__________________________________

495

_______

BORU HATLARINDA ISIL GENLEME ve ANALZ YNTEMLER

Cihan ANAKI Arif HEPBALI

ZET Boru hatlarnn malzeme ve montaj giderleri, s teknii ile ilgili tesislerin nemli ksmn oluturur. Boru hatlarnn pay, toplam tesis giderlerinin %30u zerindedir. Bu yzden, boyutlarn seiminin zenle yaplmas ve sl genlemelerinin en ekonomik ekilde alnmas gerekmektedir. Uygulamada, boru hatlarnn sl genlemelerinin alnmasnda, kompansatr, omega gibi elemanlar kullanlmaktadr. Hatta, bazen hattn kendisi sl genlemeleri kompanze edecek yeterli esneklie sahip olmasna karn, bu elemanlar gereksiz olarak kullanlmaktadr. Bu durum, hem yatrm hem de iletme maliyetinin artmasna yol amaktadr. Bu almada, boru hatlarnn sl genlemelerinin alnmasnda kullanlan deiik yntemler genel hatlaryla ele alnacaktr. Burada; zellikle, boru hatlarnn yeterli esnekliini belirlemede kullanlan yaklak yntemler ile daha hassas hesap gerektiren bilgisayar destekli tasarm zerinde durulacaktr. eitli hesaplama rnekleri verilerek, boru hatt tasarmcsna yardmc olmaya allacaktr.

1. GR Boru hatlar ok geni bir alanda ve ok deiik basn ve scaklklardaki gaz ve sv akkanlarn tanmasnda kullanlr. Bilindii gibi mhendislik bir bakma, estetiin gz nne alnmasyla, ekonomik adan optimum zmler bulma sanatdr. Bu erevede, mhendisler, boru hatlaryla urarken, nemli soruna zm bulmaya alr. Bunlar; optimum boru apnn belirlenmesi, optimum yaltm kalnlnn belirlenmesi ve gerilmelerin en ekonomik biimde alnmasdr. Borularda gerilmelere yol aan 4 faktr vardr: a) ve d basn. b) D ykler, borunun, valflerin, desteklerin, boru iindeki svnn, yaltm malzemelerinin ktleleri, deprem gibi dinamik yklerden oluan gerilmeler. c) D kstlamalardan tr boru parasn yapmak zorunda olduu hareket rnein, dinamik bir sisteme bal olan boru, sistemle birlikte titremek zorundadr. d) Isl genlemeler [1]. D ykler, arlk yklerinin kontrol basittir. Standartlatrlm destek ve asklarla kolayca nlemleri alnabilir. Bu almada, destek ve asklardan sadece yzeysel olarak bahsedilecektir. Literatrde, bu konuyla ilgili geni aratrmalar, rnek modeller ve uygulamalar mevcuttur. Daha fazla bilgi ilgili literatrden elde edilebilir [2,3]. Boru hatlar, tesistn amacna uygun, en uzun mre, en dk iletme ve yatrm maliyetine sahip, emniyetli alacak ekilde tasarlanmaldr. Sz konusu en iyi zm, tesisatn sl gerilme analizinin yaplmasn gerektirmektedir. Bu nedenle, sl gerilmeler, en basit ev stma tesisatndan, yksek basn ve scaklktaki buhar tesisatlarna kadar her tesisatta gz nne alnmaldr. Nkleer

__________________________________

496

_______

tesislerdeki boru hatlar, kullanlan svlarn, zellikle sv metallerin yksek alma scaklklar ve daha fazla emniyet gerektirdiklerinden sl gerilme analizinin n plana kt tesisatlardr [4]. Isl genlemelerin hesaplar kark ve zordur. D atmosferdeki veya boru sistemi iindeki akkanda oluan scaklk farklar, sistemin boyca uzamasna veya ksalmasna sebep olur. Eer boru hatt sadece bir noktadan sabitlenmi ise uzamalar sistemin serbest ucana doru olur ve hibir genleme gerilmesi olumaz. Fakat gerekte boru hatt iki veya daha fazla noktadan eitli ekillerde sabitlenir. Bu sabit noktalar genlemeleri engeller ve sistem iinde gerilmeler oluur [5]. Boru hatlarnda montaj her zaman ortam scaklnda gerekletirilir. Daha sonra tesisat eitli scaklklardaki akkanlar ve dolaysyla da sy belli bir yere tamaya balar. Boru hattnn son scakl ve montaj scakl arasndaki fark, tesisat ve iletmede byk gerilmeler meydana gelir. Bu gerilmeler, tesislerin planlanmas, inaat ve iletilmesi esnasnda kesinlikle ihmal edilemezler. Aksi takdirde iletmenin emniyeti tehlike altna girebilir [6]. Boru hatlarndaki sl genlemelerin alnmasnda deiik yntemler kullanlmaktadr. Kompansatrler, dengeleyiciler, metal hortumlar gibi elemanlarn yan sra, bazen hattn kendisi, ekli dolaysyla bu genlemeleri kompanze edebilecek yapdadr. Bu yzden kompansatr, dengeleyici vs.. elemanlar kullanmadan nce sistemin genleme hesaplar yaplmaldr. Bu sayede gereksiz yere genleme elemanlarnn kullanlmas nlenir. Bu almada, temel olarak boru hatlarndaki sl genlemelerin doal kompanzasyon ile alnmas incelenmitir. Doal kompanzasyon ile; sistemin kendi ierisinde, sl genlemelerden oluan gerilmelerin izin verilen maksimum gerilme deerlerinin altnda tutulmas amalanr. Isl genlemelerden oluan termal gerilmeler ok deiik yntemlerle hesaplanr. Tek bir doru zm varken neden bir ok ynteme ihtiya duyulmu, diye sorulabilir. Fakat en basit boru hattnda bile matematiksel ilemler ok kark bir hal almaktadr. Bu nedenle hata yapmadan bunlar hesaplamak ok zor ve zaman alcdr. Gerekte boru hatlarnn boyutlu ve karmak ekillerde olduu dnlrse, bu hesaplamalar tek bir yntemle yapmak ok fazla emek gerektirir. Bu yzden ou yaklak zm veren birok yntem gelitirilmitir. Bunlarn bir ksm, basit formllerle boru hattnn ilk incelenmesinde karar vermeyi kolaylatrc grev stlenirler. Bazlar yaklak olarak sistemdeki gerilmelerin hesaplanmasn salar. Tam olarak sonu verebilen uzun ve kark yntemler de mevcuttur. Aada birka yaklak yntemin yan sra Hao Hsiaonun tam zm yntemi ve bu yntemin bilgisayar destekli uygulamas incelenmitir [2,3].

2. GENEL BLGLER 2.1 ISIL GENLEMELER Fiziin temel kurallarndan biride maddelerin scaklk deiimleri sonucu genlemesi ve bzmesidir. Bu genleme ve bzmeler maddenin cinsine, i yapsna ve scaklk farkna baldr. Byk scaklk farklarnn sz konusu olduu uygulamalarda sistemi tehlikeye sokacak boyutlara ulaabilirler. Bu yzden daha planlama aamasnda hesaplanmalar ve nlemlerinin alnmas gereklidir. Borularn uzunluk genilemeleri, yaklak olarak scaklkla orantldr. rnein; akma elii iin 100 Clik scaklk farknda her mlik boru iin takriben 1.2 mm dir. Bakrda ise, bu deer yaklak olarak 1.8 mmdr. Isl genileme miktar scaklkla deiir ve malzemenin bileimine baldr. En ok kullanlan boru ve flan elikleri iin cm/m cinsinden uygun genileme deerleri eitli scaklklarda ekil 1 de grafik olarak verilmitir [6]. Literatrde bunun gibi diyagramlarn yan sra doru okunmas daha kolay olan ve deiik malzemeleri ieren grafikler de mevcuttur. ekil 2 de eitli malzemedeki borularn, 10Ca gre mm/m cinsinden uzamalar verilmitir.

__________________________________

497

_______

ekil 1. eitli boru malzemelerinin sl genlemeleri

Literatrde[7], bu amala kullanlan eitli tablolar mevcuttur. Aada bu tablolardan biri gsterilmitir. Tablo 1. eitli malzemelerin deiik scaklklardaki genlemeleri

Malzeme Ferritik elik Ostenitik elik Bakr Alminyum ala.

100C 0.0111 0.0155 0.0155 0.0237

20 Cye Gre Uzama Miktarlar (mm/m) 200C 300C 400C 0.0121 0.0129 0.0135 0.0165 0.0170 0.0175 0.0160 0.0165 0.0170 0.0245 0.0253 0.0263

500C 0.0139 0.0180 0.0175 0.0272

Elastikiyet modl de scaklkla deiir. letme esnasndaki boru zellikleri bizim iin asl kriterler olduundan iletme scaklndaki elastiklik modlnn de hesaplanmas gerekir. Baz malzemelerinin deiik scaklklardaki elastiklik modlleri ekil 3 de grafik olarak gsterilmitir [6].

__________________________________

498

_______

ekil 2. eitli malzemelerin sl uzamalar (mm/m)

__________________________________

499

_______

Scaklk (T C) ekil 3. eitli malzemelerin deiik scaklklardaki elastiklik modlleri. Isl genlemelerden doan gerilmelerin gerekte nasl olutuunu anlamak iin, aadaki iki basit tipteki boru paralarn inceleyelim; A E F I M T rnek 1: Her iki ucundan tespit edilmi boru: Birim uzama: .T= : : : : : : : : Kesit alan Elastikiyet modl Kuvvet Eylemsizlik momenti Moment Scaklk fark Normal gerilme Lineer sl genleme katsays (mm) (N/mm) (N) 4 (mm ) (Nmm) (C) (N/m) (1/C)

(1)

Malzeme zellikleri: St35, DN 150 (A = 3206.3 mm), E=2.1*105 N/mm, =12.5*10-6 1/C, T=220C ise; 12.5 .10-6 .220 = L= 1 m

2.1 * 10 5

=577.5 N/mm

F=A=1.851 638 N Grld gibi, boru sabit noktalarnda bir F gerilme kuvveti olumutur.

__________________________________

500

_______

rnek 2: L eklinde, her iki ucu tespit edilmi boru paras:

ekil 4. L eklinde, her iki ucu tespit edilmi boru paras Teoriden 5 eitlik elde edilir. B noktasndaki ekil deitirmeler. y=

Fy b 1 1 1 [ Fy a 3 M b a 2 ] = + a T EI 3 2 EA
Fa 1 1 1 [ Fx b 3 M b b 2 ] = x + a T EI 3 2 EA

(2)

x=

(3)

FX=

3EI (4ab + a 2 )x + 3b 2 y ab(a + b) b2 3EI (4ab + b 2 )y + 3a 2 x ab(a + b) a2

(4)

Fy=

(5)

Mb=

6 EI (ax + by ) ab(a + b)

(6)

Be bilinmeyen x, y, Fx, Fy, Mb bu be denklemle zlrse;

__________________________________

501

_______

I=

64

( Dd Di )
4 4

(7) Ma = a. Fy - Mb Mc = b. Fx - Mb a = (8) (9) (10)

A noktasndaki moment C nokatsndaki moment A noktasndaki gerilme

M c Dd 12 M c Dd 12

B noktasndaki gerilme

b =

(11)

Grld gibi basit ekildeki sistemlerde bile, sl genleme analizini yapmak zor ve zahmetlidir [4]. 2.2 BORU DESTEKLER (ASKILAR ve YATAKLAR) Boru hatlarndaki asklarn, desteklerin ve yataklarn hesaplanmas ve yerletirilmeleri aslnda ok zor bir ilem deildir. Birok tasarm firmas boru hatlarnn tasarm iin zel yetitirilmi mhendisler altrrlar. Fakat her firma, maliyetleri drmek iin kendi bnyesindeki mhendislerden bu sorumluluu almasn bekler. Mhendisin yapmas gereken biraz vakit ayrarak bu konuyu incelemesidir. Daha sonra ilem srasn takip ederek, uygun destekleri uygun noktalara yerletirebilir [2,3]. Bu blmde ok fazla detayl hesaba girilmeyecektir. Son yllarda bu konuda birok aratrma yaplmtr. Gerekli bilgiler literatrden elde edilebilir. Bu blmde sadece ilem srasndan ve ask ve yatak eitlerinden bahsedilecektir [2,3]. Yaplmas gereken ilk ilem boru hattnn izimini hazrlamaktr. Bu izimde boru hatt zerindeki her trl malzeme, havalandrma kanal, pompa, alet kablo tablalar, her trl damarlar, vb yaplar ve yerleri belirtilmelidir. Bu ekillerin boyutlu hazrlanmas kolaylk salar. Ayrca, boru lleri, boru malzemesi, duvar kalnl, arlklar, yaltm zellikleri, kritik ara balantlar (reaktrler gibi), gerilme sonular, esneklik, hareketler, titreimler, vb bilgileri ieren bir veri dosyas oluturulmas da fayda salayacaktr [2]. Desteklerin seilmesinde izlenecek ilem sras yledir: a) Desteklerin yerlerinin belirlenmesi: Desteklerin yerleri belirlenirken iki destek arasndaki aklk zenle seilmelidir. Bunun iin literatrde deiik tablo (Tablo 2 ve 3) ve diyagramlar mevcuttur [3,6,8]. b) Her bir destekteki termal hareketlerin hesaplanmas: Tam bir kesinlikle boru hatlarndaki sl genlemelerin hesaplanmas ok karmak bir alma gerektirir. Fakat basit metotlarla da bu inceleme yaplabilir. Tablo 2. ki destek arasndaki maksimum aklk
Nominal Boru ap (inches) Aklk (ft) Aklk (m) 1 7 1.5 9 2 10 2.5 11 3 12 3.5 13 4 14 5 16 6 17 8 19 10 22 12 23 14 25 16 27 18 28 20 30

2.1

2.75

3.1

3.4

3.7

4.3

4.9

5.2

5.8

6.7

7.0

7.6

8.2

8.5

9.1

__________________________________ Tablo 3. ki destek arasndaki maksimum aklk DN 15 20 25 32 40 50 65 80 100 125 150 200 250 300 D ap (mm) 21.3 26.9 33.7 42.4 48.3 60.3 76.1 88.9 114.3 139.7 168.3 219.1 273 323.9 Et Kalnl (mm) 2.0 2.3 2.6 2.6 2.6 2.9 2.9 3.2 3.6 4.0 4.5 5.9 6.3 7.1 Boru 0.962 1.41 2.01 2.57 2.95 4.14 5.28 6.81 9.9 13.5 18.1 31.0 41.6 55.6 Arlk (kg/m) Su Toplam 0.1 0.31 0.58 1.0 1.3 2.2 3.6 4.8 8.5 12.6 19.0 33.4 52.6 74.4 1.062 1.71 2.51 3.57 4.25 6.34 8.88 11.61 18.4 26.1 37.1 64.4 94.2 130.0

502

_______

Maksimum aklk (m) 2.5 2.5 3.0 3.0 3.5 4.0 4.5 5.5 6.0 6.5 7.0 8.5 9.5 10.0

Genellikle akkan tayan yatay borularda ak kolaylatrmak iin ak ynnde ok kk eimler verilir. Bunun yan sra, boru hatlarnda iki destek arasnda maksimum akl, yaklak olarak veren deiik bantlar da gelitirilmitir. Bu bantlar D boru d ap olmak zere [9];

L = (0.4 ~ 0.5) D
veya Webere gre;

(m)

(12)

L = 0.032 D

(m)

(13)

a) Destek yklerinin hesaplanmas: Yksek scaklk, yksek basn ve sl genlemelerin miktar esnek desteklerin kullanlmasn gerektirir. Burada unutulmamas gereken udur: Her bir parann, borularn, dirseklerin, valflerin, flanlarn arlnn hesaba katlmasdr. Bunun iin bir tablo oluturup sonra her destek noktas iin kuvvet dengelerinden destek kuvvetleri bulunur. Her destek noktasnn ayr ayr serbest cisim diyagramlarnn izilip, hesaplamalarn bu ekilde yaplmas byk kolaylk salayacaktr. b) Uygun desteklerin seimi: Hesaplanan destek kuvvetlerine uygun biimde, sl genlemeler sonucu oluacak uzamalarn yeni gerilmeler oluturmasna izin vermeyecek ekilde, ekonomik destek sistemi seilir. c) Boru hatt zerindeki dier paralarn uzaklklar hesaplanr: (rnein elektrik kablolar, havalandrma kanallar arasndaki uzaklklar hesaplanr.) Bu basamak sadece boru hattnn modeli de yaplyorsa hesaplanr. Eer bir model kullanlyorsa kontrol birinci basamaktan balayarak otomatik olarak yaplr [2].

3 ISIL GENLEME ANALZ 3.1 KOMPANSATRLER Fiziin temel kurallarndan biri maddelerin scaklk deiimlerinden dolay genlemesi ve bzlmesidir. Kompansatrler boru sistemlerinde oluan genleme, bzlme ve titreimleri emerek en basitinden en karmana dek her trl endstriyel sistemin kesintisiz ve verimli almasn salayan elemanlardr [1,5,7,10].

__________________________________

503

_______

Kompansatr esnek bir elemandr. Scaklk ve titreime bal hareketler olduunda, kompansatrn boumlu (krkl) ksm bu hareketleri emmek iin tasarlanmtr. Boum adedi emilecek uzunluk miktarna bal olarak deiir. Endstriyel problemler ok deiik ve eitli olduunda kompansatr tasarmnn da belirli faktrleri olmaldr. Boumlu ksm bir yandan evresel basnca dayankl, dier yandan esneyebilir nitelikte olmaldr. Bu arada basn yknn yarataca sorunlar kullanlan kompansatrn tipine gre deiik ekillerde zlr [1,10]. ki noktay balayan bir borunun bnyesinde birok etkenden tr gerilmeler oluur. Bu etkenler; a) alma scaklnda i ve d basn, b) Borunun kendi arl ve tad maddeler, c) D kstlamalardan tr boru parasnn yapmak zorunda olduu hareket (rnein; dinamik bir sisteme bal olan boru, sistemle birlikte titremek zorundadr.), d) Isl genleme: Isl genleme faktrndeki gerilme neminden tr ayrca ele alnmaldr. Bir borunun sabit olan iki ucu arasnda oluan sl genlemeden doan gerilme ile iki utan birinin hareketi ile oluan gerilme e nemde olabilir. Bu rnek iki etkenin paralelliini vurgulamaktadr. Son iki etkeni (c ve d) yeniden ele alrsak, hareketten ve sdan kaynaklanan genlemeyi incelememiz gereklidir. Boru sistemlerinde meydana gelen gerilme; d kstlamalar tarafndan kendisine uygulanan kuvvete d kstlamalar tarafndan kendisine uygulanan harekete borunun kendi esnekliine

baldr. ayet gerilme deerleri ya da uygulanan kuvvet ve / veya moment mmkn olabilen en byk deerleri ayorsa, borunun esneklii suni olarak arttrlmaldr. stenen bu sonu a) Ya boru tasarmnn tamamen deitirilmesi (Bu s, yer, basn, yaltm vs. gibi kayplara yol aacaktr), b) Ya da byk esneklii olan paralarn sisteme yerletirilmesi ile mmkndr (Bu esneklik sayesinde sistemdeki her trl hareket emilecek ve gerilmeler nlenecektir). kinci zm yolu kompansatr ilevinin ak bir tanmdr [1]. 3.1.1 Eksenel Tip Kompansatr: Hareketin eksenel olarak emilmesi ilk seenektir. Ak ynn deitirmeyen eksenel tip kompansatr uygulamas ek montaj alan gerektirmez (ekil 5). Eksenel kompansatrlerle boru sisteminin ara blmlere ayrlmas, oluan yatay kuvvet gerilmelerinden kurtarr. Sonu olarak, serbeste uzayp giden bir boru sistemidir [1,10]. Bu eit bir emme hareketinin n art, bir boru blmnn her iki ucuna basn zorlamasna dayanabilecek sertlikte klavuzlarn yerletirilmesidir. Bu tip klavuzlama uygulamas Yksek basnl borularda, Orta basnl ancak geni kesitli borularda, Kendinden destekli boru hatt kprlerinde,

ok gtr. Yukarda sz edilen basn ykleri, iletme basnc ile etkili alann arpm ile hesaplanr. Sistemdeki pompa kompresr vb. gibi hassas niteler nne de kompansatr yerletirilmelidir. Eksenel kompansatrlerin tantmn, onun yarar ve sakncalarn anmsatarak srdrmek gerekirse, ana hatlar ile yle bir tablo oluur.

__________________________________

504

_______

ekil 5. Eksenel tip kompansatr Yararlar: Hareketin emilme sorununun kolaylkla anlalr zm, Ak ynnde herhangi bir deiiklie neden olmamas, En kk tesis sahas gerektirmesi, Gereken lde eksenel emme gerekleirken en krk kvrmlar kullanld taktirde kk yanal ve asal hareketlerin mmkn olmas, Basnlarn yksek olmamas halinde hassas nitelerin nnde gerilmelerden arnm bir balant elde etmek iin ideal bir eleman olmas.(Pompa, kompresr titreimleri vs.), Balant bana ucuz maliyeti.

Sakncalar: Teknik ve ekonomik bir sorun olabilme olasl tayan kuvvetli klavuzlarn zorunluluu. Dz ve uzun boru hatlarnda ve byk hareketlerde birok kompansatrn kullanlmas gereklilii. Her ara blmn ayr ayr dengelenmesi gerektiinden, birok dirsei kapsayan ksa blmlerin ok sayda klavuz gerektirmesi, buna bal olarak toplam boyunun ksa olmas nedeniyle kompansatrn yanal hareketi emerek boyutlu hareketin snrll. Hassas niteler nne yerletirildiinde yksek basnlarda veya geni aplarda gerilmelerden arnm bir balantnn garanti edilememesi [1].

3.1.2 Yanal Tip Kompansatr: ki boyutlu boru sistemlerinde hareketin yanal olarak emilmesi ikinci seenektir. Bir dzlemdeki iki boyutta meydana gelebilecek uzama, ikinci boyuta yerletirilecek bir yanal kompansatr ile giderilebilir (ekil 6). Yanal kompansatrn nemli bir zellii de yanal hareketin yan sra eksenel hareketi de emebilmesidir [1,10]. Zorunlu yn deiimleri (dirsek dnleri) olan sistemlerde yanal tip kompansatr kullanm bazen daha ekonomik dizaynlar getirebilir. Uzun boru blmlerinde hareketin tek bir yanal kompansatrle emilmesi ok enderdir. Bu durumlarda bir sonraki blmde aklanan asal kompansatrler kullanlr. Yanal ya da asal tip kompansatr seimi daha ok eldeki uygulama alanna baldr. Bu seim daha ok bir maliyet sorunu olduundan kesin bir ayrmdan sz edilemez [1].

ekil 6. Yanal tip kompansatr.

__________________________________ Yanal tip kompansatr kullanmndaki yarar ve sakncalar aada belirtilmitir: Yararlar:

505

_______

Eksenel kompansatre karn daha az klavuz gerektirir. Tek bir yanal kompansatr hareketin iki boyutta emilmesini salar, iki adet bu tip kompansatr kullanldnda boyutlu hareketlerin de emilmesi mmkndr. Asal kompansatrlere gre daha kolay anlalabilir zmdr. Basn zorlamasnn yksek olduu hassas niteler (Trbin, Pompa, kompansatr vs.) nnde titreim giderici olarak kullanldnda stresten arnm bir balant salar.

Sakncalar: Boru tesisatnda sadece dnlerin olduu yerlerde kullanlabilir. Eksenel kompansatre karn daha ok tesis alan gerektirir. Yanal olarak genleen, bu nedenle dikey olarak ksalan kompansatr boruyu kk bir bklmeye zorlayabilir. Bu nedenle uzun hatlarda bir sonraki blmde sz edilen asal kompansatrler kullanlmaldr [1].

3.1.3 Asal Tip Kompansatr: Asal kompansatrler, yanal kompansatrler gibi genlemenin emilmesi iin yn deiimini gerektiren elemanlardr (ekil 7). Asal kompansatrler iki veya dzlemde oluabilecek iki veya boyutlu hareketlerin emilebilmesi iin en uygun seenektir.Asal kompansatrler de yanal kompansatrler gibi klavuz ihtiyacn asgariye indirip, konumun elverdii nispette, hangi boyutta olursa olsun, her trl yanal genlemeyi emebilme zelliine sahiptirler. Yukarda da sylendii gibi aslen iki asal kompansatrler bir yanal kompansatre benzetilebilir,

Asal kompansatrler ki yne ve her yne hareketli olmak zere iki grupta toplanabilir [1].

Yararlar: Hareketi emebilecek boru blm anormal lde uzun olmad takdirde klavuzlar nemli deildir. Hangi boyda olursa olsun her hareketin ve genlemenin emilmesi mmkndr. Sistemin doru dzenlenmesi hem hareketlerin hem de genlemenin boyutta ve dzlemde emilmesi ekli garantidir. Bu nedenle kark boru tesisat projelerinde zellikle nemlidir.

ekil 7. Asal tip kompansatr.

__________________________________ Sakncalar: Eksenel kompansatrlere gre daha fazla tesis alan gerektirir. Boru hattnda dnler gereklidir

506

_______

3.1.4 Kompansatr Uygulamalar: Kompansatrlerin kullanm alanlar ok genitir. Bu nedenle hemen hemen uygulamalar yaplr. Bugnn teknolojisinde, zellikle geni nominal apl boru ekilleri ve zel tasarmlar ile her trl gereksinimlere cevap verebilecek olan yeterli esnek elemandrlar. Mevcut kompansatr tiplerinin her biri, ilgili kullanm yararna sahiptir [1]. her tr endstride sistemlerinde eitli kompansatrler tek alanna gre, kendi

retici, her apta, her basn ve scaklk iin gerekli btn kompansatrleri retmektedir [1,7,10]. Sz konusu hareketler u ekilde ksaca zetlenebilir: Eksenel Hareketler Yanal Hareketler Asal Hareketler Bununla bal bileik hareketler Sistem dinamiinin oluturduu titreimler

Doru seimi yaplm ve uzman tarafndan monte edilmi olmak kouluyla kompansatrler aadaki zellikleri tayan balantlardr [1]. Basnca ve vakuma dayankl, Scakla direnli, Pas tutmaz, Bakm gerektirmeyen , Uzun sre hizmet veren, Hizmette gvenilir, Ekonomik.

3.2 DENGELEYCLER Isl genlemelerin yol at gerilmelerin alnmasnda kullanlan bir baka yntemde gerilmeleri belli deerlere kadar tayabilen dengeleyiciler kullanlmaktr. Bunlar en ok kullanlanlar U, omega ve Lyra dengeleyicileridir. ayet sl gerilmeler uygun dengeleyicilerle alnabiliyorsa; mmkn mertebe 4 ila 5 DN lik yarapl 90 lik dirseklerin kullanlmas gereklidir. Burada ksa olan kollarn byk yk altnda kald unutulmamaldr. Aada basit tipteki iki dengeleyici iin kuvvetlerin ve gerilmelerin hesab verilmitir [6]. 3.2.1 Normal U-Yayl Dengeleyicisi Dengeleme cihazlarnn bu cinsi, en fazla bilinenidir (ekil 8). Hesap iin u kabuller yaplr: a) Btn R yar aplar birbirine eittir. b) Her iki yayn alt mesafesi b=2.5.R'dir c) Borunun ilk yatann, dengeleme aletinin simetri ekseninden olan mesafenin yaklak 10R lacak tarzda montaj yaplmaldr.

__________________________________

507

_______

Sekil 8. Normal U dengeleyicisi

En yksek noktadaki en byk eilme gerilmesi;

E D H (100 V ) 10 6 A 2 C 0 100

(kg/mm)

(14)

Reaksiyon kuvveti iin;

H=

EJ H 100 V 2 6 100 A C2 10

(kg)

(15)

J =
E J H A D R V C0 ve C2

(D 64
: : : : : : : :

d4

(cm4)

(16)

Boru malzemesi elastisite modl (kg/mm) Boru tama momenti (cm4) Toplam sl uzama (cm) U yaynn boaltt uzunluk (m) Boru d ap (cm) Eilme yarap (cm) n gerilme (%) Kark formllerle hesaplanan katsaylar.

Bu konuyla ilgili daha geni bilgi literatrde mevcuttur [6]. 3.2.2 Lyra Dengeleyicisi Dengeleyicilerin U- dirseine benzeyen bir cinside lyra dengeleyicisidir. ekil 9 da Lyra dirsei bkl ksmlarnn daha byk olan uzunluu sebebiyle U-dirseine gre biraz daha elastiktir. Bundan dolay ok uzun borular iin kullanlrlar. Lyra dengleyicisinin al kabiliyeti ayn llerdeki U-dirseine gre daha iyidir. Fark kk boaltmalarda % 5, byklerde % 10, kullanl llerde yaklak olarak % 7 kadardr. Lyra dengeleyicisinin byk olan al kabiliyeti dolaysyla daha byk kuvvetler verir. Ke dirsekleri katl borulardan yaplan cinsleri mevcuttur. Bunlarda reaksiyon kuvvetlerinin azaltlmas iin kullanlr. Literatrde lleri en uygun, n gerilme ve ait olan reaksiyon kuvvetleri ile beraber toplam genileme miktarlar mevcuttur [6].

__________________________________

508

_______

ekil 9. Dz ve katl borulu Lyra dengeleyicisi

3.3.3 Omega Dengeleyicisi Omega dengeleyicileri sl genlemelerin alnmas iin oluturulmu, ok kullanlan dengeleyicilerdendir (ekil 10). Genilik derinlik oranna bal olarak, omega dengeleyicilerinin deiik uygulama alanlar mevcuttur. Aada genilii derinliine eit omega dengeleyicisi iin tablolar ve bir rnek uygulama gsterilmitir. Dier durumlardaki omega dengeleyicileri hakknda literatrde geni aratrmalar mevcuttur [11].

W 2W L

ekil 10. Omega dengeleyicisi

rnek 3: Boru ap DN 20, uzunluu L= 30 m ve montaj scakl 20C olan 160C kaynar su sistemi iin gerekli a deerini bulmak iin; Tablo 4den (veya ekil 1 ve 2 den) uzama miktar x= 84

160 20 = 55 (mm) 232 21

Tablo 5den L=30 iin a=966 mm, ise gerekli a deeri; a=966 - 55 = 911 (mm)

__________________________________ Tablo 4. eitli uzunluktaki borularn 21C - 232C arasndaki uzama miktarlar Uzunluk L (m) Uzama miktar x (mm) 30 84 46 126 61 169 76 211

509

_______

91 253

Tablo 5. Genilii derinliine eit omega deeri Boru ap DN 20 25 32 40 50 65 80 100 125 150 200 250 300 W (mm) 1016 1169 1296 1525 1728 1906 2185 2516 2795 2973 3304 3507 3609 30 a (mm) 966 1092 1194 1397 1575 1702 1956 2210 2413 2541 2693 2745 2693 W (mm) 1296 1447 1600 1881 2135 2210 2745 3125 3557 3836 4320 4651 4880 46 a (mm) 1244 1372 1497 1548 1981 2135 2516 2845 3150 3380 3710 3888 3965 L (m) 61 W (mm) 1474 1626 1830 2185 2490 2745 3202 3736 4193 4515 5185 5642 5947 a (mm) 1423 1550 1728 2058 2210 2541 2973 3430 3812 4117 4575 4880 5032 W (mm) 1626 1096 2084 2544 2846 3126 366 4524 7803 5235 5997 6505 8082 76 a (mm) 1575 1830 1984 2413 2693 2922 3430 4219 4421 4778 5388 5743 5947 W (mm) 2084 2058 2236 2021 3126 3507 4041 4727 5337 5845 6633 7269 7701 91 A (mm) 1779 1981 2135 2693 2973 3304 3812 4421 4956 5388 6022 6506 6706

3.3 DOAL KOMPANZASYON 3.3.1 Pratik Analiz Yntemi Boru hatlarnda sl genleme hesaplarnn daha kolay ve hzl yaplabilmesi iin deiik kriterler aranmtr. Bu kriterler sistemlerin ilk incelenmesinde karar vermeyi kolaylatrc grev stlenirler. Bu kriterlerin gz nne alnmasyla, sistemin yeterli esneklie sahip olup olmad basit formllerle ksa zamanda hesaplanabilir. Sistemin yeterli esneklie sahip olmas durumunda tesis gvenli alabilir. Sistemin kritik olmas durumunda daha deiik hesaplama yntemlerine bavurularak kesin zm elde edilir. Bu kriterler her zaman gvenilir deildir. Farkl durumlarda yanl sonular verebilecei gz ard edilmemelidir [3]. Bu blmde incelenen kriter 1955 ylnda M.W. Kellogg Company tarafndan sunulmutur. Bu kritere gre aadaki formln 0.3ten kk veya eit olmas durumunda boru hatt oluabilecek hasarlar kendi iinde doal bir ekilde nleyecek tarzda esnek saylabilir. D * Y / (L-U) 0.3 D * Y / (L-U) 208.3 ngiliz Birim Sisteminde SI Birim Sisteminde (inch)(inch)/(ft) (mm)(mm)/(m) (17) (18)

Burada kullanlan sembollerin anlamlar yledir: L U D Y e : : : : : Boru merkez izgisinin toplam uzunluu ki sabit nokta arasndaki dik uzaklk Nominal boru ap Genleme ve termal hareketlerin bilekesi Isl uzama

__________________________________

510

_______

U=

(Lx + Ly + Lz)

(19) (20)

Y=U * e

Bu kriter sadece sistemin esnek olup olmad hakknda bize bilgi salar. Reaksiyon kuvvetlerinin hesabnn gerektii durumlarda deiik metotlar kullanlr. rnek 4: ekil 11 deki sistemi inceleyecek olursak; Verilen zellikler; D = 150 T=200 , Lx = 18 m, L=Lx+Ly+Lz U= (Lx + Ly + Lz) Y= U * e D * Y / (L-U) 150*59.58/(40-23.83) Ly = 12 m, = 40 m = 23.83 = 59.58 208.3 = 34.17 208.3 ...Sistem yeterli esneklie sahiptir!... y 8 12 m mm/m Malzeme St35.8 , e=2.5mm/m Lz=10 m

10 z 10

ekil 11. rnek 4teki hattn izometrik grn

Bu kriterin yan sra U/D ve Y/U oranlar bir diyagram haline getirilmitir. Burada u ilem sras izlenir: U/D Hesaplanr. ekil 12den U/D ve scaklk deerlerinin bilinmesi ile R deeri elde edilir. R < L / U ise sistem yeterli esneklie sahiptir [12].

__________________________________ rnek 5: Tablo 6. Deiik llerdeki borular iin pratik analiz 1 2 3

511

_______

Malzeme letme. Sc Montaj Sc. Sevis Tipi Nominal ap

ASTM A106,Gr A 320C 20C Ya Pompalama DN 50

ASTM A106,Gr A 400C 20C Ya Pompalama DN 100 HESAPLAR

ASTM A106,Gr A 480C 20C Ya Pompalama DN 20

ASTM A106,Gr A 100C 20C Ya Pompalama DN 50

L (m) U (m) U/D L/U R Sonu

100 56.6 1.132 1.77 1.95 Gvenli

115 58.5 0.585 1.97 3.0 Kritik

115 58.5 2.92 1.97 1.85 Gvenli

115 58.5 1.17 1.97 1.55 Gvenli

Scaklk oF

ekil 12. ASA Doal kompanzasyon hesaplama diyagram

__________________________________

512

_______

Tablo 6dan da grld gibi deiik koullarda alan boru sistemleri iin, karar vermek; basit ilemler ve ekil 11 de verilen diyagramla ok basit bir hal almaktadr. 1,3.4nc stundaki sistemler yeterli esneklie sahip kmtr ve bu sistemler iin dier yntemleri uygulamaya gerek yoktur. 2. Stundaki sistem ise kritiktir. Gerek sonular kark ve uzun ilemlerle bulunarak sistemin gerekten yeterli esneklie sahip olup olmad belirlenebilir [12].

3.3.2 Grafik Analiz Yntemi Boru hatlarnda sl genlemelerin doal kompanzasyon ile alnmas, literatrde belirtilen deiik diyagramlar yardmyla hesaplanabilir. Bu erevede ekil 13de gsterilen boru hattnn analizi, ekil.14 verilen diyagram yardmyla kolay bir ekilde yaplr.. Bu diyagramda borunun nominal apnn ve sl genleme katsaysnn bilinmesi ile doal kompanzasyonu salayan L uzunluu belirlenir [6].

ekil 13. Grafik analiz gerekli L uzunluu

Bu diyagramda n gerilmeler ihmal edilmitir. n gerilme durumlarnda L uzunluun azaltlarak doal kompanzasyon salanm olur. rnein % 50 n gerilme durumunda L deerinin % 30 u alnarak kompanzasyon salanr [7]. rnek 6: Boru nominal ap DN = 150 Sistemdeki uzama x=100 mm olan bir boru sistemi iin gerekli olan L uzunluu, 8 m olarak diyagramdan bulunabilir. Bu rnekte eer n gerilme sz konusu olsayd: L= L+ 0.3L =8+0.3*8 = 5.6 m elde edilirdi.

__________________________________

513

_______

Nominal boru ap (DN) ekil 14. Isl genlemelerin doal kompanzasyonla alnmas [7]. (Bu diyagram 300 C, emn=80 N/mm, n gerilmesiz St 37 iin geerlidir.)

3.3.3 Paralara Ayrma Yntemi Borularda sl genleme analizinin gerekte uzun ve kark ilemlere sahip olduu daha nce de belirtilmiti. Bu yntemin seilmesi halinde vakit kayb ve yanl yapma olasl gz ard edilmemelidir. Fakat bu yntemi kullanmak istemeyenlerin bavurabilecei kolay ve hzl bir yaklak zm salayan bir metot vardr [14]. Bu yntemde en ok kullanlan paralar L, Z, U eklindeki borulardr (ekil 15). Bunlar standartlatrlm ve deiik boyut ve malzemeler iin tablolar oluturulmutur. Analizin kolaylatrlmas iin de basit ve kullanl bir form oluturulmutur [14]. Gerekte basit birka boru ekli iin oluturulan bu tablolar sayesinde uzun ve karmak sistemler de yaklak olarak zlebilmektedir. Karmak sistemleri incelerken benzer ekle sahip blmler hayali ya da gerek destek noktalaryla paralanr. Bylece tablolarda bulunan benzer ekillere benzetilmi olur. Her bir blm ayr bir sistem gibi incelenir ve hesaplanan yeterli esneklie sahip olduunu gsterir. Her bir blmn emniyetli kmas halinde sistem gvenlidir denebilir [12]. Yukardaki deerler hesaplandktan sonra u ilem srasnda form doldurularak kolay ve hzl bir ekilde boru hattnn analizi yaplm olur [14]. a) Formda uygun ekle sahip stun seilir. b) Sistemin verilen deerleri tablodaki yerlerine yazlr. c) Verilen ller iin dirsek faktr seilir.

__________________________________ ekil faktr hesaplanr. Efektif ap uzunluu hesaplanr. zin verilen en byk gerilme deeri bulunur. Gerek genleme deeri hesaplanr.

514

_______

d) Gerek deer ile izin verilen en byk gerilme deeri karlatrlr.

ekil 15. Deiik Boru Paralarnn Genlemeleri

ekil 16. Paralara ayrma yntemi formu (L eklindeki boru iin)

__________________________________ 3.3.4 Gerek Analiz Yntemi

515

_______

Literatrde boru hatlarnda sl genleme gerilmelerinin bilgisayar destei olmadan tam ve kesin zmn veren birok yntem vardr. Bu sistemlerle iki sabit nokta arasndaki boru sistemi tam ve kesin olarak incelenebilir. Bu tr analiz yntemlerinde ilem kalabaln ortadan kaldrmak ve hesaplamalar dzenlemek iin eitli tablolar oluturulmutur [3]. Bunlarn iinde en ok bilinenlerden biri nl boru tasarmcs S. W. Spielvogel in iki boyutlu sistemlerde elastik merkeze dayal Spielvogel teoremidir. Bu yntemde reaksiyon kuvvetlerinin etkidii, tam olarak bulunabilen bir nokta vardr. Bu noktada reaksiyon momentleri sfrdr. Eer reaksiyon kuvvetlerinin yn belirlenebilirse; yani bu ynde olan ve elastik merkezden geen ve ntr eksen olarak adlandrlan, eilme momentlerinin sfr olduu noktalar bulunmu olur. Reaksiyon kuvvetlerinin deerleri hesaplanabilirse, herhangi bir noktaya gre eilme momentleri, reaksiyon kuvvet deerinin, o noktadan ntr eksene olan uzaklk ile arplmas ile bulunur. Yani problem sadece reaksiyon kuvvetlerinin iddetini ve ynn bulmaya dnr [3]. Geni kullanm alan bulan bu yntem daha sonralar gelitirilerek Mitchel C.T. tarafndan tekrar sunulmutur. Mitchelin sunduu yntemde ntr eksenin iki sabit noktay birletiren izgiye paralel olduu ngrlmtr. Gerekte bu simetrik paralar iin dorudur. Fakat simetrik olmayan paralarda tam sonu elde etmek bu yntemle mmkn deildir [3]. Mitchelin ynteminin 2 boyutlu sistemler iin olmas ve simetrik olmayan boru sistemlerinde tam sonu verememesi, yeni yntemler gelitirilmesine yol amtr. 3 boyutlu sistemlerde tek bir elastik merkez noktas tayin etmek ok zor ve zahmetlidir. Spielvogel bu nedenden dolay 3 deiik elastik merkezle almay uygun bulmu ve 3 yzeyin kesiimindin oluan boru sistemleri iin her yzeye ait bir elastik merkez hesaplamas yoluna gitmitir. Hao Hsiao bu fikri daha baka kesin zmlerle gelitirmi ve basit ilemlerden oluan bir yntem gelitirmitir. Hao Hsiao yntemi en iyi , en gereki ve hesaplamas en kolay yntem olarak kabul edilir. Aada bu yntem incelenecektir. lemlerin ve tablolarn nasl oluturulduu anlatlmayacaktr. Buna gerek de yoktur. Aadaki ilem srasna gre Tablo 7 ve Tablo 8 doldurularak hesaplama ok kolay bir ekilde tamamlanabilir [3,13].

lem sras : 1-Boru sisteminin 3 boyutlu bir ekli izilir. Koordinat eksenleri izilir. Her borunun ve dirsein balang,biti noktalar iaretlenir. Bu noktalara harf veya rakam verilir. Her noktann koordinatlar hesaplanr.

2-Boru ap ve boru et kalnl seilir. I= S*= Seilen boru ap ve et kalnlna gre; Borunun atalet momenti:

64

x [D4 (D- 2t)4]

(21)

Borunun kutupsal atalet momenti:

32 D

x [D4 (D- 2t)4]

(22)

Termal uzama miktar e ekil 1den seilir. Borunun balant noktalarnn koordinat farklarn e ile arpp uzama miktarlar bulunur.

__________________________________ 3-letme scaklklar tespit edilir. Ve bu scaklklardaki elastisite modlleri bulunur. Tc Th Ec Eh Sc Sh Montaj scakl letme scakl Tcdeki Elastisite modl Thdeki Elastisite modl Montaj scaklndaki emniyetli boyuna eilme gerilmesi letme scaklndaki emniyetli boyuna eilme gerilmesi

516

_______

4-Gerilme redksiyon faktr f bulunur. Emniyet gerilmesi hesaplanr. SA = f (1.25 Sc + 0.25 Sh) 5-Dirsek yarap R, Boru nominal yarap r belirlenir. Dirsek karakteristii: h= (23)

R.t r2 1.65 h n 1.3 6

(24)

Dirsek esneklik faktr: n= (25)

katsays: =5R

(26)

katsays: =R

n + 1.3 4

(27)

6-Dirseklerin geometrik merkezleri hesaplanr Centroit: c=

2R

(28)

7-Borular ve Dirsekler bulunduklar yzeylere gre ayrlr. 8-Her yzeyde ;(Tablo 7) Boru merkezi koordinatlar L ile arplr. L,Lx,Ly,Lz,Lx,Ly,Lz...hesaplanr. Dirsek merkezi koordinatlar L ile arplr. L=1 alnr,Lx,Ly,Lz,Lx,Ly,Lz...hesaplanr.

9-Her yzeydeki borularn toplam bulunur ;(Tablo 7) (1), (8), (15) nolu satrlar hesaplanm olur.

10-Her yzeydeki dirseklerin toplam bulunur ;(Tablo 7) (2), (9), (16) nolu satrlar hesaplanm olur.

11-Her yzeydeki dirseklerin toplam ile arplr. (3), (10), (17) nolu satrlar hesaplanm olur.

__________________________________ Tablo 7. Gerek hesap formu 1

L3 B O R U 1 D X Y I R S E K 2 3 4 5 6 7 B O R U X Z 8 D R S E K 9 10 TOPLAM Lambda * 2 TOPLAM TOPLAM Lambda * 2 1+3+25 4 / TL 5 * TLX,Y,Z 4-6 L3 L LX LX2 LY LY2 LZ LZ2 LXY LXZ LYZ X Y TOPLAM DATA LSTES D= t= I= S*= T= e= Eh= Ec= X= Y= Z= L LX LX2 LY LY2 LZ LZ2 LXY LXZ LYZ X Y

517

_______

FAKTRLER h= n= R= Lambda= To= Ii= Io=

11 8+10+25 12 11/TL 13 12* TLX,Y,Z 14 11-12 L3 B O R U 15 D R S E K 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 R E A K S I Y O N K. 1 2 3 4 5 6 7 8 1+2 1+3 5+8 4_-6 Y=R+Q Z=(P+NY)+L X=C-AY-BZ TOPLAM Lambda * 2 15+17+25 18/TL 19*TLX,Y,Z 18-20 2+9+16 To* 22 1+8+15+23 (3,333) * 24 A D G B E H L M N Q L+M P R C F K TOPLAM ATALET MOMENTLER 1-Ix_US= 2-Iy_US= 3-Iz_US= 4-Ix_USUS= 5-Iy_USUS= 6-Iz_USUS= 7-I1/3,6= 8-I2/3,6= 9-I3/3,6= Ix=1+4+7+8= Iy=2+5+7+9= Iz=3+6+8+9= L LX LX2 LY LY2 LZ LZ2 LXY LXZ LYZ X Y Z

Y Z

KATSAYILAR A= -Ixy / Ix = B= -Ixz / Ix =

D= Iy / Ixy = E= -Iyz / Ixy = X=DeltaX

G= -Iyz / Ixz = H= Iz / Ixz =

C= X* Ec* I / Ix(518,4) F = Y* Ec* I / Iy(518,4) K = Z* Ec* I / Iz(518,4)

__________________________________ 12- Tm yzeylerin ; Tm borular toplam (24). Tm dirsekler toplam (22). toplamlar arp (23). Hepsinin toplam arp 3.333 (25).

518

_______

13- Her yzeyde ; (4), (11), (18) hesaplanr.

14- Her yzeyin ortalamas bulunur (5) ortx ve orty. (12) ortx ve ortz. (19) orty ve ortz

15- Her yzeyde; ortx * TLx......vb (13) ortz * TLz......vb (20) orty * TLy......vb hesaplanr.

16- (7), (14), (21) hesaplanr. Ix, Iy, Iz, Ix, Iy,Iz, Ixy, Ixz, Izy hesaplanm olur. 17- Atalet momentleri hesaplanr. Ix, Iy, Iz 18- Katsaylar hesaplanr (A,B......K,L,M,N.....Q) Bylece BX, BY, BZ hesaplanm olur.

19- Tablo 8 doldurulur. Her noktann koordinatlar yazlr. Her noktadan ortalama yzey deerleri kartlr Bulunan deerler BX, BY, BZ ile arplr. Mx, My, Mz bulunur.

20- Her noktann intensifikasyon katsaylar belirlenir intensifikasyon katsaylar Ii =

0.9 h
2 3

(29)

intensifikasyon katsaylar I0 =

0.75 h
2 3

(30)

Burulma durumlarnda i=1 U konumlarda i= 1.3

__________________________________ 21- SE boyuna bkm gerilmesi hesaplanr:

519

_______

SE =

Mx 2 ix 2 + My iy 2 + Mz 2 iz 2 S * / 12

(31)

22- Boyuna basn gerilmesi hesaplanr. p= P

( D 2t ) 4t

(32)

23- Her nokta iin; SE+ p SA Koulu salanyorsa ; Sistem Gvenlidir.

24- Sistem kritik kyorsa aadakiler yaplarak, analiz tekrarlanr. a) b) c) d) Et kalnl arttrlabilir. Hattn sabit noktalar deitirilir, baka bir deyile hat ara sabit noktalara blnr. Hattn ekli, doal kompanzasyon salanacak ekilde deitirilir. Boru hattnn paralara ayrlmasnda, zorunlu noktalara kompansatr, dengeleyici paralar yerletirilir.

Tablo 8. Gerek hesap formu 2

Noktalar X= 1 Y= 2 Z= 3 XY Ortx= Orty= XZ ortx= ortz= YZ orty= ortz= 4 5 6 7 Mz 8 9 10 11 Mx 12 13 14 15 My a x y z x-ortx y-orty X*5 Y*6 (6)-(7) z-ortz x-ortx Z *9 X *8 (10)-(11) y-orty z-ortz Y * 13 Z* 12 (14)-(15) ix iy iz SE b C d e f g h k l

ntensifikasyon Faktr Hesaplanan Gerilme

Sonular

__________________________________ 4. BLGSAYAR DESTEKL TASARIM

520

_______

Bilgisayar her trl zellii ile gnlk yaammza girmi ve vazgeilmez ihtiyalarmzdan biri olmutur. Bilgi depolama, hzl ilem yapma, hatasz alma vb. zellikleri her alanda ona ok nemli grevler yklenmesini salamtr. Uzun ve karmak hesaplar daha nceleri yaklak zmler veya kabullerle zlrken gnmzde tam ve kesin sonular elde edilebilmektedir. Uzun hesap teorisindeki ilemlerin uzun olmas ve her nokta iin tekrar etmesi hesaplayan kiinin hem vaktini almasna hem de yanllar yapmasna olanak salar. Bu blmde, uzun hesap teorisinde anlatlan ilemlerin bilgisayar vastasyla ok kolay ve ksa zamanda tam doru yaplmasn salayan bilgisayar program anlatlmaktadr. Bilgisayar dili olarak C++ kullanlmtr. Program interaktif olarak almakta ve kullancya deiik durumlar iin hesap yapma kolayl salamaktadr. Programda girilen verilere gre SI veya ngiliz birim sistemi kullanlabilir. Programn bandaki sabitler deitirilerek girilebilecek nokta, boru ve dirsek saylar arttrlabilir. Kullancya ilk olarak borunun karakteristik zellikleri sorulmaktadr. Bu sorulara mevcut sistemin boru ap, boru et kalnl, dirsek yarap, boru nominal yarap, elastisite modl, sl uzama katsays gibi zellikleri girildikten sonra her noktann 3 boyutlu uzaydaki koordinatlar bir text dosyas halinde girilir. Her noktann koordinatlar alt alta x, y, z sralamasna gre yazlr . Dikkat edilecek bir husus ta dirsek geometrik merkezlerin bir text dosyas halinde girilmesidir. Dz borularn geometrik merkezleri programca hesaplanmaktadr. Dirseklerin geometrik merkezleri dirsein gidi yn, konveks veya konkav olma durumlarna gre deitiinden ayrca hesaplanarak bir text dosyas halinde girilmesi daha salkl olacaktr. Yine her dirsein centroitleri koordinat dosyasnda olduu gibi alt alta x, y, z, sralamasyla yaplacaktr Dikkat edilecek bir ikinci hususta intensifikasyon katsaylarnn da yine bir text dosyas halinde girilmesidir, nk intensifikasyon katsaylar da boru parasnn bulunduu dzleme ve borunun gidi ynne baldr. ntensifikasyon.txt dosyasnn hazrlan da dier text dosyalarnn hazrlan ile ayndr. Bu girdiler hazrlandktan sonra program altrlr. Sonu olarak her noktann toplam gerilme deerleri emniyetli akma gerilmesi ile karlatrmal bir ekilde ekrana kt olarak verilmektedir. Ayrca kritik noktalar, emniyet gerilmesini aan noktalar da kullancya bildirilmekte ve hesap tamamlanmaktadr. Program basit bir erevede hazrlanmtr. Gelitirilmesi ve eklenmesi gereken daha bir ok yn vardr. Bu program, kullancya uzun ve kark tablolarla ve ilemlerle uramak yerine sadece yukarda aklanan girdileri girerek hesap yapma kolayl salamaktadr. Programda kullanlan ksaltmalarn anlamlar ; x, y, z ix, iy, iz Mx, My, Mz SE Tgerilme L3, L, LX TL3 ,TL, TLX D t R R e Ec P h n To ( Kullanl srasna gre)

Noktann uzaydaki koordinatlar ntensifikasyon faktrleri Noktann momentleri Boyuna bkm gerilmesi Toplam gerilmeler Tablo 7deki hesaplanacak deerler Yukardaki deerlerim toplamlar Gerek boru ap Boru et kalnl Boru nominal yarap Dirsek yarap Termal uzama Montaj scaklnda elastisite modl letme basnc Dirsek karakteristii Dirsek fleksibilite faktr katsay

__________________________________ Lambda SA SigmaP Syldz I ortx, orty, ortz katsay zin verilen maksimum bkm gerilmesi Boyuna basn gerilmesi Borunun kutupsal atalet momenti Borunun kesit atalet momenti Yzeylerin ortalama deerleri

521

_______

4.1 PROGRAMIN ALGORTMASI 1) Veri girileri a) Sabitler (Boru ap,Boru et kalnll vb.) b) Koordinatlar (Her noktann 3 boyutlu uzaydaki koordinatlar) 2) Girilen iki noktann boru dirsek kontrol 3) Yzeylere ayrma; a) Borularn yzeylere bltrlmesi b) Dirseklerin yzeylere bltrlmesi 4) Arlk merkezlerinin hesaplar ( x, y, z, L, Lx , Lx, Ly, Ly, Lz, Lz, Lxy, Lxz, Lyz ) a) Her boru iin b) Her dirsek iin 5) Her yzeyde; a) Boru hesaplarnn toplam b) Dirsek hesaplarnn toplam c) Dirsek toplamlar arp () 6) Toplam ; a) b) c) d) Tm borularn arlk merkezi hesaplarnn toplam Tm dirseklerin arlk merkezi hesaplarnn toplam arp () [(6-a)+(6-b)]*3.333 (5-a)+(5-b)+(6-c)

7) Hesaplar; a) Yzey ortalamalarnn hesaplanmas ( ortx,orty,ortz) b) Toplam Lx, Ly, Lz lerden ,ortalamalarla toplam Lx, toplam Ly, toplam Lz lerin arpmlarnn karlmas ve Ix ,Iy ,Iz ,Ixy ,Ixz, Iyz deerlerinin hesaplanmas c) Ix ,Iy ,Iz Atalet momentlerinin hesaplanmas d) Katsaylarn hesaplanmas (A, B, C, D, E, F, G, H, K) e) X, Y, Z nin bulunmas f) Her yzey iin (x - ortx., y orty, z ortz) ifadelerinin bulunmas g) Her noktann Mx, My, Mz momentlerinin hesaplanmas h) ntensifikasyon faktrlerinin girilmesi i) Her noktaya ait SE hesab j) Her noktann toplam gerilmelerinin hesab k) Her noktann toplam gerilmesinin ,emniyetli akma gerilmesi (SA) ile karlatrlmas

__________________________________ 5. BLGSAYAR DESTEKL HESAPLAMA y 3000 e d 3000 f 3200 21000

522

_______

c b a (Sabit Nokta) z ekil 17. rnek 6 nn izometrik grn k l

(Sabit Nokta)

ekil 17de gsterilen DN 250 (273x63) boru hattnda 14 bar basnta doymu buhar (Tdoyma=198.32C) dolamaktadr. Boru malzemesi St 35 olup, montaj 20 C scaklkta yaplmtr. Kullanlan dirsek yarap 254 mmdir. Buna gre sistemin yeterli esneklie sahip olup olmadn analiz edelim: Program tarafndan sorulan, Tablo 9daki veriler girilir Tablo 10daki veriler bir text dosyasna yazlr.

Tablo 9. Veri listesi Veriler Boru D ap Boru Et Kalnl Dirsek Yarap Boru Nominal Yarap Isl uzama Miktar Elastikiyet Modl alma Basnc Emniyet Gerilmesi D t R r e E P SA Deer 273 6.3 254 125 230 2.1x10 14 140
5

Birim Mm Mm Mm Birimsiz mm/100m N/mm bar N/mm

a) Boru koordinatlar; ekil 17de verilen izometrik grnteki her bir noktann 3-Boyutlu uzaydaki koordinatlardr. b) ntensifikasyon katsaylar; Dirsek, dneme, ve sabit noktalar iin hesaplanr. Sabit noktalarda, burulma gerilmesi bilekesi yoktur, oluan eilme gerilmesi dolaysyla intensifikasyon karsays 1.3 alnr. Borunun gidi ynnde intensifikasyon katsays 1 alnr. Koordinatlarda deiimin olmad ynde intensifikasyon katsays 1.85 alnr. Koordinatlarda deiimin olmad ynde intensifikasyon katsays 1.54 alnr.

__________________________________ c) Dirsek geometrik merkezleri ekil 18de grld gibi hesaplanr.

523

_______

ekil 18. Dirseklerin geometrik merkezi Tablo 10. Veri listesi Boru Koordinatlar Noktalar ntensifikasyon Katsaylar X 0.0 0.0 0.0 0.0 254 1946 3200 3200 3454 24200 Y 0.0 0.0 254 2746 3000 3000 2746 254 0.0 0.0 Z 3000 254 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 X 1.3 1.54 1.54 1.54 1 1 1.54 1.54 1 1 Y 1.3 1.85 1 1 1.54 1.54 1 1 1.54 1.3 Z 1 1 1.85 1.85 1.85 1.85 1.85 1.85 1.85 1.3 Dirsekler Geometrik Merkezler

X 0.0 161.7 3167.7 3292.7

Y 161.7 2907.7 2907.7 161.7

Z 161.7 0.0 0.0 0.0

a b c d e f g h k l

bc de fg hk

Bu sistemin bilgisayar kts aada verilmitir SONULAR BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI BORU HATTI 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR NOKTASINDA GVENLDR ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! SE SE SE SE SE SE SE SE SE SE = = = = = = = = = = 101.117607 48.63.8626 67.536552 63.319118 74.793175 84.444695 74.7105 55.743443 65.296158 33.166233 < < < < < < < < < < 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2 140 N/mm2

SSTEM YETERL ESNEKLE SAHPTR !

__________________________________ 6. SONU

524

_______

Bu almada; boru hatlarndaki sl genlemeler ve bunlar alma (giderme) yntemleri incelenmitir. Boru hatlarnn, yksek scaklktaki akkanlar ile alt iin genletikleri ve bu genlemelerin nemli problemlere yol aabileceini bir kez daha vurgulamakta yarar vardr. Bu genlemelerin bir ekilde alnmalar gereklidir. Deien teknoloji ve bilim bu alanda da ok farkl yntemlerin domasna sebep olmutur. Bu genlemelerin alnmasnda; bu almada da sz geen kompansatrler, dengeleyiciler bunlarn dnda metal hortumlar, vb. aralar kullanlmaktadr. Fakat baz sistemler kendi ekillerden dolay bu genlemeleri doal olarak kompanse edebilecek yapya sahiptirler. ou sistem de genlemeleri doal kompanzasyon ile gidermesine ramen, kompanzasyon aralar kullanlmaktadr. Bu da iletme ve yatrm maliyetlerini artmasna yol amaktadr. Sistemin sl genleme hesabnn nceden yaplmas yeterli esneklie sahip sistemlerde bouna kompanzasyon aralar kullanlmasn engeller. Ayrca, bu yntemlerle kritik noktalarn belirlenmesi de kompanzasyon aralarnn doru bir ekilde kullanlmasn salar. Bu almada, deiik analiz yntemleri incelenmitir. Pratik analiz, grafik analiz ve paralara ayrma ksa zamanda sistemin esneklii hakknda bilgi edinmek iin uygulanrlar. Tam ve kesin sonularn elde edilmesi zor olmakla beraber, nemli lde zaman almaktadr. Fakat bilgisayarlar sayesinde bu ilemler bizim iin birka saniyede zlr hale gelmitir. Bu erevede gerek analiz ynteminin bilgisayar program hazrlanmtr. Hzla deien bilim ve teknolojide biz mhendislerin grevi en ksa zamanda, en iyiyi deil; en ekonomii, en salam deil; yeterli salam yapmaktr.

7. KAYNAKLAR AYVAZ A.. Expansion Joints Kmpansatrler, Calostat ndustries, 1996. HOLMES, E. Handbook Of ndustrial Pipework Analyze, McGraw Hill Book Company, 1973. KNG, R.C. CROCKER, S.N. Piping Handbook, McGraw Hill Book Company, 1973. PARMAKSIZOLU, . C., AVCI, S. Boru Tesisatlarnda Isl Gerilme Analizi, 25, Tesisat Mhendislii, Kasm-Aralk, 1997. [5] HYDRA. Metal Bellows Handbook, Witzenmann GmbH, 1980. [6] ORAL, A. Boru Sistemleri Teknik El Kitab, Smerbank Teknik Yaynlar, 1978 [7] HYDRA. Kompansatoren, Das Handbuch Der Kompansatoren, Witzenmann GmbH, 1990. [8] DRR LTD. Pipework Specification Notes, ngiltere, 1990. [9] RECKNAGEL / SPRENGER. Tashenbuch fr Heizung und Klima Technik, Oldenburg Verlag GmbH, Mnchen,1981 [10] POLTEKNK LTD.T. Boru Genleme Paralar Kompansatrler, 1989. [11] ALARKO A.. Boru Hatlar Analizi, [12] WILEY, J. Design Of Piping Systems, M.W. Kellogg Co.,1956. [13] ALKAN, . Piping Flexibility Analyze, DESA A. almas, 1987. [14] ANAKI, C. Boru Hatlarnda Isl Genleme ve Analiz Yntemleri Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blm, Yl ii Projesi, 1999 [1] [2] [3] [4]

ZGEM Cihan ANAKI 29/01/1977 tarihinde Bursada dodu. Ortaokul ve Lise renimini 1995 ylnda Bursa Ulubatl Hasan Anadolu Lisesinde tamamlad. 1996 ylnda Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendislii Blmn kazand. Halen ayn blmde 4. Snf rencisi olarak okumaktadr.

__________________________________ Arif HEPBALI

525

_______

1958 ylnda zmirde dodu. zmir Motor Teknik Lisesini bitirdikten sonra (1976), Yksek renimini srasyla; Lisans: Seluk niversitesi (1980), Y.Lisans (ve Y.Dil Hazrlk Snf): T (1985) ve Doktora (ayn zamanda DESA A..): S. (1990)nde tamamlad. hayatnda ise; S..nde Ara. Gr.(19821996), DESA A..de (Demir Kazan ve Makina Sanayii) Proje Bamhendislii ile Planlama ve Kalite Salama Md.Yard.(1986-1992) ve AKZO-KEMPOL A..de (Boya Sanayii) Mhendislik ve Yatrmlar Md.Yard. (1992-1993) ve SMPLOT ve BEKOLU A..de (Dondurulmu Parmak Patetes Fabrikas) Bakm-Onarm Mdr (1993-1995) grevlerinde bulundu. Celal Bayar niversitesi Mhendislik Fakltesinin Makine ve Gda Mhendislii Blmlerinde dersler verdi (1995-1996). 1996 ylndan beri, Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstits (Md.Yard.) ile Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blmnde retim yesi olarak (Is Teknii Konularnda) almakta olup, Enerji Yneticisi Sertifikasna sahiptir. Evli olup, Almanca ve ngilizce bilmektedir