi raz d a h a rahat bakmyordu. A n a ieri girdi ve erkeine duman tten bir t a s pirin getirdi. Mavi-beyaz. boyal, k a b a s a b a bir top rak tast bu ve a z n a kadar pirin doluydu. A n a pirincin iine kendi tavuklarndan ald yumurtalardan birini k rp kartrmt. Yumurtann tazecik beyaz hemen kat l a m a y a balamt bile. Btn gn i ileyen bir erkein ya biraz et ya da bir yumurta yemesi artt dorusu. Erkeiyle ne kadar d a l a r s a d a l a s n ana onu bir g zel beslemekten byk zovk alrd. Btn kavgalarnm da aslnda az k a v g a s olduunu dnd. B a z baz her hangi bir sebepten diliyle erkeinin bann etini yese bile, yine de onu bir gzel doyurup beslemesini pek severdi. htiyardan yana seslendi,: t u l u n u n pirincine taze taze bir yumurta krdm! K a bak da halayverdim. ihtiyar bunu duyar duymaz yine b a l a d : Cann sevdiim taze yumurtas! Hep derim, ta ze yumurta g e n erkekler iin en birinci eydir diye, A d a mn kuvvetini tazeler... A m a , dinleyen yoktu. Erkek son derece ackm oldu u iin abuk a b u k yemeini attryordu. G z ap ka p a y a n a dek tasn bitirmi, m a s a y a tan-tan vurarak kar sndan daha yemek istiyordu. Ana onun tas;n doldurduktan sonra gidip kendine de yemek ald. A m a , erkeinin yanna oturmad. Kap nn deki a l a k iskemlesine oturdu ve tasndaki halanm pi rinci tadn kara k a r a yemeye koyuldu. n k s a l 18

yerinde hayvanlar gibi itah akt. A r a s r a kalkp erkei nin nnden biraz k a b a k alyor ve bir y a n d a n yerken br yandan iki tepe arasndaki gurup kzlln seyrediyordu. o c u k l a r gelip yine o n a abandlar, ku gibi a z larn a p beklediler. A n a elindeki ubuklarla onlarn a% zina da baz baz birer lokma vermeye balad. Geri i k i s i ? de karnlarn tka b a s a doyurmulard, bu yemek de ken di yemi olduklarndan ayr bir ey deildi a m a , analarnn tasndan yedikleri yemek onlara nedense d a h a tatl geli yordu. Evin sar renkli kpei bile a n a y a sokulmutu. Bir sre umutla masann altnda beklemiti a m a , erkein tek mesini yiyince k s k s ordan kp kap nne gitti ve a n a nn frlatt pirin lokmalarn ustalkla k a p m a y a b a l a d . A n a tam k e z yerinden kalkp kocasnn tasn dol durdu. Erkek iyice d o y a n a dek yedi, doyunca rahat bir oh ekti, s o n r a boalan t a s n a kaynar su doldurarak a prdata aprdata imeye balad. imdi kalkp dar g e l mi, kapnn nnde a y a k t a durarak iiyordu. G k y z n de yeni bir ay domutu. Pek ince ve yldzlarn a r a snda billur gibi hafifti. Erkek yeniay seyre dald ve bir yandan da yumuak, dalgn bir trk tutturdu. Kydeki bir a v u evin dierlerinden de erkekler k maya balamt. Bazlar yksek s e s l e birbirlerine sesle nerek handa oynadklar kumar oyununu konuuyor, b a z lar da kap nlerinde durmu esniyorlard. G e n erkek trksn birden kesti ve dik s o k a n kort y a n m a bakt. Btn ky erkekleri dinlenirken h l a l m a y a devam eden bir tek erkek vard, o da kendi emmi oluydu. t herif! S t liflerinden yapt sepetin rglerini d a h a iyi grebilmek iin ban nne eip ta gecelere dein alt bile olurdu. E h , her erkein huyu b a k a ; kendisine gelince, ne bi leyim, yle bir el oyun... Kadnna bir ey sylemek iin ban evirdi ve gzleri onun her eyi bilen, fkeli b a klaryla karlat. Bu bak gren erkek iinden kadn na kfretti. Btn gn alnteri dktkten sonra adamn 19

e (almlard. S o n u n d a onun dar alvarl b a c a k l a r n a cup a l a m a y a , mzldanmaya baladlar. A n a eilip kikkz k u c a n a ald, olan da elinden tutarak ieri girdi. Cpy smsk srmeledi. S o n r a ocuklar erkein a y a k /a yatrd. Onlar u s u l c a soydu, kendi de soyundu ve .'(ta, o c u k l a r l a adamm a r a s n a girip u z a n a r a k yorjr hepsinin birden zerlerine ekti. Kuvvetli, g e n vcudu grbz bir yorgunlukla uyumtu, imdi karanlkta byle yatakta yatarken ii efkat le olup tayordu. Gndzn ne denli huysuz olursa ols, ne denli a b u k fkelenirse fkelensin, geceleyin tepen trnaa efkat kesilirdi. Uyanp arzuyla kendine yaklm erkeine kar ihtirasl bir efkat; uykuda bsbtn fonu b k k duran o c u k l a r n a kar efkat; a r a s r a ksi tutan k o c a k a r y a kar efkat. o k z a m a n enmez tadar, ihtiyara bir yudum su getirirdi. Hatta odadaki hay atlara kar bile efkat kesilirdi geceleyin. B a z e n hay atlar uyku a r a s n d a kmldayp kendi krnltlarryia kendi ledilerini rkttkleri z a m a n a n a oniara seslenirdi: Yava olun uyuyun gayri d a h a o k var g C masna... Ve onun tatl sesini d u y a n hayvanlar, yatr, yeniden lyujya dalarlard. Karanlkta o l a n o c u u da imdi bir yavru hayvan er. sokuldu, anasnn, memesini arad. Ilk ve mahmur v n n a n a ona memesini verdi. S t yoktu g e r i a m a y u nak meme olan, bebekliini hatrlatarak avuturdu. E y . U i n d a yine dolacakt memeleri... O l a n n te yannda kz yatyor, yatt yerden smslt yummu olduu gzlerini ovalyordu. K a n m a s bir i kesilmek bilmeyen gzlerini, uyuduktan s o n r a bile. yaptn bilmeden kar dururdu. o k gemeden hepsi uykuya daldlar; ar. derin bir ;l<u. G e c e iinde s a r kpek havlad z a m a n bile a n a . kn b a k a kimsenin uykusu bozulmad, n k onlar iin it. g e c e iindeki dier seslerden biriydi. Y a l n z c a a n a pnp kulak verir ve yatandan kalkmay gerekli grrezse. yenidnn uykuya dalard... 21

1 1

A N A L A R iin u d n y a d a Aliuhn br gnlerinden farkt bir g n var mdr a c a b a ? Her s a b a h a n a d a ha a f a k skmeden, tekiler d a h a uykudayken uyanp kalkar, tavuklarla domuzu, manday dar salar, hayvan larn geceleyin yapt pislii sprr ve avlunun kesin deki tezek ynnn stne koyard. tekiler yatadursun. o mutfaa gidip atei yakar, erkekle ihtiyar uyandklar z a man isinler diye su strd. S o n r a s c a k suyun birazn k znn gzlerini ykamak iin ayrr ve lnsn diye tahta bir a n a a boaltrd. K k kz her s a b a h kirpikleri smsk birbirine yap m olarak uyanr ve gzleri y k a n n c a y a dein hi b a k a mazd. Gzleri byle kapal uyanmaya balad ilk zaman lar o c u k pek korkmutu, a n a s da yle. Yalnz, kocanine: ocukken benim de gzlerim by le olurdu, lmedim ya ite! demiti. Artk onlar da almlard. Biliyorlard ki ocuklarn gzleri bazen byle olur, a m a ucunda lm yoktur. Ana, suyu d a h a a n c a k boaltmt ki o c u k l a r k a geldiler. Olun kz elinden tutmutu. Yataktan hi grl t etmeden inip babalarn uyandrmamak iin u s u l c a gel milerdi. Evin erkei keyifli zamannda pek neeli olmas na ramen, fkelenince tam fkelenir, hele uykusunu a l madan uyandrrlarsa ocuklar yaman pataklard. 22

ki o c u k mutfak kapsnda' s e s karmadan durdular. O l a n gzlerini a n a s n a dikmi, h l uyku sersemi, gzle rini krptrarak esniyor, kz da gzleri smsk kapal, hi kmldamadan, sabrla bekliyordu. A n a hemen yerinden kalkt ve duvara aklm tahta i v i d e asl kurunilemi havluyu ald. Ucunu a n a k t a k i s u y a soktu ve kzn gzlerini usul usui sildi. o c u k c a z s e s karmadan, yalnzca nefesiyle azck mzldand ve a n a yine her s a b a h olduu g i b i : u g z merheminin aresine bakmak gerek gay ri, diye dnd. Bu gnlerden bir gn bir a r e s i n e bak mak gerek. Unutmayp bizimkine sylemeli; pirin s a p l a rm s a t m a y a gittii z a m a n e c z a n e y e urayversin. K a s a ba kapsnn s a n d a k i o kk s o k a a s a p n c a var bir ta ne... T a m o srada erkei kapya geldi. Bir y a n d a n hrka sn giyerken br y a n d a n sesli sesli esneyerek kafasn kayordu. A n a aklndan geenleri o n a syledi: O pirin saplarn s a t m a y a gittiinde Su K a p s nn yaknndaki e c z a n e y e gidiver de iltihapl g z a c s n a iyi gelecek merhem falan bir e y bul. getir, bari. A m a . erkek hl s a b a h huysuzluu iindeydi. T e r s ters: kuru paramz var surda, neden g z merhe mine verelim, n a s l s a lm, lecei yok! diye c e v a p verdi. ocukken benim de gzlerim acrd. yleyken b a bam para harcayp b a n a merhem filan almazd, o y s a elin de kalan tek olu da bendim. A n a u srada konumann zaman olmadn a n l a yarak sesini kesti, gidip erkeinin s c a k suyunu boaltt. Yine ne de o l s a biraz bezmiti, onun iin tas erkein eli ne vermedi de masann stne koydu; onu eilip kendi a l mok zorunda brakt. Bununla birlikte hibir ey demedi ve imdilik bu mesleyi aklndan sildi. Birok ocuklarn kkken gzleri acr. bydke geerdi. Nasl ki kendi erkei de o c u k l u u n d a g z a r s e k m i , sonra iyi ol mutu. Geri yzne tam b a k n c a g z k a p a k l a r n d a e s k i 23

den kalma iz ve izgiler vard a m a , her eyi pek g z e l g ryordu ite, pek ince ufak olmamak artyla. A d a m sen de, h o c a deildi ki mr kitap okuyup g z nuru dkmek le g e e c e k ! Birden kocakar yatanda dnp titrek s e s l e seslen di. A n a hemen bir t a s a s c a k su boaltp ieri gtrd ve yatandan k a l k m a z d a n n c e isin diye k a y n a n a s n a ver di. K o c a k a r suyu hprdete hprdete iti, bo karnn d a n gelen kt yelleri geirerek giderdi ve onu sabahlar byle g s z brakan ihtiyarln derdiyle inledi biraz. A n a mutfaa gitti ve s a b a h yemei hazrlna b a l a d . Gocuklar s a b a h serinliinde birbirlerine sokul m u yerde oturuyor ve bekliyorlard. B i r a z sonra olan kalkt ve o c a k b a n a , anasnn yanna gitti a m a . kz otur d u u yerde kald. Birden g n e , doudaki tepelerin ar dndan kt; parlak, byk n izgileriyle tarlalarn zerine serpildi. G n e vurunca kk kz arabuk gz lerini yumdu. E s k i d e n o l s a alard. A m a . imdi byk in sanlar gibi y a l n z c a soluunu hzla iine ekti de yerin den kmldamad bile. Kzark kapakl gzleri smsk yu mulmu, annesi eline yemek tasn tututuruncaya dek. ol d u u yerde bekledi.

**
Evet. geri a n a iin btn gnler birbirinin eiydi a m a . o hibir z a m a n c a n skntsndan yaknmamt. G n lerinin geli geiinden honuttu. Biri kp ona bu hayat cann skmyor mu diye s o r s a kadn herhalde o parlak k a ra gzlerini iri iri a a r ve yle bir c e v a p verirdi: - Ama, toprak deiiyor y a , ite! T o h u m zamann d a n harman z a m a n n a dek! Vakti gelince kendi tarlamzn ekini biilecek, s o n r a kirayla tuttuumuz br tarlann rnnden toprak sahibine kira borcu denecek. Bu a r a da bayram tatilleri var; yerilyl tatili var. ' B u n l a r yetmi y o r s a ocuklar d a durmadan byyp deiiyor y a ite! B e n desen her yl bir yenisini dourmakla megulm. B a na sorarson hayatm deiikliklerle dolu! Hem de s a b a h 24

tan a k a m a dein alp a b a l a m a k l a tkenmeyen c i n sinden... Tarta ilerinden birazck zaman artakald z a m a n da y a p a c a k i doluydu. Ky kadnlarndan ya birinin doum vakti gelmitir, ya da brnn o c u u lm, dertlidir. Bir b a k a s n d a , terlik stne gl yapmak iin yeni bir r nek, hrka dikmek iin yeni bir kolaylk vardr. B a z gnler de ona biraz tahl ya da lahana satmak iin erkeiyle bir likte k a s a b a y a giderdi. K a s a b a d a grlecek yle tuhaf, yle deiik eyler vard ki! nsann dnecek vakti ol sa k a s a b a d a k i manzaralarn salt dncesiyle bile saatler geirebilirdi. in a s l n a b a k a r s a n z bu kadn yle bir kadnd ki erkei ve ocuklaryla oturmak ona yeter de artard; b a ka hibir ey dnmeye istei yoktu. Erkeinin sk sk kabaran ehvetinin ateini tatmak, ondan gebe kalp ken di gvdesi iinde yeni bir cann gelitiini bilmek, bu yeni yaratn biimlenip bydn duymak, o c u k dour mak ve o c u a memesinden st iirmek... bu kadn iin bunlar yeterdi. a f a k t a kalkp ev halkna yemek hazrlamak, hayvan lara bakmak, topra ekip rnn almak, kuyudan ime suyu e k m e k , y a m a l a r d a n ot bierek gnler geirmek, gnein, rzgrn tadn karmak; bunlar yeterdi. mrnn her gnn, tadn k a r a k a r a yaard a n a : o c u k dourmak, tarlada a l m a k , yemek, imek, uyku, evi silip sprmek, derleyip toplamak ve ky kadn larnn kendi hamaratln ve eline abukluunu vdk lerini dinlemek. Erkeiyle k a v g a etmek bile bir bakma iyiydi: birbirlerine kar duyduklar ehvete bir b a k a k e s kinlik verirdi. Onun iin a n a her yeni gn istek ve sevin le karlard.
*'"

Bu s a b a h erkei karnn doyurduktan sonra trm n ald ve her zamanki gibi isteksiz admlarla torla yolunu tuttu. O gittikten s o n r a a n a taslar ykad, kocakary kap 25

nne g n e e oturttu ve o c u k l a r a evin yannda oyna malarn, gl kysna gitmemelerini tembihledi. S o n r a o da trmn ald ve yola kt. B i r k a kez dnp dnp orkasna bakt. Kocaninenin ince s e s i uzaktan u z a a hl kulana arpyordu. A n a kendi kendine glmseyerek yo luna gitti. Kapya g z kulak olmak ihtiyarn elinden gelen tek eydi a m a , o bunu gururla yapard. yice k o c a m ve yar krlemi olmasna ramen-, ii olmayan birinin eve yak latn hemen fark eder ve gerekirse y a y g a r a koparma sn bilirdi. htiyarn yk ard anann stnde; ok z a man bana belayd. Bununla birlikte bir g n yenge: Sizin u ihtiyar bir g p gitse ban rahat ede c e k , kadn karde. Pek kocad gayri; gz kr, her yanla r arr, tutulur; v a r s a n b a k s a n yemek de beenmez. de miti de a n a , efkatini dar vurmamak istedii zaman lar kulland o s a k i n , yumuak tavrla: yle. a m a hl o k ie yaryor; kapy bekliyor biz yokken, diye c e v a p vermiti. Dilerim Allahtan kzm iyice ele gelene dek gmesin. Byle ihtiyar bir kadnla didimeye anann yrei d a yanamazd, dorusu. yle kadnlar bilirdi ki evlerinde kaynanalaryla s a v a halinde olduklarn, ihtiyarlarn huysuz luunu bir an bile ekemediklerini vne vne anlatr lard. Ama, bu g e n a n a y a kaynanas da ocuklarndan biriymi gibi gelirdi. C o c u k l a m t artk, ocuklor gibi u nu bunu ister dururdu. B a h a r d a szgelii; ille onun c a n nn ektii otlar bulup toplamak iin u tepe senin bu te pe benim d o l a m a k , a n a y a baz baz bkknlk verirdi. Bir y a z kyde kt bir ishal salgn olmu, s a p a s a lam iki erkek, b i r k a kadn ve birok kk o c u u alp gtrmt. K o c a n i n e de lecee benzerdi. O kadar ki p a ralarnn kt kadar iyi bir tabut bile alm, hazr et milerdi. A m a , sonunda ihtiyar lmden dnp de yine hayata sarlnca g e n a n a c a n gnlden sevinmiti. Dayankl kocanine imdiye dek iki tane .kefenlik hr kay giyip eskitmi, bir trl lmemiti ve a n a onun lme26

yine seviniyordu. Bu snk hayatn hl yanmakta dire nii kyn iinde bir a k a konusu olup kmt. Gelininin iinde gmlsn diye diktii ilk krmz hr kay ihtiyar, o yrede gelenek olduu zere, mavi yeldir mesinin altna giye giye eskitmi, bir yenisi rlnceye dek bir trl rahat etmemiti. imdi bu ikinci kefenlik hr kasn severek giyiyor ve kyden biri: Nee, sen h l buralarda msn, kocanine? diye a k a i a a c a k olursa, ihtiyar neeyle: Buralardaym y a , srtmda da iyi kefenliklerim var, diye c e v a p veriyordu. Bunlar da eskitip gidiyorum ite; kim bilir d a h a k a tanesini eskiteceim! Bir trl lmeyip de y a a y a d u r m a s o n a da gzel bir a k a gibi geliyordu. B u s a b a h bir d a h a a r k a s n a b a k a n g e n a n a uzaktan ihtiyarn sesini duydu: in rahat olsun, gzel kzm... kapya g z kulak o l a c a k ben varm! K a d n kendi kendine glmsedi. Dorusu g p g i dince a r a y a c a k t kocakary. A m a , arayp dvnmenin ne Yarar vard? mr gelecei saatte gelir, gidecei saatte giderdi ve bu saatleri deitirmek de kimsenin elinde de ildi. A n a da rahat, huzurlu, kendi yoluna gitti.

ili

A R L A Y A ekmi olduu fasulyeler ieklenip rz grlar iek kokusuyla dolduu, kk vadi tohum larndan y a karmak iin ektikleri kolzalarn bitmesiyle s a p s a r kesildii z a m a n a n a drdnc doumunu yapt. Kentlerde, k a s a b a l a r d a , hatta d a h a byk baz ky lerde insan ebe bulabilirdi; anann kyceizinde ise ebe fi lan yoktu. Vakitleri geldii z a m a n kadnlar birbirinin yar dmna koarlard. D o u m d a bir g l k kt, o c u k ters geldii ya da beklenmedik durumlar olduunda da y a l , grm-geirmi ninelere danlrd. A n a s a l a m yaplyd; ne ufack, ne de pek iriydi... a t s g e n i ve gevekti, doum yapt z a m a n ilerin ters git tii imdiye dein grlmemiti. G e e n sefer dp de o c u u eksik dourduu z a m a n bile g l k ekmemiti. Y a l n z c a len yavruya ve b u n c a ay b o yere yk tad na yanmt, o kadar. Vakti geldii z a m a n hep yengeyi arr, yenge de kendi douraca z a m a n a n a y a bavururdu. Bu bahar tatl, rzgrl bir gn tarladayken g e n k a dn vaktinin geldiini hissetti. Hemen iini bitirip evine dnd, trmn d u v a r a dayad ve kar kapya seslendi. Gl kysnda a m a r ykamakta olan yenge y a ellerini nlne silerekten k o a k o a geldi. Bu yenge dedikleri, yumuak yrekli, iyi bir kadnd. Yuvarlak bir yz, g e n i delikli, yukar kaikk bir burnu 23

ve byk, krmz b i r a z vard. Ne enesi ne de elleri bo dururdu. Tersine hi k o n u m a y a n erkeinin yan banda, btn gn konuur dururdu. imdi hemencecik koup g e l di. Bir yandan da glerek baryordu: Ah, kadn kardeim, ben demez miyim, hele kr doumlarmz ayn gnde yapmyoruz diye! Ne z a mandr s a n a b a k t k a dnyorum, o mu n c e doura c a k , ben mi diye. A m a , bu yl ben nedense g e kaldm. B a k sen douruyorsun bile, oysaki ben ie d a h a yeni b a ladm. n - n ten yksek sesle konumak yengenin hu yuydu zaten. Onu duyan teki evlerdeki kadnlar da kap lara kyor ve neeyle a n a y a sesleniyorlard: Saatin geldi h a , kadn k a r d e ? T a n r kolaylk versin; olan olsun, inallah! Y a l n z c a ilerinden biri, dul olan fitne kar hznle konutu: Hazr erkein elindeyken yararlanmaya bak, kar de. B a k b a n a , tam d o u r a c a k kvamdaym a m a erkeim yok. A n a hibirine c e v a p vermedi. T o z a ve tere bulanm olan yz solgundu biraz. Hafife glmsedi ve eve gir di. htiyar da y a k l a a n doumun sevinciyle glp syle nerek onun peinden gitti: Hep derdim, kendi saatim geldii zamanlar, hem biliyorsun ben zamannda dokuz ocuk dourdum, a kz, hepsi de topa gibi yavrulard lene dein; derdim ki o ada... Kocakarnn szleri anann kulana girmiyordu bile. Gene kadn bir iskemle ald, sesini karmadan oturdu ve yzne yapan s a l a r , nasrl parmaklaryla dzeltti. Elleri de ter iindeydi imdi; tarla inin teri deil, s a n c nn t e g . . . Hrkasnn ucuyla yzn sildi, yumuak, uzun salarn a p yeniden smsk rd. S o n r a iine keskin bir s a n c sapland ve kadn s e s s i z c e iki bklm olarak bekledi.

YGn banda kocakar sylenip duruyor, yenge de onunla syleyip glyordu. Derken, anann byle iki bk lm olduunu grnce hemen k o u p kapy kapad ve ya nna gelip durdu. T a m o srada biri kapya gm g m vurdu. Anann o lanyd bu. Anasnn eve girdiini, s o k a k kapsnn da g pegndz kapandn grnce rkmt. Bir bartdr tutturdu, ille kap a c i l s i n istiyordu. lk bakta a n a : Danda kalsn ki ben de rahat do uraym, dedi. Yenge de kapya gidip aralktan bard: Otur a z c k o r d a ; a n a n doum yapyor. K o c a k a r da yank gibi: Otur orda, otur. oul, diye tekrarlad. Oturup gzel gzel oynarsan s a n a fstk a l maya para veririm. B a k greceksin anan s a n a imdi ne getirecek. Ne var ki, olan kapnn gpegndz kapandn g rnce rkmt: lle ieri alnsn diye diretiyordu. Aabeysi alad z a m a n kz da a l a m a y a balard. imdi o da kopya gelmi, o clz yumruklaryla kapy dvyordu. En sonunda, s a n c n n a r a s n d a anann fkesi kabar d, iyice kabard fkesi, n k s a n c s da pek iddetlen miti. Yerinden kalkp dar frlad; olan bir iyi patakla yarak bard: mrmn trpssn zaten! Bir szm tutmaz sn! Hadi bakalm b a m a senin gibi bir tane d a h a k yor! Ama, olan dver dvmez yrei yufkalat yine, f-, kesi yatp geti. D a h a tatllkla: Hadi gir bakalm, gireceksen, dedi. Sanki g r lecek eymi gibi. S o n r a yengeye dnd: Kapy a z c k a k brakalm bari. Byle benden uzak durmaya hi alk deiller de! Yine iskemlesine oturup ban ellerine dayad ve kendini s e s i z s e d a s z sanclarna brakt. 30

O l u n a gelince, ieri girmiti a m a , grnrde hibir deiiklik yoktu. Yengenin de kendine, s u Iiemi gibi sert sert baktn grnce, o c u k dar kt. K z da gelip anasnn y a n m a evin toprak tabanna oturdu, ellerini, a rs yatsn iye gzlerine bastrd. Bylece bekletiler. Kadnlarn biri s a n c iinde ve s e s s i z d i . br ikisi kyde olup bitenler stne u n d a n bun d a n konuuyor, en u evdeki erkein dedikodusunu edi yorlard. K u m a r a gitmi herif yine, tarlas ilenmemi du ruyormu. Bu s a b a h kars kyametleri koparm, a d a m ellerinde, avularnda kalan son paray da ald diye, a m a , b a a k a m a m zavall. K o c a s kp gidince kadncaz kap nne oturup derdini herkes duysun diye ulur gibi barm. Bunlar konuurlarken yenge imdi, Herif bir kere de kumarda kazanp evine kuru getirse iim yanmaz. diyordu. Ama, kaybetmekten b a k a bildii yok. K a r s nn iine de bu dert oluyor ya. K o c a n i n e de iini ekip yere tkrerek: yle. diye yengeye hak verdi. Erkein yaradlnda k a z a n m a k ol mayp kaybetmek olmas, pek acdr, dorusu. Byle er kekler oktur, iyi bilirim ben, a m a hamdolsun benim evim de, o c a m d a bylesi kmad. Olanm kazanmakta bire birdir. D a h a o szlerini bitirmeden a n a hafif bir feryat ko pard. Kzna azck arkasn dnerek kuan gevetti, oturduu yerden ne doru eildi. O zaman yenge hemen koup, deminden beri bekledik leri kk yavruyu iki eliyle, u s t a c a yakalad. o c u k oland. A n a y a gelince, gitti, y a t a a uzand. ektii s a n c d a n sonra dinlenmek ne tatlyd! A n a , derin ve uzun bir uyku ya dald. O uyuyadursun, yenge yavruyu ykayp kundaklad. Uyuyan anasnn yanna yatrd. Yavrunun ince, czltl a lamas bile anann uykusunu bozmad. Yenge ise evi31

ne, iinin b a n a dnd ve k o c a k a r y a lohusa uyand z a m a n olanla haber s a l s n diye tembihledi. D a h a sonra o l a n onu a r m a y a geldi. Yenge, benim bir o l a n kardeim oldu, haberin var m? diye baryordu. Yenge gld: Olan ben getirdim, haberim olmaz olur mu? diye o c u k l a a k a l a t . A n a y a da hemen bir t a s orba getirdi. Yengenin szleri ise olan dndrmt. Yani bu karde bizim deil mi? diye sordu. S o n u n d a kadnlar gltler. En o k glen de k o c a kar oldu, n k olann z e k s pek h o u n a gitmiti. Yengenin getirdii orba a n a y a pek hora geti. Sen bu iyi yreinle y a a , kardeim, dedi. A m a yenge, Sen de vaktim gelince b a n a byle bak maz msn? diye c e v a p verdi. Bylece iki kadn kendilerini birbirlerine pek yakn buldular, n k bu s a a t ikisinin de paylatklar bir saatti ve balarna kim bilir d a h a k a kez gelecekti.

32

7 VN bir de erkeine bakalm. Erkein gznde z a mann ak hibir deiiklik gstermezdi; gnler g e e d u r s u n hibir yenilik umudu yoktu. Karsnn sevdii doumlar bile yeni bir ey getirmezdi erkee, nk onun gznde, d o a n ocuklarn hepsi birdi, hepsi birbirine ben zerdi. Hepsini giydirmek, beslemek gerekti; bydkleri z a man ise evlenecekler, hadi yine ocuklar doacakt... S e nin a n l a y a c a n hibir eyin deitii, d e i e c e i yoktu, btn gnler birbirine benziyordu ve erkek yenilikten umu dunu kesmiti. Nasl ki kendisi de bu kk kyde domu by mt. Tepelerin ardnda, rmak kysndaki k a s a b a y a git mekten b a k a mrnde deiik bir ey yapm, yeni bir ey grm deildi. Her s a b a h kalktnda, karsnda ayn ufku evrele yen ayn tepelerden ember, her gn a k a m a dek ayn i, g e c e olduu z a m a n da yine ufku saran o tepeler, d o m u olduu ayn ev, o c u k l u u n d a ana-babasyla beraber yat t ayn yatak. Byynceye dek onlarla beraber yatm t o yatakta da sonunda artk ayp oluyor diye ona bir yer dei yapmlard. te yine ocukluunun yatanda imdi kendi kars ve ocuklaryla yatyordu, yer deine de ihtiyar a n a s gemiti. Hep ayn yatak, ayn ev. Evin iinde de yeni bit ey yok saylrd, evlenirken alnan birka para e y a d a n ANA F. : 3/33

b a k a : yeni bir aydanlk, yatak iin yeni bir a r a f , yeni bir mavi yorgan, yeni bir a m d a n , bir de duvardaki hcre iin kttan yaplma yeni bir Tanr heykeli. Bir zenginlik tanrsyd bu ve mavili, sarl, krmzl giysileriyle gler yzl, sevimli bir dede olarak gsterilmiti a m a , bu eve paray ne getirmiti ne de getirecei vard. Ne gezer! Evin erkei ok kere gz tanrya kayd z a m a n , bu fukara gelmi, fukara gidecek odaya glerek bakt iin gizlice lanet okurdu. Bazen k a s a b a d a yaplan bir bayrama gidip dnn de, ya da yamurlu bir gn kyn kk hanna gidip ordaki isiz - gszlerle biraz kumar oynadktan sonra yine eninde sonunda bu ufack eve, durmadan o c u k douran bu kadna dnd z a m a n erkek dehet iinde kalarak dnrd ki yeryznde onun grp grecei ite budur: s a b a h kalkp tarlaya gitmek, o tarla ki a n c a k kk bir p a r a s kendilerinindl, byk blmn uzak bir kentte keyif atan bir mal SGhibinden kirayla tutuyorlard... her Tanrnn gn bu kendinin olmayan toprak zerinde a b a layp didinmek, kendi babasnn da bir zamanlar yapm olduu gibi... eve gelip hep bu yavan yemekleri- yemek, topraktan ald rnn en iyisini hibir z a m a n tadamamak, nk rnn en iyisini bakalar yesin diye satmak zorundaydlar... uyumak ve ertesi s a b a h yine ayn hayata gzlerini a m a k . . . Yapt harmanlar bile kendinin deildi, Hasattan o uzaktaki mal sahibine pay ayrd gibi, mal sahibinin ve kili olan k a s a b a l y a da pay ayrp cret vermek vard. Er- kek ne z a m a n mal sahibinin vekilini d n s e btn cin leri bana toplanrd, nk bu k a s a b a l tam kendinin zendii gibi bir adamd; yumuack ipekliler iinde; cildi beyaz ve dzgn, zerinde, hafif i grp iyi yemek yiyen btn kasaballardaki o rahat, cilal gibi grn... B u n a benzer dnceler kafasn sard z a m a n erkek pek huysuz olur ve kadnna, a n c a k bir kusurundan t r kfretmek iin a z a a r d . Kadn da parlayp karlk verince onunla a z k a v g a s n a tutumak erkee tuhof, 34

haince bir zevk verirdi; k a v g a l a r d a o k zaman fkesi kocasnnkinden c u k l a r a kari duyduu

iini yetitirirdi nedense. O y s a bu b a s k n kan kadn olurdu. Onun d a h a iddetliydi. Anann a n c a k o fke a b u k geerdi.

E r k e k s e fkesini, ne y a p s a usun srdremez, a b u c a k bundan da bkar ve kendine b a k a bir u r a arard. Kadn en a b u k ileden k a r a n ey rkein ocuklarn dan birine vurmas ya da alyor diye azarlamasyd. A n a buna d a y a n a m a z , hemen erkeine kar gelirdi. Her z a man o c u k l a r hakl, erkek hakszd s a n k i : Erkei en o k kzdran da buydu zaten, karsnn ocuklar ondan stn tutmas. Ya da a d a m a yle geliyordu. te byle gnjerde, gzel geeri ' bayramlar, enlik gnleri, btn g n uyuduu, uyuyamoynca kumar o y n a d uzun, tembel k aylar bile grnmezdi erkein g z ne. O y s a kumar seviyordu, a n s da akt. Ne z a m a n oyuna otursa verdiinden d a h a o k para alarak kalkard ve pek rahat bir g e i m yolu gibi gelirdi bu o n a ; insan tek bana o l s a da eline b a k a n bulunmasayd... E r k e k kumar oyunundaki tehlikeyi, heyecan, keyifli havay, bakalm nasl oynad diye teki erkeklerin birikip kendini seyretmelerini severdi. Parmaklar gerekten ansl ve hafifti, s a b a n l a trmk kullanmak bile sertletirmemiti ellerini, n k henz genti, yirmi s e k i z y a n dayd, hibir z a m a n gereinden fazla aip kendini kertmemiti. A n a ise ocuklarnn babas> olan bu erkein iinden geenleri bilmezdi. Oyunu sevdiini bitir a m a , pek stn de durmazd. Kumarda-^aybetmedikttin s o n r a oynasn, ne kard? Hatta teki kadnlar kendi erkeklerinden yanp y a klarak, tarladan aldklar kuruun kumar m a s a s n d a yitirilmesine s z l a n d k a a n a kendi k o c a s n d a n y a k n a c a k bir durum olmad iin baya bir gurur duyard. B a z e n bu kadnlardan biri : u benim erkekeegizim do senin o gzel adamn gibi olayd, kadn karde! Senihkinin parmaklarnda b y var, s a n k i . Kumar masasndaki paralar sanki kendili35
1

'nden onun ellerine akyor sanrsn! Ksmetli kadnsn, dorusu, kadn karde, dedii z a m a n g e n kadn honut kalarak glmserdi. Ve k o c a s n a kumardan tr pek at maz, a n c a k b a z e n b a k a bir kusurunu bahane eder, sy lenirdi. Erkei tarlada da kendisi gibi saatlerce durup dinlen meden i ileyemezdi. A n a o an dilini tutamayp ileri geri sylense bile a s l n d a erkeine bu yzden de pek s u bul mazd. Erkek ksmnn kadn gibi i gremeyeceini, ile rinde mr boyu birer o c u k yrei tadklarn a n a bi lirdi. Onun trmn bir yana atp tarla kysndaki kei yo lunun imenleri zerine uzanarak bir, iki s a a t uyuduu s r a d a kendisi hi a r a vermeden a l m a y a artk alm t. inden kocasn seviyordu da ondan. Gelgelelim, ko nuurken azarlar gibi dik konumak onun huyuydu. Byle konutuu zamanlarda da erkek: Canm isterse uyurum ite, diye c e v a p verir di. Kendimi besleyecek kadar i iledim ya! O z a m a n kadn d a : Ya, ocuklarmz yok mu, onlar iin a l m a k her ikimizin de boynunun borcu deil mi? diyebilirdi. A m a , bunu hibir z a m a n dememiti; iin dorusu u ki o o c u k l a r sanki ilk batan beri y a l n z c a , ama yalnzca analarnnd. Erkek onlara kar o derece ilgisizdi. B a z e n de yle zamanlar olurdu ki kadnn fkesi ol duu gibi bana srar, o z a m a n dik ve azarl konumak tan da ileri giderdi. Her mevsim bir iki kez anay ta y reinden vuracak bir ey olur ve diline her zamankinden b a k a bir zehir katard. rnein erkek p a z a r yerine lahana s a t m a y a gidip de parasyla entipften, ie y a r a m a z bir ey ald, ya da bayramdan seyrandan gayri gnlerde sar ho olduu z a m a n l a r kadn yle bir kzard ki iinden onu sevdiini bile unutacak durumlara gelirdi. Hem de yle sine derin, ateli bir fkeydi ki bu, iin iin yanar ve ile nen s u t a n saatlerce sonra patlak verirdi ki, erkek o z a mana dein olup biteni yar unutmu olurdu. H o u n a git16

meyen eyleri a r a b u k unutuvermek huyu vard. Ama, kadn iinden byle k a b a r a n fkeye bir trl g e m vuramaz, patlak vermesinin nne geemezdi. te s o n b a h a r d a byle bir gn evin erkei k a s a b a d a n parmanda altn bir yzkle dnd. D a h a dorusu y 1 z n alln olduunu o sylyordu... Y z grnce anann b a n a kan srad ve kadn en hrn, en fkeli sesiyle haykrd: Ah, s e n , stne d e n yk tamaya raz o l a madn bir trl! Elimizdeki kurula sen git k k par m a n a t a k a c a k bir yzk a l ! Namuslu bir fukara kyl nn parmanda y z n ne ii var? Z e n g i n ksm y a p s a kimse bir ey demez, a m a , fukara yaptnda kim iyi an lama e k e r ? Altnm bir de, szm o n a ! Mangrla altn yzk alnd da nerde duyulmu ki? Bunun zerine erkek de o krmz dudaklarn bke rek, a n a s n a bakaldran bir o c u k gibi o n a bard: Altn ite, g e r e k altn! Bir zenginin evinden a lnm, s a t a n a d a m syledi. Yolda yrrken gizlice g s terdi b a n a , ceketinin iine saklamt. Yanmdan geerken b a n a yle bir gsterdi... A n a a l a y l a dudak bkt: Elbet gsterir! S e n i n nasl saf bir kyl p a r a s olduunu bildi, kandrd ite! lle altn da o l s a , bir g n k a s a b a d a senin parmanda bu yz grrler, hrsz di ye zindana atarlar... O z a m a n biz seni hangi parayla kur tarrz? Z i n d a n d a seni hangi parayla besleriz biz? Ver b a kalm gerekten altn mym? A m a , erkek yz o n a vermedi. Hrn o c u k l a r gibi ban sallad y a l n z c a , o z a m a n da kadnn d a y a n a c a k sabr kalmad. E r k e i n stne atld, o g z e l , dzgn y zn trmalad; yle bir tartaklad ki a d a m afallad kald. Y z parmandan hem kadn hor gren, hem de biraz korkak bir tavrla koparrcasna kard. 37

 Al bakalm, hadi, a! ite! diye bard. Bilmez miyim sanki, yz senin parmana deil kendime a l dm diye bu fke! A n a bu kez yeniden kprd, nk bu szleri duyun ca erkeinin doru sylediini anlayp amt. Evet, er keinin bunca yldr, b a k a adamlar gibi karsnn kula na ya da parmana t a k a c a k bir ziynet alp getirmeyii. anann iinde gizli bir szyd. Y z grnce de bunu dnmt. Gzleri erkeinin yzne bakakald. Erkek de kendi kendine ve kr tclihlna a l a y a n bir s e s l e : Bana zaten en ufak bir eyi c o k grrsn, diye sylendi. Yok, kazandmzn hepsi dourduun o pi kurularnn boazna gitsin istersin! imdi gerekten a l a m a y a balamt. Gidip kendini yatan stne att. K a r s n a nispet, sasli sesli, iini eke eke alyordu. Deminki kavgay byk bir korkuyla sey retmi olan nine hemen olunun yanna kotu ve alamak tan h a s t a olmasn diye yattrmaya alt. Bir yandan da, b a k a z a m a n pek sevdii gelinine d m a n dman b a kyordu. Babalarnn aladn grnce o c u k l a r da a l a maya balomlard. Analar sert ve h a i n grnyordu gzlerine u a n d a . A m a , annenin fkesi henz g e m i deiidi. Yz erkein parmandan ekip kopararak diledi. Her ihtima le kar emin olmak istiyordu, belki de erkein dedii gibi gerekten a l r a s a iyi bir paraya satabilirlerdi. alnm eyann bazen u c u z a satld doruydu a m a , ne olsa er kein dedii kadar u c u z a da olmazd. Beri yardan adam korkusundan yalan sylemi, aldndan u c u z gstermi de olabilirdi. I s n n c a yzn madeni anann s a l a m beyaz dile rine ta gibi geldi. K a t k s z aibn o l s a biraz yumuakl hissedilirdi. Bunun zerine ona yeniden fkelenerek-. -~ Katksz altn osa die yumuak gelmez mi? di ye haykrd. Buz gibi pirin ite, k a s k a t bir eyi Y z biraz, kemirdi ve k a n azck altn bulamm yere tkrerek, Al bak, dedi. Kaplamas bile uydurma! 38

Erkeinin byle o c u k gibi dolandrlm olduunu d nmeye dayanamyordu. O n u n yzne b a k m a m a k iin kt, tarlada a l m a y a gitti. Yrei yle bir katlmt ki ne a l a a n ocuklarn gz gryor, ne de kocakarnn: Ben genliimde kocamn gnl ho olsun sterdim; k a dn ksm erkeinin byle ufak tefek zevklerine g z yummal... diye sylenen tasal, titrek s e s i kulana diriyor du. Hibir ey dinleyip de fkesini yattracak durumu yok tu u srada. A m a , tarlada azck i iledikten sonra yumuak g z rzgr yreine dolmaya, kendi de farknda olmadan f kesinin ateini a l m a y a b a l a d . Dklen yapraklar, y a z yeili solmu boz y a m a l a r , gneye g eden yaban k a z larnn uzak a r s , durgun uzanan toprak ve s o n a ermek zere olan yln btn o y u m u a k hzn kadnn haberi olmadan yreine girdi ve ona yine eski sevgi dolu duy gularn kazandrd. Eliyle o yumuak srlm topraa k budayn serperken ii en sonunda yatt. Erkeini aslnda pek sevdii aklna geldi. Erkeinin yz gzleri nin nnde canlanp iini burktu ve a n a kendi kendine pimanlkla: Bu a k a m sofrasna sevdii bir yemek koyaym, diye dnd. Kim bilir belki de bu derece kzmak ary d , a z c k bir para harcad diye. O z a m a n da nasl acele edeceini, nasl evine dnp yemei yapp d a , erkeine fkesinin getiini bir an nce nasl gstereceini bilemedi. Gelgelelim eve dndnde a d a m hl yatakta, kz gn yatyor, ban duvara dnm, hi laf etmiyordu. A n a yemei piirdi, glden tuttuu birka karidesi de, adamn sevdii gibi, iine katt. A m a , yine de ard z a m a n er kek kalkp yemee gelmedi. H a s t a gibi lgn bir s e s l e : Doru sylyorum; yemek yiyecek g c m yok, dedi. Lanetinle iflahm kestin sen benim. A n a b a k a c a sesini karmadan yemek tasn bir y a na kaldrd ve kendi iine koyuldu. Dudaklarn smsk ks mt. Olunu yemek yesin diye kandrmaya a l a n k o c a 39

karnn lafna da karmad. Btn fkesi geri gelmiti. Bir a r a sar kpek karn a c k p ayaklarna dolannca a n a mut f a a girdi ve erkeine hazrlad yemei grd: Tamam yleyse, sylendi. ben de kpee veririm, diye

A m a . yine de ii raz gelmedi. Ne o l s a erkeklerin a z n a layk at bu. ziyan edilecek ey deildi. A n a yemek ta sn duvardaki o y u a koydu, bir topak bayat holanm pirin bulup kpee onu verdi. Kendi kendine de fkesi nin hl g e m e m i olduunu sylyordu. A m a , geceleyin y a t a a yatp d a karanlkta o c u k l a rn bir yannda, erkeini br yannda bulunca fkesi ta mamen geti, gitti. O z a m a n a n a y a yle geldi ki bu erkek de onun bir o c u u n d a n b a k a bir ey deildir ve evdeki btn teki c a n l a r gibi erkei de kendi eline b a k m a k t a dr; kendi kanadnn altna snmtr. Ertesi s a b a h a n a yataktan yatm ve yumuam olarak kalkt. Herkesin karnn doyurduktan sonra gitti, kalksn diye erkeine yalvard. E r k e k karsn byle yumu a k grnce, hasta yatandan kalkar gibi y a v a y a v a doruldu. Kadnn bir a k a m nce hazrlad yemein n ce birazn yedi, sonra hepsini birden bitirdi, n k ger ekten pek sevdii bir yemekti bu. C a n a l m a k istemiyordu. A n a , tarlaya giderken o kap nnde, g n e e bir iskemle koyup oturdu ve yorgun yorgun ban s a l l a y a r a k : imde bir bitkinlik var. yreimin ucu szm s zm szlyor; dinleneceim bugn, dedi A n a da onun bu durumunu grnce bir gn nce o n a o kadar atmakta h a k s z olduunu dnd. fkesine pi man olarak: Dinlen yleyse, diye erkeini avuttu ve kendisi yoluna gitti. A m a , kadn gittikten s o n r a erkek evde rahat edeme di. Anasnn kapanmak bilmeyen enesi de bktrd onu. n k kocakar olu btn gn oturup onunla e n e a l a c a k diye pek keyiflenmiti. Oturduu yerden ihtiyar din40

leyip ocuklarnn oyununu seyretmek erkein cann skt. Canm biraz s c a k c a y istiyor. diye sylenerek yerinden kalkt ve s o k a n a a s n d a , beinci emmi olunun ilet tii h a n a gitti. H a n d a oturmu cay ierek konuan b a k a erkekler de vard. Hann nne bir tente gerilmi, gelip g e e n yol cular ekmek iin masalar yol stne kurulmutu. Byle yabanc bir yolcu dt z a m a n insan dnyadaki garip eyler stne birka yk dinlerdi. Hatta bazen bir s a z airinin bile urayp masal anlatt olurdu. S i z i n anlaya canz cvl cvl bir yerdi bu han. Ne var ki erkek yolda giderken tarladan evine yeme e dnen arbal emmi o l u n a rastlad. Bu adam kahval tdan n c e , a f a k l a birlikte gidip de bir boy tarlada a l mt. E r k e i grnce: e gitmediine gre yolun nereye? diye sordu. Erkek yaknan, lgn bir s e s l e c e v a p verdi : Bizim kadn o l m a y a c a k bir ey yznden lanet okuyup h a s t a etti beni. Yaranlmyor ona. yle bir azar lad ki beni, geceleyin h a s t a oldum. Bu kez de korktu, bu gn otur. dinlen, dedi. B e n de karnmn iini yattrsn di ye gidip biraz s c a k s c a k a y ieyim, dedim. Emmi olu yere tkrd ve bir ey demeden geti, gitti. Yaratltan s e s s i z bir adamd. yice zorunlu deilse konumaz, aklndan geenleri kendine saklard.

*
s te byle... g e n erkek hayatndan honut deildi. mrnce yeni bir ey gremeyeceini, gnlerin bu dei mez arknn yllarca, sonunda ihtiyarlayp lnceye de in dnp duracan bilmek, dayanlmaz bir ey gibi ge liyordu o n a . Hele h a n a urayan yolcular o n a tepelerin ardndaki uzak yerlerle ilgili tuhaf, akllara durgunluk ve rici eyler anlattka kendi kaderine katlanmak erkee bsbtn g geliyordu. Bu yolcular tepelerin ardnda, r man denizle birletii yerde, k o c a m a n bir kent kurulu 41

olduunu sylyorlard. Bu kent trl renkte, trl c i n s te insanlarla doluymu, az alp o k para k a z a n m a k kolaym, her kede kumarhaneler ve her kumarhanede g zel arkc kzlar varm; kydeki erkeklerin mrlerinde grmedikleri, mr boyu da gremeyecekleri gzellikte kzlar... Grlmedik eylerle doluymu bu kent... Dven yeri gibi dmdz s o k a k l a r , her eit a r a b a , d a gibi yksek evler ve ylesine dkknlar ki, pencereleri gemilerle de nizlerin ardndan, dnyann drt bir kesinden gelen e yalarla dopdolu. nsan mr boyunca bu dkknlardaki mallara b a k s a yine b a k m a k l a bitiremezmi. Bu kentte ne fis yiyecekler, bolluk da varm. Balklar, deniz hayvanlar, her ey... nsan karnn doyurduktan s o n r a k o c a m a n seyir yerlerinden birine girer otururmu. Buralarda her trl .seyir varm, c a n i s , resimlisi... Kimi yle bir glnlym ki k a h k a h a d a n adamn gbei atlarm. Kimi g a rip ve korkun, kimi de nkteli, a k s a k eylermi. A m a . btn bunlarn a r a s n d a en a c a y i p ey, kentin sokaklar nn geceleyin de gndz gibi aydnlk olmasym. S o k a k lar aydnlatan lambalar yle elle yaplan, atele yaklan cinsinden deilmi de. gklerden alnan bir eit saf k la kendiliinden parlar dururmu. B a z zaman erkek handa y a b a n c biriyle kumar oy nad srada, bu kk tara kynde byle usta bir oyun c u y a rastlayna a a n yolcu: Efendi karde, kalbm basarm kentliler gibi oynuyorsun sen. derdi. Kentte hangi kumar yerine gitsen kendini gsterirsin! Erkek bylesi laflar duyunca kendi kendine glm ser, sonra ciddilikle: Sahi mi sylyorsun, kardeim? diye sorard. inden de kmsemeyle zlemin kart dnce ler geerdi: Doru y a . bu c a n skntl cehennemin kovuunda bana kar k m a y a kimsenin cesareti kalmad. K a s a b a d a bile kasaballarla b a l 1 gibi b a a kyorum. 42

Bunlar d n d k e nefret ettii bu toprak stndeki tayat brakp gitmek istei d a h a da iddetlenirdi. o k z a m a n elindeki beli isteksiz isteksiz topraa s a p layp karrken, kendi kendine sylenirdi: Gencim, yakklym, parmaklarm a n s dolu, gelgelelim smsk balym u tarlaya. Grdm hop u yuvarlak gkyznden ibaret. Yamur da y a s a , gne de a s a hep o gk. Hep o ev, evde ayn kadn, birbiri ardna bir sr o c u k , hepsinde de ayn a l a m a , ayn zrlama. Hepsini ha babam besle de besle. Onlar besleyeceim diye kendi tatl c a n m a kymak, mrmde houma giden bir tek e n , a k r a k yn bulamamak gnah deil mi?

A n a son doumunu yaptktan s o n r a , bir o c u u n ar dndan hemen bir b a k a s n a gebe kalm, ok douruyor diye erkei ona bsbtn ierler, somurtur olmutu. Geri biliyordu ki bu kadn iin vnlecek bir eydir, yerinile c e k deil. Bir kadn a n c a k ksr k a r s a kocasnn yakn maya hakk vardr; y o k s a mevsiminde doum yapt iin deil; hele o u z a m a n olan d o u r u r s a . . . A m a , u gnlerde erkein kimseye hakkn verecek g c yoktu. Birok ynlerden daha delikanl gibiydi ve yrenin gelenei gereince karsndan da iki y a kadar kkt. i ate dolu, b a n d a kavak yelleri esiyordu he nz. ki olan babas olmak vz geliyordu ona. Akl fikri elencede, deiik eyler grmekte ve uzak yerlerde keyif srmekteydi. Gerekten de tanrlarn keyif, elence iin yaratm olduu bir varlkt. Uzun boylu deildi a m a , biimli, din, kvrak ve gz okaycyd; kemikleri incecik incecikti. Y z de pek gzeldi. Gzleri l l, kapkarayd ve somurt mad zamanlar iin iin glerdi. Kendine uygun a r k a d a topluluu buldu mu hemen yeni bir trk bulup sylerdi; hazrcevap ve a k a c y d d a . Onun ilk bakta dz geldii halde gizli anlam ve k a b a imalarla dolu laflar etmesine Kyller baylrlard. K s a c a s arklaryla, latifeleriyle ko43

C bir kalabal k a h k a h a y a bomasn bilir ve kendini erkeklere de kadnlara da sevdirirdi. evresindekilerin gldklerini duyduu z a m a n onlar etkileyebildi diye sevinten yrei a z n a gelirdi. S o n r a evine dnp de kadnnn glmeyen yzn, tkz yapsn g r n c e : Tek bu kadndr benim ne y a m a n a d a m olduu mu bilmeyen! diye dnrd. yle y a , onu vmeyen yal n z c a kendi kadn vard. Beri yandan kendisi de evinde latife yapmaz, ocuklaryla bile pek seyrek oynard. Btn neesini, latifelerini, sevimli hallerini yabanclara ve ken di evinden olmayanlara saklyor gibiydi. Bupun kadn da farkndayd. teki kadnlar b a z e n : Ah, u senin erkein yok mu, bac, diye glrlerdi, vallahi dilleri sahne oyunu gibi tatl, hele o kv rak halleri, en baklar... A n a ciddi ciddi: yledir, gerekten en adamdr bi zimki, diye c e v a p verir, sonra iinin szsn gsterme mek iin b a k a eylerden s z a a r d . n k iin iin s e viyordu erkeini ve onun kendisiyle bir a r a d a y k e n hibir z a m a n neelenmediini biliyordu.

*
*.=

Anann drdnc doumunu yaptndan sonraki y a z , kar-koca o z a m a n a dek aralarnda grlmedik derecede iddetli bir k a v g a ettiler. Yeniyln altnc ayna rastlayan bir gnd. Y a z b a n d a yle bir gn ki hangi erkein o l s a ban dndrecek yepyeni zevkler, sefalarla ilgili d n celer verecek kadar gzel! Erkek de btn s a b a h s a a t lerini, d kurarak geirmiti. H a v a gevetici. yumuak, s c a k ; yapraklarla otlar taptaze yeil, gkyz desen y le parlak ve derin bir mavilikteydi ki alabilirsen a l ! Yatp uyumann da yolu yoktu, n k tam scaklar henz bastrmam, ortalk cvl cvl hayatla kaynayordu. K u lar bile durup dinlenmeden tp cvldap duruyorlard ve tatl bir rzgr insanla elenircesine, tepelerden kh s a r z a m b a k , kh yabani mor salkm kokusu getiriyordu. S o n ra gkyzne doru esip o k o c a , kar gibi bembeyaz bu44

Jut kmelerini kh toplayp kh datyordu. Ve bulutlar ltl gkyznde u u t u k a tepelerle vadileri pek az grlen bir k-glge oyununa tutuyor, ortal kh aydn latp kh glgeye bouyorlard. nsann kann kaynatan bir gnd bu, a l l m a y a c a k kadar hafif ve oynak, i n s a nn akln, fikrini datan bir g n . O l a c a k i y a , bu parlak gnn le zeri kye yazlk k u m a s a t a n bir satc geldi. Srtnda tad k o c a m a n knn iinde bir sr k u m a vard, her renkten, her cinsten, hatta baziar iekliydi bile! Ve a d a m yrdke: Kumalarm var, iyi paralarm var! diye b a ryordu. Bu srada a n a , erkei, ocuklar ve yal nine avluda ki st aalarnn altnda le yemeklerini yiyorlard. Onlar grnce satc durdu: Kumalara bir bakmak ister misiniz, hanm ana? diye sordu. A n a : Kumaa verecek paramz yok ki, diye c e v a p verdi. Biz a l s a k a l s a k u bebecik iin bir p a r a u c u z bez alabiliriz; hepsi o. Bizim gibi fakir fukara ifti ksmnn paras trl trl giysi ya da k u m a almaya elvermez. B i z a n c a plak kalmamak iin giyinebiliriz. K o c a k a r da lafa k a r m a s a olmaz! O tiz ihtiyar sesiy le: Gelinimin hakk var, diye sylendi. Zaten im diki zamann kumalarnda bile hayr kalmam, bir iki kez ykadn m paralanverlyor. O y s a benim genliimde ni nemin yeldirmesini giyerdim, evlenlnceye dein de dayan d. O z a m a n gururumuza yediremeyip yenisini yaptk, yok sa eskisi d a h a pek gzel giyilirdi. O y s a bak u srtmda ki kefenlik hrkalarnn ikincisi. Handiyse bu da eskiyecek, ncsn dikmek gerekecek. u zamann bezleri o de rece rk, dayanksz... Bezirgan, mteri kokusu alm, yanamt. C o u be zirganlar gibi pek terbiyeli, uysal tavrl, insann suyuna gitmesini bilen bir adamd. A n a y a dil dkt, ihtiyara da tatl bir laf syledi. 45

 'Koconine, bir bak heie. yle kumalarm var ki sizin e s k i gnlerdeki k u m a l a r a t a kartr. En k k to rununa da pek y a r a a c a k , dorusu. B a k , hanm a n a , u kk p a r a . B u g n byk bir kyden g e e r k e n zengin karsnn biri topun ounu tek oluna elbiselik ald. Yeni top atm iin ondan kuman fiyatn t a m istedim. A m a , elimde u kadarck bir p a r a kald, hanm a n a . Onu da u nur topu gibi olann hatr iin s a n a zararna vereceim, inan! Bu szleri ard arda bir nefeste syleyedursun, satc bohasndan pek gzel bir p a r a karmt. imen yeili yer zerine byk krmz iekli bir kuma. K o c a k a r hayran hayran: Ay! diye mrldand, n k kendi yar kr gzleri bile kuman canl renklerini iyi ce seebilmiti. A n a ise paray grr grmez adeta k oldu. Kucandaki o c u a bakt. Bebeciin, gbeindeki pis bir paavra parasndan b a k a srt plakt. Oysa tombul, tosun gibi oland, ocuunun iinde en g zeli oydu ve babasna pek benziyordu. u iekli k u m a ona kim bilir ne yarard! Btn bunlar anann iinden geti, yrei erir gibi oldu ve kendini tutmak istedii hal de tutamayarak : K a a olur bakalm? diye sordu. Ama, ne o l s a alamam. u ocuklarla ihtiyar doyurup mal sahibine kira vermeye paramz g yetiiyor. Zengin karlarnn tek o lanlarna aldklar k u m a bize yaramaz. Bu szleri duyan ihtiyarn iine bir zgnlk k m t. K z o c u u yerinden kalkt ve h a s t a gzleriyle kuma grebilmek iin yzn iyice yaklatrarak bakt. Byk olan hi umursamadan yemeini yiyor, b a b a s da kayt sz bir trk tutturmu oturuyordu. imdi bezirgan sesini iyice alaltm, tatllatrmt. K u m a bebecikten y a n a yle bir tuttu a m a , kirlenmesin diye pek yaklatrmomaya da dikkat etti. Yar fslt gibi bir sesle: Byle bez, byle renk, bu salamlk, diye ste ledi. Elimden ok para geti benim a m a , bylesin! d a h a 46

grmedim! Kendimin bir olu olsayd vallahi bunu s a t m a z ona saklardm a m a , ne yaparsn ki bizim kadn ksr, bana o c u k verdii verecei yok; ne diye byle gzelim mal ona verip z i y a n edeyim? ihtiyar nine bezirgann szlerini c a n kulayla dinli yordu. Karsnn ksr olduunu duyunca pek ilgilendi, he men lafa kart: A a , pek yazk ayol, a s l a n gibi de erkeksin! G e n bir kz a l s a n da talihini bir kez d a h a denesen y a ! Hep derim ben, erkek ksm en a a kadn denemeli ki ek sikliin kimde olduu ortaya ksn... A n a dinlemiyordu. Dalgn ve dnceliydi, iradesi git gide krlyordu. K u c a n d a k i gzel bebeciin kumral teni ne krmz yanaklarna bu k u m a yle gzel yaramt ki sonunda a n a d a h a fazla kendini tutamayarak: En s o n k a a olur onu syle, nk kesemiz hi uygun deil, dedi. O z a m a n satc bir fiyat syledi. Hi de yksek de ildi. A n a onun d a h a pahal syleyeceini sanmt. Y rei sevinten titredi a m a , ciddiliini bozmadan, ban ol maz diye sallad ve pazarlkta gelenek olduu zere, a d a mn istedii fiyatn yarsn verdi. Bu yle az bir parayd ki bezirgan k u m a parasn hemen geri ekip knna koydu ve kalkp gidecekmi gibi yapt. Bunun zerine a n a biraz d a h a y k s e k fiyat syledi, bylece karlkl eki meye baladlar. Bezirgan birka kez daha kalkp gide cekmi gibi yaptktan sonra knn yine yere koyup ku ma parasn ortaya kard ve sonunda, ik istediin den biraz daha az fiyata raz oldu. A n a da ierdeki balk duvarn bir oyuunda saklad yerden paray a l m a y a gitti. Btn bunlar olup biterken evin erkei tembel tem bel oturuyor ve y a v a sesle ark sylyordu. Arasra, her yemekten sonra yapt gibi s c a k su imek iin ar ksn kesiyorsa d a , a n a y l a bezirgann pazarlna hi k a rmyordu. 47

A m a , bezirgan eytan gibi bir adamd, her frsattan yararlanmak isterdi. imdi de knndan bir p a r a d a h a k u m a kard ve erkee hi aldr etmez gibi bir tavr la, teki toplarn zerine yle bir serdi. H a m ipekten bir kumat bu, yaz s c a n d a insann tenini nasl serin tuta c a besbelliydi, rengi de gkyz gibiydi, yle duru, yle mavi... Bezirgan, erkekten y a n a , a c a b a grd m diye gizli ce bir bakt, sonra y a n glerekten: Yazlk urba aldn m bu yl kendine, efendi kar de? diye sordu. Henz almadysan ite tam s a n a gre bir p a r a , hem de fiyat bakmndan, yemin ederim, ka s a b a dkknlarnda bu kuma dnyada byle u c u z a ala mazsn. Erkek, yok, der gibilerden ban sallad. A m a , o hay laz, gzel yzne psrk bir bak gelmiti. A c a c : Bu evde benim kendime bir ine a l a c a k g c m yok, diye sylendi. ten b a k a bir ey yok benim yaz gmda! Ben altka doyuracak b o a z artyor, b a n a da d a h a ok i ilemek dyor. G e z g i n satc ok ky, ok k a s a b a dolamt, insa nn huyunu gznden okumak onun meslei gereiydi. Bu g e n erkein de keyif dkn olduunu, hayatn y kn vakitsiz yklenmi bir delikanlya benzediini bir bakta anlad. Hemen tatl, anlayl bir tavr taknd: inin ar, kazancnn az olduu belli, a karde, dedi. Gzelliinden de anlyorum ki bu zor hayat s a n a g r e deil. A m a , yeni bir giysi yapn, bak greceksin, ne y a m a n ilatr, insann yreini serinletir. Yeni bir yazlk urba yapnmak erkek ksm iin en byk zevktir. Byle bir kuma srtna geirip o parmandaki yz parlat tn m, san da biraz y a l a taradn m, kalbm basarm sen en kibar k a s a b a l erkeklere bile ta kartrsn! Dorusu bu lakrdlar erkein pek houna gitmiti. Biraz aptal bir b a k l a keyifli keyifli gld, sonra ken dini toplayarak ciddileti.
\

43

 mrmde bir kere de kendime yeni br urba y a pnmaya hakkm yok mu yani? Btn k a z a n c m z birbiri ardna gelen u pilere gidiyor. mrmn sonuna dein byle pl-prt iinde mi g e z e c e i m yani? Hemen eilip kuma parmaklaryla yoklamaya b a lad. K o c a k a r da imdi heyecanlanmt. Pek g z e l bir p a r a , oul. diye lafa kart. Ye ni urba y a p n a c a k s a n bundan iyisini bulamazsn. Bir z a manlar, h l aklmdadr, senin babann da byle gzel m a vi bir urbas vard. Evlendiimiz z a m a n myd a c a b a ? A m a , yok, dnmz kn olduydu. Beni ylesine bir ak srk tuttuydu da herkes gelin kzn a k s n p durmasna gldyd... A m a , olu onu dinlemeyerek birden, bouk bir s e s l e : Bundan bir urba k a a kar? diye sordu. T a m satc kuman fiyatn sylerken a n a elinde te ki parann parasyla kageldi ve olup biteni g r n c e telaa kaplarak: Daha fazla verecek paramz yok ki! diye bard. Onun natla: bu bar erkein yreini katltt sanki.

Kim ne derse desin, ben bu kumatan bir urba y a p n a c a m ! Hem yle houma gitti ki paray hemen kestireceim, diye direndi. Evde tane g m para mz olduunu bal gibi biliyorum. Bu p a r a g m parann deeri bykt. Bunlar evlenecekleri z a m a n kzn a n a s vermiti. G e n gelin g mleri k o c a evine eyiziyle getirmiti. En deerli ml kyd bu paralar. O g n bu gndr ne denli darda k a lrsa kalsn onlar h a r c a m a y a kyamamt. K o c a k a r y lecek sanp tabut yaptrdklar z a m a n bile bor a l m , har alm, ille gmlerine ilimemiti. g m p a r a y a sahip olduunu bilmek anann iine her z a m a n bir rahat lk verirdi. Bir g n hi a r e s i z kaldklarnda bir s a v a ya da ktlk olursa, elleri bsbtn kuruyacak olursa bir d a yanaklar var demekti. Bu para duvarn oyuunda dur'MA F. : 4/49

d u k a a n a hi o l m a z s a bir sre alktan lmeyeceklerini bilirdi. Onun iin hemen: O gmleri harcayamayz! diye bard. A m a , erkek g a z a b a gelerek k u gibi yerinden frlad ve onu itip getii gibi ieri kotu; hemen duvardaki o y u a gidip gmleri ald. Kadn da onun a r k a s n d a n k o m u , onu kavram, tutmaya alyordu. A m a , erke in evikliiyie b a a k a m a z d ! Erkek onu silkip att; kadn kucanda o c u u y l a yere yld kald. K o c a s : Alt arn k e s bakalm, yarm arn da m a k a s p a y brak! diye bararak dar kotu. S a t c hemen kuma kesti, gmleri de alp cebine indirdi. Geri para kendi istemi olduu fiyatn x biraz a a sndayd a m a , satc kuman bir an n c e s a t a r a k kp gitmekte a c e l e ediyordu. A n a en sonunda dt yerden kalkp da dar k t z a m a n , bezirgan gitmi, gmler umu, e r k e k s e s dn yeil glgesinde, ellerinde parlak mavi k u m a par a s y l a , ylece duruyordu. Kocakar biraz nceki y a y g a r a d a n rkmt. Geli ninin dar ktn grnce yksek, tiz bir s e s l e konu maya b a l a d : Mavisi pek tatl, o u l ; paras da o k deil. Srtn ipek yz grmeyeli kim bilir k a y a z oluyor... Gelgelelim erkek onu dinlemiyor, kt kt karsn d a n y a n a bakyordu. Y z mosmor kesilmiti. fkesinin verdii cesaretle: Urbam s e n mi y a p a c a k s n , y o k s a , b a k a bir k a dna gtrp parayla yaptraym d a , kendi karm yapm yor mu, diyeyim? diye haykrd. A n a hibir ey demedi. Yine her z a m a n k i iskemlesi ne oturdu. B i r a z nce erkein itip drmesi onu o k s a r s mt. Y z hl sapsaryd ve hi sesini karmyordu. K u c a n d a k i o c u k korkusundan hl a v a z ktnca b a rmaktayd a m a , anann ona aldr edecek g c yoktu. stedii gibi barsn diye yere brakt ve dalan s a l a rn yeniden topuz yapt. Bir sre derin derin soludu. Bir50

k a kere de yutkundu. S o n r a , erkein yzne b a k m a k s zn: Ver b a n a , ben dikerim, dedi. Erkeinin giysisini bir b a k a kadnn dikmesi arna giderdi. Ky halknn bu k a v g a konusunda b a k a c a laf etmelerine frsat vermek de istemiyordu. Z a t e n b a r m a y d u y u n c a hepsi kap nlerine km, dinleyecekleri k a dar dinlemilerdi. A m a , o gnden sonra kadn erkeine bu olaydan t r kin besler oldu. K u m a kesti g e r i ; biti ve dikti. Hem de gzel dikti, n k , mal iyi mald, zenmeye deerdi. A m a , giysiyi zevk almadan bitirdi ve erkee kar takn d ser, donuk tutum deimedi. Onunla, kadnlarn yap t gibi h a v a d a n s u d a n , kyde o!i|p bitenlerden ya da bu na benzer ufak tefek eylerden konumay bile kesti. K a d n byle donuk durduu iin erkek de somurtur, ark bile sylemez olmutu. Yemeini yer yemez h a n a gidip oradaki erkeklerle a y iiyor, g e c e g e saatlere dek kumar oynuyordu. Byle oiurca s a b a h l a n da g e kalk yordu. B a k a z a m a n o l s a a n a onu yle azarlar, yle bir bann etini yerdi ki erkek srf kuia din olsun diye s o nunda o n a boyun eerdi. O y s a imdi erkei ne denli g e vakte k a d a r uyursa uyusun a n a hi sesini karmyor, tarlaya kendi b a n a gidip iliyor, erkeinin her yapt n k s k n , sert bir sessizlikle karlyordu. Geri bu k s knlk, bu sertlik kendini de harap ediyordu c i n e , bu k e z erkeine kar yumuamak eiincle d e i ! gibiydi, Urba sonunda tamamland. Yaplmas biraz u z u n c a srmt, n k pirin ekme zamanyd. S o n u n d a urba y yapp bitirdii z a m a n bile a n a , erkeinin stnde nasl durduuna bakmad. Hibir e y demeden urbay o n a ver di. Erkek giyindi, yzn kk t a paralaryla par latt, s a n mutfaktaki ieden boaltt y a l a tarad ve fiyakal bir tavrla s o k a a kt. Her gren urbasnn ne k a d a r gzel oiduunu, nasl yaratn sylyordu a m a , bu vmeler erkei umduu derecede honut etmedi nedense. Kars hibir e y deme51

misti. Hibir ey olmam gibi eilmi, k s a sapl sprgesiyle evi sprmeye b a l a m , bir kere biie urba iyi dur du mu, vcuduna iyi oturdu mu diye sormamt. B a k a z a m a n erkein a y a n a bir ift ark bile y a p s a , iyi geldi mi diye sorard. A m a , bu k e z erkek kapda bir sre o y a land halde kadn bir k e z olsun b a n : kaldrp da bak mamt. S o n u n d a erkek yar u t a n g a bir tavrla: ok gzel dikmisin bu urbay, imdiye dein diktiklerinin hepsinden d a h a gzel, demiti. Srtmda kasaballarn giysileri gibi durdu. A m a , kadn bakmamakta hl inat ediyordu. Spr geyi bir keye dayayp gitti, bir topak pamuk ald, eirip iplik y a p m a y a b a l a d , nk elindeki ipliin hepsini ma vi urbay dikmek iin bitirmiti. S o n u n d a a c a c , Bana ylesine pahalya kt ki bu urba, krallarn giysisi gibi d u r s a yeridir. diye c e v a p verdi. A m a , ban kaldrp erkeine bakmad. E r k e k fkey le s o k a a kt z a m a n gizlice arkasndan bile bakmad. Geri mavi urbann ona pek gzel y a r a a c a n biliyordu a m a , yrei kin doluydu.

62

G N btn gn a n a kocasnn yolunu gzledi. Tar lay b a b o brakmt. S su birikintilerinin iin deki pirin filizlerinin yeni yeni beliren b a l a n hafif rz g r d a dalgalanyordu. G n e scakt. rnn kendi kendine byd, tarlada i ilemeyi gerektirmeyen bir g n . Bylece a n a st a a c n n altna* oturup iplik eir meye koyuldu. htiyar da lafn dinleyecek birini bulduu na sevinerek, gidip onun yanna oturdu. Bir y a n d a n e n e a l a r k e n ceketinin dmelerini a t , burumu clz kolla rn g n e e uzatt. Bu canm y a z gneinin ta iliklerine ilediini duyabiliyordu. o c u k l a r da rlplak k o u u p oynamaktaydlar. Y a l n z c a a n a , hi sesini karmadan, oturduu yer den iplik eiriyordu. i parmaklarnn usta hareketleriy le dndryor, eirdii iplik smsk, bembeyaz kyor du. plik u z a d k a a n a u z a y a n ksmn cilal, yuvarlak bir bambu parasnn stne m a k a r a gibi saryordu. plik eiriinde de her trl i yapsndaki gibi kendine gve nen, usta bir rahatlk vard. Onun yapt iplikler her z a man d z g n , dayankl olurdu. G n e y a v a y a v a tepeye kt, le oldu. A n a ii elinden brakp a y a a kalkt. A c a c : Handiyse kar gelir. yle ya mavi urba adamn karnn doyurmaz, diye sylendi. htiyar'da her zamanki gibi glmeye hazrd: 53

 Doru dedin, erkein stndeki b a k a , iindeki baka... A n a gitti, oyuk k a b a k l a pirin sepetinden tek tane sini bile yere dkmeden pirin ald. Pirinci ince bambu ha srndan y a p m a s z g e i i bir sepete koydu, g! kysna gitti. Giderken evresine baknd a m a , yeni mavi urbay hibir yanda gremedi. Dikkatle su kysna indi, pirinci y k a m a y a balad. n c e s z g e i i sepeti s u y a daldryor, s o n r a o kuvvetli, e s mer elleriyle pirinci ovalyordu. Bunu, pirinler inci gibi bembeyaz, prl prl oiana dek stste yapt. E v e dnerken bir b a lahana skt, bir a a c a bal duran mandaya bir tutam ot att. Byk o l a n kz karde inin elinden tutmu ondan y a n a geliyordu. A n a u s u l c a : Babanz hibir yandd grdnz m? diye sor du. Handa, s o k a k t a , ya da bir kap nnde fian? O l a n , Bu s a b a h - h a n d a biraz oturdu, a y iti, diye cevap verdi. Srtnda yeni mavi urbas vard. K a a k tn emmi oluna syleyince'emmi olu da pek pahalya km dedi. A n a sert bir sesle, Pahalya kt y a , sen b a n a sor onu, diye sylendi. Kz d a : Babamn urbas masmaviydi, diye lafa k a rt. Mavisini benim gzm bile seti. A n a b a k a bir ey demedi. Sepet yatann iinden kk bebek y a y g a r a y a balamt. A n a gidip onu ald. ceketinin nn at ve bir yandan olunu emzirerek ye mek hazrlna koyuldu. Oturduun yerden gzn yoldan y a n a dnver. kocanine. diye seslendi. Urbasnn mavisini s e e r s e mez bana haber ver; yemeini sofraya koyaym. htiyar neeli sesiyle, Olur, kzm, diye c e v a p verdi. A n a pirinci erkeinin sevdii gibi, diri diri. tane tane piirdi. Piirip bitirdii halde erkek henz dnmemiti. Lahanay haladktan sonra, tam gbeinin stne dk mek iin, erkeinin sevdii gibi mayho bir s a l a bile yap t. A m a , erkek hl gelmiyordu. 54

Bir kez bekletiler. S o n r a kocakarnn karn iyice ackt. Yemek k o k u s u y l a ii baylr gibi oldu ve alnn verdii huzursuzlukla: Beklemeyelim gayri benim olum o l a c a k herifi! diye bard. Azmn sular a k a r oldu. karnmn ii d a vul gibi boald da h l gelecei yok. A n a ihtiyarn yemeini verdi, ocuklarn da karnn doyurdu. Hatta nlerine lahana bile verdi. Yalnz, l a h a nann gbeini erkeine ayrd. Bundan sonra kendisi de yemek yedi a m a . pek a z . Nedense bugn pek itah yoktu. yle ki, bir sr pirin artakald. Bu pirinle lahanay a n a , a b u k kokmasnlar diye serin, esintili bir keye kal drd. Akamleyin stt m yeni pimi gibi olurdu. Yemekten sonra a n a bebeciini emzirdi. Bebek k a n a k a n a st emdi, sonra uykuya dald. Tostoparlak, tombul tombul, grbz bir oland. Gnein s c a n d a n yanaklar al al olmutu. ki byk o c u k da st a a c n n g l g e s i ne uzanp uyuyakalmlard. K o c a k a r oturduu s a n d a l yede ba nne de d e uyukluyordu. K k ky le scann sessizlii ve uyku saatinin huzuru sarmt. yle ki hayvanlar bile, balar nlerine eik, uykulu duruyor lard. Uyumayan bir tek anayd. ini alp dven yerinin, st glgesinde kalan yanna oturdu ve iplik bkp eir mesine devam etti. A m a , bir sre sonra i y a p a m a z oldu. imdiye dein durup dinlenmeden alm, iplikleri bk m, eirmi, bkm eirmiti. S o n r a , oturduu yerde duramaz oldu. Bir tuhaf kuruntu gvdesine ikinci bir c a n gibi yaylmt, sanki. Erkeinin yemek iin eve gelmeyi aksattn imdiye dein hi bilmiyordu. Kendi kendine: Oyun filan iin k a s a b a y a gitmi olsa gerek, di ye mrldand. Bu hi aklna gelmemiti, a m a , d n d k e iyiden iyi ye akl yatt. Biraz s o n r a kap-kar k o m u s u olan emmi olu tarlaya gitmek iin evinden kt. Bir a a altnda ekerleme yapmakta olan kars da uyand, kar eve s e s lendi: ~r- Seninki bugn bir yerlere gitti galiba? 55

A n a s o n derece rahat bir tavrla, Oyle, bir ii var m, k a s a b a y a k a d a r gitti. diye cevap verdi. Aralarnn a r a s n d a beliyle trmn a r a n a n ar bal emmi olu d a : Yeni mavi urbasn giymi, sslen mi, pslenmiti. K a s a b a yoluna saptn grdm, diye lafa kart. A n a y a l n z c a , yle, dedi. Emmi olu erkeini k a s a b a yolunda grd diye a n a nn ii biraz yatmt. Yeniden hevesle iplik eirmeye b a l a d . Anlalan erkei ondan c almak iin bir gnl ne k a s a b a y a gitmiti. Tevekkeli deil yeni urbasn g i yince yzn parlatp, salarn yalamamt! Bunlar d n d k e kadnn iinden yine kzmak geldi a m a , f kesi gemiti, yeniden krklemek elinde deildi, nk emmi olunun szlerine ramen hl bir tuhaf, ezik kay g iindeydi. leden sonrann saatleri, s p s c a k , uzad gitti. hti yar le uykusundan, aznn a a k a b u u gibi kupkuru olduundan yaknarak uyand. A n a kalkp o n a a y ver di. o c u k l a r uyanp a z c k toz toprak iinde yuvarland lar, sonunda kalkp oyuna daldlar. Bebecik de uykusun d a n keyifli uyand ve sepetinde yatt yerden glmeye balad. Anann btn rahat kamt. Uyuyabilse uyuyacak t. B a k a g n o l s a , i ilerken bile k o l y c a c k uykuya dald olurdu. yle grbz ve s a l a m d ki uykusu k a mak nedir bilmez, her z a m a n tatl tatl, derin derin uyuya bilirdi. Gelgelelim bugn iinde yle bir sknt vard ki onu uyutmuyordu. Her an kula seste gibiydi. En sonunda beklemekten ve s o k a n boluundan usanarak a y a a kalkt. S o k a k inan d a dolup t a s s a , ken di bekledii gelmedike onun gznde bombotu. A n a be beciini kolunun altna kstrp k a l a s n n stne oturt tu, trmn br eline ald ve ihtiyara: Gney yamataki msrlarn otunu yolmaya gidi yorum, diye seslenerek tarlaya yolland. 56

Yrrken kendi kendine, evde oturup d u r m a z s a bek lemenin k o l a y l a a c a n , i ileyip gvdesini yorduka saatlerin d a h a a b u k g e e c e i n i dnyordu. B a n a , gnein s c a n d a n korunmak iin mavi bir mendil sard ve trmn durup dinlenmeksizin taze yeil msrlarn a r a s n d a dolatrarak, a k a m a dein msr tar lasnda alt. K k , eri-br bir toprak p a r a s n d a n ibaretti bu tarla. Topraklarnn ekebildikleri kadarna pi rin ekerler, su karabildikleri tepeleri bile pirin setleri haline getirirlerdi. n k pirin msrdan daha gzde bir yiyecekti ve d a h a pahalya satlrd. G n e g l g e s i z y a m a c a klarn serpiyor, mavi men dile ramen kadnn b a n a geiyordu. o k gemeden c e Reti terden srlsklam kesildi. Yine de a n a durup dinlen meden alyor, iine a n c a k o c u k alad z a m a n a r a ve riyordu. O z a m a n yere k p o c u u emziriyor, ate gibi yanan yznn terini eliyle siliyor ve evresindeki parlak, plak y a z manzarasn, grmeyen gzlerle seyrediyordu. Lmzirmesi bitince o c u u yere brakp yine ie balyordu. B y l e c e v c u d u s z l a m a y a balayp dnemez olun c a y a dein alt. Artk yerden toplayp frlatt otlar d a n b a k a bir dncesi yoktu. En s o n u n d a g n e ufka yasland ve kk vadi bir denbire glgelere bouldu. O z a m a n a n a dorulup terli yzn ceketinin ucuyla sildi ve y k s e k s e s l e , kendi ken dine: imdi o eve gelmitir de bekliyordur bile, diye sylendi. Gidip an yapaym. Yerden o c u u n u alp yine k a l a s n a oturttu ve evine dnd. Ne var ki erkei gelmemiti. A n a bunu, keyi d ner dnmez anlad. K o c a k a r merakl gzlerle tarladan y a n a bakmaktayd. ki o c u k da yorgun argn kap eii ne oturmu bekleiyorlard. O n u grnce: Ana! diye bardlar. O d a , a k n : Babanz gelmedi mi daha? diye sordu. Byk o l a n : Gelmedi y a , bizim karnmz a, diye

c e v a p verdi. K z da yarm yarm o c u k diliyle aabeysnin sylediklerini tekrarlad: Gelmedi, karnmz a. Gnein en son keskin, altn renkli nlarna kar smsk yummu olduu gzlerini hi amyordu. Kocanine yerinden kalkt; s a r s a k admlaryla s o k a a doru yryerek, o srada evine dnmekte olan emmi o luna: Benim oulu grdn m? diye sordu. Bunun zerine g e n kadn brden h u y s u z l a a r a k , B rak be, kocanine, leme yayma olunun gelmediini, diye sylendi. A m a , ihtiyar merakl, ksk gzlerini yoldan ayrmakszn, Yalan m, gelmedi ite, dedi. Gelini s e s karmad. o c u k l a r a s o u k pirin verdi. Kocakarnn pirincinin stneyse azck s c a k su koydu. S a r kpee vermek iin de bayat birka krnt kard. Onlar yiyedursun kendisi bebecii k u c a n d a , ky han na gitti. Handa pek az konuk kalmt, nk b a k a kylere gidecek olanlar oktan ayrlmlard. lerin devirildli, erkek ksmnn evine, o c a n a dnd saatti bu. A n a : Burada olsayd, tam yol banda bir m a s a d a olurdu, di ye dnd, n k erkei her gelip g e e n i , her olup bi teni grmek isterdi. S o n r a mutlaka m a s a s n d a bir b a kas daha olurdu, nk yalnz oturmay hi sevmeyen bir adamd. Ya da kumar oynanyorsa onu oyuncularn en orta yerinde bulacanz yzde yz bir eydi. G e n kadn h a n a yaklat a m a , ne k u l a n a oyun g rlts gelmi, ne de gzne ham ipekten yeni mavi bir urbann lts ilimiti. Kapya dek gidip bakt. Erkei ierde de yoktu. Y a l n z c a han sahibini grd. Adam so bann yannda, duvara dayanm, a k a m yemeinin ar ln dinlendiriyordu. Yz gnlerce s o b a stnde ye mek piirmekten k a p k a r a kesilmiti. H a n c , n a s l s a yine a b u c a k kirleneceini, y a l a n a c a n bildii iin ykanp temizlenmeyi de gereksiz s a y a n bir a d a m d . 58

K a d n , Benim ocuklarn babasn grdn m? di kapdan sordu. A d a m nce k a p k a r a trnayla dilerini kartrarak u m u r s a m a d a n , Bu s a b a h yeni mavi urbasyla geldi. Bir s r e burda oturdu, sonra da k a s a b a d a n y a n a gitti, diye c e v a p verdi. S o n r a birden bir dedikodu kokusu alarak c a n land: Ne var, bir ey mi oldu, kadn karde? A n a a r a b u k , Yoo, bir eycik yok, diye cevap ver d i . K a s a b a d a bir ii vard. Z a a r bitiremedi. Sanrm bu g e c e y i de orda bir yerde geirip yarn gelir g a y r i H a n c merakla, Ne ii? diye sordu. A n a , Ben kadnm; erkein iinden ne anlarm? dedi ve dar kt. Yolda kendine seslenenlere dudayia c e v a p veriyordu a m a , k a f a s dalgnd. Aklna bir ey gelmiti. E v e dner dnmez gidip duvardaki oyuu eliyle iyice yokladj. Evet, oyuk botu. O y s a birka bakr, bir tane de kk g m paralar olduunu a n a ok iyi biliyordu. n k , erkei pirin saplarn d a h a birka gn nce- iyi bir fiyatla sat mt. Alverite ustayd. Ald parann o k a ksmn da evine getirmi, karsna vermiti. A n a paray onun elinden alp s a y m , duvardaki o y u a koymutu. i m d i y s e parann yerinde yeller esiyordu. ye O zaman a n a erkeinin temelli gittiini anlad. Onun temelli gittii dncesi bulut gibi sard beynini. O k k toprak evin toprak zeminine birden kverdi ve be-, beciini barna b a s a r a k hi s e s s i z , ne a r k a y a sallan m a y a b a l a d . Gitmiti erkei ite. o c u u y l a onu ol duu gibi brakp gitmiti. K u c a n d a k i o c u k huysuzlanca a n a ne yaptn duunmeiun ceketini ap ona meme verdi. teki iki o cuk da ceri girdiler. K z usul usul mzldanarak, gzle rini oluturuyordu. K o c a k a r deneine y a s l a n a r a k on larn peinden geldi. stste: Acep benim oul nerede? A kz, s a n a syledi mi nereye gittiini? T u h a f ey, olanmn gidip de gelme mesi, deyip duruyordu. 59

A n a sonunda yerinden kalkarak, Sonunda yarn g e lir olun, kocanine, dedi. Sen gir deine, yat da uyu. Yarn dner o. Gelinin szleri ihtiyar avuttu. yle, yle, yarn dner elbet, diyerek, bo odada el yordamyla gitti, yatana yatt. O yatnca a n a iki byk o c u u n u avluya karp ykad. Y a z a k a m l a r onlar yatrmadan nce ykamay huy edinmiti. kisinin de zerine oyuk k a b a k l a su dkt, y u m u a k esmer tenlerini ovucuyla ovalayp temizledi. A m a , ne ocuklarn dedikleri kulana giriyor, ne de kz nn gzlerinin a c s n d a n tr szlann duyuyordu. A n c a k y a t a a girdiklerinde byk o l a n babasnn hl g e l mediine a a r a k : Peki a m a , babam nerde yatyor? diye sorduu z a m a n . . . a n c a k o z a m a n a n a kendini d a h a fazla tutamayarok: Kasabadadr zaar, yarn s a b a h kar gelir, ya da birka gn sonra, diye sylendi. Yine fkesi kabarmt: Elindeki biraz para bitince ne y a p a c a k , dner gelir elbet. diye a c a c sylendi. O z a m a n o yeni mavi ur bann kirini pasn ykayp temizlemek de b a n a der! Erkeine kzabilmek anay bir bakma rahatlatt. f kesini iine sindirdi, besledi iyice. K z d k a erkeini ne dense daha yaknnda duyar gibiydi. Hayvan ieri alr, kapy srmelerken de kzgn kzgn: Hatta d a h a bu g e c e , ben gzel gzel uyurken g e lir kapya vurursa hi amam! diye dnd. G e l g e l d i m yattktpn sonra, s c a k gecenin durgun luu, bu boucu odann sessizlii iinde, fkesi yi ne g e i p gitti ve anay bir korkudur ald. Erkei geri gelmezse onun hali nice olurdu, tek b a n a bir kadn, y a da d a h a g e n ? Y a t a k nasl da byk geliyordu bu g e c e ; k o c a m a n ! Dikkatli olmann gerei yoktu bu g e c e . kolla rn, bacaklarn istedii gibi a s a olurdu. yle ya erkei yoktu. 60

iini erkeine kar s c a c k bir istek bryverdi. A l t yldr her g e c e onun yannda yatmt. Gndzn k z s a , sinirlense bile geceleyin yan b a n a yattnda onun btn haylazln, btn o c u k s u huylarn unuturdu. imdi de yatt yerden aklna erkeinin gzellii, kvrakl geldi. o u a d a m l a r gibi rk dili deildi, nefesi de pis pis kokmazd. Tersine civan gibi erkekti, dileri pirin tane leri gibi bembeyazd. A n a yatt yerden bunlar aklndan g e i r d i k e btn fkesi g e t i , gitti; iinde k a l a kala er keinin zleminden b a k a bir ey kalmad. Gelgelelim ertesi s a b a h , uykusuz g e e n geceden son ra yorgun, bitik, yataktan kalkt z a m a n yrei yine katlat. Hayvanlar dar salp o c u k l a r l a ihtiyar do yurdu ve erkein hl dnp gelmediini grnce kendi kendine: Hele bir paras bitsin, bak nasl gelecek, bak nasl gelecek o zaman! diye sylenmeye balad. O l a n s a b a h s a b a h babasn yatakta gremeyince yi ne a k n , Nerde babam hl? diye sordu. O z a m a n a n a : Birka g n gelmeyecek dedim sana! diye bar d. ran olursa sen de yle syle. D a h a birka g n gelmeyecek, de. Bununla birlikte kadn o gn tarlaya gidemedi, is kemlesini kap nne, kyn tek, kk sokan grebi lecei bir yere ekip oturdu. Bir yandan kocakarnn g e vezeliine verecek cevaplar buladursun, br y a n d a n ken di kendine: O mavi urbann mavisi yle duru ki ta uzak tan gzme arpar, diye dnerek yn eiriyor, ii her evirite yola doru gizlice bir b a k frlatyordu. Kendi kendine erkeinin alm olduu paray, bu p a rann k a gn d a y a n a c a n da hesaplad. Alt, yedi g n den f a z l a pek d a y a n m a z d , a m a , erkein o uur dolu, ha-, fif parmaklarn unutmamak gerek; kumar oynar k a z a nrsa k a s a b a d a u z u n c a kalabilirdi. O s a b a h yle dakikalar oldu ki a n a kocakarnn e nesine d a h a fazla d a y a n a m a y a c a k durumlara dt a m a , erkei belki de imdi k a r gelir umuduyla diini skt. 61

le zeri o c u k l a r karnlan ackp geldiler. Byk olan b a b a s n a ayrlm olan lahanay grp istedi, lakin a n a s vermedi. O l a n direnince a n a olunu pataklayarak: Babann dedim sana! diye haykrd. Bu g e c e karn a dner gelirse, bu a ona a n c a yeter. ieden sonrann s c a k s e s s i z saatleri uzad gitti a m a , erkek gelmedi. G n yine her zamanki gibi altn k larla arlaarak batt. Vadiye bir sre gurup klan vur du, sonra a k a m oldu; derin, karanlk bir g e c e . O z a m a n a n a lahana an getirdi, ocuklarnn nne koydu Yiyin, yiyebildiinizce... Yarna kalrsa bozulur gayri, dedi. Kim bilir artk ne zaman... Mayho s a l a d a n biraz da k o c a k a r y a verdi. Ye, kocanine, olun yarn gelirse ben ona yeni sini yaparm. htiyar, Yarn m gelecek benim oul? diye s o r u n c a a n a durgun durgun: Belki yarn, diye c e v a p verdi. O g e c e yattnda anann derdi ve korkusu byk t. Kendi kendine: Dnp dnmeyeceini tanr bilir! diye dnyordu.

Haftaya, paras bitince erkein dnp gelecei umu>dunu da iinden karmak istemiyordu. Haftann gnleri de birer birer gemeye balad. Her gn anann iinde, er kei artk bugn g e l e c e k m i gibi br h i s douyordu. Ky sokaklarnda yarenlik, eden, teki kadnlarla dur madan ene yartran bir kadn deildi. A m a , imdi k yn yirmi kadar kadnnn hepsi birer ikier kapsna g e lip erkei nerde diye sorar oldular. Bu kyde hepimiz bir ev gibiyiz, hepimiz birbi rimize hsmz, diyorlard. S o n u n d a a n a kendi gururunu korumak iin bir m a s a l uydurdu ve soranlara istifini bozmadan c e v a p verme ye b a l a d : 62

 Uzak kentin birinde bir a r k a d a varm, bizim kinin. Onun da bildii bir kap varm, iyi para veriyorlarm. T a r l a d a didinmekten d a h a iyi, demi. Bizimki b a k a c a k , iine gelmezse dnp gelecek, yok iine gelirse k a l a c a k . O z a m a n efendisi izin verene dek dnemez, elbet. Bunu, doru konuur gibi yle bir gzn krpmadan sylemiti ki kaynanas aknlklar iinde kalarak: Ayol, byle gzel haberi b a n a niye sylemedin, ben onun a n a s deil miyim? diye bard. A n a bir y a l a n daha uydurarak: Olun kimseye bir ey deme diye tembih etti de ondan, diye c e v a p verdi. Hele anamn dili dktr, yalan yanl herkese laf y a yar, dedi. Kapy beenmez de hemen dner gelirse, kim se bir ey bilmesin istedi. K o c a k a r deneine dayanp gelininin yzne b a k a rak, yle dedi ha? diye gld. A m a biraz da alnmt. Geri laf etmesini eskiden beri severim a m a , dilim de gayri ylesi dk deildir elbet! A n a artk, uydurduu yalan sk sk tekrarlyor, bs btn tamamlamak iin a r a s r a eklemeler bile yapyordu. Kyn fitne kars sk sk anann kapsnn nnden geerdi. Duldu bu fitne kadn, aabeyisiyle birlikte otu rur, oluk o c u u olmad iin fazla ii, uras da o l mazd. Btn gn oturur, diktii arklarn stne kona c a k kk ipek gller y a p m a k l a oyalanrd. Bunun iin grp iittiklerini kafasnda evirip evirecek, tuhafna giden bir meseleyi iinden nceleyecek vakit bulurdu. Bu kez de anann erkeinin byle gidip gelmeyiini k a f a s n a takt ve birka gn sonra aklna br ey geldi. Fitne k a n k c k ayaklarnn s o n hzyla hemen s o k a a frlayp anann evine kotu ve kurnaz bir bakla a n a y a : Tuhaf ey, dedi.Senin a d a m bu i haberini kim den ald? yle y a , kymze oktandr mektup geldii yok. hele senin a d a m a mrnde mektup geldiini bilmiyo rum. O r a d a n kp gizlice, kyn okuma y a z m a bilen tek adamnn evine gitti. Kyden biri krk yln ba bir mek-

tup y a z a c a k olursa bu a d a m yazar, kyllere krk ylda bir mektup g e l i n c e bu adam okur, bylece birka mete lik kazanrd. Fitne kar ite bu a d a m a , Geen k u a k t a n nc Li'nin olu olan u bizim Birinci Li'ye u son gnlerde mektup filan geldi mi? diye sordu. Adam gelmedi deyince fitne kar, Ama gelmi o l s a gerek, birka g n nce, diye dudak bkt. Karsnn l a krds yle. Bu kez a d a m k s k a n l k l a , a c a b a mektubu bir b a k a kyn yazcsna m gtrdler, diye dnd. stste; Mektup filan gelmedi. diye sylendi. Ben bilme s e m kim bilecek? Ne mektup geldi bu kye s o n gnlerde ne de kyden mektup gitti. Kimsenin gelip b a n a bir ey okuttuu yazdrd olmad. Kimseye pul da satmadm bu gnlerde. O y s a benden b a k a s n d a pul bulunmaz. Posta tatar bizim kye urayal hafta oldu da geti bile. Bu kez fitne kar bu ite iyice bir bit yenii sezdi. Her yerde Birinci Li'nin karsnn yalan sylemi olduu nu, nk adamn mektup filan almadn gizliden g i z liye yaymaya b a l a d . Bence Birinci Li karsn brakt, kat. diyordu. O yeni urba uruna k a v g a etmilerdi de birbirlerine s v p saydklarn btn ky duymam my d? Hatta a d a m karsna vurup yere ykm deil miydi? Kendi ocuklar sylyordu. Bu laflar s o n u n d a anann kulana gitmez olur mu? A m a . o hi istifini bozmad. Mavi urbay kendi eliyle, er kei ehre giysin diye diktiini, kavgay b a k a sebeple et tiklerini syledi. Mektuba gelince, mektup g e l m i deildi ki, arkada i haberini deniz kysndan gelen bir gezgin satcyla, azdan gndermiti. te byle, a n a durmadan yalan uydurmaya devam et ti. Kocakar bu m a s a l l a r a btn kalbiyle inanyor ve du rup durup olundan, olunun nasl zengin o l a c a n d a n s z acyordu. A n a da hi bozuntuya vermiyordu. K o c a l a r k a p leme rezil olan kadnlar alar. A n a hi alamyordu. 64

Sonunda uydurduklarna herkesi inandrd. Fitne k a rnn, bile enesi kapand. Dul k a n imdi a n c a k ipekten cicekleriyle urarken kendi kendine: Grrz bakalm. diye homurdanyordu. Hele biraz vakit g e s i n , para. mektup gnderecek mi grrz; bir g n dnp gelecek mi onu da grrz elbet. Bylece kyceizi bir sre kaynatran bu kk he y e c a n da yatt, herkes yine kendi derdine dald, a n a d a , anann masal da unutuldu. A n c a k o zaman ana hayatna yeni bir dzen vermek yoluna gitti. Erkei gelecek diye umut balad haftann yedi g n de gelmi gemi, erkei geri dnmemiti. Bu a r a d a pi rinler olgunlat, a r l a a n sapsar balarn eip bekle diler. Ama, erkek hl dnmyordu. Kadn onlar kendi b a na biti, hasat etti. Y a l n z c a komular olan emmi olu kendi pirincini kesip topladktan sonra iki gn geldi, o n a yardm etti. A n a yardm bulduuna sevindi ama, emmi olundan ekinirdi de biraz. n k bu, az ama z konuan bir adam d, bakalarnn iine karmazd a m a , soru sorunca ak a sorduundan o n a yalan sylemesi pek gt. Neyse ki emmi olu kadna hibir ey sormad. Gerekenden fazla bir laf etmeksizin s e s s i z sedasz alt. Giderken de: Emmi olu kira vaktine kadar gelmezse ben gelir mai sahibinin payn ayrmakta s a n a yardm ederim. de di. nk, bu yeni vekil kurnaz, sinsi herifin biri. Hem de yalnz bir kadnn yleleriyle i grmesi doru olmaz. A n a adama, can yrekten Eksik olma dedi. Yard ma muhtat nk, mal sahibinin yeni vekilini pek az tanyordu. B u , her tutumundan, her sznden yapmack kibarlk a k a n bir kasabalyd.

Byle byle gnler ay oldu, gitti. Her sabah ana a faktan n c e kalkyor, hl uyuyan nineyle ocuklarn ye meini hazrlyor, bir koluna bebeini, br eline ksa. ANA F . : 5/65

kvrk oran alarak, daha herkes uykudayken tarlaya g i diyordu. Bebei bymt artk, oturduu yerden kendi ken dine oynuyordu. Aveunu toprak doldurup a z n a soku yor, tadn beenmeyip tkryor ama, az sonra unutup yine yiyordu. Bylece st b a amurlu tkre bulanp kalyordu. Ama, ne y a p a r s a yapsn, anasnn ona ba k a c a k zaman yoktu. k a r yol yoktu: iki kiinin iini g recek! Onun iin durmadan alyordu. Bebecik a l a r s a brakyordu, a l a s n . A n c a k yorulup da dinlenmeye otur duu zaman memesini onun toprakl a z n a verecek frsat bulabiliyordu. o c u u n toprakl azyla, elleriyle kendi v cudunu kirletmesine de idn edecek durumu yoktu. Bylece ana, pirincin sert s a n tanelerini a v u avu toplad. Her a v u dolusu pirinci almak iin ayr ayr ei lip kalkarak hepsini toplad ve sepetlerin i|ne kme k me doldurdu. Hasat vakti dilenciler, apulcular, iftinin yere d rd pirin tanelerini toplamak in tarlalara rlerdi. Ana onlar grnce, terden, topraktan kararm, yorgunluunun a c s y l a burumu yzn onlara doru evirerek kfrler savurdu. Benim gibi erkeksiz, tek bana bir kadnn tar lasna gelmeye utanmyor musunuz? Ben sizden d a h a yoksulum, dilenciler sizi, hrsz paralar! diye haykrd. Hem onlara, hem analanyla babalanna, hem de o cuklarna yle lanet etti ki apulcular sonunda onun tar lasndan kp gittiler, nk bu iddetli lanetler gerek ten yerini bulur, diye dleri kopmutu. Sonra ona pirincini sepet sepet evinin avlusundaki dven yerine tad. Manday kedeki kaba t a dvene balayp dven dvd. Harman vaktinin o durgun, s c a k gnleri boyunca sabahtan a k a m a dek dndrd durdu manday. Kendi de onunla birlikte dnd durdu. S o n r a pi rincin .bo kalan kabuklarn toplayp bir keye yd. Kabuksuz pirin tanelerini de eliyle rzgrda savurdu. 3

imdi byk olan da ie komutu. O l a n biraz o y a l a n s a ya da c a n oyun istese a n a kendi yorgunluunun verdii h u y s u z l u k l a , iten getirdii u s a n c n verdii a r e sizlikle o c u u dvyordu. S r a pirincin tnazlanmasna gelince a n a bunu bece remedi. E s k i d e n beri erkeinin yapm olduu bir eydi bu. E r k e i nedense tnaz iinden pek yle yksnmez, t nazlar pek g z e l , d z g n hazrlar, stlerini balkla iyice svard. B u k e z a n a emmi o l u n a bavurdu, tnaz yapmasn renmek istediini syledi. Erkei ehirde bir yldan faz la k a l a c a k olursa bir d a h a k i harman vaktinde tnazlar yine byk olanla birlikte kendi y a p m a s gerekecekti. Emmi olu geldi, o n a tnaz yapmasn retti. A n a da bo durmad, tnazn evresine svanan otlar yerden alp adamn eline verdi. B y l e c e pirin harman da yapld, bitti. Durmadan a l m a k a n a y bir deri. bir kemik brak m, etini, cann eritip gitmiti. Cildi de gneten, a k havadan kupkuru kesilmiti. A m a , st hl boldu. B a z kadnlar vardr, btn yedikleri kendi etlerini, butlarn besler de o c u k l a r n a hi st olmaz. G e l g e l d i m bu kadn a n a olmak iin yaradimt. Gvdesi s r a s n d a bir deri bir kemik k a l s a bile ocuklarnn stn ihmal etmez, o c u k larn hatr iin kendi kendini harcard. .

Mal sahibine kira verme vakti sonunda geldi, att. K y n ve btn dolay tarlalarn sahibi olan bu a d a m h a sattan payn a l m a y a hibir z a m a n kendi gelmezdi. N a s l o l s a b u topraklar o n a d a b a b a s n d a n kalmt. U z a k ken tin birinde bolluk iinde, tembel tembel oturur, kye ken di yerine vekilini gnderirdi. E s k i vekil yirmi yl hizmetten sonra kendi kesesini yeter derecede doldurduu iin iten kmt. i m d i yeni bir vekil vard. Yeni vekil kyceize gelip kap kap d o l a m a y a b a laynca a n a kendi kapsna kp beklemeye koyuldu. r n dven yerine ym hazrd. 67

Bu vekil tepeden trnaa dek kasabalyd. Uzun boy lu, dzgn yapl bir erkekti. Urbas gmi ipektendi, ayaklarnda deriden pabular vard. Yumuak, iri elleriyle s k sk stdudan svazlyor v yrdke evresine bel li belirsiz bir e s a n s kokusu s a y o r d u . Vekii kapya gelince a n a skld, biraz geri ekildi. Adamn: Erkeiniz nerde? s o r u s u n a da cevap vermedi. S o n u n d a k a y n a n a s : Olum g a y r i kentte alyor be nim, burda bir grdn bizler varz. dedi. A n a hemen byk olunu emmi oluna gnderdi ve hi sesini k a r m a d a n beklemeye koyuldu. Vekile merha badan b a k a bir ey dememiti. a y verirken de konu mad. A m a , bal gibi farkndayd ki erkein g z kendi p l a k ayaklarnda ve esmer yzndedir. Emmi olu gelip rn bltrd. A n a onun varl ndan honuttu. K o n u m a k ya da p a y l a n lerken b a n d a bulunmak zorunda olmadna seviniyordu. n k emmi olu son derece drstt. A m a . rnn byle bltrldn grmek ne ol sa gt. Her ifti iin pek zor bir eydi bu; elleri n a srsz kasabalnn birine, kendi ahn_ teriyle ald rnden pay vermek. A m a , a r e s i z verirlerdi, n k vermezlerse balarnn derde gireceini bilmez deillerdi. rn payla tktan b a k a mal sahibinin vekiline a y r c a besili bir ya da iki tavuk, bir l pirin, biraz yumurta hatta, hatta g m para vermek gelenek olmutu; \ Btn bunlar yetmiyormu g i b i . kira ii tamamen s o na erince kyller veki erefine bir de l e n verirlerdi. l e n iin her ev bir trl yemek yapp getirmek zorun dayd. Nasl ki a n a u koiuz-kanatsz olduu z a m a n d a bile len iin kendi tavuklarndan birini tutup kesti. T a vuu hafif atete ar ar buulad. T a v u u n ekli hi bozulmadan etleri yle bir yumuack piti ki dokunur dokunmaz eriyiverecei belliydi. S a a t l e r c e bu tavuk kokusuna evde ocuklarn da y a n a c a k gleri kalmamt. Mutfan kapsndan ayrl myorlard. S o n u n d a byk olan: 68

 Keke bize piireydin! K e k e biz de mrmzde bir kez tavuk yiyeydik! diye szland. A n a da yorgunluunun a c s diline vurarak: Byle et yemek zengin ksmndan b a k a kimin haddine dm? diye cevap verdi. Ama. yine de. lenden sonra erkekler sofradan kal knca a n a gitti, kendi tavuunun stnde kalm olan bir para deriyle eti aidi, oluna verdi. Acele et de a b u k by. olanm, dedi. O z a man sen de erkeklerle bir len sofrasna oturursun. o c u k s a f saf: Babam s a l a r m dersin? diye s o runca, a n a yine a c a c c e v a p verdi: abuk dnp gelmezse, onun yerine sen g e e ceksin.

**
Bylece hasat vakti geti, iyice sonbahar oldu. o c u k lar yatakta analaryla kendilerinden b a k a bir yatan d a h a olduunu unutmulard nerdeyse. htiyar bile olunun ad n seyrek anyordu artk, n k esen sert rzgrlar onu iliklerine dein rpertir olmutu. Btn g n rzgrdan uzak. gneli, s c a k bir ke aramakla geiyor ve rzgr lar durmadan deiiyor, her yl gne bir nceki yldan daha az styor diye. szlanp duruyordu. Byk olan imdi her g n bir sr i gryor ve bu nu artk doal sayyordu. B a k a i olmad gnler man day yamalarda otlatmaya gtryordu. Byle zamanlar da btn gn mandann srtna uzanarak geirdii olur du. Ya da gider tepedeki mezarla oturur, otlarn a r a sndaki crcr bceklerini tutarak bunlara kk kk, ottan kafesler rerdi. Eve dnnde bu kafesikleri ka pya a s a r , bceklerin t de kzla bebecii pek sevindi rirdi. o k gemeden yamalardak otlar kn yaklamasyla karard. Krlardaki y a z iekleri tohuma kat. Yol ke narlar mor yldzlara, kk, sar renkli yabani kasmpatlarna brnd. G z iekleriydi bunlar. Kn yakmak iin ot ve s a z toplama vakti geldi demekti. 69

A n a y l a oul b u k e z her g n s a z toplamaya k a r o l dular. Btn g n a n a sazlar biiyor, o l a n da ottan ip ler yaparak anasnn kestii s a z l a r demetleyip balyor d u . imdi drt bir yanlarndaki y a m a l a r n zerinde m a vi mavi benekler belirmiti ki bu benekler de a n a y l a olu gibi s a z biip desteleyen kyllerdi. Akamleyin g n batp da d a l a r d a n beriye serin bir rzgr k n c a btn bu insanlar, omuzlarndaki srklann iki ucunda iki byk s a z balyasyla, ncecik patikalardan a a , kylerine dnerlerdi. A n a y l a olu da bunlara kat lrlard. Yalnz olann tad balyalar kk kkt. E v e gelince anann ilk ii bebei k u c a k l a y a r a k st ten a t l a y a c a k gibi i e n memelerini rahatlatmak olur du. Btn g n pirin lapasndan b a k a bir e y yememi olan yavru da itahla, st emerdi. H a v a l a r souyal ihtiyar nine gn batar batmaz y a t a n a girer olmutu. A m a , kz c a z anayla olun dndklerini d u y u n c a hemen el yor damyla kap nne kard. Gzleri soluk g z nda bile acd halde k k kz a a b e y s i n i n geliine sevine rek glmserdi. A a b e y s i btn g n i ilemeye b a l a y a l beri kk kz onu zler olmutu. G z de byle gelip geti. T a r l a srlp buday eki lecekti. A n a oluna en kk bir r z g r d a n yararlanarak tohum serpmesini, tohumu ne seyrek ne sk deil de tam dzenli ekmesini retti. K , budaylar daha yeni bit miken bastrd ve tarlalarn topra s o u k t a n kaskat ke sildi, atlad. Bu kez a n a yatan altndaki s a n d a kaldrm oldu u klklar kard, gnete havalandrp hazrlad. Y a z d a n beri durup dinlenmeden a l m a k parmaklarn yle bir nasr yapmt kl klklarn k a b a pamuklu kuma bi le elinin przlerine taklp kalyordu. Parmaklar henz eklini tam yitlrmemi olmakla birlikte sertlemi ve i miti. Gelgelelim, onun ii bitecek gibi deildi ki! K a p n ne rzgrsz, gneli bir keye oturarak nce herkesten o k yen ihtiyarn klklarn dzeltti. htiyar b i r k a 70

g n yatakta tutarak krmz kefenlik hrkasnn yzyle astar arasndaki, yazn karm olduu pamuklar yine yerine dikti. K o c a k a r s c a c k yatakta yatmaktan honut, konuup duruyordu: Bu kefeni de eskitecek miyim dersin, gelinim? Y a zn yle sanyorum a m a k gelince k u k u duyar oluyo rum, yediim yemek iimi eskisi gibi stmyor, artk. A n a d a dalgn, c e v a p veriyordu: Sen d a h a bunun gibi k a kefen eskitirsin, kocanine! B e n senin gibi herkesi tahtal kye yolcu edip de kendisi a r k a d a kalan bir a c u z e d a h a grmedim! K o c a k a r da keyfinden a t l a k atlak glerek: yle, yle, dayanklymdr, dorusu, diyor ve hayatndan ho nut, kefenlii hazr olsun diye bekliyordu. Hrka bitince sra ocuklarn giysilerine geldi. K z nnkileri bozup en k e , bynnkileri de kza yap mak gerekiyordu. S o n r a da byk olann klk giyimini dnmek vard. A n a erkeinin uzun, pamuklu ceketyle ktr giy dii pantolonu karp bakt. Ceketin y a k a s y l a yenlerini k a k e z onarmt. Pantolonun nnde y a m a n m byk bir yrtk vard. Bir keresinde erkek mandaya kzp da boynuzundaki ipi hzla e k i n c e , hayvan cannn a c s n d a n ban yle bir kaldrm, boynuzu pantolonun kuman yrtmt. E r k e i n giysilerini olan iin kltmeye anann ii raz olmuyordu, bir trl. Ceketle pantolonu, yrei s z layarak evirdi evirdi, dnd tand. S o n u n d a : Ya k a r geliverirse? dedi kendi kendine. Hele dursunlar bakalm,

A m a , olann s o u k t a g i y e c e k hibir eyi yoktu! o c u k c a z s a b a h n , a k a m n a y a z n d a titreyip duruyordu. En sonunda a n a kararn verip giysileri bozdu, oluna yapt. Kendi kendini d e : kar gelirse biraz pirin s a t a r yenilerini alrz, diye avuttu. Ylbanda gelirse yeni yeni giysiler yapn m a k h o u n a gider zaten. 71

K ilerledike a n a . k o c a s n n ylbanda geleceine iyiden iyiye inanr oldu. G i d e c e k evi o l a n h e r a d a m ylba n d a evine dner, s o k a k t a a n c a k dilenciler kalrd. A n a da soranlara: Yeniyi! bayramnda dnecek. diye cevap verme ye balad. K o c a n i n e artk g n d e k a k e z : Olum ylbanda geldii zaman... deyip duruyor, o c u k l a r da o g n iple ekiyorlard. Yantyl bayram iin k e n d i n * g z e l bir ift p a b u dik mekle meta*" olan fitne k a n a r a s m bilgi bilgi glm Seni** ' M n h i mafctu getmy gerekten tu haf, im um. demetten g e n almyordu. Mektup gelme* # n biliimin hikmetini sorarsan, arzuhalci syledi A n a ise. serinkan . un tavrla, vu Kez a z d a n ha berini aidtm. diye c e v a p yeriyordu Ne bizimki ne de ben o k o k mektup y a z a n cinsten deghz. Bir kere s o k a a a t a c a k paramz yok. S o n r a arzuhalcinin ne yazp y a z m a dn nerden bileceksin? B i r k e z mektup geldi mi y a z lann dnyaya ilan olmas d a c a b a . O n u n mektup yazmayndan dorusu b e n honudum. ite. byle byle a n a . dedikoducu karnn azn k a pamasn bildi. Erkeinin ylbanda geleceini yle o k sylemiti ki herkesle bir kendi de t a m a m e n inanr olmu tu. Y l b a y a k l a t k a kyde h e r k e s bayram hazrlkla rna dald. Anann d a ii b a n d a n a k n d . o c u k l a r a yeni arklar y a p m a s , giysilerini ykayp temizlemesi, bebe c i e yeni bir balk dikmesi gerekiyordu. A m a . hepsi bu d a deildi. Erkei iin d e y a p l a c a k hazrlk vard. Durup dururken pirin s a t m a y a ii raz olmuyordu. B u n a ramen iki byk sepete pirin doldurup k a s a b a y a , gtrd ve erkeinin sattndan pek az d k bir fiyatla satt ki kadn olduuna ve erkeklerle y a l n z b a n a pazar lk ettiine gre. bu h i de kt s a y l m a z d - P i r i n c i n p a r a s y l a a n a duyardaki tanrnn nnde y a k m a k iin iki kr72

mz mumla biraz gnlk, ift aralarna yaptrlmak iin uur getiren krmz renkli harfler, tatl rek yapmak iin de biraz y a l a eker ald. Bunlardan sonra elinde kalan parayla da bir kuma dkknna girip on arn kadar gzel, mavi keten kuma, sonra ki, iki bucuk kilo pamuk satn ald. Evet. erkeinin geleceine artk ylesine inanyordu ki eve gidince makas karp kuma dikkatle, zenle bi ti. Bir ceketle pantolon yapt, astarlad. Astarn iine de pamuklan iyice dzenli bir biimde yerletirdi, dikti. nce kuma paralarn smsk dolayarak dmeler de yapt. S o n r a giysileri bohaya koyup kaldrd. Btn ev halkna bu dikilenler, bekledikleri erkei kendilerine biraz daha yaklatrm gibi geldi.

Yeniyl geldi ama, erkek gelmedi. Ev halk tertemiz bayramlklarn giydiler ve btn g n beklediler. Gcrgcr urbalar kirlenecek diye ocuklarn d kopuyor, ih tiyar da yemeini nne dkmemeye alyordu. Btn g n a n a kendini zorlad, yzndeki glmse meyi eksik etmedi. Daha a k a m olmad, elbet gelir g n batmadan. dedi durdu, btn gn. Erkein iyi dostu o l a n baz kyller kapya, eer kent ten dndyse diye o n a salcaklk dilemeye geliyorlard. Her seferinde ana..onlara a y l a kk ekerli rek k a ryor. Erkein nerde? diye sorduklarnda: Bir bakarsn a k a m d a n n c e k a r gelir. diyor du. Bir bakarsn efendisi ta bizim buraya gidip gelecek kadar uzun izin vermemitir, gelemez. Duyduuma gre efendisi pek seviyormu bizimkini, pek gveniyormu. Ertesi g n gelen kadnlara d a , hep o gler yzl, ii rahatm gibi durula ayn szleri syleyip durdu: Gelmediine gre sanrm bugn yarn bir habe ri kar, neden gelmediini bana bildirir. dedi ve b a k a lafa geti. 73

B y l e c e yine gnler gelip gemeye b a l a d . A n a hi k a y g s y o k m u a s n a konuuyor, ihtiyarla o c u k l a r d a o n a tam gvendikleri iin her dediine nanyorlard. Gelgelelim, g e c e o l m a y a g r s n ! Gecenin karanl iinde a n a gzyalarn tutamayp s e s s i z s e s s i z , a c a c alyordu. o k z a m a n erkei artk yok diye alyordu. S o n r a biraz braklm olmasnn utancndan, biraz da yal nz bir kadn olarak drt kiiye birden b a k m a k a r geldii iin alyordu. Bir gn kendi kendine oturmu dnrken hi olmaz sa utancn hafifletecek bir a r e aklna geldi. Erkei g e lecek diye yapt eyler birer birer gznn nnden geti. Yeni takmlar dikmi, erkei gelmemiti. rekler yapm, onun iyiliine d u a etmek iin ttsler yakm t da erkei yine gelmemiti. A n a fitne karnn bilgi b a klarn, tal laflarn dnd. Gnler g e i p erkei g e l medike arbal emmi olu bile onun szlerini inanmaz k u k u c u baklarla karlar olmutu. Evet, anann kendi yzn temize karmas iin bir eyler y a p m a k vakti g e l miti. G e n kadn gzyalarn sildi, aklndan bir eyler ta sarlad ve bir karara vard. Ayrabildii k a d a r pirin ve pirin s a p ayrarak k a s a b a y a gtrd, satt. Ald g m paralar, g m deerinde olan bir kt parayla de itirdi. S o n r a bir arzuhalciye gitti. K o n f y s tapnann yanndaki kk bir b a r a k a d a oturan, hi tanmad bir adamd bu. A n a onun nndeki k k sraya oturdu. Erkek kardeimin a z n d a n ailesine bir mektup yazdracam, dedi. Kardeim evine gidemeyeceini ha ber etmek istiyor. Benim dediim gibi y a z . Kendisi dek te hasta yatt iin bu mektubu ben sylyorum. htiyar arzuhalci gelip geeni seyretmekten v a z g e erek gzln takt. Yeni bir kt kard, ty kalemi nin ucunu mrekkep hokkasnn iinde slatt ve kadna bakt. Syle bakalm, a m a n c e kardeinin karsnn is mi nedir, nerde oturur, senin adn nedir, onlar bir deyi ver. 74

Ana, Aslnda o benim kaynbiraderimdir, mektubu yazdrtan, dedi. Ben de onun alt kentten geliyo rum a m a , admn sanmn nemi yok. S z d e kaynbiraderin ad diye erkeinin adn ver d i . Kzken kendi kynn yaknlarnda bir byk kent var, denirdi. Erkei bu kentte oturuyormu gibi gsterdi. S z d e bu kaynbiraderin kars diye de kendi adn, kyn sy ledi. Kaynbiraderimin karsna syleyeceim u, de di. yle y a z bakalm: ' o k iyi bir kapda alyorum, beendiimi yiyorum, efendim o k iyi. im de onun u buuyla ayn getirmek, dostlarna haber gtrmek. B u na karlk yemeimle yatamdan b a k a a y d a tane de g m para veriyor. Aylmdan on g m biriktirip e deerde bir kt parayla deitirdim. Anamn, o c u k l a r mn, kendinin ihtiyacnza harca'. Kadn oturup bekledi. htiyar arzuhalci ar ar, uzun uzun yazd. Sonra: Bu kadar m? diye sordu. A n a : Yok, d a h a diyeceim var, dedi. yle deyi ver: 'Yeniylda gelemediimin sebebi; efendim beni yle seviyor ki bensiz edemiyor a m a , bir yolunu bulursam b a ka bir yl gelirim, inallah, 'hi gelemesem bile s a n a ylda bir kere, aylmdan biriktirebiidiim paray gnderirim'. htiyar a d a m bunu da yazd, bitirdi. Bu kez a n a biraz dndkten s o n r a : Kaynbiraderimin demek istedii bir ey d a h a var d, dedi. yle y a z b a k a l m : 'htiyar a n a m a syle, g e lirken o n a n c kefenlik hrkas olsun diye krmz bez getireceim, hem de en iyi cinsinden'. Bylece mektup yazld bitti. htiyar adam mektubu imzalayp mhrledi. Tkrkle bir pul yaptrp stn yazd, s o n r a mektubu posta tatarna kendi eliyle vere ceini syledi. A n a da arzuhalciye cretini deyip evine dnd. Gzyalarn sildii gn aklnda kurmu olduu ta s a r ite buydu. 75

VI

/ ~ \ G N D E N yedi g n kadar sonra, omzundaki tor bann teinde mektup tayan bir posta tatar kye urad. Bu posta tatar son zamanlarda ortaya kan bir eydi. Eskiden byle eyler bilinmezdi, onun iin byle uzaktan u z a a mektup gelip gitmesi bu kk kyde otu ranlarn gznde hl bir eit sihirli mucize gibiydi. P o s t a tatar torbasndan bir mektup karp elinde tu tarak anann yzne bakt ve: Soyad Li olan adamn kars s e n misin? diye sordu. O z a m a n a n a mektubunun gelmi olduunu anlad. Benim. diye cevap verdi. Posta tatar: yleyse s a n a bu mektup var. K o c a n dan geliyor, nerdeyse kendisi. dedi. Bak, stnde onun ad yazl. Mektubu a n a y a verdi. A n a arm kalm gibi bir bard, yalancktan s e vinmi gibi yapt. - Bak olundan mektup geldi, diye ihtiyara ba rd. . ocuklarna d a : Babanzdan mektup geldi, dedi. Hepsi de mektubu okutturana dein bekleyemeyecekmi gibi sabrszlandlar. A n a hemen ykand, temiz bir hrka giyinip salarn g z e l c e tarad. Bu arada da k o c a karnn yengeye seslendiini duyuyordu. htiyar: 76

 Olandan mektup geldi! dye barrken yle bir glyordu ki ksr tutmutu. Bir glyor, bir k s r yordu. Y e n g e bu clz ihtiyar vcudun bu kadar h e y e c a n a gelemeyeceinden korkarak hemen kotu, ihtiyarn a r k a s n a vurmaya b a l a d . O c a n d a n tavr, yksek sesiyle: Aman h a , canm a n a , bir de sevincinden atlar gidersin ha! deyip duruyordu. 0 srada a n a tertemiz, gler yzle, kageldi. Y e n g e : Hele senin u a c u z e y e bir bak, olanndan mek tup gelmi diye nerdeyse atlayp gidecek. diye gld. A n a d a yzndeki glmsemeyi iyice parlatmaya a larak: Geldi y a , ite mektup. diye c e v a p verdi, mektu bu yenge grsn diye uzatt. Onlar arzuhalciye giderken btn ky halk pelerine takld. Byk o l a n a z kulaklarnda srtarak her s o r a na babasndan mektup geldiini sylyordu. K z kardei de onun ceketinin ucuna tutunmu, peini brakmyordu. K g n , y a p a c a k pek i olmadna gre bo oturan er-> kek, kadn, herkes onlarn ardna dp arzuhalcinin evine doluverdiler. Arzuhalci bunca kiinin bir a r a d a s k n et tiini grnce a r d , kald. A m a . iin asln duyunca mek tubu a n a d a n ald, bir sre gzden geirdi; evirip evirdi, s z d , inceledi ve en s o n u n d a ilk s z olarak ciddi ciddi: Senin a d a m d a n geliyor, dedi. A n a . O kadarn bildim zaten, dedi. Fitne kar orda o l m a s a olur mu? B a k a kimden gelsin ki, efendi amca? diye b a rd ve herkesten bir kahkahadr koptu. S o n r a arzuhalci mektubu a r ar okumaya b a l a y n c a herkes sustu ve dinlemeye koyuldu. Adam her keli menin stnde durarak anlatyordu, nk sylenen s z l e yazlan s z arasnda fark olduunu bilirdi. Hem de kendi bilgisini gstermek istiyordu. And ise okunan kelimelerden birini bile nceden duymuluu yokmu gibi c a n kulayla dinleyerek ban s a l lyordu. Paradan s z eden yere gelince arzuhalci sesini 77

ykseltti ve byle ciddi bir konuya y a k a c a k bir akclkla okudu. evresindekilerin de azlar, gzleri a k kalmt'. Para var myd iinde? diye sordular. A n a evet gibilerden ban s a l l a y a r a k a v c u n d a k i k t paray gsterdi. Arzuhalci paray gzden geirdikten s o n r a s a y g d a n kslm bir s e s l e ve son derece ar bir s e s tonuyla: zerinde gerekten bir on y a z s gryorum, on tane gm para karl o l s a gerek, dedi. Bunun zerine herkes paray grmek istedi. Parann stnde yanaklar ve enesi s a k a l l , i m a n bir p a a res mi vard. Bunu gren fitne kar a z bir kar a k kalarak: Aa karde seninki n a s l da deimi! diye bir erkeinin resmi lk kopard, sanmt. Herkes de byle sanyordu, a m a kadn: Benim erke imin resmi o l s a tanrdm, dedi. O z a m a n arzuhalci parlak bir bulula. Bu senin a d a mn efendisinin resmi o l s a gerek! diye tahmin yrtt. Bu kez p a r a y a herkes yeniden bakt. Efendinin pek zengin, pek besili birine benzediini sylediler. S o n r a her kesin zerine bir aknlk ve k s k a n l k sessizlii kt. Anann bu deerli kt parasn bkp a v c m a sktr masn bir ey demeden seyrettiler. Arzuhalci mektubu okumasn bitirip zarfn iine koy duktan sonra ciddi ciddi: Ksmetli kadnmsn sen. dedi. Byle byk kente gidip de zengin bir kap bulmak her kadnn k o c a s na nasip olmaz. O l s a bile deme erkek byle ayln bi riktirip evine yollamaz dorusu. Kentlerde para yenecek o k yerler var, diye sylyor bilenler. Bunun zerine herkes s a y g y l a a n a y a yol a t . O da kurumlu kurumlu evine dnd. Peinden gelen ocuklar da onun u anki a n n a ortak oluyorlard. E v e gelince a n a her eyi ihtiyara anlatt. 78 n k bu resmi anann

Hele nc kefenlik hrka iine ihtiyarck pek keyif lendi. Kemikli dizlerine elleriyle vurarak o titrek, atlak s e siyle: u benim oul, vallahi bir tanedir! diye glmeye balad. stne yoktur, bir daha, inan olsun! Kentten al nan kuma kim bilir ne gzel kumatr, ha! Sonra biraz arlat ve hznl hznl sylendi: E, kzm getirecei bez dedii gibi s a l a m s a bu s e ferki hrkay eskitemem gayri. Kim bilir bu ncs, belki de benim en son kefenliim olur! Ninesini hznl grnce byk olann da yz bu lutland. Vefal o c u k : Yok. nine, hi deil! diye ona kar kt, iki ke fen eskittin sen imdiye deki Bu yenisi iki tanesine bedel olacak deil a! htiyarck yine neelendi, torununun zeksn beenip gld, sonra gelinine dnerek: Olann yazdklar ne gzel aklnda kalm, a k zm, dedi. Duyan da mektubu kendin okudun sanr. Gelini serinkanllkla, yle, diye cevap verdi. Her bir sz aklmda kalm! Sonra tek bana ierki odaya girdi, kapnn arkasna yasland ve s e s s i z s e s s i z alamaya balad. Gururu kurtulmutu ama, u anda mektup da, hatta an g m deerinde olan o kt paras da bir a v u kl den ibaretti onun gznde, Mektup, para neye yarar kendi si yapayalnz olduka?
*

Her eye ramen anann hilesi ie yarad, nk o gnden sonra kyde onunla zevklenen, onu kocas k a m bir kadn yerine koyan olmad. T a m tersine, imdi o herkese kar kat yreklilik yapmak zorundayd, nk, herkes elindeki o kt paray grm, gelecek yl bir tanesinin daha geleceini duymutu ya imdi gizliden g i z liye bor istemeye gelenlerin ard arkas kesilmiyordu. 70

lk gelen arzuhalci olmutu. S o n r a , birka haylaz dne para istemeye karlarn gnderdiler. A n a g durumdayd, gelenleri b o evirmek pek zor d u . n k btn ky ahalisi birbiriyle bir dereceye kadar h s m - a k r a b a saylrd. Hepsinin s o y a d Li idi. L a k i n a n a , hi a r e s i z kimine parann bor k a p a m a ya gittiini, kimine u ya da bu gibi bir masraf olduunu sylyordu. Kadnlardan b a z s , kap nlerinde durmu e n e a larlarken onun getiini grnce, a r k a s n d a n seslenerek para istiyorlard. Fitne kar, onun yannda anlaml anlam l, kumalarn p a h a s n d a n y a k a silkmeyi huy edinmiti. ne dediin bile o k paraya alnyordu. a r k stne bir ift g l ileyecek k a d a r ipek a l m a k istersen, a t e pahasnayd. O z a m a n teki kadnlar a n a y a b a k a r a k : Ne mutlu s a n a , nasibin grm. diyorlard. Me telik saymann gerei yok gayri senin! A d a m n il gibi g m para kazanp s a n a gnderiyor, k a r a topraktan ald nla geinmek zorunda deilsin ki! B a z e n de bir erkek anadan y a n a : Vatla bilmem kyde zenginlerin bulunmas pek hayrl olmaz, diye laf atyor du. Hrszlar gelir! Tatlya sinek t gibi zengini olan yere de hrsz er! Bu kt p a r a s anann gnl rahatn her g n biraz, d a h a karr olmutu. Birincisi, ok laf ediliyordu. S o n r a her nne gelen, paray ille yakndan grmek istiyordu. Hem a n a da parann kttan olanna alk deildi ki! Z a manla bu paradan nefret eder oldu. Bir rzgr esip u u r a c a k , fareler kemirecek, ya da ocuklarn eline geecekde yrtlacak diye d kopuyordu. Paray pirin sepetinin iine saklamt a m a , her gn karp b a k m a d a n ii rahat edemiyordu. Rutubetten ryp gidecek diye de kuku lanyordu. S o n u n d a bu kt para ona yle bir yk olup kt kl bir g n a n a emmi olunun k a s a b a y a gittiini duyunca hemen kotu: 80

 Kulun olaym, u kt parasn bana g m yap ki elime a l n c a alm gibi olaym, nk bu kt par a s bir trl iime sinmiyor, diye fsldad. Emmi olu ald paray ve s a p n a kadar drst bir a d a m olduu iin katksz g m parayla deitirdi. P a ralar a n a y a verirken nasl halis gm olduklarn g s termek iin her birini brne iyice srtt. A n a paracklarndan ayrlmay istemiyordu a m a , cim ri grnmeyi de hi istemediinden aresiz: Bir tanesini de emeine karlk sen a l , emmi o lu, dedi. Harmanda da destek oldun bana. htiyacn ol duunu bilmez deilim. Yengemin karnndaki de var gayri dnlecek. A d a m uzun uzun bakt gmlere, kendi de farknda olmadan bir g s geirip birka kere gzlerini krptr d; ii ektii belliydi a m a , paraya elini srmedi. Gerek ten drst,.iyi adamd. stei pek iddetlenir de kar g e lemez diye korkusundan a r a b u k : Olmaz, kadn kardeim, diye cevap verdi. Sen tek bana bir eksik eteksin. B e n s e henz i ileyecek a d a y m , Tanr'ya kr. A n a d a : Eh ihtiyacn olduu z a m a n gayri, dedi ve gmleri hemen ortadan kaldrd. n k parann yz ne uzun z a m a n bakmak, ne denli s a l a m ahlakl olursa olsun her insann elini ayan keser. O g e c e k o c a k a r y l a o c u k l a r uyurlarken a n a yatan dan kalkp amdan yakt ve odann kat toprak zeminin de k a z m a s y l a bir ukur kazd. On g m paray, nce topraktan kirlenmesinler diye bir bez p a r a s n a s a r a r a k bu u k u r a gmd. Manda dnd, o byk bn gzleriyle ona bakt. Y a t a n altndaki tavuklar da uyanp nce bir, sonra br gzleriyle onu seyrettiler, sonra g e c e vakti bu tuhaf ie a m l a r gibi hafife gdakFadlar. K a d o ukuru rtt ve yeri belli olmasn diye stn bir sre inedi. S o n r a mumu sndrp y a t a n a yatt. Gariptir a m a , o g e c e yar uyank, yar rya grr gibi bir durumda yatarken a n a gmd gmn kendi ANA F . : 6/81

paras olduunu, kendi belini bkerek, kendi alnnn te riyle yapt harmandan kazandn unuttu s a n k i . Unut tu da o gmleri gerekten erkei gndermi gibi g e l meye balad. Kendi elinin emei deildi bunlar s a n k i . inden: Onun o mavi urbaya h a r c a d gmlerin yerine geldi bunlar. diye dnd. Hem de d a h a iyi, nk d a ha ok. Ve kocasnn o g n y a p m olduu o ii en sonunda balayarak u y k u y a dald.

O gnden s o n r a kt paray grmek isteyene a n a istifini b o z m a d a n : Ben onu g m e deitim de h a r c a d m bile. di ye c e v a p vermeyi huy edindi. Fitne kar bunu d u y u n c a zaten g e v e k o l a n a z bs btn bir kar a k k a l a r a k : Hepsini mi h a r c a d n , ayol? diye sordu. A n a glmseyerek, hi duralamadan: Hepsini ya. diye c e v a p verdi. Hepsini u n a buna harcadm. Yeni bir tencere, bir t a s derken, rt mrt, falan filan derken bitti hepsi. A m a . canm s a olsun, nasl o l s a a r k a s g e lecek, deil ml? Gitti evden, erkei bayrama gelince giysin diye yap m olduu yeni takmlar kard. ite parann bir ksmn buna harcadm, dedi. Kadnlar k u m a a gzleriyle yiyecek gibi baktlar. Elle riyle yoklayp, o k iyi, o k s a l a m bez olduunu sylediler. Fitne kar bile istemeye istemeye: Akolsun s a n a , ok iyi kadnsn, vallahi, dedi. Bak. gnderdii paray yine ona h a r c a n m s n . B a k a s o l s a hepsini kendine y a d a o c u k l a r a harcard. A n a da kln kprdatmadan: Biz birbirimizden ho nuttuk, erkeimle, diye c e v a p verdi. Hem kendime de p a r a harcamadm deil ki. Bir kuyumcuya gittim, kpey82

le yzk tsmorldm kendime. Erkeim hep elerdi, elimiz biraz bollasn s a n a ziynet almak istiyorum, diye. Gelininin dediklerini dinlemi olan kocakar: Kalb m basarm, benim oul byle yaman adamdr ite! diye lafa kart. nc kefenlik hrkam en l kent kuma ndan yapacak bana. Hayrl evlatm ; neme gerek! T a n r hepimize de byle evlat nasip etsin, komular! Hele s a na, yenge kz. B a k s a n a , karnn yine kvamnda, kavun g i bi iedurmu! Ky kadnlar glerek birer birer daldlar, nk a k a m vaktiydi. Gelgeielim, att byk yalanlar d nen anann imdi ii kan alyordu. Kendi kendini knaya rak: nden sylediim yalanlar yetmiyormu gibi, tu tup daha byk masal uydurmann ne gerei vard ki? diye hayfland iinden: Ziynet a l a c a k paray nerden bu lacam ben imdi? Ama aresiz, alacam; b a k a yolu yok, yzm ak karmann! Kendi omuzuna ykledii ar yk dnerek uzun uzun iini ekti.

83

Y ' N E bahar oldu. A n a imdi yine v a r gcyle taria iine 6 a n l m a k zorundayd. Byk olan da tarla iine kotu, manday srmesini retti o n a . Pek hafif, pek kk olduu iin o c u k henz s a b a n kullanamyordu. A m a , hayvann ardndan koup srtna s o p a vurmak elin den gelen bir eydi. Geigelelim, mandann derisi yle kalnd ki o c u k c a z var gcyle vurduu z a m a n bile b a na msn demiyordu. Bunun zerine a n a bir bambu kam nn u m a sivri bir ivi akt ve manday s o n s u z tembel liinden uyarmak iin bununla vurmasn o l a n a retti. A n a imdi kzna da kk, basit iler buyurmaya b a lad. n k , k a y n a n a s k o c a d k a e y a r a m a z , aklnda hibir ey tutamaz olmutu. A c k m a k t a n , s u s a m a k t a n b a ka hibir eye akl ermiyardu gayri. A n c a k kk o l a n a l a y p bir ey istedii z a m a n kocakar yerinden kml dyordu. Bu en k k torununa hepsinden f a z l a d k n d , nedense. Bylece a n a kzna leyinlik pirinci gl banda y kamasn retti. Bu ii kza sabahleyin, kendisi henz tar l a y a k m a z d a n once grdrtyordu. n k , kzcazn yar kr gzleriyle doru drst b a k a m a y a r a k s u y a d mesinden korkuyordu. S o n r a , kza pirinci piirmesini de retti. o c u k henz yle kkt ki tencerenin kapan a p k a p a m a y a boyu zor yetiiyordu. Bu bir d a m l a eye a n a s ate yakmasn bile gsterdi. K z atei pek gzel yakyor, allar tutup gzlerine duman kat z a m a n bi84

le sabrla dayanarak hi sesini karmyordu. Evlerinin gayri b a b a s z kaidfn, analarnn her ie yetimek zorun da olduunu kk kz anlar gibiydi. Bununla birlikte atei y a k p harlattktan s o n r a , evin gndzn bile lo olan i odasna' gidip bir bez p a r a s y l a gzlerinden a k a n y a l a r siliyor ve a c s n a elinden geldiince katlanmaya alyor du. B a h a r olunca e n kk o l a n d a ayakland. K n yrmeye abalamamt bile. Srtndaki uzun pamuklu lar ylesine ard ki dt z a m a n kendiliinden k a l k a maz, biri g e s i n de kaldrsn diye beklerdi. imdi ne bu lursa yiyor ve gnden gne serpiliyordu. Anann st ta mamen kesilmi gibiydi a m a , k emzirmek yine de iine belli belirsiz bir avuntu veriyordu. Yavruyu barna b a s m a k , eve gelir gelmez onun meme emmek iin koup atldn grmek tatl, isimsiz bir mutlulukla yattryordu anay. ite byle bahar geldi, geliti, tam kvamna erdi. A n a yannda byk oluyla btn g n tarlada a l m a k ta devam etti ve topra b a t a n b a a srd. nceleri b a har z a m a n kendisi tohum eker, ifti hep erkei srerdi. Bu kez tarlalar erkein srd k a d a r derin, d z srl memiti g e r i , a m a srlmt y a , sen o n a bak. F a s u l yeler, p a z a r d a satlmak iin lahana ve turplar ekildi. o k g e m e d e n kolzalar tomurcuklanm, fidanlarn akl ko yulu sar balar serpilmiti. te byle, anann ii ylesine bandan aknd ki erkei a k l n a bie gelmez olmutu. Akamleyin de eve y le yorgun dnyor, yle a r bir uykuya dalyordu ki g n aarrken dar uyanyordu. A m a . bir g n oldu ki erkei akltna geldi. Yengenin dourma vakti gelip atmt. En yakn komusu ve a r k a d a olan anay a r m a k iin tarlaya kzlarndan birini gnderdi. A n a tarlada i grmekteydi. Tatl bahar rzgr hr kasnn bol eteklerini havalandryor ve terini fkrr f krmam kurutuveriyordu. 85

Yengenin kz: Teyzeciim, ortamn saati geldi, diye uzaktan bard. Senin iin a c e l e ediversln. diyor. Bilir sin nasl a b u k dourur. imdi de hazr, sen bebei alveresin diye bekliyor. Bunu duyan a n a belini dorulttu: Peki, geliyorum, dedi. O l a n a dnd. Al u tr m, fasuiye karklarnn otunu yoladur, elinden geldi i n c e . . . Bizim y e n g e elini her z a m a n k i gibi a b u k tutarsa bir saatten f a z l a kalmam, dnerim. Byle diyerek, n sra k o u p giden kzh a r k a s n d a n seirtti. Tarlalarn arasndan yrrken b a h a r gnnn g zellii birdenbire iine iledi. Her g n bu vadide yaayp i iledii iin, bir kere de ban kaldrp evresini sey retmek aklna gelmezdi. Btn dncesi tarladan, evin den ibaretti ve gzleri de bunlardan b a k a eyi grmezdi. A m a , u anda yrrken ban kaldrd ve nn kuatan dnyay grd. Stler prl pr! yeil renkte taze yapraklara bezen miti. Armut aalarnn beyaz iekleri sonuna dek a m, rzgrda uuuyor ve surda burda bir nar a a c , yeni srm kzlmtrak yapraklaryla, alev gibi yanyordu. Rz g r da pek lkt. Durup durup bir esiyor, sonra yine kal yordu. A n a hangisinin d a h a h o olduuna karar vereme d i : i e k kokular getiren esintiler mi, y o k s a rzgr ke sildii z a m a n k e n derin, s c a k sessizlik iinde srlm tarlalardan ykselen toprak kokusu mu... Byle birden gelen esintiler ve esintileri izleyen sessizlikler iinde y rrken vcudunun g e n c e c i k , dopdolu ve s a l a m olduunu yeni batan duydu ve ini erkeine kar derin bir zlem brd. Hemen hemen her bahar doum yapmt. Evlendi inden beri hemen hibir bahar gememiti doum yap madan. A m a , ite bak, vcudu verimsizdi bu bahar! E s kiden o c u k dourmay insann durup durup b a n a g e len o l a a n bir ey s a y a r d . imdiyse g e n kadn bunun byk bir mutluluk olduunu hissediyordu. imdiye de in farkna varmamt ne by br mutluluk olduunun! 86

Yalnzl ar gibi iine kt ve memeleri szlayarak d nd ki erkei dnp g e l m e z s e o, k a k e z bahar olursa olsun, bir d a h a o c u k douramayacakt. zlemi, istei iinden o a n d a bir bar gibi koptu: Gel artk, f. dn de gel! Kendi sesinin byle diyerek bardn duyar gibi ol du ve yenge kznn nnde y k s e k sesle konumu ol maktan k o r k a r a k durdu. A m a , barmamt. Rzgrn uultusundan ve bir nar dalnda ten bir karakargann y k s e k , duru a r k s n d a n b a k a s e s , s e d a yoktu etrafta. Emmi olunun evinin lo o d a s n a girince a n a yenge yi g r d . Kadnn her z a m a n tostoparlak olan yz imdi s a n c n n etkisiyle toparlak olmaktan kp uzam, terden kararm, her zamanki gl silinerek yerini sancnn ciddilii almt. O n u bu durumda grnce a n a da kendi bedeninin a r ar, dolu dolu olduunu duydu. o c u k douran yenge deil de kendisiydi s a n k i . o c u k gelince a n a onu hemen kavrad, bir beze sar d. T a r l a y a dnse dnebilirdi gayri a m a , dnmedi. Keyfi k a m olarak kendi evine gitti. O n u gren kocanine: Yemek vakti geldi mi? Tuhaf ey. benim karnm a c k m deil! diye sylendi. K z da eliyle gzlerini glgeleyerek kapya koup: Atei yakmak z a m a n m geldi, ana? diye sordu. A n a hep o keyifsiz duruuyla onlara: Yok. d a h a s a a t erken, a m a nedense bir tuhaf halsizlik var bugn stm d e . B i r a z dinleneyim dedim. diye c e v a p verdi. Dinlenemedi de. Az s o n r a yerinden kalkp kk o lan kapt gibi delicesine barna bast. Urbasnn n n a p memesini olann a z n a verdi, ille emsin diye zorlad. A m a , olan onun bu alk olmad deli gibi dav rann yadrgamt. Zaten karn da a deildi, can oyun oynamak istiyordu. Onun iin memeyi almad. rpnd vo a n a s n itti. O z a m a n a n a iinden tuhaf, hnl bir fkenin kabar dn duydu. Olan pataklad, atar gibi yere brakt ve o lk l a a l a r k e n a n a : 87

 Her z a m a n ben istemezken ille meme diye tut turursun, ben isteyince de kamn a deildir! diye sy lendi. Olann yere kapanp a l a m a s ona yar ac bir g a rip, buruk honutluk veriyordu. o c u u n a l a m a s n a d a yanamayan kocanine yufka yrekliliinden barmaya b a lamt. K z da kardeini yerden kaldrmaya kotu. Bu k e z anann yine ii yufkalat. o c u u kznn a l m a s n a b rakmayp kapt gibi k u c a n a ald. Elinin, yznn to zunu sildi, gzlerinin yan kurulad. inden, kendi zn tsnn acsn yavrusundan kard iin utan duyu yordu. Gelgelelim o c u k , o gnden sonra meme emmeyi e s kisi gibi sevmez oldu ve a n a elinde kalan bu k k avun tuyu da bylece yitirdi.

88

Vili

" D U a n a , t a g e n kzlndan b u y a n a , duygulan derin den derine ve y a v a y a v a kzan bir insand. yle her grd erkekte gz ve akl kalan kadnlardan de ildi. Tersine, genliinde bile gnl iinin ta derinlikle rine gml, s o n derece utanga biriydi. Dnya evine girene dein, kendi b a n a olduu z a m a n l a r bile erkekler le, salt erkek olduklar in kafasn yormu deildi. in den baz baz iddetli, garip arzular fkrd z a m a n bile durup, b u n l a r nedir, niyedir, diye sorup sual etmeden elin deki ii bitirmeye b a k a r ve isteklerine sabrl, bekleyen bir s e s s i z l i k iinde katlanrd. . A n c a k , evlenip de erkei btn anlamyla tand z a man kendi isteklerinin, duygularnn asln, esasn y a v a y a v a a n l a m a y a b a l a d . yle ki erkeine kzp sylendii z a m a n l a r bile, o n s u z olamayacan ok iyi bilirdi. Hatta, bazen istekleri iinde frtna bulutlar gibi derin, sabrsz kmelenir, t a a r ve s o n u n d a sevdii a d a m a kar sebepsiz bir fke olur kard. Bu fke a n c a erkeiyle s a r m a d o l a olduu z a m a n dalrd. O z a m a n kadn en e s k i , en basit yoldan rahatlar, yine yatrd. Btn b u n a ramen erkei hibir z a m a n ona yetmez di. T e k b a n a dnyada yetmezdi o n a erkek. Onun doy mas iin erkekten g e b e kalmas ve iinde bir o c u u n canlanp bymesi artt. Erkekle a r a s n d a g e e n sevi me hareketi a n c a k bu artla tamamlanm olurdu ve k a 89

din, karnnda o c u k tad srece varlnda bir btn lk duyarak, mutluluktan ba bulutlarda gezerdi. o c u k lar ayaklarna dolat, teberi iin alayp zrlad ya da ocukluk gerei huysuzluk ettii zaman ana geri f kelenip barrd. Ama, yeni bir c a n tadn gsteren be lirtiler bulunduu s r e c e vcudunda tatl bir honutluk duyard. yi yemi, dinlenmi, uykusunu alm da bedenin artk hibir eye ihtiyac kalmam gibi bir duygu... T a , eskiden beri, ocuklan ite byle severdi, ana. Kzlnda, bu kyceizden pek az byk bir kyde, ba basnn evindeyken de yleydi. Babasnn evi o c u k do luydu. O en bykleri olduundan kardelerine bir ikinci ana gibiydi. Btn gn onlara bakmaktan yorulduu z a man ayaklarna dolatklar iin onlara, ekilin, diye ba rd zaman bile onlardan u s a n getirmezdi. ocuklarn kck oluu karsnda yrei ok gemeden yufkalverirdi. En sevdii ey, ister kendi kardei olsun, ister komu ocuu, bir kk yavruyu barna basmak, uzun uzun, derin derin koklayp okamakt. n k kucanda k k bir ocuk tutmak ona kendinin de pek iyi anlayamad derin, ateli bir zevk verirdi. Kk olan, kendi eline bakan her ey yreine do kunurdu. Baharn yumurtadan kan civcivlere, rdek yav rularna baylrd. Bir kuluka herhangi bir sebeple yav rularn daha yumurtadan kmamken brakr giderse ana. bu "yumurtalar alp bir torbaya koyar, torbay kendi boy nuna a s a r ve yavrular yumurtadan k a n a dein kendi s c a c k teninin yannda tard onlar. K k ipekbceklerine bakmakta en ok zen gsteren ve onlarn byme sinden en ok zevk alan da oydu. Bcekleri daha kk ken, canl birer iplik parasndan farkszken alr, onlarn irileip imanlamalarna tank olurdu. S o n r a , bcekler kozolarn delip kelebek olarak ktklar, kelebekler ift letii zaman, onlarn aranlarn, doyularn bu kz ken di bedeninde duyard eanki... Bir seferinde, baba evinin btn ocuklarnn by yp bebeklikten km olduklar, kendinin de evlenmeye 90

hazrland sralarda yle bir ey olmutu ki k z a o z a m a n a d e k hibir erkein vermemi olduu byk bir he y e c a n vermiti. Komularnn, henz yrme a n a gelmemi olan N kk bir olu vard. T o m b u l , yuvarlack bir eydi bu o lan. A b l a s onu btn y a z rplak, bir bez p a r a s y l a srtna b a l a m , hep yle tam durmutu. O zaman kendisi evlenmek zere olan a n a baz baz o c u u , ban zp a b l a s n d a n alrd. Bir z a m a n iin yknden kurtul duuna sevinen kk kz da hemen oyuna koard. Z a m a n l a a n a her g n , bu ayn on drd gibi tekerlek yzl o l a n c n yolunu gzler ve onu btn teki ky ocuklarnn hepsinden d a h a o k sever oldu. Gzdesiydi bu yavru onun. G e n kz onu k u c a n d a tutup o tombul avularnn iini koklamaktan, o i m a n yanaklarna, k c k , gl gibi pembe a z n a dokunmaktan byk zevk alrd. Bebecii kalasnn stne yerletirip kolunun alt na alr ve nereye gitse yannda tard. Kendi a n a s bazen: Bu nasl i ? Kendi evimizin ocuklarna doya madn m ki ben dourmaktan kesilince gidip b a k a o cuk arayasn? derdi de g e n kz glerek c e v a p verirdi: Ben o c u a hi d o y m a y a c a m , galiba! C o k g e m e d e n , kendi de farknda olmakszn bu o lanck g e n kzn iinde, o z a m a n a dein bilmedii bir istek uyandrmaya b a l a d . Her kadn gibi o da eskiden beri o l a n a n a s olmay ister ve bir gn evlenince olan lar douracan d o a l s a y a r d . A m a , bu g l e yzl, gr bz o c u u n uyandrd a r z u y a l n z c a o l a n o c u k a n a s olmaktan d a h a ileri bir eydi. B e b e c i k nceleri onun iin bir oyuncaktan ibaretken sonralar d a h a ciddi bir ey, bir gizli, ateli tutku olup kmt ki bunun iyzn a n a kendi de anlayamyordu. imdi o c u u k u c a n a ald z a m a n bir bahane uy durup yalnz b a n a bir yere gitmeyi huy edinmiti. B e beciin a b l a s o y u n a gitmek iin c a n atyordu zaten. te kilerin de tarlada, mutfakta, surda burda ileri vard. By91

fece g e n kz bir kede tek b a n a , a g z e l , grbz yav ruyu barna b a s p oturuyordu. O n u k u c a n d a sallayp ninniler mrldanyor ve yavrunun yusyuvarlak, tombul v cudunun kkln, aresizliini hissediyordu. o c u u n henz pek dii yoktu. Onun iin a n a bazen a z n d a biraz pirin ya da bir rek ineyerek kendi dudaklarnn a r a s n d a n onun a z n a uzatyordu. o c u k , a z n d a birden byle alk olmad bir tat duyarak a a l a y p ciddi ciddi emmeye b a l a y n c a a n a glyordu, niin gldn ken di de pek bilmeden, n k e l e n c e deildi bu onun in. inde yle bir iddetli, strapl, derin bir zlem vard ki g e n k z bunu nasl gidereceini bilemiyordu. ' Dnnden az n c e , yine byle o c u k l a b a b a a kald bir gnd. Vakit leye y a k l a m t . Kk kz her gn bu vakitlerde gelir ve kardeini, meme emsin diye eve gtrrd. A m a o g n nedense g e kalmt. Bebe c i k huysuzlanp mzldanyor, kprdanp durarak bir trl rahat etmiyordu. Onun a c k m olduunu grmek g e n k z a , a n l a y a mad halde bir iti gibi kannda duyduu belirsiz a m a . ateli bir arzu verdi. Yattklar o d a y a gidip kapy ier den srmeledi. Titreyen p a r m a k l a n y l a hrkasnn iliklerini z p o c u a kendi kk, g e n kz memesini verdi. B e becik hemen memeye yapp itahla emmeye koyuldu. G e n k z a y a k t a durmu yavrunun yzne bakyordu. K a n n d a , ryalarnda bile grmemi olduu ylesine bir tutuma vard ki gzlerine y a l a r doldu, dudaklarndan kelime olmayan kesik k e s i k sesler koptu. Bylece o c u u barna bastryor ve kendi duygularnn zn kendi de anlamyordu. Dopdolu, ateli, istek gibi, zlem gibi bir eydi b u ; kucandaki o c u k t a n d a , kendi kendinden de byk... S o n r a bu ann bys yok olup gitti. G e n kzn k k memesi s t s z olduu iin bebe fkesinden, hayal krklndan y a y g a r a y bast. A n a da nn ilikledi. Yap tndan nedense biraz utanmt. Hemen dar kt. K 92

 k k z da k o a r a k geldi, kardeini ald gibi kendi evle rine gtrd. Anann gznde o d a k i k a bir byk uyan d a k i k a s oldu, belki evlenmekten bile d a h a byk bir uyan. Evlendii adam hibir z a m a n y a l n z c a erkeklii iin sevmedi. Kendini a n a yapt, kendi analnn bir p a r a s olduu iin sevdi erkeini.

Genliin cahil; olgunlamam a n d a bile bu by leydi. Vcudunun olgunlat ve her eyi rendii, k a dnln tam kvamna erdii bir a d a ise a n a ite byle tek b a n a kalakalmt. o c u k l a r her gn biraz d a h a b yyor, ocukluktan her g n biraz d a h a u z a k l a t k a s a n ki anann mal olmaktan da biraz d a h a fazla kyorlard. Byk o l a n iyice boy atmt. Dal gibi ince ve s e s sizdi. Az konuuyor, en a r ileri bile y a p m a y a alyor d u . A k a m z e r i a n a k a b a s a b a tahta saban eve gtr mek iin kaldrmaya d a v r a n n c a , olan hemen atlp s a ban kendisi alyor ve o zayf omuzuna bir boyunduruk gibi vurarak, srlm topraklarn zerinde sendeleye sendeleye yola dzlyordu. A n a da ok z a m a n , o kadar yorgun oluyordu ki o c u u n saban t a m a s n a izin veri yordu. i m d i kuyudan su ekip mandaya yemini veren de byk oland. T a r l a d a y s a b a b a y m a s n a iin kendine d e n payn, hatta d a h a o u n u y a p m a y a abalyordu. Yine de tuhaf bir ekilde, zorla, anasndan uzak dur maktayd. i p a y l a m a k l a o n a boyun emekle birlikte, o k z a m a n dikkafalhk da ediyordu. K a d n a yle geliyor du ki byk olu, kendi aklnn ermedii bir tarzda ken dinden uzakldm. ona s o k u l m a k istemiyor, zerinde k t bir koku v a r m c a s n a , ondan daima ayr duruyordu. o k z a m a n hi yoktan bir ey in aralarnda k a v g a k yordu. S z g e l i i kadn o n a trmn d a h a iyi tut, diyor, o c u k ise kendi tutuu d a h a yorucu olduu halde, bildii ni lemekte inat ediyordu. te buna benzer ufak tefek

eyler iin sk sk k a v g a ediyorlard. Ama, ikisi de haya! meyal farkndaydlar ki kavgalarnn gerek sebebi bu de il, akllarnn pek ermedii daha derin, d a h a b a k a bir eydi. Kz da o zavall, yar kr gzlerinden tr hibir zaman ferahlk, sevin getirmemiti anaya. Bununla bir likte k z c a z sabrl olmak iin etinden geleni yapyor, artk eskisi gibi alayp szlanmyordu bilet K k olan artk ayaklanm olduu ve sokakta teki o c u k l a r l a d vp oynamaktan holand iin kz da baz baz a n a s ve aabeysiyle tarlaya gelir olmutu. Ama, orada bile derdi yardmndan bykt. rnein yeni filiz sren bir tarlann otlarn yolaym derken, gzleri semedii iin ok z a m a n ot yerine filizleri koparyor, o zaman da byk olan kzarak: Hadi kz be sen de, burda bir ie yaradn yok senin, hadi eve, ninenin yanna git, sen! diye baryor du. K z c a z bunun zerine, ok gcenmi olduu halde yine de glmseyerek a y a a kalkt zaman aabeysi bu kez de: Bastn yere baksana, dikkatsiz ey, filizlerin stnde yryorsun! diye tiz tiz onu azarlyordu. O zaman kk kz. kalmay gururuna yediremedii iin hemen oradan kayor, ana da oluyla zavall yar kr kznn arasnda kalarak bunalyordu. kisine de a c m a mak elinde deildi: Olu. yana gre ok ar olan hiz metin a c ykyle ezilmi, kz ise strabna szlanmas? katlanmak zoruyla zlm. Bylece iini ekerek kzna syleniyordu: Dorudur, zavallck, fazla bir ie yaramazsn sen. Bu gzler byle olduka diki bile dikemeyeceksln. Ama, hadi eve git de yerleri spr, atei yakp amz hazrla. Bunlar pek gzel elinden geliyor. K e g z ku lak ol, gle filan dmesin. nk iinizde en haarnz, en dikbalnz 0. Ninene de ay veriver arasra. Senin g revin bunlar. Bunlar yapnca bana yardmn dokunuyor. 94

Bir frsatta ben de gelip senin o gzlerine bir merhem yakacam, bakalm. Bylece a n a kzn avutuyordu ama, kz anas iin tersine byk bir dertti. S a a t l e r c e s e s karmadan otu rup yal, arl gzlerini siliyor ve hep o sabrl, deimez ifadesiyle glmseyip duruyordu. Onun bu halini gren bynn fkeli szlerini dinleyen ve en knn ev de oturmayp ille oyun peinde komasna tank olan ana, baz kere a c a c dnyordu: Bebecikler; kendisine yle sine yakn olan, analarn yle seven bu ocuklar, nasl olur da imdi byle onu hi avutmaz olurlard? Ne yalan sylemeli? A n a imdi akamlar ok kez kar kapya, yengenin evine byk bir kskanlkla bak yordu. Bu evde iyi ve drst bir koca vard. Geri kendi erkei gibi temiz, gzel deildi. Almsz, toz toprakla yo rulmu bir adamd ama adamd, ite. Erkee yarar e kilde tarla iini grdkten sonra karnn doyurup yatmak zere evceizine geliyordu. Bu evde adamn her yl dn yaya g e l e n eli yz dzgn ocuklar byyp serpiliyor ve adamn kars ocuklarn anas, o en akrak, iyi huy lu yenge, hayatndan honut bir yzle, bebeini emziriyordu. Hi kimseyi kendine t a s a etmeyen, enesi hi dur madan ileyen kadnn biriydi ama, iyi kalpliydi, dorusu; komuluuna da diyecek yoktu. o k zaman piirdii bir eti getirir anayla paylar, anann ocuklarna bir avu yemi verir, kzn s a n a kttan bir kk gl yapp takard. Evet, dopdolu, rahat, mutlu bir yuvayd b kardaki ev. Ana onlara kskanarak baktka kendi indeki zlem daha da depreirdi. Derin, fkeli ve agzl bir zlem...

95

IX

1? R K E N unutup aklndan silebilse, erkeinin lp topraa girdiini g r m o l s a . kyamete dek geri gelmeyeceine i n a n s a , dul kalm o l s a da erkeiyle he sabnn toptan kapandn bilse, a n a y a d a h a kolay gele cekti. u kyceizde onu bir dul diye tansalar; o da ter temiz, s a p a s a l a m dulluuna, g s n gere g e r e ' g v e n se ve getii yerde d u y s a , ya da bilse ki ardndan herkes: u Li'nin du| kars da pek fedakr, evine bal bir kadn kii! demektedir. K o c a s lp gitti, o h l iki y a nna bakmyor. E s k i gnlerde o l s a bu gibi dullarn erefi ne mermerden, hi o l m a z s a tatan antlar dikilirdi... d e mektedir. A n a kendisi iin byle konuulduunu d u y s a bu bel ki o n a bir kol kanat, bir dayanak olurdu. Belki kadn ken dini bylece bakalarnn yourduu biime uydurmaya alr, evrenin gznden dmemek i i n , gerektekinden d a h a yksek, d a h a iyi bir mr srerdi. Gelgelelim, dul kalm deildi ki! o k z a m a n k o c a n nasl diye soranlara c e v a p vermek de vard hesapta. Dur madan, hem de gler yzle yalan uydurmak zorundayd ve kendi yalanlar yznden erkei her z a m a n aklndayd. Merhaba, kadn karde, erkeinden bir mektup, haber filan var m? Naslm bakalm? diye soranlar e k sik deildi.

Kendisi de omuzunda bir ykle k a s a b a y a inerken ya da elinde sepetlerle tarladan dnerken, l gibi yorgun argn olduundan laf u z a t m a m a k i i n : Azdan haberini alyorum, iyiymi. Mektubu yl da bir yazyor, diye c e v a p veriyordu. A m a , evine vard z a m a n kendi yalanlar iini p a r a m p a r a etmeye balyordu. o k z a m a n t a s a s n d a n , y a l nzlndan kendi kendine: Ben ne ileke, kadersiz kadnmm ki kendi uy durduum yalanlardan b a k a erkeim yok! diye dvn yordu. Byle zamanlarda kp kap nnde oturuyor ve ii dolup t a a r a k : Srtndaki urbann mavisi pek duru, pek tatl bir maviydi; dnp g e l e c e i tutsa elbet ta uzaktan g z e a r par, diye dnyordu. Z a t e n nerde, ne z a m a n , uzaktan u z a a gzne mavi bir ey a r p s a yrei a z n a gelir olmutu. K a r d a n m a vili bir erkek grnce, kendini tutamayp iini g c n b rakyor, t a r l a d a y s a trmn atp elini g n e e kar siper ederek, bakalm nerden geliyor, ne yne geliyor, ky yo luna sapyor mu, y o k s a g e i p gidiyor mu diye bir 6re bakmadan edemiyordu. Gelgelelim gelip g e e n adamlardan hibiri onun erke i deildi. Mavi her yerde grlen bir renkti. Fakir, ky l takm erkeklerin birou mavi urbayla gezerdi. B a z z a m a n da a n a , byle yalanlar uydurduu iin, erkeine kzyor ve kendi kendine : Bu kadar m a s a l a de mez o, diyordu. E e r byle dnd bir s r a d a erkei kp g e l s e kadn fkesinin v a r gcyle onun stne yrr, ona iyi den iyiye lanet okurdu, Erkei yznden ne denli a c e kiyorsa, erkeini o denli o k seviyordu. A m a baz z a m a n indeki hn gnlerce sryor, byle z a m a n l a r d a kadn huysuz ve somurtkan oluyor, o c u k l a r l a ihtiyara hor dav ranp kpei trmn sapyla itiyordu. Bu davranlar onu bsbtn zyordu a m a , deitirmek elinde deildi. ANA F . : 7/97

Bir seferinde pirin rnnn bltrlmesi anann byle hnl bir z a m a n n a rastlad. Y i n e y a l n z c a byk olannn yardm ve emmi olunun b i r k a g n gelip b a kvermesiyle. kendi b a n a harman iini y a p m bitirmi ve sra rnn pay edilmesine gelmiti. O gn a n a , yle bir durumdayd ki yalnzln t a s a s n d a n , fkesinden v cudu batan b a a clk yara olmu da olup biten her e y b u yaralara birer a m a r gibi iniyor sanrdnz. B a k a z a man farkna varmad eyler diken gibi g z n e batyordu. O iin iin eriyip giderken vekil, mal sahibinin vekili gelmi, dven yerine g e i p durmutu. Kuruni renkli ipek ler giyinmi, boylu boslu bir a d a m . Y z de iri, gsteri liydi; kstah bir gzellii vard. Hali tavr anann eskiden d e bildii gibi s z m o n a sayglyd a m a , i kapakl g z lerinin ucuyla anlaml anlaml bakyordu. Ve kadn bu yar rtl, i k a p a k l , uykulu gzlerin kendine dikilmi b a k ndan anlyordu ki erkek onun kocasnn uzaklara gidip bir daha gelmediini duymutur, bilmektedir. B u g n kadnn yrei ylesine doluydu ki erkein iinden geenleri sezivermiti. Gerekten de bu a d a m a s lnda her y a l n z grd kadn iinden g e i r e n ; a c a b a duygular ne trldr, biimi nasldr, diye dnen bir adamd. Btn o gsterili boyuna b o u n a , o iri, d o l g u n ehresine, g r ve c a n d a n kan s e s i n e ramen bir kpek yaradl vard bu erkekte. Zoraki kibarlt, a k szleri de kylleri hi aldatmazd:. Kzd z a m a n fkesi b a n a srard. S z n e kar gelindii a m a n o k o c a yumruk larn skp k a l a s n a doru yle bir bastr vard ki Irlkym da olduundan btn renperlerin ondan d ko pard. Adam o yar rtl duran gzkapaklarm bir k a l drmaya grsn, gzlerinin ne korkun olduu ortaya kard. S i m s i y a h , p a s p a r l a k ve zalim. A m a , yine de bu a d a m kylleri gldrp syletmesini bilirdi. creti drltsz v e rildi mi karsndakini yumuatmak iin hemen bir ki a ka yapard ve kyller, ileri k a n da a l a s a glmekten kendilerini alamazlard. Her eye ramen yle bir h a v a s vard bu adamn. 98

B u g n de a n a n n artk erkeksiz oturduu eve gelin c e , a k a y a p m a k t a n geri kalmad. Kadnn e r k e k s i z oldu unu biliyordu. O c a n d a n , b a b a c a n glyle byk o lana dnerek: Anann elinde tarla ii grecek senin gibi bir er kek varken b a k a a d a m istemez, gayri, diye s z att. Bu s z olann yle bir houna gitti ki o k k , z a yf v c u d u n u a l m l a dimdik tuttu ve hem atlgan, hem u t a n g a bir tavrla: Eh, stmze deni yapyoruz, ite! diye sy lendi. S o n r a erkeklerden g r m olduu gibi yle bir tkrd, koltuklarn kabartt ve kendini byk a d a m yerine koyup oturdu. Bunun zerine vekil, byk altndan glmsedi ve o lann bu o c u k a tavrna a n a s y l a birlikte glmek istedi ini belli ederek kadndan y a n a bakt. yle ki a n a da g lmsemekten kendini alamad. Her konuk gelite gelenek olduu zere o n a da bir fincan a y yapm, o a n d a fin can uzatmaktayd. Adamn bu derece yaknnda oiduu iin o glen g z lerinin iine b a k m a m a k elinde deildi. A m a , kendi gzle rinde o byk, o a , o s u s u z yreinin nasl a k s e i k okunduunu da kadn bilmiyordu! A d a m ona yle bir bakt ve iindeki atei o s s a a t sezdi. Kendi iini de bir atetir brd; yzndeki glm seme silindi gitti. a y fincann alrken bilmeden y a p m gibi elini a n a n n eline dedirdi. Kadn onun bu deiindeki anlam kannda parlayan bir alev gibi d u y d u . Ko emmi oluna syle, bir d a k i k a gelip bizim ie bir bakversin, dedi. Kendi deli gibi a r p a n yreini yattrmak in d e : Hele bir gelse, bizim canm emmi olu y a n m z a bir gelse, diye dnd. A m a , o c u k gururlu, d i k b a l : Ben burdaym y a , a n ne! diye direndi. Ben bakarm senin iine. B a k a s n n ne gerei var ben burda dururken! 99

Bunun zerin vekil k o c a bir k a h k a h a koparp eliy le dizine vurdu ve o c u u n saflndan kendince yararla narak: yle y a . delikanl, sen erkek deil misin? B a k a adamn ne gerei var! diye bard. Bu k e z olan vekilden y z bularak d a h a da horozlan d. Anasnn ezilip bzlerek: Emmi olum burda o l s a d a h a iyi, demesi ze rine: Yok, a n a a r m a y a c a m , ite! Ben varm y a , yeter. dedi ve teraziyi ald gibi kurumluna kurumlana pirinlerden yana seirtip rn tartmaya balad. A n a d a sklgan s k l g a n gld, o c u u d a h a fazla kar gelmedi. Dorusu onun da iinde, emmi olu gelmesin diyen bir s e s vard. rn tartldktan s o n r a a n a bir lek dolusu pirinci de vekilin kendisi iin ayrd. Gelgelelim, a d a m azametli bir tavrla pirinci itti ve eyle stdudan svazlayp ate li baklarla anann gznn ta iine b a k a r a k (ortada o c u k l a r d a n ve kap nnde uyuklayan u ihtiyarcktan b a ka kimse yoktu ki ekinsin 1 ) : Yok istemem, diye sylendi. Sen, yalnz bir k a dn kiisin gayri. K o c a n yok b a n d a . Neyin v a r s a hepsi kendi elinin emei. B e n a n c a mal sahibinin payn isterim senden. Onu a l m a z s a m b a n a sylenir. A m a , kendi cre timi senden istemem, hanm ana! ' O zaman kadn iindeki bu tatl, baygn atein yan sra bir korku duydu yine. Eli a y a n a dolar gibi oup pirinci alsn diye a d a m a dayatt. Gelgelelim a d a m pirin ci almyordu. Kadn lei uzattka o, eli onun eline dee rek, geri itiyordu. S o n u n d a lei ald a m a , pirinci kad nn sepetine boaltt ve bir d a h a lam cim dinlemedi. Kadnda artk direnecek g kalmamt. Bu adamn glmseyen yznn ve b a b a c a n tavrlarnn a r k a s n d a , srtndaki o pahal, kuruni urbann a r k a s n d a yle bir g a r i p , gizli g vard ki benliinden tap u gneli g z 100

gnn dolduruyor, a n a y alev gibi epeevre saryordu, sanki. imdi a n a sesini kesmi, u t a n g a tazeler gibi ban emiti. A d a m pirinci geri verdikten Sonra tysz stdudan svazlayp glmseyerek yerlere kadar eildi ve yo luna devam etti. A n a hl hi sesini karamyordu. p lak, esmer ayaklarnda yrtk arklaryla ylece duruyor ve bir eti, farkna v a r m a d a n yamal bez hrkasnn kenar n bkp duruyordu. A d a m gittikten s o n r a a n a ban kaldrd ve onun ar dndan bakt. T a m o d a k i k a d a a d a m da ban a r k a y a e virmiti. Baklar kadnn baklaryla k a r l a n c a eildi ve glmsedi. Yrynde bile bir anlam var gibiydi... S o n r a d a n , a n a onun a r k a s n d a n baktna bin kere pi man oldu a m a , kendini tutamamt ki! Vekil gidince byk o l a n sevinle: Ne iyi adam b u , be ana, cretini bile almad! diye bard. Ben mrm de byle vekil duymadm ki cretini almasn! A n a olup bitenlerin etkisiyle dde gezercesine mut f a a doru yrynce olan da hep o sevinle onun pe inden geldi. Ne iyi a d a m , deil mi, a n a , kendine bir eycik-" ler ayrmad? deyip duruyordu. A n a s n d a n c e v a p k m a y n c a sevinci b o a z n d a kalarak: Ana, be ana! diye kskn k s k n sylendi. O z a m a n a n a , birden irkilerek kendine gelir gibi oldu ve tuhaf, aceleci nir tavrla: yle, oul, yle, yle, diye c e v a p verdi. O l a n da yine: Ne iyi a d a m , be a n a , bak senden bir eycikler istemedi. diye sevinir oldu. Zaar babam gidince nasl bsbtn fukara kaldmz bildi. A n a s tencerenin kapan kaldrm, ylece durdu u yerde kalakalmt. D a l g n gzlerle o l a n a b a k a r k e n yrei tuhaf tuhaf arpp duruyordu. Kendinden utanm t a m a yine de ii hep o deminki baygn, tatl atele do luydu. 101

 Benden bir eycikler istemedi, yle mi? diye dnyordu a m a , dndan bir ey demedi. O l a n c e v a p s z brakt.

* **
Kadnda s e z m i olduu ate erkein aklndan km yordu. u n u bunu bahane ederek s k sk kye gelmeye b a l a d . Bir seferinde yanl yazdm s a n d bir hesab szmona dzeltmeye geliyor, bir b a k a seferinde ren perlerin birinden e k s i k rn ald iin mal sahibinin kz dn ileri sryordu. En o k da kadna kap kar k o m u olan emmi olunun evine uruyor, her keresinde g e l i i ni bir eye balyordu. Bir bakyorsun, b a k a yrelerde pek gzde olan yeni c i n s bir pamuk tohumu veriyor, bir bakyorsun tarlalarn verimini a r t r a c a k kire, gbre gibi eyler getiriyordu. Bu ziyaretlerin skl emmi olunu aalatmt. n ce vekilin kendine kar kt bir niyeti olduundan k u kuland ve gnier g e i p de ortaya hibir ey k m a y n c a pirelenerek karsna dert yand: Bunca zamandr dna vurmadna b a k a r s a n bu adamn niyeti pek kark, pek korkun o l s a gerek! Vekilin her geliinde emmi olu bir k e y e oturup k u k u y l a adam seyrediyordu. Gitse de iime b a k s a m di ye sabrszlanyordu a m a , ktlk gelebilecek birine k a r s a y g d a kusur etmek de istemiyordu. Ne emmi o l u , ne de emmi olunun kars, vekilin o yar kapal gzlerinin ucuyla gizliden gizliye, kar k a pdaki kadn szdn fark. etmiyorlard. Haberleri yok tu ki a n a grnrlerde y o k s a vekil o k az oturuyor, g e l gelelim, a n a kapsnn rndeyse, kalkp gitmek bilmiyor d u . Byle z a m a n l a r d a o yapmack b a b a c a n tavr, y k s e k sesiyle: Yok, kardeim, b a k a bir diyeceim yok a m a , ben de sizler gibi bir toprak adamym, diye sylenlyor102

d u . Byle c a n d a n bir dostun kaps nnde oturup g z gneinin tadn k a r m a y a doyamyorum, dorusu. O y s a gzlerini, kar kapdaki kadndan bir an bile ayrmyordu.

*
Topran k a boyun emeye hazrland mevsimdi, bu. Kuru t o p r a a ekilen buday filiz srmek iin y a m u r bekleyedursun, a n a bu frsattan yararlanarak tarla iine a r a vermiti biraz. Kap nnde oturarak klklar onar yor ve yeni arklar dikiyordu. Kznn gzleri diki dikecek g t e deildi ve hibir z a m a n da olmayacakt. A n a memek iin gnein tam altna oturuyor, kh ihtiyarla ocuklarn lafna kulak verip, kh kendi dn celerine dalyordu. Gneten tunlam yznde her z a man s a k i n bir ifade vard. Grbzlkten parl parl par layan salarn u gnlerde vakti olduu iin her g n r mekteydi. D a h a otuz beinde yoktu a m a , y a n d a n d a h a d a g e n gsteriyordu. Erkein d a r a c k s o k a n kar tarafna gelip otur duunun bal gibi farkndayd a m a , ban kaldrp da on d a n y a n a bakmyordu. Hatta b a z e n erkek o k srarl b a k a c a k o l u r s a kalkp ieri giriyor ve e r k e k gidince dar kyordu. Yine de, onun niin geldiini, kendine doru ni in baktn iyi biliyor ve onu aklndan karamyordu. A n a btn k vekili dnd durdu. Havalar artk yle soumutu ki vekil gizli a m a c iin bile gelemez ol mutu. K a r l a r y a m a y a , rzgrlar kuzeydoudan sert sert, kuru kuru esmeye b a l a y n c a kadn kendi kendine dalp erkei unutabilirdi. A m a , unutamad.

Ylba yine geldi att. A n a her ylki gibi yine k a s a baya inip biraz tahl satt. K a z a n d gm kt p a raya evirerek gidip b a k a bir arzuhalci arad, buldu. Y i ne erkeinin a z n d a n bir mektup yazdrd, kk ky yi ne a n a y a erkeinden mektup ve para geldiini rendi. 103

A m a , bu kez kyflerin yeni b a t a n tazelenen ks kanl, konumalar, vgleri Onann bo yreini hi s e r i n i p t m f K i i Y z n a k a karm olmas bile avutma d onu. S a k i n , s o u k bir ifadeyle mektubu dinledi, s o n r a kt p c r a s n alp evine d n d , o a k a m yakt s a z l a r la birlikte o c a a att. Biraz sonra m a s a n n k c k gznde duran teki mektubu da ald (adam gideli bu k a d a r z a m a n oluyor du, artk). Onlar da o c a a gtrd, alevlerin ortasna b rakt. Byk olan bunu grerek a k n a k n sordu: Babamn mektuplarn m yakyorsun? Ana, gzlerini fkran alevlerden ayrmakszn. b u z

gibi s o u k bir tavrla: yle, diye c e v a p verdi. Bylece yreini bsbtn boaltm, bombo kalm oldu.

A m a , hangi yrek b o m b o y a a y a b i l i r ? Y l b a n d a n a z s o n r a bir g n a n a k t parasn g m l e deitirmek iin yine k a s a b a y a indi. Artk emmi o l u n a eskisi k a d a r b a vurmuyordu, n k kendi y a y l a kavrulmasn r e n m i ti. K t p a r a y a karlk on g m paray alp geri dner ken bir kap nnde durmu glmseyerek stdudan s v a z l a y a n bir erkek grd kl bu, toprak sahibinin veki liydi. Gzden beridir birbirlerini byle y a k n d a n grmemi lerdi. Grnrde onlar tanyan hi kimse de olmadn d a n a d a m o n a cretle bakp gld. Ne yaparsn burada, kadn k a r d e ? diye sordu. A n a , Biraz p a r a bozdurdum, dedi. Erkeinin gnder dii kt paradan s z etmek zereyken nedense kelime ler b o a z n a dizilmi gibi oldu. syleyemedi. A d a m o uykulu gzkapaklarn kaldrp kadn srarla szerek. Ya sonra? diye s o r d u . A n a b a n nne e m i , her z a m a n k i gibi rahat ko n u m a y a alyordu. 104

 Gidip s a m iin gmten bir toka alaym diyo rum, ya da g m s u y u n a batm bir ey. Elimdeki kulla na kullana Inceldi de dn krlverdi. S a tokasnn krld doruydu. K a d n c a z ne dedi ini fark etmeden doruyu syleyivermiti. S o n r a hemen arkasn dnp yrd. K a s a b a s o k a k l a r n d a bir erkekle konutuunu gryorlar diye, tanmad insanlardan bile utanyordu. Vekil de grn bakmndan enikonu gze a r p a n bir a d a m d , nk boyu ounluktan d a h a uzun, yz gsterili, soluk benizliydi. Gelip geenler d a h a im diden merakl merakl onlara b a k m a y a balamlard. Vekil a n a n n peini brakmad. K a d n hi istifini boz madan hanm hanmck yolunda yrrken onun a r k a d a n geldiini biliyordu. Bu kere demi bulunduu in, a r e s i z , kk tandk bir kuyumcu dkknna girdi, t e z g h a doru yrd ve g m s u y u n a batrlm, pirin tokalardan gr mek stediini syledi. Beklerken de meydanda duran k pelere b a k m a y a b a l a d . O s r a d a toprak sahibinin vekili de geldi ve kadn hi tanmamazlktan gelerek k u y u m c u y a : u kpeler k a a ? diye sordu. K u y u m c u , Tartalm bakalm arlklar nedir; ona g re fiyatn hi y a l a n s z dolansz sylerim sana, diye c e v a p verdi. S o n r a bu ipekler giymi adamn beriki mavi bez yel dirmeli ky kadnndan d a h a die dokunur bir mteri ol duunu dnm o l s a gerek ki tokay bir y a n a brakp kpeleri eline ald. A n a da a r e s i z beklemek zorunda kald. Adamn o cretli, gizli baklarndan kanmak iin ban te y a n a evirmiti. A d a m da kuyumcu kpelerini tartsn diye bekliyordu. K u y u m c u y k s e k s e s l e , iki buuk dirhem, dedi, s o n ra sesini kandrc bir ifadeyle alaltarak, Madem han mna kpe alyorsun, yzk neden almyorsun? diye sor d u : Bak, u r a d a kpelere uygun iki tane yzk duruyor. Onlnn da alrsan her kadnn gnlne gre, pek gzel bir armaan olur. 105

Vekil glmseyerek u m u r s a m a z bir. tavrla, Koy b a kalm onlar da. dedi. S o n r a gld: Ama hanmma de il bu hediyeler, hanmm alt ay n c e ld benim. yi sat yaptna sevinen kuyumcu hemen yzkleri de kpelerin yanna katarak: ' Eh, bunlar da yeni hanmna olsun, gayri, dedi. A d a m c e v a p vermedi. Durmu yine stdudan s vazlyordu. Kadnn orda durduundan haberi olduunu bir kere bile belli etmedi. Kpeleri sarlnca ald, gitti. O gidince a n a belli belirsiz iini ekti ve a r k a s n d a n bakt. Onun ziynet ald kadn yar kskanr gibiydi. n k, bunlar tam onun ta kzlndan beri istedii gibi ey lerdi. Hatta k o c a s da szmona o mektupta gnderdii parayla byle bir eyler almasn yazmt. Fitne kar bir zaman: Hani o alyorum dediin yzkler? diye sorar o l mutu. Gster biimlerini grelim. A n a nce, Kuyumcu yapyor daha, sonralar d a , Bir yere koydum, nereye koyduumu unuttum. diye bir sr bahane uydurmutu. En sonunda g e e n yl fitne kar o hain tavryla, Sen o yzkleri t a k m a y a c a k msn daha? deyince a n a : Takmaya gnlm raz deil ki! E r k e i m hele bir dnp gelsin, o g n takacam, diye c e v a p vermiti. imdi kuyumcudan tokay alp s a n a taktktan s o n r a yola dzld a m a . akl hep o incecik, kibar g m eyler deydi. Dorusu kan-ter dkerek topraktan kard para cklarn incik boncuk iin h a r c a m a y a ii raz deildi. A d a m sen de, bundan s o n r a onun s s l o l m a s , olmamas kimin umurunda? yisi mi durduu gibi dursun d a h a iyi... A n a iine karamsarlk dolarak, byle dne d n e yoluna devam etti. S u r kapsndan kt ve kyceizine g i den dar, kr yoluna sapt. Bu kez de evini ve evine gidince yiyecei yemei dnmeye b a l a d . Vcudunun bildii tek avuntu yemekti u gnlerde... Birden vekil k alacakaranlnn glgeleri a r a s n d a n karak karsna dikiliverdi. Birdenbire ve k a p k a r a n 106

lk kt glgelerin a r a s n d a n , o iri y u m u a k eliyle kad nn bileini kavrad. Y o l d a da kimsecikler yoktu. Nasl olsun, evlinin evine, kylnn kyne dnd saatti bu, ortala kuru bir a y a z k m t . . . Byle z a m a n l a r d a i olmayan s o k a k t a durmazd. A m a , ite erkek k a r s n a kp bileini tutuvermiti. O n u n elini zerinde duyan a n a sersemlemi gibi, bir e y diyemeden, kmldayamadan kalakald. O z a m a n erkek cebindeki kk g m knn kard ve zorla kadnn kendi elindeki eline tututurdu, par maklarn kvrp kapatt ve: . Bunlar ben senden b a k a s n a alm deilim. S a na aldm. Hepsi senin, dedi. S o n r a surlarn nndeki glgelere kararak grn mez oldu. A n a elindeki g m ziynetlerle yine yalnz b a n a kalmt. A n c a k o z a m a n kendini toplad ve, Olmaz, a m a ol maz, diye bararak k o m a y a b a l a d . Gel gr ki, erkek gzden yok olmutu. A n a ta sur k a psna dein koup dkknlardan vuran titrek klarn aydnlatt s o k a a iyice bakt halde onu gremedi. K a sabann iine girip a l a c a k a r a n l k t a u bu erkein yz ne bakp durmak arna' gittiinden, kararsz, utanga, orada duralad. S o n u n d a s u r kapsn bekleyen erler s a 1 brszlanarak: Kadn kii, k a c a k s a n k gayri, kaplar k a p a ma vakti geldi! diye bardlar. Ortada komnist diye yeni bir c i n s ekyalar tremi. Tanr korusun! Kilidi sk vurmak gerek u gnlerde. O z a m a n kadn dnd, kapdan ayrld. Tepeyi trma np vadiye indi ve biraz gittikten s o n r a ziynet ksn koy nuna soktu. G n batar batmaz k o c a m a n , buz gibi s o u k ve prltl bir ay domutu. A n a evine g e kald. Vard nda o c u k l a r y l a kocanine uyumulard bile. Y a l n z c a byk o l a n uyankt. Anasnn geldiini d u y u n c a : Merak ettim seni be ana! dedi. Gelip a r a y a caktm a m a , ninemle ocuklar brakp kmaktan ekin dim, 107

Onun byle, kendisi k o c a adamm gibi tekilere o c u k deyii bile a n a y a zevk vermedi. Yemeini yiyip bitirdikten s o n r a yataktan y a n a bakt. Mum nda byk olann da uyumu olduunu g rnce perdeleri kapayp m a s a b a n a oturdu ve koynundaki k k kn karp y u m u a k kd y a v a a at. Yzkler bembeyaz prldyordu ve kpeler de pek gzeldi. Her birine tane k c k , incecik zincir takl mt ve her zincirin ucundan minik bir o y u n c a k s a r k yordu. A n a kpeleri kendi nasrl parmaklarnn a r a s n a ald, inceden inceye gzden geirdi. Zincirlerden birine k c k bir balk, ikincisine minnack bir ngrak, n c s n e de ufak bir yldz aslmt. Hepsi de hangi k a d nn o l s a houna gidecek biimde, u s t a c a , n a z i k e yapl mt. Anann sert, esmer avular mrnde byle gzel eyler tutmamt d a h a . Bir sre oturduu yerden bu ziy netlere bakt, bakt, s o n r a onlar yine k d a sard. B u n lar ne y a p a c a n , vekile nasl geri vereceini bilemiyor du. Yorgann altna, ocuklarn yanna girdii z a m a n da uyku tutmad. Geri g e c e a y a z iliklerine ilemiti a m a , yanaklar alev alev yanmaktayd. Uzun z a m a n uyku tut mad, sonunda dald z a m a n da pek hafif, tedirgin bir u y k u y a dald. K h prl prl y a n a n tuhaf ziynet e y a l a r , kh elini tutan s c a c k bir erkek eli ryalarna girdi, durdu.

108

" O T N bahar boyunca a n a vekili dnd durdu a m a . bir d a h a , ta yaz b a n a dein bir d a h a g remedi onu. T a r l a d a budaylar hafif altn rengine dnmekteydi. Tohumluk pirinler ekilmi de yeni yeni, yemyeil filizler srmeye balamt bile. A n a tohumluk pirinci drt k e karklara ekmi ve karklar evin yaknna yapmt ki kocanine gelip konan a g z l kular kovalayabilsin. K e n di yrei ise s c a c k ve bo duruyordu; srlm de ekil memi tarlalar g i b i . . . Y a z banda bir g n d ; yumuack s c a k , rzgrsz bir g n . Austosbcekleri keskin s e v d a tleriyle a ryor; a k a doyduktan s o n r a yine sesleri yavalayp uyu a r a k snyordu. G n e k k vadiye scakln duru, lk bir a r a p gibi boaltmaktayd. Kyceizin tek s o k a ndaki d z g n , yuvarlak t a l a r gnein scan geri ver d i k e stlerindeki h a v a prl prl titreyerek oynar gibiy di. Ve bu titrek, prltl buu dalgalarnn a r a s n d a , kk vcutlar terden parlam, plak ky ocuklar k o u u p oynuyorlard. Bir soluk bile rzgr yoktu. A n a kap nnde dur m u , iddetli scaklarn hi bylesine erkenden bastrd n hatrlamadn dnyordu. K k olan gl ky s n a gitmi, s u y a girmiti. Glerekten arkadalarn a ryordu. Byk olan ceketini karp pantolonunun p a 109

alarn baldrlarna kadar svam b a n a , bir zamanlar babasnn olan geni kenarl, eski bir bambu a p k a g e irerek tarlaya gitmiti. Kz, gneten k a m a k iin evde oturuyordu ve s k sk iini ektiini a n a s duyabiliyordu. Bu s c a k t a n y a l n z c a kocakar honuttu. Gnein tam a l nna oturup hrkasn karm, kurumu, burumu ih tiyar vcudunu s c a a amt. stiyordu ki g n e , g snde kurutulmu birer deri p a r a s gibi s a r k a n meme lerinin ta iine, ta iliklerine ilesin. Gelinini g r n c e o tiz sesiyle: Yaz geldi mi lmden korkum kalmyor, a k zm! diye sylendi. Benim gibi kabnda kurumu a c u zeler iin g n e yeni kan, yeni c a n gibidir! A n a ise d dnyann s c a n a d a y a n a m a z bir durum dayd. Kendi ierisindeki kzgnlk erip yetiyordu orta. He le bugn damarlarndaki kan bile, iinin kzgnlndan, gkgrlts gibi grldeyerek akyordu s a n k i . Gidip u pirinlere az d q h a su vereyim, k o c a nine, her eyi kurutuyor bu hava, diyerek evden ayrld. Trmn alp b o su kovalarn omuzuna a s a r a k y rd. Pirin yataklarnn biraz ykseinde bir su birikin tisi vard. A n a o y a n a doru yrdke biraz ferahlad, n k hava burada da s c a k olmakla birlikte kyn iin deki gibi boucu deildi, hi o l m a z s a . A n a yolda hi kimseye rastlamad. le yemein den sonra erkeklerin dinlendii saatti. E v d e oturmayp tarlaya giden birka a d a m bile s c a n iddetinden i g remeyip glge a r a m ve sinek konmasn diye a p k a l a r n yzlerine siper ederek birer a a dibinde uyuyakal mlard. Yarlarnda da hayvanlar duruyordu, balar eik, gvdeleri s c a k t a n , uyuukluktan g e v e m i . . . A n a kyn iindeki ve hele kendi damarlarndaki kzgnlktan ylei T ne bunalmt ki gkyznden y a a n kzgnla kar bi raz d a h a dayanklyd. Biraz tohum karklarn dzeltti. S o n r a elindeki bel le yukarki su birikintisinden karklara inen bir k k hendek kazd. Y u k a r y a kp kovalarna su doldurarak

10

k a z m olduu hendee aktmaya b a l a d . Kovalarn te ker teker doldurup boalttka toprak slanp simsiyah ke siliyor ve a n a y a susuzluktan lmek zere olan bir varl , s u y l a yeniden canlandryormu gibi geliyordu. Bir a r a belini dorultup kovalarn yere brakt, biraz dinlenmek zere gidip su birikintisinin bandaki yeillie oturdu. Oturduu yerden kuzeye, kyn olduu y a n a b a karken s o k a k t a bir erkein durup kocanineye bir eyler sorduunu, s o n r a dnp kendi oturduu yere doru g e l diini grd. * Kadn dikkatle bakt ve az s o n r a onun kim olduu nu tand. B u . toprak sahibinin vekiliydi. O z a m a n a n a onun verdii ziynetleri hatrlad ve ban nne edi. Ne y a p a c a n bilemiyordu. Ziynetlerin lafn a s a geri ver mesi gerekti, o y s a ki imdi gnn u aydnlk saatinde eve gidip o ky karmay, a d a m a vermeyi gz yemiyordu. n k , s o k a k t a n gelip geenler bile grebilirdi bunu. S o n r a k o c a k a r da uyankt ve stne vazife olma yan eyleri hemen grp fark etmekte de birebirdi. B y l e c e a d a m yaklat. yice y a k l a n c a a n a a y a a kalkt, hem mevkice' ondan a a , hem de o erkek ken disi kadn olduu i i n . . . Vekil o k serbest, rahat bir s e s le: Rahatsz olma, kadn karde, budaylara bak maya geldim, dedi. Bu ylki rn tarlalarn durumun dan tahmin etmek istiyorum! Bir y a n d a n konuurken bir y a n d a n da gzlerini k a dnn vcudunda dolatrp duruyordu. H a v a s c a k oldu u iin a n a bir tek hrka, bir de eskilikten tenine yap m partal, yamal bir mavi pantolon giymiti. Erkein gzlerini, kendi plak esmer ayaklarna diktiini fark et ti ve yreinin rpntsndan rkerek, biraz s a y g s z ' b i r ekilde mrldand: Tarlalar u tarafta. Git, bak! Vekil de durduu yerden tarlalara doru yle bir bakt, s o n r a o kibar, kasabal haliyle c e v a p verdi: 111

 Tarlalarn durumu g z e l , kadn k a r d e . . Bu yl k h a s a t g e c e n yllar belli pek aratmayacak. Byle diyerek cebinden ikiye katlanm k k bir defter karp anann imdiye dein hi grmemi olduu bir eit ubukla bir eyler y a z d . Bu ubuk, arzuhalcinin kam gibi mrekkebe banlmak istemeden, kendiliinden siyah siyah yazyordu. A n a onun yazn seyrederken hem meraklanm hem de byle, bilgili, efendi bir a d a m y a n da o l s a kendi ne bakt diye d o r u s u biraz koltuklar kabarmt. Bu s e ferlik ziynetlerin szn etmemeye karar verdi. Vekil yazsn yazjp bitirince yine stdudan s v a z layp glmseyerek o n a dnd: Vaktin v a r s a b a n a sizin u a r p a tarlasn g s teriver. dedi. Hangisi sizin, hangisi emmi olunuzun, hep kartryorum. A n a isteksiz isteksiz, Benim tarla n a h a u y a m a c n ardnda, diye c e v a p vererek ban edi ve yerden trm n alyormu gibi yapt. A d a m , Yamacn ardnda, yle mi? dedi ve hep g lmseyerek o iri, y u m u a k eliyle stdudan s v a z l a m a k ta devam etti. S o n r a sesini iyice yumuatarak. Sen g s ter b a n a u tarlan, hanim ana, dedi. Gzlerini a k t a n a a a n a y a dikmiti imdi. A n a kendini bu baklarn etkisinden kurtaramad, trmn elinden brakarak onunla birlikte yrmeye balad; yal nz, det olduu zere erkek nde, kendisi a r k a d a gidi yorlard. G n e balarna vuruyordu, ayaklarnn altnda top rak imenler iinde y u m u a c k , s c a c k t . Yrdke k a dnn damarlarndaki k a n a tatl bir baygnlk yaylr oldu. Sebebini bilmedii halde, nnden yryen erkei seyret mek ona bir derin zevk vermeye balad; erkein terden parlam dzgn, soluk renkli e n s e s i , uzun y u m u a k y a z lk urbasnn iindeki vcudunun kmltlar, temiz beyaz oraplar ve siyah bez papular iindeki a y a k l a n . . . K e n disi yalnayak, s e s k a r m a d a n yryerek o n a yaklatk112

a burnuna gzel bir- koku geliyordu. L a v a n t a d a n d a h a kuvvetli, erkek kannn, erkek teninin, erkek terinin koku s u . Bu kokuyu iine e k t i k e a n a istekle dolup tayordu. y l e bir istek ki onu kendi kendinden, aklna gelenden korkuttu. A n a imenli yolun stnde znk diye durarak ke sik s e s l e : Bir ey unuttum, kocanine iin! diye adeta in ledi. A d a m dnp ona b a k n c a kadn yine btn vcudu kzp zlerek, bouk bouk; Bir ey vard y a p a c a m , unuttum, diye keke ledi ve dnd gibi hzl hzl yrmeye balad. Vekil onun arkasndan bakakalmt. A n a dosdoru evine gitti ve usulca ieri girdi. Onun geldiini kimse fark etmemiti, nk herkes uykudayd. Gn ilerledike hava bsbtn arlamt. Kar kap da yengenin a z a k uyku kestirdii grlyordu. B e bei de meme emerken uyuyakalmt. Kocanine hl be line k a d a r soyunmu olarak uyuyordu. K z da en sonun da evin iindeki b o u c u h a v a y a dayanamayp dar k m, ban yastk diye serin bir t a a dayayarak uyku ya dalmt. En kk olan ise rlplak, sdn di bine boylu boyunca uzanm horulduyordu. H a v a deimiti. Ortalk kararp bsbtn kmltsz kalm, scaklk s a n k i d a h a derin, d a h a yakc olmutu. Tepelerin ardndan i k i n , siyah, ejderha gibi korkun k o c a m a n bulutlar kagelmiti. A m a , yine de iin iin bir garip kla aydnlanm gibiydiler, kenarlar g m yaldz izgiliydi, hepsinin. leden sonrann bu s o n s u z , bu kzgn sessizlii iinde bir tek bcein, bir tek kuun bile t duyulmaz olmutu. A n a ise uykulu ve.uyuuk olmaktan ok uzakt. Usul ca ierki lo, s e s s i z odaya girdi, yatan stne oturdu. Damarlarndaki kan gmbr gmbr a k a r a k kulaklarn uuldatyordu. O grbz, a c k m vcudunun kan. Derdi nin ne olduunu biliyordu gayri. K a s a b a l bir kadn filan o l s p , hastaym diye kendini aldatrd. A n a bunu yapmad. ANA F . : 8/113

Derdinin ne olduunu bilip dururken kendini aldatmaya c a k kadar s a d e bir huyu vard. imdi ii mrnde bil medii bir korkuyla dolup tayordu, nk ok iyi far kndayd ki u kendi iindeki gibi bir alk giderilmedike insan kudurtur... Adama kar koyabilecei aklnn ucundan bile g e miyordu. Kendisinin de onun kadar a olduunu anlamt bir kere. Kendi k e n d i n e : inallah beni istemez bu adam! diye inlemekten b a k a aresi yoktu. nallah beni istemez de ben de kur tulurum! Daha o an. btn korkusuna ramen bir kuvvet onu Itmiesine kalkt o yataktan, uyuyan kyn iinden g e ti, demin gelmi olduu yoldan gerisingeriye, tarlalara doru gitti. Bann stnde o kocaman, o simsiyah par lak kenarl bulutlar ve evresinde, bulut karanlnn iin de yeilleri parl panl, tertemiz yanan tepeler. K k kvnm kvrm kr yolu boyunca yrd. Yolun tesindeki d nemete kk, ykk bir tapnak vard, bu tapnan kap snda adam durmu, onu bekliyordu. Ana onun nnden g e i p gidemedi. Yapamad bunu. Adamn tapnaa girdiini grnce kendi de kapya gidip bakt, adamn erde beklediini grd. Penceresiz ta pnan alacakaranlnda durmu bekliyordu. Ve gzleri bu alacakaranln iinde bir hayvann gzleri gibi l dyordu. Gzleri bile bekler gibiydi adamn. Ana ieri girdi. L o kta birbirlerine baktlar. D iinde ki insan, aresiz, kendilerini tutmak gcnden yoksun... nne g e emeyecekleri ey iin hazrlanmaya baladlar. Yalnz, bir kez, kadn duralad. Dalm olduu dten uyanrcasna ban kaldrd ve tapnan tanrsn gr d. B a tanr grm geirmi bir ihtiyar adamd kl g z lerini karya dikmi oturuyordu. ki yannda da yardm c s olan birer kk tanr vard; dua etmek ya da korun mak iin tapnaa giren yolcular avutmaya hazr kk, kendi halirlde yol tanrlar. Ana karm olduu a m a n ald ve gzleri rtlsn diye tanrlarn balarna att. 114

XI

A Y N I g n n bitiminde rzgr uzak tepelerden bir k a p lan kkrer gibi birdenbire koptu. I o k t a n s n m , yamurdan a r l a m bulutlar bu r z g r g k y znden indirdi. S a a n a k l a r birden boand ve gndzn scan ykayp gtrd. Y a m u r d a n sonra ortal b a s a n sisler s o n u n d a a l n c a , s a k i n , kuruni ufuklardan s e rin, duru ve s a f bir a f a k skt. 6u beklenmedik frtna ve a y a z , gklerden k o c a k a r nn zerine bir lm habercisi gibi inmiti. K o c a k a r le zeri dald uykudan vaktinde uyanamam, g n bat tktan sonra esen rzgr o plak, k o c a m v c u d u n a iyi ce ilemiti. A k a m z a m a n a n a , tarladan, alnnn teriyle i ilemekten d n y o r m u a s n a s e s s i z , s a k i n eve geldii z a m a n ihtiyar yer deinde titreme nbetleri ve s a n c l a r iinde buldu. K a y n a n a : Cin arpt beni. kzm, n a z a r indi bana! diye inim inim inleyerek o k c k , kupkuru elini uzatt. A n a onun elini a l n c a tersiz ve aiev alev y a n m a k t a olduunu grd. A n a n n nerdeyse sevinecei geldi bu ie. Kendi iin den geenleri, o gn y a p m olduu o tatl ve kt ii a k lndan silecek diye ihtiyarn hastalna seviniyordu, ner deyse. Pek kt karard gkyz. diye mrldand. Han diyse eve gelip b a k a y a z d m , d a r d a msn diye, a m a s o n ra elbet g n bu rengini grr de ieri girer, dedim. 115

K o c a k a r : Uyuyakalmm, diye inledi. Bir uyumu u m , bir uyumuum... hepimiz uyumuuz. Uyandmda bir de ne greyim gn ekilmi, her yanm buz kesmi. A n a hemen su kaynatt. ine zencefille b a k a bahar lar da katp ihtiyara iirdi. Yine de geceleyin ihtiyann o kupkuru atei ykseldike ykseldi. Nene imdi nefes alamadndan yanyor yaknyordu. Cinler gelip br nn stne oturuyorlar, baklarn onun cierine saplyorlarm. B i r a z sonra konumas da durdu. imdi s k k cierlerinden k a n hrltl nefesi duyuluyordu yalnz ca. A n a ise uyank durmak zorunda olduuna seviniyor du. Btn g e c e uyumayp kaynanasnn b a u c u n d a nbet bekledi. htiyar su istedike su veriyor, yorgann ittike stn rtyordu. Nenecik her yannn yandn syle yerek szlanyordu a m a , durup durup titreme nbetleri de geiriyordu. Darda k a p k a r a bir g e c e vard. B a r d a k t a n boanrc a s n a yaan yamurlar evin s a z damn yer yer yarp ieri girmeye balamt Ana ihtiyarn yatan odann tavan a k a n kesinden, byk yatak tarafna ekti, tava nn deliini bir hasrla ttt. Btn bu ileri szltsz y a p yordu. Btn g e c e bo oturmadka sevindi, durdu. Sabahleyin ihtiyarn durumu arlamt, hem de g z le grlecek kadar. A n a olan gnderip emmi olunu a rtt. Emmi olu geldi, yenge de geldi, konu komu da geldiler, kocakarnn b a n a toplandlar. K o c a k a r bir b a kyorsun kendini biliyor, bir bakyorsun ateinin fazlaln d a n , nefes alrken duyduu a c d a n kendini kaybedip gidi yordu. Her gelen bir b a k a akl retiyor, bir b a k a ila s a l k veriyordu. A n a da her birini ayr ayr denemek iin o r a y a buraya koturup duruyordu. htiyarck bir seferinde kendine geldii zaman.- etra fnda toplanm olanlar grd, dolu sinesinden hrltl h rltl kan nefesiyle: Bir cin var stme oturuyor, b a s t r y o r / e z i y o r beni, diye sylendi. Saatim benim... Saatim...

O z a m a n a n a neneclin bir ey sylemek istediini sezerek hemen yanna kotu. Gelgelelim htiyar diyeceini bir trl diyemiyor, titreyen elleriye srtndaki kefenlik hrkay ekitirip duruyordu. Hrkann st y a m a d a n g e ilmez olmutu, artk. Her y a m a yamanfa kocakar sevi nerek, bu kefenlii de eskitmeye yemin edip glmt. imdi i s e hrkay ekitirerek nefes nefese bir eyler sy lemeye alyordu. Gelini onun zerine doru eildi. K o cakar: u hrka, diyordu, yama dolu... olanm... tekiler bu szden bir ey anlamayp merakla bir birlerine baktlar. Ama byk olan hemen atld: Ana, ben bildim nenemin ne istediini. Yeni kefen istiyor, n c kefenliini giyip yatsn istiyor. Hani b a bam gndereceim diye yazdyd. Nenem hep derdi y a , bu ikinci kefeni de eskiteceim diye.. J Olann bu szleri zerine ihtiyarn yznde clz bir gl belirdi. Komular: Ne y a m a n ihtiyarmt, bu! diye balarn sallad lar. Sznn eri, dedii dedik actzeymi, inan olsun. n c kefenimi de giyeceim dedi y a , giyecek alimal lah! Kocakarnn k m , b a y k u u m s u yznde de snk, lgn bir nee parlayvermiti. Zorlukla konuarak yine: Srtma giymeden lmeyeceim... diye fsldad. Bunun zerine hepsi t e l a a kapldlar. Emmi olu ke fenlik k u m a a l m a y a kotu. A n a d a : En iyisinden, yle tok, krmz bir pamuklu al ver, diye tembih etti. Elinde gmn v a r s a harcayver, ben s a n a yarn veririm. K a y n a n a s n a en iyisinden kefenlik yapmay a k l n a koymutu. O g e c e herkes uyuyunca topra kazp gm m olduu gmleri kard, kocanineyi son deminde honut etmek iin gerektii k a d a r para ayrd. S a n k i yapm olduu ey, dnmek istemedii, var lnn gizli kelerine gmd o s a a t , o saatin bekleyen hatras imdi a n a y a her zamankinden byk bir efkat 117

veriyordu. Onu kendi yaknlarnn hatr in kendin! ha rap etmeye kkrtyordu. ! oktu, ana bundan honuttu. u anda evresindekiler iin san sprge etmek o y a a m olduu gizli saatin ykn biraz hafifletir gibiydi. ki gecedir uyku yz grmemi, kendini yormak iin elinden geleni yapmt. o c u k l a n n bir kere bile azarlamamt. lm deindeki ihtiyara ise g z gibi bakyor du. . Emmi olu kefenlii getirince ana kuma koconinenin gzlerine yakn tuttu ve: Ha gayret, kocanlne, hr kan bitene dek. dayan. dedi. Yksek s e s l e konumutu nk, ihtiyarn kulaklar her an biraz daha iitmez, gzleri her an biraz daha gr mez- oluyordu. Kaynana da yiitlii elden brakmad. Yak. lmem daha. dedi. Oysaki nefesi konumaya yetmez olmutu, gayri. Hatta hi nefesi kalmam gibiydi. Her ald soluk cier lerinden a c n a c a k bir hrltyla, glkle kyordu. A n a inesini iletmeye balad, o gzelim, pahal ku matan gelin giysisi gibi prl prl, krmz kefenlikler dikti. htiyar yatt yerden, anann kucanda ldayan kuma a snk gzlerini dikmi bakyordu. Artk yiyemez, ie mez duruma gelmiti. nsan stnn bazen lm halinde ki hastalan kurtard bilindiinden, iyi kalpli, emzikli bir kadn kendi memesinden bir t a s iine st skp getirmiti ama. ihtiyar bunu bile yutamamt. Ald bir para nefes le yayor, kefenlikleri dikilsin diye bekliyordu. Ana durmadan diki dikiyor, komular, dikie a r a vermesin diye yemek yapp getiriyorlard. Kefenlikler bir gn, bir g e c e tamam olmadan dikildi, bitti. Emmi oluyla yenge, daha birka komu anann ban beklemilerdi. Evlerine giden kyller dahi uyumamlar, a c a b a bu yar a n a m k a z a n a c a k y o k s a lm m. diye merak ediyor lard. Kefenlikler bitti sonunda, o gzelim al urbalar dikil di. Emmi olu ihtiyar deinden kaldrd, anayla yenge 118

de yepyeni giysileri onun artk kuru. kararm dallar a n dran kollarna, bacaklarna geirdiler. Kefenliin bittiini ihtiyarck bildi. Konuamyordu. Yatt yerden hrltl son birka nefes daha ald, gzle rini iri iri a p o d i s i z azyla glmsedi. Muradna ermiti. ki tane kefeni eskitip ncsn giymenin nasip olduunu bile bile, sevine sevine ld.

**
htiyar gmlp cenaze tela s o n a erdikten sonra bi le, ana bo durmad. Tarlada her zamankinden daha fazla alp didinmeye balad. O l a n bir i yapmaya kalksa imdi a n a : Brak, ben yapaym! diyordu. Kocanineyi pek aryorum. Bu kadar a r a y a c a m hi aklma gelmezdi. y le pimanm ki. neden o g n hava bulutlannca gidip ona bakmadm diye. Anann kaynanasnn lmne pek y a s tuttuu, ken dini sulu grd btn kyceize yayld. Herkes yasn d a n tr onu verek: Ne iyi gelinmi, byle zlyor. dediler. Anay da: Yas tutma pek byle, kadn karde. diye avutuyorlard. Pek koanyd, gayri. Demek mr bu k a darm. Daha biz konuamaz, yryemezken, her birimi zin saati alnmza yazlyor. Ee, bu saat gelip atnca y a s tutmann ne yarar var? B a k erkein hayatta, ok kr, iki tane de olun var. Kalbini btn tut. kadn karde! Ne var ki a k a ah vah edebilmek u gnlerde anay rahatlandryordu. n k iinde bir gizli korkusu vard. Frtna iinde yaam olduu o saatten beri iinde gizlen mekte olan bir korku. Artk tarla ii bile ona bu korkuyu unutturamaz olmutu. S o n gnlerin telana, hatta k o c a ninenin lmne bile krediyordu a n a imdi. Yrei ezi lerek: yi ki lp gitti, ihtiyarck, hi olmazsa bu, teki eyi grp renemeyecek, diye dnyordu. 119

Aradan bir ay g e i n c e anann korkusu artt. ki, c ay geti ve harman vakti gelip att. Dven dvld, bit ti. H a s a t tela arasnda anann korkusu da korku olmak tan km, kesin bir bilgi haline gelmiti. D a h a fazla p henin gerei yoktu, gayri. A n a b a n a en byk felaketin geldiini biliyordu. O ki olan ocuklar dourmu, k ynde herkese s a y l a n bir hatun kiiydi!.. O y a z frtnas nn koptuu gne, kendi s e r s e m c e isteklerine lanet oku yordu imdi. O z a m a n akl etmesi gerekirdi. Kendi vcu dunun yle kzk, bekler, ister bir durumda olduu, v cudunun alndan b a k a bir ey dnemedii yle bir saatin tam meyve verecek bir s a a t olduunu o z a m a n bil mesi gerekirdi. Ya sonra adamn vcudu. O erkeklikle dopdolu, o g l , gzelim vcut... iin sonunun b a k a tr l k m a s dnlebilir miydi? Ne tuhaf bir analkt bu kez kadnn b a n a gelen ki bu denli gizli tutulmas artt ve geceleyin, o c u k l a r m l ml uyurken onun ruhunu ylesine bir t a s a y l a karar tyordu! A n a ne kadar aererse ersin kimseciklere belli etmiyordu. Ne tuhaftr ki a n a k o c a s n d a n olma ocuklarn tarken aermek nedir bitmemiti. O y s a imdi a z n a koyduu her lokma onu perian ediyordu. indeki tohum zararl otlarn tohumlar gibi alabildiine byyp serpi liyor, kendini besleyen vcudun i n s a f s z c a cann emip bi tiriyordu, s a n k i . Gelgelelim a n a darya kar hibir ey belli edemiyordu. Gecelerce iinin fenalndan uyuyamad bile. Yatak t a oturup, s e s s i z s e s s i z : Keke yine yalnz, temiz olsaydm, diye inledi. u iimdeki nesne yok oluverse de yine yalnz bama k a l s a m hi yaknmazdm. K a kereler derdinden deliye dnerek kendini o r a c a , yatan direine a s m a y dnd. A m a , y a p a m a d bir tr l. Kendi masum yavrular vard a r a d a . Onlarn uyuyan yzlerine baktka a n a byle bir ey y a p a m a y a c a n bili yordu. S o n r a cesedini, bakalm neden ld diye evirip e J 120

virdike komularn nasl bakacaklarn dnmeye de dayanamyordu. B y l e c e a n a , y a a y p gitmekten b a k a kar yol bu lamad. Yine de btn bu ektii skntlara ramen anann k a s a b a l e r k e e kar duyduu istek krelmi deildi. C o k kere kadn onu hem arzuluyor hem ondan nefret ediyordu a m a o b a k a ! T e r s i n e , kadnn iindeki sr bydke, ze rinde erkein etkisi de artyor gibiydi. Kendini ona tes lim ettiine bin kere piman olmutu, olmutu a m a g e c e g n d z onu arzulamaktan da geri kalmyordu. Utanc i tendi, erkee kar koymad iin duyduu pimanlk ger ekti a m a gel gr ki bunlara ramen erkek yine de g znde ttmekten geri kalmyordu. Yalnz, gidip vekili a r a m a k anann arna gidiyordu. Gren olur diye de korkuyordu. A d a m o n a gelsin diye beklemekten b a k a a r e s i yoktu. A n a y a yle geliyordu ki bir k e z kendisi gidip adam arad m gayri ii bitiktir, on dan s o n r a a y a a dp orta mal olmas yakndr. Gelgelelim ne gariptir ki vekil a n a d a n y z evirmie benzerdi. K o c a yazlar geldi geti de vekil kye bir daha uramad. A n c a k harman yaplp bittikten sonra geldi; o z a m a n da eskisi gibi huysuz, aksilii zerindeydi. Kendi payna d e n erzak bu k e z son tanesine k a d a r ald da anann byk olan a p kalarak: Acep ne ettik de adam kzdrdk, be ana? diye sordu. Geen sene nasl iyiydi! A n a a s k suratla: Ben nerden bileyim? diye c e v a p verdi, a m a biliyordu. A d a m n ondan y a n a hi bakmayndan anlamt. H a s a t erefine len verdikleri z a m a n bile vekil a n a dan y a n a hi bakmad. O y s a o tertemiz ykanm, s a l a rn y a l a tarayp dzeltmi, zerine temiz bir hrkayla pantolon giymiti. K o c a dnyada bir ift orab vard, onu du giymi, zerlerine kocaninenin c e n a z e iin yaplan arklarn takmt. 121

Byle giyinmi k u a n m olarak, yanaklar umuttan utangalktan kzarm, iindeki gizli korkularn etkisiy le gzleri parl parl, o r a y a b u r a y a kouyor, qdamn dik katini ekmek iin bir sr i gryordu. Bunlardan b a k a , sesini ykseltip glerek etrafndakilerle konuup duru yordu. Ky kadnlar, eskiden erkeklerin y a n n d a hep s e s s i z duran anann b u y k s e k sesle g l p a k a l a m a s n a , alev alev yanan yanaklarna, o ldayan gzlerine a p kaldlar. Gelgelelim a n a ne y a p s a a d a m ondan y a n a bakmyor du. Yeni rnden pirin raksn tadna b a k m a k iin yudum larken: Bu ikiden benim iin de bir iki testi ayrn, dost lar! diye bard. Azn da iyi mhrleyin ki tad k a p gitmesin. A m a , dnp kadndan y a n a bir k e z bile bakmad. K a dn onun yanna ya da nne gidip durduu z a m a n da er kek, adn bile bilmedii rasgele bir kyl kadnmcasna, onu grmezlikten geliyordu. Kadnn b u n a d a h a fazla d a y a n a c a k g c kalmad. Evet, sevinmesi gerekirdi erkek onu artk istemiyor diye. Ne var ki. dayanamyordu. lenin orta yerinde evine dn d, bir zamanlar adamn alm olduu ziynetleri, s a k l a d yerden elleri titreyerek buldu, kard. Kulaklarndaki delikler kapanmasn diye b u n c a yldr takt telden halka lar karp kpeleri takt. Yzkleri sert, nasrl p a r m a k l a rna geirdi. Kendini bu haliyle a d a m a gstermek iin yine len yerine dnd. Ky kadnlar, yiyip ien erkeklere hizmet iin m a s a nn bir yanna toplanmlard. Fitne kar da onlarn arasn dayd. Ayandaki yeni arkiar grnsn diye bacaklarn uzatm oturmutu. A n a y i grnce: Aman. a m a n , kadn karde, demek o ziynetleri gerekten aldn ha! diye seslendi. Erkeinin dnp gel mesini beklemeden de takmsn, gryorum!

122

 y l e bararak konumutu ki kadnlarn hepsi bakp gltler. Bu kez erkekler de kadnlarn neesine bakp gldler. G l m e y i , anann zerine yaplan a k a l a r d u y u n c a vekil de kibirli, u m u r s a m a z bir tavrla ban kaldrp bak t. Bir y a n d a n azndaki lokmay ineyerek yine yle u m u r s a m a z bir b a k l a ve anann duyabilecei gibi yksek bir s e s l e : Kimdir bu kadn? diye sordu. Gzleri bir an anann kpkrmz kesilen yznde dur d u . S o n r a vekil onu hi tanmyormu gibi ban evirdi, nndeki yemee bakt. A n a ise, yz birden s a p s a r kesilerek o r a d a n kat. Herkes de onu kendi a k a l a r n d a n utanp kat s a n a r a k bsbtn gltler.

*
O gnden s o n r a a n a bakalarndan k a a r oldu. G nn ocuklaryla geiriyor, iinde gitgide byyen o fena eyi herkesten saklyordu. G e c e gndz btn d n c e s i bu eye bir a r e bulmakt. Grnte yine her zamanki gibi durup dinlenmeden alyordu. Zahiresini istif etti, k hazrlklarn bitirdi. Bu srada g z bayram oldu. Kyceizin her evi kendine gre bayram etti; sepetlerinin klk zahire dolu oluunu kutla dlar. Yemekler yaplm, kyn kk s o k a nee, mut luluk iindeydi. G e r i anann ne neesi vard, ne de mut luluu. A m a , yine de .ocuklar iin ayreklerl yapt. O g e c e ay d o u n c a dven yerine ktlar, rekleri stle rin altnda yediler. Gkte dolunay nerdeyse g n e kadar parlakt. Gelgelelim zerlerinde bayram keyfi yoktu. o c u k l a r kendi eksikliklerini ve analarnn neesizliini ta ilerinde duymu gibiydiler. S o n u n d a byk o l a n : Bazen iime b a b a m lm gibi geliyor, dedi. Yoksa elbet gelirdi. Anas irkilerek hemen: Kt evlat! diye bard. n s a n kendi b a b a s n a lm kondurur mu hi? A m a aklna bir ey gelmiti. 123

O l a n . Bazen diyorum ki k s a m , gidip babam a r a yp bulsam! dedi. Bu sefer k budayn ektikten sonra gideyim bari. S e n bana biraz para verirsin. Klklarm da kn yapp omuzuma alrm. Olur a, belki hemen bulamam da uzun zaman yollarda k a l a c a m olur. Bu szler anay korkuttu. Olunun akln elmek iin: Hele sen bir rek daha ye bakalm, olanm, dedi. Hele bir yl d a h a bekle bakalm. S e n de gider g e l meyiverirsen benim halim nice olur? Hele bir bekle k k kardein bysn, senin yerini tutacak kadar olsun! En kkleri, istedii bir eyier olduu z a m a n hep hrnlard. Simdi de dik dik: Aabeyim giderse ben de giderim! diye sylenip o kk, krmz azn bzerek kzgn kzgn a n a s n a bakt. A n a bu sefer byk olunu knad: Bak grdn m yaptn? Byle konuup onun da akln eliyorsun. S o n r a artk bu konu zerine b a k a s z etmedi.

*
a* A m a , fikir k a f a s n a taklmt. S o n r a d a n a n a bu mese leyi dnmeye koyuldu. te surda be yldr yapayalnzd. B e yl bu. Bir a d a m , gelecei v a r s a bundan nce kp gelmez miydi? B e yl gemiti aradan. Erkei lm o l s a gerekti. Kendi de dul kalmt. Belki yllardr duldu da haberi yoktu. Toprak sahibinin vekilinin de kars yoktu. Kendi gibi o da duldu. Daha g e e n yl karsnn ldn sylerken a n a duymutu. O z a m a n kulana girmemiti. Kendisi dul deilken ne stne vazifeydi erkein dulluu, evlilii? Anann akl dulluuna iyiden iyiye yatt. O g e c e g e v a k t e k a d a r dolunayn ta ykseklerde yzn seyretti. o c u k l a r oktan uyumutu. Btn ky d a l g n uykularday d. Y a l n z c a birka kpek dolunaya kar havlyordu. D n d k e dulluk d a h a fazla yatt anann ine. Madem ki kendisi duldu, a d a m der demez evlenirlerse... belki de i iten g e m i olmazd. 124

Anann iini bir a c a y i p telatr ald. Byk olan ise tasarsn unutmuyor, tarlay bir an nce srp buday ekmek iin durup oturmadan alyordu. Belli ki niyeti bu day ektii gn yola kp babasn a r a m a y a gitmekti. O lan imdi nerdeyse babasnn boyuna yaklamt. Bir b a m bu kam gibi smsk, sepsert ve kvrak bir yaps vard. Artk o c u k deildi ki kar gelinsin! S e s s i z a m a . inatyd. Aklna bir kere bir ey koydu mu bir daha unutmazd. i m di de: Brak gyri gidip babam bulaym. Oturduu ken tin, alt evin yerini, adn syle, diye tutturmutu. Bu kez a n a onu bandan s a v m a k iin ne diyeceini bilemeyerek: Ben babann mektuplarn yaktmd, diye c e v a p verdi. Gayri a r e s i z yeniyl bekleyeceiz. Bir mek tubu d a h a gelir, elbet. o c u k , Hani nerde oturduu aklmda dedindi! diye ona kt: A n a hemen: Aklmda kald sandydm, a m a , u bu derken, a r a y a kocaninenin lm de kart, unutuvermiim. diye c e v a p verdi. Unuttuumu surdan biliyorum ki ninen lrken babana mektup yazdracaktm; yerini unut tuum iin yazdramadm. O l a n ona pek de inanmayarak, dargn dargn bak yordu. A n a imdi kzarak: Tam byyp iime y a r a m a y a balamken byle beni brakp gitmek isteyeceini nerden hileydim? diye sylendi. Anan brakp gitmek isteyecein aklma bile gelmezdi. N a s l olsa bu ylbanda da mektup gelecek de il mi? O l a n a r e s i z bu s e v d a d a n imdilik vazgeti a m a , zerine bir somurtkanlk gelmiti. n k , babasn gr meyi aklna koymutu bir kere. Babasn doru drst hatrlamyordu bile. A m a , aklnda en a k r a k bir insan blarak kalmt ve ocuk onu grmek iin c a n atyordu. u son z a m a n l a r d a anasn e s k i s i gibi sevmez olmutu. Kadn her frsatta ona kzp atar, laftan, lakrddan a n lamaz gibiydi. Bunun iin o c u k babasn zlemeye b a lamt, 125

A n a ne y a p a c a n bilmez olmutu imdi. Y a l n z c a bir eyler yapmann art olduunu biliyordu. Hem de bir a n n c e . Ylbanda babalarndan mektup g e l s e d e , g e l mese de olan besbelli onun bann etini yemekten v a z g e m e y e c e k , a n a a r e s i z sonunda her eyi anlatmak zorunda kalacakt. Gelgelelim o c u a nasl anlatmal ki bu i lkin kadn olarak yzn ak k a r m a k iin uydurduu bir k k yalanla b a l a m , yllar b o y u n c a kkleip dal budak salmt, imdiden s o n r a deimesi pek g t ? A n a beri y a n d a da erkeinin lm olduunu d nerek iini yattrmaya alyordu. Hayatta olup da bir gnden bir gn tarlasna, oullarna, e s k i b a b a o c a n a dnmeyen adam nerde grlm? lmt erkei, a n a bundan emindi. Kendi kendine byle diye diye hi k u k u s u kalmad gitti. Erkeinin lmne iyice inand. Artk olan ve dier kylleri susturmak iin bir eyler y a p m a k gerekiyordu, hepsi bu. A n a her zarhanki gibi k a s a b a y a indi. gidip imdiye dek grmemi olduu yeni bir arzuhalci buldu, iini ekerek: Bizim geline kocasnn ldn yazver. dedi. Nasl m ld k o c a s ? Y a n g n d a kaldn syle. Oturdu u evde klenin biri lamba devirmi, yangn km. Kar deim de uykusunun arasnda yanp gitmi. Klleri bile kaybolmu gitmi. Kyne gnderilecek ne cesedi ne de bir emaneti kalm. Bu mektubu yazdran y a b a n c biriymi gibi, a n a bir b a k a ad verdi. Yer olarak da b a k a , u z a k bir kenti syle di. Arzuhalci bu iin iinde bir tuhaflk s e z e r gibi oldu a m a , biraz f a z l a c a paraya karlk anann istediini y a z d . Z ten, stne vazife deildi, hele s u s m a s n a karlk a d a m a g m para verirlerse... B y l e c e a n a kendini kurtarm oldu. imdi kurtuluu nu tamamlamak iin sabrszlanyordu. yle y a , ne yapp yapmal, bu iten toprak sahibinin vekilini haberdar etme liydi. u r a y a buraya bavurup mal sahibinin e s k i evini a r a m a y a koyuldu. Geri mal sahibi artk orda oturmuyordu 126

a m a . komular herhalde onun vekilini bilirlerdi. Derdin den t a m kurtulmak iin duyduu sabrszlk a n a y a bir per vaszlk vermiti. Tanrlar da onunla birlik gibiydi bugn: Mal sahibinin e s k i evine y a k l a n c a vekilin tek b a n a kar dan gelmekte olduunu grd. A d a m a tam b a h e kap sndan ieri girmek zereyken yetiti. Hemen seslendi, koup kolunu tuttu. A d a m bir o n a bir de kolunu tutan ele y l e bir baktk tan s o n r a , Ne istiyorsun, kadn? diye sordu. A n a , Ben dulum gayri, efendimiz, diye fsldad. Da ha bugn rendim ki dul kalmm meer! A d a m s a onun elini silkip iterek yksek s e s l e , Bana ne bundan? diye sylendi. K a d n a z a p iinde o n a b a k a k a l d . O z a m a n adam sert bir tavrla haykrd: Ben s a n a verdim ya karln, hem de cmerte verdim. ' O s r a d a s o k a k t a n g e e n bir tand a d a m a , Allah versin, birader! diye seslendi. Byle alml, hevesli kadn kiilere y a k a l a n m a k h e r k e s e n a s i p olmaz! Vekilse, o a r gzkapaklarn kaldrmaya bile zahmet etmeden s o u k s o u k c e v a p verdi: Kadn kiinin esmeriyle k a b a s a b a s n d a n hola nanlar iin, o senin dediin! Benim zevkime gre deil. Ve byle diyerek yrd, gitti. A h a a k n , yerin dibine g e m i bir durumda orta yer de kalverdi. Hibir ey anlamamt. Nasl almt o iin karln? Ne vermiti ki a d a m o n a ? A n s z n aklna erke in verdii, ziynetler geldi. Demek buydu o n a verilen dl! O kk, d e e r s i z incik boncuklar verdi diye a d a m yap tklarnn btn borcunu denmi sayyordu.

**
Artk bunu da rendikten s o n r a anann yapabilecei ne vard ki? Hibir ey olmam gibi evinin yolunu tuttu. Yrei a t m a z olmu gibiydi, a n a iinden: 127

 Alamak vakti gelmedi henz... benim a l a y a c a m s a a t olmad, diyor, gzyalarn koyvermiyordu ki a k snlar. A l a m a s iinde birikti, kabard a m a , o alamad. Y a z drm olduu mektup gelinceye dek a n a yreini pek tut tu. Mektubu kyn arzuhalcisine gtrp verdii z a m a n da usul usul: Korkarm kt haber var bunun iinde, a m c a c m, dedi. Vakitsiz geliyor nk. ihtiyar arzuhalci mektubu alp o k u y u n c a bir irkildi. Gerekten de kt haber, k a d n c a z m , ona g re davran. dedi. A n a hep ayn serinkanllkla, Hasta m? diye sordu. htiyar mektubu elinden brakp gznden gzlklerini kard, a n a y a b a k a r a k ciddi ciddi c e v a p verdi: lm! O z a m a n a n a nndeki nln b a n a rterek a l a m a y a balad. Alamann vakti saati gelmiti gayri, s a knmadan alayabilirdi, alad d a . . . Erkeinin gerekten lm haberini alm gibi a l a d , a l a d . Btn bu yalnz g e e n yllarna, ksmetinin byle gdk ve ksr o l u u n a , talihinin ktlne, erkeinin k a n a alad; karnndaki o c u u dourmay g z e a l a m a yna, en son olarak, erkek tarafndan hor grlne a l a d . o c u k l a r ya da komular duyar diye korkusundan b u n c a zamandr alayamadklarm imdi alayabilirdi, g a y r i . Onun k a trl kedere birden aladn kim bilecek? Haberi duyan ky kadnlar anay avutmak iin koup geldiler. Avutmaya altlar onu, bu k a d a r o k a l a m a , s o n r a hastalanrsn, dediler; hem s o n r a b a k ocuklarn var, a s l a n gibi iki olun var, dediler. Gidip onlar, a n a l a rna avuntu olsun diye getirdiler, analarnn yanna brak tlar. Byk o l a n hastalanm gibi beti benzi soluk, hi sesini karmyordu. Anasnn aladn gren k i s e d a n a l a r gibi. brerek alayp duruyordu. Btn bu karkln arasnda birdenbire anannkinden de yksek, tiz bir bartr ykseldi. Fitne karyd b u . 128

Etrafndaki btn bu y a s h a v a s sonunda onu da etkilemisti. Yanaklarndan yuvarlak yuvarlak y a l a r a k a r a k b a ra bara alyordu. Bir de b a n a b a k s a n a , zavallck, ben senden bi a r e y i m . . . Oullarm da yok y a , benim, bir tane bile o l a nm yok! S e n asl b a n a a c , kadn karde, benim kadar dertli kadn grmedim ben daha! Dul kadnn grp geirdii skntlar, dertler imdi ylesine bir depremiti kl, ky kadnlar bu ie a p kal dlar, bu kez onu avutmaya baladlar. A n a da bu d a d a a n n a r a s n d a olanlarn peine alp evine gitti. Hem gidiyor hem de s e s s i z s e s s i z alyordu; a l a m a s kesilmi yordu ki! Evine gelince oturdu, kap eiinde de a l a d . imdi byk olan da usul usul, gzlerini elinin tersiyle sile sile a l a m a y a balamt. K k olan babasnn l mnden bir ey anlamyordu, nk mrnde b a b a nedir bilmemiti. A m a , yine de alayp duruyordu. K z ise a ladka ellerini gzlerine bastrarak: Babam lm, a l a m a k gerek, diye inliyordu. Aladka gzlerim yle bir vanyor k i . . . A m a , lm b a b a m a a l a m a k gerek... Alayp durmann a n a y a bir yarar yoktu, gayri. Y a p mas gereken bir i d a h a vard, bu ii bitirmeden alayp durmann p a r a etmeyeceini a n a biliyordu. Onun iin alamasn kesip dnmeye koyuldu. A n a larnn s e s s i z l i i ocuklar da biraz yattrd. lk b a k t a a n a iin lmden b a k a kar yol yok g i biydi a m a , a s l n d a bir yol d a h a vard ki o da karnnda b yyp duran bu a r s z eyi iinden skp atmakt. G e l g e lelim bu ii kendi bana y a p a m a z d . Yardm edecek biri gerekti. F a k a t anann b a v u r a c a k kimsesi yoktu, y e n g e den b a k a . Y a p a c a eyi dnyada kimsenin bilmemesi anann d a h a iine gelirdi geri a m a , yalnz b a n a becere meyeceini biliyordu. Y e n g e dedikleri kadn da yi kalipli, k a b a c a s a b a c a bir kadnd. Topraktan anlad gibi in s a n huyunu da iyi bilirdi. Verimli toprak gibi olan. ne olurANA f.: 9/128

SQ olsun rn vermek isteyen kadn vcudunun dilinden anlard. A m a , nasl a m a l bu ii o n a ? N e y s e ki kolay oldu. B i r k a g n s o n r a iki komu k a dn bir tarla yolunda karlatlar, durup biraz konutular. Y e n g e c a n d a n , y k s e k sesiyle: Biraz ye, i de derdini unut gayri bac. dedi. nan olsun, k a m n d a kurt varm gibi suratn sapsar. Bu szler anann a k l n a bir ey getirdi. Ar, a c bir e d a y l a konuarak: Var y a , iimde yle bir kurt v a r k canm kemi rip bitiriyor. diye c e v a p verdi. Y e n g e bakakalmt. A n a elini karnna bastrarak d u ralaya duralaya: imde bir eyler var, yengeciim. dedi. By d k e byyor a m a , bilmem ki nedir? O l s a o l s a bir kt yeldir. Y e n g e . Ben bir bakaym, dedi. A n a yeldirmesini a t . Y e n g e onun bymeye b a l a m olan k a m n a dokununca at kald. A, b a c m , o c u k cal kadn o l s a n g e b e s i n A n a bir e y demedi. nin yzne bakamyordu. g r e n yenge korkuyla: gibi bir ey bu, dedi. Hani ko derdim! Utancndan ban edi. Y e n g e O n u n karnnn iinde bir kmlt

Vallahi o c u k bu! diye bard. .Ama, nasl olur, b u n c a yldr k o c a n b a n d a olmadna gre o l s a o l s a b u bir tanr hneridir. A r a s r a byle eyler olurmu diye d u yarm. Hele e s k i z a m a n l a r d a d a h a bile o k olurmu. o k ileke, ermi kadnlarla tanrlar gkten inip grrtermi. A m a , s a n a da ermi denemez ki, a b a c ! iyi hatun s u n , anladk, itibarn yksektir a m a , n e o l s a fkelenip s u rat astn da vardr. Huylu karndr, d o r u s u . A m a bi linmez ki. Hi y l e tanr yoklay gibi bir ey sezdiin o l d u mu kendinde? Anann iinden bir y a l a n d a h a uydurmak geldi. Frt nal bir gn yol kenarndaki t a p n a a sndm z a m a n 130

bir tanrnn yokladn s e z e r gibi oidumdu. dernek iin c a n att a n a . Bu yalan sylemek iin azn bile at a m a . syleyemedi. Bir kere o g n yzn kapad o kendi h a linde ihtiyar tanr iin byle kt bir y a l a n atmaktan kork mutu. S o n r a artk o k a d a r bezgindi ki d a h a f a z l a y a l a n uyduracak g c kalmamt. B a n kaldrd, perian bir halde yengenin yzne bakt. S o l g u n yanaklar p e n e pene kzarmt. u a n d a , eli y z d z g n , inanlr bir y a l a n uydurabilmek iin m rnn yarsn vermeye razyd. A m a , yapamad ite. Onun bakn gren y e n g e ise derdinin ne olduunu hemen anlayvermiti. S o r u filan sormad, nasl oldu bu i , demedi. Hadi rtn, b a c , s o u k almayasn! dedi yalnz ca. * iki kadn biraz yol gittiler. S o n r a , a n a pek hrsl, pek a c bir s e s l e : Kimden olduunun nemi, yok, n a s l s a kimseler bilmeyecek, diye sylendi. Bu ite b a n a kol kanat olur s a n , yengem benim, b a c m , kardeim, ben de mrm o l d u k a seni el stnde tutarm. Y e n g e a l a k s e s l e k o n u t u : Bu y a m a k a d a r g e l dimse, istemedii ykten kurtulan kadn grmeden geldim, diyemem a! A n a ilk olarak iinde bir umut yolu grd. Ama, nasl? Nasl? diye fsldad. Y e n g e : Paran v a r s a , a l n a c a k ilalar d a v a r elbet, dedi. Etkili ilalar var. B a z baz o c u k l a bir a n a y da a l p gtrd olur. D o u m d a n d a h a g bir ey. A m a , ne k a d a r a l a c a n bilirsen derdine derman olur. A n a : imdekini ldrsn de. beni de a l s n , gtr s n , ben razym. diye c e v a p verdi. Tek oullarmn h a beri o l m a s n ; ne de teki kyllerin... O z a m a n y e n g e gzlerini a n a y a dikti.. O l d u u yerde durdu, b a t a n a a szd anay. S o n r a : Pekl b a c , a m a gayri erkein de ld, ya bu i yine o l a c a k olursa? diye sordu. 131

Bu kez a n a yaralanm gibi inleyerek yemin etti: Yok, yok, inan o l s u n , bir d a h a yle^yaznki gibi k z a c a m olursa gle atarm kendimi de temelli serin letirim, bunu byle bil. O g e c e a n a topra kazd, biriktirdii gmlerin y a rsna yaknn karp bir frsatta, ila alsn diye yengeye verdi. Bir g e c e ilalar alnp kaynatldktan sonra yenge g i z lice anann evine geldi. A n a onu beklemekteydi. Y e n g e f sldayarak: Nerde ieceksin? diye sordu. Ev ilerinde ol m a z , pek kanl, berbat bir itir. O z a m a n anann aklna yol kenarndaki o tapnak gel di. Pek az yolcunun urad, s s z bir yerdi oras. Hele g e c e vakti hi urayan olmazd. Bylece iki kadn o yol kenarndaki tapnaa gittiler. O r a d a a n a ilac iti, yere oturup beklemeye balad. Gecenin g e bir saatinde ilacn etkisi grld. Anay yle bir s a n c tuttu ki ryasnda gre inanmazd. lece ine kanaat getirdi. S o n r a , artk s a n c l a r d a n b a k a bir ey dnmez oldu. A m a , barp s e s karmamay yine de akl ediyordu. Ik filan y a k m a y a da cesaretleri yoktu. Olur a yoldan birinin g e e c e i tutar da her z a m a n k a r a n lk olan tapnakta k grnce merak eder, gelirdi. Anann s a n c l a r a dayanabilecei k a d a r dayanmaktan b a k a aresi yoktu. Vcudundan sel gibi ter boanyordu. ektii korkun s a n c l a r d a n b a k a bir eyin farknda de ildi. S a n k i bir c a n a v a r yapmt iine de btn o r g a n larn peneleyip skmek istiyordu. Bir an geldi ki iinden c a n kopmu gibi oldu, anann dudaklarndan bir tek lk koptu. Y e n g e hemen elinde bir bez p a r a s y l a geldi. Alna c a k ne v a r s a ald. S o n r a zntl bir s e s l e : Olanm da! diye fsldad. Ne mutlu s a n a , hep olan yapyorsun. A n a inildeyerek: Bundan byle olup o l a c a yok g a y ri, dedi; /' 132

S o n r a , yere uzanp biraz dinlendi. Yryecek duru ma gelince yengenin koluna y a s l a n p inildememeye a l arak kye dnd. Bir gl kysndan g e e r k e n yenge elin deki bez p a r a s n a s a n l eyi suyun iine atverdi.

*
**
Bundan sonra gnlerce a n a , deinde h a s t a ve bit kin yatt, kald. yi kalpli y e n g e ona elinden geldii kadar baktysa da a n a bir trl kendini toparlayamad, k orta larna kadar hastal uzad gitti. Bir yk kaldrp k a s a b a y a , p a z a r a gtrmek i k e n c e gibi geliyordu a m a , a r a s r a yapmak zorundayd. S o n u n d a biraz iyilemeye yz tuttu. Gneli gnlerde yatandan d a h a iyi kalkyor ve bir z a man gnete oturabiliyordu. B a h a r gelince biraz d a h a iyi leti a m a , yine de e s k i g c n bulamamt. C o k z a m a n yenge gzel bir yemek yapp yesin diye getirince a n a eli ni g s n e bastrarak: Yutamyorum ki! diyordu. uramda bir yumru var, s a n k i . Mememin altnda yreim t a gibi duruyor s a nrsn. Hibir eyler yiyip yutamaz oldum. Cierim yan yor da yle bir alayp onu bile sndremiyorurri. yle geliyor ki bir kere yle doya d o y a a l a s a m bir eyciim kalmayacak. A n a y a byle geliyordu a m a alayamyordu ki! B a h a r geldi geti, a n a ne alyor, ne de e s k i s i gibi i grebili yordu. Byk olan y a p l a c a k ileri b a a r m a k iin geceyi gndze katt; emmi olu da her zamankinden f a z l a yar dm etti. A n a ise ne alayabiliyor ne de i grebiliyordu.

Arpalarn olgunlat bir gnd. A n a keyifsiz, n e e s i z gnete oturuyordu. ylesine bitkindi ki o s a b a h s a larn bile taramumt. Birden bir a y a k s e s i duydu ve b a n kaldrnca mal sahibinin vekilini grd. Adam byk o l a n da grmt. Hemen geldi. 133

 Efendimiz, benim babam gayri sizlere mr, de di. Anam da aylardr h a s t a . B a b a m n yerinde imdi ben varm. rne b a k m a k iin geldiysen seni tarlaya ben g treyim, n k anamn hali yok. O z a m a n bu a d a m , bu k a s a b a l , bu s a taral, surat d z g n a d a m anay yle bir g z d e n geirdi a m a hi o r a l o l m a d a n . . . Kadnn b a n a gelenleri bal gibi anlamt. O n u n anladn a n a da bildi ve hi sesini karmadan b a m edi. A d a m ise hi umursamadan: Gel yleyse, delikanl. dedi. Anay orda tek b a n a brakp uzaklatlar. Bu a d a m d a n hi umut olmadn a n a iyiden iyiye renmiti gayri. Bedeni b u n c a zamandr ylesine bitik d mt ki e r k e e kar a r z u s u filan kalmamt. A m a b u gn onunla k a r l a m a s barda taran damla oldu. in deki o yreim dedii yumrunun eriyip gittiini duydu. Gzlerine y a l a r bastrd. Yerinden kalkt, tenha bir yola s a p a r a k kyn arkalarndaki eski s s z bir mezar b a n a gitti. y l e eskiydi ki bu mezar, hangi kadnn ya da erke in olduunu bilen bile kalmamt. A n a bu imenl tm sein zerine oturdu, en sonunda a l a m a y a balad. n c e tane tane, a c ac akt g z y a l a r . S o n r a boanverdi. O z a m a n a n d , ban mezara y a s l a y p a l a d . e k tiklerinin a c s y l a yrekleri dolup t a n c a . hayatn ykn tamaya d a h a fazla gleri k a l m a y n c a , alayp ilerini boaltmaktan b a k a ey dnmeyen btn kadnlar gibi o da a l a d , a l a d . Hkrklarnn sesini bahar yelleri ta kyceize kadar gtrd. Bu s e s i duyan evlerdeki analar, kadnlar birbir lerine baktlar ve a c y a r a k : Brak a l a s n , yoksul, a l a s n da yrei hafifle sin, dediler. Du kalal u kadar ay oldu a m a yreini hafifletemedi bir tr!. Syleyin o c u k l a r n a , ilimesinler. Braksnlar, alasn. B y l e c e anay a l a m a s n a braktlar. 134

Uzun z a m a n aladktan s o n r a , a n a bir s e s duydu, y a n b a n d a bir kk, hafif hrt. A l a c a k a r a n l k t a ban kaldrd (gn batncaya dein alamt), iki yanna tu tuna tutuna gelen kzn grd. K z : Anacm, yengem brakn ananz rahatlayana dek a l a s n dedi, a m a , bu kadar aladn ite, d a h a rahat lamadn m? diye sordu. O z a m a n a n a , kendine geldi biraz. Kendine gelip o c u u n a bakt. ini e k i p doruldu. z l e n salarn d zeltip i m i gzlerini kurulayarak a y a a kalkt. o c u k elini uzatp anasnn elini tuttu. Gzlerini gnbatsnda kpkzl y a n a n gurup na kar smsk yummutu. A c k l bir sesle: Keke dnyada hi a l a m a k olmasa! dedi. A laynca gzlerim yle yanyor ki! Bu szleri duyunca a n a , bir a n d a kendini toparlad. Bir a n d a ii ykanp tertemiz olmutu s a n k i . Byle bir g nn s o n u n d a sylenen byle birka s z , eline sarlan bu kk el, onu b u n c a aydr dalm olduu t a s a d a n ekti, syrd. Kadn bir a n d a yine a n a olup kt. B a n d a k i bu lutlar sonunda tamamen syrlarak, kzna bakt: Gzlerin d a h a kt m oldu, kzcazm? sordu. diye

K z c a z : Eskisi gibi o l s a gerek, diye c e v a p verdi. Yalnz, aydnla b a k n c a d a h a o k acyor. Yzlerinizi de eskisi gibi s e e m e z oldum. S o n r a aabeyim byyeli beri boyu yle uzad ki kardan gelirken ikinizi ayrt ede miyorum. A n c a k konutuunuz z a m a n biliyorum. O z a m a n a n a o c u u n u elinden tutarak eve dnd. i szlayarak: Neredeydim ben b u n c a zamandr? diye dvn d. Vah, kzanm! Yarn s a b a h erkenden gidip gzlerine merhem alaym senin. Ne zamandr syler dururum! O g e c e hepsine analar uzak bir yerdeymi de geriye dnm gibi geldi. A n a onlarn taslarna yemek doldurup 135

masann stne koydu, ortal toplad. Yz sapsar ve bitkin olmakla birlikte sakindi. Bir eit solgun huzur var d baknda. ocuklarnn her birine k a yldr grmemi gibi bakyordu. Kk olana: Yarn hrkan ykayaym, oul, dedi. Kapkara paavraya dnm, haberim yok! Ben senin anan olaym da senin gibi gzelim olan byle uyuntu edip gideyim, olur mu?' Sonra byk olana dnd: Geen gn parman kestin, acd diyordun. Getir bakaym. Olann elini tertemiz ykayp yarann stne biraz ya srerek: Nasl ettin bunu, oul? diye sordu. ocuk aknlkla gzlerini at: Syledim ya, ana! Arpa bimeye hazr olsun diye oramz bilei tanda bilei leyim derken oldu. Ana da hemen: imdi hatrladm, syledindi, sahi, diye cevap verdi. o c u k l a r nasl olduunu kendileri de fark etmeden, smvermi gibiydiler. Onlar stan scakln analarndan tatn seziyorlard. Hepsinin de keyifleri yerine gelmi, konumaya, analarna teden, beriden s z etmeye b a l a mlard. Kk olan bir a r a : Bugn sokakta yaz tura oynarken, bir metelik kazandm, dedi. Elim yle uurlu; metelii hep ben ka zanyorum. Ana ona hi grmemi gibi bakyordu. Ne gzel gr bz bir o c u k olmutu en kk olu. A n a bunu daha n ce fark etmediine ayordu. Yrei birdenbire sevgiyle dolup taarak: Gzel yavrum, sakla meteliini; eker filan a l a ym deme! diye sylendi. Bu szler olann hi houna gitmedi. Yzn asarak: Bugn saklarm ana, ama, yarn eker alacam, diye cevap verdi. Fazla saklamaya ne gerek var? Nasl o l s a her seferinde ben kazanyorum. 136

Anasnn buna kar geleceini sanmt. A m a , kadn y u m u a k bir s e s l e : A l a c a k s a n a l , oul. diye c e v a p verdi. Senin meteliin. Bu sefer byk o l a n : S a n a tuhaf bir diyeceim var, a n a , b a k dinle, diye anlatmaya b a l a d . Bugn mal s a hibinin vekiliyle tarlaya gittik y a , vekil dedi ki, bizim kye son geliiymi bu yl, talihini b a k a taraflarda denemeye gidiyormu. Ky yollarnda d o l a m a k t a n , kyl a d a m l a ryla, kyl kanlaryla uramaktan g n a gelmi. Her A l lann yl hep ayn ky, diyor. Uzaklarda bir kente gidi yormu. A n a elindeki ii brakarak bu szleri dinledi. Masann stndeki mumun titrek nda gzlerini olannd dike rek, t a kesilmi gibi dinledi bu szleri. S o n r a da iittik lerini iyice iine sindirmek iin bir an bekledi. o r a k , ku rak topraklara y a a n y a m u r gibi ilemiti bu szler iine. Hafif, tatl bir s e s l e : Demek yle dedi, ha oul? diye mrldand. S o n r a , olann anlattklar hi umurunda deilmi gibi hemen, Artk yatalm da biraz uykumuzu alalm, diye laf de itirdi. Yarn a f a k l a k a s a b a y a inip merhem a l a c a m , kz kardeinizin gzlerini iyi etmeye. S e s i n e imdi bir doluluk, bir tatllk gelmiti. O s r a da sar kpek geldi a y a k l a r n a srnd. A n a kpee de bol bol, kendi yediklerinden verdi. Kpek hem sevindi, hem a t bu ie. Her eyi bir solukta yalad yuttu, karn doyduu z a m a n da rahat rahat bir esnedi. O g e c e anay uyku tuttu. Hepsi de uyudular. Derin ve dinlendirici bir uyku a n a y l a ocuklarn sarmt.

137

XII

T P R T E S g n hava bulutlu, yamur y a a c a k gibiydi. Y a m u r ykl g k y z vadiye doru inmiti s a n k i , epeevre tepeler gzden kaybolmutu. A n a erkenden kalkt, kzn k a s a b a y a gtrmeye h a zrland. o c u u n derdine deva bulmak iin bir gn bile sabredemiyordu imdi. B u n c a zamandr beklemi, yllar geirip gitmiti. Gelgelelim, imdi anal dnk g z y a laryla ykanp yeniden domutu y a , ocuklarna ne k a dar efkatli o l s a , arlarna ne kadar abuk k o s a yine a z buluyordu. Kzna gelince, heyecandan titreyerek salarn tarad, pembe kurdeleyle rd, beyaz iekli mavi bir g i y s i giydi. D a h a bu y a a k a d a r kynden dar km deildi. Hazr lanrken z g n z g n : Keke bugn gzlerim iyi olayd da k a s a b a d a k i a c a y i p eyleri iyice grebfleydim! dedi. K k kardei bunu d u y u n c a hemen bilgilik t a s l a yarak: Ama, gzlerin iyi greydi zaten k a s a b a y a gitmez din! diye karlk verdi. . B yle doru bir cevapt ki k z c a z glmsedi. Z a ten ne z a m a n biri bir hazrcevaplk etse houna gider, g lmserdi. n k kendisi hi diline a b u k deildi. Her hali, her huyu uysal ve ard. imdi de biraz dnd, s o n r a : Ne de olsa, dedi. Keke gzlerim iyi olsayd da k a s a b a y a hi gitmeseydim. Gzmn iyi grmesi her ey den iyi. 138

A m a . bunu yle g e sylemiti ki o z a m a n a k a d a r kardei ne konutuklarn unutmutu bile. S a b r s z huyluydu; oyunda d a , yapt ilerde d e s e batsz, a l k u u gibiydi. Z a t e n , ocuklarn iinde babalar na en o k benzeyeni oydu. A n a ise ocuklarnn k o n u m a s n a kulak vermeden giyinip hazrlanmakla meguld. Bir seferinde bir e k m e cenin iinden kk bir kn kard. knn yumuak k dn a a r a k iindeki ziynetlere bakt. S a k l a s a m m y o k s a bozdurup para m yapsam? diye dnd. Bir an kararsz durdu. Bu sefer d e : Madem dulum, bunlar bir d a h a t a k a m a m gayri. diye dnd. Zaten dul o l m a s a m da takmay iim gtr mez bundan byle. Y o k s a kzn eyizine mi s a k l a s a m ? Elindeki ziynetlere b a k a r a k bylece dnd, durdu bir sre. S o n r a , a k l n a btn olup bitenler geliverince iini hn bast ve a n a bu incik boncuktan, bunlarn aklna g e tirdii her eyden de bir an evvel kurtulmaya c a n att. Anszn kararn vererek: S a k l a m a y a c a m , ite! dedi kendi kendine. Hem sonra belki de k a r gelir, belki de erkeim dner gelir. Byle eyler grnce kendim aldm desem de inanmaz, gayri. Ziynet ksn koynuna soktu, kzna seslenerek git me vaktinin geldiini syledi. S a a t o kadar erkendi ki darya ktklar z a m a n d a ha kyde a y a k yrmemiti. A n a kendini yine e s k i s i gibi g l buluyor, ban sisli h a v a y a kar dimdik tutarak hzl ve rahat yryordu. Kznn elinden tutmutu. K z c a z da ona a y a k uydurmaya alyordu. Ne v a r ki g z lerinin ne kadar az grdn imdiye dek kendi de fark etmemiti. Evinde, kynde, alk olduu yerlerde gezip dola mas o l d u k a kolayd. A m a , bu yol o n a y a b a n c y d . B a z yerleri ukur, ini yokutu. Anasnn elinden tutmasa kz c a z k a kez dyordu. 139

Az sonra a n a da bu durumu grerek rkt. ine yeni bir felaket d u y g u s u doldu. Korkuyla: Vah evladm, y o k s a ben seni k a s a b a y a gtrmek-, te pek g e mi kaldm? diye inledi. Ama, hi demedin b a n a gzlerim grmyor diye. Ben de hep gzlerin akyor da ondan iyi gremiyorsun sandm, durdum. K z da hkrarak: Grmediimi ben de bilmedim, ana, diye c e v a p v e r d i Gzlerim yine o kadar kt d e i l , ille bu yol yle bir ini y o k u ki! S e n de hzl gidiyor sun. A n a admlarn yavalatt. F a z l a bir ey de syleme di. Ar ar yollarna devam ettiler. E c z a n e y e y a k l a n c a a n a kendi de farkna varmadan admlarn yine hzlandrd, ylesine sabrszlanmt. Vakit henz erkendi. lk gelen alclar kendileriydi. E c z a c dkknnn kepenkierini d a h a yeni ayordu. A c e l e etmeye de hi niyeti yok gibiydi. Durup durup esniyor, s o n r a parmaklarn o uzun, karmakark salarnn a r a s na sokup ban kayordu. Bir a r a b a k p da yan b a n daki kyl karsyla kzn grnce a r a r a k : du. A n a o c u u n u iaret ederek: Bu gibi gzlere i f a o l a c a k merhemin v a r m? dedi. E c z a c bu k e z dnd k z a , kzn o iltihapl, kzark kenarl gzlerine bakt. y l e kzark, yle iltihaplyd ki bu gzler, zor alyordu. Nasl oldu bu gzler byle? diye sordu a d a m . A n a : nce dumandan yanyorlar sandk, diye c e v a p verdi. Benim a d a m sizlere mr, tarlada onun yk de b a n a dt. O n d a n , b u k z c a z d a ben eve g e gelirsem atei yakadururdu. Gelgelelim, u son yllarda bakyorum d u m a n d a n filan deil. Ate yaktrmasam da sanki kendi ierisinden bir ate kp gzceizlerinl yakyor. Nasl atetir bu, bilmem. n k kzmn huylar pek yumuaktr, s a olsun, kzp bard hi yoktur. 140 Sabahn bu saatinde istediiniz nedir? diye s o r

A d a m hl uzun uzun esneyerek ban sallad ve umursamaz bir tavrla konutu: ok kii grdm byle, ierlerindeki bir a t e y a k a r durur gzlerini. Bu ateler trl trldr a m a hibirine deva o l a c a k merhem yoktur. Gitgide bastrdka bastrr. a r e s i yoktur bunun. Bu szler a n a y l a kzn yreklerini kzgn demir gibi dalayverdi. A n a a l a k s e s l e : Ama, bulunur belki aresi, diye inledi. Elbet bu k a s a b a n n bir doktoru vardr. Tandn iyi bir doktor v a r m, a m c a , a m a pek pahal olmasn, nk yoksul ren perleriz biz. E c z a c ise dank ban tembel tembel s a l l a y a r a k git ti tahta kutu iinde duran bir ila ald geldi. Kznn gzn iyi edecek doktor bulamazsn, dedi. yi biliyorum, nk her gn buraya gzleri byle olan k a kii geliyor, hep ilerindeki ateten yaknyorlar. Duyduuma gre ecnebi doktorlar bile are bulamam buna. Gzleri kesip a a r a k ilerini sihirli talarla kazrlarm. Dualar, byl laflar okurlarm a m a , bouna. indeki ateler yine bastrr, gzleri yine kavurur gider mi. Bu i ateini sndrebilmek de kimin marifeti? n s a nn c a n evinin iinde yanar bu ate n k . . . A l , s a n a s e rinletici bir toz vereyim. Kznn gzlerini iyi edemez a m a , srnce bir z a m a n serinletir. K k tahta kutunun iinden buday tanelerini a n dran ve esmer buday renginde olan bir toz k a r p k a z tynden yapma bir k a m iine koydu. Azn mumla m hrledi. N'eylersn, kr olmu kzn, kadn ana, dedi. S o n r a kzn yzne bakt, Bu szleri duyan k z c a z haberi olmadan b a n a ar darbe yemi bir k k o c u k gibi knlamt. A d a m merhamete gelerek: Yas etmenin ne yarar var? diye sylendi. Alny a z s byleymi. B u n d a n n c e bir d n y a y a geliinde bir g n a h ilemi o l s a gerek, y a s a k bir eye b a k m , ne y a p m s a byle lanetlenmi, ite. Ya da belki de b a b a s bir 141

g n a h ilemitir. Belki senin bile bir gnahn vardr, h a nm a n a . nsann iyzn kim bilir? Her neyse, bu kz l a nete uram bir kez. Tanrlarn dediine de kimse kar gelemez. A c m a s a r a b u k g e m i , adam yine esnemeye b a lamt. Kadnn verdii paray ald, terliklerini srye s rye ierki odaya geti. Anann ise fkesi kabarmt. Kr filan deil benim kzm! diye bard adamn a r k a s n d a n . Erkeimin a n a s n n . d a gzleri o c u k l u u n d a n beri akarm a m a , kr olmam ite! S o n r a , adamn s e s k a r m a s n a frsat vermeden k znn elinden tuttuu gibi dar kt. Kzn elceizi tit riyordu. A n a bunu durdurmak iin onun parmaklarn ken di elinde smsk skt, nceden gittiine deil de b a k a bir kuyumcuya gitti. ky koynundan karp sakall dk k n sahibine verdi, a l a k s e s l e : Bunlar a l , para ver bana, dedi. Adamm ld, gayri byle eyler takmamam. htiyar ziynetlerin kymetini renmek iin terazisin de tartsn diye beklerken k z c a z kolunu yzne rterek biraz a l a d . Hkrklarnn a r a s n d a n : Sanmam ki gerekten kr olaym, anacm, di yordu. B a k u terazinin stnde parlak bir eyler grr gibi oluyorum. Kr o l s a m gremezdim ki! yle deil mi? Nedir o parlayan eyler, anacm? O z a m a n a n a kznn gerekten kr olduunu, y a k n da hibir ey gremeyeceini anlad. n k , ziynetler k zn gznn nnde, parl parl, a p a k durmaktayd. A n a iin iin nledi. A m a dndan: Doru dedfn, evlatm, dedi. O parlayan ey ler,., benim iki p a r a g m yzm vard. Gayri taknamam y a , bozdurup para yapalm d a imize y a r a s n bari, dedim. B a n a gelen bu yeni felaket kadna ziynetleri de, ziy netlerin btn anlamn, anlarn da unutturmutu. imdi 142

o yalnzca kznn bu parl parl gmleri bile seemediinden b a k a hibir ey dnemiyordu. ihtiyar kuyumcu ziynetleri ald, caml bir dolabn ii ne, teki yzklerin, bileziklerin, o c u k nazarlklarnn a r a s n a ast. A n a ziynetlerinin btn anlamn unutmutu gayri. O n u n iin bunlar imdi y a l n z c a , kr kznn s e e m e dii bir, iki prltdan ibaretti. A m a , ileri bitmemiti henz. Bir ey d a h a vard ki, kznn gzleri gerekten kr o l a c a k s a anann bunu yap m a s gerekti. Kzn elinden tutarak, onu gelip g e e n d e n korumaya a l a r a k yrd. S o k a k l a r kalabalklam, alc satc larla dolmutu. iftiler, bahvanlar t a z e yeil sebzelerle dolu sepetleriyle yol kenarlarna s r a l a n m a y a b a l a m lard. Balklar da balklarn tablalarnn stne diziyor lard. A n a bunlarn hibirinin nnde oyalanmadan ilerledi, en s o n u n d a arad d k k n a vard. Kzn kap nnde brakp ieri girdi. Ne istediini s o r a n r a a da duvarda asl kk bir eyi gstererek: unu, dedi. B u , tahta o m a k u c u n a bal kk bir ngrakt ki krler yolda yrrlerken evrelerine krlklerini haber vermek iin alarlard. r a k ngra k d a s o r m a z d a n nce, deerini belirtmek iin bir iki kere ald, bu s e s i duyan kz a b u c a k ban kaldrarak: Anacm, burda bir kr v a r g a l i b a ; ngrak s e sini a p a k duydum. dedi. rak bunun zerine bir k a h k a h a att. Kzn gzleri nin grmediini o k iyi fark etmiti: -Var y a , kr yar burda, hem de... diye s z e b a lad. Gelgelelim, a n a yle bir suratn ast ki ran s z leri nerdeyse b o a z n a tkanyordu. ngra hemen a n a nn eline tututurdu ve bu i e ne anlam vereceini bile meyerek bn bn b a k a k a l d . Bundan s o n r a a n a kz kye dndler. K a s a b a d a o y a lanmay kz da istemiyordu, n k saatler ilerledike s o .143

kaklar kalabalklam. bir curcunadr balamt. K z al k olmad bu grltlerden, pazarlk edenlerin bar malarndan, grmedii insanlarn iti-kakndan rkyord u . O k c k ayaklaryla tek tek b a s a r a k , o uysal haliyle s a k n a s a k n a , evresini tanya tanya yrdke, skn tsna ve ektii a c y a ramen, hep glmsyordu. A n a ise kr gzllerin iareti olan o eyi br elinde smsk tutuyor ve ii kan alyordu.

*
**
ite byle, ngra ald a m a , kzna bir trl vere medi. Kzn bsbtn kr olduunu kabul etmek istemi yordu. Y a z g e s i n diye bekledi. Harmanlar yaplp kalkt, mal sahibinin yeni vekili geiip rn bltrd. Bu s e ferki vekil yal bir adamd, toprak sahibinin yoksul bir a k r a b a s , emmi olu filan oluyormu... Bylece g z geldi att. Gelgelelim a n a . kzna kr ngran hl veremi yordu. E k s i k kalan bir ey vard, s a n k i , okunmas gereken bir dua filan... Kr kzn her grte a n a o eczacnn sylemi olduu szleri aklna getiriyordu: Ana b a b a s n n iledii bir g n a h . . . nsanlarn i yz hi belli olmaz! A n a bildii bir tapnaa gidip dua etmeyi tasarlad. O yel kenarndaki tapnak deil, bir g e c e yzlerini rt m olduu o tanrlarn k a r s n a a s l a k a m a z d , artk... o k uzaklarda bir b a k a tapnak d a h a vard. Bu tapnak ta duran iyi yrekli, sz geer bir tanra, yrekten dua eden kadnlarn derdine are bulurmu, diye duymutu. A n a nereye, neden gideceini oullarna at. K z kar delerinin b a n a geleni d u y u n c a olanlar zldler. B y hep o yal a d a m haliyle: Ben zaten oktandr onun gzlerinden phe edi yordum, dedi. K ise a p kalarak, Bense, hi a k l m a bir ey gelmedi, ablamn gzlerinin bu durumuna yle alm ki! dedi. t44

A n a meseleyi kzna d a a t : Kzm, gneydeki u Y a a y a n Tanra'nn dur duu t a p n a a gideceim ben. B i z i m Altnc Li'nin kars na o l a n o c u k veren de bu tanra oidu. K a d n c a z m rn ksr geirdi, dourma a da g e i p gidiyordu. Erke inin sabr tkendi, kars d o u r m a z s a nerdeyse stne odalk alyordu. K a d n da gidip o tanraya yalvard. Ar kasndan da bildiin gibi gzel bir olan dourdu, ite. K z : Biliyorum, anacm, diye c e v a p verdi. Olu d o u n c a da iki tane pek terlik ileyip tanraya gtr dyd. A m a n a n a , kurbann olaym tez git. Gerekten iyi bir tanra o.

*
B y l e c e a n a tek b a n a yola dzld, btn gun ruz g a r a kar yrd. Yln bu aynda rzgr durup dinlenmeksizin eser, kuzeydeki lden gelen a y a z nnde su rkler. yle k i , a a l a r n zerindeki yapraklar souktan kavrulur, yol kysndaki otlar kurur kararr, her ey afe te u r a m a s n a c a n s z kalr. A m a , u a n d a ana.n iindeki korku, esen rzgrdan da d a h a a c , d a h a g l y d . Kendi iledii o gnahn acsn kznn ektiinden korkuyordu. En sonunda t a p n a a vard z a m a n ne yapnn b ykln, grkemini, gl gibi pembe boyanm duvarlaryla yaldzl tanr heykellerini ne de dua etmek iin g e lip giden kalabal fark etti. Hemen dosdoru ieri g i rerek nn d u y m u olduu o tanray arad. Kapda s a tlan ttsden bir p a r a almt. nne kan kuruniler giymi ilk r a h i b e : Yaayan tanra ne yanda? diye sordu. Rahip onu, yoksul grnne bakarak, o l a n o c u k niyaz etmek iin her gn sr sr gelen kadnlardan biri sanmt. Dudaklarn bzd ve bayla karanlk bir keyi iaret etti. B u r a d a nedimesi olan iki kk heykelin or tasnda snk, soluk durulu, ufarak, yal bir tanra otur maktayd. A n a , ondan y a n a yrd ve tanrann nnde duran iki bklm, ihtiyar bir kadnn duas bitsin diye bekledi.

ANA

F. : 10/145

htiyarek, yatalak olan bir olu iin dua ediyor, t rcuya olunun yllardr yatakta yattn, bir d a h a o bile y a p a m a y a c a k kadar bitik olduunu anlatyordu, t niyaz ettikten s o n r a : Evimizde, o c a m z d a ilenip de bedeli denme bir g n a h v a r s a syle b a n a , hanm tanra, eer oj mun byle yatp kalmasnn sebebi b u y s a deyiver, ben delini derim, derim, diye yalvard. S o n u n d a iini ekip ksrerek yerden kalkt, g O n u n yerine a n a diz k p dileini syledi, ihtiyarn leri kulandan gitmiyordu. O n a yle geldi ki tanra tepeden ona sert sert. bakmaktadr; gnahnn bedt henz dememi olan bu g n a h k r ruhun d u a s tanrc yreini yumuatmamt; d z g n , altn yaldzl yz nuk ve sertti. S o n u n d a a n a diz k m olduu yerden doru derin derin g s geirdi. Duasnn ie yarayp y a r a dn bilmiyordu. T t s s n yakp dar kt. On be kilometrelik yolu yryp, m ve yor bir durumda kendi evine dnd z a m a n hemen bir kemleye kt. o c u k l a r , tanra duan nasl karlad ye sorduklar z a m a n da zgn bir tavrla: Tanrlarn buyruunu ben nasl bilirim? diye v a p verdi. Benim elimden dua etmek gelir a n c a ! n s o n r a s tanrlara kalm. B i z e artk, b a k a l m ne oto c diye beklemek der. -' F a k a t iinden, btn kalbiyle, k e k e ilediim o nah ilemez olaydm diye dvnyordu, Dvndke. ii nasl olup da yapm olduuna bsbtn ayo dzgn suratl a d a m a bsbtn kin balyordu. Kend g n a h a s o k m u olduu ve yaptn imdi b o z m a n n , bir kar yolunu bulamad iin di biliyordu erkee Nefret ve tiksintisinin bu en derin annda btn ve ehveti, btn genlii kknden kurudu, gitti ve artk g e n bir kadn olmaktan kt. Onun iin drn erkek diye kimse yoktu artk. Dnya lemde onun y a l n z c a ocuklar olan u kii kalmt kl bunla bir tanesinin gzleri krd. 148

XIII

A N A N I N genlii okton geip gitmiti gayri. Krk n c ylna ermiti. B a z geceler erkei kocal k a yl oluyor diye parmaklaryla sayd z a m a n iki elinin par maklarna iki parmak d a h a katmak gerekiyordu. Kydekilere onu ld diye syleyeli beri g e e n yllarn s a y s bile, tek elindeki btn parmaklarnn saysndan d a h a oktu. Bununla birlikte her z a m a n k i gibi rakt, vcudu et balamyordu. B a k a gider, ya da karki yengeyle o fitne yl biraz d a h a imanlarken bu kadn gl yapsn koruyordu. srt dik, yaps kv kadnlar ya kuruyup kar gibi her geeri genliindeki evik,

A m a , memeleri ufahp kurumutu, insan onun yz ne parlak kta bakt z a m a n gzlerinin etrafnn g nete almaktan kr kr olduunu, derisinin tarlada g e c e n yllarn etkisiyle yanklasp karardn grrd. Hareketleri de eskisine oranla d a h a ard, o e s k i hafiflii

gitmiti gayri. indeki o lanetli can e&sp atmazdan n

ceki durumunu bir trl bulamam:, Dul ve orta yal sayld iin kyde- artk onu sk sk doumlara aryorlard. Byle zamanlarda bazen gerek tii kadar a b u k davranamod oluyordu. B i r k a kez do um yapan g e n kadnn yavruyu, o yetiene kadar, kendi elleriyle tuttuu olmutu. Bir seferimtoyse ona yeni d o a n bir yavruyu yerdeki tula demenin zerine drverrroVi. o c u k oland hem de! N e y s e ki, ok kr, bir z a rar olmam, oian hem grbz hem de akll yetimiti. 147

Kendi o c u k i a n y s a bydke analarn ihtiyar bulur olmulard. En byk olan durmadan a n a s n a dinlen di ye diretiyordu. Tarlay srdkleri z a m a n sert topraklan ufalamak iin anasnn kendini zorlamasn hi istemiyor, bu ii kendisi yapmak istiyordu. imdi delikanl gcyle bu iler ona koiay geliyordu. Bylece anasnn daha ha fif, d a h a zahmetsiz ileri grmesi iin diretiyor, anas yaz gnleri kap nndeki glgede oturup diki dikerken tar lada kendi bana almak" delikanly her eyden honut ediyordu. * A m a , aslnda olann sand kadar y a l a n m deil di a n a . Oldum o l a s tarla iini her iten o k sevmiti. T o p r a k stnde alp abaladktan s o n r a , vcudu toprak iinin temiz terine bulanm olarak eve dnmeyi, terinin serin rzgrda kurumasn, vcudundaki byk a m a tatl yorgunluu duymay pek severdi. Gzleri tarlalara, da l a r a , byk eylere alkt, ine iplik gibi kk eylere almak g geliyordu. Evlerinde keskin gzl g e n bir kadna pek ihtiya vard, dorusu! Kznn gzlerinin kr olduunu gayri hepsi biliyorlard. K z c a z n kendisi de biliyordu, zavall. Anasyla k a s a b a y a gittii gnden beri, a n a s gibi o da kimseye bir ey sylemedii halde g e r e i biliyordu. T a n r a d a n ikisinin de pek umutlar yoktu. A n a , ken di ilemi olduu o eski gnahn cezasn ektiklerine, kz da krln alnna yazlm o l d u u n a inanyordu. Bir gn o n a , kzna sordu: -(Aldmz o tozu hep srndn, bitirdin mi? K z kap e i i n d e oturmaktayd. Krln bir faydas olmutu: Artk gremedii iin k gzlerini actmyordu. S a k i n tavrla : oktan bitirdim hepsini. diye c e v a p verdi. A n a s da yine-. Daha alalm, neden daha nce de medi n bitirdiini? diye sylendi. A m a g e n kz. yok, der gibilerden ban sallad, onun yzndeki ifadeyi gren onann yrecii durur gibi oldu. 148

S o n r a kznn o yumuak dudaklarndan hrn szler d kld : Ah, a n a , krm ben, bal gibi biliyorum kr ol duumu! S e n i n yzn hi grmez oldum gayri! Kop! nnden ayrlp dven yerinin karsna g e e c e k kadar bile grmyor gzlerim. Farkna varmadn m, hi evden k m a z oldum, tarlaya biie gitmiyorum! Ve ptrp actt mazsa kz byle diyerek a l a m a y a balad. Gzlerini kr dudaklarn snyordu. Gzyalar hl gzlerini iin hic a i a m a m a y a alr, a n c a k kendini tutaboanrd.

A n a hi c e v a p vermedi. Kr olmu evladna verilecek hangi cevab vard ki?.. Fakat, biraz s o n r a kalkp ierki o d a y a geti. Bir z a m a n l a r ziynetlerini s a k l a m olduu ekmeceden o kk ngra kard, kzn yanna gi derek : Evlat, bunu eskiden aidiydim, belki bir gn... diye s z e balad. A m a , szn bitiremedi. ngra kzn eline tututurdu. K z ngra alp nedir diye hemen par maklaryla yoklad. S o n r a elinde smsk tuttu, yine o uy sal boyun b k y l e : Evet. ona, gerekli bu bana, diye c e v a p verdi. O a k a m byk o l u tarladan gelince a n a , sert bir a a t a n bir dal kesip yontarak kz kardeine denek yap masn syledi. Bylece bir elinde kk, sesli iareti, br elinde deneiyle k z c a z da d a h a serbest, daho korkusuz dolaabilirdi ortalkta. Hem sonra birisi ona arpar devirir de b a n a bir k a z a filan gelirse s u anann olmazd, nk o krlk damgasn ite herkes g r s n diye a p a k , kznn zerine vurmutu. Bundan byle g e n kz ne z a m a n kapdan dar k sa bu iki d a m g a y , deneiyle kk ngran yannda tar oldu. ngran y a v a y a v a , tatl tatl a l a r a k ar a m a . s a l a m admlarla yrmesini rendi. G z e l c e de bir kzd. K k , mazium yznde krln verdii o s a kin, duru ifade vard. 149

Bu k c r ku ev ilerinde d o r u s u pek hnerliydi. Evin iinde ne n g r a a , ne d e n e e ihtiyac vadi. Pirinci y kayp piirmekte birebirdi. Yalnz, a n a a t e y a k m a s n a artk izin vermez olmutu. S o n r a , kz evin iini ve dven yerini sprmesini, glden su almasn, tavuklar yumur talarn folluktan b a k a yere y a p m l a r s a arayp bulma sn da beceri,'ordu. Hayvanlarn yerini sesleriyle koku larndan a n l a y a r a k yemlerini veriyordu. K s a c a s diki dikmekle tarla inden b a k a her i elinden geliyordu. T a r l a d a ilemeye g c yetmiyordu, n k bebecikliinden beri ektii a d a r o n u kavruk brakm, serpilmesine engel olmu gibiydi. G e n ton evin iinde byle dnp dolandn grd k o onann yrei ezliir gibi oluyor, bir gn gelip evlen dii zaman kznn b a n a kim bilir neler geleceini d n d k e ii kan alyordu. Kznn er g e gelin olmas artt. Y o k s a bir gn a n a s k p g i d i n c e ona b a k a c a k , s a h i p o i a c a k kimse bulunmayabilirdi. K a d n ksmnn ye ri ne de o l s a , her eyden n c e kocasnn evidir, doup byd o c a k deil. A n a durup durup bunu dnyor, kr gzl gelini kim ister diye meraklanyordu. Kimseler i s l e m e z s e so nunda kznn hali nice olacakt? Dncelerini dar vu r a c a k olursa byk o l a n : Ben ona bekarm o n a , yeter ki o da elinden g e leni yapsn, diye c e v a p veriyordu. B u , onay avutuyordu bir dereceye k a d a r a m a , yin de biliyordu ki bir erkein asil huyu, karsnn nasl oldu u bilinmedike m e y d a n a kmaz. O z a m a n da a n a , d nyordu : Olana yle bir gelin almam gerek ki benim kza iyi b a k s n . o tutsun onu. O l u m a kz a r a r k e n , hem ko c a s n a , ham grrneesire bakmoya raz o l a c a k bir kz a r a m a m gerek.

*
* ' Byk oluna kz aramann zaman da gerekten g e lip ami gayri. O l a n s a n k i anasnn haberi bile olma150

don o n d o k u z yam buluvermiti. u gne dein a n a s n d a n k z istemi, ya da byle bir istei olduunu orta ya vurmu deildi. Oldum olas olanlarn en uslusu, en hayrlsyd. o k alr, hi eziyet vermezdi. i olmadk a k a s a b a d a k i bayramlara katlmazd. Katld y a d a krk ylda bir ayevin filan gittii z a m a n da hibir l gnlk, b a b o l u k y a p m a z , kumar bile oynamaz, a n c a k uzaktan seyrederdi. Byklerin yanndaysa her z a m a n s e s s i z , sayglyd. Evlatlarn en iyisiydi d o r u s u . o c u k l u u n u n ufak tefek kusurlar da dzelmiti; imdi bir tek kusuru vard ki o da k k kardeine kar hi g e n i yreklilik g s termemesiydi. T u h a f eydir; herkese, her eye, hatta hayvanlara kar bile o kadar y u m u a k bal olan bu olan, srtna yeni hrka y a p l a c a z a m a n ne renk istediini bile syle meyecek k a d a r uslu, s e s s i z olan bu delikanl, i kardeine geldii z a m a n kat yrekli, sert bir a a b e y olup kyor du. K k karde biraz g e v e y i p oyuna d a l s a a a b e y s i kyametleri koparyor, o c u a hi a c m a d a n her trl top rak iini grdrtyordu. Evin iinde k a v g a e k s i k deildi. K k o l a n y a y g a r a c , a z bozuk huydayd. A a b e y s i ise kendini tutuyor, tutuyor, sonra artk u r a s n a gelince, eline ne g e e r s e kaparak kardeinin stne saldryor, bir ey b u l a m a z s a elleriyle ylesine dvyordu ki o c u k a l a y a r a k kayor, a a l a r n a r k a s n a s a k l a n m a y a alyor, emmi olunun evine kendini zor atyordu. artk oraya varmt ki btn ky sertliinden t r aabeyi knyor, k a v g a k n c a herkes kk kardei kurtarmaya kouyordu. O da bundan y z bularak mar m, bsbtn kaytarmaya balamt. Artk o u vaktini emmi olunun evinde geiriyor, oradaki olanlarla kzan larn a r a s n d a kaynayp gidiyordu. E v e kendiliinden, a n c a k a a b e y s i ie gittikten s o n r a geliyordu. A m a , bazen aabeyin hnc ylesine kabaryordu ki vakitsiz eve gelip kardeini yakalyordu. O z a m a n o c u 151

un kafasn koltuunun altna kstrarak balyordu var gcyle pataklamaya. S o n u n d a analar k o a - k o a geli yordu. . Yetiir gayri, yetiir! diye baryordu. Ayp s a n a oul, kk kardeine byle vurmaya, kz kardeciinin de dn koparmaya hi utanmyorsun! Delikanl ise a c a c c e v a p veriyordu: Madem ki ben onun byym, babamz da yok, o n a haddini bildirmek b a n a d m e z mi? Haylaz, ipsiz sapszn biri olup kt! Doha imdiden frsat bulduka kumar oynadn sen de bal gibi biliyorsun a n a ! Biliyor sun y a , oldum olas iimizde en o k onu seversin zaten!
:

. . .

Anann en kk ocuunu sevdii doruydu. teki evlatlarnn hibirini bu derece benimsememiti. A n a y a yle geliyordu ki byk o l u pek erken byyp a d a m oluvermiti. Kimseye syleyecek pek f a z l a laf olmayan, s e s s i z s e d a s z bir insand. A n a s biliyordu ki olann bu sessizliine sebep o k kereler yorgunluuydu. A m a , onun o k kereler nasl iyice yorgun olduunu anlayamad iin somutluk, yz g l m e z sanyordu. Kzna gelince a n a onu seviyordu a m a , hep ii s z l a yarak. O grmeyen gzler hep kendini knar gibiydi. A n a duasn o tanrann kabul etmemi olduunu hi unutamyordu. Gidip tekrar dua etmeye de yz yoktu. n k , artk bu felaketin kznn b a n a , kendine en byk c e z a olsun diye gelmi olduuna inanyordu. te bu yzden yrei her sefer a c m a y l a dolup t a t halde kz o n a hibir z a m a n sevin vermi deildi. K z c a z sevgiyle anasnn yanna sokulduu, a n a s n n s e sini dinlemek iin gelip oturduu z a m a n bile a n a s hemen bir bahane bulup yerinden kalkarak bir ie balyordu. n k , o kapank, bo gzlere b a k m a y a ii dayanam yordu. Bir u en kk olan grbz, s a l a m ve neeliydi. o k z a m a n tpk b a b a s olup kyor, a n a d a onu gitgide 152

d a h a ok seviyordu. Erkeine kar bir z a m a n l a r duy mu olduu btn sevgi imdi bu o l a n a ynelmiti. Onu o k seviyordu a n a ve o k z a m a n onunla aabeysinin a r a s n a giriyordu. B y k o l a n kardeinin stne ulland vakitler a n a hemen atlp kendini byn yumruklarna hedef tutuyor, byk olan da a n a s n a vurmamak iin zorla k a v g a d a n vazgeiyordu. Bylece kk k a p kurtulabiliyordu. Z a m a n l a kk olan bu ekilde sk sk evden k a p gider oldu. lk nceleri emmi olunun evinde barnrken sonralar tede - beride d o l a m a y a , hatta bazen k a s a b a ya kadar gitmeye balad. Bir iki gn kaldktan sonra yi ne emmi olunun evine dnyor ve aabeysinin bir yu muak saatini kollayarak, emmi olunun evinden hi ay rlmam gibi kp geliyordu. Gelmedii z a m a n l a r d a y s a a n a byk o l u ie gidene dek bekliyor, yapt gzel bir yemek ya da tatlyla onu kandrp getiriyordu. Ne v a r ki artk, u gnlerde a n a da byk olundan yar korkar olmutu. B a z zamanlar onunla birlikte tar laya gittiinden erkenden eve dnyor, a a b e y s i dn meden Kk o l a n a yemek veriyordu. o c u k her tabak taki en iyi paralar s e i p yiyor, a n a da buna g z yumu yordu, n k o n a kar pek yumuakt. Onun en g l leriyle szlerini, o d z g n yuvarlak yzn, babasnnkinin e i olan o kvrak vcudunu seviyordu. Byk olann srt i ilemekten bklmt bile; hareketleri sert ve ard. O y s a k i bu o c u k tepeden trnaa dek yumuak esmer ciltli ve yeni byyen bir erkek kedi gibi evik, hafifecikti. o k seviyordu a n a s onu. te. byk olan analarnn k e kar besledii bu s c a c k sevgiyi seziyor, iin iin k u r d u k a kuruyor du. K k l n d e n beri yapm olduu her ii, anasnn zerinden kaldrm olduu her yk imdi bir bir hatr lyordu. Ve hatrladka anasn dnyann en zalim insan olarak gryor, o c u k l u u n d a n beri onun hatr iin al p abalamalarn b o a saydn dnyordu. Bylece yreinde y a v a y a v a derin bir dmanlk birikti ve de likanl kardeine kin b a l a d . 153

XIV

T> U kin byk olann iinde biriktike birikti. A n a -O bj| e bunun ne k a d a r derin olduundan habersizdi. S o n u n d a delikanlnn rman duygular, nne set ekilmi bir sular gibi kabarp tat ve dar vurdu. yle

bir rmak ki hangi ufak, gizli kaynaklarn sularyla bes lendiini insan ark etmez, gn gelip a h l a n d zaman, eskiden o kadar s a k i n grnen sularn nasl olup da by le kabardna a a r kalr. Bir yazn sonunda, pirin harman srasndayd. S a bahtan a k a m a dek, herkesin, ii tutacak p a r a s olma yan herkesin, var g c y l e tarlada a l m a s gereken bir zamand. O gn kk olan da sabahtan beri almt. o u n l u k l a tarlada a l m a m a k iin b a k a yerde bir b a ka i bahane eder, kaytarrd. A m a , o gn a n a , a l m a s iin onu kandrm, ellerini o k a y a r a k : u birka g n diini sk da iyi a l , oul. diye gizlice yalvarmt. Hasat derlenene dek c a n l a b a l a a l da aabeyinin g z n e gir. alr, onu honut edersen hasattan sonra s a n a gzel bir ey alrm, en o k istediin eyi. o c u k ise o krmz dudaklarn, h a k s z l a uram a s n a bkerek s z verdi, alt, a b a l a d . Pek yle c a n la b a l a olmamakla birlikte kt de almyordu ite; aabeyinin fkesinden yakasn kurtaracak kadar. Ne var ki o g n ileri bitmezden n c e y a m u r bastrverecek gibi olduu iin her gnk saatten d a h a f a z l a altlar. Hele a n a a l m a k t a n bitkin d m t . Z a t e n 154

namusunu kurtarmak iin o a c ilalar itii g e c e d e n beri hibir z a m a n e s k i g c n bulamamt. S o n u n d a derin derin g s geirerek aryan srtn dorulttu. Ben gideyim de kzn a y a p m a s n a g z kulak olaym, s i z gelene dek hazr olsun, oul. dedi. Gcm kuvvetim kalmad, her yanm acyor gayri. B y k o l a n , Git bakalm. dedi. S e s i biraz serte kmt a m a , isteyerek deil. Onun k o n u m a tarz byleydi, y o k s a hibir z a m a n anasnn f a z l a i ilemesini istemezdi. Bunun zerine a n a iki kardei tarlada brakarak gitti. Vakit o k a d a r g e olmutu ki b tn g n rahat vermeyen dilencilerle apulcular bile, git milerdi. A atein stnde k a y n a m a y a d a h a yeni balamt ki eikte oturan k z c a z : Kardeim alyor!... diye b a rd. Mutfaktan dar frlaynca a i a m a sesini a n a da duydu, hemen tarlaya kotu. Derlenmi rnlerin ze rinde byk o l a n kardeini orann sapyla a m a n s z c a dvmekteydi. K k ise a v a z kt kadar a l a y a r a k yumruk sallyor, boynunu aabeysinin kolunun sert c e m - , berinden kurtarmaya alyordu. A m a , byk o l a n onu smsk tutmu, orak sapnn y a s s tarafyla dvmekte de v a m ediyordu. A n a var g c y l e k o u p fkeli olunun koluna asld, yalvarmaya b a l a d : Oul, bu k k d a h a , oul, ah oul! O byle byn koluna a s l n c a kk o l a n ken dini kurtard ve bir t a v a n evikliiyle koup giderek g l gelere kart. imdi tarlada ikisi yalnz kalmlard; anay la kzgn byk o l u . A n a : Daha pek o c u k o, yavrucuum, diye titrek sesle mrldand. On drt y a n d a d a h a , akl fikri oyun da. Delikanl ise: Ben on drt yandayken o c u k muy dum? dedi. Ben on drt y a n d a y k e n hasat vakti oyun oynar mydm? S e n hi beni yzkle, urbayla, sununla 155

bununla kandrdn m i ileyeyim diye? B a n a ne adna kendi alnmn teriyle kazanmadm m? O z a m a n a n a mnasebetsiz k k olann a a b e y s i ne nisbet yapm olduunu a n l a d , kendi suunu grp ne diyeceini bilemeyerek, dili tutulmu gibi oluna bak t, kald. O l a n da iine birikmi olan btn kini b o a narak szlerine devam etti: yle y a , btn para senin elinde; kazandm getirip s a n a veriyorum. Kendime metelik bile ayrmyo rum. B a k a adamlar gibi ne ubuk tttrdm var, ne bir tas a r a p itiim, ne de kendime, hakkm olan bir ey aldm. S e n de tutmu o n a benim mrmde grmediim eyleri s z veriyorsun. Hem de niin? z a t e n y a p m a s g e reken ileri y a p m a s iin! Yiyip itiinin, srtna giydii nin karln bile karmyor o! A n a y a v a , ekingen bir s e s l e : Ben o n a yzkler, urbalar filan s z vermi deilim ki! diye c e v a p verdi. B a k a z a m a n kendine kar o kadar s e s s i z ve ciddi duran olunun bu kzgn halinden yar korkmutu, onun ayn delikanl olduuna n a n a m a y a c a geliyordu. Delikanl s o n derece a c . hnl bir s e s l e , Bal gibi s z vermisin ite! diye bard. Eer yzkler, urbalar s z vermediysen demek ki d a h a byk bir s z vermisin. rn satlp vergiler verildikten s o n r a cannn en o k istedii eyleri a l a c a m demisin. S z vermisin. y l e dedi. A n a bu drst, iyi evladnn k a r s n d a utantan ye rin dibine geerek. Ben birka meteliklik k k bir ey demek istediydim, diye c e v a p verdi. S o n r a yine c e s a r e tini toplayarak (ne de o l s a bu olan h l onun olu deil miydi?) ekledi: Eer k k bir o y u n c a k filan alrm dediysem onu senin hrsndan kurtarmak iin dedim elbet. Ne y a p a r s a kzyorsun, kzgn baklarnla, szlerinle eziyor s u n onu, sonra da dayaklarnla! Delikanl ise d a h a fazla bir e y sylemedi. Y i n e i e sarld, iine bir ifrit girmi de onu drtklermi gibi a lmaya koyuldu, ylesine a b u k ve s k . . . 156

A n a durmu ona bakyor, ne y a p a c a n bilemiyor du. inden, ke kar pek hoyrat davranyor, diye dnmekle birlikte kendisinin de haksz ve hatal oldu u n u seziyordu. Birden byk olunun nerdeyse a l a makl olduunu, a l a m a m a k iin dilerini nasl sktn fark etti. Her z a m a n ylesine serinkanl, kendi halinde, durgun duran bu olann da imdiye kadar hi fark etme mi olduu bu ililik iaretini grnce kalbi yumuayverdi. Z a t e n ocuklarnn hangisini incitse sonra byle yre i yufkalverirdi, belli etmese bile. imdi de byk o luna her zamankinden fazla bir yaknlk duyarak inler gibi : Oul, hata iledim, biliyorum. dedi. S a n a la ykyla bakamadm son zamanlarda. Senin byyp adam olduunu bile fark etmedim. A m a , a d a m oldun s e n g a y ri, gryorum ben bunu. Bundan byle evimizin erkei sensin. Paray eline sen a l a c a k s n . Eskiden beri iin en o u n u zaten sen yaptn. imdi hakkn da yaptn ie denk olacak. Evet, erkek olduunu sonunda fark ettim. oktandr yapmam gerekirken ihmal ettiim bir ey var. Onu derhal y a p a c a m gayri. Doru gidip bir kz b u l a c a m , evlendireceim seni. Sray s a n a , senin a l a c a n kza b r a k a c a m . imdiye dek farknda deildim a m a , imdi gryorum. Bylece zr diledi olundan. O l a n onun a n l a y a mad bir eyler mrldanarak arkasn dnd, kendini yine iine verdi. A m a , kendi kusurlarn byle ortaya vur mak anann iini rahatlatmt. Utancn rtmek iin yk s e k s e s l e bir eyler syleyerek eve dnd. E v e dnd z a m a n biraz nceki btn yorgunluu nu unutarak bir eyler y a p m a y a balad. K z : Ne o l m u be ana? diye sorduu z a m a n hemen: yle nemli bir ey yapmam, ya da aabeyin yle diyor. A m a , erkek kardelerin k a v g a etmeyeni yok tur ki! K o t u hemen fazlalktan birka turp koparp dildi, zerlerine sirke, s u s m ve soyoya dkerek byk o l u 157

nurt sevdii gibi bir s a l a t a hazrlad. Bir y a n d a n da biraz nce sylediklerini dnyor, olunun gerekten evlen mesi gerektiini anlyordu. O n a yetikin bir erkee gve ni rcesi ne be! b a l a m a m a yine de erkek yerine k o y m a m olduu iin kendi kendini knyordu. S z vermi ol duklarnn hepsini yerine getirmeye btn btn karar verdi. Byk o l a n s o n u n d a eve d n d vakit s a a t her zamankinden g e ve ortalk karanlkt. A n a onun yzn a n c a k masann stndeki mumun na y a k l a n c a g rebildi. Olunu, fark ettirmeden s z d , kendini toparla m olduunu grd ve kendi tutumunu deitirmekle onun fkesini geirmi olduuna sevindi. K k olan ise karnnn alndan pek u z a k l a r a gidemedii halde, a a b e y s i n i n korkusundan ieri girme ye cret edemeyerek s o k a k l a r d a bekliyordu. A n a imdi byk olunun zerindeki serinkanll g r n c e k a p y a giderek: Gel ieri, olanm! diye kn a r d . o c u k ieri girdi. Gzleri aabeysindeydi a m a o, f kesi imdilik g e m i olduu iin oral bile olmad. Analar da iyi bir karar vermi olduunu bilmenin rahatl iin de, szlerini yerine getirmek iin harekete g e t i .

*
Ne z a m a n b a s k s a emmi o l u n a , yengeye koar d. imdi de onlara bavurdu. Kendinin bildii gelinlik k z yoktu. Herkes birbirine a k r a b a olup ayn soyad tadk lar iin kyceizden k z almak olmazd. K a s a b a d a n d a kimseyi tanmyordu n k , bildikleri satt bir trvu z a hireyi alan kk dkknlardan baretti. A n a yengeyi grmeye akamleyin gitti. G z y a k l a m olmakla birlikte havalar henz lkt. Y e n g e o c u u n u emzirirken oturup ene aldlar. S o n u n d a a n a da istei nin ne olduunu ortaya dkt. Kadn kardeim, doup bydn kyde bildiin gelinlik bir kz var m? y l e s a n a benzer bir k z istlyo158

m m , gzel huylu, d o u r g a n , tarla iine gelir bir kadn-kii olmal. Evin ilerini ben d a h a yllarca ekip eviririm ken dim. O n u n iin, a l a c a m z k z ev ilerinde pek becerikli o l m a s a d a g a m yemem. iyi yrekli y e n g e bu szleri duyunca k o c a bir kah k a h a salverdi v e k o c a s n d a n y a n a bakt: Bakalm o n a sormai, benim gibi kadn b a be las m s a y a r , y o k s a b a t a c m? E r k e i ise dilerinin arasndaki bir pirine pn i neyerek onlar dinlemekteydi. O a r konumas ve d nceli haliyle: yidir... diye mrldand. ok iyidir. O n u n bu ekerrenk ifadesi yengeyi yeni b a t a n gl drd. Eh, bir gidip bakaym istersen, b a c . O kyde iki yz k a d a r ev vardr; p a z a r da kurulur. B u n c a kiinin a r a s n d a n bir gelinlik kz bulunur elbet. Bylece konumalarn srdrdler. P e k f a z l a m a s raf etmeye vakitleri olmadn a n a a k a syledi. Her bakmdan k u s u r s u z olan bir kz alamayz, bunu pek iyi biliyorum. Y o k s u l u z , n k , topramz o k deil. Kendi s a h i p olduumuzdan f a z l a kirayla toprak tut mak zorundayz. Bu k e z erkek lafa kart: Az buz bir topranz v a r y a , s e n o n a b a k . B u gnlerde bu da bir eydir, o u kimsenin bir dnm bile yok. B e n kendi kzlarm paras bol, topra bol birine vermektense biraz topra olan birine veririm d a h a iyi. A m a paras ktm, zarar yok. iyi bir a d a m , yi bir tar l a ; ben kendi kzlarm iin bundan b a k a ey aramam. K a r s : yi yleyse babalk, izin verirsen birka g n lne bizim kye gidip bir bakaym. dedi. Emmi olu da her z a m a n k i gibi k s a c a c e v a p verdi: izin veririm eibet. K z l a r byd, a r a d a br seni aratmazlar.

*
*
o k g e m e d e n yenge temiz giysiler giydi, b a b a evi ne gstermek iin en s o n bebeciiyle, kklerin a r a s n 15

dan d a h a bir iki o c u k seti. Kklere baksnlar diye de byk ocuklarndan bir, iki tanesini ald. Drt tekerlekli bir el arabas kiralayarak hepsini iine doldurdu. kz lerle dven dvld iin k o c a s n a u gnlerde gerei olmayan kuruni s p a y a da kendi bindi. Bylece yola ktlar ve gnden f a z l a kaldlar. Kye dndklerini duyan a n a hemen karya kotu. Yenge grm olduu btn kzlar anlata anlata bitiremiyordu: O ky gelinlik kz dolu, vallahi! B a z kylerde doan o c u k kz olursa ldrrler a m a . bizim byle bir tremiz yoktur. Bir anann k a kz olursa olsun hepsini s a brakrz, onun iin ky kz dolu. Kendi bildiim bel ki bir dzine kz grdm, kadn karde, hepsi da m a a l lah yetimi, etli. c a n l , rengi, huyu yerinde kzlar, kendi oullarmn hangisine desem alrdm. A m a , bize bir d zine deil bir tek kz gerek. Onun iin gzlerimi ksp hepsini bir iyi gzden geirdikten s o n r a tanesini s e tim. S o n r a bu taneyi de eledim, baktm ki biri durma d a n ksrr, burnu a k a r ; tekinin gzleri biraz hastaya benzer, ncs ise iyisi gibi geldi... inan olsun, pek akll, fikirli bir kz. Her yaptn, her dediini nceden iyice tartyor. S o n r a kyn iinde en eline abuk diki dikenin de o olduunu sylyorlar. Kendi giysileriyle btn ev halknn giydiklerini yapmakla kalmaz, bakalarna d a diki dikip a z o k para kazanrm. Belki senin oluna gre az buuk y a l dersin. Bir kere nianlanm da nianls oluvermi, y o k s a imdiye dek evlenmi o l a c a k m . A m a , bence bu da pek kt s a ylmaz, nk babas kz gelin etmeye c a n att iin pek fazla arlk istemeyecee benzer. S o n r a pek teki ler kadar gzel de deil, f a z l a diki dikmekten rengi u mu az buuk, a m a , gzleri temiz y a , sen o n a bak! A n a hemen, Hastalkl g z e k e c e k sabrm kalmad gayri, hem evin iinde severek diki dikecek birine o k ihtiyacmz var. n k inan olsun benim gzlerim de e s ki keskinliini kaybetti diye c e v a p verdi. Kuzum b a 160

c . u ii bir k e s , bitir artk. E e r bu kz benim olandan b e y a t a n f a z l a byk deilse benim bamn stnde yeri var. B y l e c e iki gencin dnyaya gelmi olduklar yllarn aylaryla gnleri k a s a b a d a k i bir yldz falcsnn kitabna gre karlatrld ve uygun bulundu. Delikanl at bur c u n d a d o m u , g e n k z s a kedi. Atla kedi de birbirlerini yemediklerine gre byle bir evliliin geimli o l a c a n a inanld. ki gencin ksmetlerinin bir olduuna karar verildi ve sra gereken armaanlarn verilmesine geldi.

**
Yerdeki kk, gizli gmsnden a n a , g m ve b a kr paralar k a r p iyi pamuklu kumalar ald, g e n kza kendi eliyle iki giysi dikti. O civarda gelenek olduu ze re, kumalar bimek iin de kaderli bir kadn armak gerekti, yle erkekli, oullu bir kadn-kii. Kyceizde ise yengeden d a h a kaderli kadn kim vard? A n a o gzelim kumalar yengeye gtrerek:' Bas elini uraya, kardeceizim, dedi. Bas ki senin ksmetinin grl benim olumun karsna da g e sin. Bylece yenge kumalara elini bast, kumalar biti. Karn ksmlarn ise gelin bunlar gebe kald vakit de giyebilsin, bir kenara atlp yazk olmasn diye geni geni, bolca biti. kard parann bir ksmyla da a n a al renkli bir gelin koltuu, boncuklu bir gelin tac, yalanc inciden k peler, k s a c a s dn iin gereken ne v a r s a hepsini ald. O taraflarda her gelinin giymesi art olan al pantolonu da elbet hmal etmedi. Bylece dn gn kararlatrld, gitgide yaklat, en sonunda geldi, att. O yln k mevsiminde duru, s o uk bir g n . Ne garip bir gnd bugn a n a iin; yllarca hem h a nmlk hem beylik ettii eve imdi yeni, g e n bir kadn buyur edecekti." En iyi giysilerini giyip kap nne kt. ANA F . : 11/161

Crr gelin koltuunun iindeki gelin ykyle y a k l a tgngtrd z a m a n a n a y a yle geldi ki daha dn kenliibayn koltua oturmu olarak bu eve gelin gelmiti. >lrdi lendisinin durduu yerde k a y n a n a s , imdi olunun lrn yerde de kendi k o c a s durmaktayd. /r son zamanlarda erkeini pek az dnr olmuv Kik onun gznde gerekten lmt gayri. Ne var ;i nc, gelinini beklerken anann iini erkeine kar )i( thaf bir zlem brd ki! T e n istei deildi bu; r<k ) s a y f a kapanmt artk, b a k a trl bir zlemdi )i, pnn bann yak olan bir btnl, bir t a n istiyordu, nk iinde bir yapayalnzfk vard

'i-

^ u n a yepyeni bir gzle bakyordu: G e n a d a m yaltenun olu olmaktan kyordu u a n , ayn z a m a n d i\ ;adnn k o c a s oluyordu. icmat srtndaki anasnn yapm olduu yeni siyah ub. her zamanki plak ayaklarndaki pabular y a dncr gibi rahatsz, dimdik, ban nne emi, hi krnllonadan duruyordu. Serinkanl bir hali vard, d a h a d>jr sj anas n c e yle s a n d , a m a sonradan olunun S /(ta s a r k m ellerinin nasl titrediini grd. ) z a m a n a n a iini ekti, aklna kendi k o c a s geldi. Ceit oltuunun perdeleri ardndan gizlice nasl bakmt di elein gzelliini, her yannn, her duruunun g z e Ksjediini grnce nasl sevinten yrei a z n a g e l ntorusu kendi erkeinin damatl olunun bugn;i trntlndan ok d a h a gzeldi. A n a u anda dnya l erdi erkeinden d a h a gzel erkek grmemi oidujndind. (egelelim yle hayal meyal tasalanmaktan b a k a ?y ukit bulamadan dn alaynn ncleri geldi: <<;,gelinlik meyve sepetleri, kendisinin kz evine g n lmolduu horoz ve gelenee gre kz evinin bu hoz a n n a katarak gnderdikleri tavuk. k l a r d a n sonra gelin koltuu getirilip damat evl in tans nne kondu. Yengeyle fitne kar, d a h a birka G

yal kadn gelini, elinden tutarak dar ekmeye alt lar. Gelin de gelinliine yarar biimde nazland. S o n u n da tahtrevandan kt a m a . iyice utanarak, ekinerek... Gzleri yerdeydi, bir kere bile ban kaldrp iki yanna bakmadan damat evine girdi. O z a m a n a n a emmi olunun evine girdi. O taraflarn geleneince kaynanann gelinine ilk b a t a n grnmesi doru s a y l m a z , s o n r a gelin k a y n a n a s n d a n korkmaz de nirdi. B y l e c e a n a a k a m a dein yengenin evinde kald. A m a kap dibinde duruyordu ki gelin iin sylenen leri duyabilsin. Kimi: yi, drst grnl bir kz. diyordu. Kimi: Elinden iyi d i k i gelirmi diyorlar, eer u ayandaki arklar da kendi yaptysa parmaklar ger ekten hnerli demektir! diye fikir yrtyordu. Kadnlardan bazlar gidip kzn al gelinliine dokun maktan ekinmiyorlard. Hatta ceketini kaldrp iine g i y diklerine bile bakyorlard. Kzn giysileri b a t a n a a iyi ve dzgn dikilmiti. n c e k u m a paralarn bkerek y a plan dmeleri d z g n ve smskyd. Kadnlar hemen k o u p a n a y a mjdelediler: Vallahi, hnerli, iyi bir kzi kadn-karde, eli yz de dzgn. Beri taraftan erkeklerin a r a s n d a ileri geri laf edenler vard. Bir tanesi: nan olsun, b a n a benizli, dedi. kalrsa pek zayf, pek soluk

Bir b a k a s : yle a m a birader, birka a y a kalmaz zayflnn aresi bulunur, diye c e v a p verdi. Kz k s mn imanlatmak iin erkek milleti birebirdir! Ve btn bu en a k r a k , a k s a k laflarn a r a s n d a n gelin kz, hanm hanmck admlarla geerek yeni evine girdi ve bylece evlendi. ** imdi a n a yllardan beri yatm olduu yata brak mak zorundayd, gayri. A k a m o l u n c a yataklar gelinle rin yapmas o dolaylarda detti. O g e c e gelin - kz a n a 163

iin perdenin a r k a s n d a k i , bir zamanlar kocakarnn yat m olduu yer yatan hazrlad. Kr k z iin de onun yannda bir yatak serdi. K k o l a n ise eve geldii z a manlar mutfakta yatacakt. te byle, evin asl yatanda imdi byk o l a n l a kars yatacaklard. Kendisiyle erkeine ait olan yeri bu yeni kar-kocaya brakmak a n a y a kolay gelmedi. Geceleyin ihtiyar k a y nanann yatanda yatarken kendisi, de o k ihtiyarlam gibi geliyordu. Gndzleri e s k i s i gibi olabiliyordu. Elinden i eksik deildi, dili de buyruk verip yanl bulmaya yat knd. Gel gr ki g e c e olunca ihtiyarlayveriyordu. o k z a man uykusundan uyanyor da oluyla gelini olduuna ina n a m a y a c a geliyordu. Byle z a m a n l a r d a kendi kendine, a k n a k n dnyordu: ' Ben gelin geldiim z a m a n bu evde a n a olan o ihtiyar da herhalde benim imdiki durumuma dmt o z a m a n . Ben gelin olup geldim, onu yatandan karp o yatakta onun oluyla yattm. imdi de ayn yatakta bir b a k a kz benim olumla yatyor, ite. Ne kadar tuhaft, ne s o n u gelmez ey, bu gizli teker lein dn, bu s o n s u z zincirin halka halka birbirine g e erek evrilip d u r u u . . . B u n u hayal meyal dnmek bile sersemletiyordu anay. n k , o kendinden n c e gelip g e m i eylerin anlam zerinde dnen kimselerden de ildi; olup bitenleri olduu gibi kabul etmesini bilirdi ancak. Bununla birlikte olunun evlendii gnden sonra a n a kendi gznden dt biraz. A d c a ailenin byyd ger i ; herkesten stn saylyor, evin hanm diye biliniyor du, a m a kendi gznde kendisi en stn deildi artk. * A n a olunun karsna dikkat ediyordu. Sayglyd g e lin, her Tanrnn gn kaynanasnn nnde boyun bkp eilmekten geri kalmyordu. O k a d a r ki sonunda a n a g n a getirip: , Yeter gayri! diye bard. 164

Yine de gelinine ksur bulamyordu. Sonunda gelin kzn bu kusursuzluu bir kusur oldu kt ve ana kendi kendine: Adam s e n de, elbet bir gizli noksan vardr ama, imdilik gzme arpmyor, diye dnmeye balad. nk, gelin kz b a k a kzlar gibi kendini hemen ortaya vuruveren cinsten deildi. Titizdi, gayretliydi, yap t ii dzgn yapyordu ve eline de abuktu. B a k a i leri bittii zaman oturup kocasnn dikilerini dikiyordu. Her eyde, kendine gre, dikkatli, zenli bir almas vard. Dnyada hibir kadnn i yapma tarz bakasna benzemez. Ana bunu bilmiyordu. Kendisi ne yollu i g rrse btn dier kadnlar da o yollu i grr sanmt, eskiden beri. Ama yok, bu gelin kzn i yapma, al ma yolu bambaka, kendine gre bir yol. Mesela, ana gelin kzn pirince koyduu suyu fazla gryor, pirinci kendi piirdiinden, kendi sevdiinden daha lapa buluyor du. Bunu gelin kza da sylemiti ama, gelin kz o renk siz dudaklarn smsk bzp: Ben pirinci hep byle piiririm. demi, yolunu deitirmemiti. Her ite byleydi. Evin ileyiindeki birok eyleri kendi zevkince deitiriyordu. Birdenbire deil; diretip par lamas da yoktu. Usul usul, sakna sakna, y a v a yava gidiyor ve anaya fkelenme frsat vermiyordu. B a k a bir ey daha vard. Gelin kz geceleyin yat t yerde hayvan kokusunu sevmiyordu. Bundan yaknmt ama, anaya deil, oluna. O da daha k sona er meden evlerine bir g z daha oda eklemek in ie koyul mutu. K a r - k o c a yataklarn oraya tayp artk yalnz yatacaklard. Ana nceleri kr kizna gelinine kzmayacan syle miti. Hemen kzp fkelenmek gerek kolay deildi, n k g e n kadn hem alkan, hem becerikliydi. u i yanl olmu, ya da bu ii kt yapm sn, demek pek zordu. 165

Bununla birlikte gelininin baz yaptklarndan, baz tutumlarndan a n a yine de nefret ediyordu. En fazla nef ret ettii ey l a p a l a m pirinti. A n a bu yzden s k sk fkeleniyordu. S o n u n d a szltsn dar da vurdu: Bu l a p a doyurmuyor beni bir trl, doldurmu yor, demiti. Die gelir yan yok bu sulu eyin! K a r nmdan yel gibi gelip geiyor, yle oturakl a gibi dol durmuyor. Gelininin oral bile olmadn g r n c e bir g n gizli d e n tarlaya, i ileyen byk olunun yanna giti. Oul, sylesene karna pirin an d a h a s u s u z , d a h a diri piirsln biraz. Ben seni pirinci yle sever sanr dm, dedi. O l a n iini brakt o z a m a n . Bir an belinin stne yaslanp durdu, her z a m a n k i o serinkanl tavryla: Ben honudum; pek iyi piiriyor, diye c e v a p verdi. Bunun zerine a n a fkesinin kabardn duydu: Pirinci eskiden yle sevmezdin, ite! dedi. De mek gayri benden ayrlp ona baladn kendini. O n a bu kadar kaplp a n a n a kar gelmek, ayp deil mi? 0 z a m a n g e n erkek, yz kpkrmz kesilerek yal n z c a , Ben o n d a n honudum, diye c e v a p verdi, yine bel bellemeye balad. O gnden s o n r a a n a byk oluyla gelininin eve s a hip olduklarn anlad. Geri byk o l a n anasn hor g rr filan deildi ve her zamanki gibi alp duruyordu. P a r a daresini eline almt a m a , har vurup harman s a vurduu da yoktu. Kars da para harcayclardan deil di. Kar - k o c a pek tutumluydular. Gelgelelim kar - kocayd onlar. Bu ev onlarn evi, bu tarla onlarn tarlasyd ve onlarn gzlerinde a n a , evin iindeki bir ihtiyar kadndan b a k a bir ey deildi. Geri a n a tarladan, tohumdan, b u n c a ylda yapt iin iyi bildii toprak ilerinden s z at z a m a n byk olanla kars brakyorlard onu, k o n u s u n . . . Y i n e d e . a n a konuup s u s t u u vakit seziyordu kf k o n u m a s hi ko166

numamasyla birdir. n k kar - k o c a her ii kendi bil dikleri gibi yapp gidiyorlard. Ve a n a y a yle geliyordu ki kendisi bir hiti gayri; btn grp geirdikleri, btn bilip rendikleri bir hi yerindeydi, bir z a m a n l a r kendinin olan bu evin iersinde... Bunlara boyun emek dorusu pek acyd. Yeni oda yaplp da kar - k o c a o r a y a getikleri vakit a n a yan b a nda yatan k z n a : mrmde byle tkrldm grmedim! Tertemiz hayvan k o k u s u s a n k i zeh irmi! diye dert yand. Kal bm b a s a r m ki o oday bizden ayr olsunlar diye yapt lar, biz duymadan konuabilsinler diye. B a n a hibir ey dantklar yok gayri. Mesele hayvanlarda filan deil. A a b e y i n ona yle. bir tutkun ki utanlacak ey. Ne sen varsn gznde, ne kk kardein, hatta ne de ben; bal gibi farkndaym. K z c e v a p vermeyince a n a sordu: Sen de bu fikirde deil misin, kzm? Dediim doru deil mi? O z a m a n k z biraz duralad, s o n r a : Bir diyeceim var a m a , diyemiyorum a n a , seni incitir diye korkuyorum, dedi. A n a : Deyiver evlat! diye cevap verdi. zntye altm gayri. K z d a , y a v a , hznl bir s e s l e : Ana, bu kr ha limle ne y a p a c a k s n beni? diye sordu. A n a eskiden beri kznn bu evde kendi yannda otu rup duracan doal s a y m , b a k a bir ey dnme miti. Onun iin imdi a k n l k l a : Ne demek istiyorsun, kzm? diye sordu. K z d a , Aabeyimin kars iyi kalpli deil demek is temiyorum, diye c e v a p verdi. Hainlii yok, a n a . Yalnz, b a n a kalrsa o sen beni tez elden evereceksin diye bili yor. B a k a trlsn aklndan geirmiyor. D a h a g e e n gn duydum, k k kardeime soruyordu, ben szl m ym diye. O da deil deyince aabeyimin kars at kal d. 'Bu y a t a kz k a y n a n a evinde gerek.' dedi. 167

Ama, senin gzlerin kr, be evladm! Kr kzlar

evermesi kolay deil. Kz yumuak tavrla: Biliyorum, diye cevap verdi. Biraz sonra tekrar konumaya balad. Bu sefer a z kupkuru kesilmi de nefesi boazn yakyormucasna konuuyordu: Ama, sen de bilirsin, benim elimden gelen o k i var, ana. Belki pek fukara bir adam bulunur, dul bir adam filan... Arlk filan istemediimi bilirse belki be nim yaptm hizmete raz olacak ok fukara bir adam kar... O vakit ben de kendi evimi bilirim. S e n elimizden ktn zaman da bana sahip olacak biri our ortada. Anacm, yengemin beni istediini hi sanmyorum, ben. Gelgelelim a n a hrslanarak direndi: Ben seni byle esir gibi bir b a k a adamn evine gndermem, evlat! Fukarayz geri ama, s a n a yetecek ka dar ekmek bulunur elbet. Dul adam deyip g e m e , en e tin, en arzulu kocalar o u zaman dullardan kar, o c u um. Hadi, sen uyu imdi, kafan yorma bunlarla! Hamdolsun daha gcm kuvvetim yerinde, nmde yllar var daha. Aabeyin de seni eskiden beri ho tutmutur, ta o cukluundan beri. Kz iini ekerek, O zamanlar evlenmemiti henz, diye cevap verdi. B a k a c a s z etmedi ve uyur gibi yapt. Her g e c e derin ve dalgn uyuduu halde o g e c e anay bir an uyku tutmad. Yatt yerden koyu koyu dnd, kznn hakl olup olmadn anlamak iin olup bitenleri birer birer gznn nnden geirdi. Geri bahane bula c a k bir tek belirli ey yoktu ama, yine de gelin kzn s cakkanl olmad ortadayd. Yok, yok, gelin kz ne k o c a snn kk olan kardeine ne de kr gzl kz kardeine kar candan ve yakn davranmt. Anann ekecek bir ilesi d a h a varm!

168

XV

NA imdi, kznn hakl olup olmadn anlamak iin her eye dikkat eder olmutu ve onun hakl ol duunu anlyordu. T a z e gelin kabalk etmiyordu.. Konu mas her z a m a n u y s a l , grne gre hep sayglyd. G e l gelelim grmcesini ayr tuttuu, yapt bir sr ufak tefek eyden belliydi. K r kzn a tasn tam doldurmuyordu, mesela ya da a n a y a yle geliyordu. S o n r a , sofra da az bulunur, pahal cinsinden bir yiyecek v a r s a gelin kz grmcesine vermiyor, kr k z c a z da gz grme diinden hibir eyin farkna varmyordu. Kendi karnnn a l n d a n kimse iki yann grmedii iin, eer anann dikkati keskinlememi o l s a , kimsenin oral o l a c a yok tu. A m a , a n a byle bir durumda hemen: A Kzm, bugn domuz cierinden o r b a piirdik, sevmez misin s e n onu? diye atlyordu. K z c a z a r a r a k o uysal haliyle: Haberim yoktu, a n a , y o k s a pek severim, deyince a n a uzanp kendi k a yla kzn tasna etli o r b a koyuyordu. Gelin kz kaynanasnn yaptn g r n c e hi bozma d a n , saygy elden brakmadan, Kusura b a k m a , kardeceizim, s a n a konmadn grmemitim, diyordu. R e n k s i z ve renksizliklerine oranla kaln olan dudak larn hi oynatmadan bir konumas vard. A n a onun y a l a n sylediini bal gibi biliyordu. Hep sinin arklarn dikmek gelinin deviydi. Grmcesine diktii arklara hi zenmiyor, altlarn ince yapt gibi stne i e k ilemek zahmetine de katlanmyordu. A n a bunu fark ettii z a m a n : 169

 Nasl? diye kmti. Kendi arklarnn her birinin stnde i e k var. Benim kzmn arna i e k koymayacak msn? Gelin o u f a k , . k s z kara gzlerini iri iri a a r a k , s tersen yapaym, ana, diye c e v a p verdi. Yalnz, dedim ki grmcemin gzleri kr olduu iin n a s l s a renk filan grmyor... a r k y a p l a c a k kimseler de yle o k k i . . . K k olan kumar iin, gezmek iin k a s a b a y a gidip g e lirken a y d a bir, iki ift andrd oluyor... Eikte, g n e nda oturan kr kz bu konuulan lar duyup yengesinin kk kardeini knadn duyun ca rkek bir telala bard: Anacm, doru sylyorum, i e k filan istemem ben. Kardeimin hakk var. iekli ark kr gzllerin nesine? Bylece ortada a t a c a k bir mesele yokmu gibi laf kapand. Her gn olagelen bir sr ufak tefek olayn hi biri mesele deilmi gibi kapanp gidiyordu. Yine de bir gn a n a , evin a r k a s n a domuzun yatt yere p dk meye gittii z a m a n byk olan a r k a s n d a n gelerek onun la konutu: Ana, s a n a diyecek bir lafm var. S a n m a ki kz kardeimi e v d e a atmak istiyorum. B a n a arlk filan g e l dii de yok. A m a , insan evlenince kendi evini, o c a n d nmek istiyor gayri. Kardeimin y a d a h a kk, m rnce ona ben mi b a k a c a m , be a n a ? B a k a hi kimse nin evinde duymadm ki insan mrnce kz kardeine de baksn. Yok zengin evi o l u r d a yiyecein hesab bilinmezse, b a k a . Erkein stne den e y a n a s n a , babasna k a rsna, bir de ocuklarna b a k m a k deil mi? B a k karde im daha g e n , benden nce lecek deil a? B a g z et mezsek onun kendisi iin de kt olur. Kadn ksm iin en iyi are bir an nce evlenip evini bilmek. A n a fkeli yzle oluna b a k a r a k kt: Senin aklna bu fikri s o k a n o karn o l a c a k kadn dr, oul! O o d a d a onunla, b a b a a yatp konuuyorsu nuz. Geceleyin dkt dillerle seni zehirliyor, kendi k a 170

nn tayanlara kar btn erkekler gibi.,, koynuna g i ren kadnn elinde hamur gibi yumuayveriyorsun gayri... fkeli, k s k n , oluna srtn evirip sprnty do muzun nne att. Durup domuzun burnunu sprntye daldrarak s o l u y a s o l u y a yemesini seyretti a m a , aslnda hibir eyi grd yoktu. O y s a her z a m a n hayvanlarn itahla karn doyurmasn seyretmeyi ne o k severdi! i m diyse zntl bir s e s l e szne devam etti: Kz kardeini a l m a y a hangi a d a m raz olur? Ne umabiliriz? Ya fukara bir a d a m , ylesine f u k a r a ki kar sn h o tutmak bile elinden gelmez, ya da kars lm, s a l a m avrat a l m a y a g c yetmeyen bir fukara dul a d a m , yle deil mi? O z a m a n byk o l a n , Ben kz kardeimi de d nyorum, diye c e v a p verdi. Onun iyiliini de dn yorum. Geri s a l a m kzlar ayarnda k o c a bulamaz a m a . evlenip k o c a s n bilmek yine de hepsinden iyi onun iin. A n a bsbtn zntyle, Bu konuan sen deilsin, karndr, oul, dedi. O l a n inatla, kimiz bunda ayn fikirdeyiz, diye di retti. A n a s , Yalnzca bunda deil, korkarm her eyde, deyince g e n a d a m d a h a fazla sesini k a r m a d a n tarlaya dnd. S e s i n i karmamt a m a , fikrini deitirmi de deildi.

B u n a ramen a n a bir sre, srf inat olsun diye kzn evlendirme iiyle hi uramad. Kendi kendine, kzna, k k o l u n a , yengeye, k s a c a s kim dinlerse ona bu laf a y o r d u . O k a d a r ihtiyar mym ki' dilediimi y a p a m a y a c a m , o k a d a r kocadm m ki kendi evimde s z m g e meyecek de o c u k m u u m gibi beni gdecekler, yle ede c e k s i n , byle edeceksin diye b a n a istemediim eyleri yaptrtacaklar, diyordu. Bu konuda, oluyla gelinine kar cephe ald. Kzna kol-kanat gerdi, bir ktlk yaplma s n , bir eyden y o k s u n k a l m a s n diye gzn drt .at. 171

Gel gr ki gelin de eve altka d a h a a k szl, d a ha dili oup kyor, o saygl tutumu gitgide kayboluyor d u . Artk bakalarnn yannda da a k a k konuur o l mutu. Bir komunun gnelik kap eiinde kadn - kad na toplanm otururlarken, hep bir a r a d a d i k i dikerler ken, ya da kadnlarn pek sevdii bu tr toplantlarn her hangi birinde gelin k z : ocuklandm vakit halim nice o l a c a k , bilmem, ev halknn dikileri d a h a imdi b a m d a n akn! gibi laflar ediyordu. Anamz yalanyor gayri. Geri onun hizmetini grmek b a n a der, biliyorum. Onun g z , eli. a y a olmak benim boynumun borcu. Aldm terbiye bu benim. Elimden geleni de yapyorum. Dilerim Tanrdan g revimde hibir z a m a n kusur etmeyim. Gelgeielim bir de u kk olan var ki hi karn doymaz. Bir i g r d de yok. A m a ne de o l s a gnn birinde evlenecek elbet, o z a m a n yemesine, giymesine ald kz bakar. Gelgeielim evde oturarv kr grmce hepsinden beter. Omrmce be nim zerimde yk olacandan korkuyorum. Anasnn o n u evermeye hi niyeti yok nk. Gelin artk hep byle konuur olmutu. E e r kr k z ortalktaysa bu szleri duyanlar dnp o n a bakyorlard. O kadar ki g e n kz bu baklar kr haliyle bile seziyor, byle bir yk olarak y a a m a n n utancyla boynunu bk yordu. Konu-komu a r a s n d a da kr kz stne laflar edil meye balanmt. Birisi: Dnyada krn s a y s ok! diyordu. Bazlar na aileleri fal filan b a k m a k gibi iler yapmasn reti yorlar da onlar da a r a s r a , be kuru kazanyor. Kr lerin bizde olmayan bir g r kuvveti vardr. Bizim gre mediklerimizi grrler de krlkleri onlara bir kudret ve rir s a n k i , herkes onlardan korkar olur. B a r i bu k z c a z a da fal bakmak gibi bir eyler retseler! B a k a l a r i s e : Fakir fukara evleri de eksik deildir, elbet. diyorlard. Fakir bir ailenin yetikin olu vardr, evermeye halleri vakitleri yetmiyordur. Arlksz bulduk172

l a n k z a aptal d a o l s a , kel kr d e o l s a , topal y a d a dil s i z filan da o l s a raz olurlar da hi yoktan iyidir diye pp b a l a r n a koyarlar. Bu sefer gelin kz zntyle, Keke benim bildiim byle birileri olayd! diyordu. Komular, byle birilerini d u y a c a k olursanz kuzum ne olur b a n a haber veriverin. Komular da iyi yrekli olduklar iin taze gelinin isteine peki diyorlard. Parann u kt zamannda, dn yann u kt durumunda, fazlalk bir b o a z doyurmann g e r e k t e n g olduuna, bir kzn da evlenip kendi evini bilmesi gerektiine gerekten inanyorlard. Gnlerden bir gn dul fitne kar anann yanna geldi ve yle dedi: Kadn karde, kzn evermeye gnln v a r s a ku zey tarafndaki d a l a r d a oturan bir aile biliyorum. O u l lar imdi a a yukar on yedi y a n d a , Kuzeydeki illerin birinde ktlk kp alk b a gsterince g etmiler. D a n eteinde orak bir yere yerlemiler. Bizim ky deil de d a h a yukarda, hkmete ait bir toprak. o k g e m e den erkek kardelerinden biri d a h a g edip yanlarna gelmi. imdi hepsi bir oturuyorlar. Toprak verimsiz, hal leri vakitleri yerinde deil geri a m a , s e n de yoksul kad nn birisin, kzn da kr, kadn-karde. Yol masrafn ve rirsen istersen gidip senin adna bir bakvereyim. Asln a r a r s a n ne vakittir gidip babamn evini bir ziyaret etmek istiyorum. Gelgelelim yol parasn kaynmdan istemeye yzm yok. Bir b a k a s n n evinde dul kar olmak ne zor eymi! A n a ilk nce fitne karnn teklifine kulak bile verme yerek: Ben kendi kzma kendim bakarm, kadn-karde! diye bard. S o n r a d a n bu szlerini yengeyle emmi oluna da a n latt. Emmi olu onu, yznde ciddi bir b a k l a dinledi, dinledi de en sonunda: Bu dnyada temelli o l s a n elbet b a k a r s n kzna, hemire, diye cevap verdi. Ama, g p gittiin z a m a n , bizler de ldmz z a m a n , hatta iyice kocadmz z a 173

mar i b a k a c a k bu k z a ? Bir g n g e l e c e k adimiz byk osc Ic kimse bize aldr etmeyecek g a y r i . . . S o n r a v a kitle tisbtn ktleirse h e r k e s n c e kendi o c u u n u kaynak elbet, s e n de g p gitmisen kznn hali nice olaa' ( a m a n a n a diyecek laf bulamad. [cjruydu, d n y a d a temelli olmad. Her an lm gelb gtabilirdi. O tapnaktaki gizli g e c e onun hayatm bstn ksaltmt belki de, n k o z a m a n bu z a m a n dr dinliini bir trl bulamamt.

< / a z h a v a d a n mdr, s u d a n mdr, bir de b a r s a k illei (dip musallat oldu a n a y a . Yemek yemesini e s k i d e n ber e/erdi. itahla, bulduunu yerdi. A m a , o y a z h a v a h e r p d a n scakt ve ortalk sinekten geilmiyordu. yle ki irr estike sinekleri yiyeceklerin iine atyor, her S o n u n d a a n a , brakn u yen, er eye kartryordu.

s i n k i kendi haline, diye barr oldu. ldrmekte bir fayl oktu, n k , vakit h a r c a m a k t a n b a k a bir e y deilri. Idrlen sineklerin yerine d d h a f a z l a s geliyordu. ;<rpuzlarn da pek bol, pek iri olduu bir yld. K e silen z a m a n ileri cinslerine gre kopkoyu krmz ya da span kyordu. K a v u n karpuzun hi bu kadar tatl o l d a y a z grlmemiti. hi' pek severdi bu meyveyi. P a z a r d a satlamayp elleid kalanlardan, ya da gnete hemen olgunlap da g e y j balayanlardan ye babam yiyordu. Karn doyduka sonra da kavun karpuz ziyan olmasn diye yemek te vn ediyordu. Ein bu yedii kavun karpuz mu dokundu, bir k t e ni girdi iine, y o k s a birisinin lanetine mi urad, bilenfd. Geri lanet o k u y a c a k k a d a r onu sevmeyen biri nin odunu sanmyordu a m a , belki iledii gnah s e z miD3i o ufak-tefek Y a a y a n T a n r a ' y d . . . te neyse, illet geldi anay buldu, iini dna kar d Bk Gnlerce k a d n c a z , ierisi bombo, h a s t a yatt. 174

Kuvvet versin diye bir yudumcuk bile a y iecek o l s a grp duruyordu. Anann byle bitkin, g s z yatt srece gelin kz evi g z e l c e ekti, evirdi, kaynanasnn bakm iin elin den geleni yapt, s a y g d a da kusur etmedi. Kr kz da a n a s n a b a k m a k iin elceizinden geleni yapmaya a l yordu a m a , ne a r e eli ard, gereken eyi vaktinde g rp yapamyordu. Bu yzden de yengesi ok z a m a n o n a : Sen yle kenara ekil de otur biraz, k a r d e c e izim. nan olsun, a y a m a d o l a n c a yararndan o k z a rarn oluyor! diye bandan savyordu. te bu hastal srasnda elden ayaktan dnce a n a , hi istemeye istemeye gelinine, bu eline abuk, bece rikli g e n kadnn eline b a k a r oldu. Kendi kr kzn ko ruyacak da g c kalmamt. K k olan da u gnler de eve a r a s r a anasnn hatrn s o r m a y a geliyor a m a , o k durmadan yine kp gidiyordu. Anasnn onu a a beysine kar koruyacak g c de yoktu ki! Bu perian halinde gelin kzn becerikli ve titiz tu tumlaryla deinin evresinde dnp dolandn gr mek a n a y a teselli oluyordu. S o n u n d a illet onun y a k a s n brakp b a k a bir ksmetlisinin b a n a gidince a n a , yata ndan kalkt a m a , tamamen gelinine gvenmekten de vazgemedi. Gelin kz sevdiinden deil, onun eline bak t iin. Bir dereceye kadar kendini toparlamakta a n a pek g l k ekti, saln da hibir z a m a n tam anlamyla kazanamad. Pek sevdii lahanalar, kavun karpuzu, top raktan ktklar gibi i i a z n a atp inemeye b a yld fstklar yiyemez oldu. Yiyip itiine, bakalm bo z a c a k m b o z m a y a c a k m diye her seferinde dikkat et mesi gerekiyordu. Byle ince eleyip sk dokumaktan bka rak istediimi yerim, karnm istemezse istemesin diye bir dikkatsizlik etmeye kalkr kalkmaz da b a r s a k illeti hemen geri geliyordu. Hatta fazla alp da biraz esinti ye bile otursa o kt illet hemen frsat kolluyor, onu yine bir sre yere seriyordu. 175

Bu a r e s i z halinde a n a u n a kanaat getirdi ki kz gerekten evlenmeli, evini bilmeliydi, nk bu evde onun yeri yoktu. A n a kznn bu evde rahat edemediini, kendi ni herkese yk saydn imdi a k a gryordu. Yine de azn a p sylenecek g c yoktu. Bir g n kr kz anasnn yalnz olduu bir zaman y a nna g e l d i : Ana ben burda, aabeyimin evinde daha f a z l a kalamam gayri, dedi. Ah. a n a , nasl olursa olsun bir k o c a y a varaym d a h a iyil Hi o l m a z s a istemezlik etmez ler! A n a da bundan s o n r a direnmedi artk. B i r k a sz le kzn avuttu. K n , s c a k l a r g e i p iyice kendini topar lad z a m a n da bir g n fitne karnn evine gitti. K o c a k a r , kap eiine oturmu, h l nak iliyor du. A m a eskisine oranla o k kaln, k a b a iplik kullanmak zorundayd, iledii iekler de glnecek durumdayd, n k gzleri (kendisi zerine byle bir ey kondurmamakla birlikte) eskisi kadar keskin deildi artk. A n a onun yanna oturarak bezgin sesle : Hakkn varm, karde, dedi. Kzmn evlen mesi gerek, kendi iyilii iin, bunu gryorum. Varsn se nin dediin kii olsun. tede beride ona k o c a a r a y a c a k takatim yok benim. O illet y a k a m a yapt yapsal hi bir eyle u r a a c a k g c m kalmad, sanki. Fitne kar kendi cebinden para k m a d a n y a p a c a k bir i bulduuna pek sevindi. Hemen bir a r a b a kiralad ve on be, yirmi kilometre tede, baba-kynn bulun duu vadiye gidip birka gn kald. Yolculuktan dnd gnn a k a m anann evine gitti ve onu yalnz bir keye ekerek kulana fsldad: in pek rast gitti, bac. Bir a y a kalmaz s o n u c a balarz, gayri. Dorusu yoruldum, bittim a m a , ne z a r a r var. senin yiliin iin yaptm. E s k i dostuz biz gayri, kadn-karde, aramzda hatr var. Bunun zerine a n a ayrm olduu bir g m paray koynundan karp fitne karya vermek istedi. K a d n he176

men onun elini itti. almam diye yeminler etti. iki eski dost a r a s n d a byle e y e ne gerek, dedi, d a h a bir sr laf etti, yine de sonunda paray ald. A n a her eyi kararlatrarak iyice dnp tandk tan, d a h a d o r u s u dnp tanmaya altktan sonra ii gelinine at. Gelin kz sevindi bu ie, sevindiini de gizlemedi. Byle aceleye gerek yoktu, ana, demekten de geri kalmad. Benim grmcemden yksndm yok. Bir yl. ki yl d a h a otursun, bamla beraber. Hatta ln ceye dek otursa yksnmem a m a pek yoksuluz, bakla c a k boazlar saymamz art, onun iin... Grrncesine kar eskisinden d a h a iyi davranmaya balad. Hatta eyizlik yeni giysiler dikmeyi kendiliin den teklif etti. p a r a e y a dikti kr kza. Koyu mavi bir hrkayla pantolon, bir de en yoksul gelinlerin bile giy mesi art olan krmz kumatan pantolon. Bunlardan b a k a birka ift ark da yapt ve zerlerine krmz bi rer iek iledi. Yine de, enikonu bir nian, bir elenti filan yapma dlar. ki ev a r a s n d a armaanlar da verilip alnmad, n k kz, erkek tarafnca iyi, krl bir ksmet saylm yordu. Kzn kendisine tek ey sylemedi. anlatrken k z c a z Y a l n z c a geceleyin yzne d o k u n d u : gelince, nian gn azn a p da bir A n a s ona evlenince olup bitecekleri dinledi, dinledi de hibir ey demedi. bir ara anszn elini uzatp annesinin

Anacm, o k mu uzak oras? A r a s r a gelip be ni gremeyecek misin? Ne yapp ne ilediimi sorama y a c a k msn? dedi. Benim gzlerim yle kr kl bilme diim uzun yollardan, da tepe seni grmeye gelemem gayri! O z a m a n a n a s da elini uzatp kzn o k a d . K z c a z yatt yerde tir-tir titriyordu. A n a gizliden gizliye g z yalar dkt o z a m a n . Gzyalarn karanlkta yorgann ucuyla silerek tekrar t e k r a r : ANA F . : 12/177

 Gelirim, kzm, hi k a y g etme s e n , inan olsun gelirim. dedi. Geldiim z a m a n da s e n b a n a her eyi anlatrsn. E e r seni ho tutmuyorlarsa ben onlara ede ceimi bilirim elbet! S a n a hor baktrmam ben! S o n r a ii yanarak ekledi: Ama, hi uyumadn bu g e c e sen. Kz: verdi. A n a sevgiyle, K o r k a c a k ey yok ki. evladm. dedi. Gzlerin kr a m a yine de beceriklisin, elinden i geliyor. br tarafn d a haberi var gzlerinin grmediinden. S a n a s u bulmazlar y a b u yzden! S a k l a d k , sylemedik d e diyemezler. S o n u n d a k z c a z hafif, tedirgin bir uykuya dald. A n a ise uzun z a m a n uyuyamad. Kendi kendini s o n dere ce sulu gryordu. Kendi iledii bir g n a h yznden kznn c e f a ektiini seziyordu. Bu gnahn ne olduun d a n emin deildi pek, yine de e s k i d e n beri d a h a iyi, d a ha dnceli bir insan olmadna imdi pimand. S o n r a a c a b a biraz a b a l a s a kzn verecek d a h a y a kn bir ky bulamaz myd, yle a y d a bir filan gidebile cei bir yer? B i r a z bir p a r a y a karlk gelip kendi kyle rinde oturacak bir igveysi filan bulamaz myd? Bunlar aklndan geirirken bile ii k a n alyordu; n k , byk oluyla gelininin bu k a d a r c k bir m a s r a f a bile raz olacaklarn sanmyordu. P a r a n n daresi imdi onlarn elindeydi. Bylece a n a yrei kabararak d n d: Kzm dvdkleri bile o l a c a k elbet, dvmezler diye u m s a m y a l a n ! Y a damadn y a d a kaynanann yeni gelini a r a d a bir dvmedikleri eve az rastlanr, bizimki g i bi... Kr kzmn dayak yediini bilmek ya da iitmek c i erimi paralar benim, yle bir t a s a olur ki b a m a . . . H e le yakn yerde o l s a k da k z c a z m gelip bana dert y a n a c a k o l s a , bir kere ba-gz ettikten sonra elimden de bir ey gelmez, bu derde d a y a n a m a m g a y r i . . . En iyisi g zmn grmeyecei, kulamn d u y m a y a c a bir yerde 178 Ka gecedir uyku tutmuyor ki! diye c e v a p

olsun. G z grmeyince gnl katlanr, b a n a da o derece t a s a o l m a z bari. Bylece a n a yatt yerden, ne ileli b a m varm diye d a h a bir hayfland. S o n r a , dnd ki elinden g e lebilecek bir tek ey vard. Kendisi gelin olurken a n a cnn yapm olduu gibi imdi o kzna birka p a r a g m para verebilirdi, hi o l m a z s a . . . G n d o m a z d a n nceki saatin karanlnda y a t a n dan kalkt. Hayvanlarla tavuklar uyarp rktmemek iin u s u l c a gitti ve yerdeki delikten kk para knn kard, at. Parann iinden b e tane g m ayrp koy nuna soktuktan s o n r a ky yine delie koyup kapad. Koynunda gmlerin arln duymak iini birazck o l sun yattrd. Gelin olurken yannda topluca g m paras b u lunmak her fukara kzna nasip olmaz! dedi kendi k e n dine. Kzmn hi deilse paras o l a c a k kesinde. Ve bu kk avuntu p a r a s n a smsk sarlarak s o nunda uyudu.

**
Bylece gnler gelip geti. Pek yle sevinli gnler deildi bunlar. Ne g e z e r . . . Kadn artk en k n n var lndan bile zevk almaz, gelip gelmeyii zerinde bile durmaz olmutu. A n c a k k k olann s a l k a iyi oldu u n u , kimseye sylemedii bir ilere dalm, hayatndan honut grndn anlyordu. S o n u n d a , kznn gelin olup gitmesi geldi att. K a d nn yrei a z n d a , bakalm gelin a l m a y a kimler g e l e c e k , diye bekliyordu. Kzn alp gtreceklerin nasl insanlar olduunu grnlerinden anlamak iin gzn drt a mt. B a h a r banda bir gnd. Mevsim henz tam olarak alp serpilmemiti. B a h a r olduu st dallarnn a k yeil renginden, eftali aaiarndaki taze kahverengi to murcuklardan ve ky ocuklarnn koparp yedikleri ot lardan belliydi. Y o k s a toprakta kn ksrl vard he nz; budaylar boy atmam, src toprak zerinde a n 179

c a k k k mzraklar halinde esen rzgrlar h l souktu.

balarn uzatmlard

ve

Gele g e l e e y e r s i z bo e e e binmi ihtiyarn biri kageldi. E y e r yerine e s k i , pis, p a a v r a bir hrkay eein srtna koymu, onun zerine oturmutu. Anann yrei durur gibi oldu. Bu ihtiyarn bakn beenmemiti, hi. Geri a d a m glmsyor ve yzne bir yumuaklk ver meye alyordu a m a , ihtiyar bir tilkinin yzyd bu, hibir yumuakl yoktu. Etraf derin krklarla evrili kurnaz ifadeli gzler, seyrek, kr bir byk altnda hep somurtmaya alk olduunu belli eden, u anki g l nn y a l a n olduunu gizleyemeyen darack, d u d a k s z bir az... Adamn srtndakiler de p a a v r a halindeydi, y o k s a yarhal ve temiz filan deildi. Eeinden indii z a m a n da halinde, tavrnda bir terbiye, bir incelik gremedi a n a . O y s a o kadarck insaniyet, terbiye herkeste bulunur; in sann ille okumu, kibar olmas art d e i l . . . Adamn bir a y a da brnden ksayd. Lime lime dklen urbala rn bir ip p a r a s y l a beline balamt. Topallaya topallaya geldi, k a b a s a b a bir tavrla : Kr bir k)Z Nerede kendisi? varm, onu a l m a y a geldim, dedi.

Bu k o c a adam daha ilk grte ylesine gz tut mamt ki hemen a t l d : Senin damat evinden geldiini gsteren ne i a retin Var? Nerden bileyim? A d a m yine srtt ve, Gelip konuan o i m a n kar beni tanr, diye c e v a p verdi. Bu kz kardeimin oluna bedava verirler diye o sylediydi. O z a m a n kadn, Bekle artaym, dedi. O gn a y l a k aylak evde oturmakta olan kk o lan hemen fitne karya sald. Fitne kar da ihtiyar b a caklarnn var gcyle k o a r a k geldi. A d a m a bakp gle rek a n a y a : 180 Ta kendisi, senin damadn a m c a s bu! dedi.

Naslsn bakalm, a m c a , iyisin y a ? Karnn doyurdun mu bari? K o c a a d a m d i s i z damaklarn gsteren bir srtla, Doyurdum a m a , doru drst deil, ne y a l a n syleyim! diye c e v a p verdi. Bu a r a d a a n a gzlerini bir an bile ondan ayrmyor du. S o n u n d a fitne karya dnd ve hi szn s a k n m a dan : Gzm tutmad benim bunu! diye konutu. K zma d a h a iyi bir ey layk grrdm ben! K a d n da yksek s e s l e glerek, kadn-kardeim, damat deil ki bu k o c a adam, diye c e v a p verdi. Dama dn kendisi pek uysal, pek yumuak bal bir gentir, do rusu. imdi yenge de kagelmiti, anann byk oluyla gelini de. S o n r a emmi oluyla d a h a birka kyl geldiler, hepsi durup ihtiyar szdler D o r u s u ne kln kyafe tini, ne de halini tavrn hibirinin gz tutmad. Getgelelim s z verilmiti bir kez. B a z l a r : Ne y a p a r s n , unutma ki senin kznn da gzleri kr, bac, dediler. Gelin kz d a , Sz kesilmi, karar verilmi gayri, a n a cm, dedi. Bu vakitten sonra szden dnmek olmaz. Kzm vermem dersen hepimizin b a n a i aarsn. Karsnn bu szlerini duyan byk olan da hi s e sini karmad. A n a yalvarrcasna emmi oluna bakt o vakit. E m mi olu onun bakn g r d , a m a b a k a y a n a bakp b a n k a m a y a balad. Ne diyeceini bilemiyordu, nk. yi kalpli, kendi halinde bir insand. Bu gelen k o c a a d a mn bakn o da pek beenmemiti geri. Gelgelelim b a zen yoksullukla ktl ayrt etmek gtr. Yrtk pr tk giysileriydi bu a d a m a byle kt grnm veren, beU ki de. S o n r a bir i kararlatrlp, piirilip kotanldktan s o n ra szden dnvermek de kolay deildi. B y l e c e emmi olu ne diyeceini bilemedii iin h i bir ey demedi. t e y a n a evirdi ban, bir ufak s a m a n p alp dilerinin a r a s n d a inemeye koyuldu. 181

Fitne k a n ise kendi onuruna leke Srleceini anla m, hep: Damat deil ki bu grdn, kadn karde. deyip duruyordu, iten byle en son dakikada vazge'iliverirse kendisi rezil olacakt. Amca be, senin kardeinin olu agucuk-bebek gibi uysal bir ocuktur, deyiversene! K o c a adam srtt, ban sallayarak zoraki bir g lle; hrltl bir sesle: Doru dedin, kadn karde, a g u cuk-bebekler gibidir, karde ocuum, djye cevap verdi. E n sonunda d a sabrszlanarak: Gece olmadan evimize v a r a c a k s a k yola dzl mek gerek, dedi. Bunun zerine ana, b a k a ne yapacan bilemeyerek kzn eein srtna bindirdi. K z c a z yeni, gelinlik ur balarn giymiti. A n a kk g m para ksn onun eline sktrd ve kulana : Bu senin kendin iin, kzm, sakn onlara elinden kaptrma, diye fsldad. Ve en sonunda ihtiyarn eei dehlediini grnce yrei yeni batan y a n a r a k : ok gemeden gelirim, kzm! diye bard. Sa na nasl baktklarn grrm. Her eyi aklnda tut ki g e l diimde bana bir bir sylersin. Gidilerini beenmezsem seni tutup geri getirmekten de ekinmem ben. Kr kz da o kupkuru dudaktan titreyerek, Biliyo rum, anacm, yreime su serpen de bu zaten, diye c e v a p verdi. Gel g r ki anann ii kzn brakmaya raz gelmiyor du, bir trl. O n u birazck d a h a alakoymak iin syleye cek son bir eyler daha vard. Kzna smsk s a r l a r a k : Kzcazma sakn ate yaktrmak yok ha, k o c a adam! diye bard. Ate yakamaz o, sonra gzlerini actr dumanlar... htiyar dnd, srtt yine. Anann dedikleri sonunda kulana g i r i n c e : yi. iyi, dedjin olsun, diye mrldand. Syle rim evdekilere. 182

XVI

A NAYA imdi iindeki tasalar yattrmak, kr k''znn ardnda brakt boluu doldurmak d yordu. Ev ne k a d a r s e s s i z geliyordu imdi ona, kznn yrrken ald o kk ngran duru, y a k m a n s e s i kesilince evin nndeki s o k a k ne kadar s e s s i z kalvermiti! A n a dayanamyordu buna. a r e s i z kendini yine top rak iine verdi. Olu onun a l m a s n a raz deildi. Tr mn eline aldn grnce : i ilemenin gerei yok be ana, dedi. Senin bu y a t a tarla ii yaptn grenlere sonra ben rezil olu rum. A n a eski dikliiyle, Pek yle sandn kadar yal deilim ben daha, diye oluna kt. Brak biraz top rakla uraaym da derdimi dinlendireyim. Avunmam g e rek, grmyor musun? G e n erkek ise inatla, Bana yle geliyor ki yok ye re kendini zyorsun, anacm, dedi. Dur bakalm, belki korkularn a s l s z kar. D a h a imdiden yreini k a bartmak niye? A n a ise u gnlerde hi yakasn brakmayan bir k a ramsarlk, bir durgunlukla, Anlamyorsun. diye c e v a p verdi. Siz g e n l e r . . . hibir eyden anladnz yok. O l a n anasnn ne demek istediini bilemeyerek a kn a k n b a k a k a l d , a m a kadn b a k a c a laf etmedi. Tr mn frlatt gibi, s e s s i z s e d a s z , tarla yolunu tuttu. Gelgelelim, artk pek uzun a l a c a k g c olmad doruydu. A z c k kendini zorlaynca hemen teri b o a n 184

Sonra eei yine dehledi, kendi de eein yularndan tutarak yola dzld. Bylece gelin gitti kr kz. Elinde krlnn dam galarn tutuyordu, urba bohas da eein terkisine b a lanmt. Anas durdu, onun gidiini seyretti. Cieri yle bir yanyordu ki deme gitsin, gzleri y a iindeydi. G e l gr ki yapm olduundan b a k a ne yapabileceini de bilemiyordu. ylece durup evladnn ardndan, kz tepe nin stnden a p gzden kayboluncaya dein bakt.

183

verdi. stne de, lk bile olsa bir rzgr e s i n c e kadn he men tepeden trnaa rperdi ve o eski illet geldi yine y a k a s n a yapt. A y l a k l a a l m a k zorundayd, ister istemez. yileip de a y a a k a l k n c a artk tarla hizmetine filan k a l k m a d, tembel tembel kap eiklerinde pinekler oldu. Evin iinde bile elini kprdatmasnn gerei yoktu, n k her ii gelini gryordu, hem de srasyla, yollu yolunca. Her ii iyi yapyordu, d o r u s u , k a y n a n a s bunu in kr edemezdi. Bir tek noksan o c u u olmayyd. Eli ko lu bombo oturup duran a n a , bir z a m a n l a r kendi yavru larnn o y n a p durduu kap nn imdi bombo grn ce iinde bir eksiklik duyuyordu. Btn g n oturduu yerden e s k i gnleri anyordu. Bir z a m a n l a r nasl g e n , dinti, elinden ii e k s i k olmazd. E r k e i , bebecikleri ya nnda... Kendisi evin geliniydi o zamanlar, kocakar olan bir b a k a s y d . . . Derken k o c a s ekip gitmi, bir d a h a da haber kmamt... K a d n , ii hop ederek bu dnceyi aklndan kard. Yine de, hayat nasl bombo kalvermiti, g a y r i . B y k olan btn gnn tarlada geiri yordu. H a s a t vakti mal sahibinin vekiliyle ekiip duru yordu. Yeni biriydi, bu vekil, ufak tefek, kavruk adamn biri, mal sahibinin emmi olu mu ne oluyormu. B a k a l a r n d a n duyuyordu bunu a n a , y o k s a kendinin a d a m a bir kere bile bakt olmamt. Kr kz da gitmi ti, gayri. K k olan ise o u vaktini k a s a b a d a geiri yor, eve pek seyrek uruyordu. A m a , yine de bu olann elinde olmas bir eydi. K a dn oturduu yerden o k z a m a n onu dnyordu. o cuklarnn iinde en o k sevdii h l oydu. Delikanl ras r a gelip bombo kalan hayatna giriyor, beraberinde her z a m a n enlik, sevin getiriyordu. K k olu geldi mi a n a kprdanyor, iindeki b o tasal dncelerden kur tuluyor, delikanlnn gzellii karsnda glmsemekten kendini alamyordu. ocuklarnn iinde en gzeli de bu oland, hk demi burnundan d m e s i n e b a b a s n a benziyordu. 185

S o n zamanlarda delikanl eve ban dikip gsn gere gere gider gelir olmu, dabeysinden korkusu kal mamt, nk k a s a b a d a cretli bir ite alyordu. Bu iin ne olduunu hi a k a anlatm deildi a n a sna. Yalnzca iyi bir imi, bazen eline bir sr para g e iyor, bazen de hi gemiyormu. Kazancn aabeysine hi gstermiyor, a n c a k klnn kyafetinin dzgnlyle belli ediyordu. B a z baz, heyecanl ve sevinli olduu gnler anasnn eline bir para gm para sktrp: Al ana, harlk yap, dedii oluyordu. Ana da paray alyor, kk olunu bsbtn sevip vyordu. Anasnn eline biraz harlk vermek byk o lann aklna bile gelmezdi. Evin erkei oldu olal btn para onun elindeydi. Anann karn daima toktu. tah yerindeydi ve yiyebildii kadar yiyordu. Srt da eskisin den pekti, nk urbalarn gelini dikiyor, neye ihtiyac varsa hepsini yapyordu. Geri ana daha yllarca y a a mak niyetindeydi ama, kefenlikleri bile oktan yaplm, hazrlanmt. O ne isterse alyorlard, oluyla gelini; iini yattra c a k bir ubuk, gzel, lif lif ttnler, midesini stacak s c a k sar arap. Gelgelelim eline bir para gm verip de: Al, ana, gnlnden g e e n ufak-tefek eylere kul lan, demek akllarna gelmiyordu. Ana azn a s a da biraz harlk istese oluyla kar s hi kukusuz birbirlerine b a k a r l a r : Peki. ne alacaksn? B i z senin her istediini yap myor muyuz? derlerdi. Ana bunu ok iyi biliyordu. Bunun iin de kk olunun eline sktrd bir para gm, tekilerin btn yaptklarndan d a h a ho una gidiyordu. Ana paray koynunda saklyor, g e c e olun ca yatandan kalkp yere gmyordu. Ne a r e ki kk olan her z a m a n anasnn dizinin dibinde deildi. o u gnler kap nnde gelin kaynana yalnz balarna oturuyorlard ve anaya yle geliyordu 186

ki evleri bolukla dopdoluydu. Oturduu yerden iini e kerek ubuunu tttrp duruyordu. u gnlerde grp geirdiklerini dnmekten b a k a y a p a c a k bir ii yoktu... Ama bana gelmi olan o bir tek eyi hibir zaman isteyerek dnmyordu. Dnd zaman aklna he men kr kz geliyordu. Kadn bu kisinin tanrlar gzn de tek ey olduundan her zaman kukudayd. Baz baz bir avuntu aramak iin bir tapnaa filan gitmek geliyor du iinden, nasl bir avuntu aradn bile bilememekle bir likte... S o n r a yine o eski gnahn hatrlyor, bu gnah affettirmek iin artk i iten g e m i gibi geliyor, otur duu yerde oturuyordu. Byle zamanlarda iini ekerek tasal tasal kr k zndan s z ayordu, Bu eit szlere kar hemen bir c e vap bulup oturtmak da gelinin huyuydu : Kzn rahat iyidir, sanrm. Onu oluna almaya raz olan bir baba buluunuz herkes iin ne mutlu oldu! Ana da kprerek, Benim kzm hnerlidir! diyor du. Onun ne kadar hnerli olduuna sen hi inanmadn, biliyorum. Ama, sen gelmezden n c e yle ok iime ya rard ki! S e n geldikten sonra ona hibir i grdrtmedin, ne marifetli olduunu hi grmedin onun iin! Gelin elindeki dikii, iyi olup olmadn grmek iin gzne yaklatrarak, Kim bilir, belki. diye cevap veri yordu. Gelgelelim, ben baladm ii tez elden bitirmek isterim, oysa gz grmedii iin iini bir trl bitiremiyordu. Ana yine g s geirerek bombo kap nne bak yor ve, Bir ocuk dour gayri, a gelin! diyordu. Ev dediinin iinde bir, iki, tane o c u k olmal. Byle bom b o evlere alk deilim ben! Senin o c u u n olmayacak sa bari kk olanm evlense, diyorum. Ne a r e ki o da kim bilir hangi sebepten bir trl evlenmiyor!

**
G e n kadnn iini kemiren dert de zaten be yla ya kn zamandr evli olduu halde hl o c u u olmayyd. 187

Kimseden hcbersiz tapnaklara gidip a d a k l a r adam, bil dii her yola bavurmutu, yine de bedeni ksrlktan kurtulamyordu. Gelgelelim kibirliydi de, derdini d n a vur m a k istemedii iin kaynanasnn bu gibi szlerine k a r : Vakti g e l i n c e olanlar d o u r a c a m elbet, diye c e v a p veriyordu. A n a ise huysuz huysuz, Vakti geldi de g e i y o r bi le, diye syleniyordu. Bizim kyde duyulmu ey deil ki bir kadnn k o c a s olsun da o c u u olmasn. Bizim er lerimiz dnya evine girer girmez b a b a olurlar, avratlar mz da dourgandr, senin a n l a y a c a n , tohum iyi, top rak iyi... Besbelli senin bir gizli illetin var ki seni byle ksr yapyor. Bir de gelinlik urbalarn bol bol, g e n i g e n i yaptm, sanki pek ie yarad! A n a frsatn bulunca yengeye de dert yand: A z n yengenin kulana yaklatrarak: in iyzn bal gibi biliyorum ben, diye g i z lice sylendi. Benim gelin kzmak nedir bilmiyor. S o luk benizli, s a p s a r bir ey. Her gn birbirine benziyor. erisinin hi yle bir iyice kzmad besbelli. Geri g e linliklerini nasipti olsun diye s e n bitin a m a , onda bu s o ukluk olduktan sonra k a para eder! Y e n g e glmseyip ban s a l l a y a r a k , Dorudur, by le soluk, kansz karlar g e dourur. dedi. S o n r a glm seyen gzlerinde manal bir b a k belirerek ekledi: Beri yandan d a genliinde senin k a d a r o k kzan kadn a z bulunur, kadn kardeim. Bunun her z a m a n hayrl bir ey olmadn sen kendin de iyi bilirsin ya! ; Bu kez a n a a r a b u k c e v a p verdi: Bilirim elbet... Bir s r e s u s t u , s o n r a istemeyerek, Titiz, becerikli kadn dorusu, Allah iin, dedi. Pek temiz, hatta biraz f a z l a titiz. Y a kavanozunu filan yle o k ykayp ovuyor ki yalar ziyan bile ediyor gibi geliyor b a n a . Kendi v cudunu da durup durup ykyor. Ksrlnn sebebi belki de bu o l s a gerek. Pek f a z l a ykanmak da iyi bir ey deil dir. 188

Yine de bundan byle a n a kzmaktan laf a m a d . Y e n g e o eski ktle deinecek diye korkuyordu. O y s a dnyann en iyi insanyd u yenge. B u n c a yldr o mese leyi hic amamt. Erkeine sylemise bile bundan da anann haberi olmamt. Anann u iki derdi o l m a s a , yani kr kznn kaderine ve olunun oullar olmayna tasalanp d u r m a s a , o eski olay kendisi de oktan unutup gidecekti belki... Vcudu nun kzt gnler o n a yle uzak geliyordu! Evet, a n a o b a n a geleni oktan unutur giderdi imdiye dek, a n c a k yapt iin gnah olduunu, imdi bu iki derdinin bu g n a h a c e z a olarak kendine verildiini sanyordu. Her ne hal ise, mr buydu ite! Kz n c e kr ol mu, s o n r a uzaklara gitmiti. Evin iinde de o c u k mocuk yoktu. Y a l n z c a hayvanlarla kpekler kalmt, a m a a n a nn bunlar beslemeye bile eli varmyordu. u s r a d a honut olunacak bir tek ey vard, o da iki kardein pek yle eskisi gibi k a v g a etmemeleriydi. B yk olan evin efendisiydi ve bir ikyeti kalmamt. K k olann da gidip kald bir yerler vard. E v e u rad zamanlar byk olan biraz alayla : Acep kardeim srtndaki o dzgn giysileri nerden buluyor, nasl bir eydir bu yapt i? diye sylen mekten leri gitmiyordu. Benim yle klk dzmeye p a ram yok. O y s a ki kan-terler dkerek i ileyip duruyo rum., O n u n s a eli paralya benziyor. Allah vere de k a s a b a d a bir hrsz etesine filan katlm o l m a s a . . . Y a k a l a nrsa bamz belaya sokar. O z a m a n a n a her zamanki gibi hemen kk olun dan y a n a k y o r d u : Zararsz o c u k senin kk kardein, o u l ! S e nin de onu vmen gerek. Sevinmen gerek ki burda k a lp topran gelirinde s a n a ortak k a c a yerde gitti, b a ka yerde kendine y a p a c a k i buldu. Byk olan da burun kvrarak, yle! Toprak ii yapmamak onun zaten c a n n a minnet, diyordu. 189

Ama gelinin bu konuda hi laf ettii yoktu. Ev top tan kendine kald diye honuttu u srada gelin. Delikan lnn geimini nasl kard ona vzgeliyordu. Klk k yafetiyle de ilgilenmiyordu, nk kayn urbalarn b a k a yerden almaya balayal beri gelin onun dikiini dikmek ten kurtulmutu.

Bylece gnler gelip geiyordu. B a h a r oldu, g e t i , yaz balad. Kzcaz bir trl anann aklndan kmyor du. Bir gn, oturdu, kznn tepenin ardnda gzden kay bolduu gnden beri g e e n gnleri parmaklaryla s a y m a ya balad. ki elinin btn parmaklarn on ikierden d a ha ok sayd, sonra saysn ard gayri. Kendi kendi ne : Kzn yanna gitmem gerek, diye dnd. Bir canszla kapp koyuverdim kendimi, yoksa daha n c e gitmem gerekirdi. S a l a m olsayd imdiye dek kendisi kar beni grmeye gelirdi, b a k a gelinler gibi. Ben de halin nicedir diye sorabilirdim ona. Ellerini, kollarn, y a nacklarm okardm. Yzceizinin rengini grrdm. Oturduu yerden ky kuatan tepelere bakt. Y a z adamakll gelmiti, artk. Y a m a l a r yemyeil, tarlalarda ekinler boy vermiti. Ana btn gn bombo oturduu halde artk yorgunlua hi gelmeyen bedenine yeni b a tan c a n vermeye a l a r a k : Gidip kzm grmek gerek, hem de bir an n c e . naslsa ne tarlada bir ie yaryorum, ne de evde. diye dnd. Scaklar bastrmadan gideyim. Bir bakarsn o illet yine yakama yapverir, ben farknda olmadan. Evet. evet. hemen yarn yola kaym bari, naslsa h a v a da bulut bile yok, gkyz apak, masmavi... Ban kaldrp gn mavisini grnce, yine a n s zn aklna mrnn oktan gelmi g e m i bir paras t a klverdi. Erkeinin yapnd ve kp gittii g n giydi i mavi urba! 190

 Byle bir gnd o kuma aldnda; kavga et tikti,! diye dnd. Byle bir gzel, ak gnd. Hl aklmdadr, kuman rengi, ayn g n mavisi gibiydi. Yine iini ekti, bu dnceyi aklndan karmak iin a y a a kalkt. Az sonra byk olan tarladan gelince ana: Yarn gidip kz kardeini grsem diyorum, de di. Bakalm k o c a evindeki hali nicedir? Nasl olsa onun kp b a n a gelecei yok. O l a n tasalanarak, Yarn ben seni gtremem ki ana! diye c e v a p verdi. Yapacak ok iimiz var bu gn lerde. Bekle harman yaplsn, dven dvlsn, rn tar tlsn, ondan sonra rahatlarm biraz. Gelgelelim, nedense anann kuu umutu. Bekle meye hi ii raz deildi gayri. Henz elden ayaktan d m deildi. Hele aklna bir ey koydu mu g buluyordu. Tembel tembel oturmaktan da u s a n getirmiti artk. Yok, ben yarn giderim! dedi. Olunun yz hl askt. Byle birden, beklenme dik bir ey olursa hemencecik karar vermez, sklrd. Ya, nasl gidersin, ana? diye sordu. Emmi olunun eeine biner giderim, izin verir se. S e n de git, onun olanlarndan birini kasabaya kar deine gnder. Kardein gelsin, gtsn eeimi. kimiz gidersek gvenlikli olur. u gnlerde hi yol kesenlerden filan s z edilmiyor a m a k a s a b a d a u komnist dedikleri yeni haydutlar tremi. Onlar da fukaralara ilimiyorlarm denilene gre... Byk olan anasnn tasarsna sonunda b a edi. Pek raz olmak iinden gelmiyordu ama, sonunda k a r s : Anan doru sylyor, kardeinle birlikte gider se bir tehlike kmaz, dedi, g e n adam da raz oidu. Bylece anann dediini yaptlar. Emmi olunun o cuklarndan birini k a s a b a y a , kk olan bulmaya gn derdiler. o c u k onu bulmutu, gzleri glerek d n d : Emmi olum, yani senin ikinci olun gelecek, yenge, diye haber verdi. 191

Bir an ceketinin dmeleriyle oynayarak dalgn dur du. S o n r a : Vallahi senin o l a n pek tuhaf, pek gizli bir yer de oturuyor, bulmas da pek g, dedi. Bir dkknn st katnda, yatak dolu uzun bir o d a d a oturuyor. Yirmi tane yatak var belki; yn yn da kt, kitap. A m a , a a b e y o d k k n d a almyormu, sordum, yok, dedi. T e y z e be, aabeyimin okuma bildiinden haberim yoktu benim. Btn o kitaplar okuyorsa pek bilgili o l s a gerek. Ana bu ie a p kalarak, Yoktur okumas, diye c e v a p verdi. Hem b a n a geimini kitaptan kardn sylemediydi. Pek garip, pek tuhaf ey, dorusu! Grnce soraym! Ertesi g n ana-oul, vadilerin a r a s n d a kvrm kv rm uzanan yolda ilerlerlerken kadn, b a b a a kalmala rndan yararlanarak kk oluna sordu : Yengenin olu diyor ki sizin hep bir a r a d a otur duunuz o odada kitaplar, ktlar varm. Nedir onlar? S e n okuma rendiini hi sylemedin b a n a , geimini kitaptan kardn filan... B e n mrmde senin bir tek satr okuduunu bile grm deilim, oul! K k o l a n bir y a n d a n anasnn eeini gderken beri yandan bir kk trk tutturmutu. Uyumlu bir s e s i vard. a r k sylemesini de pek severdi. imdi anasnn szleri zerine trksn k e s t i : Biraz rendim okumasn, diye c e v a p verdi. A n a d a h a fazla sylesin diye diretince o l a n k a a maa sapt: Anam, imdi soru sorma b a n a . Bir g n vakti saati gelince her eyi reneceksin. B y k bir g n o l a c a k , bu, a n a c m , imdi sylediim ark da bu g n stne. altm yerde hep bir azdan syleriz bunu. O g n gelince hepimiz rahata ereceiz. Dnyada ne yoksul k a l a c a k gayri, ne de zengin. Hepimiz birbirimize eit o l a c a z. nan olsun, a n a mrnde byle l g n c a konuma iitmemit Kimin zengin kimin yoksul olacan Tanriar 192

buyurur, insanlar karmazlar buna, ellerinden a n c a k k a derlerine boyun emek gelir. A n a bunu bildii iin imdi korkuyla bard : Oul, kt kiilere kaplmamsndr inallah seni Haramilerin k o n u m a s n a benziyor bu szler, oul! Yok sulun zengin olabilmesi iin haramilikten b a k a kar yol yoktur, biliyorsun. Ama bir gn gelip y a k a l a n n c a cann alrlar, o z a m a n zenginlik k a para eder? Delikanl bu szler zerine fkeden kprerek. Hi bir eyden anladn yok senin, be ana! dedi. imdi kim seye bir ey, sylememeye yemin ettim a m a , bir gn hep sini reneceksin, inan b a n a , o gn gelip atnca seni unutmayacam. Yalnz seni hatrlayacam, a n a . B a n a yar olmayanlara, o gn gelince ben de yar olmayacam! Bu son szleri yle bararak sylemiti ki a n a onun aabeysine hl kin beslediini anlad, fkesini d a h a da kabartmamak iin bir sre s e s s i z durdu. Ne var ki olunu rahat brakmak elinde deildi. E e in srtnda oturduu yerden onu gizlice szyor, kendi kendine dnyordu. O l a n , elinde hayvann yular, nden yrmekteydi. Yine trk sylyordu, kadnn imdiye dek hic duyma m olduu, gm gm ten, ateli bir trk ki szleri a n lalmyordu. A n a olunun srd hayat daha yakn dan renmek gerektiini dnd. Evine, o c a n a d a h a sk balamalyd onu. B a - g z etmeli, ald kz eve g e tirmeliydi. O zaman olan eve d a h a sk gelir, hatta belki karsnn hatr iin yine yuvasna yerleirdi. A n a kendisi kp kz a r a m a y a , kk olann g n lne gre gzel, sevgili bir gelin bulmaya karar verdi. B y k gelin varsn evi eksin evirsin, kk olana b a ka trl bir kz gerekti. Bu tasarlar yreini serinletti anann. Kendi fikrini kendisi yle beendi ki daha fazla iinde tutamad. Evlat, yirmiyi doldurdun, yirmi bire bastn gay ri, dedi. Yakn vakitte ba-gz etmek niyetindeyim. Ne dersin bu ie, iyi fikir deil mi? ANA r.: 13/193

Gelgelem delikanl gnlnn iinden geenleri kim ne bilir? K k o l a n bakalar gibi yar sevinli, yar utanga glmseyerek s u s a c a yerde olduu yerde d u ruverdi. Dnd, a n a s n a bakt ve s o n d e r e c e byk bir hnla: Biliyordum zaten bu biim bir laf edeceini! dedi. Analarn bundan b a k a ne bildii var ki! Y o l d a larm sylyorlar, anababalarnn hep dedii buymu: Ev len, evlen, evlen! Haberin olsun a n a , ben evlenmeyece im, ite! Yok, benim rzam almadan kz bulup everme ye kalkarsan beni bir d a h a gremezsin! Bir d a h a eve g e l mem gayri! Yine dnd, admlarn sklatrarak yrmeye b a lad. Kadn azn a m a y a bile cesaret edemedi. Olunun fkesi karsnda a k n , rkek kalakalmt. Delikanl ark da sylemiyordu artk.

lerledike a n a kzn dnmeye balad, bu olup bitenleri unuttu. a f a k t a n beri g e m e k t e olduklar yol leye doru d a r l a t k a darfat. Kendi vadilerinin evre sinde pek y u m u a k kvrml, munis biimli olan ve otlarla, kamlarla yemyeil duran tepeler d a h a s a r p , d a h a y a man ekillerle ykselmeye balamt imdi. l e zeri gne klarn v a r gcyle yere dkerken, zalim sivri tepelerini gkyzne doru ykselten bir s r a plak, s a r p kayal d a l a r a vardlar. Gkyz de yle bulutsuz par lakt ki o g n , yle kat, masmaviydi ki p l a k dalarn kum rengi zirveleri bsbtn y a l n , bsbtn sivri d u ruyordu, s a n k i . Yollar bu y k s e k , soluk renkli yamalarn dibinden kvrlp gitmekteydi. Yerdeki talar bile koyu renkli deil, k gibi a k renkli ve pek gariptiler. A a , ot filan da yoktu grnrde, nk ortalk tamamen s u s u z d u . Yol yukarlara doru trmandka trmand. Vakit leyi bir, iki s a a t gemiti ki birden zirvelerin a r a s n a g i z lenmi duran ukur, yuvarlak bir vadiye geldiler. B u r a d a 194

biraz su o l s a gerekti. T a duvarlarla evrili, kk, drt ke bir ky, kyn biraz yukarsnda da yeil birka tar la gze arpyordu. A n a y l a oul ky surlarnn kapsnda durdular, kzn gelin gittii evi sordular. Kyllerden biri dik bir y a m a c gstererek: Yeilliin bittii yerde iki ev var, oras, dedi. Yeilliin en sonudur oras. Ondon tede kayalarla gk ten b a k a ey bulunmaz, gayri. A n a bu d a l a r n a c a y i p , vahi biimlerine, soluk renk lerine, etrafn oraklna a k n a k n bakmaktayd. mr vadiler a r a s n d a gemiti onun. imdi y o k u yukar trmanrken buradaki topran verimsizliini, tarlalarn talln, rnn clzln, ktln grdke aknlk ve dehet iinde kalyordu. Bu yeri hi gzm tutmad benim, oul! diye sylendi. Byle etin yerde y a p a m a z senin kz kardein! Daha o l m a z s a alr, eve gtrrz. Evet, evet, baktk ki. burda olamyor, onu bindiririz e e e , ben de enlen yr rm. Ne derlerse desinler, vzgelir. Nasl olsa arlk filan vermeden aldlar kz, ben de tutar gtrrm. Delikanl c e v a p vermedi. Yorgundu, karn at. Y a n larna aldklar biraz s o u k yiyecekten b a k a bir ey yeme milerdi btn g n . K z m evine varmak iin sabrszlan yordu. Orada dinlenecek ve geceyi geireceklerdi. Deli kanl acelesinden hayvann yularna yle bir aslyordu ki anas sinirinden n e r d s y a a baracakt. Birden vin orsana .ktlar. E v e t a a d a n gsterdik leri iki ev ite karla ;ndayd.. y a m a c n en ucunda, k a y a lara yapm gibi duruyordu. A n a kzann b u d a oturduu nu anlad, n k o g n k o kt bakl ihtiyar evlerden birinin kaps nnde durmaktayd. K o c a a d a m anay grnce, gzlerine Inanamyormu gibi durdu bakt, sonra hemen ieri kotu ve biraz s o n r a yannda bakalaryla dar kt. Bunlar esmer, zayf, vahi klkl bir a d a m , iki kadn ve -sallapati bir delikanl dan ibaretti. Anann kr kz aralarnda yoktu. 195

A n a eekten nip eve doru iieriedi. K a p ! nndekiler s e s karmadan o n a bakyorlard. A n a d a onlara b a k t k a iini bir korkudur aidi. mrnde bu klkta insan grme miti. Kadnlarn salar karmakark, ot, diken doluydu. Yzleri gneten kararp atlam, giysilerini kir gtr yordu. Erkeklerin klk-kyafeti de byleydi. teki kulbeden marazl birko ocuk kt geldi. B e nizleri hastalktan s a p s a r , dudaklar atlak atlak, vcut lar kirden grmyordu. Hepsi de orda durmu, a n a y l a oula hi s e s karmadan gzlerini dikmilerdi. Merhaba bile demediler- Hepsinin de gzlerinde hayvan g z gibi vahi, donuk bir b a k vard. . , Anann yrei korkudan a z n a geldi, anszn : Kzm nerde? Nereye sakladnz kzm? diye b a rarak zerlerine kotu. Delikanl i s e eein yularndan tutmu, geride k a l mt. S o n u n d a kadnlardan biri, ters bir tavrla konutu. Szlerini a n l a m a k g t . K a b a bir kuzey ivesiyle konu uyor, kelimeler o krk dkk dilerinin a r a s n a taklm gibi. hibir dedii doru drst anlalmyordu. ld. A n a : ld ha! diye inledi, b a k a bir ey diyemedi. Yrei durmu, soluu kesilmi, s e s i kslmt. K a p nndekiieri iterek birinci kulbeye girdi. O r a d a , yere yaplm s a z bir dein zerinde kor kz; yat maktayd. S e s s i z , kmltsz, c a n s z yatyordu k u c a z . Sr tnda gelin olduu g n k urbalar vard a m a kirlenmi, paralanm bir durumda. teki urbalarndan eser yoktu. Odada bu s a z dekten, k a b a s a b a birka iskemleden b a k a bir ey yoktu, z a i e n . A n a kotu, d.z kt evladnn yan bana. O dur gun ehreye, k k gzlere, o sabrl kk a z a . o k a dar iyi biidii bu yze, bakt, bakt. S o n r a birden a l a m a ya balayarak yavrusunun zerine kapand. O k k el leri kavrad. Kzn hrkasnn yrtk yenlerini, pantolonu196 Vakindo geldin, hanm ana, dedi. Kzn bugn

run paalarn syrarak o incecik kollan, b a c a k l a n elle di, bakalm bir yara bere, bir krk filan var m diye. A m a yoktu byie bir ey. K z c a z n cildi d z g n , beresiz, kemikleri krkszdi; grnte. Y a l n z c a rengi soluk, vcudu A m a , eskiden beri zayft zaten, solukluu iuu biHrdi. taze yumuak bir ey yoktu, da pek zayft. da lm soluk-

A n a eildi, bakalm zehir kokusu var m diye kzn dudaklarn koklad. A m a yoktu, harif. ackl bir lm ko kusundan b a k a hibir ey yoktu. Yine de a n a bu lmn doal, vakti saati g e l m i bir lm olduuna inanamad. K a p d a durmu s e s k a r m a dan kendine b a k a n o insanlara doru dnd. Bakt onla r a , o valisi, k a b a yzlerini grd ve bouiurcasna a l a masnn arasndan h a y k r d : ldrdnz kzrru'Slz B a l gibi biliyorum! S i z idrmedinizse syleyin bakalm nasl ld byle a b u c a k ? Gelin olduunda s a p a s a l a m d O z a m a n anann d a h a ilk baktan tiksinmi olduu o k o c a adam srtarak, Lafn tart da syle kadn-karde! dedi. Ne demek biz ldrmz? Yenilir yutulur laf deil b... Demin konuan o atk suratl kadn bararak a d a mn szn k e s t i : Nasl m ld? S o u k old da ld, clzlndan, yie ld ite! Yere tkrd ve tiz, k lk bir s e s l e s z n e devam e t t i : io yaramazn biriydi zaten, bir ey biidii yoktu. Pnardan su tamasn bile renemediydi. lle der a a r , ya da y o l u n u kaybeder! A n a dar bakt, dik, tal bir yokuun dibinde kk bir su birikintisi g r d . Pnar dediiniz bu mu? diye inier gibi sordu. C e v a p veren olmad. A n a , yrei bsbtn y a n a r a k : Dvdnz yleyse onu, herhalde her g n dver diniz! diye bard. Deminki kadn, Bak bakalm yoras-beresi v a r m? diye c e v a p verdi. Oian onu a n c a k bir kere dvd, a rnca hemen gelmedi diye, ite o kadar. 197

A n a soluu kesilircesine, Nerde senin olun? diye sordu. Olan n e doru ittiler, b o bakl, sallapati, s a v ruk tavrl bir oland bu. Onun tam bir budala olduunu a n a o s s a a anlad. Ban lm kznn g s n e yaslad ve a l a d , a l a d . . . Yavrusunun bu insanlarn elinden kim bilir neler ek tiini dndke bsbtn alyordu. Onun byle l g n c a a l a m a s onu seyredenlerin f kesini kabartmaktayd. Bir a r a a n a omuzuna birinin do kunduunu duyarak ban kaldrnca kk olunu gr d . O l a n eilerek t e l a l a : Ana, tehlikedeyiz burda, korktum ben, kalk gide lim gayri, diye fsldad. Ana, len lm gayri, elinden ne gelir ki? Bu insanlarn bak pek hain, ellerine d meyelim. G e l . hemen a a k i kye gidelim. Azck yemek lik alp bu g e c e evimize dnelim. A n a istemeye istemeye a y a a kalkt. S o n r a , evresi ne b a k n c a kapdakilerin duruundan o da rkt. Homurhomur sylenilerini, kendinden ve olundan y a n a dik dik baklarn hi hayra yormad. Olann selametini dn mek gerekti. Varsnlar kendini ldrsnler, g a m yemezdi, a m a ortada olu vard.. Dnd, son bir kez kzna bakt. Kzn giysilerini d zeltti, elceizlerlni devirdi. S o n r a dar, ikindi gneine kt. Onun sakinletiini, eeine binmek zere olduunu grnce, imdiye dein konumam olan o teki a d a m , aptal olann b a b a s yanna g e l d i : Bak bir kere, kadn-karde. dedi. Bizim drst kimseler olduumuza inanmyorsun a m a . kzna aldmz u tabuta bak hele. On tane g m p a r a y a aldk, elimizde ovucumuzda ne varsa harcadk. Kzna deer vermemi o l s a k tutar byle tabut alr mydk? A n a bakt, kapnn yan tarafnda gerekten bir ta but durduunu grd a m a , on tane g m para filan et mezdi bu tabut, boyasz keresteden yaplma k a b a s a b a 193

bir sandktan ibaretti, tahtalar kt gibi incecik, dpe dz bir yoksul tabuttu. A n a fkeli bir c e v a p vererek: u sandk m tabut de diin? K z m a benim verdiim gm paralarla bundan iyisi alnrd! demek iin azn at. A m a bir ey demedi. Bu insanlardan korkmak gerek tiini hatrlad, bu iki hain bakl a d a m , bu vahi kadn lar. Kendi olu da acele etsin diye kolundan ekitiriyor du. B y l e c e a n a tok s e s l e : Hibir ey demeyeceim gayri, diye c e v a p ver Kzm lm, dnyann fkesi geri getiremez onu! Bir an durdu, etrafndakilerin yzlerine bakt. S o n r a ekledi: Tanrlar elbet yaptklarnza tanktr. Bildikleri g i bi etsinler sizi! di. T e k r a r karsndakilere bakt a m a c e v a p veren olma d. Bunun zerine a n a dnp eeine bindi, olu da yular hzl hzl e k m e y e b a l a d . B i r a z s o n r a dnd, bakalm pelerinden gelen var m diye a r k a s n a bakt. ' Kye inip de i n s a n iine karmadka iim ra hat etmeyecek. dedi. yle dm koptu ki! A n a ise c e v a p vermedi. K o n u m a k t a ne yarar vard? K z c a z lmt artk.

199

XV!S

f~\ G E C E kendi evinin nnde bo eekten indii z a man a n a yorgunluktan yar baygn gibiydi. Yol bo yunca, kh bara bara, kh usul usul, durmadan a l a m, delikanl anasnn a l a m a s n d a n deliye dnerek s o nunda : Allah a k n a k e s uluman a n a , dayanamyorum! diye haykrmt. A n a onun hatr iin kendini tutmu, sonra yine a lamaya balamt. Bu k e z delikanl dilerini ksarak hn la s y l e n m i t i : Beklediimiz gn gelmi o l s a , yoksullarn da hak k tannsa, s a v u n m a frsat verilse gider o herifleri mah kemeye verirdik, ablamn hayatna kar tazminat alrdk! A m a , biz bu kadar yoksulken, memlekette hak-hukuk yok ken, ne yarar var? A n a s hkrklarnn arasndan, Dorudur, hakkm z satn a l a c a k paramz olmadktan sonra mahkemeye git mekte yarar yok, diye cevap verdi. S o n r a yeni batan boanarak: Dnyann paras da o l s a , hakk-hukuku da olsa ne kar, lm kzm diriltemedikten sonra? diye a l a maya balad. S o n u n d a k k olan d a a l a d . A b l a s n a y a d a a n a sna ii yandndan ok, ayaklarnn a c s n a , yorgunlu u n a , dnyann kt dnya oluuna a l a d . Bylece en sonunda kendi evlerine vardlar. A n a eek ten inince byk olunu yle yrek paralayc, yle yk200

sek bir sesle ard ki adam koarak kageldi. O z a man a n a : Oul, kz kardein lm! diye haykrd. G e n adam bir ey anlamayarak bakakalmt. A n a hemen olup biteni anlatmaya balad. Onun sesini duyan bakalar da evlerinden koup geldiler. yle ki g e c e k a ranlnda hemen btn ky anann evresini kuatt ve anlattklarn dinledi. K k o l a n e e e yaslanm, yar baygn bir durum dayd. Anasnn susmadn g r n c e gitti, kendini yere att ve o g n grp geirdikleriyle sersemlemi olarak yatt, kald. A n a s gzlerinden yalar boanarak etrafn dakilere bakyor ve bara bara dvnyordu : Kzcazm lm, gitmi, yatakalm! Lanet ol sun bana ki elimden braktm onu! A m a , ben brakr my dm bu t a yrekli gelinim olmasa? Gel gr ki k z c a z a bir lokma etle, arnn stndeki bir gl bile ok gr d. Ben de lp gidersem kza ne olur diye korktum, o da korktu, y a v r u c a z , y o k s a kendi isteiyle benden ay rlmazd o, k c k , uysal ocuk! Evlenmek, erkee var mak gznde miydi onun? Yrei o c u k yreiydi h i , evinden, a n a s n d a n b a k a ey bilmezdi! Ah, oul, oul senin avradndr bunu benim bama getiren! Lanet olsun evimize geldii gne! Tevekkeli deil o c u u olmuyor, onda o kat yrek varken elbet olmaz! Bylece a n a a l a d k a alad. Kyller de dinlediler ve onu avutmaya caltlarsa da avunmaya niyeti yoktu anann. Byk olan ise hi sesini karmam, ba nne eik durmutu. A n c a k a n a s gelince lanet okuyup o c u k dourmamasndan s z edince azn at, sakin, ll bir s e s l e : Yok, ana, dedi. Gelinin seni kzn o eve g n der, diye zorlamad. Hemencecik gelin ediverdin kz. kim seye bir ey sylemeden yaptn, ettin. Hatta hepimiz a tk, k:zn verecein yeri kendin gidip grmedin diye. S o n r a g e n a d a m babasnn emmi oluna dnerek sordu: 201

 Oyle deil mi. a m c a ? Hatrnda m konutuyduk da ben dedimdi, anamn bu ite byle a c e l e ediine a yorum diye. Emmi olu da ban te y a n a evirdi, a z n d a bir s a m a n p ineyerek istemeye istemeye : Doru, biraz acele olduydu, diye sylendi. Yenge de k u c a n a torununu alm, gelmiti. zn tl bir s e s l e : Haklar var, kardeceizim, eskiden beri burnu nun dorusuna gidersin biraz. dedi. Aklna bir ey geldi mi hemen yaparsn, kimseye danmazsm D a h a hibiri mizin bir eyden haberi yokken s e n yapm, yourmusundur bile; bize de a n c a , iyi etmisin, demesi kalr. E s k i d e n beridir huyun bu senin. Lakin anann bu g e c e s u yklenecek g c yoktu. fkeden altst olan yzn yengeye dnerek : Sen de. o ar canl a d a m n a almsml diye ate pskrd. Onun yannda herkesi tela bulacak olursan... mrleri boyunca yakn dost olan bu ki kadn nerdeyse k a v g a edecek gibiydiler. N e y s e kl emmi olu ok iyi, o k geimli bir adamd. Karsnn kpkrmz kesilen yzne b a k n c a o k a c bir cevap hazrlamak zere olouunu sezdi ve hemen araya g i r d i : Sus gayri, oullarmn a n a s ! K a d n c a z cierin den vurulmu bu g e c e , kendinde deil, baksana! Ve azndaki s a m a n pn biraz d a h a inedikten sonra uysal bir s e s l e e k l e d i : Dorudur benim ar canl olduum. K k l mden beri syler dururlar. S e n de k a kez sylemisindir, oullarmn a n a s . . . Dorudur, a r canlym ben. Kyllerden biri, Ar canlsndr, neme gerek, kar de, diye c e v a p verdi. Ar dnr, ar konuursun! Emmi olu, yle, diyerek, bir g s geirdi. A z n daki krk p tkrd att ve yan bandaki pirin d e s tesinden yeni bir p ald. 202

Bylece k a v g a nlenmi oldu. Yine de anann a c s yatm deildi. G z n e birden fitne kar arpt. htiyar kadn, a z bir kar a k , gzleri falta gibi, sylenenleri dinlemekteydi. Onu grnce anann fkesiyle kederi ye niden tazelendi, birbirine kart. Fitne karnn stne at lp o prsk yzn trmklamaya, salarm yolmaya b a lad. Bir y a n d a n d a : , Senin tandnd o insanlar, olann aptal oldu unu biliyordun! diye haykrd. Hibir ey sylemedin bize, bizim gibi yoksul kyller dedin. Sylemedin kzm o dik yokutan inip k a c a k su t a y a c a k diye... Btn g n a h , vebali senin boynuna! S e n d e n bunun acsn k a r m a d k a iim rafat etmeyecek... Bylece, zavall fitne kary enikonu hrpalad. in nereye v a r a c a belli olmazd, neyse ki byk olan atlp aralarna girdi. K k o l a n da yerden kalkarak gitti, a n a sn tuttu. B y l e c e fitne kar kat oradan. Gelgelelim k a m a y gururuna da yediremiyordu. B i r a z u z a k l a n c a durup bard: Evet, a m a , kzn krd senin, doru drst erkek onu alr myd? B e n s a n a o k byk iyilik ettim, kadn karde, ite karln da byle grdm! Dvnp yolunarak, yzndeki trmklan gsterip a l a y a r a k kavgay bsbtn kztrmaya yelteniyordu. N e y s e ki kyller onu hemen ordan uzaklatrdlar. Oullar d a h l a l a y a n analarn eve soktular. A n a h a rap d m t , artk. Oullarnn kendini o d a s n a gtrme lerine kar direnmedi. O n u yatana oturttular. Gelini de onlar d a r d a k a v g a ederken s u stmt. imdi s c a k s u ya batrd bir havluyla kaynanasnn yzn, g z n , el lerini sildi, s o n r a da sofray hazrlad. B y l e c e a n a y a v a y a v a yatt biraz. D a h a usul a lar oldu. ini ekerek biraz a y iti, biraz yemek yedi, sonra da: Kk olanm nerde? diye sordu. Delikanl geldi, anasnn nnde durdu. Kadn onun nasl l gibi s a p s a r , bitik bir durumda olduunu, neesi 203

nin kalmadn grd. Yan b a s m a oturttu onu. Ellerini tuttu, karnn doyursun, dinlensin diye yalvard. Bu g e c e burada, benim yan b a m d a , ablann d einde yat, km. Bu g e c e bu d e i n bo durmasna katlanamayacan, evladm. Bylece kk olan da kr kzn yatana yatt, b a n yasta koyar koymaz derin bir uykuya dald. Evde btn s e s s e d a kesildikten sonra bile a n a s rekli uykuya dalamad. liklerine kadar harapt. O gnk uzun yolculuk ve g znts vcudunu yormu bitir miti: imdi onu avutan tek ey yaknnda uyuyan delikan lnn derin nefes seslerini dinlemekti. inde oluna kar yepyeni bir sevgi duyarak: Daha iyi bakaym gayri bu olana, diye dn d. Elimde bir o kald. B a - g z etmeli, bir oda d a h a k mal ki kar-kocann kendi balarna bir yerleri olsun. S o n ra ocuklar olduu z a m a n . . . evet, evet, iyi, g r b z bir kar bulmal ona ki evin ii biraz oluk-ocuk g r s n ar tk. mrnn bundan sonra gelecek olan gnlerinde a n a kendisi iin btn mutluluu a n c a k d o a c a k torunlarnda bulabiliyordu. Bu d n c e bile onun derdini uzun z a m a n avutmaya yetmezdi. A m a eski illeti yine geldi, musallat oldu ve onu yle c a n s z bir hale getirdi ki y a s tutacak bile g c kal mad. Vcudu da kalbi de bombo, gnlerce yatt. Ne kayg ne de umut d u y a c a k kuvveti olmad iin ne keder li, ne de mutluydu. Biroklar onu avutmaya geldiler; konu-komu, a k r a balar, yenge. Bacm, ne yaparsn, yavrucak n a s l s a krd. de diler. Bacm, tanrlarn buyurduunu kullar b o z a m a z , bu dnyada hibir eyin yasn tutmakta yarar yok, d e diler. Oullarn s a n a destek olsun. dediler. 204

Bir gn yenge yine yle bir laf edince a n a lgn bir s e s l e c e v a p verdi: yle diyorsun a m a , byk olumun karsnn o c u u olmuyor, k k o l u m s a evlenmek istemiyor. Y e n g e o g a m s z tavryla: Gelinine d a h a birka yl izin ver, karde, dedi. Baz zaman yedi yl ksr oturan kadnlar yedi yldan s o n r a kendilerini bulurlar da art arda nur topu gibi bir sra o c u k doururlar. Ben bile k a kez tank olmuumdur. K k olann evlenmeyeceim dedi i n e gelince, bir yerde bir sevdii var demektir. B a k a l m , sorup renelim kimmi. O l u m u z a uygun bir ey mi de il mi bakalm. yledir, yledir, mutlaka sevdii bir kz vardr, z a m a n e genlerinin hepsinin b a n d a ! Y o k s a bu dnyada evlenmeyeceim diyen olan olur mu? A n a : Eil, karde, kulan yaklatr, dedi. S o n r a yengenin kulana fsldad: Tasa yakam brakmyor, tuttuum her i ters gidiyor. B a z e n yle geliyor ki tanrlar eskiden ilediim o gnahn acsn kartyorlar, belki de torun sahibi olma y nasip etmeyecekler bana! S o n r a gzlerini yumdu, gzkapaklarnn altndan iki tane iri y a damlas szd. Btn gnahlarn birer birer aklndan geirdi. Yalnz yengenin bildii o meseie deil, k o c a s n n azndan yazdrd o mektuplar, dul kaldm deyileri, d a h a dzd o n c a y a l a n . . . Geri kadn o y a lanlarn hepsini gnahtan saymyordu. Aa< yukar her k e s gururunu kurtarmak iin az o k yalan sylerdi. Yine de erkeini lm gibi gstermek iin syledii yalanlar herhalde gnaht. imdi dndke a n a y a , uzanm da erkeini kendisi, kendi eliyle ldrm gibi geliyordu. S o n ra da bu lm yalanndan bir b a k a erkee kavumak iin yararlanmak istemiti. E s k i gnahlard bunlar, yle eski ki iyilii zerinde olduu gnler uzun z a m a n aklna gelmedii olurdu. A m a , u bitik, dertli gnlerinde hepsi de eskisinden d a h a kuv vetle depretiler, her zamankinden d a h a ar geldiler a n a 205

y a , nk bunlar kimseye syleyemiyordu. Kendi iinde s a k l a m a k zorundayd, ky iinde itibar byk olduu iin. Anay yle bir karamsarlk bast ki gitgide, kk o lunu grmekten b a k a hibir eyle uzun z a m a n o y a l a n a maz oldu. Gelini o n a o k iyi bakyordu, dorusu. Y e m e ini her z a m a n vaktinde, s c a c k hazrlyor, hatta yrye rek bir kilometre tedeki bir b a k a kye gidip k a y n a n a s iin fasulyeden yaplma bir eit kuru pelte alp getiriyor du. Kadn her ihtiyac iin gelinine gveniyor, yatakta bir yandan br y a n a dnecei z a m a n bile gelinini a n y o r du a m a , yine de teselli bulmuyordu onun varlndan. T e r sine, o k z a m a n , gelin, elinden gelen gayretle hizmet et tii halde k a y n a n a , yok ellerin s o u k , yok suratn s a n diye titizleniyor ve o c u k a bir kinle dik dik bakyordu. Yalnz, gelinine o c u k s u z l u u n d a n tr laf etmez o l mutu, artk. S u u n kendi gnahlarnda olduundan k u kuland iin bu konuyu hi amyordu. S o n u n d a yatandan kalkt. S o n b a h a r l a birlikte kendi sanclarnn, aclarnn iddeti de g e m i gibiydi. Durgun du, gamlyd imdi a m a eskisi kadar deil. Kznn y a s da eski kuvvetini kaybetmiti. Bir g n geldi, a n a kendi ken dine: Belki konu komunun hakk var, belki lm kz cazn hakknda d a h a hayrl oldu. diye dnd. Dn y a d a lmden beter yle eyler var kl! Ve bu dnceye drt elle sarld i Kyllerin hepsi o n a destek oldular. Anann yannda kzn lafn etmediler bir d a h a . Herhalde kendi a r a l a n n dayken de kzn lafn etmiyorlard gayri. Kr bir kzn l mnde laf edilip durulacak ne vard? Dnyada kr o k tu... lk nceleri kyller anann yannda, derdini d e p r e tirmemek iin szn amadlar, kzn. S o n r a sylenecek taze bir ey olmad iin sustular. B a k a eyler, b a k a kimseler stne yeni yeni haberler k t k a eskiler unu tuldu, kr kzn k s a c k mr de tamamen s o n a ermi oldu. 206

Fitne k a n bir sre anadan saknd, ekindi, onunla b a b a a k a l m a m a y a dikkat etti. A m a hastaln anay na sl zayf braktn grnce rahatlad, grd yerde e s kisi gibi c a n d a n davranmaya balad. A n a da brakt gayri, gemiler unutulsun, s u s s u n . Anlar imdi a r a s r a kendi gnlnn iinde konuuyordu; hepsi bu...

20?

XVIII

E R K E N birdenbire yepyeni bir g n doar gibi oldu. O yln baharnda bir gn kk o l a n eve geldi: Bir z a m a n yannda kalmaya geldim, ana, dedi. Ne kadar kalrm bilmem, a m a talimat k n c a y a dek bek leyeceim. A n a sevindi ferahlad, a m a olan fazla bir ey deme di. Olann zerinde eski hali de pek yoktu. S e s i km yor, trk arp akalamyor, eskisi gibi yle ileri geri konuup durmuyordu. Ana iinden a c a b a o c u k hasta m, y o k s a bir gizli der di mi var, diye merakland. Merakn yengeye a t y s a da yenge t a s a l a n m a d a n : Kimbilir, belki de ocukluktan kp byyordur gayri, dedi. K a yanda oldu imdi? Benim beincisiyle onlar birdir galiba. Benim kz yirmisini bitirdi, yirmi birine bast, evleneli drt yl oluyor. yle y a , yirmi bir y a ocuklu un sonu demektir. O y a t a bir erkek eskisi gibi iin a k a snda olmaz artk, baboluktan kar. Geri senin kocan sonuna kadar ne duruldu, ne de oturduydu, hep aklmda dr. A n a , yle, diye iini ekti. Kocasnn ans kafasnda iyice siliklemiti artk ve bir dereceye kadar kk olunun dncesiyle karm t. Hatta bazen a n a , kocasnn yzn bile doru drst aklna getiremiyordu. Gznn nnde kk olunun y z beliriveriyordu, n k . . . 208

Geldiinin d o k u z u n c u g n kk o l a n geldii gibi yine anszn, yine gizlice kt, gitti. Bekledii talimat nerden, kimden aldn da kimsecikler bilemedi. Giysilerini kk deri a n t a s n a koyduu gibi kt, gitti. Onun gidiine o k zlen a n a s , Ben de seni k a l a c a k sandydm, oul, diye szland. O l a n , Yine gelirim, ana, diye c e v a p verdi. iin iin yine keyiflenmi, neesi yerine gelmi gibi, itp gitmeye c a n atyormu gibi bir hali vard. Bundan sonra neesini hi yitirmedi. Hi. habersiz g e liyor gidiyordu. Bir gn bakyorsunuz, antas koltuunda kapda bitiveriyordu. B i r k a gn kyceizde oyalanyor, ayevinde oturup zamanlarn ktlnden, adaletsizlikten dem vuruyor, gnlerden bir gn her eyin eskisinden d a h a iyi olacan sylyordu. Kyller onu. birbirlerinin yzne bakarak dinliyor, szlerine ne anlam vereceklerini bilemiyorlard. Han s a hibi kafasn k a y a r a k : Vallahi, ha ^milerln lafna benziyor bence bu laf lar! diyordu. A m a , kyller aabeysinin. anasnn hatr iin bra kyorlard olan konusun. O n a hl ocuk gzyle bak tklarndan elbet evlenip dnya evine girince akllanr, us lanr, diyorlard. Gelgelelim kyde kald zamanlar delikanl hep eli bo geziyordu. B a z e n ufak tefek bir hizmette aabeysine szmona yardm etmeye kalkyor, o z a m a n aabeysi de onu kmseyerek: Eksik olma kardeim, a m a , ben iimi sensiz gr meye alm, diyordu. K k karde bunun zerine kstah bir tavr takn yordu. Pek kstah olup kmt u son zamanlarda. Kav ga filan etmiyor, serinkanllkla glp yere tkrerek: Nasl istersen, aabey, diye cevap veriyordu. yle serinkanlyd ki tutumlar, a a b e y s i hrsndan atlayacak hallere geliyordu. K a k e z iinden, k git bir ANA F: : 14/209

d a h a gzm grmesin, demek gelmiti a m a , insan z kar deini evden k o v a r s a bir d a h a konu-komunun yzne nasl bakard? A n a s ise kk olunun hibir kusurunu grmek is temiyordu. O l a n onun yanndayken de ileri geri konuu yor, a a b e y s i n e atp tutuyordu: Bu kk toprak sahipleri, geimlerini k a r m a k iin toprak kiralamak zorunda o l a n bu k k insanlar yle adi, kibirli nesneler ki deme gitsin! G n n birinde btn topraklar ortaklaa olup da kimsenin elinde kendine ait mal kalmaynca grecekler onlar gnlerini! A m a . layktr lar balarna gelecee! A n a ise bu szlerden a n c a k pek azn anlyor ve: Do ru, aabeyinin burnu b a n a da pek byd gibi geliyor, kars ise tamtakr ksr, diye szlanyordu. K k o l u n a yle bir drt elle sarlp bel balamt ki delikanlnn azndan her kan lakrd kadna bir kera met gibi geliyordu. Olann eve geldii her g n bir ayr bayramd onun iin. Elinden gelse bu gnleri s a h i c i bay mam gibi kutlayacak, her seferinde tavuk kesip len e kecekti. A m a , elinde deildi bu. T a v u k l a r a da byk o l a n sahipti nk. Anann yapabildii, en o k birka yumur ta alp s a k l a m a k , kk olu gelince yesin diye s c a k s u y a krk ekerle kartrmakt. yle bir hale geldi ki eline g e e n e k ^ r , rek gibi eyleri hep kk oiu iin bir keye koyup s a k l a r oldu. Artk y a p a c a k ii g c olmad iin boyuna komu g e z i yor, oralarda kendine sunulan bir eftaliyi, bir erik k u rusunu, kk bir kurabiyeyi hemen bir keye ayryordu. S o n r a da bu sakladklar kflenip bozulmasn dly uzun uzun urayor, elinden geldii kadar dayandrtmaya alyordu. Olann gelmesi gecikip de, bozulup atla c a k l a r diye bu meyveleri, rekleri kendisi yemek zorun da kalnca, grtlana dkn olduu halde hi iine s i n miyor, boazndan gemiyordu. Bu teberiyi s a k l a d ek meceyi durup duru; ayor, kondl kendine: 210

 Gelmedi, gelmiyor, diye dnyordu. imdi bir minik torunum olayd, olan gelmeyince bunlar ona yedirirdim. O l u m gelmeyince byle kupkuru kalveriyorum. Her g n s a a t l e r c e olunun, geliini uzaktan s e m e k iin yollar gzler oldu. Bir erkein getiini grr gr mez hemen kouyordu. E e r gelen kendi o l u y s a delikan lnn o s c a c k elini kendi kuru, ihtiyar silerinin a r a s n a ald gibi olan o d a s n a sokuyor, gelinin k a y n a n a s iin hep hazr tuttuu a y d a n boaltyor, sonra da ekmecede saklad yiyecekleri sevine sevine karyordu. Oturup olann, sunulan eylerin arasndan en iyile rini semesini seyretmek ne byk zevkti! B a z e n de deli kanl o g z e l , kibar burnunu kvrarak: Bu p a s t a kflenmi artk, ana. ya d a , pirin unundan yaplm kurabiyeleri byle kupkuru sevmem ben, diyordu. 0 z a m a n a n a zlerek: ok mu kuru. evladm? Ne bileyim, belki seversin sandmd, diye mrldanyor, o l a nn istemediini, ziyan o l m a s n diye kendisi yemekte bir likte, hora gemedi diye de ii yanyordu. O l a n yiyip itikten sonra a n a s o n u konuturmaya alyordu. A m a , sorduu sorulara hibir z a m a n istedii gibi a k cevaplar alamyordu. Direndii z a m a n da deli kanl sklp k a m a k istiyordu. A m a , bunu grdke o l u na o k soru sormamasn!, o l a n da anasn" atlatmasn rendi. Kadn y a l a n d k a her eyi a b u c a k unutur olmutu, onun in atlatlmas do gittiK kctcylayordu. Delikanl laf deitirmek istedii z a m a n hemen k a s a b a d a grd a c a y i p , duyulmadk eylerden s z ayordu; ylan yutan, sonra da kuyruundan tuttuu gibi k a r a n bir h o k k a b a z , ya da dourduu iki bal o c u u bir metelie gsteren bir kadn, ya da k a s a b a ve kentlerde rastlanan buna ben zer manzaralar... Onun bu konumalar kadn iyice oyalyor, elendi riyordu. O l u gidince ano onun a r k a s n d a n alyor, dinle211

dii ykleri byk olanla geline anlatmaktan kendini alamyordu. Bir keresinde a n a yine byle delikanlnn anlattklar n byk o|una ; sdylamoye ba^lud. G o n udam lurlodon gelmi, toprak bir tos iindeki s u y l a elini yzn yka maktayd. Y a m y a bir yzle ban kaldrp annesine bak t ve a c a c : yle ya, dedi, senin ne rzkn dnyor ne de b a k a bir ihtiyacn? A r a d a bir dilenciye s a d a k a verir gibi eline" kuru vermekten b a k a ey bilmiyor. E v e geldi inde yiyip iiyor, maallah; a m a , elini bir ie srmek ak lndan gemiyor. Oturup s e r a masal anlatyor, yine de en sevdiin o...s S o n r a yine ban s d i ve sular aprdatarak ykan masna bakt: anasnn cevabn dinlemedi bile.

Kadn gerekte ok a/, tanyordu kk olunu. Kv rak, biimli vcudunu, yznn, toprak adamlarnn al es mer rengine benzemeyen o kasaballara zg soluk bu day rengini, kk parmaklarnn trnaklarn uzattn bi liyordu... Dilerinin bembeyaz, kara s a l a r n n s a prl prl yalanm olduunu biliyordu. Bu kara parlak s a l a r o lann nasl uzattn, g z n e girmesinler diye nasl ban arkaya atp durduunu biliyordu. Dudaklarndan eksik olmayan o gln de biliyor ve seviyordu, sonra o pervasz b a k a n gzlerini, paraya deer vermeyisin!... O l a n paras v a r s a elini k u a n a sokar, v a rn younu a n a s n a verirdi bazen. P a r a s y o k s a a n a s n dan isterdi. O da olann parasn almaktan o k , kendi elindekini o n a vermeyi severdi Olann verdii btn p a talar, istedii z a m a n yine ona vermek iin biriktiriyor, p a rasn h a r c a m a k iin bundan d a h a iyi yer bulamyordu.

212

XIX

E R K E N gnlerden bir gr kk o l a n geleceim dedii vakite gelmedi. Onun geleceini kesin olarak nerden mi biliyordu ona? D a h a gn n c e olu gecele yin gizlice gelmiti. Hem de kyden gemeyip tarlolarn arasndan gelmi, kapya yle hafif vurmutu ki o n a . a c a ba hrsz m, diye korkarak a m a k t a n ekinmiti. Tam imdat diye barmak zereyken olunun hafif ve teial fsltsn duymutu. N e y s e ki tam o s r a d a , anann yata nn yannda tneyen tavuklar da kmldayp gdaklatiar da byk o l a n l a gelinin yatt o d a y a s e s gitmedi. Ana ossaa? yatandan frlayp srtna bir ey g s i r d i , el yordamyla amdann arad buldu, kapy u s u l c a at. Olunun bu saatte, byle bir ekilde eve geliinin gizli, e s rarl bir i olduunu anlamt nk. K a p d a delikanl yannda iki tana daha gene erkekle birlikte duruyordu. tekiler de, delikanlnn son z a m a n larda huy edinmi olduu gibi, tepeden trnaa siyahlar giymilerdi. Ellerinde k d a sarlp iple balanm k o c a bir kn tutuyorlard. Kadn elinde a m d a n l a kapy a n c a olu hemen mu mu sndrd. evreyi gsterecek kadar ay vard. Ana y a v a sesle, olu geldi dye duyduu sevinci belii edince o l a n fsldayarak: Ana, enin klklarn a r a s n d a gizlemek istedi im bir ey var, dedi, Ama, kimseye bir ey deme, s a kn. Kimse bilsin istemiyorum. Bir g n gelir alrm. 213

Bunu d u y u n c a anann ii rpormiti, nedense. Gzleri drt ald, uykusu dald. O da oiu gibi y a v a s e s i e : Oul, Allai vere de kt bir ey almasa, diye fsldad. Kendinin olmayan bir ey almamsndr, inal lah. Delikanl abucak-, Yok, yok, a n a , alnm e y a de i l , vallahi, dedi. Ucuza bulup aldm birka koyun p s tekisi. A m a , imdi aabeyime sylersen hemen bir kusur bulur. Her yaptma bir kusur buluyor, n k . S a k l a y a c a k b a k a yerim de yok kil Pek u c u z a bulup aldm, a n a c m . Bir tanesini de s a n a veririm, nmzdeki k , hrka yapar giyersin. Hepimiz klmz, kyafetimizi dzeceiz nmzdeki k , inallah! Bu szler anay pek sevindirdi, kukularn da datt. Artk olunun hrszlk filan etmediine inanmt y a , onun srrn p a y l a m a k pek h o u n a gitti. iyi, iyi. s e n b c n a gvenebilirsin, oul! dedi. Bu odada yle eyler saklyorum ki aabeyinle yengenin ru hu biie duymuyor O z a m a n ofann iki a r k a d a ieri girip ellerindeki kn hi s e s s i z , yatan altna soktular. T a v u k l a r g d a k l a yarak gzlerini onlara dikmilerdi. Manda da uyanp g e vi getirmeye balad. Olann hi o y a l a n m a y a niyeti yoktu. A n a onun bu telana a m a d . Y a l n z c a : Sen hi merak etme, ben maln kimseye gster mem, oul, dedi. Yine de, pstekileri havalandnp g nee filan k a r m a k gerekmez mi, g v e yemesin diye? Olu buna snkr bir c e v a p verdi: : Zaten birka gnlk. Y a k n d a d a h a g e n i bir ye re tanyoruz. O z a m a n kendi b a m a bir odam o l a c a k , yerim boliaacak. Bu ayr orfo, bol yer Icm iiten a n a her zamanki gibi yine delikanly b a - g z etmek meselesini dnd; O l u nu yle biraz y a n a doru dndrp yalvarr gibi yzne bakt, uzun uzun. K k o l a n d a anasn honut etmeyen tek yn buydu, evlenmeye raz olmay. n k delikanl 214

kzklnn ne demek olduunu iyi bilirdi ona. Bu o l a nn da kendi genliindeki gibi a b u k kzan bir yarad l olduu belliydi, ihtiyacn ne yapp edip gideriyor o l s a gerekti. O n u n b o a giden tohumlarna ii yanmamak a n a nn elinde deildi. y l e helal st emmi bir kz a l s a da anasn torun sahibi etse daha iyi deil miydi? u ann tela a r a s n d a , olunun kp gitmek iin a c e le ettiini, kap aralnn glgesinde bekleyen iki gencin de sabrszlandklarn bildii halde bile, elini onun koluna koydu, fsldayarak yalvard: Madem yerin bol o l a c a k , oul, brak beni, s a n a bir kz bulaym. o k g z e l , o k sevimli bir kz bulurum s a na. Ya da senin bildiin biri v a r s a syle, yenge gitsin, a r a y bulsun. S e n i n istediin kz benim de houma giderse hemen raz olurum, evlat. O l a n s a y a l n z c a o uzun s a l a r gzne girmesin diye ban s a l l a m a k l a yetindi. Kapdaki arkadalarndan y a n a yle bir bakt, kolunu ekmek istedi. A m a , kadn smsk yapmt. Yine: O gzelim atelerin neden bouna gitsin, b a n a er kek torunlar verecein yerde? diye szland. Aabeyi nin kars yle s o u k ki douramyor. u dizlerim hi to run yz grmeyecek sanyorum bazen, btn umudum sende. Tpk b a b a n a benziyorsun sen. Onun nasl erkek olduunu da iyi hatrlarm. Tohumlarn kendi maln olan bir topraa ek, olanm, ki kendi evin o c a n iin harman lar biesin! Delikanlysa yalnzca s e s s i z s e s s i z glp salarn yi ne a r k a y a itti. Gzleri parl parld. Yar a k n bir s e s l e : Senin gibi kocakarlar dn dernekten, oluk ocuktan b a k a ey bilmezsiniz, anacm, diye c e v a p verdi. Bize g e l i n c e . . . biz genler bunlar toptan unuttuk gayri u gnlerde... gne k a l m a z gelirim, ana! S o n r a kolunu anann elinden ekti, iki a r k a d a y l a birlikte bo tarlalarn a r a s n a dalarak gzden kayboldu. gn g e t i , a m a , delikanl gelmedi. gn d a h a geti, sonra gn d a h a . A n a korkmaya, a c a b a olann 215

b a n a bir felaket mi geldi diye merak etmeye balad. u s o n yl iinde k a s a b a y a inmek g gelmeye balamt artk. Onun iin evinde oturup bekledi. Herkese kar huy s u z , hrnd a m a kuruntularn kimseye a m a y a d a c e s a reti yoktu. Hatta belki titiz gelini yatan altn filan te mizlemeye kalkar da olunun knn grverir diye, o d a sndan bile pek uzaklamay gze alamyordu. Bir g e c e merakndan gzne uyku girmemiti, yatan da yatarken sonunda dayanamayp kalkt. Mum yakt, d ein etekliini bir eliyle a r a l a y a r a k altna bakt. kn oracktayd ite; kaln kda sarlm, sicimle smsk ba lanm kocaman drt ke bir kn. A n a kd eliyle yoklayp bastrd a m a , iinde kat bir ey v a r gibiydi, dorusu pstekiye benzemiyordu. A n a : Pstekiyse karp gneletmek gerek. diye sy lendi kendi kendine: Gve girecek de gzelim derileri trtklayacak diye ii gidiyordu a m a , paketi a m a y a eli varmadndan olduu gibi brakt. Olu ise hl gelmiyordu. Bylece gnler birbirine eklenerek bir ay geti, a n a merakndan akln yitirecek gibi oldu. Mutlaka hastalanrd merakndan, neyse ki tam o s rada bir ey oldu da o n a korkularn biraz olsun unut turdu. u gnlerde aklnn kesinden bile gemeyen bir eydi bu: Gelini gebe kalmt. Evet, serin g e e n b u n c a yldan sonra kadn en s o n kendini bulmu, stne den ii baarmt. Gnlerden bir gn byk olan pek nemli bir haber getiren insanla rn tavryla, anasnn yanna geldi, az kulaklarna v a r a rak: Torunun olacak gayri, ana! dedi. A n a kap eiinde oturmu, derin, tasal dncelere dalmt. Kendini kurtard bu dncelerden ve snklemi gzleriyle r k e g e bakarak huysuz h u y s u z sylendi: S e r s e m gibi k o n u m a s a n a ! T a gibi s o u k senin karn olacak o avrat, t a gibi ksr. K k o l a m m s a ne216

relerde kim bilir? Gzelim tohumlarn drt bir y a n a s a p b o a harcyor, evlenip bir ie y a t a c a yerde. Byk o l a n s a yle bir ksrd, s o n r a : Gelinin g e be kald, dedi. n c e a n a bu habere inanmak istemedi. Olunun y le bir yzne bakt, sonra a y a a kalkmak iin deneine dayanarak: Deil, ite! Dnyada inanmam! diye bard. S o n r a haberin gerek olduunu olunun yznden anlad. Hemen a y a a kalkp ieri kotu. Gelini mutfakta prosa doramaktayd. A n a gzlerini g e n kadna dikerek: Doru mu? ine dl dt m sonunda? diye sordu. Gelin, evet. der gibilerden ban sallayarak elindeki ie devam etti. S o l u k benizli yz pene pene kzarmt. O zaman a n a haberin doruluuna tamamen inand. Ne z a m a n fark ettin, diye sordu. G e n kadn: ki aydan fazla, diye c e v a p verdi. Bu kez de ihtiyar a n a kendine neden d a h a nce haber verilmedi diye fkelenip kprd, deneini yere, vura rak haykrd: Bana neden tlatmadn, b u n c a yldr drt gzle bu haberi beklediimi, bekleye bekleye iimin karardn bilmezmi gibi? iki ay bu, dnyada senin gibi souk bir kar daha var mdr a c e p ? B a k a kadn o l s a d a h a ilk g nnden sylerdi! Bunun zerine g e n kadn elindeki iini brakarak: Belki yanlmmdr diye sylemedim, diye c e v a p verdi. O z a m a n seni d a h a da zm olurum, dedim. Gelgelelim a n a bunu dinlemedi. Yere tkrerek: Laf! dedi. Bunca o c u k dourduuma gre y a n ln var m yok mu diye ben s a n a sylerdim, elbette. Ama yok, sen beni aptal, bunam yerine koyuyorsun. B e ni bilmez s a n m a , her davrannla ortaya vuruyorsun d nceni! G e n k a d n s a hi c e v a p vermeden dudaklarn bz d, o renksiz dolgun dudaklarn. Masann zerindeki top rak bir ibrikten a y boaltt, a n a y kedeki yerine oturttu. 217

Gelge/elim a n a byle bir ey duyduktan sonra durup oturabilir miydi? Y o k , yok, gidip hemen haberi emmi o luyla yengeye vermesi gerekti. Emmi oluyla yenge o u z a m a n evlerinde oturuyor lard, gayri. T a r l a d a oullarnn tanesi alyordu. te ki oullar ekmeklerini karmak iin b a k a yerlere git milerdi. Emmi olu yine elinden geldii kadar alyor du. Eli isiz olmazd a m a , o bile eski hamaratln yitir miti. Y e n g e y s e btn gn ml ml uyuyor, a n c a torun larndan birinin aladn duyunca uyanyordu. A n a hemen kar kapya koup yengeyi uykusundan hi a c m a d a n uyandrd: Yalnzca s e n nine o l a c a k s n zannetme! diye b a rd. Hele birka ay sabret, benim de bir erkek torunum olacak! Yenge y a v a y a v a kendini toparlad. Uykudan ku rumu dudaklarn diliyle slatp o ufak, k a y g s z gzlerini at ve: yle mi, kardeceizim, kk o l a n gayri evle niyor, desene? diye sylendi. A n a biraz ii cz ederek: Yok, o deil, diye c e v a p verdi. O z a m a n emmi olu ban kaldrp bakt, kam iskem lesinin zerinde oturan ufak tefek, kupkuru bir ihtiyarckt. pekbcekleri stne k o z a rsnler diye hasrdan ipler yapmaktayd. pekbceklerinin k o z a yapt mevsim di nk. Her zamanki gibi, ii gevezelie vurmadan: Gelinin mi, hemire? diye sordu. A n a yine keyiflenerek neeyle: Evet, diye cevap verdi. A m a o k fazla sevinmi gibi de grnmek isteme dii iin yanp yaknmaya koyuldu: - Allah iin, g e bile kald. S e k i z yldr gzlerim yolda kald. Z e n g i n olsam o l a n a bir de odalk alrdm. A m a , k srasn s a v m a d a n bye ikinci bir kadn almak istemedim dorusu. Z a t e n u gnlerde kz a l m a k yle ok para yiyor ki; kt yerden gelmeyen, doru d rst bir k z s a , elbet. Pek kuru, pek durgun bir kadn kt 218

u benim gelin, ne diyeyim. Huylar hi b a n a benzemiyor, ylan gibi soukkanl bir ey. H a k yemesini sevmeyen emmi olu: Hain kadn de il yo, s e n ona bak, hemire, dedi. Her iini iyi, ll yapyor. B a k glde rdekleriniz yzyor, onun sayesinde. O sizin yal manday iftletirip bu g e n manday size k a zandran da gelinindir. Tavuklarnz eskisine oranla iki kat o a l d ; on, on. iki tane olmutur sanrm. Her yl sattkla rnz da cabas. A n a istemeye istemeye: Yok, hain deildir, diye c e vap verdi. Geigelelim tavuklar, hayvanlar iftletirip du r a c a yerde, keke kendisi d a h a ok k z s a d a . d a h a o k doursa! Y e n g e esneyerek: Farkl olmasna gelinin senden farkl' kardeceizim, dedi. Scakkanl, dourgan avrat tn neme gerek. Elinden u a n l a k a a n kurtulurdu. Hl da a s l a n gibisin, dorusu, H a s t a olmadn zamanlar seni ayakta grnce, yle hzl hzl yryebildiine a p kal yorum, dorusu. a p da kalyorum, nk ben yatakla sofra arasnda gidip gelmekten b a k a yryemez oldum u gnlerde. Emmi olu da hayranlkla: Bana gelince, e s k i b o a zmn yars kalmad, o y s a senin k a kez yemek istedii ni duyuyorum, diye lafa kart. Byle vlmek anann houna gitmi olmakla birlik te alakgnlll elden brakmayarak: Dorudur, bo a z m eskisi gibi kuvvetli. dedi. tas, hatta bazen drt t a s a yediim oluyor. Yalnz, n dilerim dkld dkleli kat eyleri pek yiyemiyorum. Yine de o illet mu sallat olmad vakitler s a p a s a l a m saylrm, dorusu. Y e n g e : Demir gibisin, maallah, diye mrldanarak tekrar uykuya dald. B i r a z kestirdikten sonra gzlerini ap anay yine karsnda grnce, tatl tatl, uykulu uy kulu glerek: Torun mu dedin? Bizim torunlarn erkek olanla rnn s a y s yediyi buldu gayri, azdr bile... diye syle nerek yeniden uyuyakald. 219

K k olan gelmiyor diye bombo kalan gnleri ite bu sevinli haber bylece doldurdu ve anann bekleyi azabn krletti. s Elbette gnn birinde kp gelecektir, diye d nyor, artk pek zerinde durmuyordu. Gelgelelim sevinci de tam katksz deildi. A n a n n her sevinmesi gibi bunun da zc bir yan vard ki o da uy du: A n a d o a c a k o c u u n kz olmasndan korkuyordu. B u nu aklna getirdii z a m a n : yledir, ksmetim hep gdktr, zaten korkarm bu o c u k da kz kacak, diye syleniyordu. Kuruntusundan gidip o Y a a y a n T a n r a ' y a o c u u olan yapsn diye dua etmek, krmz bir urbayla yeni a rklar a d a m a k istedi. Ne are ki tanra onun o eski g n a hn hatrlayacak diye cesaret edemedi. e k m i olduu btn a c l a r a ramen o gnahn bedelinin henz denme mi olduundan korkuyordu. O ufak tefek, yal tanra imdi onu grr, torun morun dediini d u y a r s a , neme g e rek, belki eriir, a n a rahmindeki yavrucuu arpverir f kesinden. A n a kanrolarak: En iyisi hi gidip kendimi gstermeyeyim! diye dnd. Uzak durur, o c u u n yolda olduunu hober fi lan vermezsem belki beni hatrlamaz. Tanrlarn karsna kmayal ok oluyor nk. Bylece bu yavrunun benim torunum olduunu tanrlar belki sezmezler de herhangi bir kul gibi domasna izin verirler. Belki de oJan olur, inal lah. Gayri ne k a r s a bahtma! Byle dne dne rahat, dirlii kat, ini yine karamsarlk brd. Bu o c u k enlik vesilesi olduu k a dar, ieri t a s a girsin diye a l a n bir kapya da benziyordu. Zaten her o c u k byle deil miydi? Yavrunun l, s a k a t , aptal, kr ya da b a k a trl kusurlu doabileceini, ya d a kz olabileceini d n d k e a n a , insanlara b u n c a c e f a ektirme g c n e s a h i p olduklar iin tanrlardan y a ka silkiyor, kendi kendine sylenip duruyordu: 220

 Ufak tefek gnahlarm o l m u s a , ektiim c e z a lar yetmedi mi? O g n benim yapp ettiklerimden tanr larn haberi olacan kim bilirdi? Herhalde tapnaktaki o ihtiyar tanr, gzlerini rttm hade nnde ilenen gnahn kokusunu ald. bir yolunu bulup teki tanraya haber uurdu. yi l yleyse, modem o k a d a r g n a n krmsm, ben de tanrlardan uzak dururum, ite! Zaten istesem de o gnahn bedelini d a h a b a k a nasl deyece imi bilemiyorum ki! Yemin ederim, mrmde nasibim olon sevinle kederi teraziye vursalar, keder kefesi ta gibi a r eker de sevin kefesi iinde brmck varm gibi hafifecik kalr. Grp grdm enlik nedir ki benim! O o c u u dourmu deilim. Kr kzmn gzleri almadan lp gittiini grdm. ekilen aclar demez mi gnahn bedelini? mrmce ac ektim, ite ben, acyla birlikte yoksulluk da ektim. Gel gr ki tanrlar hak ve hukuk ta nmyor hi! te byle, anann yine iki tane taze derdi vard: T o runu kusurlu ya da kz o l a c a k korkusuyla, bir trl kp gelmeyen kk olannn merak. B a z e n btn mr bir bekleyiten ibaretmi gibi geliyordu. Bir zamanlar nasl er keinin yolunu beklemise, imdi de olunu, torunlarn bekliyordu. mr byle g e i p gitmekteydi, iki para etmez di! A m a umut da kesilmiyordu. K a s a b a y a gidip geien o l u n c a kadn hep: Kk oluma rastladnz m? diye soruyordu. K y n iinde kap kap dolap: Bugn k a s a b a y a g i dip geien oldu mu? diyordu. Gidip gelen o l m u s a bu k e z ana: Kk olanma hi rastladn m, evlat? dye soruyordu. O bekleyi gnleri boyunca kyceizin btn ahalisi bu soruyu ezberledi, gayri. Balarn kaldrp deneine dayanm duran anay grdkleri, o titrek, ihtiyar s e s i y l e : Hu, komular, benim kk olan grdnz m bugn? diye sorduunu duyduklar zaman tatllkla c e vap veriyorlard: 221

 Yok, haminne, yok, grmedik! Zaten bizim gitti imiz kenar b u c a k a r l a r d a onun ii ne? S e n onun g e imini kitaptan kardn sylyorsun ya!' O zaman a n a , umutlar yine krlm olarak ban eip a l a k s e s l e mrldanyordu: Ne bileyim ben, kt kitapla bir ii var sanyo rum. tekiler de glyor, ihtiyarn s u y u n a gitmi olmak iin: Eer bir g n kitap satlan bir yerin nnden geer sek ieri girer bir g z atarz, bakalm senin olan t e z g hn ardnda m? diyorlard. A n a da a r e s i z evine gidip oturuyor, a c a b a pstekilerin a r a s n a gve girdi mi diye ii iini yiyordu.
*'*

Aylardan sonra en s o n u n d a bir g n olann haberi geldi. Kadn her zamanki gibi kap nnde oturmaktayd. Uzun sapl u b u u da elindeydi, n k kahvaltdan yeni kalkmt. Oturduu yerden gnein yuvarlak tepeler ar dndan birden ykseliveriini seyrediyor, inallah s c a k olur bugn, diye dnyordu, nk bu g z sabahlar h a v a a y a z oluyordu. Derken ieri yengenin oullarndan biri girdi, en b yk o l a n ve dosdoru anann kendi byk olannn y a nna gidip a l a k s e s l e bir eyler syledi. Anann iine orackta bir kurt dt. O s a b a h g n doarken kalktnda bu adamn k a s a b a y a doru gittiini grmt. A n a mr boyunca g n e l e bir k a l k m a y a alk olduu iin, eer hasta deilse g e vakte kadar yatakta yatamazd. ite bu s a b a h da erkenden kalkm ve yengenin en byk olunun ot desteleriyle k a s a b a y a gittiini gr mt. Demek adam erkenden de dnmt. A n a tam, Otlarn ne a b u k sattn, diye seslenmek zereydi ki, o srada arnn bacn balamakta olan kendi olunun ban kaldrdn grd ve aknlk, kor ku dolu bir s e s l e : Ne? Kardeim ha? dediini duydu. 222

Evet, anann kulandan kamad bu. Kulaklar hl pek keskindi. Kadn hemen: Ne olmu olanma? diye sordu. ki e r k e k s e kaygyla birbirlerinin yzne b a k a r a k pek ciddi, pek t a s a l , konuup duruyorlard. S o n u n d a a n a d a ha fazla d a y a n a m a d . Yerinden kalkp erkeklerin yanna gitti, deneiyle yere vurarak: Syleyin b a n a , oluma ne olmu? diye haykrd. F a k a t yengenin olu hi c e v a p vermeden kt gitti. B y k o l a n da duralaya duralaya: Ana, kark bir iler var, dedi. Nedir, bilmiyo rum, a m a gidip k a s a b a y a b a k m a m gerek. Ondan sonra s a n a sylerim. A n a onu brakmad. Y a k a s n a yaparak: Bana sylemeden gidemezsin! diye y a y g a r a y a balad. Y a y g a r a y duyan gelin kageldi. Olup bitenleri d u yunca k o c a s n a : Syle, d a h a iyi,' dedi. Sylemezsen a n a n fke sinden, merakndan hastalanr sonra. Bunun zerine byk o l a n ar ar anlatt: Emmi olum dedi k i . . . Bu s a b a h kardeimi gr m, d a h a bir sr insanlarla bir a r a d a . Elleri urganla balym a r k a s n d a , urbalar lime limeymi. Emmi o l u nun otlarn satt p a z a r yerinden geiyorlarm, yirmi, otuz kii varlarm. Kardeim onu grnce hemen ban evirmi a m a emmi olu balarndaki a s k e r e sormu. O da demi ki bunlar komnistmi, zindana gtryorlarm da yarn s a b a h idam edileceklermi. birbirlerine bakakaldlar. htiyar anann enesi atmaya balamt. Bir olunun, bir gelininin yzne b a karak: Ben iittim o s z , a m a ne anlama geldiini bil miyorum, dedi. O l a n da y a v a y a v a : Emmi o l u n a sordum, dedi. O da nbetiye sormu. Nbeti de glm demi ki s o n . zamanlarda treyen yeni bir c i n s harami demekmi. 223

O vakit anann aklna ne zamandr yatann altnda duran o kn geldi. Avaz ktnca barp dvnerek rpnmaya b a l a d : Ah, a k l s z bam! O g e c e neden kukulanmadm ben? Yatamn altndaki k n d a da a l p rpt eyler varm demek! O l u y l a gelini bu szleri d u y u n c a hemen onun y a k a s n a yaptlar. Komulardan bir duyan oidu mu diye b a knarak hemen ieri soktular anay. sledir o senin dediin, ona? diye sordular. Gelin yatan etekliklerini kaldrp k o c a s n a bakt. A n a da orda duran kn gstererek a l a m a y a balad: inde ne vardr bilmiyorum. A m a , kardein bir g e c e getirdi bunu... B i r k a gn gizli tut dedi... S o n r a da gelmeyiverdi... gelemedi bir trl. Byk, o l a n gitti, y a v a a kapy srmeledi. Gen de pencereye bir rt rtt. Birlikte kn dar ekip ip lerini atlar. A n a gzlerini kna dikerek: Psteki var, dediydi. diye mrldand. Kar k o c a seslerini karmadlar. htiyarn szlerine inanmadklar belliydi. Kim bilir neydi bu kda sarl ey ler, byle ar ve sert olduklarna gre belki de altnd! A m a kd atklar z a m a n paketin iinden k a k a kitap kt, hepsi de ince ince, kara kara yazlarla basl m bir sr kitap, bir 6 r de kt. Ktlardan bazla rnn zerinde s o n derece garip, kanl, lml resimler vard; k c k adamlar dven, baklarla paralayan dev ler izilmiti. Bunlar g r n c e ' de yine birbirlerine bakakaldlar. Bunun ne demeye geldiini bilemediler. nsan alsn da sonra bucak bucak gizlesin? Ne kadar b a k s a l a r , bu kitaplardan, ktlardan bir anlam karamyorlard. Hibirinin okumas yoktu. R e s i m leri bi e doru drst anlayamyor, y a l n z c a kanl sahneler canlandrdklarn gryorlard: Hanerlenmi, c a n e k i en insanlar, gvdeleri paralara blnm adamlar, a n 224

c a k haydutlarn, haramilerin yapabilecei kanl, iren eyler. Resimlere baktka nn de iini bir dehettir b rd. A n a kk olu hesabna korkuyordu; byk o lanla kars da kendi hesaplarna, ya bu nesnelerin burda olduunu birileri renirse diye korkuyorlard. Erkek: Yine balayalm, a k a m olana dein saklayalm, dedi. Sonra mutfaa gtrp yakarz. A m a kars d a h a tedbirliydi. Hepsini birden yakamayz, s o n r a dumanlar bir gren olur da merak eder, dedi. Gn g n , y a v a y a v a y a k m a k gerek, yemek piirirken ot yakarm gibi. A n a n n s a bunlar kulana bile girmiyordu. Y a l n z c a olunun b a n a bir felaket gelmi olduunu biliyordu, o. Olanm, ne y a p a c a k s n kardeini kurtarmak iin? diye byk oluna sordu. Nerden b u l a c a k s n onu? Erkek ar ar, istemeyerek c e v a p verdi: Yerini biliyorum. Gney K a p s ' n a yakn bir zin d a n a gtrmler, idam alannn yannda. S o n r a anasnn nasl anszn s a p s a r kesildiini gre rek bir lk kopard, karsn ard. Kar k o c a anay ku caklayp yatana yatrdlar. Kadnn yz dehetten amur rengindeydi. Boulur gibi nefes n e f e s e : di. O z a m a n g e n adam kendi bandan korkmay bir y a na brakt. Yrei a n a s iin burkularak: Gidiyorum, ana, dedi. imdi gidiyorum... Srtn deitirdi, pabularn giydi. Anann gznde vakit yle ar geiyor, her i yle uzuyordu ki kadn l d r a c a k gibi oluyordu. Olu sonunda hazrlannca a n a onu yanna ard, ban kendine doru ekti, kulana fsl dad : Oul, paray saknma. Kardein gerekten zinda na atlmsa karmak iin para yedirmek gerek. P a r a y l a olur bu i, evladm. nsann para verip de kurtulamad zindan ben d a h a iitmedim. O u l , biraz param var benim, ANA F . : 15/225 Oul, k o oul, kardeine k o oul, diye sylen

s u r d a , yerde g m l . . . Z a t e n kardein iin s a k l a r d m . . . al, hepsini h a r c a . . . nemiz v a r s a hepsini ver. Erkein yz deimedi. Kar k o c a baktlar. S o n r a erkek : Verebildiim kadarn veririm, ana, dedi. Senin hatrn iin. Fakat o: Benim ne nemim var gayri? diye in!ed ! . Ben kocadm, lmem yaklat. Kardeinin hatr bu. Byk o l a n kp gitmiti bile. Her eyi gzleriyle grm olan yengenin olunu yanna ald, birlikte k a s a b a y a yollandlar. Gayri anann elinden gelen ne vard, yine oturup bek lemekten b a k a ? Gel gr ki mrnn en a c bekleyiiydi bu. Yatt yerde duramyor, k a l k n c a da baylacak gibi oluyordu. yle ki sonunda gelini ihtiyarn halinden, g z lerindeki baktan, kendi kendine sylenerek dvnn dn korktu. Gitti emmi oluyla yengeyi ard. Bylece ihtiyar b a b a a beklemeye baladlar. Komularn gelii anay gerekten avutmutu, a z c k . Zaten bunlar en a k konuabildii dostlaryd, T e k r a r tek rar: Gnaha girdimse, ektiim aclar erip yetmedi mi? diye nlemeye balad. S o n r a : Gnaha girdimse neden ben kendim lp kur tulmuyorum sanki? diye inledi. Neden evlatlarm gidi yor elimden? Torunum da giderse hi a m a m . Ksmet ol m a y a c a k b a n a torunumu grmek! Biliyorum gremeyece imi a m a , lp giden yine ben olmayacam. S o n r a bu kadar kederin kendine layk grlmesine kzarak, gzlerinden y a l a r a k a a k a bard: - Gnah ilememi kusursuz kul var m d n y a d a ? Neden btn kederler bana ykleniyor? Yenge de anann c a n acsndan fazla ileri giderek tan rlar kstreceinden korktu ve hemen: Hepimiz g n a h krz, elbet, dedi. Gnahlarmza b a k l a c a k o l s a hibiri miz evlat, torun sahibi olamazdk. B a k benim oullarma, oullarmn oullarna! O y s a gnahkrn b a t a n tutmas 226

benim. mrmde tapnak kapsndan eri girmedim; gir mem d e . Bir z a m a n l a r bir rahibe kadn gelir, cennete nasl gidileceini ren g a y r i , derdi. Gel g r ki ben o z a m a n ocuktan gzm a a c a k durumda deildim. imdi de i iten gemeden cennetlik olmaya bak, diyorlar a m a kocadm. gayri, diyorum ben de, bu yatan s o n r a hibir ey renecek g c m kalmad, dlyorUm. E e r cennete oldu um gibi a l m a z l a r s a ne yapalm, ben de b a k a yere gide rim! Yenge bu eit laflarla anay avutmaya alt. K o c a s da : Bac, b e k l e bakalm ne haber gelecek, dedi. Bir bakarsn zlecek bir eycikler yoktur. Belki ellerindeki parayla kurtarverirler olan. Ya da benim olan yanl grmtr de o grd senin olan deildir. Y e n g e b a k a y a n d a n da tedbir dnmekten geri kal mad. Bir bahanesini bulup gelini kendi evine gnderdi, uzaklatrd. Z a v a l h ihtiyar a n a u dertli annda kendini bilmez de ileri geri konuur, b u n c a yldr s a k l a n l a n sr lar ortaya vuruverir, b u n c a yl dillerini tuttuklarna yazk olur, diye korkuyordu.. B y l e c e ihtiyar oturup oullan gelsin diye bekle diler. kii olarak beklemek, tek bana beklemekten gerekten d a h a kolayd. A k a m vakti y a k l a t halde erkekler k a s a b a d a n dn memilerdi. A n a z a r zor yatandan kalkt, st a a c n n altna gidip oturdu. Emmi oluyla yenge de yanna geldi ler, gzlerini ky s o k a n a dikip beklemeye koyuldular. Yalnz yenge durup durup uyukluyordu yine. Merak bile uzun zaman uyank tutamyordu onu. En sonunda gn batmak zereyken a n a uzaktan iki erkei seti. Kalkp deneine yasland. Elini, altm renkli a k a m gneine kar siper ederek bakt: Geliyorlar! diye bararak s o k a a frlad. yle bir barmt, yle bir kouyordu ki ky halk evlerinden dar urad. Z a t e n kyde olay duymayan kalmamt a m a , anann evine gitmeye kimse cesaret ede227

miyordu. Olann iine k a r a c a k olurlarsa kendi balarna do bir ey gelir filan diye korkuyorlard. Btn g n . me raktan atladklar halde kendi' ilerine devam etmilerdi. n k zindan, vali, asker gibi laflar btn kyller gibi onlarn da dlerini koparrd. imdi kap nlerine kp durdular, bakalm ne ola c a k diye, f a z l a y a k l a m a d a n beklemeye baladlar. Emmi olu kalkt, anann yanna gitti. Y e n g e de gitmek istedi a m a , zora k a l m a d k a yrmyordu u gnlerde. Biraz sonra iitirim havadisi, dedi kendi kendine. Her iin ola c a n a vardna inanrd n k . Bylece t e l a l a n a c a yerde, kap nndeki srasna oturdu, beklemeye koyuldu. A n a koup byk olunun koluna yapm: Ne haber kk olanmdan? diye baryordu. Ama d a h a bu soruyu sorarken, snk gzleriyle iki erkein yzne daha b a k a r b a k m a z , haberin kt oldu unu anlamt. iki emmi olu baktlar. S o n r a byk olan glmez bir yzle: Ana, kardeim zindanda. dedi. ki a r k a d a yine baktlar. Yengenin olu yle bir ban k a d , ne diyeceini bilemezmi gibi bn bn b a k a rak ban te y a n a evirdi. Anann o l u y s a : S a n m a m ki kardeim kurtulabilsin, ana, dedi. Yarn s a b a h lme mahkmmu, d a h a yirmi kiiyle bir likte. lm m? diye haykrd a n a . lm ha? K o u p desteklemeseler yere yklyordu. Onu hemen en yakndaki eve tayp oturttular. O z a man ona o c u k a l a r gibi a l a m a y a balad. O buruuk dudaklaryla enesi titriyor, g z y a l a r yanaklarndan c a yuvarlanyor, yumruklar g s n dvyordu. ne srdn para yetmedi demektir, diye b a rarak olunu azarlad. Azck p a r a m var kede dedim s a n a . O kadar az da saylmaz, krk tane g m paramla kardeinin son verdii iki mangr var, hepsi duruyor orda! 228

Byk o l a n ba nne eik duruyordu. Dudann st, aln, ter iinde kalmt. A n a fkesinden onun st ne tkrerek: Bunlarn bir metelii bile s a n a nasip o l a c a k s a n ma,, sakn! dedi. Kardein irse zrnk vermem s a n a . S a n a vereceim yere, gider gle atarm, d a h a iyi. O z a m a n yengenin olu anay yattrmak, byk o lan kurtarmak iin lafa kart. K a l a r zntden atk atkt. v Yok, yenge, onun s u u yok, dedi. Senin kendeki parann iki katndan d a h a ounu ne srd. Kar deini kurtarmak iin yz tane g m para teklif etti. O zindanda en kk nbetiden en ykseine k a d a r herke se kp rvet teklif etti. Kime ktysa hepsine g m gsterdi, be para etmedi. Kardeini grmesine bile izin vermediler. A n a : Teklif ettikleri yetmedi demektir, diye bard. Rvet almayan zindanc duyulmu ey mi? A m a , ben imdi gidip param alrm, gidip karrm gmleri yer den, u ihtiyar y a m d a olumu bulup eve getiririm. Bir daha da dizimin dibinden ayrmam onu, kim ne derse de sin! ki erkek yine baktlar. Byk o l a n , kendi yerine konusun diye a r k a d a n a yalvarr gibiydi. Bunun zeri ne o: Gze! yengeciim, olunu gstermezler bile s a na, diye sylendi. Bizi yanna bile sokmadlar, dedim y a ! G m gstermek bile be para etmedi n k vali bunlarn iledii s u a kar pek iddet gsteriyormu. Ye ni moda bir s u m u bu, ktnn kts bir eymi. A n a gururla: Benim olum mrnde s u ilememi tir! diye bararak deneini kaldrd, yengenin oiuna doru sallad. Herhalde bir dman var, onu zindanda rtmek iin bizimkinden d a h a fazla rvet yediriyor. S o n r a evresine bakt. Kyller, iittiklerini yutmak istercesine, azlar bir kar a k gzleri fal ta gibi, onu seyrediyorlard. A n a onlara bakt: 229

- Hi grdnz^m s i z benim k k olumun s u ilediini? diye bard, Kyller n c e birbirlerine, s o n r a etraflarna baktlar. Hibirinden t kmad. A n a onlarn bu kukulu baklar n grd, ii ezilir gibi oldu. Yeni b a t a n a l a y a r a k : Zaten s i z o n a hep di bilediniz, gzelliinden t r! diye bard, Sizin o k a p k a r a , kyl p a r a s oulla rnzdan o k d a h a stnd, n k , yledir, biri sizden s tn oldu mu hemen d i bilersiniz, zaten. Yerinden kalkt, sendeleye sendeleye b o u l a c a k gibi a l a y a a l a y a evine gitti. E v e gidip de yine kendi balarna kaldklar z a m a n a n a gzlerini silip byk oluna dnd, d a h a s a k i n bir ta vrla, yine de nbet tutmu gibi titreyerek: Bouna vakit geiriyoruz, dedi. Her eyi anlat b a n a , belki kurtarabiliriz kardeini. nmzde bir g e c e var, henz. O l a n n iledii s u u n asl neymi? Elimizde a v c u m u z d a ne v a r s a gtrelim. Elbet kurtarrz onu. Byk olanla kars yle bir baktlar. Kt bir b a k deildi bu. A n c a k sabrlarnn s o n a ermek zere oldu unu belirtiyordu. S o n r a g e n a d a m : Suun asln esasn ben de bilmiyorum. diye a n latmaya b a l a d . Yalnz, n c e de dediim gibi, adna ko mnist diyorlar. Yeni k a n bir laf bu. Hep duyarm da anlam nedir diye sorarm. Anlayabildiim kadar, harami etesi gibi bir e y galiba. Z i n d a n kapsndaki o eli tfekli nbetiye sordum. O da dedi ki: 'Komnist nedir diye mi sordun? S e n i n tarlan senden a l p stne oturmak isteyen biridir. Devlete, hkmete kar fesat kuran kimselerdir bunlar. Topunu birden ldrmek gerek,' dedi. te buymu, kardeimin suu. A n a kulan drt a m bunlar dinliyordu. Mum gzyalarndan slanm olan yzne vurmutu. Dz g n ksn diye alt halde titreyen bir sesle, hayretler iinde: Ben hi sanmyorum, dedi. Ben onun a z n d a n hi byle laflar duymadm. Byle bir s u t a n s z edildiini

230'

de duymadm hi. A d a m ldrmek, ev s o y m a k , insann a n a b a b a s n a b a k m a m a s , s u diye byle eylere denir. A m a , b a k a s n n tarlasn a d a m nasl a l a r ? K u m a deil ki drp bkp a l s n , sonra da gtrp bir yere gizlesin! O l u : Bilmiyorum, ana, diye c e v a p verdi. K k bir iskemlenin stne oturup ellerini dizlerinin a r a s n a sarktm, ban nne emiti. Srtnda hl k a s a b a y a giderken giydii uzun hrkas vard. A m a , bu bi im urba giymeye alk olmad iin ularn mintan gibi kemerinin iine sokuturup duruyordu. T a n e tane: Denilenlerin hepsini bilemem ki! diye szne de vam etti. K a s a b a d a undan bundan bir sr laf duyduk. Yarn pek o k kii idam edilecek diye tatil yapacaklarm. B a k a ne laflar ediliyordu, emmi olu? Yengenin olu enesini kayp yle bir yutkundu, odadakilerin bir bir yzlerine bakarak c e v a p verdi: Kasaballarn a z n d a ok laf vard a m a , pek ince soru sormaya cesaret edemedim k! Hatta biz ne vat, ne oluyor diye sorarken nbetilerden biri: 'Bunlar O i i u ^ . lmemi size ne, y o k s a siz de onlardan biri msnz? d;,c sordu. Onlardan birinin akrobasiyim, demeye dilim varma d. S o n u n d a zindann b a nbetisini bulduk, eline biraz para verip yle kendi bamza bir yerde konualm, di ye yaivardk. A d a m bizi kendi evinin ardnda bir yere g trd. O z a m a n ona dedik ki biz namuslu kylleriz. A z ck tarlamz var, klraylan da tutuyoruz. damlklarn a r a snda uzaktan akrabamz olan biri var, dedik. Kabilse, ailenin erefi iin onu kurtarmak isteriz, nk imdiye kadar bizden kimse cellat b a altnda c a n vermedi, de dik. A m a , pek de fazla para veremeyiz, nk zengin de iliz, dedik. A d a m bizim paramz ald, akrabamzn tarifini istedi. S o n r a dedi ki: 'Tarif ettiiniz delikanly g a l i b a bi liyorum, nk zindana atlmaktan hi honut deil,' dedi. Zindancya k a l s a bizim olan imdiye dek ban kurtar mak iin btn bildiini syleyecekmi. Gelgelelim yann da iyice gz pek blf kz varm, o kzdan cesaret alyor mu. Bazlar iyice cesur, g z pekmi, lm onlara vz231

geliyormu. ' A m a . sizin o l a n lmden korkuyor,' dedi zindanc, 'iledii s u u n ne olduunu, niin leceini bile s a n m a m ki a n l a m olsun. Basit bir kyl gencine benzi yor,' dedi. Besbelli, brleri onu kendi ilerine alet etmi, byk byk szler vermiler. Zindancnn dediine gre bizim o c u k zerinde birtakm kitaplarla bulunmu. Elaleme datyormu bu kitaplar. lerinde de hkmeti devi rip herkesin parasn, maln, payiamak gibi kt kt eyler yazlym. Bunun zerine a n a , byk oluna bakp, yine a l a maya balad ve: Biliyordum ben, azck toprak ayrma mz gerekti kardeine, diye dvnd. Azck daha kiraylan tutup ona da bir kecik versek belki olurdu. A m a yok, bu byk olanla kars yok mu, her eyin stne oturdu lar, en ufack bir eyi ok grdler olancaza... Byk olan bir ey demek ister gibi azn a t . A m a , ihtiyar emmi olu tatllkla: Ama a z n , oul, dedi. Brak anan sylensin, iini boaltsn. B i z hepimiz senin ne olduunu biliyoruz. Kardeinin ne olduunu da biliyoruz. T o p r a k iini hi sev mezdi. Hibir trl ii sevmezdi, zaten. Bunun zerine byk o l a n sesini karmad. Emmi olunun olu da szlerine devam etti: Zindancya, akrabamz kurtarmak iin ne kadar g m gerek, diye sorduk. Adam ban sallayp dedi ki: O l a n yle gzde bir ailenin olu, pek z e n g i n , pek yk sek bir adamn evlad olsa belki rvetle kurtulabilirmi. A m a yoksul bir kyl genci olduuna gre hi kimse kel lesini koltuuna alp onu kartmaya raz olamazm bizim verebileceimiz rvetin hatr iin. Bizim olan da a r e s i z lme gidecekmi. Bunu duyan a n a : Benim gibi yoksul bir karnn o lu diye lp gitmesi hak m? diye inledi. Elimizde az da o l s a topramz var. O n u satp kurtarrz olan. Hem bu g e c e satarz topra. Elbet kyn iinde... Gelgelelim toprak szn duyan o l a n a n a s n a kar lk verdi: 232

 Peki, topra s a t a r s a k biz nasl yaarz sonra? u durumda bile kt kanaat geiniyoruz. Bu yksek kiralar la d a h a fazla yer tutmaya k a l k a r s a k s o k a a dp di leniriz artk. Topu topu bir kk p a r a topramz var, onu da sattrtmam, a n a . Yok, benimdir bu toprak, s a t a mam onu. u a n a kadar ciddi, ifadesiz bir yzle, hibir ey de meden dolam olan gelin kocasnn bu szlerini duyun ca ilk olarak azn a t : Gayri benim tadm o c u u da dnmek g e rek, dedi. K o c a s tasal bir s e s l e : Benim dndm de o z a ten, diye c e v a p verdi. O z a m a n ihtiyar a n a s u s m a k t a n b a k a are bulama d. a r e s i z s u s t u , alad bir sre. Ve bundan s o n r a btn g e c e boyunca aralarnda ne z a m a n yeni b a t a n s z o l s a , anann her dediine hep bu c e v a p verildi.

*
O g e c e hi yatmadlar. Ortalk a a r m a y a yz tutun ca a n a garip bir canllkla kprdayarak: Ben kendim gideyim, dedi. K a s a b a y a ineyim son bir kere. K k olanm l e c e k s e , bir kerecik d a h a grmek iin durup bekleyeyim. Gitmesin diye hepsi yalvardlar ona. Byk o l u : Gider ben onun... lsn alr getiririm, s o n r a dan, diye s z verdi. Gidip o hali grrsen sen de lr s n , anacm. A n a y s a : lrsem ne kar? diye omuz silkti. Yzn ykayp banda k a l a n bir tutam kr s a ta rad, k a s a b a y a her iniinde yapt gibi srtna temiz bir hrka giydi ve u s u l c a : Gidin emmi olunun eeini getirin, dedi. izin verirsin, deil mi, emmi olu? Emmi olu aresiz, z g n : Ne demek! diye sylendi. Bylece iki g e n gidip eei getirdiler, ihtiyar anay hayvann srtna bindirdiler, kendileri de yola dzldler 233

onun yan s r a . Ortaik d a h a getikleri yeri grebilecek kadar aydnlanm olmad iin anann olu eline bir de fener almt. Anann s e s i s e d a s k m a z olmutu. A l a m a k t a n h a rap d m , adeta ne yaptn, nereye gittiini bilmez bir durumda hayvann srtna yapm gidiyordu. B a g sne sarkm, evresine bakmyordu bile. Gzleri, s a b a h karanlnda hayal meyal grlen soluk, tozlu yola dikil miti. Bu kederli saatte erkekler de sessizdiler. Bylece kvrm kvrm yol boyunca gneye doru yol aldlar, saat erken olduu iin henz kapal duran gney kapsna yak latlar. Gney Kaps'nn nnde bekleen ok kii vard. n k bu s a b a h bir sr mahkmun boynunun vurulaca her yerde duyulmutu ve insanlar bir seyir grmeye gelir g i bi ocuklarn filan alp gelmilerdi. K a p alr a l m a z hepsi de ieri daldlar. Hep birlikte k a s a b a surlarnn in deki aklk bir yere yneldiler. D a h a imdiden a l a n d a , s a bahn bu erken saatinde byk bir kalabalk birikmiti. Herkes birbirine sokulmu, grecekleri lm sahnesini' dncesiyle s u s m u bekliyordu. K k o c u k l a r anlam tklar, isimsiz bir korkuyla a n a babalarnn eteklerine y a pmlard. A r a s r a bir kk bebecik a l a m a y a balyor, hemen susturuluyordu. Kalabalk sessizlik iinde, merak la, heyecanla grecei olayn dncesinden hem zevk alp hem nefret ederek bekleiyordu. Anayla iki erkek kalabala karmadlar. A n a : Zindan kapsna gidip duralm, diye fsildad. Biare yreciinde hl yle bir umut vard ki sanki olunu gzieriyle grnce bir mucize o l a c a k , en son daki k a d a olunu kurtarabilmek iin bir a r e bulacakt. Olu eein ban zindandan yne evirdi. Z i n d a n a gittiler, stne c a m krklar serpilmi yksek duvarl zin dan kapsnn nnde durup beklemeye koyuldular. K a p daki nbeti esneyip gerinmekteydi. Yan banda, bitmek zere olan mumlu bir fener yanyordu. Mum eriyip akm,. 234

kan krmzs, eri br bir yn haline gelmiti. S o n r a gnn d o a c a n belirten serin bir rzgr kt birden, zaten s o n u n a gelmi olan mumu bsbtn sndrverdi. te bu tozlu s o k a k t a a n a eekten indi, birden beklemeye devam ettiler. o k gemeden ierde kmltlar oidu, sonra t a stnde yryen birok ayaklarn s e s i du yuldu, en sonra da bir bar: An kaplar! Nbetiler hemen hizaya gelip, kapnn yanna dimdik dizildiler, tfeklerini omuzlarna smsk dayadlar, kaplar ald. A n a da drt at gzlerini, olunu grmek iin. Kap dan bir sr kimse kt. kier ikier birbirine balanm delikanllar. Her sradaki iki tanesinin elleri urganla bir birine balanm olduu gibi, bu sradaki iki kiiye de ay rca balanmlard. lk bakta hepsini erkek sanrdnz o m a , ilerinde kzlar da vard. Yalnz, bunlar ayrmak g t, n k s a l a r kesilmiti, srtlarnda da erkek kl var d. Yzleri ayn deiikanllarnki gibi pervasz, kstah oldu u iin cinsiyetleri a n c a k dikkatli baklnca o k c k me meleri ve ince bellerinden belli oluyordu. Her geenin yzne birer birer, ayr ayr b a k a n a n a birden kendi olann grd, ite, oracktayd y a v r u s u , b a nne eik, yan bandaki kza balanm gidiyordu; s m s k balyd kzn ellerine elleri. O z a m a n a n a frlad, olunun ayaklar dibine att ken dini ve: Olum! diye bir inilti kopard. B a n kaldrp olunun yzne bakt: S a p s a r bir yz, dudaklar kl gibi beyaz, gzleri donuk donuk. Delikanl anasn grnce d a h a da sarard. Yanndaki k z a bal ol m a s a decekti. A m a , kz onu ekti. Ne dmesini, ne de duralamasn istiyordu. Yerdeki ihtiyar, ak s a l kadn g rnce g e n kz gr bir k a h k a h a att, yrtc, neesiz bir k a h k a h a . . . S o n r a yksek, tiz bir sesle bard: Yoida, unutma ki ne anan ne baban var senin dnyada. Byk a m a c m z d a n b a k a sevdiin hibir ey yok! 235

Ve byle diyerek gerici ekti, srkledi, gtrd. Nbetilerden biri koup anay kaldrd, yolun kenar na doru itiverdi. A n a tozlarn iine yatt, kald. Mahkm lar yollarna devam edip Gney K a p s ynnde gzden kayboldular. Birden lgn gibi bir ark koptu azlarndan, lmlerine ark syleye syleye gittiler. O z a m a n oluyla yeeni gelip anay yerden kaldr mak istediler a m a o brakmad. Bir sre inleyerek tozlarn iinde yatt. D grr gibi o garip arky dinliyordu a m a . hibir eyin farknda deildi. Biteviye inliyordu. Gelgelelim pek fazla inlemesine de meydan verilmedi. Zindandan kan bir nbeti gelip tfeiyle onu iyice drtkleyerek: Defol burdan, acuze! diye haykrd. Oluyla yeeni korktular. Anay zorla a y a a kaldrp eeine bindirdiler, y a v a y a v a ky yoluna yneldiler. A m a , Gney K a p s ' n a gelmezden n c e bir duvar dibinde biraz durup beklediler. Derken kap ynnden kkreyi gibi ykselen bir g rlt koptu. Bunu duyunca iki erkek nce birbirlerine, s o n ra ihtiyar a n a y a baktlar. A m a , kadn bu sesleri d u y d u y s a , ne olduklarn anladysa bile hi belli etmezdi. E e i n ze rine ylr gibi oturmu, gzlerini yerdeki tozlara dikmiti. O haykrlar duyduktan sonra yollarna devam ettiler, drt bir ynde dalmakta olan seyirci kalabalna rastla dlar. Erkekler bunlarn nerden dndn bilmezlikten geldiler. A n a da hibir ey grmez, iitmez gibiydi. Oluy la yeeni seyircilerden bazlarnn sylediklerini duyabili yorlard: en a k r a k ldler, d o r u s u , kahramanlar gibi! O c e s u r g e n kz grdn m? En son d a k i k a y a kadar ark sylyordu. K a f a s kopup yuvarlandktan sonra bile d a ha bir an ark sylemeye devam etti, kalbm basarm! Hani genlerden birinin kan nasl ta teye k a d a r fkrd, farkna vardn m? Kan celladn ta ayaklarnn stne srad da cellat da kfretti. 236

Bazlar glp duruyorlard, yzleri kzarmt. B a z l a r da s a p s a r kesilmilerdi. Anayla iki erkek kapdan kar larken yz kl gibi soluk duran bir delikanl duvara y a s lanp ban te yana evirdi ve kustu. A n a btn bunlar grp duyuyorsa bile sesini kar myordu. Evladnn artk lm olduunu biliyordu. lm t gayri, g m m , paraym, ne ie yarard? Ortada s u l u o l s a bile atp knamak neye yarard? Anann imdi gznde tten bir tek yer vard. Evine, a r k a yoldaki o e s ki mezarla gidip orada a l a m a k istiyordu. B a k a kadnlar gibi, stne kapanp a l a y a c a k , ken di yaknlarmdan birinin mezar bile yok. Bilmediim bir eski mezarn stnde a l a y a c a m iimi boaltmak iin, diye yrei szlayarak dnd. S o n r a bu yrek szs da gelip geti. A n a imdi y a l n z c a alamak, iini boaltmak istiyordu.

**
Evine varp da eekten indii z a m a n byk oluna yalvard: Beni kyn a r k a s n a biraz. gtr. A l a m a k istiyorum

Y e n g e de ordayd. Anann bu szn duyunca ban sallayp gzlerini kolunun yenleriyle silerek: Brak, a l a sn biraz, zavallck, dedi. En iyisi o... Olu da s e s karmadan anasn o eski mezara gtr d, otlar yolup stste koyarak anas otursun diye yumu a k bir yer yapt. A n a oturup ban mezarn tmseine yaslad. Bitkin bir yzle oluna bakt: dedi. Biraz git de beni kendi halime brak, alayaym,

Olunun duraladn duyunca ii dolup t a a r a k : B rak beni, a l a y a m a z s a m lrm! dedi. Olu d a : Birazdan ben gelir seni alrm, ana, diye rek uzaklat. Anasn oralarda yapayalnz brakmaya ii hi raz deildi. 237

O gidince a n a oturduu yerden gklerin gitgide aydnlann seyretti. G n nn, o s a b a h hi len o l m a m a s n a taptaze, altn rengiyle yeryzne serpiliini sey retti. Tarlalar yln s o n rnyle olgunlam, budaylar s a p s a r y d , sar g n e tarlalarn zerine dklyordu. A n a oturduu yerden derdinin kabarp gzyalarn aktarak zavall yreini rahatlatmasn bekledi. B a n d a n gelip geenleri, lmlerini, mr b o y u n c a ne kadar az g n grm olduunu dnd. D n d k e derdi kabar d. Brakt a n a , derdi kabarsnd. fkesi kalmamt, gayri, hrslanp rpnmas kalmamt. Brakt, kederi bildii g i bi kabarsn, kederini iine sindirsindi. G a m yknn ken dini ezip yere geirdiini duydu s a n k i , iinin g a m l a a z a z a ( dolduunu duydu, honut oldu bundan. Ve gzlerini gkyzne doru evirerek kahr iinde: Yeter mi bu bedel gayri? diye bard. Verdii niz bu c e z a l a r yetti mi? S o n r a gzlerinden yalar boand. htiyar ban me z a r a yaslayp yzn otlarn a r a s n a gmd ve alad. O parlak gneli s a b a h boyunca hep alad a n a . Gr d mihnetlerin en knden en byne dein hep sini aklna getirdi: Erkei nasl onunla attktan s o n r a kp gitmiti; kz nasl lmt de imdi gelip onu elin den tutarak eve gtremezdi artk; k k olan o vahi klkl k z a b a l a n m olarak nasl gelip gemiti. Btn mrne alad ana o s a b a h .

Derken daha onun a l a m a s kesilmeden olu k o a r a k geldi uzaktan. Evet, gneli tarlalarn a r a s n d a n k o a r a k geldi. Bir yandan kouypr, bir yandan da kollarn s a l l a y a rak bara bara bir eyler sylyordu. Gelgelelim a n a kendi derdine yle dalmt ki onun dediini hemen a n l a y a m a d . D a h a iyi duymak iin ban kaldrd, o z a m a n olann dediklerini alayabildi. Ana, ey anal diyordu. Olum dodu. Torunun d o d u , ana! 238

mm

Bu sevinli ary duyunca anann g z y a l a r kendi de farknda olmadan kuruyuverdi. Sendeleyerek a y a a kalkt ve: Ne z a m a n , ne zaman? diye sordu. O l u glerek: imdicik! diye c e v a p verdi. imdicik d o d u d a h a . O l a n hem de, mrmde byle k o c a m a n bebecik grmediydim. yle bir baryor, bir, iki y a n d a ocuk gibi, inan olsun! A n a elini olunun koluna koydu, bir yandan alarken bir y a n d a n da glmeye b a l a d . Olunun koluna y a s l a n a rak a c e l e acele ky yolunu tuttu, kendi derdini unuttu. A n a oul evlerine, g e n anann yatt o d a y a gittiler. O d a , haberi duyup k o m u ky kadnlaryla doluydu. Fit ne kar bile ordayd. Kyn en ihtiyaryd bu dedikoducu kadn imdi, ihtiyarlktan kulaklar iyice arlam, srt iki bklm olmutu a m a , byle bir haber duyup da g e l memezlik edemezdi y a ! Fitne kar, a n a y grnce, hemen o a t l a k sesiyle bard: Nasipli karndr, neme gerek, kadn karde! Gayri talihin dnd sandydm a m a , b a k ite yeniden g n dodu s a n a . Olunun olunu grmek nasip oldu. Benim se ektiim cefalara karlk gsterecek bir u kuru k a fam var... A n a hibir ey demedi. evresindekileri de grd yoktu. Oday g r n c e dosdoru dein bana gitti, eilip bakt. Bebecik dekte yatyordu, bir o l a n o c u u . Ger ekten de babasnn dedii gibi, azn a m , barp d u ruyordu, ay p a r a s gibi, tosun gibi bir yavru. Uzand o c u u k u c a k l a d a n a , barna bast, yepyeni bir hayatla k a y n a a n o grbz vcudun scakln duydu kendi teni nin stnde. o c u u tepeden trnaa gzden geirdi, keyifli keyif li gld, s o n r a yeniden bakt torununa. S o n u n d a ban kaldrp evresine baknd, gzleriyle yengeyi arad. Y e n ge de torunlarndan bir ikisini alm, yeni bebecii grme ye gelmiti. 238

Onun gzleriyle k a r l a n c a a n a torununu havaya kaldrd, odadakilerin hepsini unutmu gibi hem glp hem a l a y a r a k , gzleri dkt o n c a gzyandan imi olarak yengeye seslendi: Bak, kardeceizim, bak! Demek gnahm pek de yle sandm gibi byk deilmi, kadn kardeim. nk bak, olumun olu oldu!

S O N

240