SVEUILITE U ZAGREBU EDUKACIJSKO-REHABILITACIJSKI FAKULTET GOVORNA AKUSTIKA (NASTAVNI MATERIJAL ZA STUDENTE LOGOPEDIJE) PRIREDIO: MLADEN HEEVER ZAGREB, 2012.

SADRAJ 1. MEHANIKO VALNO GIBANJE I ZVUK................................................. ............................................... 10 1.1. ODREDNICE ZVUKA ........ ................................................................................ .................... 12 1.2. OSNOVNE VRSTE PRIKAZA ZVUKA ....................... .......................................................... 13 1.2.1. OSCILOGRAM ................................................................................ ................................. 13 1.2.1.1. IZRAUNAVANJE OSNOVNOG TONA IZ OSCILOGRAMA............................... ............. 15 1.2.2. SPEKTAR.................................................................. ........................................................ 15 1.2.2.1. FFT analiza ........................................................... .................................................................... 17 1.2.2.2. LPC analiza.................................................................... ........................................................... 18 1.2.2.3. Srednji dugotrajni spektar (LTASS) ..................................................... .................................... 18 1.2.3. SPEKTROGRAM ............................................................. ................................................. 19 1.2.3.1. REZOLUCIJA SPEKTROGRAMA (IRINA FILTRIRANJA) ............................ .................. 20 1.2.3.2. SPEKTROGRAMSKA ANALIZA GOVORA ................... ..................................................... 21 2. AKUSTIKE KARAKTERISTIKE GLASA ................................................ .............................................. 24 2.1. HARMONICI ............... ................................................................................ ............................ 24 2.2. PERTURBACIJE GLASA ........................ ............................................................................... 24 2.2.1. JITTER I SHIMMER...................................................... ................................................... 24 2.2.2. VIBRATO I TREMOR . ................................................................................ ...................... 25 2.3. DIPLOFONIJA...................................... ................................................................................ ... 28 2.4. ODNOS SIGNAL UM...................................................... ................................................... 28 2.5. UDAR ILI ATAKA GLASA ............................................................................... ..................... 29 2.6. PREKIDI VISINE GLASA.............................. ......................................................................... 31 2.7 . ZVUNOST BEZVUNOST .............................................................. ................................. 31 3. AKUSTIKE KARAKTERISTIKE GOVORA (VOKALNI T RAKT) .................................................... 33 3.1. AKUSTIKA VOKA LNOG TRAKTA..................................................................... ................. 33 3.2. REZONANCIJA........................................... ............................................................................ 34 3.2.1. FORMANTI ................................................................ ...................................................... 35 3.2.1. 1. NAIN IZRAUNAVANJA FORMANATA ............................................ ............................ 38 4. DIGITALNO SIGNALNO PROCESIRANJE U LOGOPEDIJI ................................ ............................... 41 4.1. UVOD.................................... ................................................................................ ................... 41 4.2. OPIS LOGOPEDSKOG SETA............................... .................................................................. 43 4.2.1. MIK ROFONSKO PREDPOJAALO: ULTRAGAIN PRO MIC 2200.............................. 44 4.2 .2. POJAALO ZA SLUALICE: POWERPLAY PRO HA 4700.................................... ....... 45 4.2.3. PROCESOR ZVUKA: ULTRACURVE PRO DEQ2496 .......................

............................ 45 4.2.3.1. PROGRAMSKE MEMORIJE ................................................... ............................................... 46 4.2.3.2. TERCNI GRAFIKI EQUALI SER ............................................................................ ............. 46 4.2.3.3. PARAMETARSKI EQUALISER................................ ............................................................. 46 4.2.3.4. FFT AN ALIZATOR ZVUKA ................................................................. ................................. 46 4.2.3.5. GENERATOR RUIASTOG UMA............... ..................................................................... 47 4.2.3.6 . FONOMETAR (SPL METAR) ........................................................ ........................................ 47 4.2.3.7. ELIMINATOR MIKROFONIJE (FEE DBACK DESTROYER).............................................. 48 4.2.3.8. BYPAS S OPCIJA........................................................................ ............................................. 48 2

4.2.3.9. DINAMIKO PROCESIRANJA .................................................. ........................................... 48 4.2.3.10. OPCIJA DELAY .......... ................................................................................ .......................... 50 4.2.4. MIKROFON I SLUALICE ...................................................... ........................................ 51 4.3. DODATNE OPCIJE LOGOPEDSKOG SETA ........................................................................ 52 4.3 .1. DODATNA AUDIO - STIMULACIJA................................................. .............................. 52 4.3.2. REPRODUKCIJA ZVUKA U PROSTORU.......... ............................................................. 52 4.3.3. REPRODUK CIJA ZVUKA PREKO SLUALICA........................................................ ..... 52 4.4. PRIMJENA LOGOPEDSKOG SETA......................................... ............................................. 53 4.4.1. PRIMJENA U DIJAGNOSTICI ................................................................................ ........ 53 4.4.2. PRIMJENA U TERAPIJI ......................................... ......................................................... 53 3.4.2.1. POREMEAJI GLASA......................................................... ................................................... 53 4.4.2.2. POREMEAJI IZGOVOR A .............................................................................. ...................... 53 4.4.2.3. POREMEAJI TENOSTI.............................. ........................................................................ 54 4.4. 2.3.1. Mono, stereo, ili dvostruki delay........................................ .................................................... 54 4.4.2.4. OTEENJA SLUHA.... ................................................................................ .......................... 54 4.4.2.5. KOHLEARNI IMPLANTAT ..................... .............................................................................. 5 5 4.4.2.6. POREMEAJI SLUNOG PROCESIRANJA.......................................... ............................... 56 4.4.2.7. GRUPNI RAD S DJECOM, RITMIKE I GLAZBE NE VJEBE.......................................... 56 4.5. INOVATIVNOST LOGOPEDSKOG SETA ............................................. .............................. 57 4.6. DODATNA OPREMA UZ LOGOPEDSKI SET......... ............................................................ 57 4.6.1. OPREMA ZA POLI-SENZORIKU STIMULACIJU ..................................................... .. 58 4.6.1.1. LIGHT STIMULATOR (VIZUALNA STIMULACIJA) ............................... .......................... 58 4.6.1.2. VIBROTAKTILNA STIMULACIJA ............... ........................................................................ 59 4.6.2. OPREMA ZA AUDITIVNU STIMULACIJU.......................................... ........................... 61 4.6.3. FONOMETAR (VOICE LEVEL METAR)............. ............................................................ 61 4.6.3.1. PODRUJE PRIMJENE MIKROFONA ............................................. .................................... 62 4.8. FREKVENCIJSKE KARAKTERISTIKE TERCNIH FILTARA .............................. .............. 64 4.9. DISKONTINUIRANE I KONTINUIRANE VERBOTONALNE OPTIMALE .... .................. 65 4.10. LISTA PROGRAMIRANIH FILTARSKIH KRIVULJA ............ .......................................... 67 4.10.1. PERCEPTIVNE OPTIMALE GLASO VA ........................................................................ 67 4 .10.2. SLUANJE I GOVOR .......................................................... ........................................... 68 4.11. IZJEDNAENOST FIZIOLOKE RAZINE GLASNOE ................................................... 69 4.12. MOGUNOST STE REOFONSKOG SLUANJA............................................................... . 69 4.13. PROGRAMSKE POSTAVKE U LOGOPEDSKOM SETU .............................. .................... 69 4.13.1. KOREKTIVNE OPTIMALE............................. ............................................................... 72 4.13.1.1. NEKOLIKO PRIMJERA FILTARSKIH KRIVULJA ................................ ........................... 72 4.13.1.2. SKUPNE DISKONTINUIRANE PERCEPTIVNE OPTI

MALE ........................................... 74 4.13.1.3. KRIVULJE ZA POJEDI NE TIPOVE SLUNIH OTEENJA............................................ 74 4.13.1.4. K RIVULJE ZA USPORAVANJE I SJENENJE GOVORA ........................................ ........ 75 4.13.1.5. OPTIMALNA RAZUMLJIVOST GOVORA I GOVORNI FORMANTI ......... .................... 76 5. VREMENSKE I SPEKTRALNE KARAKTERISTIKE GOVORA ................................ .......................... 79 5.1. VREMENSKE I INTENZITETSKE KARAKTERISTIKE GLAS OVA.................................. 79 6. AKUSTIKA ANALIZA GLASA I GOVORA U DIJ AGNOSTICI ......................................................... 80 3

6.1. ISPITIVANJE MOTORIKE GOVORA - DIJADOHOKINEZA .............................. ............... 80 6.2. ISPITIVANJE AKUSTIKIH OSOBINA GLASA ..................... ............................................ 83 6.2.1. AKUSTIKI PARAMETRI GLASA.. ................................................................................ . 83 6.2.1.1. AMPLITUDE PERTURBATION QUOTIENT (APQ).................................. .......................... 85 6.2.1.2. AMPLITUDE TREMOR INTENSITY INDEX (ATRI) . ......................................................... 86 6.2.1.3. DEGREE OF SUBHARMONIC COMPONENTS (DSH) ................................................... .... 86 6.2.1.4. SOFT PHONATION INDEKS (SPI).................................... .................................................... 86 6.2.1.5. VOICE TURBULENC E INDEX (VTI)................................................................... ................. 86 6.2.2. PARALIZA GLASNICA........................................................ ............................................. 86 6.2.3. SPAZMODINA DISFONIJA .... ................................................................................ ...... 88 6.2.4. VOKALNI NODULI................................................. ......................................................... 89 6.2.5. VOKALNE CIST E............................................................................... .............................. 91 6.2.6. VOKALNI POLIPI ........................ ................................................................................ .... 92 6.2.7. NEUROGENI POREMEAJI GLASA......................................... ..................................... 93 6.2.8. EDEM GLASNICA................... ................................................................................ ......... 94 6.3. AKUSTIKI PARAMETRI I GLAS...................................... .................................................. 96 6.4. AKUSTIKI PARAMETRI I A RTIKULACIJA .................................................................... . 98 7. LITERATURA ............................................................. ................................................................................ . 103 8. KAZALO POJMOVA ........................................................ .......................................................................... 105 4

POPIS SLIKA Slika 1. Transverzalni i longitudinalni val ........................ ....................................................... 10 Slika 2. Stojni val . ................................................................................ .................................... 12 Slika 3. Oscilogram istog tona........... ................................................................................ ..... 13 Slika4. Jedan puni titraj.............................................. .............................................................. 13 Slika 5. Prika z promjena frekvencije na oscilogramu........................................... ................... 14 Slika 6. Prikaz promjena amplituda na oscilogramu........ ........................................................ 14 Slika 7. Osilogrami razliitih vrsta zvukova ......................................................... ................... 14 Slika 8. Oscilogram vokala /E/........................... ...................................................................... 15 Slika 9. Zumirani prikaz titranja osnovnog laringealnog tona ......................... ........................ 15 Slika 10. Sloeni zvuk: interferencija dvaju tonova (1 i 2)...................................................... 16 Slika 11. Jean Ba ptiste Fourier (1768 - 1830).................................................... ...................... 16 Slika 12. FFT spektar ljudskog glasa (fonacija vokala /A/)..................................................... 17 Slika 13. LPC spekt ar ljudskog glasa (iz prethodnog primjera) ..................................... ......... 18 Slika 14. LPC spektar (deblja linija) i FFT spektar................ .................................................. 18 Slika 15. LTASS (Long Ther m Average Speech Spectrum) ................................................... 1 9 Slika 16. Sonogram (spektrogram) govora ...................................... ........................................ 19 Slika 17. Uskopojasna i irokopojasna analiza (vidljivost harmonika ili formanata) .............. 21 Slika 18. Karakte ristini detalji sonograma ....................................................... ...................... 22 Slika 19. Isti govornik izgovara istu reenicu tri puta. ............................................................. 23 Slika 20. Dva m uka govornika izgovaraju vokale.................................................. ................ 24 Slika 21. Prikaz jittera i shimmera na oscilogramu.......... ........................................................ 25 Slika 22. Vibrato u pjevanju (program Pratt)........................................................ ................... 26 Slika 23. Tremor u glasu (amlituda zelena, F0 plava linij a), (program Pratt) ................... 26 Slika 24. Grafiki prikaz rezultata mje renja tremora u glasu (normalan glas) ........................ 26 Slika 25. Tabe larni prikaz parametara ispitivanja glasa i tremora (normalan glas) ............ ..... 27 Slika 26. Grafiki prikaz rezultata mjerenja tremora u glasu (patoloki gla s) ......................... 27 Slika 27. Tabelarni prikaz parametara ispitivanj a glasa i tremora (patoloki glas) ................. 27 Slika 28. Diplofonija u gl asu (program EZVOICE) .......................................................... ...... 28 Slika 29. Omjer (odnos) signal/um (NHR)................................ ............................................ 29 Slika 30. Normalna meka fonacija ............................................................................... ............ 30 Slika 31. Tvrda glotalna ataka glasa............................ ............................................................. 30 Slika 32. ukava a taka glasa...................................................................... ............................. 30 5

Slika 33. prekidi visine glasa.................................................. .................................................. 31 Slika 34. Spektrogram (zvun o bezvuno). ..................................................................... ..... 32 Slika 35. Prva etiri formanta u programu Pratt.......................... ............................................. 36 Slika 36. Isti uzorak u program u Speech Analyzer............................................................... ... 37 Slika 37. Spektar s prva tri formantska vrha (program Speech Analyzer)... ............................ 37 Slika 38. Tranzicija drugog formanta (normalan m uki glas).................................................. 38 Slika 39. Tranzici ja drugog formanta (patoloki muki glas). ......................................... ........ 38 Slika 40. Digitalni logopedski set. ................................ ........................................................... 44 Slika 41. Digital ni logopedski set i periferni ureaji. ........................................... ................... 44 Slika 42. Efekti dinamikog procesiranja zvuka............. ......................................................... 50 Slika 43. Beyerdyna mic DT 770M .................................................................... ...................... 55 Slika 44. Light stimulator............................ ............................................................................. 59 Slika 45. Vibrotaktilna ploa.................................................... ................................................ 60 Slika 46. Mjerni mikrofon EC M8000 .......................................................................... ............ 62 Slika 47. Prikaz spektra pomou mjernog mikrofona ................ .............................................. 63 Slika 48. Tercni i oktavni poj asni filtar..................................................................... ............... 65 Slika 49. Postava filtra za VT kontinuiranu optimalu glasa .. ............................................... 72 Slika 50. Postava filtra za k ombiniranu optimalu glasa ....................................................... . 73 Slika 51. Postava filtra za diskontinuiranu optimalu glasa ................ ................................... 73 Slika 52. Skupna diskontinuirana optimala glasova S, Z i C ................................................... 74 Slika 5 3. Korektivna optimala za oteenja sluha s pojaanjem na3 kHz ....................... ........ 74 Slika 54. Korektivna optimala s pojaanjem na3 kHz (aparat Siemens) .. ............................... 75 Slika 55. Sjenenje spektra uz delay efekt .... ........................................................................... 75 S lika 56. Oscilogram mjerenja dijadohokineze (uzastopno ponavljanje slogova ''papa'').. 81 Slika 57. Oscilogram mjerenja dijadohokineze (apraksija). ............ ........................................ 81 Slika 58. Prikaz ampitudnih modulaci ja kod ispitivanja dijadohokineze. ............................... 81 Slika 59. Prikaz ampitudnih modulacija kod ispitivanja dijadohokineze (apraksija). ....... ...... 81 Slika 60. Grafiki prikaz izvjea rezultata dijadohokineze. ............... .................................... 82 Slika 61. Grafiki prikaz izvjea rezultata d ijadohokineze (apraksija) .................................. 82 Slika 62. Tablini prikaz rezultata ispitivanja dijadohokineze. .................................. ............. 82 Slika 63. Tablini prikaz rezultata ispitivanja dijadohokineze (a praksija). ............................. 83 Slika 64. Unilateralna paraliza glas nica (mukarac, 70 god.). ................................................. 87 Sli ka 65. Spazmodina disfonija (ena 73 god.) ........................................ .............................. 88 Slika 66. Spazmodina disfonija (ena 73 god.), in tenzitet (plava) i F0 (crvena) ................... 89 6

Slika 67. Vokalni noduli (ena, 20 god.).......................................... ........................................ 90 Slika 68. Mukarac, 48 godina, cista.. ................................................................................ ...... 91 Slika 69. ena, 59 godina (polipi)...................................... ...................................................... 92 Slika 70. Mukarac, 85 g odina (Parkins). ............................................................... ................. 93 Slika 71. ena 38 godina, edem glasnica ..................... ............................................................ 95 Slika 72. Odnos visine glasa i glasnoe .......................................................... ......................... 96 Slika 73. Kvaliteta glasa.......................... ................................................................................ . 97 Slika 74. Interaktivni prikaz glasnoe, visine i kvalitete glasa ............ .................................... 97 Slika 75. Postavke artikulatora kod izgo vora glasa /A/ ........................................................... 98 Sl ika 76. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /V/ ........................... ................................ 99 Slika 77. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /F/ ............................................................ 99 Slika 78. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /H/ .............................. ............................. 99 Slika 79. Postavke artikulatora kod izgovora gl asa /P/ .......................................................... 100 Slika 80. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /B/................................... ....................... 100 Slika 81. Postavke artikulatora kod izgovora glasa / M/......................................................... 100 Slika 82. Postav ke artikulatora kod izgovora glasa /N/ ......................................... ................ 101 Slika 83. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /K/ .... ..................................................... 101 Slika 84. Postavke art ikulatora kod izgovora glasa /G/ ............................................... .......... 101 Slika 85. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /S/ .......... ................................................ 102 Slika 86. Postavke artikula tora kod izgovora glasa /Z/..................................................... ..... 102 7

POPIS TABLICA Tablica 1 . Standardne frekvencije tercnih filtara ............... .................................................... 64 Tablica 2. Centralne fre kvencije glasovnih optimala u logopedskom setu............................. 65 T ablica 3. Lista memoriranih programa za govor u logopedskom setu ............... ................... 67 Tablica 4. Lista dodatnih memoriranih programa u logopeds kom setu.................................. 68 Tablica 5. Opis programa u logoped skom setu ...................................................................... . 69 Tablica 6. Opis dodatnih programa u logopedskom setu ...................... .................................. 71 Tablica 7. Frekvencijski pojasevi znaajni z a govor (NASA) ................................................ 76 Tablica 8. Fr ekvencijski pojasevi znaajni za govor (SIL)...................................... ............... 77 Tablica 9. Frekvencijski pojasevi znaajni za govor (RASTI) ... ............................................ 77 Tablica 10. Frekvencijski pojase vi znaajni za govor (govorni formanti).............................. 77 Tablica 1 1. Vremenski parametri govora................................................... ............................. 79 Tablica 12. Akustiki parametri glasa............ ......................................................................... 84 Tab lica 13. Akustiki parametri i percepcija kvalitete glasa ........................ .......................... 85 Tablica 14. Parametri glasa. Unilateralna paraliza glasnica (mukarac, 70 god.)................... 87 Tablica 15. Parametri glasa. S pazmodina disfonija (ena 73 god.)....................................... 88 Tablic a 16. Parametri glasa.Vokalni noduli (ena, 20 god.) ............................. ...................... 90 Tablica 17. Parametri glasa. Cista iz prethodnog primj era ..................................................... 91 Tablica 18. Paramet ri glasa. ena, 59 godina, polipi................................................. ............. 92 Tablica 19. Parametri glasa. Mukarac, 85 godina (Parkins)....... ........................................... 94 Tablica 20. Parametri glasa. ena 3 8 godina, edem glasnica ................................................. 95 8

PREDGOVOR Materijal je namijenjen studentima diplomskog studija logopedije kako bi im olakao praenje nastave iz kolegija ''Govorna akustika''. Uz ovu skriptu stud enti mogu kao pomo koristiti i skriptu ''Osnove fizioloke i govorne akustike'' (Hee ver, M., 2012) koja je namijenjena studentima preddiplomskog studija. U ovoj skr ipti prikazano je niz ilustracija bez detaljnijih pojanjenja u tekstu jer su ona objanjena na samim predavanjima. 9

1. MEHANIKO VALNO GIBANJE I ZVUK Zvuk je valna pojava koji se iri kroz elastine medije pogodnim za irenje zvunih valo va koji su u vrstom, tekuem ili plinovitom agregatnom stanju. Prijenos zvune energi je nastaje deformacijom u nekom elastinom mediju, a irenje te deformacije naziva s e mehaniko valno gibanje. Kod mehanikog valnog gibanja kroz medij se prenosi (putu je) samo elastini poremeaj (deformacija) a ne medij (on ostaje statian). U vakuumu se mehaniki valovi ne mogu iriti, jer u vakuumu nema elastinog medija kroz koji bi se irili valovi. Zvuni val je gibanje mehanikog poremeaja kroz elastini medij. Takav val moe biti samo jedan impuls, ili harmonijski val koji kao deformacija ili pore meaj nastaje iz jednog izvora. Harmonijski val je kontinuiran i periodian. irenje o dnosno prostiranje mehanikog vala moe se odvijati na dva naina: transverzalno, kada je valni poremeaj okomit na smjer irenja vala, longitudinalno, kada se valni pore meaj iri u smjeru irenja vala (slika 1.). Slika 1. Transverzalni i longitudinalni val U elastinim vrstim sredstvima mogue je i renje obje vrste valova, transverzalnih i longitudinalnih, dok se kroz tekuine i plinove mogu iriti samo longitudinalni valovi, i to zato to su za postojanje trans verzalnog vala nune sile koje pruaju otpor pomicanju jednog sloja medija prema sus jednome. U tekuinama (fluidima) te su sile zanemarivo male ili uope ne postoje, pa u tim medijima ne mogu nastati transverzalni valovi. Kroz zrak kao i kroz tekue medije mogu se iriti samo longitudinalni valovi. Takvi su zvuni valovi. Dakle, zvu k u zraku ili tekuini je longitudinalni val. Svaki harmonijski val (on je kontinu iran i periodian) moemo smatrati oblikom harmonijskog titranja i zbog toga harmoni jski val posjeduje dvije glavne osobine: frekvenciju (brzinu titranja) i valnu d uljinu. 10

Valne duljine ujnih frekvencija kreu se u rasponu od 17 m (najnie frekvencije) do 1 7 cm (najvie frekvencije). Frekvencija se moe izraunati prema opoj formuli: f = gdje je: f c - frekvencija (Hz) c - brzina zvuka (izraena u metrima/sekundi) - valna duljina (izraena u metrima). Iz iste formule mogue je izraunati i valnu duljinu: = c f Frekvencija harmonijskog vala se definira kao broj titraja u sekundi ili kao rec iprona vrijednost perioda titranja (T jedan puni titraj). Period titranja T je vr ijeme u kojemu se obavi jedan titraj. Valna duljina harmonijskog vala je duljina razmaka izmeu dvije toke (estice) koje jednako titraju (sinkrono nalaze se u istoj toci). Valovi se meusobno mijeati (interferirati). To znai da, ako se u prostoru su sretnu dva ili vie valova, na mjestu ''sudara'' valova nastaje novi val. Taj val je suma pojedinanih valova (odgovara valu to nastaje zbrajanjem elongacija svih po jedinanih valova koje meusobno sijeku u istoj toki prostora). Elongacija je udaljen ost od poloaja ravnotee tijela koje harmonijski titra i ona se mijenja s vremenom. Zaljuljamo li ljuljaku, ona e sa naizmjenino udaljavati/pribliavati od svog poloaja mirovanja (ravnotee). Ukoliko prestanemo gurati ljuljaku, s vremenom e se ljuljaka s ve manje micati (manje elongacije) i na kraju e se zaustaviti u poloaju ravnotee. M ijeanje odnosno zbrajanje vie valova u jednoj toci zove se interferencija ili super pozicija. Ako se valovi interferencijom ponitavaju, tu interferenciju nazivamo de struktivnom, a ako se valovi interferencijom pojaavaju, nazivamo je konstruktivno m interferencijom. Poseban je sluaj interferencije, kada se u prostoru susretnu d va vala jednakih frekvencija tada kao suma ovih valova nastaje novi val i naziva mo ga stojni val. Glavna karakteristika stojnog vala jest to da se u prikazu amp lituda/vrijeme vala pojavljuju specifine toke trbusi i vorovi stojnog vala. vorovi s tojnog vala su toke na kojima je elongacija titranja uvijek jednaka nuli, a toke t rbuha vala stalno titraju maksimalnom elongacijom toga vala. Te toke naizgled odra vaju stacionaran stojni poloaj. Na slici 2. je 11

primjer stojnog vala koji nastaje na napetoj ici uvrenoj na oba kraja. Sustavi koji proizvode stojne valove (npr. napeta ica, stupac zraka) su karakteristini po tome t o mogu titrati samo tono odreenim frekvencijama. trbuh vor Slika 2. Stojni val 1.1. ODREDNICE ZVUKA Zvuk je pojava koju moemo registrirati osjetom sluha zahvaljujui fiziolokim svojstv ima uha i procesiranju slunih informacija u mozgu. S fizikalnog stajalita, zvuk pr edstavlja longitudinalni mehaniki val u elastinom sredstvu (zrak), u ujnom podruju f rekvencija od 60 Hz do 20.000 Hz. Valovi frekvencije ispod 16 Hz nazivaju se inf razvukom, a oni frekvencije vee od 20kHz ultrazvukom. Fizikalni (objektivni) para metri zvuka su intenzitet, frekvencija i trajanje. Osim toga zvuk je definiran i oblikom zvunog vala. Te objektivne parametre sluhom doivljavamo subjektivno kao g lasnou, visinu, trajanje i boju (kvalitetu) zvuka. Intenzitet vala zvuka odreen je kao energija koju val pronese kroz jedinicu povrine u jedinici vremena. Intenzit et zvuka subjektivno doivljavamo u logaritamskoj skali (Fechnerov zakon). Zato se uvodi pojam razine intenziteta zvuka, koji je definiran kao deseterostruki loga ritam omjera intenziteta zvuka i intenziteta zvuka na pragu ujnosti (referentnog zvunog tlaka od 20 Pa). Subjektivno doivljena visina tona ovisna je o frekvenciji z vunog vala. Frekvencijski nii zvuk doivljavamo kao tamniji ili dublji a visoke frek vencije doivljavamo kao svjetliji ili vii. Zvuni val u prirodi nikada nije potpuno sinusoidalni, ve je vie ili manje nepravilnog oblika. Razliiti glazbeni instrumenti i ljudski glas na istoj frekvenciji daju razliite valne oblike. Taj razliit oblik vala doivljavamo kao boju tona (timbar), pomou koje raspoznajemo glasove razliitih osoba i razliite glazbene instrumente. Razliitost valnih oblika ljudskog glasa (o visi o napetosti, duini i debljini glasnica u larinksu) ili napetosti ica 12

gitare, proizlazi iz toga da svaka napeta nit (ica ili glasnica) istovremeno titr a na nekoliko razliitih frekvencija jer se na njima stvara stojni val sloenog obli ka, koji je nastao kao rezultat interferencije vie valova koji titraju osnovnom ( fundamentalnom) frekvencijom i viim frekvencijama (harmonicima). Frekvencije viih harmonika uvijek su jednake cjelobrojnom umnoku osnovne frekvencije. Osnovna frek vencija ima najveu amplitudu, a amplitude harmonika obino pravilno opadaju s povean jem frekvencije. No zbog efekta rezonancije (vokalnog trakta kod ovjeka ili tijel a rezonantne kutije muzikog instrumenta) neki vii harmonici mogu biti i pojaani (np r. formanti u govoru). 1.2. OSNOVNE VRSTE PRIKAZA ZVUKA 1.2.1. OSCILOGRAM Oscilogram prikazuje zvuni signal u dvije dimenzije: vremenu i amplitudi. intenzi tet trajnje Slika 3. Oscilogram istog tona FREKVENCIJA = broj titraja u sekundi v alna duljina Slika4. Jedan puni titraj 13

nia frekvencija via frekvencija Slika 5. Prikaz promjena frekvencije na oscilogramu. manji intenzitet Slika 6. Prikaz promjena amplituda na oscilogramu ISTI TON SLOENI ZVUK LJUDSKI GLAS Slika 7. Osilogrami razliitih vrsta zvukova 14

Slika 8. Oscilogram vokala /E/ 1.2.1.1. IZRAUNAVANJE OSNOVNOG TONA IZ OSCILOGRAMA Osnovni ton moe se izraunati iz oscilograma ako se izmjeri trajanje jednog prosjeno g punog valnog titraja. Prosjeno, kod mukih glasova kree se u rasponu 8 12 ms a kod enskih 5 8 ms. Fundamentalna frekvencija izraunava se po slijedeoj formuli: F0 = 1 /T Primjer izrauna T = 8 ms (0,008 s) F0 = 1/0,008 ili, ako sve pretvorimo u mili sekunde = 1000/8 F0 = 125 Hz Vrijeme jednog titraja (T) prikazano je i oznaeno na slici ispod. T Slika 9. Zumirani prikaz titranja osnovnog laringealnog tona 1.2.2. SPEKTAR Spektar je dvodimenzionalan i prikazuje zvuni signal u dvije dimenzije: frekvenci ja (x os) i amplitudi (y os). Spektralna analiza zvuka je postupak kojim se sloen i zvuni val razlae na njegove sastavne frekvencije. Ulazni parametri spektralne an alize su amplitude zvuka u vremenu, a izlazni raspodjela frekvencija u odreenom f rekvencijskom pojasu u 15

vremenu. Spektralnu analizu moemo najjednostavnije shvatiti tako da se svaki sloen i zvuk sastoji od pojedinanih zvukova razliitih frekvencija i amplituda. Na slici su prikazani dijelovi oscilograma triju razliitih zvukova. Prvi zvuni val (1) pred stavlja isto sinusoidno titranje (isti ton) frekvencije 100 Hz. Drugi zvuni val (2) predstavlja isto sinusoidno titranje (isti ton) frekvencije 150 Hz (valno titranj e je bre u odnosu na prvi zvuk). Trei val (3) je rezultat interferencije (sumiranj a) prva dva tona. intenzitet 1 2 3 vrijeme Slika 10. Sloeni zvuk: interferencija dvaju tonova (1 i 2) Karakteristika treeg va la je da on u sebi sadri informaciju od kojih je valova sastavljen, kao i njihove amplitudu. Vektorsko zbrajanje pojedinih valova u sumirajui val u stvari je inte rferencija tih valova. Bitno je primijetiti da je domena sloenog vala kao funkcij e vrijeme, a domena funkcije inverzne funkciji interferencije kojom nastaje taj sloeni val frekvencija. Prirodu te inverzne funkcije je objasnio Jean Baptiste Jo seph Fourier (1768-1830) (sl.4). Naime, on je u svome djelu "Thorieanalytique de la chaleur" (Analitika teorija topline) objavljenom 1822. godine zakljuio da se bi lo koja periodina funkcija moe aproksimirati trigonometrijskim polinomom tzv. Four ierovim redom. Taj postupak se naziva Fourierovom ili harmonijskom (spektralnom) analizom. Slika 11. Jean Baptiste Fourier (1768 - 1830) 16

Ako za periodinu funkciju uzmemo zvuni val, tada se, po Fourieru, svaki rezultantn i zvuni val moe aproksimirati trigonometrijskim redom. No, ovim osnovnim oblikom F ourierova reda nije koristilo jer je izraunavanje vrlo sloeno i dugotrajno. Razvoj em raunalne tehnologije za raunanje spektralne analize sada se koristi transformir ana verzija gornje jednadbe koja ima ogranien broj parametara. Taj oblik Fourierov og reda se dobiva prilagoavanjem i deriviranjem originalne jednadbe a algoritam se naziva brza Fourierova transformacija (Fast Fourier Transform - FFT), upravo za to to je nastao kao rezultat transformiranja Fourierova reda. Rezultat brze Fouri erove transformacije je skup kompleksnih brojeva. Da bi se iz takvog prikaza prel o u prikaz pogodan za prikaz spektralne analizu, upotrebljava se tzv. power spec trum algoritam. Pri konverziji u oblik u kojemu je domena frekvencija, power spe ctrum algoritam predstavlja frekvenciju kao redni broj kompleksnog broja u skupu , a elongaciju kao zbroj kvadrata realnog i imaginarnog dijela kompleksnog broja . Maksimalan frekvencijski opseg spektralne analize osnovane na FFT metodi je je dnak polovici frekvencije uzorkovanja (sampling rate). FT - FOURIER TRANSFORM FO URIEROVA TRANSFORMACIJA Matematiki postupak kojim se omoguuje konverzija signala i z vremenske domene u frekvencijsku, odnosno izraunavanje spektra iz amplitudno pr ikazanog signala. FFT - FAST FOURIER TRANSFORM (Cooley i Tukey, 1965) - Matematik i algoritam kojim se pomou raunala mogu izvriti brze spektralne analize zvunog signa la. 1.2.2.1. FFT analiza Danas je spektralna analiza zvuka dostupna kroz niz raunalnih programa i od velik e je koristi u akustikoj analizi glasa i govora. PC raunala mogu izvesti stotine m ilijuna raunskih operacija u sekundi pa je mogue izvesti tako sloeni raun, kao to je raunanje spektralne analize u realnom vremenu. Slika 12. FFT spektar ljudskog glasa (fonacija vokala /A/) 17

1.2.2.2. LPC analiza LPC (Linear Predictive Coding) spektar dobiva se iz FFT- analize izraunavanjem pr osjenih vrijednosti. Takvim postupkom FFT spektar postaje ''izglaan'', eliminiraju harmonici (vie nisu istaknuti) a vee nakupine pojaanih harmonika tvore formante ko ji postaju vidljivi. Slika 13. LPC spektar ljudskog glasa (iz prethodnog primjera) Slika 14. LPC spektar (deblja linija) i FFT spektar 1.2.2.3. Srednji dugotrajni spektar (LTASS) Srednji dugotrajni spektar (LTASS - Long Tterm Average Speech Spectrum) dobiva s e izraunavanjem srednjih vrijednosti FFT spektra na vremenskom uzorku govora od p riblino 2 minute. Koristan je u usporedbi karakteristika govora razliitih govornik a. Iz njega moemo dobiti podatke o nekim govornim poremeajima (npr. sigmatizmu, po remeajima rezonancije, nazalnosti) te nekim opim karakteristikama glasa i govora (n pr. boja glasa, prisutnost uma u glasu i sl.). Da bismo mogli usporeivati karakter istike govora razliitih govornika potrebno je koristiti isti govorni tekst kod sv ih ispitanika (najbolje da ga ispitanici proitaju). Pri odabiru 18

teksta treba voditi rauna da u tekstu bude ujednaena zastupljenost svih glasova ka o i u svakodnevnom govoru. Na slici 15. prikazana su dva srednja dugotrajna spek tra (plava ploha je jedan a crvena linija drugi spektar) koji prikazuju preklapa nje dvije liste razliitih rijei koje su koritene u jednom testu za ispitivanje pore meaja slunog procesiranja (jedna lista slui za ispitivanje lijevog a druga za ispit ivanje desnog uha). Iako su rijei u listama razliite (ne smiju biti iste jer bi u drugom testiranju ispitanik lake prepoznavao rije koju je ve uo) postignuto je jako dobro preklapanje oba spektra to znai da su obje liste fonetski i frekvencijski do bro ujednaene. Slika 15. LTASS (Long Therm Average Speech Spectrum) 1.2.3. SPEKTROGRAM Naziva se jo i sonogram. Prikazuje zvuni signal u tri dimenzije: vrijeme, frekvenc ija i amplitudi. Slika 16. Sonogram (spektrogram) govora 19

1.2.3.1. REZOLUCIJA SPEKTROGRAMA (IRINA FILTRIRANJA) Kod spektrograma se uobiajeno primjenjuju dvije vrste rezolucija s obzirom na fre kvencije. Stari analogni ureaji za spektrogramsku analizu (sonografi ili sonagraf i) koristili su seriju paralelnih pojasno-propusnih filtara (filtar bank) gdje s u filtri mogli raditi na dva naina: kao uskopojasni filtri konstante irine pojasa od 45 Hz (Narrow Band Filter) ili kao irokopojasni filtri konstante irine pojasa o d 300 Hz (Wide Band Filter). Danas se gotovo u potpunosti koriste raunalni progra mi koji koriste FFT spektralnu analizu zvuka ali koji mogu simulirati i grafiki p rikazati uskopojasni ili irokopojasni spektrogram kao to je to radio klasini sonogr af. Uskopojasna analiza primjenjuje se kada u spektrogramu elimo vidjeti vie detal ja, npr. harmonike u govoru. tada se oni vide kao niz paralelnih horizontalnih t amnijih linija gdje donja linija prikazuje trag fundamentalne frekvencije a lini je iznad su tragovi harmonika. irokopojasna analiza primjenjuje se kada u spektro gramu elimo vie generalizacije i uopavanja tj. kada elimo promatrati neke globalne k arakteristike zvuka. Tada neemo uoavati pojedinane harmonike ve skupine harmonika ko ji se meusobno grupiraju s pojaanim intenzitetom u nekim dijelovima spektra. Takvi pojaani dijelovi spektra nastali zbog efekta rezonancije vokalnog trakta nazivaj u se govornim formantima. Formante takoer uoavamo kao niz paralelnih horizontalnih zatamnjenja ali oni vie nisu tanki poput linije zato jer objedinjavaju skupinu o d nekoliko pojedinanih harmonika. Na starim sonogramima formanti su se mogli oitav ati iskljuivo vizualno (bilo je vano iskustvo procjenjivaa) dok dananji raunalni prog rami imaju algoritme koji omoguavaju precizno izraunavanje centralne frekvencije f ormanta, frekvencijski raspon (pojas) svakog formanta i intenzitet formanta. Osi m numerikih podataka o formantima (najee se analiziraju prva tri formanta F1, F2 i F 3) mogu je i dobar grafiki prikaz formantskih karakteristike na kojima se mogu dob ro uoavati i promjene karakteristika formanata u govoru (formantske tranzicije). Formantske tranzicije daju korisne informacije o promjenama u rezonantnim karakt eristikama vokalnog trakta (promjena oblika i volumena) tijekom izgovora i prije laza s jednog glasa na drugi. 20

uskopojasna analiza irokopojasna analiza formanti Slika 17. Uskopojasna i irokopojasna analiza (vidljivost harmonika ili formanata) 1.2.3.2. SPEKTROGRAMSKA ANALIZA GOVORA Na spektrogramu (slika 18) prikazan je izgovor reenice ''Nemoj sluati to drugi ljud i govore''. Ispod spektrograma slovima je oznaen izgovor glasova. Iznad spektrogr ama brojevima su oznaeni neki karakteristini obrasci izgovora i govornog zvuka. Ri je ''Nemoj'' sastoji se od zvunih glasova: vidljiv je harmonian spektar (fundamenta lna frekvencija najnia horizontalna linija i vii harmonici gornje linije paralelne s fundamentalnom frekvencijom); um glasa /S/ na visokim frekvencijama u rijei ''s luati; um glasa // u srednjem frekvencijskom podruju u rijei ''sluati; Okluzija (preki d u govoru) u poetnoj fazi izgovora glasa /T/ u rijei ''sluati''; 21

Podruje bez govora i zvuka izmeu dvije rijei (''nemoj sluati''); um glasa // u srednje m frekvencijskom podruju na poetku rijei ''to''. Iza njega odmah slijedi okluzija gl asa /T/; Izgovor glasa /D/ na poetku rijei ''drugi'' nadovezuje se na prethodnu ri je bez pauze. Glas /D/ prepoznajemo po vidljivoj F0 i nekoliko viih harmonika (gla snice kod zvunih okluziva i afrikata titraju i za vrijeme okluzije pregrade artik ulatora); Isto se dogaa i sa zvunim glasom /G/ u rijei ''drugi''; Isto se dogaa i sa zvunim glasom /D/ u rijei ''ljudi'' Isto se dogaa i sa zvunim glasom /G/ na poetku r ijei ''govore''; Glas /V/ u rijei ''govore''. Sadri vrlo malo energije u vidljiv je fundamentalni ton na niskim frekvencijama. Nakon njega slijedi nastavak rijei (' '..ore'') u kojem energija govora opada jer je kraj reenice. esto na kraju rijei il i reenice dolazi i do obezvuavanja zvunih glasova pa se ponekad nazire samo um bez v idljivog harmoninog spektra. Slika 18. Karakteristini detalji sonograma Ljudski je govor varijabilan i zato je potrebno veliko iskustvo u akustikoj analizi govora. Vrlo esto kod istog govornik a u istim govornim obrascima pronalazimo znatne varijacije u govoru. Osim toga, govor varira i od osobe do osobe. dakle postoje intrapersonalne varijacije (ista osoba govori) i inter-personalne varijacije (kada govore razliite osobe). Na sli ci 19. prikazani su spektrogrami na kojim ista osoba uzastopno izgovara istu reen icu. ak i kada se trudimo na isti nain izgovoriti istu sintagmu, vidljive su razli ke. 22

Slika 19. Isti govornik izgovara istu reenicu tri puta 23

2. AKUSTIKE KARAKTERISTIKE GLASA 2.1. HARMONICI Harmonici se javljaju u svakom sloenom harmoninom zvuku kao cjelobrojni umnoci osno vnog harmonika (fundamentalnog tona) i jasno su vidljivi u svim vokalima kao i u spektru zvuka kojeg proizvodi neki muziki instrument. U ljudskom glasu vidljivo je i do 15 harmonika. Njihova frekvencija je uvijek odreena fundamentalnom frekve ncijom (npr. ako je osnovni laringealni ton imao 100 Hz, tada e prvi harmonik (H1 ) imati 200 Hz, drugi H2 300 Hz, trei H3 - 400 Hz itd. Pojaane intenzitetske vrije dnosti grupiranih harmonika predstavljaju formante a njih moemo najsigurnije oitat i pomou LPC analize. kHz /A/ /E/ /I/ /O/ /U/ 6 2 4 0.2 1 2 3 4 5 6 sekunde Slika 20. Dva muka govornika izgovaraju vokale 2.2. PERTURBACIJE GLASA 2.2.1. JITTER I SHIMMER Neka istraivanja u vremenskoj analizi ukazuju da se kod nekih govornih poremeaja j avljaju promjene koje se uoavaju prilikom analize valnih oblika titranja glasnica . Mikro 24

varijacije (perturbacije) glasa nije mogue zamijetiti sluanjem ve se uoavaju akustiko m analizom oscilograma fonacije vokala. Jitter je termin koji se odnosi na mikro nepravilnosti u brzini vibracija glasnica, odnosno varijacije frekvencije osnov nog laringealnog tona. Jitter se moe izraavati u razliitim mjernim jedinicama i na vie naina a najee se izraava kao prosjeno odstupanje u brzini titranja glasnica u post cima. Normalne vrijednosti jittera doputaju odstupanje do 1% (npr. ako je F0 = 10 0 Hz, jitter e iznositi oko 1 Hz). Povieni jitter manifestirat e se kao glas loije k valitete a manja vrijednost jittera daje kvalitetniji glas kojemu je intonacija ia. Shimmer se odnosi na intenzitetsku nepravilnost, odnosno fluktuaciju amplitude zvunog signala. Shimmer je brzo kolebanje amplituda i najee se izraava u decibelima N ormalna vrijednost shimmera doputa kolebanja do 0.35 dB a poviene vrijednosti u go vornom glasu percipiramo kao promuklost. Slika 21. Prikaz jittera i shimmera na oscilogramu 2.2.2. VIBRATO I TREMOR Vibrato je specifino podrhtavanje glasa, odnosno prisutnost malih promjena intenz iteta i frekvencije osnovnog laringealnog tona. Frekvencijske i intenzitetske mo dulacije moraju biti pravilne. Frekvencijske modulacije u prosjeku iznose 4 do 6 Hz, a intenzitetske oko 9 dB. U pjevanju je vibrato poeljna osobina glasa. Tremo r bismo mogli opisati kao ''lo'' vibrato koji doivljavamo kao nepoeljno i nepraviln o podrhtavanje glasa. U tremoru se takoer javljaju frekvencijeke modulacije u ops egu 4 6 Hz ali su one nestabilne kao i varijacije intenziteta. Tremor moe ukaziva ti na neuroloku etiologiju (npr. kod Parkinsonove bolesti, cerebralne paralize i sl.) ili na stres 25

(podrhtavanje glasa pod utjecajem anksioznosti straha i sl. Grafiki prikaz rezult ata mjerenja tremora u glasu pomou programa Motor Speech Profile (Kaypentax) prik azan je na slici 24 a isti parametri prikazani su tabelarno na slici 25. Slika 22. Vibrato u pjevanju (program Pratt) Slika 23. Tremor u glasu (amlituda zelena, F0 plava linija), (program Pratt) Slika 24. Grafiki prikaz rezultata mjerenja tremora u glasu (normalan glas) 26

Slika 25. Tabelarni prikaz parametara ispitivanja glasa i tremora (normalan glas ) Slika 26. Grafiki prikaz rezultata mjerenja tremora u glasu (patoloki glas) Slika 27. Tabelarni prikaz parametara ispitivanja glasa i tremora (patoloki glas) 27

2.3. DIPLOFONIJA Termin diplofonija oznaava ''dvoglasje'' dvostruki glas. Diplofonian glas se sasto ji od dva glasa razliitih frekvencija koji se javljaju istovremeno. Ponekad se di plofonian glas moe producirati tako da jedna glasnica titra jednom a druga glasnic a drugaijom frekvencijom. Kao primjer, diplofonija se moe javiti kod unilateralnog polipa glasnice. Zdrava glasnica vibrirat e normalnom frekvencijom, dok glasnica sa polipom vibrira mnogo sporije i proizvodi niu frekvenciju. Uzroci diplofonije mogu biti razliiti kao npr.: laringealna opna (diaphragma laryngis), paraliza gl asnica, simultane vibracije ventrikularnih nabora i pravih glasnica i sl. Kongen italna laringealna opna ili diaphragma laryngis je fibrozna ili membranozna opna koja u razliitom stupnju zatvara rimu glotisa. Diplofoniju je mogue proizvesti i s normalnim glasnicama. Tretman diplofonije ima za cilj otklanjanje uzroka drugo g glasa. Ponekad se kirurkim zahvatom (npr. odstranjenjem polipa ili laringealne dijafragme) eliminira i diplofonija. ee se diplofonija otklanja glasovnom terapijom to se postie redukcijom hiperfunkcije ili laringealne tenzije zbog koje nastaje d rugi ton. Slika 28. Diplofonija u glasu (program EZVOICE) 2.4. ODNOS SIGNAL UM U fonaciji se esto mjeri parametar koji pokazuje kolika je razlika izmeu prosjene v rijednosti harmonijskog dijela spektra i razine uma (NHR noise harmonic ratio ili HNR harmonics to noise ratio). Uobiajeno se izraava kao vrijednost (razlika) izrae na u decibelima. to je razlika vea, glas je kvalitetniji i ii. Smatra se da razlika u normalnom 28

glasu mora iznositi najmanje 10 do 12 dB. Vrijednost ispod 10 dB ukazuje da u gl asu ima puno uma to moe ukazivati na poremeaj glasa odnosno patologiju. HARMINIKI SIGNAL UM Slika 29. Omjer (odnos) signal/um (NHR)

2.5. UDAR ILI ATAKA GLASA Jedna od osnovnih karakteristike glasa je i poetak fonacije ili ataka (udar) glas a a ovisi o nainu zapoinjanja glasanja. Nain poetka fonacije ovisi o uzajamnom djelo vanjm ekspiratornog zraka, subglotalikog tlaka i napetosti miia larinksa. Akustiki s e razlikuju meka, tvrda i utava ataka. Meka ataka nastaje kada se glasnice njeno sl jubljuju u medijalnoj liniji Takav je poetak fonacije optimalan i za pjevni i za govorni glas. ukava ataka nastaje ako se glasnice nedovoljno sljubljuju zbog ega pr ije i tijekom emisije glasa odreena koliina zrane struje prolazi kroz glotis. To se manifestira kao ujan um prije i tijekom fonacije i moe biti posljedica vokalne dis funkcije. Previe lagana, aputava ili ukava glotalna ataka moe se uti kod pacijenata sa unilateralnom paralizom glasnica ili u nekih pacijenata zbog starenja glasa. Ko d kroninog umora glasa (fonoastenia) takoer se esto moe javiti uman poetak fonacije. e to je prisutna kod vokalnih profesionalaca koji nesvjesno koriste ovakav nain fon acije kako bi tedjeti glasnice (takav glas koriste osobe koje osjeaju umor glasnic a ili to jednostavno koriste da bi izbjegli pojavu umora). Drugi mogui razlog je eventualno prisutnost voria (nodula) na glasnicama koji onemoguavaju potpunu addukc iju glasnica. 29

Tvrda ataka nastaje kada se glasnice u prefonacijskoj fazi naglo primaknu srednj oj liniji i vrsto zatvore glotis. Da bi dolo do fonacije naglo se poveava subglotiki tlak koji u jednom trenutku dovodi do eksplozivnog razmicanja glasnica i ujnog p rolaska glasa kroz glotis. Ta se eksplozija zraka naziva ''glotalni ok'' i moe uzr okovati mehanika oteenja glasnica. Tvrda ataka esta je meu osobama koje puno govore n e tedei glas i nedovoljno brinu o vokalnoj higijeni (npr. nastavnici, odgajatelji, sportski treneri). Govor sa tvrdim poetkom optereujue glasnice a kontinuirana "stac cato" fonacija moe uzrokovati edem i crvenilo glasnica koji kasnije mogu stvoriti vorie (nodule), kontaktni ulkus ili granulom glasnica. Slika 30. Normalna meka fonacija Slika 31. Tvrda glotalna ataka glasa Slika 32. ukava ataka glasa 30

2.6. PREKIDI VISINE GLASA Prekidi visine glasa mogu se javiti iz najee dva razloga. Jedan je maturacijski koj i se zapaa tijekom puberteta kod djeaka zbog rasta i poveanja larinksa a drugi je p osljedica prolongirane vokalne hiperfunkcije (nastaje esto kada se govori na nead ekvatnoj, uglavnom preniskoj visini glasa). Kod djeaka tijekom puberteta javljaju se promjene u veliini glasnica i drugih laringealnih struktura to dovodi do sniava nja fundamentalne frekvencije za oko jednu oktavu (kod djevojica je to znatno man je izraeno, za dva ili tri polutona). Prekidi u visini glasa mogu biti rezultat s veukupnog vokalnog zamora - fonastenije. Osobe koje intenzivno koriste svoj glas kao npr. glumci nakon dugotrajnih (vie satnih) proba ili nastupa, mogu imati pre kide u visini glasa. Takva kontinuirana vokalna hiperfunkcija s pojaanim naporom moe dovesti i do prekida u fonaciji ili prekida visine glasa. Prekidi su obino upo zorenje da je vokalni mehanizam previe u uporabi ili je na neadekvatnoj visini gl asa tijekom dueg perioda. Za takve prekide se kae da je to vokalno epanje (isto kao i kada neko epa hodajui sa povrijeenom nogom). Potedom umornog glasa od par dana i primjenom lagane fonacije, prekidi fonacije i visine glasa obino e nestati. Slika 33. prekidi visine glasa. 2.7. ZVUNOST BEZVUNOST U slijedeem primjeru (slika 34), gornji prikaz, reenica ''Mi volimo govornu akusti ku'' izgovorena je normalno (glasnice normalno rade, vidljivo je puno harmonika zbog efekta rezonancije u usnoj upljini). U srednjem prikazu iste je reenica izgov orena tijekom 31

inspirija (udaha). Tu je takoer vidljiv trag fundamentalne nog do dva harmonika. Ostalih viih harmonika nema jer nema o se zvuk iri prema pluima (intenzitet zvuka je slabiji i upljini). U donjem prikazu reenica je izgovorena apatom harmonika i vidljivi su samo umovi. Slika 34. Spektrogram (zvuno bezvuno). 32

frekvencije i samo jed rezonancije zbog toga t nema rezonancije u usnoj pa glasnice ne rade. Nema

3. AKUSTIKE KARAKTERISTIKE GOVORA (VOKALNI TRAKT) 3.1. AKUSTIKA VOKALNOG TRAKTA Osim udjela respiracije i fonacije, konani akustiki oblik govornoga signala znaajno ovisi i o konfiguraciji cjelokupnoga vokalnog trakta. Temeljni je problem akust ike teorije o govornoj produkciji kako razluiti govorni signal od elemenata koji s u rezultat vokalnog trakta, i suprotno, kako predvidjeti utjecaj rezonatora voka lnog trakta na odreeni govorni signal (Fant, 1980). Nekoliko autora primijenilo j e metodologiju faktorske analize u prouavanju artikulacijsko-akustikih odnosa voka lskog trakta. Opi zakljuak ovih studija pokazuje da se izgovor vokala moe definirat i s dva lingvalna (jezina) faktora, labijalnim faktorom i eventualno maksilo-mand ibularnim faktorom. Znaajan doprinos akustikoj teoriji realizacije (izgovora) kons onanata dali su Fujimura (1962), radom o nazalnim glasovima i Stevens (1971), ko ji je obradio frikative i okluzive. Stevens je zakljuio da intenzitet zvunog signa la kod frikativa primarno ovisi o tlaku zraka u samom tjesnacu i vrlo malo o vel iini i presjeku tjesnaca. To znai da u uobiajenim uvjetima artikulacije, kod relati vno stabilnoga subglotikog tlaka, intenzitet frikcijskog uma nije znaajno ovisan o veliini frikcijskog tjesnaca. Ovaj nalaz govori u prilog pristalicama tzv. kvantn e teorije (quantal theory). Kvantna teorija artikulacije (Stevens, 1989) zasniva se na Fantovoj akustikoj teoriji govorne realizacije, a polazi od teze da izmeu v okalnog trakta i akustikog signala postoji nelinearna povezanost. To potvruje injen icom da u odreenim podrujima vokalnoga trakta vrlo mali pokreti artikulatora mogu proizvesti velike promjene na akustikom planu. Potpora ovoj teoriji moe se nai i u radu Wood-a (1979) koji je utvrdio da i najmanje promjene dimenzija jezika imaju veliki utjecaj na akustiku sliku vokala. Wood je locirao etiri razliita mjesta gdj e jezik prilikom izgovora vokala stvara sueni prolaz: du tvrdoga nepca, du mekoga n epca, u gornjem i u donjem dijelu farinksa. Ipak, treba naglasiti da zakljuci ovi h istraivanja ne mogu dati jednoznane rezultate i zakonitosti, a daljnja e istraivan ja anatomije i fiziologije upotpuniti dosadanje modele vokalnog trakta. Isto tako treba i dalje nastaviti akustiku analizu govornog signal. 33

3.2. REZONANCIJA Rezonancija je osobina krutih tijela i upljina ispunjenih zrakom koje pod utjecaj em zvuka (npr. istog tona) iz okoline poinju same titrati. Kao rezultat rezonancij e u takvom tijelu koje titra (rezonatoru), javit e se frekvencije koje su harmoni ci izvornoga tona koji je izazvao rezonanciju. Broj i intenzitet pojedinih harmo nika ovisit e o frekvenciji izvornoga tona, veliini (volumenu) i obliku rezonatora , kao i o fizikalnim svojstvima materijala od kojega je rezonator sainjen. Pojava rezonancije koristi se kod veine glazbala, pa se pomou odreenih karakteristika rez onatora dobiva i eljena boja zvuka nekog instrumenta. Na isti nain upljine iznad la rinksa (spomenimo samo tri vea rezonatora: faringealni, oralni i nazalni rezonato r) sudjeluju u stvaranju govornih zvukova. Ovdje se iz laringealnog glasa, pomou rezonatorskih upljina, oblikuju vokali. Glas proizveden u grkljanu iri se kroz rez onantne upljine (laringealnu, drijelnu, nosnu i usnu). Zbog efekta rezonancije gov orni zvuk u vokalnom traktu poprima svoju konanu boju i akustiki oblik. Rezonantne karakteristike vokalnog trakta ovise o mnogim faktorima a najvie o njegovoj duini , presjeku i obliku. Zbog efekta rezonancije zvuk se filtrira u voklanom trkatu te e se zbog toga odreeni dijelovi spektra pojaavati (formanti) dok e drugi biti pri gueni. Oblik i veliina drijelnog rezonatora zavise od poloaja jezika, aktivnosti kon striktora drijela, poloaja, pokreta i zategnutosti zidova farinksa. Ako je jezik p ovuen unazad, upljina drijela e se znatno smanjiti i obratno. Za vrijeme normalnog d isanja velum je sputen i tada su nazalna i oralna upljina spojene. Kod svih oralni h glasova velum se podie i zatvara nazalni prolaz a kod izgovora nazalnih glasova (m, n, nj) velum je sputen pa zrana struja prolazi kroz nosnu upljinu. Nosna upljin a moe utjecati na poremeaj rezonancije (hiper ili hipo nazalnost). Nazalna upljina sudjeluje u izgovoru nazala /M, N, NJ/ a kod odraslog mukarca duga je oko 12,cm ( od uvule do izlaza iz nosa. Nazalnost kao poremeaj moe ukazati na odreena anatomske ili neuroloke tekoe. Prvi formant nazalne upljine nalazi se oko 250 300 Hz (Kent i Read, 1992) a moe se pomaknuti i do 500 Hz. Usna upljina je najvea pa se u njoj odv ijaju i najvee promjene oblika, poloaja i veliine rezonatora. Ovo se postie zahvalju jui strukturi, obliku i pokretljivosti pojedinih govornih organa. Pomini artikulat ori: donja vilica, miii lica, usne, jezik, meko nepce i drijelne stijenke mijenjanj em svog poloaja prema nepominim artikulatorima (gornjoj eljusti, tvrdom nepcu i zub ima) mijenjaju oblik i volumen usne upljine, stvarajui pregrade ili suene prolaze t e usmjeravaju zrak kroz usnu ili nosnu upljinu. 34

Suvremena znanost o govoru pokuava objasniti govorni zvuk kao seriju akustikih sig nala koji su podloni filtriranju rezonantnih upljina (svaka pojava rezonancije ili antirezonancije djeluje na zvuni signal kao akustiki filtar). Ovo je tumaenje pozn ato kao "Linear source-filter theory", a prema toj teoriji moe se objasniti i aku stika modifikacija laringealnoga zvuka, gdje se jednostavni spektar laringealnoga osnovnog tona, uslijed prijenosne funkcije vokalnog trakta, modificira u spektr alni oblik sloenog harmonikog zvuka. Ovu teoriju najbolje je razradio Fant 1960. g odine u svojoj knjizi "Acoustic Theory of Speech Production" (prema: Lindblom i Sundberg, 1971). Upravo su se samoglasnici, zbog svojih akustikih obiljeja, pokaza li kao najprimjereniji za ovakva istraivanja, u kojima se pokuavao definirati i su ziti broj relevantnih akustikih parametara. Iz akustike je poznato da se vokalni trakt moe usporediti s akustikom tubom ija e akustika impedancija biti jednaka omjeru duine tube i veliini njenog presjeka. Stevens i House (1955) su za samoglasnike r azvili tro-parametarski model vokalskog trakta. Ovaj model zasnovan je na: a) mj estu suavanja, b) veliini suenog prolaza i c) odnosu otvora usta i duine vokalnog tr akta (akustika impedancija). U skladu s tim, autori su definirali prva tri forman ta. Prvi je formant frekvencijski visok ako postoji uski jezini tjesnac iznad glo tisa i veliki ne-okrugli otvor usta. Formant je nizak ako je usni otvor mali i o krugao ili ako postoji uski jezini tjesnac u blizini usta. Drugi formant u pravil u postaje frekvencijski vii to se mjesto suenja pomie vie od glotisa prema ustima i to se vie poveava odnos duine i presjeka (akustika impedancija) otvora. Povienje frekve ncije drugoga formanta je izrazitije to je jezini tjesnac ui. Trei se formant malo p ovisuje kad se tjesnac vie pomie od glotisa prema naprijed i kad se vie poveava otvo renost usta i zaokruenost presjeka. 3.2.1. FORMANTI Formanti su intenzitetski naglaeni dijelovi spektra koji su rezultat rezonancije u rezonantnim upljinama i ne ovise o promjenama visine osnovnog tona ili harmonik a. Kod zvunih glasova formante ne moemo direktno uoiti zbog prisutnosti harmonika ( eksperimentalno to bismo mogli vidjeti u spektru apata (kada glasnice ne titraju) . Kod bezvunih konsonanata formante moemo uoiti direktno u spektru iako oni i ne pr edstavljaju u pravom smislu formante jer ne nastaju uvijek kao rezultat rezonanc ije. Npr. prednji glasovi /S/ ili /C/ ne stvaraju rezonanciju jer se proizvode n a samom izlazu iz usne upljine. Stoga se formanti u govoru uglavnom promatraju u izgovoru samoglasnika. 35

Struktura formanata je za pojedine glasove uvijek je priblino ista ali se razliku je izmeu mukaraca i ena jer su i njihove rezonantne upljine razliite veliine. Kod muka aca je vokalni trakt dui (vei volumen) pa su formanti frekvencijski nii nego kod ena . Kod zvunih glasova formante ne moemo direktno u spektru uoiti zbog prisutnosti ha rmonika (eksperimentalno to bismo mogli vidjeti u spektru apata, kada glasnice ne titraju). Formante najee uoavamo tako da iz FFT (Fast Fourier Transform) spektra na pravimo LPC (Linear Predictive Coding) spektar. Drugi je nain da se u trodimenzio nalnoj analizi (spektrogramu ili sonogramu) primjenjuje tzv. iroko filtrirnje (bo lje se uoavaju formanti) ili usko filtriranje (bolje se vide harmonici). Treba na pomentu da primjer i objanjenja formanta u vokalnom traktu predstavljaju pojednos tavljen princip rezonancije u akustikoj tubi. Vie faktora utjee na karaktristike fo rmanta: Izvor zvuka (Acoustic Source) je glas a vokalni trakt predstavlja akustik i filter. Karakteristika formanta odreena je duinom i oblikom voklanog trakta. Fre kvencija prvog formanta ponajvie ovisi o podignutosti jezika tijekom izgovora i s uenosti prolaza. Frekvencija drugog formanta ponajvie ovisi o poloaju vrha jezika i suenosti prolaza. Na slijedeim slikama prikazana je formantska analiza istoga gla sa pomou programa Pratt i Speech Analyzer (SA). PRATT (vrijednosti formanata) F1 F2 F3 850 Hz 1556 Hz 3504 Hz Slika 35. Prva etiri formanta u programu Pratt. 36

Slika 36. Isti uzorak u programu Speech Analyzer. Slika 37. Spektar s prva tri formantska vrha (program Speech Analyzer). Vokalni trakt moemo zamisliti kao cijev (''akustika tuba'') koja je otvorena (usta) na jed nom a zatvorena na drugom kraju (glotis). U vokalnom traktu nalazi se stupac zra ka na kojem se stvaraju longitudinalni valovi. Na mjestu svakog trbuha stvarat e se pojaana rezonancija a na mjestu vorova priguenje. Pojaana rezonancija formirat e g ovorne formante. Na slici su prikazani primjeri kako se u tubi (ili vokalnom tra ktu) s otvorenim jednim krajem formiraju vorovi i trbusi. Rezonancija vokalnog tr akta definirana je neparnim brojem etvrtina valne duljine vokalnog trakta. Kod ov akve otvorene tube najjau rezonanciju e imati sinusoidni zvuni val kojemu je valna duljina jednaka etverostrukoj duini vokalnog trakta. Tranzicija drugog formanta is pituje se naizmjeninim izgovorom glasova I-U-I-U.. 37

Slika 38. Tranzicija drugog formanta (normalan muki glas). Slika 39. Tranzicija drugog formanta (patoloki muki glas). 3.2.1. 1. NAIN IZRAUNAVANJA FORMANATA Voklani trakt moe se pojednostavljeno prikazati kao model akustike tube (cijev koj a moe na svojim krajevima biti otvorena i/ili zatvorena. Vokalni trakt predstavlj a tubu kojoj je jedan kraj zatvoren (glasnice) a drugi kraj otvoren (usta). Osno vna formule za izraunavanje (jedan kraj zatvoren a drugi otvoren): F = n Fn n c L (2n 1)c 4L - rezonantna frekvencija n-tog formanta (Hz) - cijeli broj (broj koji oznaava prv i, drugi, trei forant) - brzina zvuka (izraena u metrima/sekundi): oko 340 m/s - d uina vokalnog trakta (izraena u metrima); kod mukarca je oko 17 cm . 38

Napomena: brzina zvuka i duina vokalnog trakta moraju biti u istom mjernom sustav u; obje vrijednosti treba iskazati ili u centimetrima ili u metrima (rezultat e b iti identian). Npr. ako se uzme prosjena brzina zvuka od 340 metara u sekundi, a p rosjena duina mukog vokalnog trakta 17 cm, onda trakt treba pretvoriti u metre (0.1 7 m). Dakle, u formulu e se uvrstiti (metri): c= 340 // L= 0,17 ili (centimetri): c=34000 // L=17 Iz prethodne formule pojednostvaljeno formula za prvi formant g lasi: F = 1 (2 x1 1) xc 4 xL (2 x 2 1) xc 4 xL (2 x3 1) xc 4 xL >> 1c F = 1 4L za drugi formant: F2 = >> 3c F = 2 4L za trei formant: F3 = >> 5c F = 3 4L Primjer raunanja formanta (jedinice u metrima, brzina zvuka= 340 m/s; duina vok. t rakta = 17 cm). 1c 340 340 F = = = = 500 Hz 1 4 L 4 x0.17 0.68 3c 3 x340 1020 F = = = = 1500 Hz 2 4 L 4 x0.17 0.68 5c 5 x340 1700 F = = = = 2500 Hz 3 4 L 4 x0.17 0.68 39

Pojednostavljeni nain izraunavanja viih formanta; Vii formanti predstavlaju umnoke pr vog formanta s cijelim neparnim brojevima. korak 1: pretvoriti duinu vokalnog tra kta iz centimetara u metre:17 cm 100 = 0.17 m korak 2: izraunati F1 F1 = c/4L = 3 40 m/s (4 x 0.17 m) = 500 Hz korak 3: izraunati F2 i F3 F2 = F1 x 3 = 500 x 3 = 1 500 Hz F3 = F1 x 5 = 500 x 5 = 2500 Hz F4 = F1 x 7 = 500 x 7 = 3500 Hz Osnovna f ormule za izraunavanje (ako su oba kraj zatvorena ili otvorena): nc F = n 2L Fn n c L - rezonantna frekvencija n-tog formanta (Hz) - cijeli broj (broj koji o znaava prvi, drugi, trei forant) - brzina zvuka (izraena u metrima/sekundi): oko 34 0 m/s - duina akustike tube 40

4. DIGITALNO SIGNALNO PROCESIRANJE U LOGOPEDIJI 4.1. UVOD Prije vie od 20 godina autor ove ideje i metode napravio je prve korake u podruju primjene novih tehnologija u logopedskoj rehabilitaciji1). Tadanja rjeenja bila su kreativna i dobro zamiljena, a to potvruje i podatak da su prototipovi tih ureaja bili nagraeni kao tehnika unapreenja na izlobi izuma i tehnikih unapreenja koja se sva ke godine odrava u sklopu Zagrebakog velesajma (INOVA)2). Meutim, put od ideje do k onkretne realizacije esto traje dugo jer je ideju ponekad, zbog materijalnih, teh nikih i financijskih mogunosti, teko provesti u djelo. Osim toga, ideje ponekad mog u biti ispred trenutno razvijene tehnologije, pa treba ekati da razvoj tehnologij e omogui realizaciju ideje. Unatrag otprilike 10 godina zapoela je era Interneta u Hrvatskoj koji je otvorio neograniene mogunosti pretraivanja informacija iz cijelo g svijeta. Utroeno je mnogo vremena na pretraivanje i u jesen 1997. godine pronaena je aparatura pomou koje se napokon mogla ostvariti ranije zamiljena ideja. Proizv oa je njemaka tvrtka Behringer. Vlasnik tvrtke je Uli Behringer, koji je jo kao studen t tehnike i muzike kole pokazivao poseban interes za dobrim zvukom i naprednim teh nologijama, pa je dobio nadimak Behringer the Ear (Behringer uho). Danas je gospodin Uli Behringer vlasnik tvrtke koja ima oko 1000 zaposlenih u 20 zemalja irom svij eta, a zatitni znak tvrtke je uho. Tvrtka je poznata po vrhunskoj profesionalnoj op remi koja se koristi u tonskim studijima i koncertnim dvoranama, a ova aplikacij a pokazuje kako dobra ideja uz pomo dobre tehnologije moe rezultirati znanstveno i struno utemeljenim novim metodama i tehnikama rehabilitacije u logopediji. Dananj e tehnologije slunih pomagala (slunih aparata i kohlearnih implantata) u procesu o brade zvuka koriste upravo ovakve vrste elektroakustikih i digitalnih sklopova ko ji su ugraeni u Behringer-ove procesore zvuka. To su razliite vrste filtara koji o moguavaju filtriranje zvuka s rasponom pojasa od jedne treine oktave, preko oktave pa na ire. Osim toga tu je i parametarski ekvalizator (equaliser) koji ima vrlo velike mogunosti u kreiranju karakteristika filtra prema konkretnim potrebama kor isnika (promjene irine pojasa, promjene 1 Heever, M. (1984): Mucanje i sluna povratna sprega sa zakanjenjem prikazani pomou neuro kibernetikog modela. Defektologija, Vol. 20, 1 - 2, Zagreb, 87 - 94. Heever, M. (1985): Akustiki diskriminator glasova. Defektologija, Vol. 21, 1, Zagreb, 75 - 84. 2 Bronana plaketa za tehniko unapreenje: Heever: "Akustiki diskriminator glaso va" i "Govorni video stimulator" (INOVA-84) 41

jaine guenja ili pojaanja, promjene strmine ovojnice filtra - Q faktora te promjene centralne frekvencije). Sve ove parametre mogue je istovremeno podeavati. Osobito je vano dinamiko procesiranje zvuka koje omoguava veliko poboljanje u kvaliteti slua nja kod osoba s oteenjem sluha ali i kod svih drugih kojima sluanje oteava razvoj go vora, jezika, itanja i sl. Dinamiko procesiranje omoguava selektivno guenje ili pojaa vanje samo odabranih frekvencija te promjene intenziteta zvuka. Sve ove promjene odvijaju se potpuno automatski, u realnom vremenu. Osim kod slunih i govornih po remeaja, zvuk je poeljno akustiki obraditi i u terapiji s djecom koja imaju poremeaj e sredinjeg slunog procesiranja. Poremeaji sredinjeg slunog procesiranja ili poremeaji slunog procesiranja (PSP) su smetnje u primanju i obradi verbalnih informacija k oje rezultiraju permanentnom kognitivnom disfunkcijom tijekom razvojnog perioda usvajanja jezika. Pojavnost PSP-a u opoj populaciji nije sa sigurnou utvrena ali vein a autora govori da se poremeaji slunog procesiranja pojavljuju u 2 do 5 % djece, d va puta vie u djeaka nego djevojica. Posljednjih desetak godina znaajno su unaprijeen a istraivanja koja se odnose na poremeaje slunog procesiranja (PSP). Istraivanja su uglavnom provoena u razvijenim zemljama, najbrojnija u SAD, a rezultati su pokaza li da oko 2-3% (ak i do 5%) djeje populacije ima PSP to je postotak koji svakako za sluuje panju i istraivanje. Nadalje, postoji znaajna povezanost izmeu PSP-a i drugih tekoa kao npr. govorno-jezinih poremeaja (tekoa itanja, fonolokih i jezinih poremea oa uenja i sl. Nadalje, PSP je u pravilu prisutan i kod hiperaktivne djece i djece s poremeajem panje (ADD atention deficit disorders; ADHD atention deficit hiperac tive disorders). Iako, u ovom sluaju treba biti oprezan jer kod ADHD i nekih drug ih potekoa (npr. autizam i mentalna retardacija) loiji odgovori na testovima PSP mo gu biti posljedica primarnog poremeaja a ne loeg slunog procesiranja. PSP kod osnov nokolske djece (uzrasta 7 do 10 godina: prva etiri razreda) moe stvarati i dodatne potekoe u svim aktivnostima vezanim za proces uenja i razvoja govorno-jezinih sposob nosti. Upravo nove tehnologije u procesiranju zvuka (poput Behringer-ovog proces ora zvuka) omoguavaju takve promjene zvuka koje e eliminirati sve nepoeljne zvune po jave ili efekte koji oteavaju optimalno sluanje a isto tako i pojaati i naglasiti o ne dijelove zvuka koji mogu pomoi u sluanju. Dananje metode obrade zvuka koriste DS P (Digital Signal Processing) tehnologiju. Digitalno signalno procesiranje (DSP) ili digitalna obrada signala postala je standard u svakom novijem ureaju za repr odukciju, snimanje ili obradu zvuka, od hobi ureaja za 42

kunu uporabu, profesionalnih ureaja za tonska snimanja, mjernih ureaja u akustici p a tako i ureaja u rehabilitaciji slunih i govornih poremeaja. DSP omoguava brzu i pr eciznu obradu zvuka gotovo istom kvalitetom i brzinom (pa ak i bre!), onako kako t o radi i ljudski mozak. Vie nema niti jednog modernijeg slunog aparata ili drugog pomagala namijenjenog sluanju ili govoru koje ne koristi DSP. Iako je DSP vrlo sl oena i sofisticirana tehnologija koja u svojoj osnovi koristi raunalni procesor, o na je za korisnika vrlo jednostavna i pouzdana. Poeci primjene digitalnog procesi ranja u logopedskoj rehabilitaciji u Hrvatskoj datiraju iz 1983/4 godine (Heever, 1984, 1985) a ideja je nagraena bronanom plaketom na izlobi izuma i tehnikih unapree nja (INOVA-84). Posljednjih desetak godina ova se aplikacija uspjeno proirila uz u porabu procesora zvuka njemake tvrtke Behringer i logopedima u Hrvatskoj i susjed nim zemljama cijeli je komplet (aplikacija i ureaj) poznat pod nazivom Digitalni logopedski set (Heever, 2004). Ova je aplikacija i metoda tijekom 2000. god. prij avljena Ministarstvu znanosti i tehnologije RH kao informatiki projekt pod nazivo m: primjena digitalnog signalnog procesiranja (DSP) u logopedskoj rehabilitaciji. Projekt je pozitivno ocijenjen te je na osnovu toga dobio i pismenu podrku Minist arstva znanosti kao projekt koji zasluuje sve oblike poticaja i podrke, kao i fina ncijsku potporu. Aplikacija i metoda zatieni su autorskim pravom. Logopedski set k oristi ve vie od 200 institucija i logopeda i postao je dio standardne opreme veine logopeda i audiorehabilitatora. 4.2. OPIS LOGOPEDSKOG SETA Cjelokupni komplet sastoji se od tri zasebna aparata koji su na odgovarajui nain p ovezani u jedan jedinstveni sklop (fotografija u prilogu). Sva tri aparata su Be hringer-ovi proizvodi, a to su ULTRACURVE PRO DEQ2496, ULTRAGAIN PRO MIC2200 i P OWERPLAY PRO HA 4700. Uz aparaturu se koristi elektrokondenzatorski kardioidni m ikrofon profesionalne kvalitete te kvalitetne studijske slualice. Treba napomenut i da je ureaj ULTRACURVE PRO DEQ2496 nezamjenjiv u ovoj konfiguraciji, dok se svi drugi elementi mogu nadomjestiti zamjenskim aparatima slinih karakteristika drug ih proizvoaa. 43

Slika 40. Digitalni logopedski set. Slika 41. Digitalni logopedski set i periferni ureaji. 4.2.1. MIKROFONSKO PREDPOJAALO: ULTRAGAIN PRO MIC 2200 To je izuzetno kvalitetno niskoumno dvokanalno mikrofonsko predpojaalo (vacuum tub e technology) koje se sastoji od dva zasebna kanala s mogunou istovremenog prikljuka dva mikrofona ili dva linijska signala s nekog drugog audio-ureaja. Upravljanje za svaki kanal je potpuno odvojeno. Predpojaalo ima visokopropusni filtar s konti nuiranim podeavanjem donje granine frekvencije od 15 Hz do 350 Hz. Mikrofonski ula zi imaju dodatno napajanje ("phantom power") za kondenzatorske mikrofone profesi onalne kvalitete. Mikrofonsko predpojaalo ima mogunost koritenja dva mikrofona. Ova opcija nije nuna, a 44

logoped koji koristi opremu moe procijeniti je li drugi mikrofon potreban ili ne. Ako se terapija izvodi samo s djecom, tada drugi mikrofon nije poeljno koristiti jer bi ga djeca brzo otetila (bacanjem, lupkanjem po stolu, stavljanjem u usta i sl.), a, osim toga, dijete najee ne bi bilo u stanju drati mikrofon u ispravnom pol oaju. Meutim, ako se mikrofon uglavnom koristi za odrasle, adolescente ili djecu s tarijeg uzrasta, tada koritenje drugog mikrofona olakava rad logopeda, a smanjuje se mogunost prenoenja razliitih infekcija. 4.2.2. POJAALO ZA SLUALICE: POWERPLAY PRO HA 4700 Ovo izlazno stereo pojaalo za slualice u sebi sadri 4 potpuno odvojena izlazna kana la. Na svaki kanal se istovremeno mogu prikljuiti tri para slualica (istovremeno m oe opsluivati ukupno 12 pari slualica!). Na svakom od 4 kanala postoji jo mogunost do datnog mix-signala koji se moe kombinirati sa signalom iz glavnog procesora. 4.2.3. PROCESOR ZVUKA: ULTRACURVE PRO DEQ2496 Ureaj u sebi ima dva 24-bitna DSP procesora (sa brzinom uzorkovanja zvuka od 96 k Hz) te dva 24-bitna AD/DA pretvaraa. Ureaj je potpuno kompjuteriziran i audio sign al obrauje pomou digitalnog signalnog procesiranja (DSP). Procesor vrlo visoke rez olucije i preciznosti omoguava istovremeno i trenutno upravljanje svim sklopovima . Cjelokupna konfiguracija ureaja viestruko nadmauje mogunosti i tehnike karakteristi ke klasinih aparata. Na ureaju je mogue simulirati karakteristike bilo kojeg slunog aparata te postii znatno bolje karakteristike, to je vrlo pogodno za rehabilitacij u sluanja i govora kod osoba s oteenjem sluha. Pored toga, na ureaju se trajno mogu memorirati ak 64 razliita programa (konfiguracije) za sluno-govornu rehabilitaciju koji u sebi objedinjuju i pohranjuju sve definirane parametre. Uz grafiki equalis er pohranjuju se i parametri 10-kanalnog parametarskog equalisera, trokanalnog d inamikog equalisera, sklopa za kanjenje audio signala (delay, koji je logopedima p oznat pod nazivom Delayed Auditory Feedback ili skraeno DAF), te dinamikog procesi ranja (limitera, kompresora ili ekspandera). Ureaj posjeduje i jednostavnu komand u ''bypass'' koja omoguava trenutno dobivanje normalnog (ne procesiranog) zvuka n a slualicama (logopedi ga nazivaju ''direktan kanal''). Unato velikim i bezbrojnim mogunostima podeavanja (postavki) ureaja, rad na ureaju je krajnje jednostavan za k orisnika i potrebno je par sekundi da se iz memorije pozove bilo koja aplikacija . 45

4.2.3.1. PROGRAMSKE MEMORIJE Ureaj ima 64 slobodne memorije koje omoguavaju trajno memoriranje 64 razliite filta rske krivulje (za svaku krivulju se memorira i eljeni intenzitet - master volume) u kombinaciji sa svim ostalim podeenim parametrima. Zahvaljujui ovom memoriranju, aparat se vrlo brzo moe postaviti u eljenu aplikaciju. 4.2.3.2. TERCNI GRAFIKI EQUALISER Procesor ima dva 31-kanalna tercna grafika equalisera na kojima se mogu postaviti eljene filtarske krivulje za korekciju i rehabilitaciju govora ili sluanja. Svaki pojas se moe pojaavati ili guiti u rasponu + 15 dB, a time se moe postii maksimalna dinamika filtarske krivulje od 30 dB. 4.2.3.3. PARAMETARSKI EQUALISER Ureaj ima po 10 potpuno nezavisnih programabilnih parametarskih filtara po kanalu . Svaki se filtar moe postaviti na bilo koju centralnu frekvenciju u rasponu od 2 0 Hz do 20 kHz. Promijenjivost irine pojasa ide od 1/10 okt (vrlo otar, usko pojas ni filtar) pa sve do irine od 10 oktava (praktino postaje linearan u cijelom ujnom podruju). Mogunost promjene pojaanja/guenja iznosi 15 dB. Zbog sumiranja efekata poj edinanih parametarskih filtara te kombiniranja s grafikim equaliserom mogue je dobi ti filtarske krivulje s velikim dinamikim rasponom koji moe u istom zvuku pojaati/g uiti odreene frekvencije u rasponu od 0 do 60 dB. 4.2.3.4. FFT ANALIZATOR ZVUKA Pomou 61-kanalnog FFT analizator zvuka u realnom vremenu mogue je svaki procesiran i zvuk vizualizirati to olakava terapiju. Cijeli prikaz spektra je trenutno prikaz an na LCD displeju ureaja, kao i sve druge funkcije. Spektralna analiza moe se kor istiti u dijagnostike svrhe za priblino odreivanje formantskog vrha za pojedine gla sove te za odreivanje frekvencije osnovnog laringalnog tona (produenim foniranjem vokala /A/). Osim toga RTA se moe koristiti i kao vizualni feedback u kontroli i vjebama fonacije (kontrola glasnoe, visine tona i stabilnosti spektra), te isto ta ko i u korekciji frikativa (koji se mogu produeno artikulirati, a tijekom artikul acije moe se pratiti stabilnost frikcije i raspored energije u spektru). Digitaln i logopedski set ima ugraenu i opciju analizatora zvuka u realnom vremenu (RTA: R EAL-TIME ANALIZER). RTA je koristan kao pomono sredstvo vizualizacije zvuka i moem o ga koristiti kod svih vrsta vjebi fonacije (terapija i impostiranje glasa, disf onije, vjebe fonacije kod mucanja, CP, Parkinsonove bolesti i sl.). Pacijentu tre ba dati 46

uputu da pokuava fonirati glas tako spektralni prikaz bude to mirniji (vertikalni stupii ''bar'' moraju mirovati i zadrati to stabilnije visine). Ako stupci variraju po visini, znai da je u glasu prisutan tremor, podrhtavanje ili pojaani um. Najvii s tupac koji se pojavi u lijevom dijelu ekrana (oko 100 do 300 Hz) pokazuje fundam entalnu frekvenciju (osnovni laringealni ton) i njegova vrijednost ovisi o dobi i spolu pacijenta. Ukoliko elimo glas postaviti u ''nii'' (tamniji) ili ''vii'' (sv jetliji) registar, pacijenta emo instruirati da prati samo taj stupac fundamental nog tona ta da ga svojim glasom pomie lijevo ili desno (nii ili vii glas). Parametr e analizatora podeavamo u meniju RTA-1 i RTA-2 (menije mijenjamo uzastopnim priti skom tipke RTA). Malim tipkama A i B na procesoru mijenjamo pojedine opcije dok ne dobijemo vrijednosti koje su prikazane na ovoj skici (podeavanje se vri samo je dnom i procesor trajno pamti podeene parametre). Ako su parametri ve podeeni, priti skat emo tipku RTA dok nam se ne pojavi spektralni prikaz preko cijelog ekrana (b ez parametara koje smo malo prije podeavali). Okretanjem dva manja okrugla gumba na procesoru moemo podeavati visinsku skalu tako da prema potrebi istaknemo samo n ajjae vrhove spektra (fundamentalnu frekvenciju i njene harmonika) a da potisnemo ostale nebitne komponente spektra. 4.2.3.5. GENERATOR RUIASTOG UMA Implementirani generator omoguava dobivanje tzv. ''masking efekta'' kojega logope di ponekad koriste prilikom dijagnosticiranja psihogene disfonije. Primjena mask inga moe se koristiti i kod mucanja iako vrlo rijetko. 4.2.3.6. FONOMETAR (SPL METAR) Uz dodatak mjernog mikrofona ovaj ureaj moe mjeriti razinu buke, govora ili bilo k ojeg zvuka uz standardizirane izofonske korekcije (A, i C krivulje). Pogodno za objektivno mjerenje razine govora i buke u uionicama, logopedskim kabinetima i dr ugim prostorima. Ve je ranije u jednom poglavlju detaljno opisan FONOMETAR (VOICE LEVEL METAR) kada se koristi originalni mjerni mikrofon. Ako uz digitalni logop edski set niste naruili mjerni mikrofon a eljeli bi koristiti opciju prikaza inten ziteta zvuka, pozvat emo iz memorija program 44 (moe i u svim drugim programima). Fonometar ukljuujemo jednostavno pritiskom na tipku METER na procesoru zvuka. Pre ma potrebi pritisnemo vie puta dok nam se na ekranu ne pojavi METER 1 (pisat e PEA K / RMS METER). Govorom u mikrofon ''traka'' grafikog prikaza pomicati e proporcio nalno intenzitetu zvuka. Optimalnom glasnoom traka e dosezati otprilike do pola ek rana. Ukoliko govorimo preglasno, traka e prelaziti preko polovine u desnu stranu . 47

Meutim, ovaj prikaz ne omoguuje stvarno mjerenje intenziteta u SPL decibelima ve sa mo relativne vrijednosti. Puno je bolja opcija s uporabom pravog mjernog mikrofo na. Tada tipku METER bira se opcija METER SPL METER (SOURCE: RTA/MIC IN). Detalj an opis SPL metra opisan je u poglavlju br. 1.6.3. 4.2.3.7. ELIMINATOR MIKROFONIJE (FEEDBACK DESTROYER) Ovaj procesor ima u sebi ugraen sklop koji omoguava eliminaciju mikrofonije ili dr ugih ometajuih zvukova. Ima na raspolaganju 10 nezavisnih ultra uskih pojasnih fi ltara (tzv. ''notch'' filtri) s mogunou promjene irine pojasa od 1/10 do 1/60 oktave (pojas irine od samo jedne ezdesetine oktave) i s guenjem do - 60 dB. Filtri se mo gu programirati nauiti (''learn'' mod) da se aktiviraju i eliminiraju odreene frek vencije ili se mogu postaviti na automatski reim rada u kojem se na temelju digit alne analize signala vri ''inteligentno'' i automatsko postavljanje parametara fi ltra kako bi se eliminirali nepoeljni zvukovi. 4.2.3.8. BYPASS OPCIJA Ureaj ima opciju (tipka na upravljakoj ploi) kojom se u jednom trenutku mogu ''zaob ii'' svi efekti procesiranja zvuka (bypass) tako da se na izlazu dobiva originaln i zvuk (logopedi to esto zovu direktni D kanal). U bilo kojem programu na logoped skom setu moemo brzo i jednostavno dobiti ''D kanal'' (direktan nefiltrirani zvuk ) koji nam moe biti od koristi ako tijekom terapije imamo potrebu neto pojasniti p acijentu. Kako bi nas bolje razumio, prebacujemo se na D kanal, a nakon naeg pojan jenja, ponovo se vraamo na rad u odabranom programu. Ova se opcija dobiva vrlo je dnostavno: pritisnemo tipku s oznakom BYPASS i drimo je jednu sekundu (dok se na njoj ne upali crvena lampica). Tada tipku otpustimo i ureaj ne D-kanalu. Za isklj uivanje ove opcije ponovno pritisnemo BYPASS i drimo jednu sekundu (crvena lampica se gasi) a ureaj nastavlja rad u odabranom programu. 4.2.3.9. DINAMIKO PROCESIRANJA Ovaj ureaj ima velike mogunosti dinamikog procesiranja zvuka. Ova je opcija izuzetn o vana kod svih vrsta oteenja sluha i njihovoj rehabilitaciji neovisno da li se rad i o koritenju klasinog slunog aparata ili kohlearnog implantata. Zahvaljujui upravo ovom dinamikom procesiranju znaajno je poboljana kvaliteta terapije u svim sluajevim a gdje je narueno sluanje. To se ne odnosi samo na klasina oteenja (gubitke) sluha ve i na ''nove'' vrste poremeaja poput poremeaja slunog procesiranja za koje se tek po sljednjih godina 48

otkriva kako su povezani s jezinim tekoama, tekoama u itanju, pisanju i uenju a esti pratilac hiperaktivnosti i poremeaja panje (ADHD). Dinamiko procesiranje obuhvaa upo rabu limitera, kompresora, ekspandera i dinamikog parametarskog equalisera. Limit er omoguava kontrolu glasnoe te automatski titi od nepoeljnog prekoraenja glasnoe to j pogodno u radu s djecom kao i u rehabilitaciji sluanja. U ovom ureaju ugraen je au tomatski limiter koji po svojim mogunostima nadmauje sve poznate tehnologije limit era koji se ugrauju u sluna pomagala. Vrlo brzi limiter ima trenutnu mogunost ukljue nja - nula milisekundi (zero attack) dok npr. najmodernija programabilna sluna po magala imaju vrijeme ukljuenja (AGC - automatic gain control) 2-3 milisekunde. Na dalje, ovaj limiter ima mogunost podeavanja vremena zadravanja limitiranja signala (hold time) u rasponu od 0 do 1000 ms (ni veina najnovijih slunih pomagala nema ov u mogunost). Nakon isteka vremena zadravanja nastupa vrijeme otputanja limitera (re lease time) koje je kod programabilnih i digitalnih slunih pomagala podesivo u ra sponu od 30 - 4000 ms dok je kod ovog limitera to podesivu u vremenu od 0-4000 m s. AGC - automatic gain control u ovom ureaju moe se podesiti u rasponu od 0 - 24 dB dok je kod slunih pomagala to podesivo u rasponu 0 - 21 dB. Kompresor/ekspande r dinamike s digitalnom IGC kontrolom (Interactive Gain Control) koji omoguava sm anjenje ili poveanje dinamike zvuka. Prag kompresije zvuka moe se regulirati u ras ponu od 0 dB do -60 dB. Vrijeme ukljuenja podesivo je u rasponu od 0 - 200 ms a v rijeme otputanja u rasponu od 20 - 4000 ms. Pomou kompresora mogue je izjednaiti gla snou govora bez obzira na tihe ili glasne dionice govora te time govor i sve fone me u govoru uiniti maksimalno razumljivim. Ovo je osobito vano za osobe kohlearnim implantatima kao i klasinim slunim aparatima, zatim kod djece s tekoama jezika, uenj a, itanja, pisanja ili s ADHD. Svemu navedenom jo je pridruen dinamiki parametarski equaliser koji omoguava guenje ili pojaanje samo odabranih frekvencija to se odvija potpuno automatski. To je pogodno za sniavanje prevelike intenzitetske razine fre kvencijski niih vokala koji svojom glasnoom i velikom akustikom energijom prekrivaj u frekvencijski vie vokale i konsonante te ih time maskiraju i oteavaju njihovo pe rcipirane. Djelovanje ovog filtra moe se pozicionirati u bilo kojem frekvencijsko m rasponu od 20 Hz do 20 kHz, s promjenjivom irinom pojasa (od vrlo otrog pojasa ir ine samo jedne desetine oktave pa do pojasa irine od ak deset oktava). Frekvencijs ka korekcija moe se izvesti s dinamikom krivulje od 30 dB a prag aktiviranja filt ra podesiv je u rasponu od 0 do -60dB. Vrijeme ukljuenja podesivo je u rasponu od 0 - 200 ms a vrijeme otputanja od 20 do 4000 ms. normalan signal 49

ekspander kompresor limiter kompresor + limiter Slika 42. Efekti dinamikog procesiranja zvuka 4.2.3.10. OPCIJA DELAY Ova je opcija korisna u radu s mucanjem a moe se koristiti i kod dizartrije radi blagog usporavanja i smirivanja govora. Opcija DELAY nalazi se u programu br. 43 i 50

potrebno ga je pozvati iz memorija na isti nain kako se biraju i drugi programi. Delay je ve u startu podeen na 100 milisekundi kanjenja to je u veini sluajeva optimal no u terapiji. Nadalje, uz delay se automatski vri i spektralna modifikacija govo rnog signala tako da je zvuk tamniji (''sjenenje'') s pojaanim niim frekvencijama to pogoduje oputanju muskulature larinksa te pridonosi smanjenju greva u govoru. Dak le, opcija delay na ovom ureaju kombinira istovremeno dva poeljna efekta: DAF (del ayed auditory feedback) i FAF (frequency auditory feedback). Na digitalnom logop edskom setu mogue je istovremeno dobiti kombinaciju delay-a i bilo kojeg drugog p rograma (npr. ako istovremeno tretiramo dislaliju i mucanje). Tada emo prvo iz me morije pozvati program za dislaliju te nakon toga pritisnuti tipku I/O. Otvara n am se prikaz delay-a a okretanjem velikog gumba podeavamo kanjenje. 4.2.4. MIKROFON I SLUALICE Uz postojeu aparaturu obvezno treba koristiti kvalitetan mikrofon i slualice. Za k valitetnu registraciju govornoga zvuka treba koristiti mikrofone profesionalne k valitete. Osobito se preporuuju elektrokondenzatorski kardioidni mikrofoni (Jelak ovi, 1978, Titze, 1994). Kardioidni je mikrofon vrlo osjetljiv na zvukove koji do laze direktno ispred njega, dok istovremeno eliminira (priguuje) bone i stranje zvu kove. Prilikom koritenja mikrofona, najbolji rezultati se postiu ako mikrofon drimo na udaljenosti od 34 cm od usta govornika, usmjerivi ga prema ustima govornika. N adalje, mikrofon treba zatititi vjetrobranskom spuvicom da bi se eliminirale infra zvune komponente u govoru (javljaju se najee pri izgovoru bilabijalnih okluziva i si bilanata), ali i da bi osjetljivu mikrofonsku membranu zatitili od praine, vlage i li mehanikih oteenja. Uz ovu opremu isporuuje se kondenzatorski mikrofon profesional ne kvalitete, tip: B-5 tvrtke Behringer (mikrofon ima pozlaenu dijafragmu i koris ti kardioidnu kapsulu, frekvencijski raspon: 50 20.000 Hz). Mogue je koristiti i mikrofone drugih proizvoaa. Slualice su takoer vaan dio opreme. Njihove tehnike karakt eristike moraju zadovoljavati visoke kriterije u vjernosti reprodukcije zvuka. O sim dobrog frekvencijskog raspona (linearna frekvencijska karakteristika u cjelo kupnom ujnom podruju) i dobrih dinamikih karakteristika u reprodukciji (glasnoi), on e moraju imati i dobre ergonomske osobine. Moraju biti ugodne za noenje, s mogunou p odeavanja prema anatomskom obliku glave, sa to boljim zatvaranjem uha i priguivanje m vanjskih zvukova. Uz ovu opremu isporuuju se zatvorene dinamike slualice profesio nalne kvalitete (njihova referentna frekvencijska karakteristika potpuno je line arna u podruju od 20 Hz 20 kHz). To su npr. razliiti modeli poznatih tvrtki Behrin ger, Audiotechnica ili 51

Beyerdinamic. Slualice su lagane za noenje, s vrlo ugodnim i mekim jastuastim prste nima koji dobro zatvaraju uho i s mogunou podeavanja prema veliini glave (mogu se dob ro prilagoditi i za manju djecu). Slualice mogu proizvesti zvuk do 110 dB SPL te su pogodne i u rehabilitaciji sluha. Uz slualice se prema potrebi moe koristiti i vibrator (vibrotaktilna stimulacija kod oteenja sluha). 4.3. DODATNE OPCIJE LOGOPEDSKOG SETA 4.3.1. DODATNA AUDIO - STIMULACIJA Kada elimo dodatnu audio stimulaciju kao npr. sluanje pria, pjesama i sl. sa kaseto fona ili CD-a, tada emo kablom (isporuen je s adapterom) povezati npr. discman i l ogopedski set tako da jedan kraj kabla (mali prikljuak - jack 3,5 mm) ukljuimo na mjestu za slualice na discmanu a drugi kraj s veim adapterom (jack 6,3 mm) ukljuimo dolje lijevo na DIRECT IN na logopedskom setu (pogledati sliku). Ako je potrebn o, glasnoa se moe poveati i na samom discmanu ili na potenciometru MASTER LEVEL koj i se nalazi odmah desno do ukljuenog kabla. Uz ovo sluanje moemo istovremeno korist iti i mikrofon a da bismo postigli ravnoteu u glasnoi mikrofona i audio signala, m oemo pojaanjem/smanjenjem mikrofona na mikrofonskom predpojaalu podesiti omjer glas noe kako nam odgovara. Audio stimulacija moe biti korisna kao oblik terapije i vjeb anje sluanja. 4.3.2. REPRODUKCIJA ZVUKA U PROSTORU Ukoliko zvuk elimo reproducirati preko zvunika u prostoru, zvunike emo prikljuiti na bilo koji izlaz gdje se prikljuuju slualice (PHONES OUT). Ako se radi rehabilitaci ja sluanja i govora osoba ili djece sa kohlearnim implantatom, koristi emo zvunike (NE SMIJU SE KORISTITI SLUALICE!). Najbolji e biti bilo koji multimedijski zvunici koji se koriste za raunala a koji imaju jedan dubokotonski zvunik (''subwoffer'') i dva srednje/visoko tonska zvunika (''sateliti''). Kod reprodukcije zvuka pomou z vunika potrebno je paziti da mikrofon ne doe blizu zvunika da ne bi dolo do pojave m ikrofonije. 4.3.3. REPRODUKCIJA ZVUKA PREKO SLUALICA Na logopedski set moe se prikljuiti ukupno 4 para slualica na mjestima gdje je ozna ka PHONES OUT. Ako je potrebno na pojaalu za slualice sa stranje strane postoji jo 8 rezervnih prikljuaka za slualice /dakle, ukupno po 3 para po svakom izlaznom blok u, a 52

pojaalo ima 4 bloka). Za rad sa slunim oteenjima preporuuje se koristiti zatvorene ti pove slualica koje se posebno naruuju (mogu se nabaviti u veini bolje opremljenih t rgovina muzikim instrumentima) koje su manje osjetljive na pojavu mikrofonije, ak i pri velikoj glasnoi. Takve su npr. slualice BEYERDYAMIC DT 770 M ili PRO ili slin e. 4.4. PRIMJENA LOGOPEDSKOG SETA 4.4.1. PRIMJENA U DIJAGNOSTICI Logopedski set koristi se u dijagnostici glasa i govora (mjerenje fundamentalne frekvencije i glasnoe i spektralnih karakteristika glasova) kod diferencijalne di jagnostike psihogene disfonije i mucanja/brzopletosti (pozitivna reakcija na DAF ukazuje na mucanje a odsustvo efekta na brzopletost). 4.4.2. PRIMJENA U TERAPIJI 3.4.2.1. POREMEAJI GLASA Set je pogodan za sve vjebe fonacije zbog mogunosti vizualiziranja pomou FFT analiz atora. FFT prikaz pomae pri vjebama fonacije (uoava se stabilna/nestabilna fonacija ), kod impostiranja glasa (visina glasa), uoava se prisutnost uma u glasu (disfoni je) kao i tremor glasa. 4.4.2.2. POREMEAJI IZGOVORA Logopedski set ima gotove memorirane optimale glasova pogodne za korekciju disla lije ili dizartrije. Optimale se zasnivaju na diskontinuiranom filtriranju upora bom tercnog filtriranja iji su parametri usklaeni s meunarodnim standardima i prepo rukama (ISO R 266, DIN 401 i ANSI S1.6-1976) te u kombinaciji s parametarski equ aliserom i dinamikim procesiranjem. Optimale se znatno razlikuju od verbotonalnih optimala koje su poznate veini logopeda, zasnivaju se na uporabi tercnih filtara i koriste diskontinuirane pojaseve (Desnica erjavi, 1982, 1987, 1990) ali s dodat nim dinamikim procesiranjem. Uz optimale glasova moe se istovremeno koristiti spek tralni prikaz i DAF (Heever, 1985; Heever, Blai, 1999; Heever, Blai i Bonetti, 2009). Logika diskontinuiranog filtriranja danas postaje dominantna u svim tehnologija ma namijenjenim govornoj komunikaciji (od telefonije do slunih pomagala). Princip diskontntinuiteta omoguava i veu raznolikost spektra to je takoer poeljno kada se ra di npr. o supstitucijama i distorzijama glasova. 53

Napomena: Na ureaju je mogue u potpunosti primijeniti i VERBOTONALNE OPTIMALE. Urea j sam po sebi nije alat niti pomagalo bilo koje metode u logopedskoj terapiji il i audio-rehabilitaciji ali zbog svojih velikih tehnikih mogunosti moe se prilagodit i bilo kojoj namjeni. 4.4.2.3. POREMEAJI TENOSTI Za mucanje se koristi DAF s vrlo jednostavnim i brzim podeavanjem te u kombinacij i s odgovarajuim frekvencijskim ''zasjenjivanjem'' govora i dinamikim procesiranje m (Heever, 1984., 2004.; Heever, Brestovci, Sardeli, 1998.). Isti efekt moe se koris titi uz bilo koji drugi memorirani program (optimalu) pa je omoguena istovremena paralelna terapija (npr. mucanja u kombinaciji s dislalijom). Osim toga DAF se m oe koristiti i kod dizartrije (ili motorike afazije) za blago smirivanje govorne m otorike. Kod mucanja je vrlo korisno koristiti i vizualni prikaz kod vjebi fonaci je ili impostiranja glasa. 4.4.2.3.1. Mono, stereo, ili dvostruki delay Opcija delay-efekta moe se u svakom trenutku aktivirati ili iskljuiti uz bilo koji program, kao to se parametri kanjenja signala takoer mogu i memorirati uz bilo koj u programiranu krivulju. Zahvaljujui velikim mogunostima setup-a, delay-efekt se m oe generirati kao mono signal (identian efekt na oba uha), zatim kao stereo signal (razliita vremena kanjenja odvojeno za lijevi i desni kanal) te efekt dvostrukog kanjenja koje se moe istovremeno pojavljivati na oba kanala ili odvojeno kanjenje z a svaki kanal. 4.4.2.4. OTEENJA SLUHA Set ima gotove pripremljene aplikacije za vjebe sluanja kod oteenja sluha. Na raspol aganju su 4 programa koji se standardno koriste u veini slunih aparata. Prednost o vih programa je u binauralnom sluanju (vrlo rijetko osobe koriste dva sluna aparat a) te u dodatnom dinamikom i frekvencijskom procesiranju zvuka to omoguava bolju ra zumljivost. 54

Slika 43. Beyerdynamic DT 770M Slualice su pogodne za rad sa slunim oteenjima zbog v elike izlazne jaine zvuka i sa 35 dB priguenja od vanjske buke. Karakteristike slua lica su: frekvencijski raspon: 5 Hz - 30 kHz nominalna izlazna glasnoa : 105dB SP L/mW maksimalna izlazna glasnoa: oko 125 dB SPL regulator glasnoe na kablu slualica teina: 300 g izuzetna vrstoa konstrukcije. 4.4.2.5. KOHLEARNI IMPLANTAT Kod primjene logopedskog seta u rehabilitaciji djece s kohlearnim implantatom van o je napomenuti da se u rehabilitaciji ne smiju koristiti slualice ve samo zvuk u slobodnom polju. Naime, stavljanje slualica na glavu i njihovo elektromagnetsko p olje koje proizvode, moglo bi uzrokovati smetnje ili otetiti elektronski sklop im plantata koji se nalazi u neposrednoj blizini uha. Stoga se prema potrebi uz set isporuuje komplet zvunika koji se prikljuuju na set umjesto slualica i kako bi se z vuk emitirao u slobodnom prostoru. Upravo je kod kohlearnih implantata vano dodat no dinamiko i frekvencijsko procesiranje zvuka koje omoguava logopedski set. Naime , kod kohlearnog implantata nije vie problem u pojaanju glasnoe (kao kod klasinih sl unih aparata) ve je vano cjelokupni dinamiki raspon intenziteta zvukova svesti u suen o podruje u kojem implantat moe registrirati zvuk. Stoga se upravo ovdje pomou dina mikog equalisera, kompresora i limitera intenzitetski raspon prirodnog zvuka suava u odgovarajue podruje. 55

4.4.2.6. POREMEAJI SLUNOG PROCESIRANJA

Ovaj logopedski set nudi etiri programa za optimalnu razumljivost govora koji bi mogli pomoi u poboljanju razumljivosti govora kod poremeaja slunog procesiranja (aud itory processing disorders). Poremeaji (sredinjeg) slunog procesiranja (PSP) su sme tnje u primanju i obradi verbalnih informacija koje rezultiraju permanentnom kog nitivnom disfunkcijom tijekom razvojnog perioda usvajanja jezika. Pojavnost PSPa u opoj populaciji nije sa sigurnou utvrena. Veina autora govori da se poremeaji slun g procesiranja pojavljuju u 2 do 3 % djece, dva puta vie u djeaka nego djevojica. U odraslih, poremeaje slunog procesiranja ima 10 do 20 % populacije. Neuroloki porem eaji, bolesti i inzulti, ukljuujui neurodegenerativne bolesti, vjerojatno su uzrok najveeg broja steenih poremeaja sredinjeg slunog procesiranja kod odraslih. Kod djece do 5% populacije moe imati povezane poremeaje slunog procesiranja s tekoama u uenju. Djeca s poremeajem slunog procesiranja mogu pored toga imati i razne pratee tekoe u s luanju. Na primjer, teko razumiju govor kada su u bunoj okolini, imaju tekoa sa slijee njem uputa te razlikovanjem slinih glasova. Takva djeca u koli mogu imati tekoe u ita nju i razumijevanju informacija koje se u nastavi prezentiraju verbalno. Za potp uno razumijevanje i potpun pristup skupu problema koje imaju djeca s poremeajem s lunog procesiranja vaan je multidisciplinarni timski pristup. Dakle, uitelj moe uoiti tekoe u usvajanju gradiva, psiholog moe procijeniti kognitivno funkcioniranje u vie razliitih podruja, logoped moe procijeniti pisani i oralni jezik i govor te i komu nikacijske sposobnosti. Logopedi i audiolozi u svijetu razvili su seriju testova za dijagnostiku poremeaja slunog procesiranja koji od ispitanika zahtijevaju palji vo sluanje razliitih signala i odgovaranje na njih ponavljanjem, pisanjem ili neki m drugim nainom. 4.4.2.7. GRUPNI RAD S DJECOM, RITMIKE I GLAZBENE VJEBE Logopedski set omoguava vrlo jednostavno prikljuivanje bilo kojeg dodatnog izvora zvuka (npr. kazetofona ili CD-playera) te reprodukciju zvuka na 4 do 12 pari slua lica ili preko zvunika. Slualice mogu biti klasine - iane (povezane kabelom s aparato m) ili beine (dosega do 30 metara u prostoriji). Beine slualice osobito su pogodne za grupni rad s djecom u prostoru kao to su ritmike i glazbene vjebe. Osim slualica na logopedski set se moe prikljuiti i bilo koje ozvuenje u prostoru (zvunici). 56

4.5. INOVATIVNOST LOGOPEDSKOG SETA Uporabom logopedskog seta vri se viestruka digitalna obrada zvunog signala koja se do sada u logopediji nije upotrebljavala u slinim ureajima, najee zbog toga to veina s arijih ureaja koristi analognu tehnologiju kojom nije mogue istovremeno koristiti viestruku modifikaciju zvuka i to s velikom preciznou i na uvijek tono odreen nain. Uz sve to vano je da korisnik moe rukovati ureajem jednostavno, brzo i pouzdano. Logo pedski set predstavlja inovaciju o obradi zvunog signala iz nekoliko razloga: kor isti diskontinuirane perceptivne optimale koje se postiu istovremenom kombinacijo m 31-kanalnog tercnog grafikog equalisera i 5-kanalnog parametarskog equalisera; dodatno frekvencijsko-intenzitetska obrada pomou dinamikog equalisera; akustika obr ada govornog signala istovremeno se odvija na etiri razine: eliminacija dijela go vornog spektra u kojem je prisutna greka, isticanje dijela spektra koji nedostaje u govoru ili sluanju, linearno proputanje dijelova spektra koji se nalaze izvan p odruja korekcije, dodavanje DAF efekta uz bilo koju kombinaciju. dinamiko procesir anje zvuka (automatska uporaba dinamikog equalisera, limitera, kompresora ili eks pandera); polisenzorika stimulacija (auditivna, vizualna i vibrotaktilna). 4.6. DODATNA OPREMA UZ LOGOPEDSKI SET U konfiguraciji ovog seta predviena je i mogunost dodavanja dodatnih ureaja za repr odukciju ili snimanje zvuka. Na logopedski set moe se prikljuiti bilo koji ureaj za reprodukciju zvuka (kazetofon, magnetofon, diktafon, gramofon, CD-player, MINIDISK player/recorder). Zvuk se moe reproducirati preko veeg broja slualica (ianih ili beinih) te preko zvunika. Reproducirani zvuk moe takoer biti procesiran ili se moe re producirati bez posebne akustike obrade. Time se omoguava uvoenje dodatnog zvunog si gnala u terapiju kao npr. dodavanje glazbe, sluanje pria, pjesama itd. Uporabom do datnog zvunog stimulusa terapija postaje interesantnija (osobito za djecu) i omog uava veu kreativnost terapeuta. Takoer treba napomenuti da je prilikom podeavanja lo gopedskog seta izvrena i korekcija intenziteta i njegovo trajno memoriranje za sv aki program. Ovo setiranje je izvreno 57

sukladno filtru uha (izofonska krivulja tip - A) kako bi se dobila ista razina int enziteta, bez obzira na spektralne karakteristike dotinog programa. Time je posti gnuta jednaka fizioloka razina intenziteta za sve memorirane programe. Zahvaljujui ovom dodatnom podeavanju, logoped ne mora stalno provjeravati razinu intenziteta na slualicama jer e ona biti na svim programima uvijek podjednaka i usklaena s fiz iolokim karakteristikama sluanja (izofonska korekcija). Intenzitet se, po potrebi, moe odvojeno podeavati i memorirati za lijevi i desni kanal i za svaku osobu. Ve j e u tehnikim karakteristikama ureaja bilo spomenuto da je cijela aparatura napravl jena u stereo tehnici. To znai da se potpuno neovisno i razliito mogu kreirati spe ktralne karakteristike za lijevi i desni kanal. Opcija DAF efekta moe se u svakom trenutku aktivirati ili iskljuiti uz bilo koji program, kao to se parametri kanjen ja signala takoer mogu i memorirati uz bilo koju programiranu krivulju. Zahvaljuj ui velikim mogunostima setup-a, DAF-efekt se moe generirati kao mono ili stereo sig nal uz istovremeno koritenje bilo kojeg drugog procesiranja zvuka. 4.6.1. OPREMA ZA POLI-SENZORIKU STIMULACIJU U konfiguraciji ove aparature predviena je i mogunost dodavanja dodatnih ureaja pom ou kojih se moe postii polisenzorika stimulacija. To je osobito pogodno za rad s oteen jima sluha, ali moe koristiti i u nekim drugim sluajevima. 4.6.1.1. LIGHT STIMULATOR (VIZUALNA STIMULACIJA) Za dodatnu vizualnu stimulaciju koristi se LIGHT STIMULATOR koji se prikljuuje na bilo kojem slobodnom mjestu za prikljuak slualica. Detaljna primjena i opis ovog malog aparata isporuuje se uz isti aparat. Ovaj mali aparat sigurno e razveseliti svu djecu na terapiji. U terapiji govora i oteenja sluha javlja se esto problem kon trole glasnoe govora, te potekoe u pravilnom artikuliranju pojedinih glasova. Ureaj radi na principu Ligtshowa koji intenzitetske i frekvencijske modulacije audio-sign ala pretvara u svjetlosne efekte (vizualni stimulator). Ligh Stimulator moe se pr ikljuiti na svaki BEHRINGER logopedski set. Slini ureaji koriste se i u svijetu, a u Americi se ovakav ureaj prodaje pod komercijalnim nazivom VISIVOX. 58

Slika 44. Light stimulator Dodatni svjetlosni efekt poboljava kooperativnost paci jenata (osobito djece), te ih motivira, tijekom terapije, na bolju suradnju s lo gopedom. Time se poboljava koncentracija i panja tijekom terapije. Ureaj se moe prim ijeniti kao indikator nazalnosti, S indikator te kod korigiranja izgovora pojedi nih glasova. Ako je na logopedskom setu odabrana optimala nekog glasa, lampice e maksimalno zasvijetliti ako je glas pravilno izgovoren. Kod poremeaja glasa i fon acije (odaberite na Behringeru optimalu glasa /A/) i zatim radite vjebe fonacije uz upaljeni light stimulator. Ako je glas disfonian lampice e vie podrhtavati a ako j e glas stabilan i dobar lampice e svijetliti konstantnom jainom. Ovdje light stimula tor slui kao vizualno sredstvo za kontrolu glasnoe i stabilnosti fonacije. Kod oso ba s dizartrijom, afazijom i drugim neurogenim govornim poremeajima (za kontrolu koliine, trajanja i glasnoe govora putem vizualnog feedback-a). Prilikom uvjebavanj a ezofagealnog govora. Kod osoba s nagluhou i gluhoom za uvjebavanje i kontrolu glas noe govora. Kod oteenja sluha javlja se esto problem kontrole glasnoe govora, te potek oe u pravilnom artikuliranju pojedinih glasova, osobito glasova iji se formanti na laze na viim frekvencijama (npr. konsonanti S, Z, C te vokal I). Za kontrolu glas noe kod neadekvatne glasnoe govora (preglasan ili pretih govor). Kod djece s autiz mom i mentalnom retardacijom. Ureaj moemo koristiti bez obzira da li radimo sa slua licama ili ne. 4.6.1.2. VIBROTAKTILNA STIMULACIJA Ukoliko se u radu koristi i vibrotaktilna stimulacija (vibrotaktilna ploa ili vib rator), moe se takoer direktno prikljuiti na izlaz za slualice (u tom sluaju poeljno j e koristiti programe sa niskim frekvencijskim stimulacijama ili program za vibro taktilnu stimulaciju). 59

Vibrotaktilna se stimulacija moe izvesti prikljuivanjem bilo kojeg vibratora na po jaalo za slualice. Vibrator se moe koristiti kao dodatno sredstvo u rehabilitaciji sluanja. Prema potrebi logoped moe sam kreirati i memorirati filtarsku krivulju za vibrotaktilnu stimulaciju na jednom od slobodnih programa. Slika 45. Vibrotaktilna ploa Vibrotaktilna ploa slui za senzoriku taktilnu stimulaci ju kod djece s oteenjima sluha. Najbolji osjet postie se stavljanjem cijelog dlana na okrugli disk. Disk je promjera oko 30 cm i izrauje se u dvije varijante: plast ini i drveni. Putem taktilnog osjeta dijete e osjetiti zvune vibracije taktilnim pu tem. Intenzitet vibracija varira proporcionalno intenzitetu zvunog podraaja. Vibro taktilna ploa sastoji se od dva dijela: kutija s elektronskim sklopovima i vibrot aktilnog pretvaraa (okrugla drvena ploa). Na kutiji s elektronikom na prednjoj str ani nalazi natpis ''VIBROTACTILE BOARD'' a u njoj je smjeteno nisko frekventno po jaalo s filtarskom skretnicom koja proputa niske frekvencije (20 400 Hz. S prednje strane nalazi se sklopka (ON/OFF) za ukljuivanje/iskljuivanje ureaja te potenciome tar (atenuator) za podeavanje intenziteta vibracija na vibrotaktilnoj ploi. Sa str anje strane iz kutije izlaze dva kabla: naponski kabel sa utinicom za prikljuak na struju (220 V) te audio kabel s audio utikaem tzv. JACK (''dek'') (CANON utika) koj i ima promjer 3,5 mm (takve utikae imaju sve slualice za walkmane i kompatibilni s u za prikljuak na bilo kojem raunalu (kompjutoru). Uz ovaj utika se isporuuje i adap ter za veliki promjer (6,5 mm) preko kojega se ovaj kabel ukljuuje na digitalni l ogopedski set. Dakle, ovaj audio kabel s adapterom treba ukljuiti na bilo koji sl obodan prikljuak za slualice na logopedskom setu. Pri tome na logopedskom setu tre ba podesiti glasnou slualica kako i za bilo koje druge slualice. Sa stranje strane k utije jo se nalazi utinica za prikljuak okrugle drvene ploe. 60

Okrugla drvena ploa konstruirana je tako da audio signal koji dolazi iz kutije s elektronikom pretvara u vibraciju koja se moe dobro osjetiti ako dlan poloimo na g ornji dio ploe. Iz ove ploe izlazi bijeli kabel (s donje strane) koji na svom kraj u ima utika koji se ukljuuje na stranjoj strani kutije s elektronikom. Tehniki podac i: - Intenzitet stimulacija: do 110 dB SPL (mjereno na vibrotaktilnoj ploi). - Fr ekvencijski raspon: 20 Hz 400 Hz 4.6.2. OPREMA ZA AUDITIVNU STIMULACIJU Izlazno pojaalo za slualice ima mogunost linearnog dodavanja slobodnog vanjskog aud io-signala (bez filtarskih zahvata kojima je podvrgnut mikrofonski signal). Na t aj ulaz se moe prikljuiti bilo koji ureaj za reprodukciju zvuka (kazetofon, magneto fon, diktafon, gramofon, CD-player, MINI-DISK player/recorder). Time se omoguava uvoenje dodatnog zvunog signala u terapiju kao npr. dodavanje glazbe, sluanje pria, pjesama itd. Ako se koristi originalno pretpojaalo od Behringera, tada se moe pose bno regulirati odnos mikrofonskog signala i vanjskog audio signala (mikser-potenc iometar). Uporabom dodatnog zvunog stimulusa terapija postaje interesantnija (osob ito za djecu) i omoguava veu kreativnost terapeuta (terapija glazbom, sluanje pria i djejih pjesama, dodavanje ritmikih stimulacija i sl.). Kod odraslih se moe koristi ti kao dodatna opcija prilikom vjebanja relaksacije (posebne audio-kazete sa snim ljenim cjelokupnim postupkom relaksacije) ili kao dodatno pomagalo u art-terapij i. 4.6.3. FONOMETAR (VOICE LEVEL METAR) Digitalni logopedski set ima opciju SPL metra nim mikrofonom predstavlja kalibriran fonometar tar moe se koristi ne samo za glas i govor ve ne buke na otvorenom ili u zatvorenom prostoru. stolni mikrofonski stalak. 61 koji u kombinaciji sa ECM8000 mjer za mjerenje razine glasnoe. SPL me i za bilo koju namjenu mjerenja razi Uz mjerni mikrofon isporuuje se i

Slika 46. Mjerni mikrofon ECM8000 Mikrofonska spuvica se stavlja na mikrofon kada bi se mikrofon koristio na otvorenom prostoru. Ako se mikrofon koristi u zatvor enim prostorijama i ako je mikrofon smjeten najmanje pola metra od osobe koja gov ori, spuvicu nije potrebno stavljati. Razina optimalne glasnoe govora nalazi se iz meu 50 i 70 dB SPL, mjereno prema ''A-weight'' standardu (A krivulja koristi izof onsku korekciju prilikom mjerenja razine glasnoe umjerenih intenziteta zvuka u ko je se ubraja i govorna komunikacija). Ova ''Aweight'' izofonska korekcija najbol je odgovara fiziolokim karakteristikama normalnog sluha u svakodnevnoj komunikaci ji pa se ''A-krivulja'' u mjerenju jo naziva i ''filtar uha''. Mjerni mikrofon i digitalni logopedski set su kalibrirani te su dobiveni rezultati objektivni. Ras pon mjerne skale od 40 do 120 dB u potpunosti zadovoljava potrebe mjerenja. Tako npr. vrlo tihi govor ne pada ispod razine od 40 dB (prosjena razina buke u dnevn oj sobi ili tihom uredu iznosi oko 45 do 50 dB) normalan razgovor ima prosjenu gl asnou 60 dB a glasan govor oko 70 dB. Ovaj SPL-metar kalibriran je za ''A'' i ''C '' mjerni standard (A-standard se koristi za zvukove kojima se glasnoe kree u podr uju normalne razine poput govorne komunikacije dok se C-standard koristi za mjere nja vrlo glasnih zvukova poput vrlo bunih strojeva i tvornica). Osim ''A'' i ''C' ' mjernih standarda, postoji mogunost da se razina zvuka mjeri u potpunosti linea rno bez izofonske korekcije ako odaberemo opciju ''OFF''. 4.6.3.1. PODRUJE PRIMJENE MIKROFONA esta uporaba preglasnog govora (iznad 70 dB SPL) moe dovesti do poremeaja glasa (ob ino se kao posljedica javlja hiperkinetika disfonija, a ukoliko se pravovremeno ne rehabilitira mogu se javiti i dodatne tekoe poput nastanka nodula ili ulkusa na g lasnicama). 62

Stoga je vano tedjeti glas a osobito u sluajevima kada je ve dolo do tekoa s glasom od osno do disfonije. Osim osoba s disfonijom, kontrola razine glasnoe govora predst avlja problem i svim osobama s oteenjem sluha pa je tijekom rehabilitacije sluanja i govora potrebno posvetiti pozornost i ovom segmentu govorne komunikacije. Najs igurniji nain kontrole glasnoe glasa i govora je objektivno mjerenje glasnoe a to j e mogue izvesti pomou digitalnog logopedskog seta i dodatnog mjernog mikrofona Beh ringer ECM8000. SPL-metar na digitalnom logopedskom setu vrlo je jednostavan za uporabu (aktivira se jednim pritiskom na tipku ''METER'') te na displeju u realn om vremenu istovremeno daje numeriki i grafiki prikaz razine glasnoe. Grafiki prikaz u obliku horizontalne svjetlee naranaste trake vizualno je vrlo jednostavan za ko ntrolu glasnoe i kod male djece. Mjerni mikrofon treba staviti na stalak na udalj enosti od 1 metar od govornika, najbolje u visini glave osobe koja govori (ako o soba ili pacijent sjede za radnim stolom, mikrofon je najbolje postaviti na stal ak na stol na preporuenoj udaljenosti te ga usmjeriti prema govorniku). Na ekranu e se u realnom vremenu konstantno prikazivati razina intenziteta zvuka u SPL dec ibelima (horizontalna ito-naranasta traka) s brojanim prikazom trenutno izmjerenog intenziteta. Osim trenutnog intenziteta, SPL metar konstantno prikazuje i najviu izmjerenu vrijednost intenziteta - PEAK (kao malu vertikalnu liniju na traci za mjerenje te kao brojanu vrijednost na desnoj strani ekrana). Ako uvjebavamo optima lnu glasnou govora ovo e nam biti korisno da uoimo da li je intenzitet prekoraio 70 dB to se smatra gornjom granicom normalne glasnoe. Vrne vrijednosti (''pikove'') moe mo uvijek ponititi (''resetirati'') pritiskom na tipku C pa e SPL metar ponovo zap oeti s mjerenjem vrnih vrijednosti. Ukoliko elimo promatrati spektar zvuka koji mje rimo, pritisnut emo RTA tipku te u meniju RTA-1 pritiskanjem tipke B odabrati u s rednjem pravokutniku s lijeve strane ekrana RTA MIC IN. Slika 47. Prikaz spektra pomou mjernog mikrofona 63

4.8. FREKVENCIJSKE KARAKTERISTIKE TERCNIH FILTARA Ureaj ULTRACURVE DEQ2496 ima standardizirane treinsko -oktavne pojasne filtre iji s u parametri usklaeni s meunarodnim standardima i preporukama (ISO R 266, DIN 401 i ANSI S1.6-1976). Tablica 1 . Standardne frekvencije tercnih filtara red. br. filtra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 2 5 26 27 28 29 30 31 centralna frekvencija filtra (Hz) 20 25 31,5 40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630 800 1000 1250 1600 2000 2500 3150 4000 5000 630 0 8024 10000 12500 16000 20000 frekvencijski pojas (Hz) 17,8 - 22,4 22,4 - 28,2 28,2 - 35,5 35,5 - 44,7 44,7 - 56,2 56,2 - 70,8 70,8 - 89,1 89,1 - 112 112 - 141 141 - 178 178 - 224 224 - 282 282 - 355 355 - 447 447 - 562 562 - 708 708 - 891 891 - 1120 1120 - 1410 1410 - 1780 1780 - 2240 2240 - 2820 2820 - 3550 3550 - 4 470 4470 - 5620 5620 - 7080 7080 - 8910 8910 - 11200 11200 - 14100 14100 - 17800 17800 - 22400 64

Slika 48. Tercni i oktavni pojasni filtar Karakteristika filtra prikazan je na s lici lijevo. ute povrina prikazuje tercni filtar a plava (pozadina) oktavni. 4.9. DISKONTINUIRANE I KONTINUIRANE VERBOTONALNE OPTIMALE Tablica 2. Centralne frekvencije glasovnih optimala u logopedskom setu GLAS centralne frekvencije tercnih filtara (Hz) A 800 1000 1250 1600 E 500 3150 O 400 500 630 800 I 200 250 2500 3150 U 160 200 315 400 P 500 T 500 630 3150 4000 K 630 800 1600 2000 B 400 500 1250 1600 D 250 315 G 400 500 1600 2000 S 250 315 5000 6300 630 800 5000 6300 F 630 800 400 8024 10000 630 800 1600 2000 V 630 800 1250 1600 3 Verbotonalne optimale (Orlandi, 1965)

500 630 2 1250 1600 2000 2500 1600 2000 Z

VT3) OPTIMALA 800 1600 1600 3200 400 800 3200 6400 200 400 400 800 1600 3200 800 1600 200 400 3150 1200 2400 400 800 6400 12800 1600 3200 1200 2400 4800 9600 25 00 1200 2400 300 600 65

M N NJ H C D L LJ R J 250 200-250 200 500 630 630 630 630 500 500 250 500 630 315 315 250 630 800 800 800 800 630 630 315 630 800 1250 1600-2000 2500 2000 10000 1600 2500 2500 2500 1600 3150 1250 3150 1600 2000 150-300 1.2-2.4 2500-3150 150-300 1.6-3-2 3150 150-300 1.6-3.2 2500 60 0 1200 12500 3200 6400 2000 1600 3200 3150 3200 6400 3150 1200 2400 3150 2400 48 00 2000 600 1200 4000 1600 3200 1600 800 1600 4000 2400 4800 Veini logopeda su malo ili samo djelomino poznata istraivanja slunog percipiranja gl asova pa logopedi uglavnom koriste samo tzv. kontinuirane optimale gdje je za sl uanje pojedinog glasa definiran kontinuirani frekvencijski pojas irine jedne oktav e (osim glasova M, N i NJ koji imaju dvije odvojene oktave koje ine diskontinuira nu optimalu). Meutim, istraivanja s tercnim filtriranjem spektra i mogunostima perc epcije, odnosno sluanja i prepoznavanja glasova utvrdila su da se svi glasovi pod jednako dobro sluaju i na diskontinuiranim podrujima (Desnica-erjavi, 1982., Heever, M. 1985.). Utvreno je da se jedino vokali A i O sluaju na kontinuiranom podruju, do k se svi drugi vokali i konsonanti mogu sluati na diskontinuiranim ili kontinuira nim frekvencijskim pojasevima. tovie, frikativi i afrikati te glasovi R, L i LJ bo lje se percipiraju na diskontinuiranim pojasevima. Diskontinuirane su optimale k od svih glasova locirane na dva odvojena pojasa. Pri tome, irina pojedinih pojase va nije uvijek ista, ve varira od jedne treine pa do cijele oktave. Logika diskont inuiranog filtriranja danas postaje dominantna u svim tehnologijama namijenjenim govornoj komunikaciji (od telefonije do slunih pomagala). Dosadanje su se filtars ke tehnologije (uglavnom analogna tehnika) zasnivale na kontinuiranim - oktavnim perceptivnim optimalama to je bilo jednostavnije i prikladnije za rukovanje ureaj ima. Uporaba tercnih filtara u analognoj izvedbi bila je i prije mogua, ali je uj edno bila i nepraktina zbog velikog broja filtara i potenciometara koje bi trebal o runo podeavati za svaku terapiju i svakog pacijenta (da bi se pokrilo cijelo ujno podruje potrebno je 30 tercnih filtara, a to znai u runo podeavanje 30 potenciometa ra). Primjenom kompjuterizirane tehnologije (DSP digitalnog signalnog procesiran ja) i tercnog filtriranja kao to je na ULTRACURVE PRO DEQ2496, omogueno je finije i preciznije postavljanje odgovarajuih filtarskih krivulja u skladu s diskontinui ranim perceptivnim optimalama, a cijeli je postupak pojednostavljen. 66

Primjenom DSP tehnologije vri se samo inicijalno setiranje i podeavanje ureaja impl ementiranjem odgovarajueg software-a koji moe pamtiti gotovo neogranien broj razliit ih, unaprijed definiranih, filtarskih krivulja. Pojedine krivulje s eventualnim dodatnim efektima pozivaju se iz memorije vrlo brzo (za pozivanje bilo kojeg pro grama potrebno je samo nekoliko sekundi!). Time se u terapiji mogu primijeniti m nogo sloenije i zahtjevnije aplikacije i ne postoji mogunost greke pri rukovanju. 4.10. LISTA PROGRAMIRANIH FILTARSKIH KRIVULJA 4.10.1. PERCEPTIVNE OPTIMALE GLASOVA

Tablica 3. Lista memoriranih programa za govor u logopedskom setu PREGLED INICIJALNI PROGRAMI S Z C PROGRAM 0 1 2 3 4 5 6 7 D 8 9 10 11 12 13 L Lj R 14 15 16 K G T D 17 18 19 20 M N Nj P 21 22 23 OPIS INITIAL DATA DIREKTAN KANA L S - OPTIMALA Z - OPTIMALA C - OPTIMALA S+Z+C - SKUPNA OPTIMALA - OPTIMALA - OP TIMALA - OPTIMALA - OPTIMALA - OPTIMALA D - OPTIMALA +++++D - SKUPNA. OPTIMALA L MALA LJ - OPTIMALA R - OPTIMALA K - OPTIMALA G - OPTIMALA T - OPTIMALA D - OPTIM ALA M - OPTIMALA N - OPTIMALA NJ - OPTIMALA P - OPTIMALA 67

B F H V J SUPSTITUCIJA > T SUPSTITUCIJA > D 24 25 26 27 28 29 30 B - OPTIMALA F - OPTIMALA H - OPTIMALA V - OPTIMALA J - OPTIMALA BEZVUNI FRIKATIV I I AFRIKATE > T ZVUNI FRIKATIVI I AFRIKATE > D 4.10.2. SLUANJE I GOVOR Tablica 4. Lista dodatnih memoriranih programa u logopedskom setu PREGLED PROGRAM 32 SLUNA POMAGALA 33 34 35 OPIS OTICON - SUMO MD (SLUNO POMAGALO) OTICON - SYNCRO (SLUNO POMAGALO) SIEMENS - INFINITI - 1 (SLUNO POMAGALO) SIEMENS INFINITI - 2 (SLUNO POMAGALO) RAZUMLJIVOST GOVORA -1 RAZUMLJIVOST GOVORA -2 RAZU MLJIVOST GOVORA -3 GOVORNI FORMANTI OPTIMALNA RAZUMLJIVOST GOVORA - FORMANTI FREKVENCIJSKE STIMULACIJE 36 37 38 39 40 41 42 43 OVI PROGRAMI RADE PO ISTOM PRINCIPU KAO PHONAK EDULINK NISKO FREKVEN. PODRUJE 16 Hz - 600 Hz VISOKO FREKVEN. PODRUJE 3 kHz - 20 kHz NISKO + VISOKO FREKVEN. PODRUJE DELAY: 0 - 300 MILISEKUNDI FONOMETAR RUIASTI UM VIBROTAKT ILNA STIMULACIJA A - OPTIMALA E - OPTIMALA I - OPTIMALA O - OPTIMALA U - OPTIMAL A POSEBNI PROGRAMI 44 45 46 47 48 VOKALI 49 50 51 68

4.11. IZJEDNAENOST FIZIOLOKE RAZINE GLASNOE Takoer treba napomenuti da je prilikom setiranja programiranih krivulja izvrena i korekcija glasnoe i njeno trajno memoriranje za svaku krivulju. Ovo setiranje je izvreno pomou dodatnog ureaja Real Time Analyser, Type 2123, Bruel and Kjaer. To je izvreno tako da je iz ovoga analizatora generiran bijeli um, te proputen kroz cije li sklop aparata Behringer, te ponovo vraen na RTA 2123. Pri tome je na RTA 2123 mjerena energetska gustoa spektra (Energy Spectrum Density) sa simulacijom filtra uha (A Weigt krivulja). Promatranjem A-krivulja, svi su intenziteti na pojedinim DSP programima prema potrebi korigirani kako bi se na izlaznom pojaalu dobila ist a razina glasnoe, bez obzira na spektralne karakteristike dotine krivulje. Time je postignuta jednaka fizioloka razina glasnoe za sve memorirane programe. Zahvaljuj ui ovim dodatnim postavkama, logoped ne mora stalno provjeravati razinu glasnoe na slualicama jer e ona biti na svim programima uvijek podjednaka i usklaena s fiziol okim karakteristikama sluanja (izofonska korekcija). Glasnoa se, po potrebi, moe odv ojeno podeavati i memorirati za lijevi i desni kanal. 4.12. MOGUNOST STEREOFONSKOG SLUANJA Ve je u tehnikim karakteristikama ureaja bilo spomenuto da je cijela aparatura napr avljena u stereo tehnici. To znai da se potpuno neovisno i razliito mogu kreirati spektralne karakteristike za lijevi i desni kanal. Ukoliko elimo razliitost ili is tovjetnost, to postiemo ulaskom u EQ setup te jednostavno mijenjamo opciju STEREO LINK (OFF/ON). Istom opcijom moemo mijenjati i glasnou za svaki kanal posebno. 4.13. PROGRAMSKE POSTAVKE U LOGOPEDSKOM SETU Tablica 5. Opis programa u logopedskom setu PROGRA M 0 1 2 3 4 NAZIV INITIAL DATA DIREKTAN KANAL S - OPTIMALA Z - OPTIMALA C - OPTIMALA OPIS nefiltrirani zvuk - u kombinaciji sa real time analizatorom pogodan za vjebe i impostiranje glasa sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logat omima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i 69

rijeima 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 S+Z +C SKUPNA OPTIMALA - OPTIMALA - OPTIMALA - OPTIMALA - OPTIMALA - OPTIMALA D - OPT IMALA +++++D - SKUPNA. OPTIMALA L - OPTIMALA LJ - OPTIMALA R - OPTIMALA K - OPTIMALA G - OPTIMALA T - OPTIMALA D - OPTIMALA M - OPTIMALA N - OPTIMALA NJ - OPTIMALA P - OPTIMALA B - OPTIMALA F - OPTIMALA H - OPTIMALA V - OPTIMALA J - OPTIMALA BEZV UNI FRIKATIVI I sigmatizam - istovremena korekcija ue skupine glasova (S, Z, C) na optimali - pogodno u korekciji u reenicama (prii) sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optima li - pogodno u logatomima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optimali - po godno u logatomima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logato mima i rijeima sigmatizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima sigmatizam - istovremena korekcija ire skupine glasova na optimali pogodno u korekciji u reenici (prii) lambdacizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama lambdacizam - korekcija glasa na optimali - pog odno u logatomima i rijeima i reenicama rotacizam - korekcija glasa na optimali pogodno u logatomima i rijeima i reenicama kapacizam - korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama gamacizam - korekcija glasa na optim ali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama tetacizam - korekcija glasa na op timali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama deltacizam - korekcija glasa n a optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama nazalnost - korekcija glas a na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama nazalnost - korekcija g lasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama nazalnost - korekcij a glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama korekcija glasa n a optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama korekcija glasa na optimal i - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama korekcija glasa na optimali - pogod no u logatomima i rijeima i reenicama korekcija glasa na optimali - pogodno u loga tomima i rijeima i reenicama korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima i reenicama Tetizam i sigmatizam (supstitucija skupine glasova sa /T/ . Ovaj progra m pomae u maksimalnoj eliminaciji glasa /T/ 70

30 AFRIKATE > T ZVUNI FRIKATIVI I AFRIKATE > D Tetizam i sigmatizam (supstitucija skupine glasova sa /D/ . Ovaj pprogram pomae u maksimalnoj eliminaciji glasa /D/ Tablica 6. Opis dodatnih programa u logopedskom setu PROGRA M NAZIV OTICON - SUMO MD (SLUNO POMAGALO) OTICON - SYNCRO (SLUNO POMAGALO) SIEMENS INFINITI 1 (SLUNO POMAGALO) SIEMENS - INFINITI 2 (SLUNO POMAGALO) OPIS 32 33 34 35 Sva etiri programa slue za rehabilitaciju sluanja i govora kod slunih oteenja. Pacijen tu treba maknuti njegov sluni aparat, zatim staviti slualice i pojaati glasnou kolik o je potrebno. Poeljno je isprobati sva etiri programa te na kraju odabrati progra m za kojega pacijent utvrdi da mu najvie odgovara i pomae u razumijevanju govora. 36 RAZUMLJIVOST GOVORA -1 37 RAZUMLJIVOST GOVORA -2 38 39 RAZUMLJIVOST GOVORA -3 GOVORNI FORMANTI NISKO FREKVEN. PODRUJE 16 Hz 600 Hz VISOK O FREKVEN. PODRUJE 3 kHz - 20 kHz NISKO + VISOKO FREKVEN. PODRUJE DELAY: 0 - 300 M ILISEKUNDI Ovi programi poboljavaju razumljivost govora. Poeljno je isprobati sva etiri progra ma te na kraju odabrati program za kojega pacijent utvrdi da mu najvie odgovara i pomae u razumijevanju govora. Ovi se programi mogu koristiti kod djece s jezinim tekoama, disfazijom, disleksijom (itanje sa slualicama), zatim kod djece s ADHD (hip eraktivnost, smanjena panja i koncentracija), kod senzorike afazije (ako pacijent e li raditi sa slualicama) te kod sumnje na lo fonematski sluh te kod djece s poremea jima slunog procesiranja. OVI PROGRAMI RADE PO ISTOM PRINCIPU KAO PHONAK EDULINK Isticanje govornih formanta (koristi se kao i za prethodna tri programa). Niske frekvencijske stimulacije (mogu se koristiti kod oteenja sluha). Uz slualice mogue j e prikljuiti i vibrator za vibrotaktilnu stimulaciju. Visoke frekvencijske stimul acije (mogu se koristiti kod oteenja sluha). Izvan-govorno podruje (diskontinuitet) moe se koristiti na poetku terapije (''razbijanje pogrenih slunih navika'') kod dis lalija ili loeg fonematskog sluha. Koristi se kod mucanja a moe se koristiti i kod dizartrije (za smirivanje govora) te kod motorike afazije (ako pacijentu to odgo vara). 40 41 42 43 71

44 FONOMETAR 45 RUIASTI UM VIBROTAKTILNA STIMULACIJA A - OPTIMALA E - OPTIMALA I - OPTIMALA O - OPT IMALA U - OPTIMALA 4.13.1. KOREKTIVNE OPTIMALE 46 47 48 49 50 51 Slui za mjerenje relativne razine intenziteta govornog zvuka. Kod pacijenata koji imaju problem u kontroli glasnoe govora (pretih ili preglasan govor). Kod sumnje na psihogenu disfoniju aplicira se um preko slualica s jaim intenzitetom (da se po stigne efekt maskiranja vlastitog govora). Ukoliko pod ovim okolnostima osoba s disfonijom progovori normalnom glasnoom to je indikacija da bi se moglo raditi o psihogenoj disfoniji. Koristi se bez slualica sa prikljuenim vibratorom za vibrota ktilnu stimulaciju i percepciju zvuka. korekcija glasa na optimali - pogodno u l ogatomima i rijeima Etacizam: korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima korekcija glasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima korekcija g lasa na optimali - pogodno u logatomima i rijeima korekcija glasa na optimali - p ogodno u logatomima i rijeima Kao to se vidi iz priloenih tablica, postoji nekoliko tipova filtarskih krivulja. Krivulje su prilagoene pojedinim vrstama poremeaja (npr. dislalija, mucanje, oteenja sluha i sl.), ali i pojedinim oblicima poremeaja. Isto tako, pripremljene su kri vulje za pojedine skupine glasova koji imaju vrlo sline akustike karakteristike il i su supstituirani istim glasovima. Svaki logoped moe sam prema potrebi kreirati i memorirati filtarsku kombinaciju koja mu je potrebna. Neki primjeri ovakvih fi ltarskih krivulje prikazani su i opisani u slijedeem poglavlju. 4.13.1.1. NEKOLIKO PRIMJERA FILTARSKIH KRIVULJA 4.13.1.1.1. KONTINUIRANE I/ILI DISKONTINUIRANE OPTIMALE Slika 49. Postava filtra za VT kontinuiranu optimalu glasa 72

Slika 50. Postava filtra za kombiniranu optimalu glasa Slika 51. Postava filtra za diskontinuiranu optimalu glasa Optimale pojedinih gl asova zasnivaju se na udruenom djelovanju diskontinuiranih i kontunuiranih optima la. Na ovom primjeru prikazana je VT kontinuirana optimala glasa // (zelena), dis kontinuirana optimala (plava) te udruena kombinacija obje optimale (be boja). Disk ontinuirane optimale kod gotovo svih glasova locirane su na dva odvojena pojasa. Pri tome, irina pojedinih pojaseva nije uvijek ista, ve varira od jedne treine pa do cijele oktave. Istraivanja su pokazala da se glasovi dobro sluaju i na diskonti nuiranim podrujima (Desnica-erjavi, 1982., Heever, M. 1985). Jedino se vokali A i O sluaju na kontinuiranom podruju dok se svi drugi vokali i konsonanti mogu sluati na diskontinuiranim ili kontinuiranim frekvencijskim pojasevima. Osobito se dobro percipiraju na diskontinuiranim pojasevima frikativi i afrikati, te glasovi R, L i LJ. 73

4.13.1.2. SKUPNE DISKONTINUIRANE PERCEPTIVNE OPTIMALE

Slika 52. Skupna diskontinuirana optimala glasova S, Z i C Skupne diskontinuiran e perceptivne optimale istovremeno omoguuju dobru razumljivost pojedine skupine g lasova koji imaju sline artikulacijsko-akustike karakteristike i koji se udrueno po javljuju kod poremeaja artikulacije (npr. S, Z, C - ua skupina sigmatizma ili , , , , D - ira skupina). Logopedima je poznato da gotovo nikada nije poremeen samo jedan glas u sigmatizmu, a poremeaj zahvaa cijelu skupinu (ponekad obje). Isto tako, ter apija se ne moe provoditi izolirano samo na jednom glasu, ve se ona provodi simult ano na cijeloj skupini ili barem na parovima glasova (zvuni + bezvuni). Stoga se p okazalo korisnim upotrijebiti takav nain filtriranja koji e omoguiti dobru percepci ju cijele skupine glasova. 4.13.1.3. KRIVULJE ZA POJEDINE TIPOVE SLUNIH OTEENJA Slika 53. Korektivna optimala za oteenja sluha s pojaanjem na3 kHz 74

Slika 54. Korektivna optimala s pojaanjem na3 kHz (aparat Siemens) ULTRACURVE PRO DEQ2496 vrlo je pogodan i za sluni trening i rehabilitaciju kod oteenja sluha. Zah valjujui mogunosti memoriranja bilo koje filtarske kombinacije, mogue je za svakog pacijenta sa slunim oteenjem setirati individualnu krivulju koja e se koristiti tije kom rehabilitacije. Prilikom odreivanja filtarske krivulje svakako treba imati uv id u podatke iz audiograma, zatim treba pogledati kakvi su parametri i krivulje slunog aparata (ako ga pacijent koristi) i preporuuje se izvriti dodatno trijano isp itivanje sluha pomou ton-generatora koji je ugraen u Ultracurve. Na ovom aparatu p ostoje ve memorirana etiri programa koji zadovoljavaju ope karakteristike veine sluni h aparata (ovdje je za primjer uzeta frekvencijska karakteristika jednog slunog a parata proizvodnje Siemens, te programirana krivulja koja naglaava dijelove spekt ra oko 3 kHz (vidljiva je slinost krivulja). 4.13.1.4. KRIVULJE ZA USPORAVANJE I SJENENJE GOVORA Slika 55. Sjenenje spektra uz delay efekt 75

Program je namijenjen za usporavanje brzine govora i smanjenje napetosti. Ovo se postie simultanim koritenjem opcije delay-efekta i filtriranja govornoga spektra. Delay u govoru izaziva Lee-efekt koji dovodi do usporavanja brzine govora to je jedan od preduvjeta za smanjenje ili potpuno uklanjanje mucanja. Drugi je bitan element u terapiji smanjenje napetosti miia larinksa. Na akustikom planu to se moe p ostii sniavanjem frekvencije osnovnog laringalnog tona i smanjivanjem glasnoe govor a, a to se postie setiranim filtarskim krivuljama na spomenutim programima. Delay se moe u svakom trenutku aktivirati ili iskljuiti uz bilo koji program, kao to se parametri kanjenja signala takoer mogu i memorirati uz bilo koju programiranu kriv ulju. U sadanjoj aplikaciji delay je ve unaprijed definiran na 100 ms a moe se vari rati od 0 do 300 ms. Zahvaljujui velikim mogunostima setup-a, delay-efekt se moe ge nerirati kao mono signal (identian efekt na oba uha), zatim kao stereo signal (ra zliita vremena kanjenja odvojeno za lijevi i desni kanal) te efekt dvostrukog kanje nja koje se moe istovremeno pojavljivati na oba kanala ili odvojeno kanjenje za sv aki kanal. 4.13.1.5. OPTIMALNA RAZUMLJIVOST GOVORA I GOVORNI FORMANTI Ovi programi poboljavaju razumljivost govora. Poeljno je isprobati sva etiri progra ma te na kraju odabrati program za kojega pacijent utvrdi da mu najvie odgovara i pomae u razumijevanju govora. Ovi se programi mogu koristiti kod djece s jezinim tekoama, disfazijom, disleksijom (itanje sa slualicama), zatim kod djece s ADHD (hip eraktivnost, smanjena panja i koncentracija), kod senzorike afazije (ako pacijent e li raditi sa slualicama) te kod sumnje na lo fonematski sluh te kod djece s poremea jima slunog procesiranja. Ovi programi rade po istom principu kao Phonak Edulink. Program br. 36 (''nasa''). Strunjaci NASA-e (Amerike svemirska agencije) ustanovi li su da je za dobru razumljivost govora potrebno filtriranjem propustiti slijed ee frekvencijske pojaseve: Tablica 7. Frekvencijski pojasevi znaajni za govor (NAS A) pojas 1. 2. 3. frekvencijski raspon (Hz) 300 - 400 900 - 1900 2500 - 3000 76

Program br. 37 (''sil''). Nivo ometanja govora (SIL Speech Interference Level), odreuje maksimalnu udaljenost na kojoj je mogu normalan razgovor. Prema ISO standa rdu SIL se dobiva mjerenjem podruju oktava s centralnim frekvencijama od 0,5 1,2 i 4 kHz, a zatim se u posebnoj tablici oita maksimalna udaljenost u metrima s koj e je mogue sluanje govora uz zadovoljavajuu razumljivost. To su ujedno i frekvencij e odgovorne za dobru razumljivost govora. Tablica 8. Frekvencijski pojasevi znaaj ni za govor (SIL) pojas 1. 2. 3. centralne frekvencije (Hz) 500 1.200 4.000 Program br. 38 (''rasti''). Indeks brzine prijenosa govora (RASTI Rapid Speech T ransmision Index) mjeri nivo subjektivne razumljivosti govora. Postupak mjerenja RASTI-a sastoji se u generiranju ruiastog uma u podrujima oko 500 Hz i 2 kHz, a um j e moduliran niskim frekvencijama od 0,7 do 11,8 Hz. Spomenuti um se prima preko p osebnog prijemnika, koji osim generiranog uma, prima i druge eventualne ometajue z vukove (buku), a uz to mjeri i vrijeme reverberacije zvuka. Odgovarajuim matematik im postupkom dobiva se brojana vrijednost RASTI-a koja se kree u rasponu od 0 do 1 ( 0 - 0,30 oznaava lou razumljivost 0,45 - 0,60 zadovoljavajuu, a 0,75 - 1,00 odlin u razumljivost govora). Tablica 9. Frekvencijski pojasevi znaajni za govor (RASTI ) pojas 1. 2. centralne frekvencije (Hz) 500 2.000 Program br. 39 (govorni formanti). Prva tri govorna formanta takoer se smatraju n ajvanijim za prijenos i razumijevanje govora. Njihove pribline centralne vrijednos ti frekvencija prikazane su u tablici. Tablica 10. Frekvencijski pojasevi znaajni za govor (govorni formanti) pojas 1. 2. 3. centralne frekvencije (Hz) 500 1.500 2.500 77

Unato sloenoj i sofisticiranoj tehnologiji logopedski set je vrlo jednostavan za r ukovanje (dovoljna je osnovna edukacija logopeda ili audiorehabilitatora za rad s ureajem u trajanju od samo tri sata). Najstariji ureaji su u uporabi ve punih 10 godina i nitko od logopeda ili audiorehabilitatora koji ga koriste nije ''izbaci o'' logopedski set iz uporabe. U setu je ve unaprijed pripremljeno i pohranjeno 4 5 gotovih programa koji se jednostavno i brzo mogu aktivirati. Set radi potpuno neovisno i nije mu potrebno dodatno raunalo. Logopedski set je skup niza aplikaci ja u kojima se digitalno signalno procesiranje koristi kao nova metoda u obradi zvuka i nije ogranien niti vezan uz neku odreenu metodu rehabilitacije. Primjenjiv je u veini rehabilitacijskih postupaka vezanih uz glas govor i sluanje (kao i raun alo bez kojega bi danas bilo nemogue raditi). Moe ga se koristiti uz bilo koju met odu ili nain rehabilitacije. Rad s logopedskim setom ne iskljuuje uporabu klasinih metoda i tehnika (npr. vjebe motorike artikulatora, primjenu razliitih logopedskih sondi, patule i sl.) ali njegovom primjenom moemo u mnogim aspektima poboljati i u brzati proces rehabilitacije. Logopedski set predstavlja inovaciju u obradi zvuno g signala koristei digitalno signalno procesiranje (DSP) koje omoguava brzu i prec iznu obradu zvuka gotovo istom kvalitetom i brzinom kako to radi i ljudski mozak . Unato visokoj tehnologiji vrlo je jednostavan za rukovanje. U setu je ve unaprij ed pripremljeno i pohranjeno 50 gotovih programa (aplikacija) koji se jednostavn o i brzo mogu aktivirati. Set nije ogranien niti vezan uz neku odreenu metodu reha bilitacije i moe se koristiti u veini rehabilitacijskih postupaka i uz bilo koju m etodu ili nain rehabilitacije. Logopedski set moe se koristiti u dijagnostici glas a i govora a osobito na podruju terapije poremeaja govora (dislalija, dizartrija, mucanje) ili kod oteenja sluha. Zahvaljujui raznolikim mogunostima filtriranja i din amikom procesiranju zvuka izuzetno je pogodan u rehabilitaciji govora i sluanja ko d djece s kohlearnim implantatom. Logopedski set koristi se ve 10 godina u Hrvats koj i Bosni i Hercegovini u oko 100 institucija i od velike je pomoi u svakodnevn om radu. Moglo bi se rei da je postao dio standardne opreme koju bi trebao imati svaki logoped ili audiorehabilitator. 78

5. VREMENSKE I SPEKTRALNE KARAKTERISTIKE GOVORA 5.1. VREMENSKE I INTENZITETSKE K ARAKTERISTIKE GLASOVA Na uzorku od 10 djeaka normalnog govornog statusa prosjene dobi 10 godina i 6 mjes eci izmjereni su slijedei parametri govora (Heever, 1996). Tablica 11. Vremenski p arametri govora Mean fundamnetalna frekvencija (F0) 252,2 Hz intenzitet F0 70,56 dB trajanje okl uzije glasa /T/ 76,72 ms trajanje eksplozivnog uma glasa /T/ 19 ms trajanje okluz ije glasa /K/ 76,1 ms trajanje eksplozivnog uma glasa /K/ 23,0 ms trajanje vokala /E/ u rijei ''teta'' 129,7 ms trajanje vokala /A/ u rijei ''teta'' 239,7 ms traja nje glasa /S/ u rijei ''slika'' 170,3 ms trajanje vokala /I/ u rijei ''slika'' 97, 5 ms trajanje vokala /A/ u rijei ''slika'' 211,2 ms trajanje vokala /E/ u rijei '' meso'' 128,9 ms trajanje glasa /S/ u rijei ''meso'' 160,7 ms trajanje vokala /O/ u rijei ''meso'' 220,2 ms trajanje glasa // u rijei ''uma'' 152,1 ms trajanje vokala /U/ u rijei ''uma'' 132,9 ms trajanje vokala /A/ u rijei ''uma'' 217,2 ms trajanje vokala /A/ u rijei ''aa'' 149,7 ms trajanje glasa // u rijei ''aa'' 135,7 ms 79

6. AKUSTIKA ANALIZA GLASA I GOVORA U DIJAGNOSTICI 6.1. ISPITIVANJE MOTORIKE GOVOR A - DIJADOHOKINEZA Dijadohokineza ili dijadohokinetika brzina je pojam koji se susree u neurologiji i logopediji. U neurologiji se odnosi na sposobnost vrenja brzih antagonistikih pok reta na rukama i nogama a ispituje se kombinacijama pokreta kao npr. stiskanjem/ otvaranjem ake, udaranje dlanovima po natkoljenicama, pomicanje prstiju kao da se svira klavir i sl. Nemogunost ili nepreciznost izvoenja ovakvih pokreta naziva se adijadohokineza. Dijadohokineza u govoru (Diadochokinetic rate - DDK) mjeri kak o brzo neka osoba moe proizvesti seriju brzih uzastopnih izmjenjujuih glasova. Najee se trai uzastopno ponavljanje serije slogova s kombinacijom konsonant-vokal (''pa -ta-ka'' ili ''pa-pa-pa''). Umjesto pojma dijadohokineza moe se koristiti i termin ''maksimalna govorna brzina ponavljanja''. Cilj ispitivanja dijadohokineze je p rocjena maksimalne brzine pomicanja artikulatora u izgovoru pri emu se mjesto art ikulacije uzastopno mijenja od prednjeg (usta) preko srednjeg dijela usne upljine (pokret jezika) do stranjeg (meko nepce). Rezultat se iskazuje kao maksimalni br oj izgovorenih slogova u odreenom vremenu (obino se uzima vrijeme od 5 do 15 sekun di, ali ispitiva mora uzeti u obzir jednako vrijeme kod svih ispitivanja). Slabij e sposobnosti (manji broj izgovorenih slogova) moe ukazivati na nedovoljnu matura ciju neuro-motornog govornog sustava ili na neuroloke ili govorne potekoe (ataksija , apraksija, dizartrija, mucanje i sl.). Prilikom ispitivanja logoped mora prvo sam demonstrirati (pokazati) to se trai od ispitanika, zatim dati ispitaniku da po kua to ponoviti i tek nakon uvjebavanja se vri pravo testiranje. Kod mlae predkolske djece moe se koristiti i neka druga serija slogova koja su djeci jednostavnija i razumljivija kod davanja uputa. To npr. moe biti neka rije koja je poznata mlaoj dj eci ali rije mora sadravati sva tri poloaja izgovora (prednji srednji stranji) kao n pr. ''patike'' ili ''patika'' (papue). Iznimno, kod mlaih se mogu koristiti i rijei s barem dva poloaja izgovora (prednji stranji) kao npr. u rijeima ''pika'' ili ''p uki''. Ispitivanje dijadohokineze kod mlae djece osobito je korisno u procjeni opi h govornih motorikih sposobnosti te kod djece sa sumnjom na mucanje. 80

Slika 56. Oscilogram mjerenja dijadohokineze (uzastopno ponavljanje slogova ''pa -pa''). Slika 57. Oscilogram mjerenja dijadohokineze (apraksija). Slika 58. Prikaz ampitudnih modulacija kod ispitivanja dijadohokineze. Slika 59. Prikaz ampitudnih modulacija kod ispitivanja dijadohokineze (apraksija ). 81

Slika 60. Grafiki prikaz izvjea rezultata dijadohokineze. Slika 61. Grafiki prikaz izvjea rezultata dijadohokineze (apraksija) Slika 62. Tablini prikaz rezultata ispitivanja dijadohokineze. 82

Slika 63. Tablini prikaz rezultata ispitivanja dijadohokineze (apraksija). 6.2. ISPITIVANJE AKUSTIKIH OSOBINA GLASA U poglavlju 6.2.1. prikazani su kratki opisi znaajnijih parametara u procjeni aku stike kvalitete glasa koje koristi raunalni program MDVP (Multi Dimensional Voice Program, Kayelemetrics). Budui da su ve neki parametri ranije objanjeni, ovdje nisu navedeni (shimmer, jitter, F0 - fundamnetalna frekvencija, HNR - odnos signal/um i sl.). 6.2.1. AKUSTIKI PARAMETRI GLASA Akustike parametre glasa moemo podijeliti prikazanih u slijedeoj tablici. u nekoliko osnovnih kategorija 83

Tablica 12. Akustiki parametri glasa izmjerena vrijednost (skala) arit. sredina mod medijan arit. sredina mod medijan arit. sredina mod medijan pojam osnovni parametri stabilna fonacija ili maksimalni fonacijski raspon govorna (ha bitualna) visina glasa dodatni parametri prosjena visina glasa frekvencijski raspon prosjena visina glasa frekvencijski raspon prosjeni intenzitet glasa mjerna jedinica Hz polutonovi Hz Hz polutonovi Hz dB MDVP parametri MPFR RANGE SF0 RANGE fundament. frekvencija glasa fonacijski intenzitet intenzitetski raspon intenzitet glasa govorni intenzitet r aspoloivi raspon habitualna glasnoa habitualni dinamiki raspon prosjek varijacije j ittera prosjek varijacije shimmera arit. sredina mod medijan fonetogram dB dB dB dB % % %, dB %, dB %, dB AIR CIR CIL JIT RPP, PPQ SHIM RAP, APQ NHR, VTI SPI jitter spektar glasa shimmer omjer signal/um 84

Tablica 13. Akustiki parametri i percepcija kvalitete glasa subjektivna percepcija glasa glas se doima kao grub, hrapav, promukao glas je uma n jer dio zrane struje stalno prolazi kroz glasnice zbog nedovoljne addukcije gla snica (air leakage), pojaana turbulencija zraka glas je napet i uman zbog pojaane t enzije glasnica (vocal hyperfunction) javlja se pojaana energija u viem dijelu spe ktra glas je tih i slab uz ujan gubitak energije na viim harmonicima engleski term in akustiki parametar Jitter Shimmer opis parametra varijacije u brzini titranja glasnica varijacije u intenzitetu zr ane struje prilikom titranja glasnica rough roughness breathiness brathy voice HNR odnos harmoninog i umnog dijela spektra strained quality strained voice Soft phonation index slabost glasa, sniena akustika energija asthenic Pojedine akustike osobine glasa imaju svoje korelate i na njihovoj percepcijskoj razini. Vrlo esto se koristi Skala za perceptualnu analizu glasa poznata pod nazi vom GRBAS. Ova je skala razvijena od strane Komiteta za testove koji ispituju fo natorne funkcije Japanskog udruenje logopeda i fonijatara (Hirano, 1981). GRBAS j e kratica poetnih slova u rijeima koje opisuju osobine glasa: Grade (generalni stu panj promuklosti) Roughness (hrapavost) Breathiness (umnost) Asthenic (asteninost slabost glasa) Strained quality (napetost). 6.2.1.1. AMPLITUDE PERTURBATION QUOTIENT (APQ) Amplitudni kvocijent perturbacije (APQ) mjeri kratkorone promjene amplituda titra nja glasnica (uzima u obzir niz od 11 uzastopnih titrajnih ciklusa). Manje je os jetljiv od Shimmera koji mjeri razlike za svaki titraj glasnica. Prisutan je kod pojaanih turbulencija zrane struje a glas s poveanim vrijednostima APQ je promukao i hrapav. APQ moe biti koristan parametar uz shimmer. 85

6.2.1.2. AMPLITUDE TREMOR INTENSITY INDEX (ATRI) Amplitudni intenzitetski tremor (ATRI) iskazuje varijacije podrhtavanja amplitud a kod fundamentalne frekvencije (osim ATRI, tremor se manifestira i u frekvencij skoj domeni FTRI). 6.2.1.3. DEGREE OF SUBHARMONIC COMPONENTS (DSH) Stupanj subharmoninih komponenti (DSH) u glasu trebao bi biti jednak nuli. DSH vr ijednost moe se poveati kod glasova u kojima dvostruka ili trostruka vrijednost su bharmonika fundamentalne frekvencije moe zamijeniti fundamentalnu frekvenciju. Ja vlja se kod diplofonije ili vrlo sporih vibracija glasnica. Ova se pojava moe poj aviti kod bolesnika s funkcionalnom disfonijom ili neurogenim govornim poremeajim a. 6.2.1.4. SOFT PHONATION INDEKS (SPI) Indeks meke fonacije (SPI) ukazuje na nedostatak potpune addukcije (zatvaranja) glasnica prilikom fonacije. Ne mora nuno ukazivati na poremeaj glasam pa poveane vr ijednosti me moraju znaiti da se radi o poremeaju. SPI pokazuje koliko vrsto se gla snice priljubljuju tijekom fonacije i ee moe biti prisutan kod pojaanog naina foniranj a. 6.2.1.5. VOICE TURBULENCE INDEX (VTI) Indeks turbulencije glasa (VTI) odnosi se omjer neharmoninog dijela spektra u pod ruju visokih frekvencija (1800-5800 Hz) prema harmoninom dijelu spektra u niem frek vencijskom podruju (70 4200 Hz). VTI mjeri relativnu razinu energije u viem umnom d ijelu spektra. VTI je vrlo esto povezan s nepotpunom addukcijom glasnica i poput omjera signal/um (HNR) ukazuje na pojaani um u glasu. 6.2.2. PARALIZA GLASNICA Paraliza moe ukljuivati jednu (unilateralna) ili obje glasnice, i jedan ili oba ivc a od svake glasnice. Uzrok paralize jedne glasnice esto je nepoznat, ali moe nasta ti kao posljedice operativnih zahvata u podruju vrata ili operacije u prsima. Ako je oteen laringealni ivac, glasnice se ne mogu kretati prema medijalnoj liniji a u zduna napetost glasnica moe ostati sauvana. Ako je kod unilateralne paralize sauvana sposobnost zdrave glasnice da pree srednju liniju kako bi dodirnula paraliziranu stranu, kvaliteta glasa i glasnoa mogu ostati dosta sauvane. 86

Slika 64. Unilateralna paraliza glasnica (mukarac, 70 god.). Tablica 14. Parametr i glasa. Unilateralna paraliza glasnica (mukarac, 70 god.) Parameter vaniji parametri su u sivom polju Average Fundamental Frequency Mean Fu ndamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fu ndamental Frequency Standard Deviation of Fo Phonatory Fo-Range in semi-tones Fo -Tremor Frequency Amplitude Tremor Frequency Length of Analyzed Sample Absolute Jitter Jitter Percent Relative Average Perturbation Pitch Perturbation Quotient Smoothed Pitch Perturbation Quotient Fundamental Frequency Variation Shimmer in dB Shimmer Percent Amplitude Perturbation Quotient Smoothed Ampl. Perturbation Q uotient Peak-to-Peak Amplitude Variation Noise to Harmonic Ratio Voice Turbulenc e Index Soft Phonation Index Fo-Tremor Intensity Index Amplitude Tremor Intensit y Index Degree of Voice Breaks Degree of Sub-harmonics Name Value Fo MFo To Fhi Flo STD PFR Fftr Fatr Tsam Jita Jitt RAP PPQ sPPQ vFo ShdB Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI FTRI ATRI DVB DSH 134.199 134.055 7.460 160.201 115.682 4.347 7 2.740 5 .797 1.003 192.352 2.579 1.558 1.574 1.552 3.239 0.795 9.212 6.170 7.066 13.196 0.133 0.081 11.136 0.700 7.061 0.000 0.000 Unit Norm(m) STD(m) Threshold Hz Hz m s Hz Hz Hz Hz Hz s s % % % % % dB % % % % 145.223 141.743 7.055 150.080 140.418 1 .349 2.095 3.655 2.728 3.000 41.663 0.589 0.345 0.338 0.561 0.939 0.219 2.523 1. 986 3.055 7.712 0.122 0.052 6.770 0.311 2.133 0.200 0.200 23.406 21.136 1.052 24 .362 23.729 0.675 1.064 3.731 1.755 0.000 36.481 0.535 0.333 0.290 0.299 0.434 0 .085 0.997 0.807 1.337 3.928 0.014 0.016 3.784 0.139 1.361 0.100 0.100 % % % % 83.200 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 1 4.120 0.950 4.370 1.000 1.000 87

Degree of Voiceless Number of Voice Breaks Number of Sub-harmonic Segments Numbe r of Unvoiced Segments Number of Segments Computed Total Number Detected Pitch P eriods 6.2.3. SPAZMODINA DISFONIJA DUV NVB NSH NUV SEG PER 3.030 0 0 1 33 129 % 0.200 0.200 0.200 0.200 95.000 433.143 0.100 0.100 0.100 0.100 0.000 0.000 1.000 0.900 0.900 0.900 Naziva se jo i spastina disfonija. Zahvaa miie larinksa koji upravljaju govorom. Tije kom govora glas varira zbog povremenih greva miia glasnica (tremor, koji moe zahvati ti i druge miie tijela). Govor je hrapav, kretav, napet, podrhtavajui, promukao. Isp rekidan je grevima i na trenutke moe potpuno izostati. Spazmodina disfonija dijeli se na adduktorni i abduktorni oblik (Lovrinevi, 2006). Slika 65. Spazmodina disfonija (ena 73 god.) Tablica 15. Parametri glasa. Spazmodin a disfonija (ena 73 god.) Parameter Average Fundamental Frequency Mean Fundamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fundamental Frequency Standard Devi ation of Fo Phonatory Fo-Range in semi-tones Fo-Tremor Frequency Amplitude Tremo r Frequency Length of Analyzed Sample Absolute Jitter Name Value Fo MFo To Fhi F lo STD PFR Fftr Fatr Tsam Jita 141.733 141.707 7.057 148.833 136.824 1.920 3 3.2 00 5.479 1.031 56.627 Unit Norm(f) STD(f) Threshold Hz Hz ms Hz Hz Hz Hz Hz s s 2 43.973 241.080 4.148 252.724 234.861 2.722 2.250 3.078 2.375 3.000 26.927 27.457 25.107 0.432 26.570 28.968 2.115 1.060 1.964 1.743 0.000 16.654 83.200 88

Jitter Percent Relative Average Perturbation Pitch Perturbation Quotient Smoothe d Pitch Perturbation Quotient Fundamental Frequency Variation Shimmer in dB Shim mer Percent Amplitude Perturbation Quotient Smoothed Ampl. Perturbation Quotient Peak-to-Peak Amplitude Variation Noise to Harmonic Ratio Voice Turbulence Index Soft Phonation Index Fo-Tremor Intensity Index Amplitude Tremor Intensity Index Degree of Voice Breaks Degree of Sub-harmonics Degree of Voiceless Number of Vo ice Breaks Number of Sub-harmonic Segments Number of Unvoiced Segments Number of Segments Computed Total Number Detected Pitch Periods Jitt RAP PPQ sPPQ vFo ShdB Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI FTRI ATRI DVB DSH DUV N VB NSH NUV SEG PER 0.802 0.481 0.482 0.966 1.355 0.275 3.170 2.969 6.163 8.452 0.145 0.037 9.905 0. 553 5.008 0.000 0.000 0.000 0 0 0 34 145 % % % % % dB % % % % % % % % % 0.633 0.378 0.366 0.532 1.149 0.176 1.997 1.397 2.371 10.743 0.112 0.046 7.534 0 .304 2.658 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 92.594 713.188 0.351 0.214 0.205 0.220 1.005 0.071 0.791 0.527 0.912 5.698 0.009 0.012 4.133 0. 156 1.931 0.100 0.100 0.100 0.100 0.100 0.100 0.000 0.000 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 14.120 0 .950 4.370 1.000 1.000 1.000 0.900 0.900 0.900 Slika 66. Spazmodina disfonija (ena 73 god.), intenzitet (plava) i F0 (crvena) 6.2.4. VOKALNI NODULI Nastaju obostrano na glasnicama poput uljeva u obliku malih izboina. Javljaju se k ao posljedica neadekvatne uporabe glasa. Vokalni noduli mogu dovesti do promuklo sti, zamora glasnica i pa i obezvuavanja glasa. 89

Slika 67. Vokalni noduli (ena, 20 god.) Tablica 16. Parametri glasa.Vokalni nodul i (ena, 20 god.) Parameter Average Fundamental Frequency Mean Fundamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fundamental Frequency Standard Devi ation of Fo Phonatory Fo-Range in semi-tones Fo-Tremor Frequency Length of Analy zed Sample Absolute Jitter Jitter Percent Relative Average Perturbation Pitch Pe rturbation Quotient Smoothed Pitch Perturbation Quotient Fundamental Frequency V ariation Shimmer in dB Shimmer Percent Amplitude Perturbation Quotient Smoothed Ampl. Perturbation Quotient Peak-to-Peak Amplitude Variation Noise to Harmonic R atio Voice Turbulence Index Soft Phonation Index Fo-Tremor Intensity Index Degre e of Voice Breaks Degree of Sub-harmonics Degree of Voiceless Number of Voice Br eaks Name Value Fo MFo To Fhi Flo STD PFR Fftr Tsam Jita Jitt RAP PPQ sPPQ vFo S hdB Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI FTRI DVB DSH DUV NVB 174.201 174.177 5.741 180 .026 169.139 2.061 2 6.154 1.002 68.369 1.191 0.710 0.702 0.876 1.183 0.351 4.03 8 2.864 3.863 7.008 0.140 0.067 16.537 0.309 0.000 3.030 0.000 0 Unit Norm(f) ST D(f) Threshold Hz Hz ms Hz Hz Hz Hz s s % % % % % dB % % % % 243.973 241.080 4.14 8 252.724 234.861 2.722 2.250 3.078 3.000 26.927 0.633 0.378 0.366 0.532 1.149 0 .176 1.997 1.397 2.371 10.743 0.112 0.046 7.534 0.304 0.200 0.200 0.200 0.200 27 .457 25.107 0.432 26.570 28.968 2.115 1.060 1.964 0.000 16.654 0.351 0.214 0.205 0.220 1.005 0.071 0.791 0.527 0.912 5.698 0.009 0.012 4.133 0.156 0.100 0.100 0 .100 0.100 % % % % 83.200 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 1 4.120 0.950 1.000 1.000 1.000 0.900 90

Number of Sub-harmonic Segments Number of Unvoiced Segments Number of Segments C omputed Total Number Detected Pitch Periods 6.2.5. VOKALNE CISTE NSH NUV SEG PER 1 0 33 173 0.200 0.200 92.594 713.188 0.100 0.100 0.000 0.000 0.900 0.900 Ciste su ozljede na glasnicama koje nastaju radi zaepljenja cjevice mukozne lijezde ali se mogu javiti i zbog drugih razloga. esto uzrokuju oteklinu na suprotnoj gl asnici i mogu biti pogreno dijagnosticirane kao noduli. Za razliku od nodula, cis ta je ispunjena tekuinom. Slika 68. Mukarac, 48 godina, cista. Tablica 17. Parametri glasa. Cista iz pretho dnog primjera Parameter Average Fundamental Frequency Mean Fundamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fundamental Frequency Standard Devi ation of Fo Phonatory Fo-Range in semi-tones Length of Analyzed Sample Absolute Jitter Jitter Percent Relative Average Perturbation Pitch Perturbation Quotient Smoothed Pitch Perturbation Quotient Fundamental Frequency Variation Shimmer in dB Name Value Fo MFo To Fhi Flo STD PFR Tsam Jita Jitt RAP PPQ sPPQ vFo ShdB 92. 715 92.706 10.787 94.854 90.767 0.899 2 1.001 76.368 0.708 0.415 0.436 0.682 0.9 70 0.330 Unit Norm(m) STD(m) Threshold Hz Hz ms Hz Hz Hz s s % % % % % dB 145.223 141.743 7.055 150.080 140.418 1.349 2.095 3.000 41.663 0.589 0.345 0.338 0.561 0.939 0.219 23.406 21.136 1.052 24.362 23.729 0.675 1.064 0.000 36.481 0.535 0.3 33 0.290 0.299 0.434 0.085 83.200 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 91

Shimmer Percent Amplitude Perturbation Quotient Smoothed Ampl. Perturbation Quot ient Peak-to-Peak Amplitude Variation Noise to Harmonic Ratio Voice Turbulence I ndex Soft Phonation Index Degree of Voice Breaks Degree of Sub-harmonics Degree of Voiceless Number of Voice Breaks Number of Sub-harmonic Segments Number of Un voiced Segments Number of Segments Computed Total Number Detected Pitch Periods 6.2.6. VOKALNI POLIPI Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI DVB DSH DUV NVB NSH NUV SEG PER 3.800 2.805 4.647 7.653 0.145 0.050 16.089 0.000 0.000 3.030 0 0 1 33 91 % % % % % % % 2.523 1.986 3.055 7.712 0.122 0.052 6.770 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 95 .000 433.143 0.997 0.807 1.337 3.928 0.014 0.016 3.784 0.100 0.100 0.100 0.100 0.100 0.100 0. 000 0.000 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 14.120 1.000 1.000 1.000 0.900 0.900 0.900 Polipi obino nastaju samo na jednoj strani glasnica (nisu simetrini kao noduli) a njihov nastanak esto ima traumatsko porijeklo. Ponekad se polipi mogu rijeiti poted om glasa i medikamentima. Slika 69. ena, 59 godina (polipi) Tablica 18. Parametri glasa. ena, 59 godina, pol ipi Parameter Average Fundamental Frequency Mean Fundamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fundamental Frequency Standard Devi ation of Fo Name Fo MFo To Fhi Flo STD Value 155.505 155.489 6.431 159.955 151.8 21 1.615 Unit Hz Hz ms Hz Hz Hz Norm(f) 243.973 241.080 4.148 252.724 234.861 2. 722 STD(f) Threshold 27.457 25.107 0.432 26.570 28.968 2.115 92

Phonatory Fo-Range in semi-tones Fo-Tremor Frequency Amplitude Tremor Frequency Length of Analyzed Sample Absolute Jitter Jitter Percent Relative Average Pertur bation Pitch Perturbation Quotient Smoothed Pitch Perturbation Quotient Fundamen tal Frequency Variation Shimmer in dB Shimmer Percent Amplitude Perturbation Quo tient Smoothed Ampl. Perturbation Quotient Peak-to-Peak Amplitude Variation Nois e to Harmonic Ratio Voice Turbulence Index Soft Phonation Index Fo-Tremor Intens ity Index Amplitude Tremor Intensity Index Degree of Voice Breaks Degree of Subharmonics Degree of Voiceless Number of Voice Breaks Number of Sub-harmonic Segm ents Number of Unvoiced Segments Number of Segments Computed Total Number Detect ed Pitch Periods PFR Fftr Fatr Tsam Jita Jitt RAP PPQ sPPQ vFo ShdB Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI FTRI ATRI DVB DSH DUV NVB NSH NUV SEG PER 2 2.817 2.740 1.003 44.226 0.688 0.412 0.388 0.735 1.039 0.447 5.136 3.395 5.974 9.084 0.153 0.083 9.368 0.500 0.397 0.000 0.000 0.000 0 0 0 33 154 Hz Hz s s % % % % % dB % % % % % % % % % 2.250 3.078 2.375 3.000 26.927 0.633 0.378 0.366 0.532 1.149 0.176 1.997 1.397 2 .371 10.743 0.112 0.046 7.534 0.304 2.658 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 92 .594 713.188 1.060 1.964 1.743 0.000 16.654 0.351 0.214 0.205 0.220 1.005 0.071 0.791 0.527 0 .912 5.698 0.009 0.012 4.133 0.156 1.931 0.100 0.100 0.100 0.100 0.100 0.100 0.0 00 0.000 83.200 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 1 4.120 0.950 4.370 1.000 1.000 1.000 0.900 0.900 0.900 6.2.7. NEUROGENI POREMEAJI GLASA razliiti neuroloki problemi mogu uzrokovati potekoe u fonaciji (npr. Parkinsonova bo lest). Slika 70. Mukarac, 85 godina (Parkins). 93

Tablica 19. Parametri glasa. Mukarac, 85 godina (Parkins) Parameter Average Fundamental Frequency Mean Fundamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fundamental Frequency Standard Devi ation of Fo Phonatory Fo-Range in semi-tones Fo-Tremor Frequency Amplitude Tremo r Frequency Length of Analyzed Sample Absolute Jitter Jitter Percent Relative Av erage Perturbation Pitch Perturbation Quotient Smoothed Pitch Perturbation Quoti ent Fundamental Frequency Variation Shimmer in dB Shimmer Percent Amplitude Pert urbation Quotient Smoothed Ampl. Perturbation Quotient Peak-to-Peak Amplitude Va riation Noise to Harmonic Ratio Voice Turbulence Index Soft Phonation Index Fo-T remor Intensity Index Amplitude Tremor Intensity Index Degree of Voice Breaks De gree of Sub-harmonics Degree of Voiceless Number of Voice Breaks Number of Sub-h armonic Segments Number of Unvoiced Segments Number of Segments Computed Total N umber Detected Pitch Periods 6.2.8. EDEM GLASNICA Name Value Fo MFo To Fhi Flo S TD PFR Fftr Fatr Tsam Jita Jitt RAP PPQ sPPQ vFo ShdB Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI FTRI ATRI DVB DSH DUV NVB NSH NUV SEG PER 135.786 135.163 7.398 162.389 111. 605 9.172 7 4.819 2.963 1.001 411.596 5.563 3.013 3.634 4.777 6.755 1.382 15.378 11.730 12.951 17.678 0.391 0.276 5.615 2.064 7.667 0.000 0.000 72.727 0 0 24 33 134 Unit Norm(m) STD(m) Threshold Hz Hz ms Hz Hz Hz Hz Hz s s % % % % % dB % % % % 145.223 141.743 7.055 150.080 140.418 1.349 2.095 3.655 2.728 3.000 41.663 0. 589 0.345 0.338 0.561 0.939 0.219 2.523 1.986 3.055 7.712 0.122 0.052 6.770 0.31 1 2.133 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 0.200 95.000 433.143 23.406 21.136 1.052 2 4.362 23.729 0.675 1.064 3.731 1.755 0.000 36.481 0.535 0.333 0.290 0.299 0.434 0.085 0.997 0.807 1.337 3.928 0.014 0.016 3.784 0.139 1.361 0.100 0.100 0.100 0. 100 0.100 0.100 0.000 0.000 % % % % % 83.200 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 1 4.120 0.950 4.370 1.000 1.000 1.000 0.900 0.900 0.900

Promuklosti glasa moe biti uzrokovana edemom glasnica koji se ee javlja kod ena zreli je dobi, osobito puaa. Glas je dubok i hrapav. Poznata je i posebna vrsta Reinkeov edem koji nastaje zbog nakupljanja tekuine u Reinkeovu prostoru sluznice glasnic e. esto se naziva i puaki edem jer se najee razvija u ena koje dugotrajno pue. Glas Reinkeovim edemom je poput mukog dubokog glasa i takvu osobu bi sluanjem lako zam ijenili za muki spol. 94

Slika 71. ena 38 godina, edem glasnica Tablica 20. Parametri glasa. ena 38 godina, edem glasnica Parameter Average Fundamental Frequency Mean Fundamental Frequency Average Pitch Period Highest Fundamental Frequency Lowest Fundamental Frequency Standard Devi ation of Fo Phonatory Fo-Range in semi-tones Fo-Tremor Frequency Amplitude Tremo r Frequency Length of Analyzed Sample Absolute Jitter Jitter Percent Relative Av erage Perturbation Pitch Perturbation Quotient Smoothed Pitch Perturbation Quoti ent Fundamental Frequency Variation Shimmer in dB Shimmer Percent Amplitude Pert urbation Quotient Smoothed Ampl. Perturbation Quotient Peak-to-Peak Amplitude Va riation Noise to Harmonic Ratio Voice Turbulence Index Soft Phonation Index Fo-T remor Intensity Index Amplitude Tremor Intensity Index Degree of Voice Breaks De gree of Sub-harmonics Degree of Voiceless Name Value Fo MFo To Fhi Flo STD PFR F ftr Fatr Tsam Jita Jitt RAP PPQ sPPQ vFo ShdB Shim APQ sAPQ vAm NHR VTI SPI FTRI ATRI DVB DSH DUV 136.506 136.433 7.330 148.478 130.504 3.151 4 4.211 2.235 1.19 1 210.243 2.868 1.726 1.750 1.796 2.309 0.485 5.528 3.464 4.848 5.665 0.139 0.02 5 19.407 0.737 1.155 0.000 0.000 12.821 Unit Norm(f) STD(f) Threshold Hz Hz ms H z Hz Hz Hz Hz s s % % % % % dB % % % % 243.973 241.080 4.148 252.724 234.861 2.72 2 2.250 3.078 2.375 3.000 26.927 0.633 0.378 0.366 0.532 1.149 0.176 1.997 1.397 2.371 10.743 0.112 0.046 7.534 0.304 2.658 0.200 0.200 0.200 27.457 25.107 0.43 2 26.570 28.968 2.115 1.060 1.964 1.743 0.000 16.654 0.351 0.214 0.205 0.220 1.0 05 0.071 0.791 0.527 0.912 5.698 0.009 0.012 4.133 0.156 1.931 0.100 0.100 0.100 % % % % % 83.200 1.040 0.680 0.840 1.020 1.100 0.350 3.810 3.070 4.230 8.200 0.190 0.061 1 4.120 0.950 4.370 1.000 1.000 1.000 95

Number of Voice Breaks Number of Sub-harmonic Segments Number of Unvoiced Segmen ts Number of Segments Computed Total Number Detected Pitch Periods NVB NSH NUV SEG PER 0 0 5 39 160 0.200 0.200 0.200 92.594 713.188 0.100 0.100 0.100 0.000 0.000 0.900 0.900 0.900 6.3. AKUSTIKI PARAMETRI I GLAS Sve promjene u kvaliteti glasa doivljavamo i percipiramo kao razliite varijacije g lasnoe, visine i kvalitete glasa. Vokalna kvaliteta ovisit e i o raznim dodatnim f aktorima poput pojave uma, prekida ili nepravilnog rada glasnica, njihovoj napeto sti i sl. Slijedee ilustracije prikazuju zavisnost akustikih i perceptivnih osobin a glasa a preuzete su iz raunalne edukativne aplikacije ''Simulation of Respirati on, Phonation and Prosody'' (Kim i Grozik, 2000). Slika 72. Odnos visine glasa i glasnoe 96

Slika 73. Kvaliteta glasa Slika 74. Interaktivni prikaz glasnoe, visine i kvalitete glasa 97

6.4. AKUSTIKI PARAMETRI I ARTIKULACIJA Slijedei prikazi postavki artikulatora prilikom izgovora pojedinih glasova ''izre zani'' su iz raunalne edukativne aplikacije ''Applied Speech Science for Voice & Resonance Disorders'' ((Kim i Grozik, 2004). Na ilustracijama treba obratiti panj u na nekoliko elemenata. Mjesto dodira artikulatora ili stvaranje pregrade tijek om artikulacije: usne zubi vrh jezika srednji ili stranji dio jezika meko nepce. Podruje larinksa pokazuje: rad glasnica (oznaeno crveno) stvaranje uma u larinksu ( plava boja) glasnice ne rade. Slika 75. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /A/ 98

Slika 76. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /V/ Slika 77. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /F/ Slika 78. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /H/ 99

Slika 79. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /P/ Slika 80. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /B/ Slika 81. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /M/ 100

Slika 82. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /N/ Slika 83. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /K/ Slika 84. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /G/ 101

Slika 85. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /S/ Slika 86. Postavke artikulatora kod izgovora glasa /Z/ 102

7. LITERATURA 1. 2. Cooley, J. W i Tukey, J. W. (1965). An algorithm for the machine calculati on of complex Fourier series. Math. Comput. 19, 297301. Desnica erjavi, N. (1982): Sluanje glasova govora na uskoj diskontinuiranoj formi u usporedbi sa sluanjem na uskoj kontinuiranoj formi. Magistarski rad, Filozofski fakultet, Sveuilite u Zagre bu, Zagreb. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Fant, G. (1980): The relations between area fun ctions and the acoustic signal. Phonetica, 37, 55-86. Fujimura, O. (1962): Analy sis of nasal consonants. Journal of the Acoustical Society of America, 34, 18651875. Heever, M. (1984): Mucanje i sluna povratna sprega sa zakanjenjem prikazani p omou neuro-kibernetikog modela. Defektologija, Vol. 20, 1 - 2, Zagreb, 87 - 94. Hee ver, M. (1985): Akustiki diskriminator glasova. Defektologija, Vol. 21, 1, Zagreb , 75 - 84. Heever, M. (2004). Digitalno signalno procesiranje u rehabilitaciji sl uanja i govora. (prirunik, 74 str, http://www.taracentar.hr/logo_oprema/digitalni_ logoset.pdf) Heever, M. (2012). Osnove fizioloke i govorne akustike. Internet skri pta za studente. Edukacijsko-rehabilitacijski fakultet. Heever, M. i Blai, D. (199 9): Nova DSP (digital signal processing) tehnologija u logopediji. 6. Strokovno sreanje logopedov Slovenije. Nova Gorica, 14. 16.4.1999. 10. Heever, M., Blai, D. i Bonetti, L. (2009). Digital Logopedic Set: Support Tool In Speech And Language Therapy. 7th CPLOL congress. Speech-language therapy in Europe: sharing good cli nical practice. Ljubljana. http://www.taracentar.hr/akcija.asp 11. Heever, M., Br estovci, B. i Sardeli, S. (1998): Primjena kompjutora u dijagnosticiranju mucanja . 1. meunarodni logopedski seminar. Mucanje: rano prepoznavanje, dijagnostika i t erapija, Zagreb, 14-16.05. 12. Hirano M (1981) Clinical Examination of voice. Ne w York: Springer-Verlag. 13. Jelakovi, T. (1978): Zvuk. Sluh. Arhitektonska akust ika. kolska knjiga, Zagreb. 14. Kent, R. D. i Read, C. (1992) The Acoustic Analys is of Speech. San Diego: Singular Publishing Group. 15. Kim, B. W. i Grozik, J. A (2000). Simulation of Respiration, Phonation and Prosody. Raunalna edukativna a plikacije, Kay Elemetrics 103

16. Kim, B. W. i Grozik, J. A (2004). Applied Speech Science for Voice & Resonan ce Disorders. Raunalna edukativna aplikacije, Kay Elemetrics 17. Lindblom, B. E. F., Sundberg, J. E. F. (1971): Acoustical consequences of lip, tongue, jaw and l arynx movement. Journal of the Acoustical Society of America, 50, 1166-1179. 18. Stevens, K. N. (1971): Airflow and turbulence noise for fricative and stop cons onants: Static considerations. Journal of the Acoustical Society of America, 50, 1180-1192. 19. Stevens, K. N. (1989): On the quantal nature of speech. Journal of Phonetics, 17, 3-45. 20. Stevens, K. N., House, A. S. (1955): Development of a quantitative description of vowel articulation. Journal of the Acoustical Soci ety of America, 27, 484-493. 21. Titze, Ingo, R (1994): Workshop on Acoustic Voi ce Analysis. National Center for Voice and Speech, University of Iowa. 22. Wood, S. (1979): A radiographic analysis of constriction locations for vowels. Journa l of Phonetics, 7, 25-43. 104

8. KAZALO POJMOVA A Weigt ..........................................58, 69 A- krivulja ........... ....................................69 afazija ................................. .....................59 akustika impedancija .............................35 akus tika teorija govorne produkcije ......33 akustika tuba............................ ........35, 37 akustiki filtar..........................................35 analiz ator .................................................46 ANSI S1.6-1976 ........ ..............................64 antirezonancija ............................... .........35 art - terapija .............................................61 ataka glasa ...............................................29 Audio-technica ........ ................................51 AUDITIVNA STIMULACIJA ...............61 autiz am ....................................................59 Behringer............. ....................................41 bijeli um ................................ .................69 Bruel and Kjaer .......................................69 CD -player ..........................................57, 61 centralna frekvencija . ..............................65 delay ......................................... ...............57 DELAY ...................................................75 di jadohokineza ........................................80 diktafon................ ..............................57, 61 DIN 401.................................... .........53, 64 diplofonija ...............................................28 di skontinuirana perceptivna optimala .....57 diskontinuirana perceptivna optimala .....65 diskontinuirane optimale .........................66 diskontinuirano.... ....................................73 dizartrija .............................. ....................59 105 DSP procesor ........................................ .. 45 DVOSTRUKI DELAY........................... 54 elektrokondenzatorski....... ...................... 51 Elongacija ........................................... .... 11 energetska gustoa spektra ..................... 69 equaliser............. ..................................... 46 ezofagealni govor...................... .............. 59 faktorska analiza ..................................... 33 Fan t ................................................... 33, 35 FFT analiza ....... ...................................... 17 FFT spektar........................... .................. 18 filtar.................................................... ..... 44 filtar uha............................................ 58, 69 fizioloka razina glasnoe....................... 69 fonacija ............................... .................... 59 formant................................................. ... 35 formanti............................................. 13, 20 formantske t ranzicije .............................. 20 Fourier............................. ........................ 16 frikativi .......................................... ......... 33 frikcija..................................................... 33 Fu jimura.................................................. 33 Fundamentalna frekve ncija..................... 15 glas.............................................. ............ 59 glotis ....................................................... 3 5 harmonici .......................................... 13, 34 harmoniki zvuk .... ................................. 35 Harmonijski val ........................... ........... 10 HNR........................................................ 28 Ho use ...................................................... 35 RASTI - Rapid Spee ch Transmision I .... 77

interferencija............................................11 ISO R 266.......... ................................53, 64 izofonska korekcija ..................... ......58, 69 Jitter.........................................................25 k ardioidni ..........................................43, 51 kazetofon ........... ................................57, 61 konsonanti .............................. .................33 kontinuirane optimale..............................66 konver ter..................................................45 kvantna teorija artikula cije ......................33 labijalni faktor ................................. ........33 laringealni glas ........................................34 Lindblom .................................................35 Linear source-filter theory. ......................35 linearna frekvencijska karakteristika.......51 linearno ....................................................61 lingvalni faktor ........ ................................33 LPC analiza ................................. ............18 LPC spektar .............................................18 LTASS .....................................................18 magnetofon.............. ..........................57, 61 maksilo-mandibularni faktor ................... 33 meko nepce..............................................33 memoriranje ...... ......................................46 mentalna retardacija .................. ..............59 mikrofon ............................................43, 51 MIK ROFON............................................51 MINI-DISK player/recorder... ...........57, 61 MONO delay ...........................................54 muzik oterapija.........................................61 na princip diskontinuiranog sluanja.......73 nazalnost..................................................18 n eurogeni.................................................59 SIL Speech Interfere nce Level................77 106 okluzivi ................................................... 33 Oscilogram...... ........................................ 13 osnovni laringalni ton ............. ................ 76 osnovni laringealni ton ..................... 24, 46 oteenja s luha ........................................ 75 phantom power ................. ...................... 44 Predpojaalo ........................................... 44 quantal theory ......................................... 33 Real Time Analys er ................................ 69 relaksacija ............................. .................. 61 Rezonancija............................................. 3 4 Rezonancija vokalnog trakta................... 37 rezonatori ................. ......................... 33, 34 Shimmer........................................ .......... 25 Siemens................................................... 75 Slual ice.................................................. 51 sluni trening........... ................................ 75 sonogram.................................... ............. 19 Spektar .................................................... 15 spektrogram ............................................ 19 Srednji dugotrajni spektar....................... 18 STEREO ....................................... .......... 54 STEREOLINK........................................ 69 Stevens..... ......................................... 33, 35 stojni val..................... ............................. 11 subglotiki tlak................................. ....... 33 superpozicija ........................................... 11 svjetlos ni efekt ........................................ 59 irokopojasna analiza ....... ...................... 20 ukava ataka .......................................... 2 9 ton generator ........................................... 75 Tremor .......... .......................................... 25 tro-parametarski model............ ............... 35 tvrdo nepce.............................................. 33

Ultracurve................................................75 ULTRACURVE ........ ..................45, 64, 66 ULTRAGAIN.......................................... 44 Uskopojasna analiza................................20 valna duljina ......... ...................................11 Vibrato................................... ..................25 VIBROTAKTILNA STIMULACIJA .....59 VISIVOX ................. ...............................58 Vizualni stimulator ................................. 58 vjetrobran............. ................................... 51 vokalni trakt ........................... ................. 35 vokalnog trakta ....................................... 33 Wood....................................................... 33 Zvuni val ........ ....................................... 10 Zvuk................................. ....................... 12 107