Titularis: prof. dr. K. Nys en prof. dr. A. Balis Assistent: K. De Muer en A.

Jacobs Werkcollege Kunstwetenschappen en Archeologie Academiejaar: 2011-2012

Vincent van Gogh

Boer(geois)?

Stefanie Michiels Kostas Anastasiades Paper Module 2 - Kunstwetenschappen Schakel- en Voorbereidingsprogramma Kunstwetenschappen - Archeologie

Vincent van Gogh Boer(geois)?

Inhoud

Inhoud......................................................................................................................................... 1 Introductie .................................................................................................................................. 2 Onderzoek .................................................................................................................................. 4 Conclusie .................................................................................................................................... 9 Bibliografie............................................................................................................................... 11 Bijlage ...................................................................................................................................... 13

Vincent van Gogh Boer(geois)?

Introductie

Van kleins af was hij al begaan met zijn omgeving. Minderbedeelden, prostituees, andersvaliden, verdwaalde rupsen, enz. kregen de beste aandacht van Vincent van Gogh. Deze naastenliefde is mogelijks al in zijn vroege jeugd ontstaan. Als zoon van een protestants dominee kreeg hij deze tegelijk met de christelijke leer mee in zijn opvoeding. Op zijn 25ste, in 1878, trekt hij naar de Brusselse evangelistenschool. Zo wordt hij uitgezonden naar de Borinagestreek om er de mijnwerkers te helpen. In het interview dat Louis Pirard1 in 1936 deed met pastoor Bonte over diens herinneringen van Vincent lezen we dat Vincent alles wat hij heeft van geld tot kleren, daar weggeeft aan de minderbedeelden en uit vrije wil in pure armoede gaat leven. Daardoor ziet hij er altijd armer en vuiler uit dan de mijnwerkers zelf. Helaas schiet zijn taalvaardigheid voor dit soort werk tekort en wordt hij in 1879 reeds ontheven van zijn missie. In feite behoort Vincent tot de bourgeoisie. Toch kiest de kunstenaar ervoor om in 1883 naar Nuenen in de provincie Drenthe te trekken, waar hij een tijdlang tussen de boeren verblijft en vele studies maakt van boeren en arbeiders, studies die uitmonden in zijn eerste meesterwerk: het schilderij van De Aardappeleters dat hij daar in 1885 maakt. Onderzoek naar dit schilderij leidde ons naar een artikel van kunsthistorica Griselda Pollock: Van Gogh and the Poor Slaves2. Dit artikel behandelt vooral deze periode in Nuenen. In het artikel vonden we een citaat uit het boek Germinal van Emile Zola, dat Van Gogh aanhaalt in brief 5063:
"du pain! du pain! du pain! Imbciles! rpta M. Hennebeau, est ce que je suis heureux? une colre le soulevait contre ces gens qui ne comprenaient pas. Il leur en aurait fait cadeau volontiers, de ses gros appointements, pour avoir, comme eux, le cuir dur, laccouplement facile et sans regret. Que ne pouvait-il les asseoir sa table, les empter de son faisan tandis quil irait forniquer derrire les haies, culbuter des filles, en se moquant de ceux qui les avaient culbuts avant lui! Il aurait tout donn, son ducation, son bien-tre, son luxe, sa puissance de directeur, sil avait pu tre, une journe, le dernier des misrables qui lui obissaient, libre de sa chair, assez goujat pour gifler sa femme et prendre du plaisir sur les voisines. Et il souhaitait aussi de crever de faim, davoir le ventre vide, lestomac tordu de crampes branlant le cerveau dun vertige: peuttre cela aurait-il tu lternelle douleur. Ah! vivre en brute, ne rien possder soi, battre les bls avec la hercheuse la plus lade, la plus sle et tre capable de sen contenter. Imbeciles, ces songe creux de revolutionnaires, ils largiraient mme le malheur de la terre ils feraient un jour hurler jusquaux chiens de desespoir, lorsquils les auraient sortis de la tranquille satisfaction des instincts, pour les hausser la souffrance inassouvie des passions."
1

Louis PIRARD, "La Vie Tragique de Vincent van Gogh: "Among the Miners of the Borinage" - 1936.", in: Susan ALYSON STEIN (ed.), Van Gogh, Keulen, Knemann, 1986, p. 46. 2 Griselda POLLOCK, "Van Gogh and the Poor Slaves: Images of Rural Labour as Modern Art", Art History 11 (1988). 3 Deze brief stuurde Vincent op 2 juni 1885 naar zijn broer Theo van Gogh ( JANSEN et al., Vincent Van Gogh The Lettres. (online), 2011. http://vangoghletters.org/vg (5 maart 2012). )

Vincent van Gogh Boer(geois)? Pollock beweert hierna dat "Van Gogh zich identificeert met de figuur Hennebeau en diens seksuele frustraties en fantasien over de vrijheden en genoegdoeningen van de levensstijl van het proletariaat" herkent. Verder gaat zij op deze bewering niet in. Er wordt geen blijk gegeven van verricht onderzoek naar het feit of hij zich hier werkelijk al of niet in kan vinden. Dit gegeven leek ons de moeite waard om verder te onderzoeken. Hoe voelt Vincent zich, als zoon van een burgerlijke dominee, tussen de boeren? Tot welke van deze twee werelden, bourgeoisie en boeren, voelt hij zich het meest aangetrokken? Hoe wordt hij beschouwd in deze beide milieus? Is Vincent Van Gogh een boer of een heer? Of een zot? Dit onderzoek spitst zich vooral toe op de periode van Nuenen aangezien dit de periode is waarin Vincent intensieve contacten heeft met de boerenwereld.

Vincent van Gogh Boer(geois)?

Onderzoek

De beste bron die we hebben om na te gaan hoe Vincent van Gogh (1853-1890) in de maatschappij stond, zijn de brieven die hij stuurde naar zijn jongere broer Theo4. Theo van Gogh (1857-1891) is altijd Vincents steun en toeverlaat geweest. Hij zorgde er met zijn job als kunsthandelaar voor dat er voldoende geld in het laatje kwam om zowel zijn eigen gezin te onderhouden, alsook zijn ouders en zusters, en Vincent met al zijn uitgaven als kunstenaar. Aangezien Vincent slechts n schilderij heeft verkocht tijdens zijn carrire als kunstenaar, zat hij ook constant in geldnood. Een vaak terugkomend gegeven in zijn brieven aan Theo is dan ook de vraag om geld op te sturen om lopende rekeningen, vooral voor materiaal zoals verf en penselen, te kunnen betalen. Naast de constante vraag naar geld spreekt Vincent in zijn brieven aan Theo ook uitvoerig over de schilderijen en schetsen die hij maakt. Het grootste werk dat hij voortbrengt in Nuenen, waar hij verblijft van september 1883 tot november 18855, is het schilderij De Aardappeleters, dat hij in april 1885 maakt. Om dit werk te schilderen maakt Vincent zeer veel studies van de Nuenense boeren. Hierdoor brengt hij zeer veel tijd met hen door en dit is het aspect waar dit onderzoek zich vooral op toespitst. Vincent beschrijft immers uitvoerig hoe hij die omgang met de boeren en de boerenwereld ervaart. Het citaat over Hennebeau uit het boek Germinal van Zola dat hij in brief 506 (2 juni 1885) aanhaalt is een extreem voorbeeld van zijn gevoelens jegens de boerenwereld. Hieruit zou men kunnen afleiden dat hij een sterk verlangen heeft naar het boerenleven en dan vooral de hartstochtelijke vrijheden van het boerenleven. In brief 509 (22 juni 1885) vinden we echter het volgende:
De toekomst is toch altijd anders dan men denkt, dus men kan nooit met zekerheid het weten. De schaduwzijde van het schilderen is dat men als men zijn schilderijen niet verkoopt, toch geld moet hebben voor verf en model om verder te komen. En die schaduwzijde is leelijk. Maar anders het schilderen en m.i. bepaald het boerenschilderen geeft gemoedsrust, al heeft men veel gescharrel en beroerdigheid aan den buitenkant van het leven. Ik bedoel, het schilderen is een thuis en men heeft niet dat heimwee, dat eigenaardige wat Hennebeau had. Die passage die ik toen nog opschreef heeft mij erg getroffen omdat letterlijk haast ik in der tijd zoon verlangen had om iets te zijn als een hannikenmaaier of polderwerker. En dat ik bleu was van de verveling van de beschaving. Het is beter, men is gelukkiger als men maar zoowat letterlijk dat ten uitvoer brengt men voelt zich werkelijk althans leven. En het is iets, swinters goed in de sneeuw, in den herfst goed in de geele blaren, in den zomer goed in t rijpe koren, in de lente goed in t gras te zijn. het is iets, altijd met de maaiers en de boerenmeiden te zijn, Alle overgebleven brieven die Vincent heeft gestuurd zijn online gepubliceerd op de website Vincent Van Gogh The Lettres ( JANSEN et al., Vincent Van Gogh - The Lettres. (online), 2011. http://vangoghletters.org/vg (5 maart 2012). ). Alle citaten uit brieven die in deze onderzoekspaper aangehaald worden, zijn terug te vinden op deze website. In bijlage wordt ook een lijst gevoegd met interessante citaten die gerangschikt zijn per brief. 5 William HARDY, De grote meesters en hun techniek, Veenendaal, Gaade Uitgevers, 1988, p. 20.
4

Vincent van Gogh Boer(geois)?

szomers met de groote lucht er boven, swinters onder de zwarte schouw. En te voelen, dat is altijd geweest en dat zal altijd zijn. Men moge dan op stroo slapen, roggebrood eten, welnu men is er op den duur gezonder door.

In feite nuanceert hij hier zijn standpunt t.o.v. Hennebeau. Hij kan zich vinden in het verlangen naar het boerenleven, maar niet in Hennebeaus extreme driften. Vincent is immers al tevreden wanneer hij tijd kan doorbrengen bij de boeren in hun omgeving. Hij beschrijft het boerenleven als een idyllische wereld waar men gelukkiger is dan in de stad, waar de verveling van de beschaving toeslaat. Dit aspect van de betere, werkelijke, eerlijke wereld van het boerenleven komt meermaals terug in de brieven. Toch is het niet volledig correct om te stellen dat hij zich zomaar associeerde met de boeren. In brief 492 (9 april 1885) lezen we bijvoorbeeld het volgende:
Ik denk te maken een serie motieven uit het boerenleven, enfin les paysans chez eux. Heden deed ik een prachtige wandeling van uren ver met een kennis van me van wien ik U de eerste aquarel van een figuurtje liet zien. Ik zeg niet dat er b.v. in Bretagne, b.v. te Katwijk, b.v. in de Borinage niet nog aangrijpender natuur is en meer dramatisch ja maar niet te min de heide en de dorpen hier zijn toch ook zeer mooi en er eenmaal zijnde zie ik er een onuitputtelijke ressource voor motieven uit het boerenleven in en de kwestie is maar aangrijpen werken. [] Als ik zeg dat ik een boerenschilder ben, dat is werkelijk zoo en zal U wel meer blijken in t vervolg, ik voel mij thuis daar. En t is niet voor niets dat ik bij de mijnwerkers en de turfboertjes en de wevers & boeren hier zooveel avonden bij t vuur heb zitten peinzen tenzij ik geen tijd had om te denken door het werken. Door op alle uren van den dag voortdurend het boerenleven te zien ben ik er zoo ingeraakt dat werkelijk ik aan niets anders haast ooit denk.

Enerzijds vertelt hij hier een studie te zullen maken over les paysans chez eux. Hieruit kunnen we afleiden dat hij zich in feite distantieert van de boeren. Vincent van Gogh, de schilder afkomstig uit de hogere klasse, zal een studie maken over die andere wereld, het boerenleven, een wereld waarvan hij vindt dat hij er niet toe behoort. Anderzijds zegt hij verder in de brief letterlijk dat hij zich thuis voelt bij de mijnwerkers en de turfboertjes en de wevers. Van Gogh beschrijft op die manier eigenlijk tegelijk een aantrekking en een afstoting tussen hem en de boeren die herhaaldelijk in de brieven terugkomt. Uit deze vaststelling blijkt dan ook dat we op die manier niet wijzer zullen worden. De brieven kunnen echter ook op een andere manier gelezen worden, waarbij we ze niet interpreteren vanuit Vincents perspectief, maar vanuit het perspectief van zijn omgeving. In deze context is het relevant om de relatie tussen Vincent en zijn familie na te gaan. Zijn familie bestaat uit universitair geschoolden6 wat zeker in die tijd duidt op een hogere klasse van de bevolking. In brief 413 (15 december
Griselda POLLOCK, "Van Gogh and the Poor Slaves: Images of Rural Labour as Modern Art", Art History 11 (1988), p. 414.
6

Vincent van Gogh Boer(geois)? 1883) beschrijft Vincent aan Theo het moment wanneer hij terug in het ouderlijk huis in Brabant intrekt:
Ik gevoel hoe Pa en Moe instinktmatig (ik zeg niet verstandig) denken over mij. Er is een soortgelijk opzien tegen mij in huis te nemen als er zou wezen om een grooten ruigen hond in huis te hebben. Deze woning is ook te goed voor mij, en Pa en Moe en de famielie zijn zoo bijster fijn (niet gevoelig er achter evenwel) en en het zijn domins veel domins. [] Ik dacht ook aan het woord van Michelet (die het van een dierkundige heeft), le mle est trs sauvage.En wegens nu ik in dezen tijd van mijn leven weet van mij zelf dat ik sterke hartstogten heb en ook m.i. moet hebben zoo zie ik mij zelf er dan ook op aan ik misschien trs sauvage ben. En toch, mijn hartstogt bedaart waar ik sta voor een zwakkere, dan vecht ik niet.

In zijn volgende brief, brief 414 (16 december 1883) doet hij hier nog een schep bovenop:
Ik zeg U ik kies het bewuste hondenpad, ik blijf hond, ik word arm, ik word schilder, ik wil mensch blijven, inde natuur in.

In feite beschrijft Vincent hier de wederzijdse afstoting tussen hem en zijn familie. Deze laatsten beschouwen hem, volgens zijn zeggen, immers eerder als een grote, ruige hond, die misschien meer gemeen heeft met de boeren dan met hen, de bourgeoisie. Vincents eigen standpunt hierin is dat hij dan liever een hond, een mensch, is dan een dominee zonder passie. In die zin heeft hij dus een afkeer van zijn familie, doch voor zijn broer Theo maakt hij een uitzondering, zoals hij zegt in brief 481 (30 januari 1885), de enige voorwaarde is dat de aanvaarding wederzijds is:
Onwillekeurig stel ik me U sedert dezen zomer altijd voor met uw zwartglas lorgnet. Dit verandert een mensch zoo zeer niet, zult ge zeggen. Kan wel maar mijn impressie is dat in een anderen zin dan den letterlijken in Uw doen en denken ge misschien zoon zwartglas U hebt aangeschaft. Achterdocht b.v. Van den anderen kant denk ik evenwel dat het iets is goed zijn Parijs te kennen dat als gij, er eenmaal zijnde, door en door Parijzenaar wordt analyseerend, staalachtig, en wat men malin noemt ik niet zoo kleingeestig wil zijn om dit te veroordeelen. Zoo ben ik niet. Wees en blijf Parijzenaar ook al goed, als ge wilt. Er zijn verschillende dingen in de wereld die groot zijn de zee met de visschers de voren en de boeren de mijnen en de charbonniers. En zoo vind ik ook groot de trottoirs van Parijs en de lui die goed hun Parijs kennen. Nu echter begaat gij een fout indien van uw kant gij niet begrijpen kunt dat achterdocht van U jegens mij bepaald niet te pas komt. Zeer zeker denk ik anders, voel ik anders, doe ik anders.

We onthouden hierbij ook dat Vincent eigenlijk nooit onafhankelijk geweest is van de bourgeoisie. Theo, die als Parijse kunsthandelaar ook tot de bourgeoisie behoorde, heeft heel zijn leven in feite voor Vincent gezorgd7. De familie van Vincent is schijnbaar niet erg met hem opgezet, maar we kunnen ook grote vraagtekens stellen bij de mate waarin de boeren hem echt aanvaarden. Meermaals zien we in
7

De schilderscarrire van Vincent was enkel mogelijk door de continue monetaire input van Theo. Theo is bovendien steeds blijven geloven in Vincent.

Vincent van Gogh Boer(geois)? de brieven terugkomen dat Vincent veel geld uitgeeft aan het betalen van modellen, zoals hier in brief 515 (14 juli 1885):
De onkosten voor model die nu reeds mij vrij bezwarend zijn ik geloof dat het wenschelijk zeer wenschelijk is ik in plaats van ze te verminderen, ze nog een beetje kon toegeven. Want het is mij om iets heel anders te doen dan om een figuurtje te kunnen teekenen.

Mogen we hieruit concluderen dat de boeren Vincent enkel aanvaarden om van hem te kunnen profiteren? Als we brief 531 (2 september 1885) er op nalezen, dan kunnen we in feite besluiten van wel:
Ik heb deze laatste 14 dagen erg veel last gehad van de eerwaarde heeren pastoors, die mij te kennen gaven ook al met de beste bedoelingen en niet minder dan anderen meenende dat zij verpligt waren er zich mede te bemoeien die mij te kennen gaven dat ik mij niet te familiaar moest maken met lieden beneden mijn stand die het tot mij in zulke termen zeggende, tegen de lieden van minderen stand op een heel anderen toon zeiden, n.l. met dreigementen dat zij zich niet moesten laten uitschilderen. Ditmaal heb ik eenvoudig direkt het precies zoo verteld aan den burgemeester en er op gewezen hoe dit de pastoors niet raakt en die op hun eigen territoor van meer abstracte dingen moeten blijven. In alle geval heb ik voorloopig geen tegenstand meer en ik acht het wel mogelijk het daarbij blijft ook. Er moest een meid in de kraam die ik dikwijls geschilderd had en men zag er mij op aan hoewel ik het niet was. Echter wetende hoe t geval in elkaar zat van de meid zelve en het een geval zijnde waarin een gemeentelid van den Nuenenschen pastoor zich nog al bijzonder leelijk had gehouden, kunnen zij op mij, bij deze gelegenheid althans, geen vat krijgen. Maar gij ziet dat het niet makkelijk is om bij de lui aan huis te schilderen en in hun eigen gedoente te teekenen. Enfin heel ligt zullen zij het in deze kwestie niet winnen en ik hoop dezen winter juist dezelfde modellen te houden, die door en door van oud Brabantsch ras zijn. Toch heb ik nog een paar nieuwe teekeningen. Maar in het veld kon ik nu dezer dagen onmogelijk iemand krijgen. Tot mijn geluk is de pastoor nog wel niet, maar begint toch te worden, vrij impopulair. Het is echter een leelijk ding en als het doorging zou ik denkelijk verhuizen. Ge zult vragen, waar dient het toe een onaangenaam mensch te zijn het moet soms. Als ik zachtmoedig had geredeneerd hadden ze me zonder genade oversukkeld. En als zij me in mijn werk hinderen weet ik soms geen anderen weg dan oog om oog en tand om tand. De pastoor ging zoover dat hij de menschen geld beloofde als zij zich niet lieten schilderen de lui echter zeiden heel parmantig terug dat zij het liever aan mij verdienden dan bij hem iets te komen vragen. Maar gij ziet, zij doen het niet dan ter wille van te verdienen en ik krijg niets voor niets hier gedaan.

In de laatste regel zegt hij letterlijk dat hij niets voor niets gedaan krijgt in Nuenen, wat enigszins toch een bevestiging is van onze hypothese dat vanuit het perspectief van de boeren de relatie met Vincent zuiver op geld berust. Het lijkt erop dat hij hier ook beseft dat de boerenwereld toch niet zo eerlijk is als hij altijd dacht. Hij moet altijd betalen om iets gedaan te krijgen, en dan wordt hij, volgens eigen zeggen, onterecht beschuldigd van het zwanger maken van een jong meisje. Zeker dit laatste achtervolgt hem sterk wat uiteindelijk zorgt voor zijn vroegtijdig vertrek uit Nuenen richting Antwerpen8. Waarschijnlijk heeft dit voorval een litteken achtergelaten op de herinnering aan zijn verblijf in Nuenen. Hij is ook nooit meer teruggegaan om boeren te tekenen en te schilderen, niet in Nuenen, maar ook niet ergens anders. Later, tijdens zijn verblijf in Saint-Rmy-de-Provence
8

Dit vertelt hij in brief 543 (20 november 1885).

Vincent van Gogh Boer(geois)? maakt hij in een brief aan zijn zus Willemien van Gogh (1862-1941), brief 785 (2 juli 1889), een reflectie over het boerenschilderen:
Ainsi quoique hier on ait pay plus dun demi million de francs langelus de Millet, ne vas pas croire que davantage dmes ressentiront ce quil y avait dans lme de Millet. ou que des bourgeois ou des ouvriers commenceront mettre dans leurs maisons par exemple la lithographie de lAngelus de Millet en question. Ne vas pas croire que pour cela les peintres qui travaillent encore en Bretagne dans les paysans ayent davantage dencouragement, moins de la meme disette noire qui a toujours entour Millet, davantage de courage surtout.

Millets schilderijen worden dan al voor veel geld verkocht, maar hij beseft dat daarom de mensen niet meer om de boeren geven. De kunstenaars die boeren schilderen en in pure armoede leven, hebben hier volgens hem ook geen boodschap aan. Hij stelt dus zichzelf ook in vraag: is het het waard om als bourgeois kunstenaar in armoede tussen de boeren te gaan schilderen? Wat brengt het uiteindelijk op? Millet9 was dan immers al overleden, zodat die er geen baat meer bij had. Bovendien, rekening houdend met Vincents laatste ervaring in Nuenen, is de enige regel voor schilders in de boerengemeenschap schijnbaar voor wat hoort wat. Vincent associeert zich op dat moment duidelijk ook helemaal niet meer met de boerengemeenschap, maar ook niet met de bourgeoisie. In n van zijn vroegere brieven aan Theo, brief 164 (2 april 1881), vinden we zo een citaat dat in feite zijn situatie mooi samenvat:
Er zal altijd hetzij in of buiten de familie verschillend over mij geoordeeld of gesproken worden en men zal steeds de meest uiteenloopende meeningen hooren opperen. En dat neem ik niemand kwalijk daar betrekkelijk slechts zeer weinige menschen weten waarom of een teekenaar zoo of zoo doet. Maar boeren en burgers verdenken in t algemeen iemand die om schilderachtige plekken of figuren te vinden in allerlei plekken, hoeken en gaten zich begeeft die een ander niet bij voorkeur opzoekt, van zeer veel snoodheid en booze oogmerken waaraan geen haar op zijn hoofd denkt. Een boer die mij een ouden boomstronk ziet teekenen en mij een uur lang daar voor ziet blijven zitten denkt dat ik gek ben en lacht mij uit natuurlijk. Eene jonge dame die haar neus optrekt voor een werkman in zijn gelapt en bestoven en doorzweet werkpak kan zich natuurlijk niet begrijpen waarom iemand de Borinage of Heyst bezoekt en tot in de maintenages van een kolenmijn afdaalt en ook die komt tot de conclusie dat ik gek ben.

Iedereen denkt dat hij gek is en waarschijnlijk werd hij door geen enkele klasse echt aanvaard, niet door de bourgeoisie en niet door de boeren.

Millet (1814-1875) was een Franse schilder en n van de stichters van de Barbizon school in Frankrijk. Hij is gekend voor zijn schilderijen met scnes uit het boerenleven. ( WWW.JEANMILLET.ORG, Jean-Franois Millet The Complete Works. (online), 2012. http://www.jeanmillet.org/ (13 mei 2012). )

Vincent van Gogh Boer(geois)?

Conclusie

Wanneer iemand kunstenaar wordt, Meester wordt, vergeet men soms de mens en blijft enkel de mythe voortleven. Van Gogh was ooit mens, voor hij dit tragische personage werd: de Messias die de kunst naar de twintigste eeuw zou leiden, maar die het gewicht van zijn genie niet kon dragen en zich uiteindelijk in de vernieling stortte. Van Goghs talloze brieven lezen, was op dat gebied ontnuchterend. We ontmoetten een man die de gewone problemen van zijn tijd kent: hij heeft geldproblemen, een verzuurde relatie met zijn vader en zoekt aanvaarding in de kunstwereld en in zijn omgeving. Hij leeft constant in een strijd met zichzelf en die omgeving. Enerzijds kan hij zich niet losmaken van zijn afkomst, maar anderzijds beseft hij dat hij anders ts. Hij voelt zich meer aangetrokken tot de boerengemeenschap en tot de minderbedeelden in het algemeen. In zijn brieven bevestigt hij enigszins zijn band met Zolas personage Hennebeau, wanneer hij zegt: ik wil hond zijn. Het fatsoen van de bourgeoisie legt immers de passie het zwijgen op. Maar deze vergelijking met Hennebeau volledig doortrekken, en beweren dat Vincent ook seksuele verlangens had naar gewillige boerenmeiden, zou niet correct zijn. Vincent nuanceert dit immers zelf en geeft ook nergens in andere brieven enige blijk van zulks verlangen. Er is wel een evolutie te zien in zijn perceptie van de boerengemeenschap en zijn rol daarin. Aanvankelijk gaat hij met goede bedoelingen en enthousiasme naar de boeren. Hij vond de boerenwereld beschaafder dan die van de stedelingen, omdat die echter en puurder zou zijn, maar hij dacht ook dat ze intellectueel niet ontwikkeld zijn en hier bovendien niet vatbaar voor zijn. Anderzijds zagen zij zagen hem uiteindelijk toch steeds als de bourgeois waar ze wat aan konden verdienen zodat zijn beeld van de pure boerenwereld op de duur waarschijnlijk werd aangetast. Vanaf het incident met het zwangere meisje, waarvan hij de schuld krijgt, maar de schuld volgens eigen zeggen niet heeft, verstoten de boeren hem waardoor hij vroegtijdig uit Nuenen vertrekt. Dit incident heeft waarschijnlijk een diepe indruk op hem na gelaten. Nadien keert hij immers nooit meer terug om nog boeren te schilderen. Vincent van Gogh wordt dus verstoten uit de wereld van de bourgeoisie, waarvoor hij een te ruwe bolster heeft. Anderzijds wordt hij ook niet aanvaard door de boeren en de arbeiders, die hem toch steeds als de bourgeois zien waarvan ze kunnen profiteren. Hij is in geen van beide

Vincent van Gogh Boer(geois)? werelden thuis, maar kan er zich tegelijkertijd ook niet van losmaken. Een eeuwige wisselstrijd.

10

Vincent van Gogh Boer(geois)?

Bibliografie

Susan ALYSON STEIN (ed.), Van Gogh, Keulen, Knemann, 1986. A.M. HAMMACHER & Renilde HAMMACHER, Van Gogh, een documentaire biografie, Amsterdam, Meulenhoff / Landshoff, 1982. William HARDY, De grote meesters en hun techniek, Veenendaal, Gaade Uitgevers, 1988. Jan HULSKER, Van Gogh en zijn weg, Amsterdam, Meulenhoff International bv., 1977. Jan HULSKER, Dagboek van Van Gogh, Amsterdam, Meulenhoff International bv., 1990 (2 ed.). Leo JANSEN, Hans LUIJTEN & Nienke BAKKER, Vincent Van Gogh - The Lettres. (online), 2011. http://vangoghletters.org/vg (5 maart 2012). Dieuwertje Dekkers, Sjraar van Heugten LOUIS VAN TILBORGH, The Potato eaters by Vincent van Gogh, Zwolle, Waanders Publishers i.s.m. Rijksmuseum Vincent van Gogh, 1993. Louis PIRARD, "La Vie Tragique de Vincent van Gogh: "Among the Miners of the Borinage" - 1936.", in: Susan ALYSON STEIN (ed.), Van Gogh, Keulen, Knemann, 1986, p. 45-47. Griselda POLLOCK, "Van Gogh and the Poor Slaves: Images of Rural Labour as Modern Art", Art History 11 (1988), p. 406-432. RIJKSMUSEUM KRLLER-MLLER, Catalogus van 264 werken van Vincent van Gogh, Otterlo, Rijksmuseum Krller-Mller, 1949. Chris STOLWIJK, Sjraar HEUGTEN, Leo JANSEN & Andreas BLHM (eds), De keuze van

VAN

Vincent - Van Goghs Muse imaginaire, Antwerpen, Mercatorfonds, 2003.

11

Vincent van Gogh Boer(geois)? LLC. TEMPLETON REID, "Vincent Van Gogh: The Potato Eaters", in: Van Gogh Gallery. (online), 15 januari 2011. http://www.vangoghgallery.com/painting/potatoindex.html (7 maart 2012). Johannes VAN DER WOLK, De schetsboeken van Vincent van Gogh, Amsterdam, Meulenhoff / Landshoff, 1986. Johannes WOLK, Ronald PICKVANCE & E. B. F. PEY, Vincent Van Gogh - Dessins,

VAN DER

Milaan, Arnoldo Mondadori Arte, 1990. VAN GOGH MUSEUM, "Vaste collectie - De Aardappeleters", in: Van Gogh Museum. (online), 2012. http://www.vangoghmuseum.nl/vgm/zoom.jsp?page=1303&lang=nl (7 maart 2012). Vincent VAN GOGH, J. VAN GOGH-BONGER & Vincent Willem VAN GOGH, Verzamelde brieven van Vincent Van Gogh, Amsterdam, Wereldbibliotheek, 1973. Louis VAN TILBURG, Van Gogh en Millet, Amsterdam, Waanders / Zwolle, 1988. Evert UITERT, Louis TILBORGH & Sjraar HEUGTEN, Vincent Van Gogh -

VAN

VAN

VAN

Peintures, Milaan, Arnoldo Mondadori Arte, 1990.

WWW.JEANMILLET.ORG,

Jean-Franois Millet - The Complete Works. (online), 2012.

http://www.jeanmillet.org/ (13 mei 2012). Carol ZEMEL, Van Gogh's progress: utopia, modernity, and Late-Nineteenth-Century art, Berkeley, University of California Press, 1997.

12

Vincent van Gogh Boer(geois)?

Bijlage

Interessante citaten Bron: Leo JANSEN, Hans LUIJTEN & Nienke BAKKER, Vincent Van Gogh - The Lettres. (online), 2011. http://vangoghletters.org/vg (5 maart 2012). Brief 164 (2 april 1881): Er zal altijd hetzij in of buiten de familie verschillend over mij geoordeeld of gesproken worden en men zal steeds de meest uiteenloopende meeningen hooren opperen. En dat neem ik niemand kwalijk daar betrekkelijk slechts zeer weinige menschen weten waarom of een teekenaar zoo of zoo doet. Maar boeren en burgers verdenken in t algemeen iemand die om schilderachtige plekken of figuren te vinden in allerlei plekken, hoeken en gaten zich begeeft die een ander niet bij voorkeur opzoekt, van zeer veel snoodheid en booze oogmerken waaraan geen haar op zijn hoofd denkt. Een boer die mij een ouden boomstronk ziet teekenen en mij een uur lang daar voor ziet blijven zitten denkt dat ik gek ben en lacht mij uit natuurlijk. Eene jonge dame die haar neus optrekt voor een werkman in zijn gelapt en bestoven en doorzweet werkpak kan zich natuurlijk niet begrijpen waarom iemand de Borinage of Heyst bezoekt en tot in de maintenages van een kolenmijn afdaalt en ook die komt tot de conclusie dat ik gek ben. Brief 349 (3 juni 1883): Enfin het is niet overbodig dit eens te zeggen als men rekent b.v. Pa tot mij indertijd zeide, er is iets onzedelijks in eene verbindtenis met eene vrouw van minderen stand (dit vind ik niet waar aangezien ik tusschen den stand en de zedelijkheid geen verband zie. de stand gaat de wereld aan, de zedelijkheid gaat God aan). verder: offer Uw positie niet op voor eene vrouw. t Welk wegvalt mijns inziens als een menschenleven in t spel is. Doch Pa zelf is niet bepaald een doordrijver en is dikwijls zeer billijk. Brief 395 (13 oktober 1883): Er zijn hier verbazende types van afgescheiden domins met varkensgezigten en steeken. Ook veel fameuse joden die buitengemeen afschuwelijk doen te midden van Milletachtige typen of 13

Vincent van Gogh Boer(geois)? op die nave, trieste hei. Anders, ze zijn wel echt. ik reisde met een gezelschap joden die theologische discussies hielden met een paar boeren. Hoe zijn zulke absurditeiten mogelijk, zou men zeggen, in een land als hier. Waarom kunnen ze niet uit het raam kijken of pijpen rooken of zoo, en zich althans zoo raisonable gedragen als b.v. hun varkens die volstrekt niet hinderen al zijn het varkens, en in harmonie blijven met de entourage en er op hun plaats zijn. Maar eer de domins, z als ik er hier zag, de hoogte van beschaving en rede van gewone varkens bereiken, moeten zij nog veel verbeteren en er zullen daartoe nog wel eeuwen noodig zijn voor zij op dat standpunt zijn. Nu is t eerste beste varken veel beter m.i. Brief 399 (26 oktober 1883): Ik sprak onlangs met den man bij wien ik woon, die ook zelf boert, over iets soortgelijks. Toevalligerwijs wegens hij vroeg hoe het in Londen gesteld was, hij had daar zoo veel van gehoord. Ik zeide tot hem dat voor mij een eenvoudige boer die werkte en dacht bij zijn werk, de beschaafde man was dat zulks altijd zoo geweest is, altijd zoo blijven zal, dat op het land men hier & daar er een ziet in wien men ziet wat dat is, en in stad men onder de heele, heele zeldzame allerbesten enkele lui vindt die op heel verschillende wijs bijna precies even nobel zijn. Doch dat mijns inziens het daar bij blijft en dat in t algemeen op t land men meer kans heeft een redelijk wezen te ontmoeten dan in stad. En verder dat ik meende dat hoe meer men bij de groote steden kwam, hoe verder men in het donker van onbeschaving en domheid en slechtheid kwam. Hij zeide dat eigentlijk t hem ook zoo voorkwam. Brief 400 (28 oktober 1883): Juist het niet een zekeren stand op houden, niet eens daarover denken als gij amusera neemt in hoogst serieusen zin van het interessant vinden ik voor mij zeg dan amusera. En van den zekeren stand embtera, abrutira. Zeg ik dit omdat ik beschaving veracht of zoo integendeel net precies, omdat ik het echt menschelijke, het leven met de natuur mee niet tegen de natuur in als beschaving beschouw en respecteer. Ik vraag, wat maakt mij t meest tot mensch. Zola zegt moi artiste, je veux vivre tout haut veut vivre zonder arriere pensee als een kind naif, neen niet als een kind, als een artist met goeden wil, zoo als t leven zich voor zal doen, zoo zal ik er iets in vinden, zoo zal ik er mijn best op doen. Kom nu met alle vooruit afgesprokene maniertjes, met het conventioneele, wat is het fameus pedant eigentlijk, wat is t absurd, een mensch die denkt dat hij t weet en dat t gaat zoo als hij denkt als of er niet altijd in alle dingen van t leven een je ne sais quoi van almagtig goed & ook een element van slecht was, waarvan men voelt het iets oneindig boven ons, oneindig 14

Vincent van Gogh Boer(geois)? grooter, magtiger dan wij ware. Een mensch die zich niet klein voelt die niet beseft hij een stipje is au fond wat heeft hij t mis. Verliest men er iets bij te laten varen sommige begrippen, als kind ons ingeprent, van stand ophouden of zekere vormen als No 1 beschouwen. Ik voor mij, of ik er bij verlies of niet verlies denk ik niet eens over, ik weet alleen dat mijn ervaring is die vormen en begrippen geen steek houden en zelfs menigmaal fataal, ja gedecideerd slecht zijn. Ik kom tot de conclusie dat ik niets weet doch tevens dat het leven waarin we zijn zoon mysterie is dat zeker het systeem Fatsoenlijkheid te bekrompen is. Dus dat is voor mij zijn crediet kwijt. Brief 409 (6 december 1883): Dat neemt niet weg gij, die even knap zijt als b.v. Oom Cent, niet zult kunnen doen wat Oom Cent deed. waarom niet omdat er te veel Arnold & Tripps in de wereld zijn. Onverzadigbare geldwolven n.l. bij wie vergeleken gij een schaap zijt. Neem dit s.v.p. niet als een beleediging op broer, dat ik die vergelijking maak. beter is het te zijn een schaap dan een wolf, beter is het te zijn wie doodgeslagen wordt dan wie doodslaat beter Abel te zijn n.l. dan Cain. En en ik zelf ben ook geen wolf hoop ik, of liever weet ik. Gesteld en gij en ik zijn niet in onze verbeelding slechts doch waarachtig in de maatschappij schapen. Goed gegeven tamelijk hongerige en valsche wolven zoo zou het niet onder de onmogelijkheden behooren wij eens opgevreten werden. Nu ook dan, al zij dit niet precies pleizierig, denk ik, enfin t is toch aprs tout nog beter te gronde te gaan dan een ander te gronde te rigten. Ik bedoel, het is geen reden zijn sereniteit te verliezen indien men zou inzien men wel eens een arm leven zou kunnen krijgen waar men de kundigheden, de handigheden, de bekwaamheden had waarmede anderen rijk worden. Voor geld ben ik niet onverschillig maar ik benijd de wolven niet. Brief 413 (15 december 1883): Ik gevoel hoe Pa en Moe instinktmatig (ik zeg niet verstandig) denken over mij. Er is een soortgelijk opzien tegen mij in huis te nemen als er zou wezen om een grooten ruigen hond in huis te hebben. Deze woning is ook te goed voor mij, en Pa en Moe en de famielie zijn zoo bijster fijn (niet gevoelig er achter evenwel) en en het zijn domins veel domins. [] Ik dacht ook aan het woord van Michelet (die het van een dierkundige heeft), le mle est trs sauvage.En wegens nu ik in dezen tijd van mijn leven weet van mij zelf dat ik sterke 15

Vincent van Gogh Boer(geois)? hartstogten heb en ook m.i. moet hebben zoo zie ik mij zelf er dan ook op aan ik misschien trs sauvage ben. En toch, mijn hartstogt bedaart waar ik sta voor een zwakkere, dan vecht ik niet. Brief 414 (16 december 1883): De ruige herdershond dien ik trachtte U aan het verstand te brengen in mijn schrijven van gisteren, het is mijn karakter en het leven van het beest is mijn leven, als n.l. men de details weglaat en het essentieele slechts aangeeft. Dit moge U overdreven voorkomen maar ik neem het niet terug. Zonder personaliteiten, alleen als karakterstudie onpartijdig als sprak ik in plaats van over U en mij en Pa over vreemden, ter wille van analyse wijs ik U nog eens op verleden zomer. Ik zie twee broers loopen te sHage (beschouw ze als vreemden, anderen, denk niet aan U zelf of aan mij of Pa). De een zegt ik word meer & meer als Pa ik moet een zekeren stand ophouden een zekere weelde (zeer matig en bij U en bij Pa) ik moet in den handel blijven, ik geloof niet dat ik schilder zal worden. De ander zegt ik word minder & minder als Pa ik word een hond, ik voel dat de toekomst mij leelijker en ruwer zal maken waarschijnlijk en ik zie een zekere armoede als mijn lot maar maar ik zal schilder zijn en mensch of hond, enfin wezen met gevoel. Dus de een, een zekeren stand of weelde ,, ,, ander, ,, ,, armoede en uitgesloten en handelaar ,, schilder.

En diezelfde twee broers zie ik in vroeger jaren toen gij pas in de schilderij wereld kwaamt, pas begont te lezen &c.&c. bij den Rijswijkschen molen. of bijvoorbeeld op een tocht swinters naar Chaam over de besneeuwde heide smorgens vroeg! z het zelfde voelend, zoo het zelfde denkend en geloovend dat ik me zelf afvraag zijn dat dezelfden??? Vraag hoe zal het nu verder afloopen gaan ze voor eeuwig uit elkaar of komen ze voor goed op een zelfden weg. Ik zeg U ik kies het bewuste hondenpad, ik blijf hond, ik word arm, ik word schilder, ik wil mensch blijven, in de natuur in. In mijn oog, wie uit de natuur uit gaat, wie altijd zijn hoofd vol moet hebben met het ophouden van dit of het ophouden van dat, ook als zulks hem uit de natuur uit brengt, z dat hij zelf niet laten kan dit te zeggen och op die wijs komt men m.i. zoo ligt op een punt dat men geen wit van zwart meer kan onderscheiden en en men wordt precies het tegenovergestelde van dat waar men voor doorgaat of zelf denkt te zijn. Bij voorbeeld Op 16

Vincent van Gogh Boer(geois)? dit moment nog is er in U een mannelijke vrees voor mediocreteit in den slechten zin van het woord. Waarom gaat gij desniettegenstaande het beste in Uw ziel dooden, uitblusschen. Dan, ja dan zou die vrees wel eens kunnen bewaarheid worden. Hoe wordt men mediocre? door van daag dit en morgen dat te schikken en te plooijen, z als de wereld het wil en maar niet tegen te spreken tegen de wereld en maar de publieke opinie te volgen! Brief 419 (4 januari 1884): Ik ken een oude legende van ik weet niet eens welk volk, die ik mooi vind, die natuurlijk zeker niet letterlijk gebeurd is maar een symbool is toch van veel. In dat verhaal wordt beweerd dat het menschelijk geslagt afstamt van twee broers. Die lui mogten kiezen wat zij hebben wilden uit alle dingen. De eene koos het goud en de andere koos het boek. Den eersten die t goud gekozen had ging alles goed maar den tweeden ging het slecht. De legende zonder precies te verklaren waarom verhaalt hoe die man met het boek werd verbannen naar een koud en miserabel land en gesoleerd. Hij begon echter in zijn misere dat boek te lezen en hij leerde er dingen uit. Zoo dat hij er toe kwam zich het leven dragelijker te maken en verschillende dingen uitvond om zich te redden uit zijn moeielijkheden. Zoo dat ten laatste hij een zekere magt verkreeg, ofschoon altijd door werken en als door een strijd. Toen later, juist toen hij met het boek sterker werd, verzwakte de eerste en dus die leefde lang genoeg om te gevoelen dat het goud niet de as is waar alles om draait. Dit is maar een legende doch voor mij zit er iets dieps in dat ik waar vind. Het boek, dat is niet alleen alle boeken of de litteratuur, het is tevens geweten, rede en het is kunst. Het goud, dat is niet alleen geld maar het is een beeld van een boel andere dingen tevens. [] Ik bedoel, tot laat toe en in het artistieke en zeer zeker niet minder als mensch, tot laat toe kan men zekere stijve, rigide, laat ik nu maar zeggen ijzerachtige manieren van doen, zoowel als van kijken, zoowel als van werken hebben, en evenwel op later leeftijd tot zachter, tot intelligenter, tot redelijker, tot humaner inzigten komen.

17

Vincent van Gogh Boer(geois)? Brief 456 (16 september 1884): Maar wat is dan toch die stand en wat is dan toch die godsdienst die de fatsoenlijke lui er op na houden. o het zijn eenvoudig absurde dingen en die de maatschappij tot een soort gekkenhuis maken, tot een averegts verkeerde wereld. O dat mysticisme. Brief 463 (30 september 1884): Ik blijf het erg betreuren Theo, dat ik aan de eene, gij aan de andere zijde van een zekere barricade staat die in straatsteenen nu wel niet meer te zien is maar in t maatschappelijke wel degelijk nog bestaat en doorgaat. [] Zeg eens Theo wat de barricade aangaat gij weet er een tijd in mijn leven geweest is dat ik ook in het vaarwater der Guizot lui geweest ben ik heb ook van Pa en Haanebeek, van Grootvader, van enfin de Guizots geloofd allerlei moois en goeds. Maar toen ik er spijt van kreeg weet gij dat ik ook met energie en vasthoudendheid mij omgedraaid heb. De nieuwere van nu willen mij echter niet hebben ook al goed, DAAR GEEF IK NIETS OM en als menschen en als schilders is t geslacht van omstreeks 48 mij liever dan omstreeks 84, maar wat 48 betreft, niet de Guizots maar de revolutionairen, Michelet en ook de boerenschilders van Barbizon. Brief 464 (2 oktober 1884): Ik vrees voor haar dat de oude godsdienst haar op nieuw zal verstijven en bevriezen met dat verdomde ijskoude dat haar al eens in ver verleden heeft geknakt tot stervens toe, lange jaren geleden. O ik ben geen vriend van het tegenwoordige kristendom, al was de stichter subliem het tegenwoordige kristendom, ik heb het te goed in de kaart gekeken. Het biologeerde me zelf, dat ijskoude in mijn jeugd maar ik wreek me sedert. waardoor. door de liefde die zij de theologen zonde noemen, te aanbidden, door een hoer te respecteeren enz. en veel would be eerwaardige, godsdienstige dames niet. De vrouw is voor de eene partij altijd ketterij en duivelsch. Voor mij t tegenovergestelde. [] dit laatste zeg niet alleen ik quand mme maar ook zij van nature ,, ,, daarom zag ik iets groots in haar van t begin af, en alleen t is voor haar verdomd jammer dat zij in haar jeugd zich heeft laten overdonderen door teleurstellingen. 18

Vincent van Gogh Boer(geois)? Overdonderen in dezen zin dat de oud godsdienstige familie Begemann het actieve, ja geniale beginsel in haar heeft meenen te moeten onderdrukken en haar passief tot in t oneindige heeft gemaakt. Als in haar jeugd ze haar niet gebroken hadden! of als ze t daar bij gelaten hadden en nu niet op nieuw, met 5 of 6 of nog meer vrouwen tegen haar alleen vechtende, haar radeloos gemaakt hadden! Brief 480 (26 januari 1885): En ik geloof dan ook dit indien de critici of kenners meer met de natuur vertrouwd waren, hun oordeel zou beter wezen dan nu t de routine is slechts in schilderijen te leven en die onderling te vergelijken. Wat natuurlijk als zijnde n kant van de kwestie in zijn verband goed is, doch solide basis mist als men de natuur gaat vergeten en niet diep doorkijkt. Kunt gij niet begrijpen dat ik hierin misschien geen ongelijk heb en om nog duidelijker te zeggen hoe ik het meen, is het niet jammer dat gij b.v. zelden of haast nooit meer komt in die binnenhuizen of omgaat met die menschen, of die stemmingen in t landschap ziet die in de schilderijen welke ge t mooist vindt worden geschilderd. Ik zeg niet dat in uw werkkring ge dit kunt doen juist omdat men veel en lang moet kijken op die natuur eer men tot de overtuiging komt dat wat de groote meesters voor meest aangrijpend hebben geschilderd toch zijn grond in t leven en de werkelijkheid zelf heeft. Brief 481 (30 januari 1885): Onwillekeurig stel ik me U sedert dezen zomer altijd voor met uw zwartglas lorgnet. Dit verandert een mensch zoo zeer niet, zult ge zeggen. Kan wel maar mijn impressie is dat in een anderen zin dan den letterlijken in Uw doen en denken ge misschien zoon zwartglas U hebt aangeschaft. Achterdocht b.v. Van den anderen kant denk ik evenwel dat het iets is goed zijn Parijs te kennen dat als gij, er eenmaal zijnde, door en door Parijzenaar wordt analyseerend, staalachtig, en wat men malin noemt ik niet zoo kleingeestig wil zijn om dit te veroordeelen. Zoo ben ik niet. Wees en blijf Parijzenaar ook al goed, als ge wilt. Er zijn verschillende dingen in de wereld die groot zijn de zee met de visschers de voren en de boeren de mijnen en de charbonniers. En zoo vind ik ook groot de trottoirs van Parijs en de lui die goed hun Parijs kennen.

19

Vincent van Gogh Boer(geois)? Nu echter begaat gij een fout indien van uw kant gij niet begrijpen kunt dat achterdocht van U jegens mij bepaald niet te pas komt. Zeer zeker denk ik anders, voel ik anders, doe ik anders. Brief 485 (23 maart 1885): Als ik b.v. laatst die prachtige houthakkers van lHermitte zag, dan weet ik [zeer wel dat] een groote afstand me nog scheidt van zoo iets zelf te maken. Doch wat betreft mijn opvatting en m[anier] van zoeken n.l. steeds direkt buiten of in de [berookte], arme hut encourageert mij t zien v[an] zijn [werk] want ik zie (b.v. aan detai[ls] in koppen in handen[) hoe] artisten als lHermitte t boerenfiguur niet alleen van op een vrij grooten afstand maar van heel digt bij bestudeerd moeten hebben, niet nu terwijl ze met gemak en zekerheid scheppen en composeeren, doch vr ze zulks deden. Brief 489 (4 april 1885): Ik wou er toen ge hier waart niet over doorpraten of U veel tegenspreken maar als ge zeidet dat ik nog wel eens veranderen zou en evenmin als Mauve altijd in Bloemendaal gebleven was ik ook niet altijd hier zou blijven kan wezen maar ik zie anders voor me zelf geen heil in van woonplaats veranderen, omdat ik hier een goed atelier heb en de natuur hier zeer mooi is. Vergeet niet dat ik bepaald overtuigd ben een boerenschilder niet beter kan doen dan een voorbeeld nemen aan Barbizon Wonen en leven goed midden in t geen men schildert. want het is buiten iederen dag nieuw en anders. Brief 490 (6 april 1885): Het is wel te voorzien dat Moe, Wil en Cor t volgende jaar naar Leiden zullen gaan. Dan zal ik de eenige zijn die nog van t huis in Brabant blijft. En mij is t gansch niet onwaarschijnlijk ik er de rest van mijn leven blijven zal ook. Trouwens ik begeer niets anders dan goed diep in t boerenland te zitten en t boerenleven te schilderen. Ik voel dat ik er me een werkkring kan scheppen en dus ik zal bedaard mijn hand aan mijn ploeg houden en mijn voor doortrekken. Ik geloof dat gij anders er over dacht en dat welligt gij mij liever een anderen weg zoudt zien gaan wat woonplaats betreft. Maar ik denk wel eens dat gij meer oog hebt voor wat men in stad kan doen doch van den anderen kant ik buiten meer me thuis gevoel. [] 20

Vincent van Gogh Boer(geois)? Alleen het is zeker dat Moe ten eenemale geen begrip zich vormen kan van dat schilderen een geloof is en dat het den pligt meebrengt van zich niet te storen aan de publieke opinie en dat men er in overwint door volharding maar niet door toegeven. En t geloof kan ik u niet geven is tusschen HEd. en mij ook t geval zoo als zulks met Pa ook was en bleef. Enfin ik heb plan deze week te beginnen aan dat geval van die boeren rond een schotel aardappels savonds, of misschien zal ik er daglicht van maken, of beiden, of geen van beiden zult ge zeggen. Maar t zij t gelukke t zij t mislukke, ik ga aan de studies voor de verschillende figuren beginnen. Brief 492 (9 april 1885): Ik ben voornemens om geregeld smorgens uit te gaan en t eerste t beste dat ik de lui op t veld of in huis zie doen maar aan te pakken. Zooals ik trouwens nu ook doe. [] Ik denk te maken een serie motieven uit het boerenleven, enfin les paysans chez eux. Heden deed ik een prachtige wandeling van uren ver met een kennis van me van wien ik U de eerste aquarel van een figuurtje liet zien. Ik zeg niet dat er b.v. in Bretagne, b.v. te Katwijk, b.v. in de Borinage niet nog aangrijpender natuur is en meer dramatisch ja maar niet te min de heide en de dorpen hier zijn toch ook zeer mooi en er eenmaal zijnde zie ik er een onuitputtelijke ressource voor motieven uit het boerenleven in en de kwestie is maar aangrijpen werken. [] Ik denk te verhuizen tegen 1 Mei ofschoon natuurlijk het wel is met Moe en de zusters toch zie en voel ik het z pour le mieux is want op den duur zou het zamenleven bezwaarlijk houdbaar zijn. Wat ik niet aan hun persoonlijk noch ook aan mij persoonlijk zoozeer toeschrijf dan wel veeleer aan het onvereenigbare van de idees van menschen die een stand ophouden en een boeren schilder die daar niet aan denkt. Als ik zeg dat ik een boerenschilder ben, dat is werkelijk zoo en zal U wel meer blijken in t vervolg, ik voel mij thuis daar. En t is niet voor niets dat ik bij de mijnwerkers en de turfboertjes en de wevers & boeren hier zooveel avonden bij t vuur heb zitten peinzen tenzij ik geen tijd had om te denken door het werken. Door op alle uren van den dag voortdurend het boerenleven te zien ben ik er zoo ingeraakt dat werkelijk ik aan niets anders haast ooit denk.

21

Vincent van Gogh Boer(geois)? Brief 493 (13 april 1885): Ge schrijft, dat de stemming van t publiek n.l. onverschilligheid tegenover t werk van Millet zooals ge in de gelegenheid waart pas op die expositie te zien niet bemoedigend is, noch voor de artisten noch voor hen die schilderijen moeten verkoopen. Dat ben ik eens doch Millet zelf heeft dat gevoeld & geweten en mij trof zoo bij t lezen van Sensier zijn gezegde van t begin van zijn carriere, dat ik me niet woordelijk herinner doch wel de beteekenis er van n.l.: dat (n.l. die onverschilligheid) zou erg genoeg voor me zijn als ik behoefte aan mooie schoenen en een heerenleven had doch puisque jy vais en sabots je men tirerai. En dat is ook uitgekomen. Wat ik dus niet hoop te vergeten is dat il sagit dy aller en sabots, n.l. tevreden te zijn in zake eten, drinken, kleeding, slapen, met waar de boeren tevreden mee zijn. Dat deed Millet en trouwens begeerde niet anders en dat maakt dat in mijn oog als mensch hij aan de schilders een weg heeft gewezen die b.v. Israels & Mauve, die nogal weelderig leven, niet wijzen, en alweer zeg ik Millet is VADER Millet, n.l. raads- en leidsman in alles, voor de jongere schilders. De meesten die ik ken echter van hen (maar ik ken er niet veel) zouden daar voor bedanken. wat mij betreft ik denk er zoo over en geloof ten eenemale wat hij zegt. Ik spreek wat uitvoerig over dit woord van Millet juist omdat gij schrijft over de kwestie dat als stadbewoners boeren schilderen, hun figuren, al zijn ze prachtig geschilderd, onwillekeurig toch aan de faubourgs van Parijs doen denken. Ik heb die impressie ook wel eens gehad (ofschoon de vrouw die aardappels rooit van B. Lepage beslist een uitzondering maakt m.i.) maar zit hem dat niet juist daarin dat de schilders zoo dikwijls niet diep genoeg in t boerenleven in zitten persoonlijk. Millet zegt op een anderen keer dans lart il faut y mettre sa peau. De Groux dit is n van zijn kwaliteiten schilderde terdeeg boeren. (En men het rijk vroeg van hem historiestukken! die hij ook goed maakte, maar hoeveel beter was hij als hij zich zelf kon wezen.) Brief 497 (30 april 1885): Ik heb n.l. wel terdeeg er op willen werken men de gedachte krijge dat die luidjes die bij hun lampje hun aardappels eten, met die handen die zij in den schotel steken zelf de aarde hebben omgespit en het spreekt dus van handenarbeid en van dat zij hun eten zoo eerlijk verdiend hebben. Ik heb gewild dat het doe denken aan een gansch andere manier van leven dan die van ons beschaafde menschen. Ik zou dan ook volstrekt niet begeeren iedereen t zoo maar mooi of goed vond. 22

Vincent van Gogh Boer(geois)? [] Ik heb den heelen winter lang de draden van dit weefsel in handen gehad en het definitieve patroon gezocht en indien nu het een weefsel zij dat een ruw en grof aspect heeft, zoo zijn niet te min de draden met zorg en volgens zekere regels gekozen. En het zou wel kunnen blijken het een echt boerenschilderij is. ik weet dat het dit is. Maar wie liever de boeren zoetsappig ziet ga zijn gang. Ik voor mij ben er van doordrongen dat het op den duur beter resultaten geeft ze in hun ruwheid te schilderen dan conventioneele liefheid er in te brengen. Een boeren meisje is mooier dan een dame m.i. in haar bestoven en gelapten blaauwen rok & jak die door weer, wind en zon de fijnste nuances krijgt. Maar trekt ze een damespak aan dan is het echte er af. Een boer in zijn bombazijnen pak op t veld is mooier dan als hij zondags naar de kerk gaat in een soort van heerenjas. En eveneens, men zou ongelijk hebben aan een boerenschilderij een zekere conventioneele gladheid te geven m.i. Als een boerenschij ruikt naar spek, rook, aardappelwasem best dats niet ongezond als een stal ruikt naar mest goed, daar is t een stal voor als t veld een geur van rijp koren of aardappels of van guano & mest hebbe dat is juist gezond vooral voor stadsmenschen. Aan zulke schilderijen hebben ze iets nuttigs. [] Neen men moet de boeren schilderen als zijnde zelf een hunner, als voelende, denkende zoo als zij zelve. Als niet anders kunnende zijn dan men is. Ik denk er zoo dikwijls aan dat de boeren een wereld op zich zelf zijn, in veel opzigten zooveel beter dan de beschaafde wereld. Niet in alle opzigten want wat weten ze van kunst en meer andere dingen? Brief 499 (2 mei 1885): Kunt ge U niet begrijpen t geval dat ik hier neerkrabbel prachtig was. Toen ik vanavond naar de hut ging vond ik de luidjes aan het schoften bij t licht van t raampje in plaats van onder de lamp. O het was verbazend mooi. de kleur was ook eigenaardig ge herinnert U die koppen tegen t raam uit geschilderd op die manier was het effekt, doch nog donkerder. Zoodat de twee vrouwen en t interieur zoo wat net precies de kleur van donkere groene zeep hadden. Doch het mannenfiguur links werd even verlicht door een invallend licht van een deur verderop. Zoodoende werd kop en handen de kleur van b.v. een 10 centime stuk, enfin dof koper. En zijn kiel het fijnst mogelijk verschoten blaauw, waar t licht raakte. 23

Vincent van Gogh Boer(geois)? Brief 506 (2 juni 1885): Ik heb den tijd niet, anders zou ik heel veel willen zeggen van Germinal, dat ik prachtig vind. Een passage toch: du pain! du pain! du pain! Imbciles! rpta M. Hennebeau, est ce que je suis heureux? une colre le soulevait contre ces gens qui ne comprenaient pas. Il leur en aurait fait cadeau volontiers, de ses gros appointements, pour avoir, comme eux, le cuir dur, laccouplement facile et sans regret. Que ne pouvait-il les asseoir sa table, les empter de son faisan tandis quil irait forniquer derrire les haies, culbuter des filles, en se moquant de ceux qui les avaient culbuts avant lui! Il aurait tout donn, son ducation, son bien-tre, son luxe, sa puissance de directeur, sil avait pu tre, une journe, le dernier des misrables qui lui obissaient, libre de sa chair, assez goujat pour gifler sa femme et prendre du plaisir sur les voisines. Et il souhaitait aussi de crever de faim, davoir le ventre vide, lestomac tordu de crampes branlant le cerveau dun vertige: peuttre cela aurait-il tu lternelle douleur. Ah! vivre en brute, ne rien possder soi, battre les bls avec la hercheuse la plus lade, la plus sle et tre capable de sen contenter. Imbeciles, ces songe creux de revolutionnaires, ils largiraient mme le malheur de la terre ils feraient un jour hurler jusquaux chiens de desespoir, lorsquils les auraient sortis de la tranquille satisfaction des instincts, pour les hausser la souffrance inassouvie des passions. Brief 507 (9 juni 1885): Enfin ik hoor wel eens of gij het kistje hebt ontvangen en of ge er iets in vindt. Morgen ga ik schilderen een geval op een ander dorp ook een hut in kleiner formaat. Ik heb het ll. Zondag gevonden op een grooten togt die ik in gezelschap van een boerenjongen deed om een nest van een winterkoninkje magtig te worden. Wij vonden er 6, het was een plek waar Bodmer mede zou hebben gedweept zonder twijfel. En het waren allen nesten waar de jongen reeds uitgevlogen waren zoodat men zonder al te veel gewetensknaging ze mee kon nemen. Het was zoo echt, ik heb ook nog andere prachtige nesten. [] werkende en gevallen zoekende, heb ik zulke mooie hutten gevonden dat 2v:6 ik nu toch nog een stuk of wat variaties van deze menschennestjes, die me zoo doen denken aan de nesten van winterkoninkjes moet uithalen, n.l. ze schilderen. Brief 509 (22 juni 1885): De toekomst is toch altijd anders dan men denkt, dus men kan nooit met zekerheid het weten. De schaduwzijde van het schilderen is dat men als men zijn schilderijen niet 24

Vincent van Gogh Boer(geois)? verkoopt, toch geld moet hebben voor verf en model om verder te komen. En die schaduwzijde is leelijk. Maar anders het schilderen en m.i. bepaald het boerenschilderen geeft gemoedsrust, al heeft men veel gescharrel en beroerdigheid aan den buitenkant van het leven. Ik bedoel, het schilderen is een thuis en men heeft niet dat heimwee, dat eigenaardige wat Hennebeau had. Die passage die ik toen nog opschreef heeft mij erg getroffen omdat letterlijk haast ik in der tijd zoon verlangen had om iets te zijn als een hannikenmaaier of polderwerker. En dat ik bleu was van de verveling van de beschaving. Het is beter, men is gelukkiger als men maar zoowat letterlijk dat ten uitvoer brengt men voelt zich werkelijk althans leven. En het is iets, swinters goed in de sneeuw, in den herfst goed in de geele blaren, in den zomer goed in t rijpe koren, in de lente goed in t gras te zijn. het is iets, altijd met de maaiers en de boerenmeiden te zijn, szomers met de groote lucht er boven, swinters onder de zwarte schouw. En te voelen, dat is altijd geweest en dat zal altijd zijn. Men moge dan op stroo slapen, roggebrood eten, welnu men is er op den duur gezonder door. Brief 510 (28 juni 1885): En we gaan naar den oogst en dan moet ik n bij t koren oogsten n bij t aardappels uitdoen er een campagne tijd van maken. Het is dan dubbel moeielijk model te hebben en toch moet het, want hoe langer hoe meer word ik overtuigd dat men niet te conscientieus kan zijn, dat men altijd en eeuwig zich moet inspannen op wat Daudet (in lhistoire de mon livre, een artikel dat ik pas van hem las over les rois en exil) noemt: la chasse au modle. Brief 513 (12 juli 1885): Ik denk dat gij aan de gevallen die ik uit die heide medebragt wel zien zult het daar nog al echt is. De binnenhuizen zijn er weergas mooi en ik heb er nu eenige kennissen gemaakt onder de menschen waar ik teregt kan. [] Ik heb nu niet te erven en ik kan niet in eens doen zoo als ik wil. Maar neem het mij niet kwalijk dat ik zeg dat als Serret en gij en m.i. zeer teregt nog andere dingen in mijn figuren verlangen te zien ik nog wat meer aan mijn modellen zal moeten besteden. Brief 515 (14 juli 1885): De onkosten voor model die nu reeds mij vrij bezwarend zijn ik geloof dat het wenschelijk zeer wenschelijk is ik in plaats van ze te verminderen, ze nog een beetje kon 25

Vincent van Gogh Boer(geois)? toegeven. Want het is mij om iets heel anders te doen dan om een figuurtje te kunnen teekenen. Het boerenfiguur in zijn actie te geven, ziedaar wat een figuur is ik herhaal het essentieel modern het hart van de moderne kunst zelf dat wat noch grieken, noch renaissance, noch oude Hollandsche school hebben gedaan. Dit is bij mij een zaak waar ik dagelijks over denk. Dit verschil tusschen de groote zoowel als de kleine meesters van nu (de groote, b.v. Millet, lHermitte, Breton, Herkomer; de kleinere, b.v. Raffaelli en Regamey) met de oude scholen, heb ik echter niet dikwijls waarlijk vierkant uitgedrukt gevonden in de artikels over kunst. Denk er eens over of gij het echter niet waar vindt. Het boeren- en werkmansfiguur is meer begonnen als genre maar tegenwoordig met Millet als eeuwige meester voorop is dat het hart zelf van de moderne kunst en zal het blijven. Lui als Daumier men moet ze hoog achten want ze zijn van de baanbrekers. Het eenvoudig naakt maar modern figuur is hoog zooals Henner en Lefevre het vernieuwden, Baudry, en vooral de beeldhouwers als een Mercier, Dalou, dat is ook van het allersoliedenste. Doch boeren en ouvriers zijn nu eenmaal niet naakt en hoeft men zich ook niet naakt te denken. Hoe meer lui er komen die werkmans- en boerenfiguren maken, hoe liever ik t zien zou. En ik zelf, ik weet niets anders waar ik zooveel lust in heb. Brief 531 (2 september 1885): Ik heb deze laatste 14 dagen erg veel last gehad van de eerwaarde heeren pastoors, die mij te kennen gaven ook al met de beste bedoelingen en niet minder dan anderen meenende dat zij verpligt waren er zich mede te bemoeien die mij te kennen gaven dat ik mij niet te familiaar moest maken met lieden beneden mijn stand die het tot mij in zulke termen zeggende, tegen de lieden van minderen stand op een heel anderen toon zeiden, n.l. met dreigementen dat zij zich niet moesten laten uitschilderen. Ditmaal heb ik eenvoudig direkt het precies zoo verteld aan den burgemeester en er op gewezen hoe dit de pastoors niet raakt en die op hun eigen territoor van meer abstracte dingen moeten blijven. In alle geval heb ik voorloopig geen tegenstand meer en ik acht het wel mogelijk het daarbij blijft ook. Er moest een meid in de kraam die ik dikwijls geschilderd had en men zag er mij op aan hoewel ik het niet was. Echter wetende hoe t geval in elkaar zat van de meid zelve en het een geval zijnde waarin een gemeentelid van den Nuenenschen pastoor zich nog al bijzonder leelijk had gehouden, kunnen zij op mij, bij deze gelegenheid althans, geen vat krijgen. Maar gij ziet dat het niet makkelijk is om bij de lui aan huis te schilderen en in hun eigen gedoente te teekenen. Enfin 26

Vincent van Gogh Boer(geois)? heel ligt zullen zij het in deze kwestie niet winnen en ik hoop dezen winter juist dezelfde modellen te houden, die door en door van oud Brabantsch ras zijn. Toch heb ik nog een paar nieuwe teekeningen. Maar in het veld kon ik nu dezer dagen onmogelijk iemand krijgen. Tot mijn geluk is de pastoor nog wel niet, maar begint toch te worden, vrij impopulair. Het is echter een leelijk ding en als het doorging zou ik denkelijk verhuizen. Ge zult vragen, waar dient het toe een onaangenaam mensch te zijn het moet soms. Als ik zachtmoedig had geredeneerd hadden ze me zonder genade oversukkeld. En als zij me in mijn werk hinderen weet ik soms geen anderen weg dan oog om oog en tand om tand. De pastoor ging zoover dat hij de menschen geld beloofde als zij zich niet lieten schilderen de lui echter zeiden heel parmantig terug dat zij het liever aan mij verdienden dan bij hem iets te komen vragen. Maar gij ziet, zij doen het niet dan ter wille van te verdienen en ik krijg niets voor niets hier gedaan. Brief 537 (28 oktober 1885): Ge moet mij mijn pessimisme in den handel van nu maar laten houden want het sluit volstrekt niet in zich op moedeloosheid. Ik redeneer bij me zelf aldus: Stel dat ik gelijk heb met meer en meer iets als tulpenhandel te zien in t zonderling scharrelen met de prijzen van schilderijen. Stel, zeg ik, dat als de tulpenhandel in t eind der vorige, de kunsthandel met andere takken van speculatie in teind van deze eeuw verdwijne zoo als hij gekomen is, n.l. betrekkelijk snel. Verga de tulpenhandel, DE BLOEMKWEEKERIJ BLIJFT. En ik voor mij ben content voor beter of voor ergera een tuinmannetje te zijn die hart voor zijn planterij heeft. Brief 541 (14 november 1885): Nu wat hier betreft ik ken de streek en de luidjes te goed en ik houd er te veel van dan dat ik zeker weet t geheel uit ware. Ik zal een vertrek zien te huren waar ik mijn boel berg en ben dan gedekt tevens in geval ik in Antwerpen me voor een tijd terug wil trekken of t heimwee naar buiten mogt krijgen. Brief 543 (20 november 1885): Nog eens, wat mijn betrekkelijk plotseling vertrek van hier aangaat, ik zou indien ik geen stoornis met de modellen gehad had, nog den winter hier hebben doorgebragt. Maar het doorzetten van hier met model te werken stuit in de bevinding niet zoozeer op de tegenwerking van den pastoor, die door direkt absoluut negeeren van mijn kant 27

Vincent van Gogh Boer(geois)? geneutraliseerd was als die op zich zelf stond, maar het miserabele is dat, al durf ik er tegen in, de menschen aarzelen en meer schrik hebben dan ik verwacht had. En ik onderneem het niet of ik moet er op kunnen rekenen dat zij durven. Ga ik nu een paar maanden weg, dat kan helpen en helpt het niet dan verdient er ook geen een van degeenen die ik verl. winter alle weken wat er voor gaf dezen winter iets aan. Brief 785 (2 juli 1889): Ainsi quoique hier on ait pay plus dun demi million de francs langelus de Millet, ne vas pas croire que davantage dmes ressentiront ce quil y avait dans lme de Millet. ou que des bourgeois ou des ouvriers commenceront mettre dans leurs maisons par exemple la lithographie de lAngelus de Millet en question. Ne vas pas croire que pour cela les peintres qui travaillent encore en Bretagne dans les paysans ayent davantage dencouragement, moins de la meme disette noire qui a toujours entour Millet, davantage de courage surtout. Brief 811 (21 oktober 1889): Aan het portretje van mezelf dat ik er bij voeg zult U zien dat ofschoon ik Parijs, Londen en zooveel andere groote steden zag en dat jaren lang, ik toch er zoo min of meer als een boer van Zundert, b.v. Toon of Piet Prins, uit ben blijven zien en ik verbeeld me soms ik ook zoo gevoel en denk, alleen zijn de boeren van meer nut in de wereld. Eerst als men al de rest heeft krijgen de menschen gevoel voor, behoefte aan schilderijen, boeken, enz. In mijn eigen schatting reken ik me dan ook bepaald beneden de boeren. Enfin ik ploeg op mijn doeken als zij op hun akkers.

28