ORTAA TYATROSUNDA MASS VE SAAT AYNLER Ortaan banda kilisede iki eit ayin vard: "Mass" ve "Saatler".

Mass iki blmden ibaretti; giri ve ekmek ve arapla kutsanma. Giri blm btnyle dua ve ibadetten ibaretti, ndiden dualar, paralar ve sureler okunurdu. Bu dualar da kilisenin takvimindeki her gne gre deiik yaplrd. kinci blm oluturan "kutsanma", ibadetin deimez oda ve ekseni olduu iin pek az deiiklik gstermiti. Mass'in btnlnden ve neminden dolay yeniliklere yer verilmedi, dolaysyla Mass iin ok az oyun yazlmt (halbuki burada sylenmesi gerekir ki, baz aratrmaclar Mass'n kendi bana bir dram olduunu ne srerler). "Saatler" ayinlerinin tiyatro oyununun ortaya kmasnda rol oktur. nk bu ayinde zorunlu olarak yaplan ibadetler olmadndan ve "Saatler" ayinlerinin konulan gnden gne deitiinden oyunlar oynamaya Mass'tan daha uygundu ve bylece kk paralar bu ayinlerde oynanmaya balad. Onuncu yzylda her gn sekiz ayin yaplrd: Matins, Lauds, Prime. Terce, Sext, Nones, Vespers ve Compline. Halk gnde dokuz ayine katlamad iin Saatler genellikle manastr, katedral ve niversite kiliselerindeki dinsel tarikatlarla ilgili bir ayindi. Kilise, senenin belli gnlerindeki kutsal olaylar anmak iin, takvimdeki olaylar tiyatro oyunu haline getirmeyi zendirirdi. Onuncu yzylda birok tiyatro esi, bu, yllk trenleri canlandrmak iin eklenmitir. rnein Paskalya'dan nceki Pazar enliinde ayrntl bir gei treni yaplrd, eein zerinde sa'y simgeleyen bir figr ehirden kiliseye kadar getirilirdi. Kutsal Cuma gn de, kefene sanl ha simgesel mezarn zerine braklr ve buradan Paskalya sabah kaldrlrd. Buna benzer trenler de senenin baka Hristiyan olaylarn anmak iin yaplrd. Simgesel nesneler ve aksiyonlar -ki lise giysileri, mihrap, buhurluk ve papazn pantomimi- hep Hristiyan oyunlarnn iinde bulunan olaylar yanstrd. Baz simgeler kutsal karakterlere yaktrlmt (rnein "saltanat anahtar" Aziz Peter'e, gvercin Meryem'e). Bylece bu karakterler kolaylkla ayrt edilebiliyordu ve oyunlarda geleneksel kostmlerin olumasna kaynak oldu. Bu yolla ounlukla cahil olan seyirciye ulaabilmek iin grntyle kolaylk salanan birok gsterge kullanlmaya baland.

Ayrca, kilisenin karlkl okunan ilahilerinde bir eit diyalog olutu. Altnc yzyln sonunda, kilise ayininin koro blmleri byk Papa Gregory tarafndan karlkl ilahi okuma (Antiphonarium) eklinde kilisenin belli olaylar iin dzenlendi. Dokuzuncu yzylda kilise ayininin mzikli blm ok zorlamt. Bu durum okunan metnin nem kazanmasna sebep oldu. Bunlarn ilki, Alleluia'nm son hecesi gibi. uzun mzikli geiler halindeydi. Daha sonra bu melodiler zenle ayrntl yazlmaya baland, kelimeler ilave edildi ve ezberlemesi kolay olsun diye her notaya bir hece getirildi. Bu yntem anlalmas her ne kadar g olsa bile, svire'de St. Gailen manastrnda, Notker Balbulus (840-912) tarafndan yetkinletirildi. Onuncu yzyln banda, bu eklemeler birok koro parasnda kullanlyordu. Dinsel dram geleneksel olarak ek metinler iinde olup, Paskalya servislerinde kullanlrd. En eskisi 925 ylna kadar iner ve btnyle yle okunur: Melekler: - Ey Hristiyanlar, bu mezarda kimi anyonunuz? Meryemler: - armha gerilmi Nazarethli sa 'yi. Ey gksel varlklar. Melekler: - O burada deil, buyuruldu ve ge kt. Gidin bildirin. O mezarndan ge ykselmitir. Bu metin Paskalya Mass'nn giri blmndeydi ve olaslkla karlkl ilahi eklinde oyuncular gereksinmeden okunurdu. Bu ek metinlerin tiyatro oyunlarna dnmesinin sebebi ya da kilise mzikli oyunlarnn ilk nereden kt pek bilinmez. Fransa'da Fleury ve Limoges'teki manastrlar bunlarn doduklar ilk yer olarak dnlr. Winchester (ngiltere) piskoposu Ethelwold tarafndan 965 ile 975 arasnda derlenmi olan en eski kiik piyesler btn sahneye koyma bilgisiyle Regularis Concordia'da bulunur. Her ne kadar Ethehvold'un Avrupa'da kabuledilmi treleri uygulad sanlsa bile, bunun doru olduu kesin deildir. nk ngiltere'de uzun bir halk atmasndan sonra manastrlar yeniden canlandrlmaya balanm ve Regularis Concordia ngiltere manastrlarna dzen vermek iin ortaya karlmt. Onun iin, Ethelwold, dinsel tiyatro oyunlarn, keileri eitmek ve harekete geirmek iin balatm olabilir.
2

Bu manastrlar canlandrma srasnda ngiltere'de sanat ve eitli renimler zenginleti ve Avrupa'y byk oranda etkisi alfana ald. Sonu olarak oyunlar ngiltere'nin Avrupa'ya bir kartmas saylabilirdi. Dinsel oyunlar nereden karsa km olsun, onuncu yzyln sonunda her tarafa yayld. Bu oyunlara ek olarak din-d birtakm oyunlar bu dnemde devam etti. Dinsel oyunlarn olutuu srada kuzey Almanya'da Gandersheimli rahibe Hrosvitha, Terentius komedyalarm rnek alarak alt dinsel oyun yazd. Ona gre Terentius'tan etkilenmesi yaz bieminden dolay idi, ama pagan yaptlarn ters etkisinden korkarak baka bir yola dnmt. Onun oyunlarnn -Paphnuths, Dlcirius, Gallicans, Abraham, Callimachs ve Sapientia- hayatta iken oynanp oynanmad tartlr. Bu oyunlar ilk defa 1501 ylnda yaymlanmt ve onaltnc yzyln dinsel ve eitici oyunlarn ok etkilemiti. Ayn zamanda tiyatro tarihinde de birok bakmdan nemli bir yere sahiptir: Hrosvitha ilk kadn oyun yazandr; klasik sonras an kimlii saptanm ilk batl yazarlarndandr ve bize, gnmze kadar gelen en eski feminist gr asn verir. Bununla birlikte, meydana kan dinsel dram, kendinden sonra gelecek olanlarn niteliini belirleyecekti. Balangta dinsel oyunlar btnyle Benedictine manastrlarnda oynanrd. Bu oyunlar Limoges ve Fleury'cie (Fransa'da), St. Gailen (svire'de), Richenau (Almanya'da) ve Ripoll (spanya'da) geliti. Dinsel oyunlarn tam geliimi, ortaa uygarlnn (1050-1300) ancak ikinci aamas da mmkn oldu. On-birinci yzyln ortalarnda yamaclk ortadan kalkm. Vikingler Hristiyanla dndrlmlerdi. Kent yaam dzene girmi ve canlanm, endstri ve ticaret parlamaya balamt. Bu hzl gelime tm Avrupa boyunca hissedildi. Bycek kentler ortaya kt, birou birbirinden bamsz olarak ynetiliyordu ve bunlar kuvvetlendike derebeylik kt. Ticaret ve hal (1096 ve 1299 aras) seferleriyle Bizansllar ve Araplarla olan ilikiler byk lde geliti. Bu ilikiler politik, entelektel ve sanat ufuklarn geniletti. nan arttka grkemli yaplar artt. Salam kaleler, byk kiliseler yaplmaya baland. Fakat byk yaplar onbirinci yzyla kadar ok yaygn deildi. 1150'den nce yaplan kiliseler Romanesk bieminde idiler ve genellikle asal e olarak Roma kemerlerini kullandlar. Bu tipte yaplan kiliselerin en nls Cluny'de idi, 1100 ylnda bitti, 126x36 metre boyutunda idi.
3

Onikinci yzyln ortasnda sivri kemerli payandal duvarlarla Gotik biemi ortaya kt, bunlarn ilki olan St. Deni kilisesi Paris'in1 hemen dnda 1144 ylnda yapld. Bundan sonra, Gotik biem abucak Romanesk biemin yerini ald ve 1300 ylnda, oyma sanat yaptlar, renkli camlar ve heykellerle zengince bezeli antsal kiliseler btn Ban Avrupa'da yaplmaya baland. Bu katedrallerin etrafnda okullar ve niversiteler yaplmaya baland ve onikinci yzylda manastrlarn yerlerini alarak asal retim yerleri olmaya baladlar. Bu katedraller yapldktan sonra, dinsel oyunlar buralarda da oynanmaya balad, bylece oyunlar halka daha kolay ulat. 1200 ylna dek dinsel oyunlar sadece kilisede -katedral veya manastrlarda- oynanrken ara sra darda da temsil veriliyordu. Hatta bu tarihten onaltnc yzyla kadar oyunlar birok kilisede dinsel trenlerin bir paras olarak kaldlar. Dinsel oyunlar Rusya'ya ve skandinav lkelerinden talya'ya kadar yayld. En retken alanlar Fransa ve Almanya idi. spanya'da (800 ylndan beri zgrlne kavumu olan kuzey blgesi dnda) Mslmanlarn egemenlii tiyatro oyunlarnn yaylmasn nledi. Genellikle her kilise senede bir veya iki oyun kard iin, toplam dinsel oyunlarn says azd. Dinsel oyunlarn karmakl ve uzunluu blgeden blgeye deiiyordu. Gnmze ulaan oyunlarn en basiti onaltnc yzylda yazlmken en zenlileri onbirinci yzyldan gelebiliyordu. Bundan dolay oyunlarn geliimi tam olarak saptanamad. Yeni blmler eklendike oyunlarn gelitii sanlyorsa da bunun doru olmad anlalyor. nk yetkinlemi oyunlar, ynlar dramlatrmay benimser benimsemez yazlm gibidir. Elimizdeki oyunlar iinde en eski olanlar Meryem'in sa'nn mezarn ziyaret etmesini ilemitir. Bunlardan 400'den fazlas meydana karlmtr. En zenli Paskalya oyunlar onnc yzyla tarihlenir. Bunlardan bir tanesi Almanya'da Klosterneuberg'de bulunmutur ve u blmleri ierir: sa'nn gmlmesinden sonra Yahudi papazlar Pilatus'tan sa'nn mezarnn gzetim altnda tutulmasn ister; Pilatus kabul eder ve papazlar Romal askerleri mezara getirir ve para verirler; askerler nbet tutarken melekler grnr ve askerleri arparlar; Meryemler aktardan merhem almak iin durur, sonra mezara doru devam eder ve orada sa'nn ge ykseldiini fark
4

ederler; kendilerine gelen askerler haberi papazlara bildirirken papazlara rvet vererek cesedin alndn duyururlar; Magdalenal Meryem bu haberi Petrus ve Johannus'a verir, onlar da mezara aceleyle giderler; Magdalenal Meryem bahvan klna girerek sa ile buluur; sa iki melein kollarnda Cehennemin kapsna gelerek tutuklu ruhlar serbest brakr; Meryemler ve havariler sa'nn geri geleceini duyururlar. Bu oyundaki saysz olaylara ramen sadece 200 dizelik diyalog vardr. Birok dinsel dramla karlatrldnda bu oyun uzun saylmaktadr. armha gerili ok az oynanmtr. Bu konu zerine sadece birka oyun gnmze ulamtr. Bunlardan en eskisi 1150 ylnda talya'da Montecassino'dan gelmektedir. Judas'n sa'ya ihaneti ile balayp armha gerilie kadar devam eden on iki sahne ve 320 dizelik bu oyunun aslnda baka sahnelerinin de olduu sanlmaktadr. Almanya'da Benediktbeuern manastrnda bulunan bir onnc yzyl yazma koleksiyonu olan Carmina Burana'da., iki armha gerilme oyunu daha vardr. En uzun olan sa'nn yaamndaki belli bal olaylar yanstr ve armha geriliten sonra biter. te birok Paskalya oyunu bu noktadan sonra balar. Paskalya'dan sonra. Noel mevsimi de byk lde oyun yazlmasna n ayak olmutur. Fakat bunlardan pek az aslnda ok basit olan sa'nn dou sahnesini iler. te yandan (6 Ocak'ta oynanan) Herodes'in fkesiyle ocuklarn katledilmesini ieren Krallar'a ilikin birok oyun bulunmaktadr. 28 Aralk'ta "Masumlarn ldrlmesi''ni dramatize eden oyunlar ise ok azdr. Noelden sevilen bir baka drama da Peygamberler oyunudur. Bu oyunlarn kayna dier kilise oyunlar gibi ncil deildi. Ortaa boyunca yanl olarak ermi Augustine'in yazd sanlan beinci ve altnc yzyldaki ayinlerde oynanan bu kutsal oyun, Yahudileri sa'y kendi peygamberleri gibi benimsemeleri yanlndan dndrmeyi gzetirdi. Oyuncularn saysnn iki ile yirmi sekiz arasnda deitii ve bazen Vergiliyus ve Sybil gibi pagan figrlerinin de canlandrld bu oyunlarda tanklar teker teker arlarak sa hakknda kehanette bulunmalar istenilirdi. Noele ilikin birok oyun ksa olup kilise takviminin nemli gnleri ile ilintilidir. Yalnz Carmina Buran 'da bulunan bir oyun Noel yks ile ilintili btn blmleri tek bir dramda birletirmiti.

Paskalya ve Noel oyunlar ounluktayd ama, ok deiik kutsal olaylar konu edinen oyunlar da vard: Lazarus'un Yeniden Dirilii; Ermi Paulus'un Hristiyan Oluu, Akll ve Aptal Bakireler, Hamsin Yortusu, Ishak ve Rebekka, Yusuf ve Aabeyleri, Arslan nindeki Danyal ve Bakire Meryemin yaamndaki eitli olaylar. Bunlarn en ayrntl olan onikinci yzyla tarihlenen Antichristtir (Deccal). sann ikinci geliinden nce bir yalancnn kaca ve sann stlendii yce grevi alt st edecei kehanetine dayanan bu sylencede sahneler, savamlar ve daha baka karmak blmler ylesine oktur ki, baz bilim adamlar bu oyunun oynandna hi inanmamlardr. 1 Katolik Kilisesinde gelien dinsel tiyatronun kk drdnc yzylda balayan High Mass. trenlerinde aranmaldr. Tiyatroya yaklaan daha baka trenler de vard, arak en kolay tiyatroya evrilebilecek olan dinsel tren Mass treniydi. Ana izgileriyle belli, deimez bir trendi bu. Gene de araya trope denilen paralar, makaml szler eklenirdi. Bu trope'lardan biri, melekle Meryem arasnda geen drt dizelik Latince bir konuma. Kilise tiyatrosunun, temeli olarak grlr. Onuncu yzylda ua yukar har Mass treninin sonunda, Quem Quaritis diye adlandrlan melekle Meryem trope'u bir tiyatro oyunu gibi oynanrd. Winchester Piskoposu Quem Quaeritisin nasl oynanacan ayrntlaryla anlatan bir ynetmelik yazmt. Onuncu yzyl sonunda yazlan bu ynetmelikle papazlarn nasl yryecekleri bile belirtiliyordu. Sunan yanna mezara benzeyen bir yer yaplacak, sa'nn vcudu yerine bir ha beze sarlp mezara konacakt. Melei canlandran papaz, sa'nn vcudunu yalamaya gelen kadn canlandran papazlara Latince olarak soracakt: Kimi aryorsunuz? Kadnlar, Nasral sa'y, diye cevap vereceklerdi. Bunun zerine melek unlar syleyecekti: Burada deil o. Ykseldi, nceden bildirildii gibi. Gidin, anlatn lr m yendiini, ykseldiini. Bundan sonras iin, piskoposun ynetmeliinde yle deniyor: Bu emri duyar duymaz kei koroya dnp, Alleluia! resurrexit Dominus! (krler olsun! Efendimiz dirildi!) desinler-, bu dendikten sonra hl kabir banda oturan (melek), onlar geri aryormu gibi, Venite et videte locum (Gelin, yeri grn) ilahisini okusun, sonra kalkp rty kaldrsn, onlara iinde artk ha
1

Oscar Gross Brockett Tiyatro Tarihi. 6

bulunmayan, yalnz han savlm olduu bezin kald kabri gstersin, tekiler bunu grnce ellerindeki buhurdanlar ayr ayr kabrin iine koysunlar, bezi alp, Efendimiz artk kefenin iinde deildir, kyam etmitir demek istermi gibi, btn cemaatin, gzleri nnde tutsunlar ve bundan sonra,, Surreqit Dominus de sepulchro (Efendimiz kabirden kyam etti) ilahisini okuyarak kefeni sunan zerine koysunlar, ilahi bitince, lm alt edip dirilen yce Melikin zaferi karsnda onlarn duyduu sevinci paylaan manastr ba da, Te Deum Laudamus (Tanrm seni vyoruz) ilahisine balasn, btn anlar hep birden alsn (ngiliz Tiyatrosu Tarihi). Bu kk oyun ylesine ilgi ekmi, ylesine yaylmt ki papazlar buna benzer baka oyunlar dnmek, bulmak gereini duydular.2

Mehmet Fuat Tiyatro Tarihi, Varlk Yaynlar, 1984, stanbul. 7

KAYNAKLAR - Oscar Gross Brockett Tiyatro Tarihi. - Mehmet Fuat Tiyatro Tarihi, Varlk Yaynlar, 1984, stanbul.