COCUK

ISBN 978-9944-100-42-7
STANBUL BYKEHR BELEDYES SANAT VE MESLEK ETM KURSLARI (SMEK) YAYINLARI

Bran Kitaplar Serisi
Editr: Muhammet ALTINTA Yayna Hazrlk: SMEK Yayn Editrl
Mizanpaj: Doan SEVEN Tashih: Dilek CAN, Hatice GZLEMEC Bask: Ekbil Matbaaclk
(Bu kitap, stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar (SMEK)nn bir kltr hizmeti olup cretsizdir. Kitabn metin, grsel malzeme v.b. her trl yasal sorumluluu yazarna aittir.)
OCUK GELM ETM VE SALII
Rukiye YENBA
SMEK Yardmc Annelik Usta reticisi
OCUK GELM, ETM VE SALII
NDEKLER
I. BLM .......................................................................................................................... OCUK GELM........................................................................................................11 GELMN ZELLKLER...........................................................................................12 GELM AIKLAYAN KAVRAMLAR...................................................................12 Byme .............................................................................................................12 Olgunlama ......................................................................................................12 renme............................................................................................................13 Hazr bulunuluk............................................................................................13 Geliimin Kritik Dnemleri.........................................................................13 GELM ETKLEYEN FAKTRLER........................................................................14 Kaltm ................................................................................................................14 evre ...................................................................................................................14 Hormonlar.........................................................................................................25 FZKSEL GELM.......................................................................................................29 DOUM NCES DNEM FZKSEL GELM DNEMLER..............................29 Dlt....................................................................................................................29 Embriyo..............................................................................................................29 Fets....................................................................................................................29 DOUM NCES GELM ETKLEYEN FAKTRLER........................................30 Hastalklar ve la Kullanm .....................................................................30 Sigara-Alkol Kullanm-Rntgen In Alma, evre Kirlilii ...........30 Beslenme ..........................................................................................................30 Stres ....................................................................................................................30 Annenin Ya, Kan Uyumazl ..............................................................30 Enfeksiyonlar...................................................................................................30 DOUM SONRASI FZKSEL GELM DNEMLER ..........................................30 0-2 Ya Aras Bedensel Geliim...............................................................30 0-2 Ya Aras Hareket (Devinsel) Geliim............................................33 2-6 Ya Aras Bedensel Geliim...............................................................37 2-6 Ya Aras Hareket (Devinsel) Geliim............................................37 ZHNSEL GELM (BLSEL GELM) .................................................................41 ZHNSEL GELM DNEMLER .............................................................................44 0-2 Ya Aras Zihinsel Geliim..................................................................44 2-6 Ya Aras Zihinsel Geliim..................................................................44 HAFIZA GELM (BELLEK GELM) ...................................................................47 BELLEK ETLER .....................................................................................................47 1.Duyusal Kayt...............................................................................................47 2.Ksa Sreli (leyen) Bellek .....................................................................47 Uzun Sreli Bellek .........................................................................................47 KAVRAM GELM ...................................................................................................49 KAVRAM RENME AAMALARI ......................................................................50 1.Somut Dzey ...............................................................................................50 2.Tanma Dzeyi ............................................................................................50 3.Snflama Dzeyi ........................................................................................50 4.Soyut Dzey ................................................................................................50 DL GELM ...............................................................................................................51 DL GELM ETKLEYEN FAKTRLER ................................................................52 ocukla lgili Faktrler .................................................................................52 Kaltm le lgili Faktrler ............................................................................53 evre le lgili Faktrler ...............................................................................54 DL GELM DNEMLER.......................................................................................54 Yenidoan Dnemi (0-6 Hafta) ................................................................54 Gldama Dnemi (6 Hafta-3 Ay)...........................................................54 Mrldanma (Babldama)Dnemi (3-6 ay).............................................54 Mrldanmann Tekrar Dnemi (6-9 Ay) ..............................................55 Ses-Szck (Tekrarlama-eitlenmi Mrldanma) Dnemi (9-12 Ay)...........................................................................................55 lk Szckler ve Tek Szckl Cmlecikler (Konuma) Dnemi (12-18Ay) ..................................................................56 ki Szckl Birleimler Dnemi (18-24 Ay).......................................56 2-3 Ya Dnemi..............................................................................................57 3-4 Ya Dnemi..............................................................................................58 4-5 Ya Dnemi..............................................................................................59 5-6 Ya Dnemi..............................................................................................60 KLK GELM ........................................................................................................61 DUYGUSAL GELM ................................................................................................62 Bakc Anne- ocuk Duygusal Ba........................................................62 Gven Duygusu..............................................................................................63 Sevgi Gds...................................................................................................64 ocuun Duygularn Tanma ...................................................................65 SOSYAL GELM.......................................................................................................66 ocuu Tanma...............................................................................................66 evre ve Uyum...............................................................................................67 Sosyal Kurallar ................................................................................................67 Denetim ........................................................................................................67 SOSYAL DUYGUSAL GELM DNEMLER.......................................................67 0-2 Ya Sosyal Duygusal Geliim............................................................67 2-6 Ya Sosyal Duygusal Geliim............................................................68 II. BLM ......................................................................................................................... OCUK BAKIMI ..........................................................................................................71 GYM............................................................................................................................71 BANYO.........................................................................................................................71 EL YZ YIKAMA........................................................................................................73 D FIRALAMA ........................................................................................................73 TIRNAK KESME..........................................................................................................73

UYKU ALIKANLII..................................................................................................74 OCUA ZBAKIM BECERLERNN KAZANDIRILMASI..................................76 ZBAKIM BECERS KAZANMAYI ETKLEYEN FAKTRLER ..........................76 1.ocuun Olgunluk Dzeyi ......................................................................76 2.ocuun Hazrbulunuluk Dzeyi.......................................................76 3.Fiziksel Geliimi...........................................................................................77 4.Psikomotor Geliimi..................................................................................77 5.Anne-Baba-Bakc ve ocuk Etkileimi .............................................77 6.Zihinsel Geliimi ..........................................................................................77 7.Kullanlan dllendirme .........................................................................77 8.Becerinin Verili Sras..............................................................................77 9.ocuun Kendine Olan Gveni ............................................................78 ZBAKIM BECERLERN KAZANDIRIRKEN DKKAT EDLMES GEREKENLER ..............................................................................................................78 BESLENME ...................................................................................................................81 Anne St le Beslenme.............................................................................81 Emziren Annenin Beslenmesi ..................................................................82 Anne Stnn Yararlar..............................................................................82 Ek Gdalara Gei ...........................................................................................82 Ek Gdalar ve Hazrlanlar ........................................................................84 6-8 Aylk Bebein Beslenmesi.................................................................85 9-12 Aylk Bebein Beslenmesi ..............................................................85 1-5 Ya ocuk Beslenmesi ........................................................................86 BYTC VE ONARICI BESNLER.....................................................................87 Proteinler...........................................................................................................87 Madenler (Mineraller)...................................................................................88 Karbonhidratlar ..............................................................................................90 Yalar (Ya Asitleri) ......................................................................................90 Su..........................................................................................................................91 ENERJ VEREN BESNLER ........................................................................................91 VTAMNLER...............................................................................................................92 AVitamini ..........................................................................................................92 K Vitamini .........................................................................................................92 B Grubu Vitaminleri......................................................................................92 C Vitamini .........................................................................................................93 E Vitamini..........................................................................................................94 D Vitamini.........................................................................................................94 YEMEK DZEN..........................................................................................................94 Ev ..........................................................................................................................94 Ev D .................................................................................................................94 Kre-Yuva..........................................................................................................95 YEMEK YEME ALIKANLII ...................................................................................95 Yaa Uygun Yemek Ara Gereleri .......................................................95 i Sebze ve Meyve Tketimi .................................................................95 Zaral Yiyecek ecek Tketimi ...............................................................95 Dzenli n Alkanl.............................................................................96 Yemek Seimi.................................................................................................96 Kendi Kendini Besleyebilme Becerisi ...................................................97 SALIKLI YEMEK HAZIRLAMA KURALLARI .....................................................97 Hijyen Kurallar ...............................................................................................97 Sebze Piirme Teknikleri ............................................................................98 Baklagillerin Piirilme Teknikleri .............................................................98 Yalarn Cinslere Gre Kullanm ............................................................98 III. BLM ........................................................................................................................ OCUK SALII VE HASTALIKLARINI TAKP ETME.....................................101 SALIKLI YAAM KOULLARI............................................................................101 Huzurlu Ev Ortam ......................................................................................101 Temiz Hava-Gne .....................................................................................102 Dzenli Uyku.................................................................................................102 Bakm Kurallarna Uyma..........................................................................102 HASTALIKLARIN TANIM VE BELRTLER........................................................102 Hepatit A.........................................................................................................102 Hepatit B.........................................................................................................103 Hepatit C .........................................................................................................104 Hepatit D.........................................................................................................104 Hepatit E .........................................................................................................104 Hepatit G.........................................................................................................105 Bomaca .........................................................................................................105 Bruselloz..........................................................................................................105 Difteri................................................................................................................106 Difteri Anjini...................................................................................................106 Kabakulak ......................................................................................................107 Akut Kanl shal............................................................................................107 Amipli Dizanteri ...........................................................................................108 Basilli Dizanteri.............................................................................................108 Kzamkk ......................................................................................................109 Kzamk............................................................................................................110 Kolera ...............................................................................................................111 Kuduz ...............................................................................................................113 Meningokoksik Menejit............................................................................113 ocuk Felci .....................................................................................................113 Tetanoz............................................................................................................114 iek Hastal ..............................................................................................115 Kzl....................................................................................................................115 Su iei..........................................................................................................116 BEDEN SALIINI BOZAN VE HASTALIKLARA NEDEN OLAN ETMENLER.....................................................................................117 Kaltm ile lgili Etmenler..........................................................................117 evre le lgili Etmenler.............................................................................117 RAHATSIZLIKLAR-HASTALIKLAR.......................................................................117 Mikroplar.........................................................................................................117 Parazitler.........................................................................................................118 Yetersiz ve Dengesiz Beslenme ...........................................................121 DUYGUSAL NEDENLER.........................................................................................122 DZENSZ UYKU-YORGUNLUK HAL ...............................................................122 AI VE HASTALIKLARDAN KORUNMA ...........................................................122 Alarn Bulama Yollar ...........................................................................122 Bulac Hastalklardan Korunma Yollar...........................................123 Alar.................................................................................................................123 KAZALAR ..................................................................................................................126 TUVALET ALIKANLII KAZANDIRMA ............................................................128 TUVALET ALIKANLII KAZANDIRMA ZAMANI...........................................128 ocuun Ya ................................................................................................128 ocuun Kas Geliimi ................................................................................128 ocukta Hazrm Sinyali............................................................................128 Gven ve Hogr......................................................................................128 rnek Olma ...................................................................................................128 IV. BLM ....................................................................................................................... OCUKLARDA GRLEN UYUM VE DAVRANI SORUNLARI .................131 ENREZS ..................................................................................................................131 Tuvalet Eitimi .............................................................................................133 ENKOPREZS .............................................................................................................134 TIRNAK YEME .........................................................................................................135 PARMAK EMME......................................................................................................137 YALAN.......................................................................................................................138 SALDIRGANLIK........................................................................................................139 KORKULAR...............................................................................................................142 KARABASANLAR....................................................................................................145 UYURGEZERLK .......................................................................................................145 KEKEMELK ...............................................................................................................145 KARDE KISKANLII ...........................................................................................146 NATILIK..................................................................................................................146 V. BLM ........................................................................................................................
CNSEL GELM VE CNSEL ETM...................................................................149 CNSEL KMLK GELM.......................................................................................149 CNSEL ETM.........................................................................................................150 OCUKTA MASTURBASYON...............................................................................151

CNSEL ETMDE DKKAT EDLMES GEREKENLER......................................152 VI. BLM ....................................................................................................................... OYUN VE MZK YOLUYLA GELM DESTEKLEME ...................................155 OYUN YOLUYLA GELM DESTEKLEME ........................................................155 GELM ALANLARI................................................................................................155 Bedensel Geliim ve Oyun......................................................................155 Zihinsel Geliim ve Oyun .........................................................................155 Duygusal Geliim ve Oyun......................................................................156 Sosyal Geliim ve Oyun............................................................................156 Dil Geliimi ve Oyun ..................................................................................157 Devinsel Geliim ve Oyun .......................................................................157 OYUN VE OYUNCAK YAI ..................................................................................158 OYUN EVRELER.....................................................................................................159 Altrma Oyunlar .......................................................................................159 Sembolik Oyunlar .......................................................................................159 Kurall Oyun .................................................................................................159 OYUN ETLER.....................................................................................................159 Kefedici Oyun .............................................................................................159 Fiziksel Oyun.................................................................................................159 Yap na Oyunu ..........................................................................................159 Hayali Oyun ...................................................................................................159 Sosyal Oyun...................................................................................................159 OYUNUN OCUA FAYDALARI.........................................................................159 EVDE OYUNCAK YAPIMI .....................................................................................160 OYUN VE OYUNCAK MALZEMELER ................................................................160 GVENL OYUNCAK ..............................................................................................160 MZK YOLUYLA GELM DESTEKLEME .......................................................161 MZK ETMNN OCUA FAYDALARI.......................................................161 MASALLAR-MANLER-TEKERLEMELER............................................................162 YAAM ORTAMININ GVENLN SALAMA .............................................163 EVDE VE EVREDE GVENLK NLEMLER ...................................................163 Evde Dzen....................................................................................................163 evrede Dzen.............................................................................................165 VII. BLM ...................................................................................................................... LKYARDIM ..............................................................................................................169 YANIKLAR VE LKYARDIM..................................................................................169 SICAK ARPMASI VE LKYARDIM.....................................................................170 DONMALAR VE LKYARDIM...............................................................................170 BAYILMALAR VE LKYARDIM............................................................................170 SOLUNUM YOLU TIKANMALARI VE LKYARDIM ........................................171 YARALANMALARDA LKYARDIM.....................................................................173 Karndan Yaralanma..................................................................................174 Gz Yaralanmas .........................................................................................174 Ak Gs Yaras.......................................................................................174 Kapal Gs Yaras ...................................................................................174 Delici Karn Yaralanmalar.......................................................................174 Di Ars .........................................................................................................174 Krk Di ...........................................................................................................174 Gz Delinmeleri ...........................................................................................174 Gzn izilmesi ve Gze Toz Girmesi................................................174 KANAMALAR VE LKYARDIM ............................................................................175 Kanamalar .................................................................................................175 Burun Kanamas ..........................................................................................175 EPLEPS KRZLER VE LKYARDIM ....................................................................175 HAYVAN SOKMALARI-ISIRMALARI VE LKYARDIM...................................176 Ar Sokmas....................................................................................................176 Deniz Hayvanlarnn Sokmas ................................................................176 Ev Hayvanlarnn Isrmas ........................................................................176 Ylan Sokmas ...............................................................................................176 SOLUNUM DURMASI VE SUN SOLUNUM .....................................................176 KALP DURMASI VE KALP MASAJI ....................................................................177 KALP MASAJI VE SUN SOLUNUM....................................................................178 VIII. BLM ..................................................................................................................... DORU LETM KURMA ....................................................................................181 ETC ANNE OCUK LKS.............................................................................181 DORU LETM.....................................................................................................181 TAKLT .......................................................................................................................182 HOGR-KABUL..................................................................................................182 YREKLENDRME ...................................................................................................182 ETKL DSPLN........................................................................................................182 OLUMSUZ DSPLN EKLLER ............................................................................183 DNLEME....................................................................................................................184 Etkili Dinleme................................................................................................184 OKUL NCES ETMN NEM .........................................................................185 IX. BLM ....................................................................................................................... KAYNAKA ..............................................................................................................189 YAZAR ZGEM.................................................................................................192 EKLLER LSTES .......................................................................................................... ekil 1. Beyin Geliimi: Baz Yeteneklerin Geliiminde Kritik Dnemler.....................14 ekil 2. Ana Baba Tutumlarna Bal Olarak ocuklarda Oluan Davran ekilleri ..........................................19 ekil 3. Hormonlar Ve Salglanmalar ..........................................................26 ekil 4. Hormonlarn Oluumu Ve Etki Mekanizmas ...........................26 ekil 5. r Eme Organlarnn Gelimesinde Hormonlarn Etkisi ...............................................................................27 ekil 6. Aylara Gre Di karma ...................................................................32 ekil 7. Sol Yarm Krenin D Grnm.................................................36 ekil 8. Beyin Geliimi in Uyarclar...........................................................41 ekil 9. ki Nron Ve Arasndaki Balant ..................................................43 ekil 10. Sinaptik Younluk .............................................................................43 ekil 11. nsan Beyninin Geliimi...................................................................46 ekil 12. Maslow'a Gre Gereksinimlerimizin Aamas .......................65 ekil 13. Azdan Aza Suni Solunum Teknii.....................................176 ekil 14. Kalp Masaj Teknii.........................................................................177 ekil 15. ki lkyardmc le Suni Solunum Ve Kalp Masaj Teknii...................................................................................177 TABLOLAR LSTES....................................................................................................... Tablo 1. ocuun Geliimini Destekleyen "Kolaylatrc Etmenler" .................................................................24 Tablo 2. ocuun Geliimini Tehlikeye Sokabilen "Zorlayc Etmenler" Yada "Risk Faktrleri" ..........................25 Tablo 3. 0-2 Ya Aras Boy Art ...................................................................26 Tablo 4. 0-2 Ya Kilo Art ...............................................................................26 Tablo 5. Sa Elini Kullanma Durumundaki Kiide Yarm Krelerin Grev Dalm ......................................37 Tablo 6. Erkek ocukta Tart Artm .............................................................38 Tablo 7. Kz ocukta Tart Artm...................................................................38 Tablo 8. Erkek ocukta Boy Uzamas..........................................................39 Tablo 9. Kz ocukta Boy Uzamas ...............................................................39 Tablo 10. Salk Bakanl 2007 A Takvimi..........................................125 Tablo 11. Alt Islatma Takip izelgesi.........................................................134 Tablo 12. Kalp Masaj Ve Suni Solunum Uygulama Says Ve Oran ...............................................................................178
BAKANDAN...
Yaamdaki en deerli varlklarmz ocuklarmzdr. Tpk yeni filizlenen bir fidan gibidir onlar, tm kt etkilerden korur, saklar, gzetiriz onlar ki mis kokulu iekler asn, aydnlatsn insanln dnyasn Bu gzellikler elbette ki mevcut birikimler ve deneyimler aktarlarak gerekletirilebilir. Eitimli, bilgili ve bilinli bireylerin yetitirecekleri ocuklar adeta yarnlarmzn sigortasdr. Gnmz eitimcilerine gre eitim, anne karnnda balamakta aile ortamnda ekillenmektedir. Bireyin aileden ald ilk bilgilerin yaam boyu kalc olduu kabul edilmektedir. Aileye en yakn yerel ynetim birimi belediyelerdir. Bu balamda bizler stanbul Bykehir Belediyesi olarak halkmza klasik belediyecilik faaliyetlerinin yan sra eitim alannda da geni imkanlar sunmaktayz. Bu gaye ile 1996 ylndan bu yana faaliyet gsteren stanbul Bykehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eitimi Kurslar SMEK, stanbulun sosyal dokusuna nemli katklarda bulunmaktadr. cretsiz olarak salanan bu eitimler, ya, cinsiyet, meslek, toplumsal stat ayrt etmeksizin her kesimden insanmza ulamaktadr. SMEKi stanbulun mahallerine kadar yayacaz szmz dorultusunda; 2006-2007 eitim dnemi itibariyle 198 kurs merkezine ulam bulunmaktayz. stanbulun 30 ilesindeki bu kurslarda Salkl, gvenli ve gzelliklerle dolu yarnlar iin nce eitim diyorum Ve kitabn yayna hazrlanmas srecinde emei geen herkesi tebrik ediyor ve tm stanbullular sevgiyle kucaklyorum 150 binin zerinde stanbullu 97 sanat ve meslek brannda eitim almaktadr. SMEK getiimiz 10 yl ierisinde 380 binden fazla kursiyere hizmet sunmutur. SMEK cretsiz eitimlerinin yan sra seminer, sergi, sylei, konferans, sempozyum ve alanndaki yayn faaliyetleri ile de stanbullulara yeni kaplar aralamaktadr. El sanatlar alanndaki dergi ve kitaplar ile sanatseverlerin byk beenisini toplayan SMEK, meslek bilgileri ieren eitici yaynlar ile de stanbullularla bulumaktadr. Bu kitaplardan biri olan ocuk Geliimi, Eitimi ve Sal, hem bu branlarda eitim alan SMEK kursiyerlerine hem de halkmza bu konuda ok zengin bir ierik sunmaktadr. ocuklarn geliim evrelerinden, bakmna, salk problemlerinden ilkyardm bilgilerine kadar geni bir yelpazede ele alnan bu konularn halkmz iin faydal olaca dncesindeyim.
TAKDM
Okula kadar ocuun yetitii doal ve sosyal evrenin nemine ait bilin gn getike artmaktadr. Bu bilince ramen doumdan okul dnemine kadar anne babalar ocuk bakm, sal ve eitimi konusunda hem yeterli bilgi sahibi deillerdir, hem de destek alacaklar kii ve kurumlar konusunda nereye bavuracaklarn bilememektedirler. in gerei, ihtiyaca cevap verebilecek yuva ve anaokulu gibi kurumlarn sknts ekilmektedir. Ayrca, evde ocuklarnn bakm ve eitimi iin sertifikal eiticilerin de sknts ekilmektedir. ehir mimarisinde meydana gelen deiimler sonucu oyun ve park alanlarnn az olmas, anne ve babalarn alma hayatnn iinde olmas ve ocuu ile ilgilenecek yeterli zamann olmamas, karde saysndaki azalma sonucu ocuun yalnzlk hissetmesi gibi etkenler ocuk eitiminde yaanan glklerden bazlardr. Annelerin ocuk bakm, sal ve eitimi gibi alanlarda bilgi ve beceri sahibi olmalar yannda profesyonel destee de ihtiyalar vardr. Geliim psikolojisi alannda yaplan aratrmalar ocukluk dneminde ocuun iinde yaad fiziki vb. sosyal ortamn, aile yapsnn, ocua kar anne ve baba tutumlarnn, ocuun zengin bir kltrel etkileim iinde olmasnn ocuun geliimi ve ilerideki hayat asndan nemli olduunu ortaya koymaktadr. Bu yzden ocuk eitimi tesadflere braklamayacak kadar nemlidir. Hem aile hem de lkemiz iin ocuk eitimi milli bir 8 Yrd. Do. Dr. Ahmet irin Marmara niversitesi retim yesi Bu kitabn Eitici Annelik programnda grev alan eiticilere, anne ve babalara ve btn ocuklara faydal olmasn dilerim. Kitabn hazrlanmasnda katkda bulunan SMEK ynetici ve alanlarna teekkr ederim. meseledir. Geleceimiz yetitirdiimiz ocuklarn kalitesine baldr. ocuk eitimi konusunda eiticiler ve anne baba eitimi ile ilgili olarak, lkemizde eitli kurumlar aba safetmekte, gayret gstermektedir. stanbul Bykehir Belediyesi'nin SMEK bnyesinde 1996 ylndan beri srdrd "Eitici/Yardmc Annelik" program ise yetitirdii yzlerce eitici anne ile ayr bir nem arz etmektedir. Alannda ilk olan bu program gn getike gelimekte ve yaylmaktadr. Eitici annelik kurslarnda okutulmak zere hazrlanan bu kitap, acil ve nemli bir ihtiyac karlayacaktr. Bu kitab hazrlayan Uzman Psikolojik Danman Rukiye Yeniba ise stanbul niversitesi'nde lisans ve Marmara niversitesi'nde yksek lisans yapmtr. SMEK'te verdii dersler ile yeterli bilgi ve tecrbeye sahip olarak, byle bir kitab hazrlamas isabet olmutur.
NSZ
ocuklar, toplumumuzun geleceidir. Gelecein toplumu, bugn yetitirdiimiz ocuklarla ekillenmektedir. Hepimizin en kymetli varlklardr ocuklar. Fakat bu kymetli varlklar, yetitirilme yntemlerinin bilinmemesi ya da doru yetitirildiinin dnlmesi sonucu ciddi istismar ve ihmaller ile kar karya kalmaktadr. Toplumsal olarak ocuk yetitirme, annenin grevi olarak grlmektedir. Babalar ise kendilerini genellikle bu grevin dnda tutmaktadrlar. Deien zaman artlarna bal olarak kimi ocuklar daha doduklar an bakclarn eline verilmektedir. Gnmzde ocuk bakcl, ounlukla yapacak bir ii olmayan ya da baka i yapamayan vasfsz kimselerin tercih ettii bir itir. Olduka yanl bir uygulama olarak devam eden bu durum; ocuk bakm, eitimi, sal konusunda bilgiden yoksun kiilerin elinde bir neslin ekillenmesine sebep olmaktadr. ocuk bakmak, dnyann en nemli ve hassas ilerinden biridir. Fakat genel olarak toplumumuzda bir o kadar nemsiz bir i olarak grlmektedir. ocuun karakteri birok faktre bal olarak geliebilecei gibi bakRukiye YENBA SMEK Yardmc Annelik Usta reticisi Elinizde bulunan ocuk Geliimi, Eitimi ve Sal konulu bu alma, ocuk bakm iini meslek olarak tercih etmi kiilerin ve annelerin daha donanml olmalarna yardmc olmak iin hazrlanmtr. Bana bu imkan hazrlayan SMEK yetkililerine teekkr eder, kitabmzn salkl nesillerin yetimesine katkda bulunmasn temenni ederim. c faktrne bal olarak da deiiklik gstermektedir. Bakc tarafndan yetitirilen bir ocuk iin en nemli kii anne babadan sonra bakcdr. Anne babann ocukla yeterince ilgilenemedii durumlarda ocuk, bakc ile arasnda bir ba gelitirmektedir. ocuk birok eyi bakcdan renmektedir. Onunla arasnda gven ve sevgiye dayal bir iliki gelitirdii iin bakc olarak tercih edilen kiilerin, mesleki alanda yeterli, ilerini seven, ocua uzun sre bakabilecek ve kiisel adan olumlu zelliklere sahip olmas gerekmektedir.
I. BLM
10
OCUK GELM
Birlemi Milletler ocuk Haklar Bildirgesine gre 0-18 ya aras tm bireyler ocuk olarak kabul edilmektedir. Geliim ise, dllenmeyle balayan ve lme kadar sren her alandaki (fiziksel, sosyal, duygusal, zihinsel) deiim ve gelimedir. Yrkolu (1999, s, 45)na gre geliim, organizmadaki i ve d etkenler sonucu birbirine bal ve dzenli biimde ortaya kan, ilerleyici bir dizi deiiklikler olarak tanmlanr. Aydn (1997, s.5)'a gre de geliim, biyolojik, bilisel ve sosyal srelerde meydana gelen deiiklikler kmesidir. ocuk geliimi ise spermin yumurtayla dllenmesiyle balayan ve ocukluk dneminin sonuna kadar devam eden zihinsel, sosyal, duygusal ve bedensel zelliklerdeki deime ve gelimedir. Geliimin en hzl olduu dnem ise 0-6 ya arasdr. 0-6 ya dneminin anne karnnda geen ve doumdan sonraki ilk yl, fiziksel, bilisel ve duygusal geliimin en hzl olduu ve bireyin toplumsal bir varlk olarak benliini kazanmasnda nemli rol olan bir dnemdir (Ertem, www.dicle.edu.tr). Anneden gelen yumurta ve babadan gelen spermin birlemesiyle ocuk genetik olan anne ve babann birtakm zelliklerini almaktadr. Doum ncesi dnem zellikle biyolojik geliimin en hzl olduu dnemlerden biridir. Dnyaya salkl olarak gelen bebek balangta hayatn refleksler ile devam ettirirken birka ay iinde 12 Okul ncesi ocuu, oyun oynamak, komak, zplamak gibi eylemlerin yan sra reklam mziklerini ark, iir v.b. ezgileri rahatlkla syleyebilmektedir. Arkadalaryla olmak onun iin en byk zevk kaynaklarndan biridir. Gezmek, srekli yeni eyler grmek, grdklerinin ne anlama geldiini renmek, kendi kendine yemek yiyebilmek, tuvaletini bamsz olarak yapabilmek, giyinip soyunabilmek istemektedir. ocuk hem kendi kendini kontrol edebilmek, hem de evresini kontrol edebilmektedir. Bu da onun kendine olan gvenini artrmaktadr. Bunlar gerekletirebilen ocuk baka kiilerle ilikilerinrenmeye dayal davranlar gstermeye balamaktadr. Zihinsel geliim olarak nitelendirdiimiz renmenin yannda ocuk bedensel, sosyal ve duygusal olarak da gelimektedir. Bedensel olarak gelien ocuk, geliim sreci iinde gerekli egzersizleri yaparak ileriki yaama kendini hazrlamaktadr. Bedensel ve zihinsel geliim, beraberinde duygusal ve sosyal alandaki gelimeyi de getirmektedir. ocuk iin balangta annesi ile olan etkileim yeocuk, annesiyle birterliyken bir sre sonra ocuk bakalaryla etkileime gemeye de ihtiya duymaktadr. likte babasyla, akrabalarla ve kendisi gibi ocuklarla birlikte olmak istemektedir. Gerek anne baba gerekse akraba ve arkadalar ile etkileimleri sonucu ocuun duygusal alannda da gelime olmaktadr. Gelime olumlu bir kavram olarak gzkse de gelimeyi olumsuz olarak etkileyen faktrler de vardr. Bu faktrler ocuun her alandaki geliiminin olumlu ya da olumsuz zellik gstermesine neden olmaktadr.

de daha gvenli davranmaktadr. Aile artk ikinci srada nemli hale gelmitir. Dier insanlarla iliki n plana kmtr. ocuk srekli renme, oynama istei iindedir. ocuk kendisiyle ilgili eyler de renmeye balar. Kendine ynelik benlik algs geliir, cinsiyetiyle ilgili bilgi sahibi olur, neyi yapp neyi yapamadn kefetme olana bulur. Kiiliinin temellerini atm olur. GELMN ZELLKLER Geliim bir btndr. Btn geliim alanlar birbirini etkiler. Zihinsel alandaki gelime dier geliim alanlarn etkileyebilecei gibi duygusal alandaki gelime de zihinsel-sosyal-bedensel geliimi etkileyebilmektedir. Geliim sreklidir. Doum ncesi dllenmeyle balar ve lnceye kadar devam eder. Geliim belli dnemlere gre farkllk gstermektedir. Geliim her dnemde ayn ekilde olmamaktadr. rnein; grme duyusu doutan gelimi olmasna ramen konuma, doumdan daha sonraki aylarda yava yava geliim gstermektedir. Geliimi tam olarak anlayabilmek iin ncelikle Belli zellikler farkl zamanlarda hzl geliim gstermektedir. rnein; okul ncesi yllarda beyin geliimi ok hzl olurken daha sonraki yllarda bu geliim yavalama gstermektedir. Byme: Fiziksel olarak gelime yani vcudun Geliimin iki farkl ynelimi vardr. Batan ayaa boy, kilo ve hacim olarak artmasdr. Vcudun organlarnn herbirinin byme hz ve byme zaman farkl olabilmektedir. Baz organlar geliimlerini okul ncesi ada tamamlarken baz organlarda (rnein reme organlar) geliimlerini ergenlikte tamamlar. Olgunlama: Vcudumuzdaki organlarn kaltmn etkisiyle kendilerinden beklenen grevleri yapabilecek olgunlua ulamasdr. Olgunlama biyolojik bir sretir. Birok becerinin kazanlmas olgunlamaya baldr. ocuun yrmeyi, yemek yemeyi vb. renebilmesi iin belli kas-iskelet olgunluuna ulamas gerekmektedir. 5-6 aylk ocuun kas-iskelet sistemi yeterli olgunlua ulamam olduu iin yryemez, kakla yemek yiyemez. Her ocukta olgunlama ayn zamanda gereklemez. Normal bir ocuun bir beceriyi kazanmas iin belli bir olgunlua erimesi gerekir. Baz ocuklar olgunlama dnemini dier ocuklara gre daha ge tamamlayabilir. Kromozom anomalilerinde, doum travmalarnda ya da 13 geliim ile ilgili kavramlar bilmekte fayda vardr. Bu kavramlar byme, gelime, olgunlama, renme, hazrbulunuluk ve kritik dnemlerdir (Senemolu, 2005). doru seyreden byme, doum ncesi ve doum sonras dnemlerde gerekleir. Embriyonun nce ba belirginleir daha sonra, kol ve bacaklar belirir. Doumdan sonra bebein nce ban tutmas, sonra oturmas, ayaa kalkmas ve nihayet yrmesi mmkn olmaktadr (Aydn, 1997, s.5). ocuun bedensel geliiminde nce kol, bacak kaslar geliirken sonra el, ayak, dil kaslar gelimektedir. Yani diyebiliriz ki gelime genelden zele doru olmaktadr. Geliimi etkileyen i ve d faktrler vardr. Kaltm, zihinsel, duygusal, bedensel durum, salk durumu i faktrler olup beslenme, evrenin tutum ve davranlar, yaanan ortamn koullar, iklim artlar, travmalar d faktrlerin iinde yer alr. Geliimde bireysel farkllklar vardr. Her ocukta geliim ayn zamanda ayn ekilde olmamaktadr. Baz ocuklar 1 yanda konuurken bazlar eitli faktrlerin etkisiyle 3 yanda konuabilmektedir. GELM AIKLARKEN KULLANILAN KAVRAMLAR

ekil 1. Beyin geliimi; baz yeteneklerin geliiminde kritik dnemler
Kaynak: Yeteneklerin geliimi ocuun psikososyal geliimini destekleme: P GD Program (www.sbu.saglik.gov.tr)dan alnmtr.
sonradan yaanan travmalarda bu olgunlama daha ge olabilmektedir. Pressey ve Robinson b (1991, s.35)'ye gre henz konuabilecek olgunlukta olmayan 15 aylk bir ocuk, ebeveynin sabrl uramalarna ve verilecek derslere ramen konuma hazrlndan mahrumdur.
Hazrbulunuluk: Bireyin bir renmeyi gerekletirebilmesi iin o renme ile bilgi altyapsnn (nkoul renmeler), olgunluunun, yeteneinin, motivasyonunun, salk durumunun etkisi byktr. rnein; ocuun yakan top oynayabilmesi iin
renme: Gelimenin meydana gelebilmesi iin byme ve olgunlamayla birlikte renmeye de gerek vardr. renme kiinin evre ile etkileimi sonucu meydana gelen gzlenebilir, nisbeten srekli, yaant kazanma sonucunda oluan davran deiikliidir. Belli bir byme ve olgunlua erien ocuun gelime gsterebilmesi iin eitli renme deneyimlerine ihtiyac vardr. ocuk, yrme olgunluuna ulamasna ramen, yrme iin gerekli frsatlar verilmezse yrmesi gecikebilir. Yine ocuun zihinsel geliimini salamak iin gerekli uyarclar verilmelidir. ocuk okuma yazma becerisini renebilecek byme ve olgunlua eritikten sonra bu beceriyi rahatlkla kazanabilmektedir. ocuk okuma yazmay renebilecek olgunlua gelmeden bu beceriyi renmede zorluk yaar. 14
koabilmesi (byme-olgunlama), topun nasl oynanacan bilmesi (nkoul renmeler), top oynamaya istekli (motivasyon) ve salkla ilgili top oynamasna engel tekil edecek bir hastalnn olmamas gerekmektedir. Bunlardan birinin gereklememi olmas ocuun yakan top oynamasna engeldir. Geliimin Kritik Dnemleri: Belli yalarda belli tr renmelere kar ilgi ve duyarllk vardr. Bu nedenle evredeki belli renmeler, nceye gre dikkatlerini daha ok eker ve bunlar daha hzl renirler. Bu nedenle belli dnemlerde renme yaantlar iin frsatlar oluturulmal ve desteklenmelidir. Bu dnemleri iyi bilmek gerekir. ekil-1de baz yeteneklerin geliiminde kritik dnemler grlmektedir.

Kritik dnemler, yaam sresinde, srekli ve geri dnlmez sonular olabilen, elverili ve elverisiz durumlarla ilgili zamanlardr (Onur, 1997). rnein okul ncesi yllar, ocuun zihinsel ve dil geliimi asndan kritik bir dnemdir. Yine 6 ya st, ocuun, akademik renmeye istekli ve hazr olduu bir dnemdir. Bu nedenle, bu yalar, bu tr renmeler iin uygun bir zamandr. GELM ETKLEYEN FAKTRLER Kaltm: Dllenme, babadan gelen spermlerin annenin yumurtasn dllemesiyle meydana gelir. Annenin yumurtas 23 kromozom, babann spermi 23 kromozom ierir. Dllenmede anneden ve babadan gelen kromozomlarn birlemesiyle zigot oluur. Fetsn geliimi ve ne tr zellikler tayaca bu kromozomlarda yer almaktadr. Bir bebek doduu anda anne ve babasndan ald kromozomlar sonucu oluan DNAsnda fiziksel ve zihinsel zelliklerinin nasl olaca, ne tr psikolojik problemlere meyilli olaca, hangi alanlarda yetenei olduu mevcuttur. Bunlarn hepsinde kaltm faktr nemlidir. ocuk bir alanda yetenekli olarak domasna ramen evre o yeteneinin gelimesi iin gerekli frsatlar vermezse ocuun bu yetenei ortaya kmayabilir. Ya da ocuk doutan belli bir zeka kapasitesiyle domasna ramen gerekli uyaran verildii takdirde kapasitesini en iyi ekilde kullanabilecek, verilmediinde ise kapasitesini snrl dzeyde kullanabilecektir. Yaplan bir ok aratrma sonucunda insan tr de iinde olmak zere yaayan btn organizmalarn temel genetik maddesinin DNA (Desoksiribonkleik asit) olduu bulunmutur. Btn genler, DNA molekllerinden olumutur. Bir hcre blndnde, reme hcreleri dndaki kromozomlar ve binlerce gen blnerek iki kat say olutururlar. Tm genetik kod blnen hcreye geer. Genetik geile sa rengi, gz rengi ve dier fiziksel zellikler de belirlenir (Kknel ve Ark., 1993). Stresli yaam da ocuun geliimini etkilemektedir ve bu stresle baa kma her ocukta farkllk gstermektedir. Sonuvar (1999, s.86)a gre miza, cinsiyet ve zeka dzeyi gibi ocua zg etkenler stres ve sonu arasndaki ilikiyi etkiler. Zeka dzeyi yksek ocuklarn
Bir bebek doduu anda anne ve babasndan ald kromozomlar sonucu oluan DNAsnda fiziksel ve zihinsel zelliklerinin nasl olaca, ne tr psikolojik problemlere meyilli olaca, hangi alanlarda yetenei olduu mevcuttur.
evre: evre, ocuun doutan getirdii kapasitesini kullanmasn etkilemektedir. Geliim, evre tarafndan etkilenmeye dllenmeden itibaren balar ve lme kadar srer. Anne baba tutumlar, fetsn travmaya maruz kalmas, doumdan sonra travmaya maruz kalma, zamannda gerekli uyarann verilmemesi, gerekli ilgi ve sevgiden yoksunluk, fakirlik, yetersiz beslenme, hastalklar vb. ocuun geliimini etkilemektedir. Doutan salkl bir yap getirmesine ramen bu faktrlerin etkisiyle geliim sekteye urayabilir. Baz bilim adamlar henz domam fetsn ilkel, fakat nemli duyumlamalar olduunu ve bu duyumlamalara dayanarak ilkel bir duygusal yaam gelitirebileceklerini ne srmlerdir. Bu gre gre, fets, henz domadan annenin gergin ya da huzurlu olduunu, yararsz maddeleri alp almadn duyumlayabilir ve bu duyumlamalara dayanarak kendisinin istenen, nem verilen bir yaratk olup olmadna ilikin bilinaltnda izlenimler gelitirmeye balar. Fetsn bu ilkel alglamalar onun benlik kavramnn ekirdeini oluturur (Ccelolu, 1993, s.49). ngiliz bilim adamlar, hamilelikte annenin stresli olmas durumunda, stres hormonunun plasentadan rahimdeki bebee geebildiini ve uzun vadeli etkiler yaratabildiini belirlemilerdir. zellikle hamileliin ilerleyen dnemlerindeki stresin etkileri, ocuun 10 ya dneminde kendini gsterdiini tespit etmilerdir. Bilim adamlar, bu ocuklarda daha yksek kortizol (stres hormonu) sevi-
stresli yaam olaylarna, dk zekal ocuklardan daha iyi uyum saladklar grlmtr. 15

b. Gven ortam: Kiilerin aileden bekledikleri temel gereksinimlerden biri de, ailenin kendisini ve birbirlerini tehlikeli olay ve durumlardan korumas, kendisine zarar vermemesi, aile yelerinin birbirine gvenmesidir. Yani ocuun gvende olma ihtiyacnn aile tarafndan karlanmasdr. Ailede bu gven duygusu oluturulmamsa aile yeleri kendilerini gvende hissedecekleri ve gvenebilecekleri kiilerin olduu ortamlara girmek isteyeceklerdir. Bu ortamlar babaanne, dede gibi akrabalar olabilir. Her ocuk bu kadar ansl deildir. Evde gvende olmayan ve sokakta yaamaya balayan ve sokak ortamnn aileden daha gvenli olduunu syleyen ocuklar da vardr. c. Yaknlk ve dayanma duygusu: Dier bir gerekyesine rastlandna dikkat ekmilerdir (www. Thehealthnews. com). Aile faktr geliimsel adan ailedeki btn bireylerle birlikte ocuu da farkl ekillerde etkilemektedir. Ailenin, yelerinin birtakm gereksinimlerini karlamas gerekmektedir. Ccelolu (1993)na gre bu temel gereksinimler; deerli olma duygusu, gven ortam, yaknlk ve dayanma duygusu, sorumluluk, zorlukla mcadele ederek onlarn stesinden gelmeyi renme, mutluluk ve kendini gerekletirme ortam, salkl manevi yaamn temellerini oluturma eklindedir. a. Deerli olma duygusu: Aile ii etkileimler sonucu ocuk, kendine ait karmlarda bulunur. Bunlardan en nemlisi ben deerliyim veya ben deersizim duygusunu gelitirmesidir. Ben deerliyim duygusunu ailede kazanan ocuk kendinden emin ve bakalaryla ilikilerinde sorun yaamayan bir kii olur. Ben deerli deilim ya da ailem bana deer vermiyor, ben deersizim duygusunu kazanan ocuk ise, deerli olma duygusunu kazanabilecei ortamlar aramaya balar. Ama daha bu araya girmeden ocuk yaad bu duygunun etkisiyle davran problemleri gstermeye balar. ocuk, yann bymesiyle birlikte kendisini kabul eden ortamlar aramaya balar. Bu yollar ya da ocuun girdii ortamlar ve gruplar olumlu olduu gibi olumsuz da olabilir. ocuk, girdii gruba gre zellik gstermeye balar. Bu grup toplum tarafndan kabul edilebilecek ve onaylanan nitelikler gsterebilecei gibi toplum tarafndan olumsuz olarak nitelenen, topluma ve kendilerine zarar verici davranlar gsteren bir grupta olabilir. 16 sinim ise aile bireylerinin birbirleriyle ilikilerinde gven ve yaknlk duygusuyla birlikte dayanmasdr. Ailede bu gereksinim karlanyorsa kii yaad problemlerle daha rahat baa kabilmektedir. Aileden ald gven duygusu, yaknlk ve dayanma, ona sorunlarn zmede g vermektedir. Ailede bu gereksinimi karlanan kiiler dier insanlarla da ilikilerinde daha gvenli davranmaktadrlar. Ayrca dier insanlarla ilikilerinde daha ok gvenmekle birlikte dayanma da gsterebilmekte, yakn iliki gelitirebilmektedir. Bu gereksinim, kiinin kendine olan gven duygusunu da etkiler. Gven duygusu, kiinin hayatta baar gstermesi iin en nemli ihtiyalardan biridir. d. Sorumluluk duygusu: Bu duygu ncelikle anne babann kendi sorumluluklarn almas ve yetitirdii bireylere sorumluluk duygusunu alamas ile kazanlr. Ailede her yenin gerekletirebilecei sorumluluklar olmaldr ve her yata ocua verilebilecek sorumluluklar vardr. ocuk ncelikle basit ilerde sorumluluk alrken ya bydke alaca sorumluluklarn niteliinde ve saysnda art bulunmaldr. Evde anne babann hibir grev ve sorumluluk vermedii, her eyi ocuun yerine kendisinin yapt durumlarda ocukta sorumluluk duygusu gelimemektedir. ocua hi sorumluluk vermemek, yana gre az sorumluluk vermek kadar kaldrabileceinin stnde sorumluluk vermek de ocukta gvensizlie yol amaktadr. Sorumluluk verilmeyen ocuklar ileriki yaamlarnda kendi sorumluluunu bakalarnn almasn beklemektedirler. e. Zorlukla mcadele ederek onlarn stesinden gelmeyi renme: ocuu hayata hazrlayan ortam olan aile ortamnda ocuk, yana gre stesinden gelebilece-

i sorunlarla kendisinin baa kmas iin desteklenmelidir. ocuun ok zorland durumlarda aile destek olmaldr ama ocuun yerine yapmamaldr. Zorlukla karlatnda bunu zmeyi ya da baa kmay renen ocuk ileriki yaamnda da sorunlarla ya da zorluklarla karlatnda bunu zerken kendinden g bulmakta, problem zme becerileri gelimektedir. Bu mcadele yeteneini ve duygusunu gelitirmeyen ocuk ise ergen ve yetikin yaamnda sorunlar bakalarnn zmesini bekleyecektir. Sorunu zmekle uramadan ne de olsa yapamayacam diye pes edecek, karamsarla kaplacaktr. f. Mutluluk ve kendini gerekletirme ortam: Aile ortam, ayn zamanda yelerin kendisini mutlu hissettii bir ortam olmaldr. Yukarda saydmz gereksinimleri karlanan aile yesi mutlu ve huzurlu bir ortamda yayor demektir. ocuun ailede sevilmesi, desteklenmesi, ilgi grmesi, gvende hissetmesi ocua mutluluk verir ve aile ortamndan doyum almasn salar. g. Salkl manevi yaamn temellerini oluturma ortam: Manevi yaam, dini de kapsar. Kat, korkuya dayal, banaz ve baskc din kurallar ile yetien ocuk, kurallara uymad zaman cezalandrlaca duygusunu fazlasyla yaar. Bu ortamlarda ocuun merak duygusu engellenir. ocuk sorgulamadan, aratrmadan boyun emeyi renir. Ya da ocuk yaad sululuk duygusunu bastrmak iin istenen davran sergiler, rahatlar, sonra tekrar istenmeyen davran gsterir. Bu ksr dng bylece devam eder. nsan, kendi hakknda deerlendirmeler yaparak eksik ve yanl ynlerini grp dzeltebilir, eksik ve yanllardan ders almas mmkn olur. ocuk, bakalarnn kendisi hakknda yapt deerlendirmelerin yan sra, kendisini bakalar ile karlatrarak, kendilik deerinin temelini oluturan kendilik kavramn gelitirmeye 2 ya civarnda balar. evresindeki kiilerin (anne babasnn, kardelerinin, akran ve arkadalarnn, retmenlerinin) farkl konulardaki deerlendirmeleri (onaylamaonaylamama ya da dllendirme-dllendirmeme) ocuun kendisini deerlendirmesine yardmc olur. Bu deerlendirmeler sonucunda kendine ynelik olumlu bir alg gelitiren ocuun renmeye ve aratrmaya olan istei artar. Kendini olumlu deerlendirmeler kendine olan gven duygusunun kazanlmasnda ok etkilidir(n17

der, 2003). Annenin dorudan ve dolayl yardmlaryla ve duygusal balanma sreci iinde ocukta kendilik duygusu olumaya balar. Duygusal iletiimde sevecen, efkatli ve scak bir aile ortam bebein gevemesine ve kendisini gvende hissetmesine yol aacaktr. Gven duygusunun gelitirilmesi ilk yllarda annenin scak, koruyucu ve sreklilik gsteren tutum ve davranlar ile ilikilidir (ener ve Karacan, 1999, s.35-37). ocuun aada belirtilen temel gereksinimleri karlanrsa ocuk salkl bir geliim gstermektedir. Bu temel gereksinimler (Ccelolu, 1993): 1. Dokunulma: ocua dikkat etme, davranlarn seyrederek ona aferin, bravo, harikasn, haydi yine yap gibi geri-bildirimde bulunma, tutma, kucaklama, cesaretlendirme, vme ve ona scaklk gsterme. ocuun temel gereksinimlerinin karlanamad 2. Gven: ocuun salyla ilgilenme, bakmyla ilgilenme, yiyecek ve giyecek ihtiyacn karlama, onu tehlikeden koruma ve bunlar tutarl bir ekilde yapma. 3. Yap/Dzen: ocuu ynlendirme, doru model olma, yapabilecei ve yapamayaca davranlarn snrlarn belirterek disipline etme, tutarl hareket etme. 4. Sosyalleme: ocuun duygularn olduu gibi tanmlama, onu yanstma, ona zaman verme, d dnya ile arasnda kpr grevini grme, zdeim kurabilecei bir kii olma, akranlaryla iliki kurabilmesi ve kendini ifade edebilmesi iin destekleme. 5. Uyarlma: Oyun yoluyla ve ocuun dnyasna giren deiik olay ve durumlarla ac, haz, nee, heyecan gibi duygular uyarma. durumlar da bulunmaktadr. Bunlar ailenin tutumu, beslenme yetersizlikleri, travmalar, anne babann boanmas gibi yaanan durumlarn ciddiyetine gre ocukta farkl problemler oluabilmektedir. Fiziksel gereksinimin karlanmamasndan kaynaklanan bir durum belki de en ciddi etkisini duygusal geliimi zerinde gstermektedir. 6. Kendini deerli grme: ocuu nemseme, ciddiye alma, dinleme, ben bu aile iin nemliyim, bana deer veriyorlar, zor durumda kalnca bana destek oluyorlar, bana kt bir ey olmasn istemezler, beni ben olduum iin seviyorlar, ben dierlerinden farklym duygusunu verme. Bu temel gereksinimler, doumdan itibaren karlanmaya balanmaldr. Temel gereksinimleri erken yalarda karlanmayan ocuun geliiminde duraksamalar, gerilemeler olur. ocuun bir geliim alannn sekteye uramas da btn geliim alanlarn etkilemektedir. Gereksinimleri uygun ekilde karlanmayan ocuk, gereksinimlerinin karlanmasn salamak iin yeni yollar kefeder. Bu yollar her zaman istendik, toplum tarafndan kabul edilebilir olmamaktadr.
Anne baba tutumlar: Anne babann ar koruyucu tavrlar ocuun zihinsel-psikomotor-sosyal ve duygusal geliimini olumsuz etkilemektedir. Ar koruyucu tavrlar, ocuun kendi yeteneklerini gelitirmesini, baar yaayarak kendine olan gvenini kazanmasn, kendini savunmasn, kurallar renmesini ve uygulamasn, kendini ifade etmesini, yeni bir renme srecine daha istekli olarak girmesini olumsuz olarak etkilemektedir. ocua uygulanan disiplin de ocuk geliimi zerinde etkilidir. rnein 6 yana gelmi bir ocuk ok rahat bir ekilde kendi yemeini yiyebilecekken annenin daha bebeklikten ocuun kendi kendine yeme giriimlerini yiyemeyecei ya da az yiyecei gibi nedenlerle engelleyip, kendisinin yedirmesi sonucu ocuk, kendi kendine yeme becerisini ya dzeyinde kazanamamaktadr. zdoan (1997, s.12-13-21)a gre, ocuun duygusal geliimi ve bedensel sal annenin ona ka tutumuna baldr. Anne sevgisinin yokluu ocuun duygusal anlamda ar bir biimde zedelenmesine neden olabilir. Bedensel cezalar, zellikle dayak, ocukta nefret ve acdan, cezalandrmadan holanma duygusunun doma18

ekil 2. Ana baba tutumlarna bal olarak ocuklarda oluan davran ekilleri Otonomi Sua dnk davranlar ok saldrgan Reddedici Nevrotik davranlar Grev stlenmede glk Kendine ynelik saldrganlk Arkadalar ile kavga etme Kontrol
Kaynak: zdoan, Berka ocuk ve Oyun. Ankara: An Yaynclk, 1997, s.25den alnmtr.
Aktif, bamsz, sosyal, ibirliki Yaratc, grev stlenme yetenei olan Kabul Edici Baml, yaratc deil, itaatkar ok tavizkar
sna neden olur. ocuk bu duygularn etkisi altnda bakalarn dvmekten holanr. ocuklarn dven birok anne baba sululuk duygusu iinde onlara ar bir yaknlk gsterirler. Bu durumda yetien ocuk bu ikili tutumdan zarar grr. ocuun gereksinimlerinin doyurulmamas ne kadar erken yata olursa, geliimi ve renme sreci de o denli etkilenir. Bylece aradaki an kapatlmas bir o kadar zorlar. ekil-2de grld gibi anne baba ya da ocuun bakmndan sorumlu kiilerin tutumlar kabul edici, demokratik, ibirliki ve ocua otonomi kazandrc olursa ocuk aktif, bamsz, sosyal, ibirliki, yaratc, grev stlenen bir birey haline gelir. Koruyucu, ar koruyucu, kabul ve sahip kc ama kontrol edici olursa ocuk, baml, yaratc olmayan, itaatkar ve ok tavizkar olur. Anne baba tutumu hem otonomi kazandrc hem paylamayan, ilgisiz, ihmal edici ve reddedici olursa ocuk sua ynelik davranlar sergiler ve ok saldrgan olur. Yine ocua ynelik tutumlar hem reddedici, emredici, otoriter hem de sahip kc ve kontrol edici olursa ocukta nevrotik davranlar, grev stlenmede glk, kendine ynelik saldrganlk, arkadalar ile kavga etme davranlar grlmektedir. Reddedici anne olmann nedenleri ise: ocuun istenmeyen bir ocuk olmas, Evlilikte zorluklarn olmas, 19 olmas,
ocuun herhangi bir ciddi fiziksel sakatlnn
ocuun annenin beklentisini karlayamamas, Annenin karlanmam gereksinimlerinin olmas, alan annenin almay brakmas ve brakma nedeni olarak da ocuu grmesi Annenin de ocukluunda kendi ailesi tarafndan reddedilmi olmas, Annenin alkol, uyuturucu vb. kullanmas, ocuun zihinsel engelinin olmas, ocuun ciddi davran problemlerinin olmas, Annenin psikolojik problemlerinin olmas. Bir ocuk normal farkllama yoluyla tatlar olan yiyecekleri kt olanlardan ayrmay renir. Sadece bu kolay ayrmlar yapmakla kalmayp ayn zamanda dierlerinin yaptklar gibi ebeveyni, retmenleri ve oyun arkadalar ile megul olabilmek ve okula ya da oyuna uyum salayabilmek iin belli davran biimleri gelitirir. Ciddi bir travma, reddedilme ve ikenceye maruz kalan bir ocuk asosyalleebilir (Watkins ve Watkins, 2006). Anneler bebeklerine bilisel, iletiimsel, duygusal, fiziksel ve sosyal geliim iin gerekli olan uyaranlar sa-

lamakta ve deneyim frsatlar sunmaktadrlar (Bakkalolu ve Sucuolu, 2000, s.48). Gerekli olan uyaranlar verilmeyen ocukta geliiminde gerilik olabilir. ocuk ve evresindeki kiilerin fiziksel temas ocuun duygusal geliimi iin nemlidir. rnein; Rowshan (1998, s, 77)n naklettii rnekte Anna isminde gayri meru bir ocuk vardr ve annesi ondan utanmaktadr. Bu yzden annesi onu terk etmitir. Anna beslenmesi dnda hibir kimse tarafndan ilgi grmemitir. ou kere yalnz bana braklmtr. Daha sonra bu davranlar yznden Annann yryemedii ve konuamad fark edilmitir. Anne ocuk etkileiminde ortaya kan, ancak gerektii ekilde karlanmayan duygulanmlar, ocukta isel atmalar dourmakta ve ocuk bunlara ilikin savunmalar gelitirmektedir. rnein; destek almak iin annesine gvenmi olan ocuun bu beklentisi, anne tarafndan reddedilmi ise, kii daha sonraki yaamnda aksi bir durum iine girebilir (Scherler,1996, s.46). ocukluk alarnda yaanan iliki azl ve sevgi yoksunluu, btn yaam boyunca etkisini srdrr. Amerikal psikologlara gre ilk ocukluk dnemlerindeki anne ocuk ilikilerinde yaanan byk bozukluklar yetikin alarda nevrotik ve hatta psikotik bozukluklarn ortaya kmasna, zellikle depresyon ve izofreni gibi hastalklara neden olabilmektedir. Eer temizlik eitimine 6., 7. aylarda balanrsa bu daha ok ar titiz annelerin tutumudur- bu ocuklarda ar obsesyonel eilimler, ar korkaklk gibi kiilik 1997, s.12-13). bozukluklar grlr (zdoan, Bebeklikten kp ocukluk dnemine girdikten sonra ocuun dil-motor becerilerinde hzl bir gelime olmaktadr. ocuk renme ihtiyac iindedir. Hareketlilii artmtr. Srekli soru sorarak renmek, aratrmak ve sorgulamak istemekte ve bunlar gerekletirmek iin giriimlerde bulunmaktadr. Giriimlerinin engellenmesi ve ocuun yeni eyler renmesi iin desteklenmemesi de geliimi olumsuz olarak etkilemektedir. ocuklara ar oyuncak almak, gereinden fazla okul harl vermek ocuklarn snrlarn renmesini engelleyerek nerede durmalar gerektii konusunda kafalarnn karmasna ve doyumsuz bir yap gelitirmelerine neden olmaktadr.
Anne babann birbirinin gereksinimini karlayamamas: Salksz ailelerde mutsuz anne ve mutsuz baba,
kendilerinin ve birbirlerinin gereksinimlerini karlayamadklar iin, bu gereksinimleri karlamada ocuu ara olarak kullanrlar. Bu gibi durumlarda ocuun istek ve gereksinimleri, geliim dzeyi, kapasitesi gz nne alnmaz.
ocuun yaad duygusal sorunlar: ocuun yaad duygusal sorunlar, ocuun depresyona girmesine neden olabilmektedir. Depresyon, ocuklarda saldrganlk, ar hareketlilik gibi davransal sorunlarla kendini gsterebilir. Kaplan ve Sadock (1998, s.55)a gre ocuklarda ve ergenlerde depresyon, erikinlerde tipik olarak grlen belirtilerin aksine, ounlukla davransal sorunlarla kendini belli eder. ocuklukta anne baba kayb yaam ya da onlardan ayrlmak zorunda kalm olma, gven duyulan ilikilerin olmamas, doyum vermeyen aile ilikileri depresyona neden olabilecek etkenlerdendir (Depresyonun ABCsi, 1995). ocuun yaad birtakm sorunlar onda psikosomatik hastalklarn olumasna neden olmaktadr. Aji (2002, sf.74)ye gre hastalklarda ba ars subjektif bir belirtidir. Ba arsnn iddetini belirlemek nemlidir ancak duygusal faktrler, ya, kltr dzeyi, arnn sresi gibi faktrlerin etkileyici olabilecei unutulmamaldr.
Anne babann eitim dzeyi: Eitim dzeyinin

yksek olmas ocuklarn hem akademik, hem sosyal hem de duygusal geliimlerini olumlu olarak etkilemektedir. Ylmaz (2001, s. 5) tarafndan yaplan aratrma sonucuna gre, hem annenin eitim dzeyinin yksek olmas hem de elerin uyumlu olmas ocuklarn ve gen20

kullanm asndan risk altndadr. Alkol ya da madde tesiri altnda iken kii ocua iddet uygulayabilir, ocuun kendine ynelik algsn zedeleyecek sz ve davranlarda bulunurlar. Hamilelik dneminde alkol ve madde alan annelerin ocuklarnda ciddi fiziksel sakatlklarn meydana gelmesi ise kanlmazdr. Riches (1989, s.75)e gre de ikili partiler, iddet konumalar, kendini vmeler ve vngen itiraflar iin bir frsattr.
Annenin geirdii psikolojik problemler: ocuun

gven duygusu ile birlikte duygusal yeterliliinin geliimini de etkilemektedir. Annenin depresif duygu durumu, annenin ocua olan tahammln ve ilgisini azaltmakta, ocukla anne arasndaki duygusal paylamn zayflamasna sebep olmaktadr.
Annenin almas ya da doyum dzeyi; ocuu etlerin kendilerini daha olumlu alglamalarna yol amaktadr. Anne babann eitim durumunun ve yapt iin, dolaysyla ekonomik durumu, ocuklarn geliimlerini etkilemektedir. Alp ve arkadalar (2000, sf.119) tarafndan Erzurumda sokakta alan ocuklar zerinde bir aratrma yaplmtr. Bu aratrmada ocuklara sokakta alma nedenleri sorulduunda ounluu (%72,9) ekonomik sorunlar gstermitir. 127'sinin (%67,6), anneleri, 30'unun (%16) babalar okur-yazar deildi. Babalarn 55'inin (%29,3) ii seyyar satclk olup, 97'si (%51,6) eve akam yemeinden sonra geliyordu. Ailelerin %64,9'unun aylk geliri 50100 milyon arasnda idi. kileyen faktrlerden biridir. Bir ite almak isteyen ama almayan annenin evde kalmas ocuk iin yararl deildir. Doyumsuz, almayan, annenin ocuklar, alan ve doyumlu olanlara gre daha yetersizdir. alan annenin sosyal arkadalklar daha fazla ve zgveni daha yksektir.
ocuklarn dou sras: ocuklarn dou sras da

geliimlerini etkileyebilmektedir. En byk ocuk, byk ve ilk olduu iin ilgi grebilirken yine en kk ocukta en kk olduu iin ilgi grebilmektedir. Ortada kalan ocuklarn dikkat ekebilecek herhangi bir zellikleri yoksa onlara yeterince ilgi gsterilmeyebilmektedir.
Ailenin ekonomik durumu; Yetersiz evre koullarnda yaayan, geliimleri iin gerekli vitamin ve mineralleri alamayan ocuklar, vcut organlarnn bymesi ve olgunlamas iin yeterince gday alamaz. Bu durum ocuklarn fiziksel-zihinsel geliimini etkileyen nemli faktrlerdendir.
Ailenin paralanmas: Anne babann boanmas,

anne babadan birinin ya da her ikisinin lm gibi durumlar, ocuklar ok fazla etkilemektedir. Bu dnemlerde ocuklarda yas tepkileri, depresyon, saldrganlk gibi davran problemleri de grlebilir. Ama ocuun bu yaananlardan ne kadar etkileneceini, meydana gelen travmayla birlikte, ocuun ka yanda olduu, ocukla ilgilenebilecek kiilerin varl etkilemektedir. Bu olaydan ocuk kendine karmlarda bulunup benim yzmden byle oldu diye dnebilir.
Beslenme: Beslenme bozukluklarnn, zellikle kk ocuklarn fiziksel ve bilisel geliimleri zerinde ykc etkisi olduu bilinmektedir. Kaytszlk, apati, sosyal ie kapanklk, okul baarszl, zeka gerilii beslenme bozukluunun ksa ve uzun sreli etkilerinden bazlardr (Kaner, 2005). Yeterli ve dengeli beslenme, ocuun bymesi, olgunlamas zerinde etkili olduu gibi salnn korunmasnda da etkilidir. Yeterli ve dengeli beslenememe, genel geliimde geriliklere ya da gelien organlarn ilev kaybna neden olabilir. ocuk asndan beslenme hem 21
Anne babann her ikisinin ya da birinin alkol ya da madde kullanmas: Alkol ya da maddenin tesiri altndayken kiiler ne yaptklarnn ounlukla farknda deildirler. Okul ncesi ocuu birok davran model yoluyla kazand iin ebeveynin bu davrann da model alabilir. Bu ortamda byyen ocuk, ileride madde ya da alkol

Kayg Canl anlar Uykuya dalmada glk znt ve zlem fke ve da vurma davranlar Sululuk, kendini knama ve utan Okul sorunlar Fiziksel ikayetler doum ncesi dnemde annenin beslenmesi, hem de doum sonras beslenme eklinde ele alnmaldr. Tek yumurta ikizleri zerinde yaplan almalar evrenin, geliim ve olgunlama zerinde nasl etkili olduunu gstermektedir. Olumsuz evresel etkenler ve beslenme, gelimeyi geciktirmektedir (zdoan, 1997, s.10). Yaa daha kkm gibi davranma Sosyal adan yalnzlama Hayaller Kiilik deiiklii Gelecek hakknda ktmserlik Nedensellik ve anlam hakkndaki dncelerle ar urama Olgunlaamama ve byyememe
renme yaantlar: ocuk eitimi sz konusu olduunda, evresel etmenler arasnda en nemlisi, ocuun fiziksel ve sosyal evredeki deneyimleriyle edindii davran ve kapasite artyla tanmlanan renmedir (nder, 2003, s.30). renme frsat tannmayan ocuklarda uyaran eksikliine bal zihinsel gerilikler grlmektedir.
Televizyon ve bilgisayar: Televizyonda ve bilgisayar oyunlarnda iddete tank olma, geliiminin stndeki ierikteki programlar izleme, ocuun kafasnn karmasna, sorgulamadan yanllar doru olarak kabullenmesine yol aar. ok uzun sre televizyon, bilgisayar banda kalmakta duygusal, sosyal ve bedensel geliimi iin gerekli aktivitelerden uzak kalmaya neden olmaktadr. Erten ve Ardal (1996, s.162)ya gre ocuklar erken yalarnda iddet sahnelerini bylenmi gibi seyretmektedirler. Fkran kanlar, kopan kollar, bacaklar, yere dp hareketsiz kalan insanlar, onlar iin byleyici ve mucizevidir. Bu erken yalarda ocuklar hile kurnazlk gibi soyut
ocuun istismar edilmesi: ocuun istismar edilmesi de geliimi etkileyen faktrlerden biridir. Oral ve nanc (2004, s.12)ya gre duygusal istismar, ocuklarn fiziksel olarak bymemesine, geliimsel gerilikler gstermelerine ve eitimle ilgili zorluklar yaamalarna neden olmaktadr. Evlerinde rahat olamayan, anneleri, babalar tarafndan ihmal edilen, azarlanan, hrpalanan, kardelerinin, bakalarnn yannda nemsizletirilen, kk drlen ocuklarda oluan duygu, aalk kompleksi haline gelebilir. Aalk kompleksi ise srekli olarak huzursuzluk, sknt, intibakszlk kayna halinde ruh dnyasnda faaliyette bulunabilir. Daha ciddi durumlarda ise eitli ruhsal hastalklara neden olabilir (Yeniba, 2002, s.22).
Aileden birinin kayb: Anne baba, arkada, retmen, hala, day, babaanne, dede gibi kiilerin lmleri de ocuklarn geliimleri zerinde etkilidir ve ocuklarda yas tepkileri grlmektedir. Ani lmlerin gerek zihinsel gerek fiziksel anlamda ok daha ciddi sonular vardr. ocuklarda en sk grlen yas tepkileri ise unlardr (Dyregrov, 2000, s.6-14): 22

kavramlar bilmezler. lm kavramlar bile gelimemitir. Ekranda olup bitenleri masumca seyrederler; grdklerini elendirici, heyecan verici bulurlar.
ocuun geirdii kaza ya da hastalk: Hamilelik

dneminde annenin geirdii kaza, hastalk, doumun zor olmas, ocuun boynuna doum esnasnda kordon dolanmas, vakumla ve forsepsle gerekletirilmi doumlar ocuu etkileyerek geliiminde gecikmelere, geriliklerine ve kalc sakatlklara yol aabilir. Pressey ve Robinson (1991)a gre bir doum zedelenmesi, ocuun hem bedenine, hem zekasna tesir edebilir. Sonradan olacak zedelenmeler veya beyin zar iltihaplar gelimeyi aikar olarak etkileyebilir. nn ocuklar davran bozukluu gsterebilmektedirler. ocuk eitiminde gr birlii olmayan annebabalarn ocuklarnda daha fazla davran bozukluu grlmektedir. ocukluk eitimlerini sert ve baskl olarak anmsayan anne babalarn ocuklarnda daha fazla davran bozukluklar grlmektedir. Hormonlar: Hormonlar i salg bezlerinin kana aktt salglara denmektedir. Hormonlarn yapm ve kana Problemlerin zmnde saldrgan davranlarn kabul, fiziksel cezann bir eitim yolu olarak grlmesi, ocuk haklarnn ve statsnn kstl olmas, aile ii olaylarn gizli olduu dncesi, sosyal ve evresel stres, sosyal yalnzlk, isizlik, kriz gei dnemleri gibi kltrel etkiler ocuk istismarna yol amaktadr (zben, 1999). zdoan tarafndan (1982) davran bozukluklarnn sklnn ve evresel nedenlerin incelendii aratrma, Ankara ili merkez ilkokullarndan sekizinde 9 yandaki 67 kz ve 65 erkek olmak zere 132 ocuk zerinde yaplmtr. Aratrmada u bulgular elde edilmitir (zdoan,1997, s.9): Alt sosyo-ekonomik gruba ait ocuklarn daha fazla davran bozukluu gsterdikleri saptanmtr. Sert temizlik eitimi, ocukta davran bozukluuna neden olmaktadr. natlk dneminde inatla kar gelinen ocuklarda daha fazla davran bozukluu grlmektedir. Sert ve baskl bir eitim uygulayan anne baba23 salnm bir sra dahilinde kontrol mekanizmasna bal olarak meydana gelir. Hormonlar zel bir bezden kana salnr ve bu yolla etki edecei hedef dokuya tanrlar. salg bezlerinin ilevlerini dengeli ve salkl bir ekilde salglamalar byme ve olgunlamann salkl olmasn da salamaktadr. Hormonlar organlarda fonksiyon dzenleyici etki meydana getirirler. Hormonlarn yetersiz salglanmas, fazla salglanmas ya da oluan herhangi bir bozukluk organizmann dengesini alt st eder. Hormonlar salglayan i salg bezleri; bbrek st bezleri, tiroit, hipofiz, epifiz, paratiroid, pankreas, kadn ve erkeklerde cinsiyet salg bezleridir. Her yata salglanan hormonlar farkllk gstermektedir. Hormonlarn salglanmas hipotalamusa ve ona gelen sinirsel uyarclara baldr. Vcutta her hormonun grevi ayrdr. Ama eksik ya da fazla salglanan bir hormon dier organlarnda hormon salglarn etkilemektedir.
ocuun iinde yaad topluluk: ocuun geliiminde aile kadar ocuun iinde bulunduu toplulukta nemlidir. Bu nem iki ynldr. ocuun iinde bulunduu topluluk ocuun dorudan ya da dolayl olarak karlkl etkileim kurduu evrelerden biridir. Dolaysyla ocuu etkilemektedir. Bu nedenle topluluun ocuu koruyan, sosyal geliimine katkda bulunan ve ocuun geliimine mdahale eden bir rol bulunmaktadr (Bekman ve Grlesel, 2005).
Hipotalamus: Hormon sentezi kontrol sisteminin

en st basamanda beyin tabann tekil eden hipotalamus yer alr. Hipotalamusa varan herhangi bir sinirsel

Tablo 1. ocuun Geliimini Destekleyen Kolaylatrc Etmenler.
OCUK Ailesi tarafndan istenerek dnyaya gelir. Bedensel sal ve beslenme durumu iyidir. Beslenme, uyku, dklama dzeni iyidir. Dokunma, grme, duyma, tat, koku alma duyularnn uygun uyarlmasndan holanr. Sakinleip evresi ile ilgilenebilir. Ailesinin kaytsz artsz sevgisini hisseder. Ailesinin ve bakalarnn ilgisine yant verir. Olumlu, neeli, dost mizac vardr. Ailesine balanmtr, gvenir, scak ilikiler iindedir. Bedensel faaliyetlere canllkla katlr. Sosyal beceriler kazanmaktadr. Dikkatini younlatrabilir. Koyulan snrlar kabul edebilir. Merak eder, soru sorar. Bamszla doru admlar atmaktadr. Geliimsel basamaklar zamannda kat eder. ALE Besin, barnak, giysi, salk gibi temel gereksinimleri karlar, gvenli korunakl bir ortam salar. ocuundan holanr, ona ballk hisseder, onu yattrabilir, duygusal destek, rahatlama salar. Kiiler ve dnya ile ilgilenmesini salayacak uygun uyaranlar sunar. ocuun iliki kurmaya ynelik davranlarna cevap verir, destekler. ocuun verdii ipularn anlayabilir, bunlara ve onun gereksinimlerine uygun yant verir. Aratrcl, merak, gelien bamszl destekler, ocua seme hakk verir. Bedensel ve ruhsal adan salkldr. Anne-baba arasnda gl iliki vardr, birbirlerini destekler, ocuun bakmn paylarlar. Akraba ve dostlarndan destek alabilirler. ocukla konuur, konumay desteklerler. Eitime deer verir. ocua zel zaman ayrr. ocuu ver, onunla vnr. ocukla ilikileri, beklentilerinde tutarldr, uygun disiplin yntemleri kullanr. ocuun salk, geliimi hakknda bilgilidir. geliimin ilerlemesi iin yardmc olur. Anne-baba iyi birer rol modeli oluturur. Kardeler ocukla ilgilidir.
Kaynak: Ertem, lgi: Bebek ve ocuklarda Geliimi Etkileyen Risklerwww.dicle.edu.tr
EVRE Yeni aileye destek verir (annelikbabalk izni, maddi destek, eitim olanaklar gibi). zel gereksinimleri olan ailelere destek salar (yakt, besin, zel eitim vb.). ocuk ve erikin iin eitim olanaklar salar. Kazalar, iddet, evre kirlilii gibi tehlikelerden yoksun ortam salar. Kaliteli belediye hizmetleri salar. Yksek kalitede, ulalabilir salk hizmeti salar. Yksek kalitede, ulalabilir ocuk bakm olanaklar salar. Salkl, gvenli konutlama salar. Ana-babalk egitimi salar. Komuluu, destek rgtlerini korur, gelitirir. Olumlu etnik ve kltrel ortam yaratr.
uyarm, buradan mekanizmay ileten ok az miktarlardaki zel hormonlarn salnmna yol aar, buna "Releasing Factor" denir. Salnan bu hormonlar sinir lifleri aracl ile beynin orta yerinde bulunan kemik boluu iine yerlemi bulunan hipofiz bezinin n lobuna ularlar. Hipotalamustan salnan her salglama faktr, hipofiz bezi24
nin n, orta ve arka lobunu uyarr ve bu loblardan zel hormonlarn salnmna yol aar. Sonra bu zel hormonlar hedef dokulara giderek hedef dokunun kendine zg hormonlarn salnmn uyarrlar. Hipotalamus, uyarc faktrlerin yan sra inhibe edici faktrleri de salglar. Hipotalamus'un kontrol altnda bulunan hiyerarik hormonal

Tablo 2. ocugun Geliimini Tehlikeye Sokabilen Zorlayc Etmenler ya da Risk Faktrleri
OCUK Erken doum, dk doum arl. Doumsal engeller. Beslenme, uyku sorunlar. Ar alama, huzursuzluk, zor bebek. Enfeksiyonlar, akut ve kronik hastalklar. Kabzlk, ishal. Byme gerilii, kilo alamama. Demir eksiklii anemisi. Davran sorunlar. Duygusal sorunlar. Dil sorunlar. liki kurma sorunlar, otizm. Bedensel engeller. Geliimde gecikmeler. ALE Yoksulluk, geim sknts, isizlik. e dnk, ocukla birlikte olamayan ebeveyn. ocuun verdii ipularnn anlalmamas, yanl anlalmas, duyarsz olunmas. ocua ok az ya da ar uyaran verilmesi. Depresyon, baka ruhsal hastal olan anne-baba veya yakn aile bireyleri. Eler aras geimsizlik. Madde bamll (alkol, uyuturucu, sigara). Aile ii iddet (szel, bedensel, cinsel). Ailede salk sorunu. Aile gei dnemleri (doum, tanma, boanma, tekrar evlenme, hapis, lm). Uygun olmayan ocuk bakcs/bakm. ocuk sal ve geliimi konusunda bilgisizlik. Sklkla evden uzaklaan anne-baba. Anne-babalk konusunda beceriksizlik, kendine gvenmeme. Yenidoan ve kardelerin bakmnda akraba ve dostlarn desteinin olmamas. Ar engelleyici, karc geni aile. Ar kat, engelleyen, eletiren veya ar koruyan anne-baba. ocuu kabul edememe, ihmal, rseleme. EVRE Yoksulluk, i olanaklarnn azl. Yetersiz, salk koullar uygun olmayan konut. Ortamda trafik, evre kirlilii, ses, iddet gibi tehlikeler. Salk hizmetlerine ulaamama, gereince yararlanamama. Yetersiz belediye hizmetleri. Yetersiz ocuk ve erikin eitimi olanaklar. zel gereksinimi olan ailelerin destekten yoksun olmas (zel eitim, rehabilitasyon, maddi destek). Krsal blgede maddi ve sosyal destekten uzak kalma. Kaliteli ocuk bakm/bakc olanaklarnn olmamas. Irklk, ayrmclk.
Kaynak: Ertem, lgi: Bebek ve ocuklarda Geliimi Etkileyen Risklerwww.dicle.edu.tr
etki mekanizmas ekil-3de gsterilmektedir. ekil-4de grld gibi hipotalamus, hipofiz n lobunu uyard zaman hipofiz n lobundan TSH, ACTH, FSH ve LH hormonlarnn salnmn salar. TSH, tiroid bezini uyararak tiroid bezinden T3 ve T4 hormonlarnn sal25
nmn salar. ACTH ise bbrek st bezlerini uyarr ve buradan kortizon, kortikosteron, kortizol ve deoksikortikosteron hormonlarnn salnmn salar. FSH ve LH ile yumurtalklardaki folliklleri uyararak buradan strojen ve progesteron salnm salar.

ekil 3. Hormonlar ve salglanmalar roid hormonlarnn biosentezini ve kana gemesini hzlandrr. Tiroidi stimle eden hormon da denilmektedir. Hipotalamusun kontrol altndadr.
Adrenokortikotropik Hormon (ACTH): Hipotalamustan salnan kortikotropin releasing faktr'n kontrol altndadr. Bbrek st bezlerinin korteks ksmnn hormonlarnn salglanmasn uyarr. Bu hormonlar kortizol, kortikosteron ve daha az olmak zere kortizon ve deoksikortikosterondur (http//www.aof.edu.tr). Strese adaptasyonda kortizoln rol ok nemlidir. Bu nedenle strese cevab oluturan sistemde rol oynayan hormonlar arasnda etkileim ve koordinasyon vardr. ACTH salgs ayn zamanda vazopressin tarafndan da uyarlr. Kortikosteroidler hipofiz bezine dorudan feed-back etki gstererek ACTH sentez ve salgsn durduKaynak: (www.hormonlar.com)dan alnmtr.
rurlar. ACTHnn ar yapm Cushing Sendromunun en sk rastlanan sebebidir. Bu durum kortizol fazlalna bal klinik bulgularn ortaya kmasyla karakterizedir. Bu hastalarda imanlk, yksek kan glikoz konsantrasyonu, ge yara iyilemesi ve immun yetmezlikler grlr. Hastalar enfeksiyon nedeniyle lebilir. Adrenal kortzol yetersiz hastalarda ACTH yksek olup bu durumda ACTH yapm zerindeki feed-back inhibsyon kalkmtr. Yksek ACTH dzeyleri melanositleri uyararak hiperpigmentasyona neden olur (Tarm, 2006).
Hipofiz orta lobundan ise MSH hormonu salglanr. Hipofiz arka lobundan ise oksitosin ve vazopresin hormonlar salglanr.
Tirotropik Hormon (TSH): Tiroid bezini uyararak tiekil 4. Hormonlarn oluumu ve etki mekanizmas Sinirsel Uyarm Hipotalamus Sinirsel Uyarm Hipofiz orta lobu - Hipofiz n lobu - Hipofiz arka lobu MSH TSH Troid bezi T3-T4 ACTH FSH LH Oksitosin - Vazopresin
Folikl Stimle Eden Hormon (FSH): Kadnlarda folikllerin olgunlamasn salar ve bunu ovulasyona hazrlar. Eksikliinde, menstruasyon bozukluu (adet dzensizlii) ve ksrlk grlr. Hipotalamusun kontrol altndadr. Luteinize Eden Hormon (LH): Bu hormon kadnlarda FSH ile birlikte olgunlaan folikllerin strojen hormonlar salglamasn, ovulasyonu (yumurta oluumu) ve korpus luteum teekkln salar. Progesteron salnmn uyarr. Prolaktin (PRL): Kadnda meme bezlerinin gelimesini ve st salglanmasn salar. Ayrca LH ile birlikte gebeliin devam iin gerekli bir hormon olan progesteronun salgsn hzlandrr (www.aof.edu.tr). St yapmnda prolaktin, strojenler, inslin ve kortizol ile birlikte etki eder. Prolaktin dzeyleri erikin yaam boyunca korunur. Ancak st vermeyen insanlardaki rol bilinmemektedir. Erkeklerde herhangi bir fonksiyonu yoktur. T-RH (Thyrotropin-Releasing Factor) bata olmak zere eitli faktrler prolaktin salgsn artrr. Hamilelik srasnda prolaktin salglayan hcrelerin says artar. strojenler prolaktin resep26
Bbrek Over Over st bezi Kortizol Kortikosteron Kortizon Deoksikortikosteron strojen strojen
Progesteron Progesteron

Vazopressin: Kan basncn ykseltir ve suyun bbreklerden geri emilmesini arttrd iin idrar miktarn azaltr. Bu nedenle "antidiretik hormon" da denilir. Bu hormon eksikliinde (diapedes insipidus'ta) gnlk idrar miktar ok artar (www.aof.edu.tr). Vazopressinin balca grevi bbreklerden szlen suyun tutulmasdr. Bu antidiretik etki sonucu idrar konsantre hale gelir. Bu nedenle bu hormona antidiretik hormon da denilmektedir. Vazopressin ayrca damarlardaki dz kaslara etki ederek damarlarn bzlmesine neden olur (Tarm, 2006).
Oksitosin: Uterusun kaslmasn salar. Bu sebeple

hekimlikte doumu kolaylatrmada kullanlr. Bundan baka laktasyon (st salnm) esnasnda meme bezlerinin st salglamasn da arttrr.
Tiroid Hormonlar (T3 ve T4): Tiroid hormonlar, genel olarak protein sentezini arttrrlar. Bu nedenle dokularn bymesini salarlar. Karbonhidrat metabolizmasnn trlerini artrr. Bylece prolaktin salgs ve duyarllk artar (Tarm, 2006, Gncel Pediatri). ekil 5: reme Organlarnn Gelimesinde Hormonlarn Etkisi
Dokularn byme ve gelimesi Folikln olgunlamas Prolaktin Growth hormon FSH
birok kademesini hzlandrarak kan ekerini ykseltir, ya metabolizmasn hzlanr. Tiroid hormonlar sistolik tansiyonu arttrr, diastolik kan basncn drrler, kalp at hzlanr. Tiroid bezinin normalden fazla almasna "hipertiroidi" denir. Bazal metabolizma artar. Kan ekeri dzeyi normale gre biraz daha yksektir. Tipik belirtilerden birisi gzlerin da frlamasdr. "Hipotiroidizm"de bazal metabolizma der. Gelime andaki organizmada metabolizma yavalar, gelimede bozukluklar, zekda gerileme grlr. Buna "kretenizm" denir.
Doum sonrasnda st bezlerinde st oluumu
Growth Hormon (GH-Somatotropin): Byme hormonu da denir. Gelimeyi salayan byme hormonu bir ok doku zerine ve zellikle kas, ya dokusu, kkrdak ve ba dokusu zerine etki eder. Byme hormonu bu etkisini vcutta mevcut tm hcrelerin protein sentezini ve yalarn mobilizasyonunu artrarak ki bylece yalarn kullanmna olanak salar. Vcutta karbonhidrat kullanmn azaltarak gsterir. ocukluk anda byme hormonu yetersiz olursa "Dwarfism" denilen ccelik oluur. Hipofiz bezinin normalden ok miktarda byme hormonu sentez etmesi halinde gelime andakilerde gigantism (devlik) grlr. Yetikinlerde ise el, kol, bacak ve yz gvdeye oranla ok uzar. Bu hale "akromegali" denir. Bu hormon byme yeteneine sahip olan btn vcut dokularnn bymesini temin eder. Bunu dolayl yoldan yapar. GH, somatomedin C (nslin benzeri byme faktr, inslin-like growth factor, IGF-I) salnmn uyarr. Somatomedin C ise uzun kemiklerin ve yumuak dokularn bymesini salar. Byme hormonunun dozu ve salgland dnem gelime asndan ok nemlidir. (Tarm, 2006; http//www.inonu.com; www.aof.edu.tr). 27
Kalsitonin: Tiroid bezinden ve daha az olmak zere paratiroid bezinden salglanan ve tirokalsitonin veya kalsitonin ad verilen bir hormonda, kalsiyumun kemik depolarndan mobilizasyonunu inhibe etmek suretiyle kann kalsiyum dzeyini azaltr. Bunun yan sra kan fosfatlarnn da dmesine neden olur (www.aof.edu.tr). Kemik yapmnn hzl olduu durumlarda kalsitonin plazma kalsiyumunu hzla drr. Byme ve laktasyon gibi stres durumlarnda kalsitonin hormonunun kemii koruduu kabul edilir. Tedavi edilmez ise bbrek talar, bbrek yetmezlii, osteoporoz (kemik erimesi), kemik kistleri, pankreatit ve koma oluur (Tarm, 2006).
Paratiroid Hormonu (Parathormon): Paratiroid bezinden salglanan bir hormondur. Parathormon kan plazmasnn kalsiyum ve fosfat dzeylerinin normal snrlar iinde kalmasnda etkilidir. Balca kemiklere ve bbreklere etki eder. Ca+2 iyonlarnn kemikler tarafndan alnmasn, barsaklardan emilmesini ve bbreklerden geri

nr. Protein biosentezini ve yalarn yanmasn hzlandrrlar. Glukokortikoidler kemiklerden kalsiyum mobilizasyonuna neden olurlar.
Aldeston: Bbrek st bezinden salglanr. Mineral

kortikoidler Na+, K+ ve Cl- iyonlarnn hcre ii ve hcre d svlarndaki daln ve bbreklerden idrarla atlmalarn dzenlerler.
Adrenalin (Epinefrin) ve Noradrenalin (Norepinefrin): Her iki bbrein st kutbunda yerlemi olan adrenal
bezler adrenal medulla ve adrenal korteks olmak zere iki ayr ksmdan oluur. Adrenal medulla fonksiyonel olarak sempatik sinir sistemi ile ilikilidir ve sempatik uyarya cevap olarak adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) ad verilen hormonlar salglarlar. Bu iki hormonun yaplar ok yakn olmasna karn etkileri farkldr. emilmesini arttrr, fosfat iyonlarnn bbreklerden geri emilimini azaltr, yani fosfat atlmna yol aar. Bu hormonlar vcudun her tarafnda hemen hemen ayn etkileri olutururlar. Adrenalin kalp hzn, kalp verimini ve kan basncn arttrr. skelet ve kalp kaslarnn kan damarlarn geniletir, deri ve i organ damarlarn ise daraltr. Bylece kardiovaskuler sistemi ani etkilere kar hazrlar. Norepinefrin ise evre damarlarn daraltr, i organ damarlarn geniletir, kan basncn arttrma etkisi vardr.
nslin: Pankreasn langerhans adacklarnn hcreleri tarafndan salglanr. nslinin karbonhidrat, lipit, protein ve nkleik asit metabolizmalar zerine etkisi vardr. nslin karbonhidrat metabolizmas zerine hem glikozun hcrelere, zellikle kas, karacier ve ya dokusu hcrelerine giriini kolaylatrmak, hem karbonhidrat metabolizmasnda rol olan baz enzimleri aktive etmek suretiyle etki eder. nslin kan ekeri dzeyini azaltr, protein ve lipit metabolizmalar zerine de nemli etkileri vardr. nslin kan ekerinden baka amino asitlerin de hcre iine giriini kolaylatrr ve ribozomlarda polipeptit sentezini arttrr. nslin yetmezliinde kan ekeri ykselerek "Diabetes Mellitus" denen eker hastal tablosu ortaya kar. Bu durumda ekerin yeteri kadar kullanlmamas sonucunda, beyin dnda kalan organlar daha ok lipit ve proteinlerden enerji elde etmeye ynelirler. Protein sentezi yavalar. Dokular glukozu yeterince kullanamad iin glukoz idrarla dar atlr. Hastalarda glukozun idrarla atlmasndan dolay daha fazla suya, ekerin yeteri kadar kullanlmamas sonucu daha fazla yemee ve glukozun atlabilmesi iin daha fazla idrar karmaya gerek duyulur (Tarm, 2006; http//www.aof.edu.tr).
Testosteron: Erkek cinsiyet hormonudur ve erkek

cinsiyet organlarnn ve sekonder erkeklik cinsiyet karakterlerinin geliimini salar. strojen ise dii cinsiyet hormonudur. Dii cinsiyet organlarn ve sekonder cinsiyet karakterlerini gelitirir, menstruasyonu salar.
Progesteron: Korpus Luteum ad verilen menstrual

siklusun (iki adet arasndaki sre) ikinci devresi srasnda meydana gelen hcreler topluluu geni lde "progesteron" ve "estrojen" salnmna yol aar. Salnan progesteron daha nce estrojen tarafndan hazrlanm bulunan "endometrium" da yumurtann yerlemesi iin gerekli mukus salnmn salar. Progesteron gebelii salad gibi ovariumda yeni bir folikln olgunlamasna engel olur ve st bezlerini gelitirir.
Timus bezi: Timus bezi, tiroid bezinin altnda, gs

boluu ierisinde, soluk borusunun zerinde ve iki para halinde bulunur. Vcudun savunma mekanizmasnn ilemesinde nemli rol oynar. Fonksiyonu antikor oluumu ile ilgili olmakla beraber antikor, timusta olumaz. timus bezi ocukluk dneminde bymeyi ve gelimeyi de salar. Yani timus bezi vcudun savunma iinde, byme ve gelimesinde etkili bir bezdir (www.inonu.edu.tr). 28
Glukagon: Pankreasn Langerhans adacklarnn

hcrelerinde meydana gelir. Glukagon, inslinin aksine, kan ekeri dzeyini ykseltir. Glukagonun kalp gcn arttrc, safra akmn oaltc, mide salnmn inhibe edici bir rol de vardr.
Kortizon ve Kortizol: Bbrek st bezinden salgla-
FZKSEL GELM
DOUM NCES FZKSEL GELM ZELLKLER Dlt: Dltn olutuu dnem kadnn yumurtas ile erkein sperminin birlemesiyle balar ve dllenmi yumurta iki haftalk oluncaya kadar olan sreyi kapsar. Dllenen yumurtaya zigot ad verilir. Dllenen yumurta 24 saat iinde ok hzl bir ekilde blnr ve oalr. Dllenme tplerde (tubalarda) gerekleir. Dllenen yumurta birka gn sonra rahime gelerek rahim duvarna yapr. Embriyo: kinci haftann sonunda dllenmi yumurta embriyo halini alr. Bu dnem ikinci haftann sonuyla sekizinci haftann sonuna kadar olan sreyi kapsar. Embriyo ikinci ayn sonunda insan grnmn alr ve organlar ekillenmeye balar. Fets: kinci ayn sonundan douma kadar olan sreyi kapsar. kinci-nc aylar arasnda organlar oluur, organlar gelimeye balar. Organlar geliimini tamamladktan sonra fets hzl bir ekilde kilo almaya balar ve bu kilo alm douma kadar devam eder. Bebein tm nemli yaplar ve organ sistemleri hamileliin ilk aynda oluur. lk ayn sonunda bebek, ortalama 7 cm uzunluunda ve 28 gram arlndadr. Baz organ ve organ sistemleri olumu ve hatta almaya balamtr. Kalp yaklak 26. gnden itibaren atmaya balar. reme organlar gelimitir, fakat bebein cinsiyeti tam olarak anlalamaz. lk kemik hcreleri oluur. El ve ayak parmaklar olumutur ve trnaklarn olumas balamtr. Dolam ve solunum sistemleri almaktadr. Karacier safra yapmaktadr ve bbrekler idrar torbasna idrar salglamaktadr. Bebek ilk aylk dnemde hareket etmeye balar. Gebeliin 4. aynn bandan 6. aynn sonuna kadar geen sreye gebeliin 2. aylk dnemi denilmektedir. Gebeliin 26. haftasnda bebein boyu yaklak 23 santimetredir ve arl 670 gramdr. 28 haftalkken bebek gzlerini aar, kapar, dzenli aralarla uyur ve uyanr. Bu dnemde boyu 25 santimetre ve arl 900 gramdr. Bebein hareketleri anne tarafndan hissedilmeye balar. itme en az 20. haftada balamaktadr. Bu dnemde bebek dardan gelen seslere cevap verebilmektedir. Bebein dier duyu organlar da bu dnemde gelimektedir. 16. haftadan balayarak bebek a hassas duruma gel29

kirlilii: Annenin sigara kullanm prematre ya da dk kilolu doumlara, rntgen n bebekte kalc sakatlklara neden olabilmektedir. Aydn (1997, s.9)a gre civa, kkrt dioksit, asbest, kurun ve eitli zirai mcadele ilalarnn erikin kiilere yapt hasarlardan fazlasnn embriyoda grlebilecei iddia edilmektedir. Beslenme: Annenin yeterli beslenmemesi, vitamin-minarel-protein asndan zengin gdalarn alnmamas fetsn geliiminde nemli sorunlara neden olabilmektedir. Stres: Doum ncesi dnemde annenin i yknn fazla olmas, psikolojik problemlerinin olmas, aile ii skntlarnn olmas, korkularnn olmas ve heyecan yaamas da bebein geliimini etkilemektedir. Annenin ya, kan uyumazl: Erken yalardaki ve ge yalardaki hamileliklerde de bebein geliiminde gemektedir. 29. haftada gzn aarak parlak ve srekli yanan n kaynan bulmaya almaktadr. Bebein en hareketli olduu dnem 27. ve 32. haftalardr. 7. aydan itibaren bebek byyp arlk kazanmaya devam etmektedir. 28. haftann sonunda yaklak 1,5 kilo ve boyu 35-40 santimdir. Cilt ince, krmz ve buruuk gzkr. Hareketlerinin iddeti ve skl artmtr. Verniks kaseoza denilen beyaz yal bir madde vcudu kaplamaktadr. Gzler alr kapanr ve bebek parman emebilir. Bebek 37. haftaya kadar her hafta yaklak 200-225 gram kazanr. Douma yaklatka bebein kilo al yavalar. 40. haftada bebein ortalama arl 3-3.5 kg ve boyu 46-50 santimdir (Adan Zye Gebelik). DOUM NCES GELM ETKLEYEN FAKTRLER Hastalklar ve ila kullanm: Annenin hamilelik esnasnda geirdii hastalklar, devam eden kronik hastal ve ila kullanm doum ncesi geliimi olumsuz olarak etkilemektedir. Bu hastalklar ve ila kullanm fetste sakatlklara (anomali), dklere, prematre doumlara, 40 haftalk domasna ramen dk kilolu doumlara neden olabilmektedir. Ya da annedeki hastalk bebee de getii durumlarda bebein doum sonras geliimini de etkilemektedir. Hatta bebek lmlerine bile neden olabilmektedir. Sigara-alkol kullanm, rntgen n alma, evre 30 Normal yenidoann kilosu 2600-4600 gram arasndadr. kinci ve nc ocuklarn doum kilosu birinciden, erkek bebeklerin doum kilosu kz bebeklerden 0-2 Ya Aras Bedensel Geliim Bedensel geliim, ocuun fiziksel olarak bymesidir. Bu byme doumdan hemen sonra ok hzl iken sonralar yavalamaktadr. rilikler olmaktadr. rnein: 35 ya stndeki ilk hamilelikler, bebein Down Sendromlu olmas asndan risk oluturmaktadr. Yine anne bebek arasndaki kan uyumazlnda, ilk bebeklerde sorun olmamasna ramen ikinci ve daha st bebeklerde sakatlklarn ortaya kma olasl yksektir. Enfeksiyonlar: Rahim ii enfeksiyonlarn ceninde geliim bozukluuna yol at saptanmtr. Plesanta istenmeyen maddelerin cenine ulamasn engelleme grevi yapmasna ramen enfeksiyona yol aan mikroorganizmalarn geiini engelleyememektedir. Frengi, rubella bunlardan bazlardr. Annenin ilk ay rubellaya yakalanmas ceninin, grme, iitme ve zihinsel yetersizlik, mikrosefaliye ve serebral palsiye ve kalp hastalklarna sahip olmasna neden olabilmektedir (Ataman, 2005, s.41). DOUM SONRASI FZKSEL GELM DNEMLER Fiziksel geliim kendi iinde bedensel geliim ve devinsel (psikomotor ) geliim olarak iki adan ele alnr.

fazladr. Zamannda doan bebekler arlklarnn % 510'unu, erken doanlar % 10-15'ini ilk bir iki hafta iinde kaybederler. Buna fizyolojik tart kayb ad verilir. ocuun gzleri genellikle kapaldr. Gz kaslar zaYenidoann boyu 50 cmdir. Doumda olanlar kzlara gre daha uzun ve daha ardrlar. Ba evresi de 35 santimdir. Ba vcuda gre byktr. Ba kemikleri yumuaktr. Ba kemikleri arasnda fontanel (bngldak) denen kemiklemeyen ksmlar vardr. Bunlardan iki tanesi nemlidir ve doum sonu dnemde kapanrlar. Kk olan bngldak 1. ayda byk olan ise 18. ayda kapanr. Yenidoann vcut biimi erikine gre farkldr. Kollar ve bacaklar ksa, ba byk, boyun ksa, alt ene kk, gs n arka ap fazla ve karn itir. Yenidoann gs evresi ortalama 33 cm, 1 yanda 47 cm, 5 yanda 55 cm, 14 yanda 74 cmdir (Apak, 1984, s.21). Yenidoan, ilk haftalarda karn iindeki pozisyonunu muhafaza eder. Kol ve bacaklar yar kapanm, el ise yumuktur. Kol ve bacaklarn amakta zorlanr. Yenidoann derisi ounlukla verniks kaseoza denen peynirimsi bir madde ile kapldr. Rengi gl pembedir. 3.-4. gnlerde deride soyulma grlebilir. Omuzlar ve yz ince tylerle kapldr. Ya ve ter bezleri iyi gelimemitir. Bu nedenle burun stnde nokta halinde bu bezler vardr. Dili az boluuna gre byktr. Yanaklar ikincedir. Kulak yolu ksadr. itmesi iyidir. lk haftalardan sonra sesin geldii tarafa dner. Gbei doumdan hemen sonra balanr. 7-10 gn iinde der. Anneden geen hormonlarn etkisiyle st bezlerinde ime olabilir. Bu ilik 4-6 hafta iinde kaybolur. Kz ocuklarnda anneden geen hormonlarn etkisiyle vajinal kanamalar grlebilir. Erkek ocuklarda testisler karn boluundan skrotuma inmemitir. 1 yana kadar inmesi gerekmektedir. Bbrekler tam olgunlamamtr. drarn doar domaz yapar. Sindirim fonksiyonu tam gelimemitir. lk 3 aya kadar midenin tam gelimemesine bal olarak kusmalar grlebilir. lk dksn 12 saat iinde yapar. Yenidoan, burundan solunum yapar. Solunumu dakikada 40-60 arasndadr. Doumdan hemen sonra gbek damarlar basnla kapanr ve bebein kendi kan dolam balar. Kalp atm dakikada 120-140 arasndadr. evre s deiikliklerine uyum iyi deildir. Deri incedir, deyftr. Bu nedenle baklar balangta adr. Gz rengi ou bebekte balangta ayndr. 2 aydan sonra belirginlemeye balar. ocuk ounlukla sal doar. Salar 2-3 ayda dklr. Yeni salar 9.-10. aylarda kmaya balar.
31

ri alt ya dokusu az olduu iin s kayb fazla olur. Yenidoann vcut ss 36,5-37 derecedir. lk gnlerde yeterince anne st alamamaya bal olarak doum tartsnn %5-6s kaybedilir. Yenidoanda antikor yapma yetenei iyi deildir. Bu nedenle enfeksiyonlar ar seyreder. Anneden bebee geen antikorlar bebei kzamk, kzamkk gibi hastalklardan ilk 3-4 ay bak klar. lk diler 8. ayda kar. Ama bazen bebek st ya da alt kesici dileri km olarak doabilir. ekil-6da aylara gre di karma grlmektedir. ki yana kadar kilo almnda art vardr ama iki ya sonuna doru bu kilo artnda azalma olmaktadr. Tablo 3 ve 4de 2 yana kadar olan boy ve kilo art gsterilmitir. ocuun eritii byme safhas, onun arkadalk edecei ocuk grubunu ve bu gruptaki kendi durum ve itibarn tayin edecektir. Yeni domu bebekte kas sisteKaynak: (www.bebekkokusu.com)dan alnmtr.
ekil 6. Aylara gre di karma
mi, btn vcut arlnn %23n tekil ederken, bir yetikinde bu %43tr.
Tablo 3 / 0-2 ya aras boy art (cm)

dk E doum: 1 ay: 2 ay: 6 ay: 9 ay: 12 ay: 24 ay: 49 52.5 56 65.1 71 73.4 84 K 47 51.4 54.5 64 68.6 72 83.9 E 49 53.2 57 67 72 75 86 dk/orta K 48.7 52.5 56 65 69.5 73 85 E 50.5 54.5 58 68.5 73 76.5 87.5 ortalama K 49.5 53.2 56.5 66.5 71 74.7 87.5 yksek/orta E 52 55.8 59 69.5 74 77.5 90 K 51 54.5 57.5 67.5 72 76 89.5 E 52.5 56.8 59.5 71 75 79 92.5 yksek K 52 55.5 58.5 69.3 73.5 77 90.8
Tablo 4 / 0-2 ya kilo art (kg)

dk E Doum 1 ay : 2 ay 6 ay: 9 ay : 12 ay : 24 ay 2.8 3.6 4.4 7 8.3 9.2 11.3 K 2.7 3.45 4.2 6.5 7.6 8.4 10.6 E 3.1 3.7 4.7 7.5 8.7 9.6 11.8 dk/orta K 2.9 3.6 4.5 6.9 7.9 8.8 11.2 32 E 3.4 4 4.9 8 9.4 10 12.5 ortalama K 3.2 3.9 4.75 7.5 8.6 9.5 12.1 yksek/orta E 3.7 4.3 5.3 8.5 9.8 10.7 13.3 K 3.5 4 5 7.9 9.2 10 13 E 3.9 4.6 5.6 8.8 10.3 11 13.9 yksek K 3.9 4.4 5.3 8.3 9.7 11 13.7

Di geliimi, beslenme geliimi asndan nemlidir. lk di karma genellikle genetik yapya baldr. lk di ortalama 5. ve 8. aylarda kar ama 12. aya kadar gecikme olmas normaldir. 6-8. aylarda alt kesici, 9-10. aylarda st kesici diler kar. Salg bezlerinin bymesi ilk yllardan itibaren ergenlik dnemine kadar hzl bir gelime gsterirken, ergenlie girile birlikte gelime durmakta sonraki dnemlerde gerilemektedir. Btn olarak vcut, boyun ve ba hari, solunum ve sindirim organlar, ahdamar, kaln barsak, btn vcudun kas sistemi, iskelet sistemi ve kan volm ortalama 5-6 yana kadar hzl bir ekilde gelimektedir. Sonra bu gelime yavalamakta ergenlie girile birlikte tekrar hzlanmakta ve 19-20li yalarda durmaktadr. Beyin ve beyin ksmlar, beyin zar, gz merkezi gibi sinirlere ait byme 5-6 yana kadar hzl bir ekilde geliirken ergenlie kadar da yava bir ekilde gelimeye devam etmekte ve ergenlikle birlikte gelime durmaktadr. Testisler, yumurtalklar, reme organlarn kapsayan cinsiyet ile ilgili byme, ergenlik ana kadar gelimemekte, ergenlie girile birlikte hzl bir ekilde bymekte ve 20li yalarda ise byme durmaktadr. 5. Arama refleksi: ocuun yanana parmak, me0-2 Ya Hareket (Devinsel) Geliim Bebek doumdan hemen sonra vcudunu kontrol edebilecek dzeyde deildir. Hareketler denetimsiz genel vcut hareketleridir ve refleks dzeyindedir. Bedensel geliimle ilgili olan bu geliim, sinir sisteminin olgunlamas sonucu olmaktadr. ocuun organlarnn bymesinin yannda sinir sisteminin olgunlamas sonucu ocuk emekleme, yrme, yemek yeme vb. gibi faaliyetleri gerekletirmektedir. ocuun sinirlerinin geliimi yava yava olmaktadr. ocuk doutan getirdii refleksleri istendik renilmi davranlara dntrmektedir. Bu gstermektedir ki sinir sistemi henz yeterince gelimemitir. ocuun sinir kas olgunluu gerekletike ve renme deneyimleri yaadka hem yeni eyler renecek, hem de renmeye balad becerileri pekitirecek ve gelitirecektir. Bebein sinir kas olgunluu kalem tutma dzeyinde olmasna ramen kalem tutmasna frsat tannmadysa, tutmaya ynelik giriimleri engellendiyse ocuk kalem tutmay daha ge renecektir. me ucu veya baka bir ey dedirilirse ban o tarafa evirir. Azn memeyi alacakm gibi aar. 6. Basma ve otamatik yrme refleksi: Bebek dik bir ekilde kaldrlarak tek aya yere dedirilirse otomatik olarak yrme hareketi yapar. trlr. Ba elle hafif kaldrldktan sonra aniden brakld zaman nce kol ve bacaklarn yana aar, titretir ve birka saniye sonra kollarn gs stnde kavuturur. Moro refleksi ilk 1 ayda azalr. 3-4. ayda kaybolur. Yenidoann ar hastal durumunda bu refleks yoktur. 2. Tonik boyun refleksi: Yatar vaziyette bebein ban aniden bir tarafa evirmekle, o taraftaki kol ve bacan ie doru bzlmesi, kar taraftaki kol ve bacanda da doru almasdr. Bu refleksin birka saniyeden fazla srmesi, yalnz bir tarafta olmas ve 7. aydan sonra grlmesi normal deildir. 3. Emme refleksi: Dudaklara dokunulmakla emme hareketinin balamasdr. ocuun azna anne memesi, parmak veya emzik verildii zaman emme hareketleri balar ve 1 yanda kaybolur. 4. Yakalama refleksi: ocuun el ayasna veya ayak tabanna kalem veya herhangi bir obje dokundurularak uyarlrsa el ve ayak parmaklar kapanr. stemli yakalamann balamasyla bu refleks 2 aylktan sonra kaybolur. Ayakta yakalama refleksi 10. aya kadar devam eder.
Refleksler
1. Moro refleksi: ocuk, serte yakn bir zemine ya33

7. ekme refleksi: Ayak tabanna dokunulduunda bebein o taraftaki bacan ekmesidir. 8. Eilme refleksi: Omurgaya parelel olarak srtn bir tarafna dokunulduunda gvdenin o tarafa doru bklmesidir. 9. Babinski refleksi: Bebein ayaklarna dokunulduunda parmaklarn amasdr. Yeni domu bebeklerin hareketleri eitlilik arz eder ve refleks dzeydeki bu hareketlerin en youn ve yaygn dnemi hayatn ilk krk gndr. Krknc gnden sonra szkonusu reflekslerin inhibasyonu balar ve nc aydan sonra, onnc aya kadar geen dnem gei aamas olarak deerlendirilir. Onnc aydan itibaren de sistemli hareketlerde ilerleme ve artma gerekleir (Aydn, 1997, s.16). ocuun yryebilmesi iin organlar belli bir bykle ulamasna ramen eer sinir sistemi yeterince olgunlamamsa ocuk yryememektedir. Sinir sisteminin olgunlamas biyolojik bir sretir. ocuun devinsel geliimi iki adan ele alnmaktadr. Bunlar: Byk (kaba) ve kk (ince) kas geliimidir. Byk kas geliimi denince kastedilen ocuun byk kaslar olan kol, bacak, bel, boyun kaslarnn geliimi kastedilmektedir. ocuun nce byk kaslar geliir, sonrada kk kaslar gelimektedir. Byk kas geliimi alannda geliim olmazsa ocuk, bakalarna baml bir 3. ayda; kollar ve bacaklar daha kolay bklr, hareketler daha dzenlidir. Kollarn simetrik olarak sallar, eller geveke alr, sarktlr. Elleri yana doru getirip gs ve ene stnde birletirir. Bacaklaryla tm gcyle tekme atar. Oturur konuma getirildiinde bel blgesinde eri oluur. Ban birka saniye dik tutabilir. Yzkoyun durumdayken nkollardan destek alarak ban ve st gsn iyice yukar kaldrr (Yavuzer,2005). 4. ayda; elleriyle oynar. Elleriyle nesnelere uzanr, ancak yakalayamaz. Eline verilen kalemi tutabilir. arlnca dnp sesin geldii yne bakar. Kahkaha ile gler. 5. ayda; yatt yerde yuvarlanp ters dner, oturtulurken saa sola sallanr. Eliyle uzand nesneleri yakalar. Ayan azna gtrebilir. Aynada kendisini grnce gler, sevinir. 34 1. ayda; yzkoyun durumdayken ban hemen yana evirir, kol ve bacaklarn bker, dirsekleri gvdeden ayr durur, kalalar biraz yukar kalkktr. Sert bir zeminde ayakta durdurulduunda ayaklarn yere basar, gvdeyi dikletirir ve genellikle ileriye doru otomatik yrme hareketi yapar (Yavuzer, 2005). 2. ayda; oturtulunca ban dik tutabilir. Yzkoyun yatrlnca hem ban, hem de omuzlarn kaldrabilir. Hareket eden cisimleri gzleriyle izleyebilir. Annesinin kendisiyle konumasna glmser ve ses kararak yant verir. Merkezi sinir sistemi tam olgunlamamtr. stemli hareketler ve sosyal davran henz ilkel dzeydedir. Bu nedenle hayatn reflekslerle srdrr. yaam srmektedir. Baz ocuklarda byk kaslarda geliim gerilikleri olabilmektedir. Doutan geliim gerilii olan, spastik, ar zihinsel engelli bireylerde byk kas geliim gerilikleri de olmaktadr. Kk kas geliimi denildiinde ise el ve dil kaslarnn geliimi kastedilmektedir.
Aylara gre psikomotor geliim:

Yenidoan; ban kaldramaz. Yatarken dnemez ve oturamaz. 1. aya kadar enesini yerden ve yataktan kaldrmaya alr.1. ayda srtst yatar durumdayken ban yana evirir. Kollar bacaklar daha etkindir. Yataktan kaldrlrken ba desteklenmezse der (Yavuzer, 2005).
6. ayda; srtst durumdayken ayaklarna bakmak iin ban yastktan kaldrr. Bacaklarn kaldrarak ayaklarndan birini ya da her ikisini eliyle kavrar. Arkasndan destekle oturur. evresine bakmak iin ban bir yandan br yana evirir. Ellerinden skca tutulduunda omuzlarn gerer ve oturabilmek iin gvdesini yukar doru kaldrr. Birka saniye tek bana oturabilir (Yavuzer 2005). Eline verilen kakla masaya vurur. 7. ayda; iki elinde birer nesne tutabilir. Nesneleri bir elinden dierine aktarabilir. Verilen hereyi azna gtrr. Kendi kendine biskvi yiyebilir. Aynadaki grntsn tutmak ister. 8. ayda ksa bir sre desteksiz oturabilir. 9 aylkken desteksiz 10-15 dakika oturabilir. Dengesini kaybetmeden yerde duran oyunca almak iin ne doru eilir. Tm bedenini rahatlkla hareket ettirir. Yerde yuvarlanarak ilerler. Emeklemeye alr. Destekle ayakta bir sre durabilir. Destekle ayaa kalkar, ayaktayken desteksiz yere oturamaz. Ayakta tutulursa amal bir ekilde adm atar (Yavuzer, 2005) . El ba parma ile iaret parma arasnda kk bir nesneyi tutabilir. 10. ayda yatarken kendi kendine oturur duruma geebilir. Yardmsz ayaa kalkabilir. El rpar el sallar. Giyidirilirken yardmc olur. Bardaktan su iebilir. ittii sz35
leri yinelemeye alr. 11. ayda eitli nesneleri tutar ve kaplar iine koyabilir. 1 yanda uzun sre oturabilir. Yatar durumdayken oturur duruma gelir. Destekle ayaa kalkar ve oturur. Destekle yrr, emekler. Bir sre tek bana ayakta durabilir. 13-14. aylarda emekleyerek merdivenlerden yukar kar (Yavuzer, 2005). Elinden tutulunca yryebilir. 13. ayda bir elinde iki ayr nesne tutabilir. 15. ayda yardmsz yryebilir. Elinden tutulduunda merdiven kabilir. ki kp st ste koyabilir. Ayakkablarn karabilir. 18. ayda daha gvenli bir ekilde yrr. Byk oyuncaklar, kutular yerde itip ekebilir. Sandalyeye kp oturabilir. Elinden tutulduunda merdivenden inip kabilir. Geri geri srnerek merdivenlerden aaya iner. Dz bir yerde desteksiz oturabilir. Yerden bir ey almak iin dizlerini bkerek melebilir (Yavuzer 2005), sendeleyerek koar. Kendi kendine sandalyeye karak oturabilir. kp st ste koyabilir. Kak kullanabilir. Bir kitabn sayfalarn kartrabilir. 21. ayda kendi kendine merdiven kabilir, elinden tutulduunda inebilir. 5-6 kp st ste koyabilir. 2 yanda komaya balar. Dengesini yitirmeden melebilir. Mobilyann stne rahatlkla kp inebilir. Topu dmeden ileriye doru atabilir. 3 tekerlekli bisiklette oturur ama pedallar kullanamaz. Ald nesneleri ustalk-

la yerine koyar. Kk ekerlerin ambalajlarn rahatlkla aabilir. Tahta kplerle alt ya da sekizli kuleler oluturur. Kalemi tutabilir. Karalama yapabilir. Sayfalar teker teker evirir (Yavuzer, 2005). Kendi kendine merdiven inebilir. Topu atabilir, tekme vurabilir. Sinir sisteminin olgunlamas, beyin yaplarnn ve kaslarn olgunlamas-gelimesiyle birlikte ocuklar sa ya da sol eli tercih etmektedirler. Beyin sa ve sol beyin yarmkresi olmak zere iki blmden oluur. Beynin sa ve sol yarm kresinin grevleri farkldr. Ayrca beyinde ekil-7de grld gibi frontal, pariatel, temporal, oksipital loblar bulunmaktadr ve her lobun farkl ilevi vardr. Baz ilevlerin gerekleebilmesinde birden ok lob etkili olmaktadr. Beynin n ksmnda aln blgesinde bulunan frontal korteks (lob), istemli hareketlerin organizasyonu ve balamasndan, motor kontrolde ve davrann kontrolnde nemli rol oynamaktadr. Konumann motor kontrol, problem zme, yarglama, plan yapma ve bir amaca ynelme frontal lobun ilevidir. Bu lob eski yaantlarla yeni yaantlar birletirir. Bu lobdaki hasarda ve ilev bozukluklarnda dikkat problemleri, bilin dzeyinde bozulmalar, apati, sosyal geri ekilme, sanrlar, denetimsiz davranlar, izofreni, depresyon, zihinsel ilevlerde yavalama, grgszlk, hiperaktivite, antisosyal davranlar, emme gibi ilkel reflekslerin tekrar ortaya kmas, okuma yazma gl, konumann ritminde bozulma grlebilmektedir. (Duekil 7. Sol Yarkrenin D Grnm rukan, www.gata.edu.tr; www.-med.gazi.edu.tr). Temporal lob ise iitsel uyarlar alr. Bellek ve konumann anlalmasnda etkilidir. Duygulanm ve cinsel aktiviteyi etkiler. Temporal lobun hasar grmesi ya da ilev bozukluu durumunda cinsel davranlarda deime, korku, fke, kzgnlk, uysallk, psikomotor nbetler (anlamsz robot gibi hareketler), mide yanma hissi, aritmi, elde bir eyle oynama, azda ineme ve aprdatma, ayaklarn yere srme, gz krpma, karmak motor davranlar grlr. Parietal lob, uyaranlarn alglanmas ve yorumlanmasn kontrol eder. Beden pozisyonu, beden imaj, byklk gibi maddelerin fiziksel zellikleri hakknda bilgi sahibi olma, basn, s, karmak duygusal uyaranlarn ayrlmasndan da sorumludur. Bu lobdaki hasar ya da ilev bozukluunda beden imaj deiiklikleri, izimleri kopya
Kaynak: Ccelolu, Doan, nsan ve Davran (1993, s. 76)ndan alnmtr.
edememe grlr (www.med.gazi.edu.tr). 36
Oksipitol lob grsel uyaranlar alr ve yorumlar. Bu lobdaki hasar ya da ilev bozukluunda krlk grlebilir.
nun dier duyulara gre daha az gelimi olduu dnlmekle birlikte, doumdan sonra 10 gn iinde gznn nnden geen objeyi izleyebilir (Senemolu, 2005). Bebeklerin koklama ve tat alma duyu organlar da gelimitir. Birbirinden farkl koku ve tatlar ayrt edebilmektedirler. Dokunma duyusu en gelimi duyudur. Ama henz st dzeyde gelimi deildir. Bu duyunun geliimi ok hzl olmaktadr. Bebek evreye uyumda, etkileimde, nesneleri tanmada, yakalamada, atmada bu duyumu kullanmaktadr.
Duyularn geliimi
Yenidoann iitme duyu organ gelimitir. nsan sesindeki perde ve iddet deiikliklerinin farkna varabilen bebek, tandk ve yabanc sesleri ayrt edebilir (Senemolu, 2005). ocuun grme duyu organ da gelimitir. Gz kaslar tembeldir. Gz koordinasyonu, doutan henz tam olarak salanamamaktadr. Zaman zaman iki gzn de bir noktada odaklatrd gzlenir. Grme duyusuTablo 5. Sa Elini Kullanma Durumundaki Kiide Yarm Krelerin Grev Dalm Sa yarm kre * Basit cmleler kurma * Szsz iaret kullanma Sol yarm kre * Szel ierikli fikirler * Kelimelerin karmak kullanm (soyut kavramlar) * Basit matematik ilemler * Zor matematik ilemler
2-6 Ya Aras Bedensel Geliim

2 yandan 6 yana kadar olan bedensel geliim hz, 0-2 yaa gre yavalamtr. Sinir sisteminin geliimi byk lde tamamlanmtr. 2 yandaki ocuun beyninin arl, yetikin beyin arlnn %75i iken; 5 yanda %90a ulamtr. Salg bezleri, solunum ve sindirim organlar, kas iskelet sistemi bymeye devam etmektedir. Kan volm artmaktadr. Kalbin bymesi 6 yaa kadar ok hzldr.
2-6 Ya Devinsel Hareket Geliimi

* Duygusallk * Problem zme 2-6 ya aras, ocuun, genel geliimindeki arta
Kaynak: Aydn, Betl. ocuk ve Ergen Piskolojisi, stanbul. Marmara niversitesi Vakf yaynlar, 1997, s.22den alnmtr.
paralel olarak etkinlik dzeylerinin ok artt bir dnemdir. 37

Tablo 6. Erkek ocukta tart artm
nda 18, drt yanda 20, be yanda 23.5, alt yanda 27 kilo olmaldr. yanda en az kilo art 11, drt yanda 14, be yanda 15.5, 6 yanda 17 kilo olmaldr. Bu deerlerin altndaki ve stndeki deerler anormal olarak kabul edilir. 3 yandaki bir erkek ocuk ortalama olarak 14 kilo, 4 yandaki bir erkek ocuk ortalama olarak 16 kilo, 5 yandaki bir ocuk ortalama olarak 18 kilo 6 yandaTablo-6da grld gibi en fazla kilo art yaki bir ocuk ise ortalama olarak 20 kilo olmaldr.
Tablo 7. Kz ocukta tart artm
Tablo-7de grld gibi kz ocukta en fazla kilo art yanda 18, drt yanda 20, be yanda 23, alt yanda 26.5 olmaldr. En az kilo art yanda 11.5, drt yanda 13, be yanda 14.5, alt yanda ise 16.5 olmaldr. 5 yandaki bir kz ocuunun kilosu en fazla 23 iken, en az ise 14,5 kilodur. Bunun altnda ve stndeki deerleri normalin dnda kabul edilmektedir. yandaki kz ocuunun ortalama kilosu 14, drt yandaki bir kz ocuunun ortalama kilosu 16, be yandaki bir kz ocuunun ortalama kilosu 18 ve alt yandaki bir kz o38
cuunun ortalama kilosu 20dir. 2 yandan byk ocuklarda normal vcut arln kabaca hesaplamak iin ya x 2 + 8 forml kullanlabilir. Bulunan rakam ortalama deerdir. Persentille hesaplanan deerlerle hesaplanan deerler arasnda kk farkllklar olabilir. rnein: 4 yandaki bir kz ocuunun ortalama kilosunun hesaplanmas 4 x 2 + 8 = 16 olmaldr.

Tablo 8. Erkek ocukta boy uzamas
Tablo-8de grld gibi en az boy art 3 yanda 89 cm, 4 yanda 96 cm, 5 yanda 102 cm ve 6 yanda 108 cmdir. En fazla boy art ise 3 yanda 104 cm, 4
yanda 110 cm, 5 yanda 117.5 cm, 6 yanda ise 124 cm olmaldr. Ortalama ise 3 yanda 95 cm, 4 yanda 102 cm, 5 yanda 110 cm ve 6 yanda ise 116 cmdir.
Tablo 9. Kz ocukta boy uzamas
Tablo-9da grld gibi kz ocuklarda boy art en az 3 yanda 88.5 cm, 4 yanda 95 cm, 5 yanda 102 cm ve 6 yanda 106.5 cm olmaldr. En fazla ise 3 yanda 110.5, 4 yanda 104 cm, 5 yanda 116 cm ve 6 yanda 123.5 cm olmaldr. Bunun altndaki ve stndeki boy artlarnda hormon bozukluu, beslenme yetersizlikleri gibi geliimi etkileyen kaltmsal, evresel ve hormonal faktrler akla gelmelidir. Ortalama ise 3 yanda 94.5 cm, 4 yanda 102 39
cm, 5 yanda 104 cm ve 6 yanda 115 cm olmaldr. ki yandan byklerde yaklak boy uzunluunu bulmada ya x 5 + 80 forml kullanlabilir. Elde edilen rakam ortalama boy uzunluudur. Normal deerler ise ok geni bir yelpazeye dalr. Persentille hesaplanan deerler arasnda kk farkllklar olmas normaldir. rnein: 4 yanda bir ocuun ortalama boyunun hesaplanmas 4x5+80=100 cm ortalama boy uzunluu.
Byk kaslarnn geliimiyle birlikte kk kaslar ve gz koordinasyonu da gelimektedir. Srekli hareket etme ihtiyac hissederler. Hareketsiz kaldklar sre uyku dnda ok azdr. nce yardmla sonralar yardmsz merdiven kabilirler. Parmaklarn kullanarak tutma, atma, yakalama, kesme, yaptrma, boncuk geirme, boyama, izme etkinliklerini yapabilir. Ayak parmaklar zerinde yryebilir. Bu dnemde ocuk, byk kas geliimini tamamlamak, kaslarna denge ve koordinasyon kazandrmak iin eitli alet ve oyunlara ihtiya duyar. Bunlar; sek sek oyunlar, denge tahtalar, trmanma aletleri, elle byk nesne tama, snrlandrlm alanda koma, bann zerinde nesne tama gibi. 2,5 yanda, ayaklarn birer birer kullanarak merdiven inip kabilir. 9 kp st ste koyar. pe geni delikli birka boncuk geirir. gen, kare ve daireyi yerine yerletirir. Kplerle kule yapar. 3 yanda, tekerlekli bisiklete biner. Kalemi tutarak daire eklini kopya eder. Kplerle kpr yapar. 4 yanda, parmak ucunda yrr, koar. Merdivenleri ayak deitirerek kar. Tek ayak zerinde birka saniye durur. 15 cmlik basamaktan yere atlar. tekerlekli bisiklete biner. Yardmla ne takla atar. Duran topa tekme ile vurur. Kap kulpu evirir. 4-5 boncuk dizer. Sayfalar teker teker evirir. Ambalajlar aar. Makasla dz kesimler 40
yapabilir. Yaptrma yapar. Daire, art ve kare ekillerini izer. ocuk resminin eksik olan bir parasn tamamlar. 5 yanda, sek sek oynar. gen izer, drt renk bilir. Ona kadar sayar. Giyinip soyunur. oul ifadeler kullanabilir. 6 ksml adam izer. ocuk resminin eksik olan birka parasn tamamlar. gen eklini izer. Yn deitirerek koar. Tek ayak zerinde be kez srar. leri doru uzun atlar. Geri doru ift ayak zerinde srar. Kad yatay dikey katlar. Makasla basit ekilleri keser, yaptrr. Vidal nesneleri vidalar. Denge tahtas zerinde yrr. 6 yanda, ip atlar gibi srar. Koarken yerden bir ey alabilir. 30 cm ykseklikten yere atlar. ki tekerlekli bisiklete binebilir. Paten kayar. Becerili bir ekilde trmanr, kayar, sallanr, koar. ekile akar. Bacna dm atar. Kap kilidini anahtarla aar. Makasla resimleri keser. Adam resmi izer. Resimde kompozisyon vardr. Snrlandrlm iki izgi arasndan dar tarmadan izer. Resimlerin eksik paralarn bulur ve izer. smini yazar. Nokta zerinden birletirme yapar. Snrl boyama yapar. Grme organ tam gelimemi olduundan byk puntoyla yazlm kitaplar inceleyebilir. Kk puntoyla yazlm kitaplar ilgisini ekmez ve kk delikli boncuklar geirmekte zorlanrlar. Gz kaslarn, parmak kaslarn, koordinasyonunu gelitirecek etkinliklere ihtiya duyarlar. Bu etkinlikler: yrtma, kesme, yaptrma, boyama, boncuk geirme gibi almalara katlmaya gereksinimi vardr.
ZHNSEL GELM
(BLSEL GELM)
Doumda, belli zihinsel kapasitede olan bebein zihinsel olarak gelimesinde hem beyin yapsnn geliimi hem de dardan gelen uyarclarn rol vardr. Bebein doutan getirdii kapasitesi onun zihinsel geliimi zerinde etkilidir. Kaltsal etki olduu gibi, annenin doum ncesi dnemde beslenmesi, radyasyon almas, kromozom anomalileri, doum travmalar ve doum sonras geirilen hastalklar, beslenme, renme deneyimleri, hormon salglanmas, kendine olan gveni zihinsel geliimi etkilemektedir. ocuun doum ncesi etkenleri normalse, herhangi bir hastalk ya da travma geirmediyse, evre tarafndan gerekli uyaran verildiyse ve giriimleri desteklendiyse, yeterli ve dengeli beslenmise ve duygusal geliimi normal ise o ocuk doutan getirdii kapasitesini en iyi ekilde kullanabilecektir. Uyaran grsel, iitsel, dokunsal olabilecei gibi koku ve tat alma duyusu ve kaslarn hareket ettirmeye dayal da olmaldr. Deneyim ve beyin geliimi arasnda iliki vardr. Erken yalardaki uyaranlar, milyarlarca nron balantlarnn (sinapsis) oluumunu etkiler. Erkek ocukluk nronlarnn gelimesi ve balantlarnn oluumu iin kritik bir dnemdir. ekil-8de grld gibi ocua verilen ses, grnt, koku, dokunma, kaslardaki durum duyusu ve tat uyarclar, bebein beyin hcreleri arasndaki sinaptik balantlar kuvvetlendirmekte ve beynin gelimesini salamaktadr. Doumdan sonra bebek, hayatn nceleri reflekslerle devam ettirir. Zihinsel geliim zerinde de 41
Kaynak: Mustard, J. Fraser (7 ok Ge: Sosyal ve Ekonomik Kalknma in ocukluk Eitimi: Beyin Geliimi ve nsan Sermayesi, www.meb.gov.tr) tarafndan Neal Halfondan aktarlmtr.
reflekslerin etkisi byktr. Yeni doan bebek, refleks olarak eline verilen nesneyi yakalamaktadr. Ama yakalad nesne onun iin bir uyarcdr ve sinirler yoluyla beyin hcreleri arasnda sinaptik balant olumasn salar. Bebek benzer ve farkl nesneleri yakalamaya devam ettike beyin hcreleri arasndaki sinaptik balantlar artmaktadr. Balangta yakalama refleksinin etkisiyle tuttuu nesneleri, bydke bilinli olarak tutmaktadr. Tuttuu nesneyi azna gtrerek onun zellikleri hakknda bilgi edinmektedir. Bir sre sonra bebek o nesnenin ne tr zelliklere sahip olduunu daha tutmadan, azna alp bakmadan bilecektir. Bebek iin her uyarc, Piagete gre bebekte bir ema oluturur. Bunu yle aklayabiliriz; 1 yanda bebek koltuun zerinden nasl ineceini bilmeyip yere atlyorsa ama bir sre sonra, nce ayaklarn
ekil 8. Beyin geliimi iin uyarclar
aaya sarktarak inmeyi denemeleri sonucunda bulmusa ya da bu ynde desteklenmise bebek bunu renecektir. Bu bebek iin bir emadr. Bu emay tekrar koltuktan inerken nce ayaklarn sarktp sonra vcudunu indirirken kullanacaktr. Bir sre sonra ayn ilemi sandalyeden inerken de kullanacaktr. te bu bir emadr. Yani bebek ilk nce koltuktan nasl inileceine ynelik bir ema gelitirdi, sonra ayn emay kullanarak sandalyeden de indi ve ikinci bir ema olutu: Sandalyeden inme emas. Bu emalar btn renme yaantlarnda vardr. emalarn says bebein zihinsel geliiminin ne kadar iyi olduunun da gstergesidir. Yavuzer (1995, s.62)e gre de zengin bir emas olan ocuun, evresindeki her eyin daha ok farknda ve evresiyle daha faal bir etkileim iinde olduunu grmek mmkndr. ocuun bilgisi, onun dnya anlayn ve ilgilerini aklamaktadr; ocuk resimlerinde de grlen budur. Resimler ocuklarn emalar hakknda bilgi verir. Doutan iyi zihinsel kapasite getiren ve gerekli evresel uyarclar alan 2 ya ocuunda, ema says fazla olacakken; doutan iyi kapasite getirmi ama olumsuz evresel artlarda yaayan ocukta ayn sayda ema olumayacaktr. emalar ayn zamanda beyin hcreleri arasndaki sinaptik balantlarnda saysnda, hzn42
da ve dzeninde etkilidir.
ocuun balangta beyin
hcreleri arasndaki balantlar az ve dzensiz iken ocuk bydke dzelmeye balamaktadr. Zihinsel geliimle ilgilenen Jean Piagete gre bebeklikten yetikinlie doru emalar, olgunlama, yaant kazanma, uyum ve rgtleme yoluyla srekli olarak deiir, geliir. Uyum, yaam boyu devam eder. Bilisel geliim asndan olduu kadar dier fiziksel ve psikososyal geliim asndan da srekli olarak uyum salamak durumundadr. Uyum ise iki adan ele alnmaktadr. zmleme ve dzenleme. zmleme, ocuun karlat yeni bir olay, fikri, objeyi, kendisinde daha nceden varolan bilisel yap iine almasdr. Mevcut emay yeni durumlara, objelere, olaylara gre yeniden biimlendirme, ekillendirme srecine de dzenleme denmektedir (Senemolu, 2005). RNEK-1: 7 yanda bir ocuk olan Ahmetin babas gitar almaktadr ve bu gitar alma komu evde konuulmaktadr. ocuun almaya ynelik tek bilgisi gitar almadr. Ahmet ilkokul 1. snfa gitmektedir. Snfta bir alma olay yaanmtr. Bunun zerine retmen ocuklara alma davrann anlatmak ister ve nce ocuklara almann ne olduunu sorar. Ahmet retmenine gitar almay anlatr. Sonra retmen almann hrszlk yap-

ekil 9. ki nron ve arasndaki balant
melindeki itici gtr. Ona gre, tm organizmalar, doutan kendileri ve bakalaryla uyumlu ilikiler kurmalarn salayacak zelliklere sahiptir. Yani organizmann tm donanm, en yksek uyumunu salamaya yneliktir. Dengeleme de bu isel eilimi, yaantlarla organize edici bir sretir. Piagetnin kuramnda bahsettii rgtleme, kar karya kaldmz kavram ve olaylar birbiriyle tutarl btnler haline getirmektir. ekil-9da iki nron (beyin hcresi) grlmektedir.
Kaynak: Mustard, J. Fraser 7 ok Ge: Sosyal ve Ekonomik Kalknma in ocukluk Eitimi:Beyin Geliimi ve nsan Sermayesi www.meb.gov.tr.
Uyaranlar milyarlarca nron arasndaki balantlarn (sinapsis-snaptik balant) oluumunu etkiler (duyarl dnemler). zellikle 0-6 ya arasnda, bu oluum, daha hzl olmaktadr. Grme, iitme, dokunma, tat alma, koklama yoluyla alnan uyaranlarla birlikte ocuun duygusal uyaranlar da zihin geliimi zerinde etkilidir. Duygusal uyaranlar sadece zihni etkilemekle kalmaz. ocuun baklk sistemini ve hormonal durumunu da etkiler. Yetersiz duygusal uyaran alan ocukta seretonin hormonu salglamas azalacaktr. Bu durum ocukta isteksizlie, mutsuzlua neden olacaktr. Duygusal yaam knt iinde olan ocuk daha az renme deneyimleri yaayacaktr. ekil-10da grld gibi doumda nron balantlar azken ve nronlar az sayda dallara sahipken alt yanda olduka fazla balantlar (dallar) olumutur. Bu, -
mak anlamna da geldiini anlatr. Ahmet alma denince artk sadece gitar almay anlamamaktadr. Hrszlk yapmaya da almak dendiini renmitir. Bu rnekte Ahmet, alma ile ilgili bir emaya sahiptir. Okula gider ve retmen alma dedii zaman ilk dnd gitar almadr. Bu durum uyumun bir boyutu olan zmlemedir. Ahmet, retmenin alma szn kendisinde var olan emann iine almtr. almann hrszlk anlamna geldiini de renmesi uyumun dier boyutu olan dzenlemeye rnektir. RNEK-2: Bra 3 yandadr. O ana kadar balk olarak sadece alabalk grmtr ve yemitir. Anneannesine yemee gitmitir. Anneannesine bugn ne yaptn diye sorar. Anneannesi balk piirdiini syler. Anneannesi hamsi piirmitir. ocuk alabalk beklemektedir. Sofraya oturur ve anneannesine baln nerede olduunu sorar. Anneannesi hamsi gsterince bu balk deil der. Anneannesi onunda balk olduunu syler. Bu rnekte de grld gibi ocukta belli bir balk emas vardr. O emann iinde de sadece alabalk yer almaktadr. ocuk balk denince alabalk dnmektedir. ocuun anneannesinin balk demesi zerine ocuk, daha nceden kendisinde varolan alabalk emas ile eletirecek ve alabalk yiyeceini dnecektir. Bu zmlemedir. Hamsi bal olduunu renmesi ve varolan balk emasn yeniden dzenleyip iine hamsi baln da almas dzenlemedir. Bu sreler yetikinler de daha karmak ekillerde ilemeye devam etmektedir. Piagete gre dengeleme ise bilisel geliimin te43
ekil 10. Sinaptik younluk
Kaynak: Mustard, J. Fraser (7 ok Ge: Sosyal ve Ekonomik Kalknma in ocukluk Eitimi: Beyin Geliimi ve nsan Sermayesi, www.meb.gov.tr) tarafndan Rethinking the Brain, Families and Work Institute, Rima Shore, 1997 aktarlmtr.
renmenin arttn, bilgi alveriinin hzlandn gsterir. Duygusal uyaran yetersizlii, ocuun bbrek st bezlerindeki kortizol salgsn etkilemektedir. Kortizol ar salglanrsa ocukta ya da yetikinde davran bozukluklar, depresyon, diyabet, beslenme bozukluu, kardiyovaskler hastalk, hafza zayfl, baklk sisteminde zayflk, uyuturucu ve alkol bamllna neden olmaktadr. Kortizol yetersiz salglanrsa da kronik yorgunluk sendromu, fibromiyalji, baklk sistemi sorunlar (otobaklk dzensizlikleri), romatoid artrit, alerjiler, astm grlebilmektedir. ZHNSEL GELM DNEMLER 0-2 Ya Zihinsel Geliim Yenidoan bebek emme ve yakalama refleksleri 44
ile etraf tanmaya almaktadr. Yakalad ve azna ald nesneler hakknda bilgi elde etmektedir. Bebek duyular yolu ile renmektedir. Annesinin kokusunu, annesinin grntsn ve sesini tanmaktadr. Yani yeni doan bebek d dnyay ve kendi bedenini kefetmede duyularn (grme, iitme, tat alma, koklama, dokunma) ve motor becerilerini kullanr. Bebek, 1 yana kadar, nesne nndeyken onun var olduunu dnrken, 1 yandan sonra nesne ortadan kaldrlsa da yok olmadn anlar. Nesne nnde saklandysa onu sakland yerden bulmaya alr. 12. ayda yeni aralar kefeder, kendi kendine yemek yeme denemelerine giriir. ocuk baz nesneleri ele alrken sahip olduu davranlar olduu gibi tekrarlamaz, bu davranlar sralar, deitirir, deneyerek yeni yollar
bulur. Bir rt zerindeki nesneyi dorudan doruya yakalayamaz, rty yakalarken nesneyi salladn grr ve nesneyi eker. 1 ya ocuu deneme yanlma yoluyla, vurmak, sallamak gibi sahip olduu hareket biimlerini, bir nesneyi kendine ekmek eklindeki hareket biimine bal olarak deitirebilir. Bunlar bebein d dnyay tanmaya ve anlamlandrmaya ynelik abalardr (Yavuzer, 2005, s.100). 18. ayda ocukta ilk dnme belirtileri grlmeye balar. Daha nceden grd ama kaybolan nesneler artk ocuun zihninde kalmaktadr. ocua bardak dendii zaman bardan ne olduunu bilmektedir. Barda grmesine gerek yoktur. steklerini basit szcklerle anlatr. 2 yanda szckleri kullanmaya balama ile zihinde sembolletirdii nesnelerin isimlerini syleyebilmek45
tedir. Vcudunun birka blmn gsterebilmektedir. Gsterilen birka nesnenin ismini syleyebilmektedir. Kplerle kule yapabilmektedir. ki kelimelik birka cmle kurabilmektedir. ekil-11de grld gibi grme ve iitme duyusu doumda en st seviyede iken dil geliimi 6. aya kadar hzl bir ekilde gelimektedir. 9. aydan sonra bu gelime yavalamaktadr. Zihinsel fonksiyonlar 1 yana kadar hzl ekilde gelimektedir. 3.5 yandan sonra da yavalama balamaktadr. 2-6 Ya Zihinsel Geliimi 2 yandan sonra dil ve kavram geliimi hzldr. ocuk sembollerle nesne arasndaki ilikiyi kavramaya balar. Sembolik oyunlar oynar. Bebei gibi nesnelere canllk zellii kazandrarak onunla konuur, ona sesler kartr, yemek
yedirir. 2 ya dolaylarnda canl nesne ile cansz nesne ayrmn yapamaz. Ben merkezci bir yap iindedirler. Kendi bildiklerinin herkes tarafndan da bilindiini zannederler. Dnyaya bakalarnn bak asndan bakamazlar. Bu nedenle bakalarnn duygu ve dncelerini anlayamazlar. 2,5 yandaki ocuk, daha ok nesne ismini syleyebilmektedir. Alc dil ifade edici dile gre daha gelimitir. Vcudunun birok blmn gsterebilmektedir. 3-3,5 yanda kplerle kpr yapabilmektedir. Birka rengi bilmektedir. Nesnelerden uzun olan gsterebilmektedir. Gsterilen resimdeki nesnelerin isimlerini syleyebilmektedir. levleri sorulan nesneleri gsterebilmektedir.
2-6 yalar arasndaki ocuklar, ayrntlar dikkate almazlar. Para btn ilikisi kuramazlar. Zihinsel kyaslama yapamazlar. Miktar belirten sorular anlayamazlar. 4 yandaki ocuk, byk kk nesneleri bilir. n vcut ksmn gsterir. Kz-erkek, uzun-ksa gibi ayrmlar yapabilir. Birebir eletirme yapar. Saklanan nesnenin adn syler. Birok nesnenin ilevini bilir. Resimde grd nesnelerin isimlerini syler. Eksik insan resminin birka parasn tamamlar. Basit hikaye, parmak oyunlarn tekrarlar. Nesneleri snflandrabilir. Daire, art ve kare izer. 3-6 paral bul-yap tamamlar. Model olunduunda 10a kadar sayar. levleri bakmndan ilikili nesneleri gsterir. 4,5-5 yanda iken basit nesnelerin neden yapld-
ekil 11. nsan beyninin geliimi
n bilir. Gzel irkin kavramlarn bilir. Ksa iir ve arklar syleyebilir. 6-8 rengi isimlendirir. Resimdeki nesnelerin eksik paralarn syler veya gsterir. Ayn sayda olan ekilleri eletirebilir, ekilleri isimlendirir. Baz paralar isimlendirir. Etkinliklere bal olarak gnn zamann syler. Haftann gnlerini yardmla sayar. 6 yanda, benzerlik, farkllk, ztlklar aklar. Yarm ve btn nesneleri gsterir. Basit labirenti tamamlar. Kendi san solunu gsterir. 10a kadar istenen sayda nesne verir. Ritmik olarak 20ye kadar ya da daha fazla sayar. Basit saylardan herhangi birinden sonra ka geli-
Kaynak: Mustard, J. Fraser (7 ok Ge: Sosyal ve Ekonomik Kalknma in ocukluk Eitimi:Beyin Geliimi ve nsan Sermayesi, www.meb.gov.tr) C. Nelson, in From Neurons to Neighborhoods, 2000den aktarlmtr.
yor diye sorulursa syler. Sra ile haftann gnlerini syler. Paralar tanr. Ayakkablarn doru giyer. 46
HAFIZA GELM
(BELLEK GELM)
Bellek, bilgilerin duyular aracl ile alnp, ksa bir sre tutulduktan sonra beynin ilgili yerlerine gnderilmesidir ve ihtiya olduu zaman bilgiyi kartabilmedir. Bellein boyutu vardr. Bu boyutlar kodlama, depolama ve arayp bulup geri getirmedir. Kodlamada, bilgi bellee yerletirilir. Kodlama yoksa bilgi alnmam demektir. Ccelolu (1993)na gre d dnya olaylarnn ve insan yaantsnn tm boyutlarn kapsayan bir kodlama sistemi, insan belleinin, bilgi kaydnn temelini oluturur. Depolamada bilgi bellekte tutulur. Depolanan bilginin unutulmamas iin sk tekrarlar yapmak, ilikilendirilerek bilgiyi depolamak gibi stratejiler kullanlmasnda fayda vardr. Ara-bul-geriye getirde (hatrlama), bilgi ihtiya olduu zamanda bellekten arlr. Unutma, bu sreteki aksaklk sonucunda ortaya kmaktadr. BELLEK ETLER 1. Duyusal Kayt: Senemolu (2005)nun Lindsay ve Norman (1976)dan aktardna gre evreden gelen uyarclar, renenin alclarn yani duyu organlarn etkiler ve duyusal kayt yoluyla sinir sistemine girer. Duyu organlarnn her birine gelen uyarclarn ilk alglamalarndan duyusal kayt sorumludur. Bilgi, duyusal kaytla ok ksa bir sre hafzada tutulabilemektedir. Duyusal kayt, bilginin renilmesi iin hayati bir neme sahiptir. Duyu47 sal kayt olmasayd bilgi alnp hafzada tutulamayacakt ve ihtiya olduu zamanda geri arlmas sz konusu olmayacakt. Duyusal kayt yoluyla gelen btn bilgiler ilenmemektedir. Algda seicilik ve dikkat yoluyla seilen bilgiler ksa sreli bellee gemektedir. Gvsa (1998)ya gre bir izlenim duyularmzdan ne kadar fazlasn ilgilendirirse hafzada korunmas o derece salkl olur. 2. Ksa Sreli Bellek (leyen Bellek): Ksa sreli bellek, duyusal kayt yoluyla alnan bilgiyi ksa sreli olarak depolamaktadr. Yetikin bir insan zihinsel tekrarlar yapmazsa yani bilgiyi aklnda srekli canl tutmazsa 20 saniye kadar bellekte tutabilmektedir. Senemolu (2005)na gre ksa sreli bellein bir fonksiyonu, snrl bilgiyi ksa sreli de olsa depolamaktr. Ksa sreli bellein ikinci nemli fonksiyonu ise, zihinsel ilemleri yapmaktr. Bu nedenle ksa sreli bellek, ileyen bellek olarak da adlandrlmaktadr. Ksa sreli bellekte depolanan ey, sunulan eyin (duyular yoluyla alnan) ayns deildir. Gsterilen materyal sadeletirilmekte, dzenlenmekte bazen de stne baka eyler eklenerek zenginletirilmektedir. 3. Uzun Sreli Bellek: renilen bilginin srekli ya da uzun sreli olarak depoland yerdir. Ccelolu (1993)na gre 30 saniye getikten sonra hatrlanan bilgi veya olay uzun sreli bellekten arlr. Uzun sreli bellekteki bilgi kullanldka ya da tekrar edildike sinapslarda yapsal deimeler olmaktadr. Sinapslar glenir ve dier nronlarla yeni balar olutu-
rur. Uzun sreli bellek e ayrlmaktadr. Bunlar (Senemolu, 2005):
langta duyular yoluyla evreyi renmektedir. Bu demektir ki ocuun duyular yoluyla ald bilgiler duyusal kaytta ilenmektedir. ocuk nce duyusal kayt yoluyla bilgileri srekli alr ve bu bilgiler ksa sreli oradan da uzun sreli bellee geer. Duyular yoluyla ald bilgiler ocuk iin ayn zamanda birer ema zellii gstermektedir. ocuun grme duyusuyla grd bir nesnenin sembol, ksa sreli bellee aktarlr, oradan da uzun sreli bellee gemektedir. Ve ocuk, ayn nesneyi grd zaman, o nesne ile ilgili bilgi, uzun sreli bellekten geri arlmaktadr. Bu olmasayd ocuk her defasnda o nesneyi yeni grm gibi olacaktr. ocuun bellek geliimi iin doumundan itibaren uyaranlarn ocua verilmesi gerekmektedir. Verilen uyaranlar ne kadar fazla ise ve ne kadar uzun sreli bellee gemi ise ocuun zihin geliimi de o kadar iyi olmaktadr. ocuk rendii emalar gerektike bellekten geri getirip tekrar kullanabilmekte ve zerine yeni bilgiler ilave ederek tekrar uzun sreli bellekte depolayabilmektedir. Uzun sreli bellei gelitirmek iin: Bellekte bir bilginin tutulmas isteniyorsa; bilginin ayrntsna gidilmeli, bilgi tekrar edilmeli ya da bilgi kullanlmaldr. Bilgi de-polanrken kmelendirilmi olarak, bir olayla ilikilendirilerek depolanrsa bulunup geriye getirilme (hatrlanma) olasl da o kadar yksektir. Yani bilgi unutulmaz. 48
a. Ansal bellek: Kiisel yaantlarn depoland

blmedir. Ansal bellekteki bilgi, ne zaman olutuu, nasl olutuu, nerede meydana geldiine gre organize edilmi imajlar halinde depolanr.
b. Anlamsal bellek: Konu alanlarnn kavramlar, olgular, genellemeleri, kurallar depolanr. renilenlerin ou bu bellekte depolanr. Anlamsal bellek, bilgiyi birbirlerine balanm alarda depolar. ocuk iin depolanan bilgilerin hepsi birer emadr. ocuun emalar da, kazand renme yaantlarna gre deimektedir. Okul ncesi dnemde beyin ve sinir geliimi ok hzl olduu iin renme yaantlar bu geliimde etkilidir. Bu dnemde ne kadar ok yaant kazanlrsa o kadar ok ema geliecektir.
c. lemsel bellek: Herhangi bir eyin nasl yaplaca ile ilgili bilgilerin, ilemlerin depoland bellektir. lemsel bellein oluumu zaman alcdr, ancak bir kez meydana geldiinde de gl bir kalcla, hatrlanma zelliine sahiptir. rnek: Nasl yzleceini, nasl kayak yaplacan bilmek gibi (Senemolu, 2005). ocuun geliimi asndan bakarsak, ocuk, ba-
KAVRAM GELM
Kavram, aralarnda belirli zellikleri paylaan bir grup nesne veya olaya verilen semboldr (Ccelolu, 1993). Kavramlar dnmeyi, ifade etmeyi, sosyal ve duygusal durumlar anlamlandrmay salar. rnek: Kedi bir kavramdr. Kedi belirli zellikleri olan bir hayvan temsil eder ve bize kedi dendii zaman kedinin zelliklerini dnrz. evrede grdmz her ey birer kavramdr. rnek: Okul, ev, yol, deniz, kak vb. ocuun kavramlarnn says hayatn ilk yllarnda snrlyken ve aralarnda iliki kurulamazken ocuk bydke kavram says ve aralarnda kurduu ilikiler artmaktadr. ocuun kavram says fazla ise daha organize ve ayrntl dnebilirken dncelerini de daha iyi anlatabilmektedir. ocuk, nce nesneyi yani kavram tanr. 10 aylk bir ocua topu gster dediiniz zaman bunu gsterebilir. Ama burada ncelikli art topu ocuun daha nce grm olmasdr. ocuk balangta kavramlar tanr ve bir sre sonra tand kavramlar ifade edebilir ve ilevlerini de renebilir. 2 yanda bir ocuk ifade edebildiinden daha ok kavram tanmaktadr. ocuk nce kavram grmeden onun grntsn zihninde tutamazken bydke nesneyi grmeden de onu bilir ve zellikleri hakknda dnebilir.
49
Kavramlar birbiriyle ilikilidirler. Bir durumu ifade etmek iin ok sayda kavram kullanlabilir. KAVRAM RENME AAMALARI 1. Somut Dzey Senemolu (2005)na gre somut dzeyde kavram renmek iin; objenin alglanabilen erevesine dikkat etme, objeyi dier objelerden ayrt etme ve ayrt edilen objeyi, ayn kapsam ve durumda bir baka zamanda da grdnde hatrlamak gerekmektedir. ocuk, top oynanrken grdnde topa ve onun evresine dikkat eder. ocuk topu baka bir gn ayn ortamda oynanrken grdnde tanr. 2. Tanma Dzeyi Bu dzeyde ocuk kavram farkl ortamlarda da tanr. ocuk topu evde, okulda, parkta vb. ortamlarda tanr. ocuk, kavram tanrken birden ok duyularn kullanmaktadr. Topu grr, topa dokunur, topu yere vurur, nasl ses kardn duyar. Kavram tandktan sonra kavram isimlendirebilir. Her ortamda topu grd zaman ona top diyebilir. 3. Snflama Dzeyi Nesneler kullanmlarna ya da belli zelliklerine 50
gre snflandrlmasdr. ocuk farkl renklerdeki btn toplar ayn gruba koyar. Ya da ocuk meyveleri snflandrrken farkl meyveleri tanr, ifade edebilir, ne iin kullanlacan bilir ve meyveleri dier kavramlarn iinden ayrt edebilir. Bu rnekte de grld gibi snflama dzeyinde; kavramlar hakknda daha ok bilgi sahibi olunmaktadr ve genellemeler yaplmaktadr. 4. Soyut Dzey Bu dzeyde ocuk nesnenin semboln aklnda tutmakla birlikte onun zelliklerini de bilmektedir. rnek: Meyveleri grmeden meyve nedir diye ocua sorulduu zaman farkl meyveleri, onlarn zelliklerini, meyvelerin benzerliklerini ve farkllklarn bilir. ocuk kavram nce somut dzeyde sonra soyut dzeyde kavrar. Soyut dzey olduka geniletilebilir ve ocuun yana gre kavramlarn zellikleri hakknda ok ayrntl bilgiler verebilir. Btn geliim alanlar birbiriyle ilikilidir. ocuk nce kavramlar tanr daha sonra onu isimlendirir. Onun kavram tanmas, zihinsel adan belli bir olgunlua geldiinin gstergesidir. Kavram tanmas, nronlar arasndaki balantlar da etkilemektedir. Kavram geliimi iyi olan ocuk, duygularn, isteklerini daha rahat ve daha iyi ifade edebilmektedir.
DL GELM
Dil, iletiim kurabilmek, dier insanlarn dikkatini ekebilmek, ihtiya ve dileklerini ifade edebilmek iin zorunlu bir aratr. ocuklar, doumdan itibaren, evrelerinde oluan sesleri alglamaya ve iinde yaadklar toplumda konuulan dilin temel yapsn kazanmaya balamaktadrlar (Gnen ve Dalkl, 2002, s.12). Gven ve Bal (2000, s.13)a gre dil, tm kurallar ile birlikte, geirilen yaantlar srasnda doal olarak renilmektedir. Joan Thougha gre dil, aada belirlenen konular iin kullanlmaktadr ve destekleyici stratejiler unlardr (Gnen ve Kl, 2002, s.14): Olaylar aklama 1. Kendini ispat-kiinin kendi kiilii ve haklarn gstermesi. Destekleyici stratejileri Fiziki ve psikolojik istek ve ihtiyalarn belirtmek Kiiyi ve kiinin karlarn korumak Yukardaki maddelerin birka ile analiz yapma Davran ve iddialarn ispat etmek Anafikri aklama Bakalarn tenkit etmek Kendi bilgi ve deneyimlerini hatrlama (daha n Bakalarn tehdit etmek 2. ocuun ve bakalarnn davranlarna yn verme. Destekleyici stratejileri 51 ceki bilgileri ile badatrma) 4. Akl yrtme. Destekleyici stratejileri Olaylar sralama Karlatrma yapma nemli olay ve detaylar fark etme (ilgili ynleri anlama) Destekleyici stratejileri Grntdeki elemanlar etiketleme Detaya inme (ebat, renk vs.) verme. Kendi hareketlerini gzleme Kiinin kendi hareketlerine yn verme Bakalarnn hareketlerine yn verme Bakalar ile hareketlerde ibirlii yapma 3. imdiki ve gemi deneyimleri zerine rapor

Destekleyici stratejileri Gerek hayata ilikin hayati durum gelitirme Fantaziye dayal hayali durum gelitirme Orijinal bir yk gelitirme Yn verme, rapor etme, akl yrtmede kullanlan stratejileri tahmin etme, yanstma ve hayal etmede de kullanlmaktadr. Stratejiler yedi grubun sadece birine ait deildir. ocuun ilk dil kullanm abalar, kendini ispat, yn verme ve rapordur. Rapor etme her kullanmda grlmektedir. Belirtilen dilin kullanlma yntemlerinin ou, eitim ynnden avantajl ailelerin ocuklarnda grlmektedir. Eitimi yetersiz evlerden gelen ocuklarn konumalar ise daha ok deneyimlerine dayanr ve etiketleme dzeyinde kalr (bu kayk gibi). Bu ocuklar dierleri gibi Sreci aklama Nedensel ve bal ilikileri tanma (baz ilikileri fark etme) Problemleri ve zmleri tanma Hareket ve kararlar dorulama (olaylara gre hkm verme) Olaylar yanstarak sonu karma Prensipleri tanma 5.Olas durumlar nceden tahmin etme. Destekleyici stratejileri Olaylar sezinleyerek tahmin etme Olaylarn detaylarn tahmin etme Olaylarn srasn tahmin etme Problemleri ve onlarn sonularn tahmin etme eitli hareket tarzlarn tanma ve tahmin etme (durumla ilgili seenekleri fark etme) Hareket ve olaylarn sonularn tahmin etme 6. Bakalarnn deneyimlerine yanstma. 7. Konuma srasnda ve oyun iinde hayal etme. 52 ocukta konuma geliimini etkileyen bir ok etmen vardr. Bu etmenler ocukla ilgili olabilecei gibi evre ile ilgili de olabilmektedir. Etmenlerin sadece bir tanesi konuma geliimi zerinde tek bana etkilidir denilemez. DL GELMN ETKLEYEN FAKTRLER ocukla lgili Faktrler avantajl ortamlarda olmadklarndan, ayn yetenei kazanamamlardr (Gnen ve Dalkl, 2002, s.14).
ocuun zeka dzeyi: Konuma geliimi ile zeka

dzeyi arasnda iliki bulunmaktadr. stn olarak nitelendirdiimiz zeka dzeyi yksek olan ocuklarda, konuma, normal zeka dzeyindeki ocuklara gre daha erken balayabilmektedir. Zeka gerilii olan ocuklarda ise konuma daha ge balayabilmektedir. nk konuma renilir. zsoy (1971, s.30) a gre konuma olduka karmak becerilerin belli bir dzen iinde olumasn gerektirir. Bu bylesine ak olunca, konuma geliimi ile zeka arasnda iliki kendiliinden ortaya kar.
ocuun salk durumu: Ar ve uzun sren hastalklar ocuun sosyal duygusal motor geliimiyle birlikte konuma geliimini de yavalatmakta ya da durdurmaktadr. 2 yandan sonra sk sk havale geiren bir ocukta epilepsi nedeniyle zihinsel olarak gerilik oluabilir. Bu gerilikte ocuun renme yaantlarn etkilemektedir. Daha nce belirttiimiz gibi konuma renme ile kazanl-

maktadr ve gelimektedir. 1 yanda trafik kazas geiren ve uzun sre yataa mahkum olan ocuun yrmesinde ve konumasnda gecikme olabilmektedir. gelimesi iin ocuun dil kaslarnn gelitirilmesi gerekmektedir.
Cinsiyet: Cinsiyet asndan baklacak olursa da kz ocuun iitme durumu: itme durumu da konumay etkilemektedir. Hi duymayan ocuklarda konuma gelimezken, hafif iitme kayb olan ocuklarda konuma gelimekte fakat tamamen duyan ocuklara gre de farkllk grlmektedir. itme kayb iitme cihazyla dzeltilebilirse ocuk ge de olsa konumaya balayabilir. zsoy (1971, s.31)a gre ocukta konuma geliiminin normal seyretmesi iin bakalarnn konumalarn duyabilecek bir yetenee sahip olmas gerekir. Konuulan duymak ise dier herhangi bir sesi iitmekten daha hassas bir ilemdir. ocuklar erkek ocuklarna gre daha erken konumaya balamaktadr. Kelime daarcklar daha fazladr.
ocuun duygusal durumu: Ar korunmu, bebeksi davran gsteren yada yaanan duygusal problemlerinde konuma zerinde etkisi vardr. zsoy (1971, s.33)a gre de bir kardein doumu, ana babann ocuu vaktinden nce konumaya zorlamas, ocuun yaamn srdrd ve alk olduu dzenin deimesi, fazla korku ve heyecan verici olaylarla karlamas gibi pek ok durum ocuu duygusal ynden etkiler. Bu etki konumann kazanld evrede olursa, konuma geliimini yavalatabilir. Bazen konuma geliimini durdurur ve kazanlm olan da kaybettirir. Kaltm le lgili Faktrler Aile fertlerinin konumaya balama dnemleri gecikmi ise ocukta da konuma gecikebilir. Bu durum nronlarn ve dil kaslarnn olgunlamasnda gecikmeye bal olabilmektedir. Bu durumda ocuk, anlamasna ramen ifade edememektedir. Kekemelikte de kaltmsal faktrler tek neden olmasa da etkili olabilmektedir. Ayn zamanda katlm, dili kullanma becerisini de etkileyebilir.
Konuma organlar: Konuma zerinde etkili olan

bir dier faktr konumayla ilgili organlarn durumudur. Dil, di, damak, dudak, boaz ve ses bandlar konuma organlardr. Bu organlardaki herhangi bir zr durumu, hastal, dil alt bann olmas gibi durumlar konuma geliimini yavalatmakta ve durdurmaktadr.
ocuun psikomotor geliimi: ocuun sinir sisteminin yaps, dil kaslarnn olgunluu, kas ve sinirler arasndaki egdmn gelimemesi de gecikmi konumaya neden olabilmektedir. Zeka dzeyi dk ya da spastik olan ya da kas hastal olan ocuklarn kas geliiminde gecikmeler olabilmektedir. Konumann balamas ve
53

Bu devrede ocuk alarken, glmserken, emerken, yutkunurken konuma iin gerekli olan becerileri kazanmaktadr. zsoy (1999, s.39)a gre bebein ilk alaynda kard sesler e ile a veya ikisi aras seslerdir. Gldama Dnemi (6 hafta-3 ay): Bu dnem mrldanma dneminin balangcdr. Ses retimi refleksiftir. ocuk, sesi, ses olarak kardnn farkndadr. kard seslerden doyum salar. Ses oyunlar yapar. Kendiliinden farkl sesler karr. Ses karmaktan zevk alr. Rastgele karlan seslerde a, u, o seslerini uzatr, s, k, g gibi yumuak damak ve grtlak sesleri karr. karlan seslerin ou tekrarlanmaz. Bebein kard sesler, honutluunu ve honutsuzluunu belirten seslerdir. Bebek bakalarnn kard seslere tepki gsterir ve annesinin sesine glmser. Mrldanma (Babldama) Dnemi (3-6 ay): Bebek seslerle oynamaya balar. Kendi kendine sesler karr ve kenevre le lgili Faktrler ocukla ilgili her ey normal olmasna ramen ocuk konuamyorsa evresel faktrler aratrlmaldr. di sesini kendisi duyar. Daha sonralar evresine tepkide bulunmaya balar. Bu dnemde bebek, sesini ihtiyacn belirtmek ve dikkat ekmek iin kullanmaya balar. Sesler refleksif deildir. zsoy (1999, s.39)a gre bu devrede bebekler l ve r seslerini sk sk karrlar. Babldama konuma bakmndan alglama ile beraber gelen ve yetikinlerin ilgileri ile birtakm temel seslerin ve alkanlklarn pekitirilecei bir devredir. itme olmasa da bebek bu sesleri karr. Bu dnemde bebek (Gven ve Bal, 2000); Ani ses ya da grltden rkp srar.
Aile tutumlar: Konuma geliimi iin ocuun konumaya ihtiya duyurulmas, konuma giriimlerinin desteklenmesi gerekmektedir. Hibir aba gstermeden ihtiyalar yerine getirilen ocukta, konuma gelimeyecektir. ocuk konuma yerine iaret etmeyi tercih edecektir.
Modeller: Dier bir evresel faktr de modellerdir.

Konuma, modelleri taklit etme yoluyla kazanlmaktadr. ocuun evresindeki kiiler az konuuyorsa ya da konuma problemi varsa bu konuma geliimini yavalatmakta ya da konuma bozukluklarna neden olmaktadr. ocukta konuma en hzl dier ocuklar taklit ederek gelimektedir. DL GELM DNEMLER Yenidoan Dnemi (0-6 hafta): Bu ilk dnemde istem d ses karma grlr. lk haftalk dnemde bebek btn uyaranlara kar ayn tip ses karr. kinci haftalk srete uyarana verilen tepkiler farkllamaya balamtr. karlan sesler uyarcyla ilikilidir. Genellikle de alk ve rahatszlk alamalardr. Anne, sesine gre alamann nedenini belirleyebilir. Bu dnemde homurtu, i ekme ve guruldanma sesleri karlr. 54
Bebek kendisiyle konuulduunda buna tepki verir glmser. Gdklamadan yksek sesle gler. lgisini ekecek bir ses verildiinde o tarafa doru bakar ve bedenini evirir. Bebek isteklerini belirtmek iin farkl ses tonlarnda alar. Mutlu olduu zamanlarda mutluluunu gsteren sesler karr. Kendisiyle konuann seslerini taklit eder, sanki onunla konuuyormu gibi sesler karr. Annesi ya da yakn tand kiileri grnce mutlu olduunu gsteren sesler karr.

Mama saati geldiinde annesini emecekken ya da biberonla besleniyorsa biberonu grnce mutluluk ifade eden sesler karr. Balangta anlalmaz heceler kartr. Sonra ise ba-ba-da-da gibi anlalr heceler kartmaya balar. Tand birisi kucaklamak istediinde ona doru ellerini uzatr ve kucaklamasn isteyen sesler kartr. Kzldnda yznn ifadesi deiir. Mzie tepki verir. ngran ya da baka bir eyi eliyle sallar ve kan sesler houna gider ve sallamaya devam eder. Yaknndaki kiiyle gz konta kurar. Televizyon reklamlarna ve mzik sesine tepki verir. Mrldanmann Tekrar Dnemi (6-9 ay): Bu dneme, ses oyunlarnn tekrar dnemi de denilmektedir. Bu dnemde bebein organlar gerekli olgunlua erimitir ve heceler karlmaya balanr. Bu dnemde iittii sesleri tekrar eder ve ayn ekilde taklit eder. kard sesler eitlilik gstermeye balar. Zamanla kelimeleri heceleyerek karmaya balar ve bu heceleri art arda tekrar eder (ba-ba-ba gibi). Bebek insan konumasna glmseyerek veya ses kararak cevap verir. Kzgnlk ve honutluk seslerini ayrt edebilir. ki hecelik kelimeler kurar. baba-anne gibi. Yetikini taklit eder. Reklamlar izlemeye devam eder. Tanmad kiilere tepki verir. steklerini daha iyi ifade etmeye balar. Ses-Szck (Tekrarlama-eitlenmi Mrldanma) Dnemi (9-12 ay): Bu dnemde karlan sesler ana dile ait seslerdir. Bebek ana dilinin ses rntlerinin farkna varr ve ses karma esnasnda bu sesler zerinde daha ok durur. Bu sesler anlalmaz, acele mrlt eklindedir. Bunlar bebek iin szck yerini tutarlar. Bebein alc dili gelimeye balamtr. Sylenen basit eyleri anlar ve yerine getirmeye alr. Ayrca bu dnemde bebek (Gven ve Bal, 2000): Yaknlarnn kulland szckleri tekrarlar. Bu dnemde bebek (Gven ve Bal, 2000); Taklide dayal oyunlar oynamaya balar. Azarlannca alar. Kendisiyle oynannca ok mutlu olur ve bunu belli eder. Hayr-cs denince bunu anlar ve durur.
55

iminden daha nde olmaktadr. Ayrca (Gven ve Bal, 2000): ocuun anlad komut saysnda art vardr. ocuk, sorular henz anlayamaz. Hayvan seslerini kartr. Yetikinin birok konumasn anlar. stenen basit eyleri yapar (Mutfaktan bardak getirmek gibi). Sesin geldii yn takip eder ve sesin kaynan bulur. Kendi vcudunun birok ksmn gsterir. stenen nesneyi gsterir. stenen nesneyi verir. evresindeki bir nesne sorulunca o nesneye bakar. Nesneyi ilevleriyle birlikte tanmaya balamtr. Vcudunun birka ksmn sorulunca gsterir. Sorulduunda kendi ismini syler. Barr. evresinde bulunan anne baba dndaki kiilere Yksek sesle gler. Birka kelime syler. Hayvan seslerini taklit eder. Szckleri anlaml olarak kullanr. Sylenen basit kelimeleri tekrar eder. Acknca mama babasn grnce baba der. Basit oyunlar yetikinle birlikte oynar. lk Szckler ve Tek Szckl Cmleciklerle Konuma Dnemi (12-18 ay): Bu dnemde ocuk gerek konumaya gemitir. Szck rastlantsal olarak sesle oynamann bir sonucu olarak ortaya kar ve tekrarlamalar yoluyla uygun bir ekil alarak kuvvetlenir. Szck bilgisinde art olur. ocuk 1-30 aras szck syler. Bu szckler, ocuun belli bir durum ya da nesneyi anlatmak iin kulland, yetikin szcklerine benzeyen yaplardr. Bu dnemdeki ocuklarn ifadeleri, iinde bulunduklar durumla birlikte yorumlanmaldr. ocuk szel olarak ifade edemedii isteklerini beden hareketlerini de katarak anlatmaya almaktadr. Alc dil geliimi ifade edici dil geli56 teyze, babaanne vb. eklinde hitap eder. ki kelimelik birka basit cmle kurar. Kurallar renmeye balar. Evet-hayr cevabn anlar. Oyuncak bebee ya da bir bebee sarlarak sevgisini belli eder. Tanmad kiilere tepki verir. ki Szckl Birleimler Dnemi (18-24 ay): Bu dnemde ocuk yeni szckler renir, deneyimlerini alglar ve yetikinler tarafndan szck retilir. rendii szckleri tekrarlar. Zorlamasz ve kolay karlan hece ve szckler sk sk tekrarlanr. ocuun anlaml olarak kulland 20-100 szc vardr. stediini anlatrken beden dilinden ok szckleri kullanr. ounlukla tek szckle isteklerini anlatrken nadiren de iki kelimelik cmleler kurar. Ayrca bu dnemde (Gven ve Bal, 2000): Basit arklar syler. Birok oyuncann ismini bilir.

Televizyonda grd ya da tand resimleri isimlendirir. Baka ocuun hareketini, konumasn taklit eder. Tand kiinin ismiyle ne yaptn sorar. Kendisinden kk ocuun ismini syler. Kardeinin arkadann ismini syler. 2-3 Ya Dnemi: Bu dnem dilbilgisi yeteneinde ve szck hazinesinde en hzl geliimin olduu dnemdir. ocuk yetikin konuma seslerinin te ikisini renir. karlan nllerin %90 dorudur. nszlerin bir ounu kendine zg biimde syler. ki szc hibir tak kullanmadan birletirebilir (rnek: anne su gibi). ocuun iinde bulunduu durum, ihtiyalar ve vurgulama yoluyla anlatmak istedii anlalabilir. Ayrca ocuk soru sormak, istek ve emirlerini bildirmek iin ses tonunu deitirir. ocuk -drt szckl birleimler kullanmaya balar. Bunlar iki szckl birleimleri, yeniden birletirme (baba at + top at= baba top at) eklinde olur. Bu dnemde ocuk, dilin temel yaplarn renir. aret sfatlar, iaret zamirleri, zarflar (srasyla yer, zaman ve durum zarflarn renir), olumsuz yaplar, soru yaps, ekim eklerini basit dzeyde kullanmaya balar. Ayrca bu dnemde ocuk (Gven ve Bal, 2000): evresindeki birok kiinin adn bilir. Ev ilerine yardm eder. Oyuncaklarn ve eyalarn isimlerini syler. Ya sorulunca parmaklaryla ka yanda olduunu gsterir. Byk kk gibi zt kavramlar bilir ve yerinde kullanr. Bir resimde ya da televizyonda grd nesnelerin isimlerini syler. Basit hikayeleri anlatr. Kendisine hatrlatldnda ltfen, teekkr ederim der. Yorgunluk, mutluluk vb. bildii sfatlar iin uygun tepkiyi gsterir. imdiki zaman ekini kullanr ben yiyorum gibi. 2 szckl dizelerde isim ile fiili birletirir baba gitti gibi. Etrafndaki nesnelerin ilevleri sorulunca bunlar bilir ve gsterir. terir. Ya sorulunca syler. steklerini cmlelerle rahatlkla ifade edebilir. ark, iir syler. Renklerin birkan tanr. Ve sylenen rengi gsgetirir. Arkadalarnn isimlerini bilir. Arka arkaya verilen iki talimat anlar ve yerine
57
2 szckl dizelerde isim ile sfat veya isim ile ismi birletirir byk top gibi. 2 szckl dizelerde nesne ve fiili birletirir yemek piir gibi. Yaad bir olay anlatabilir. Tuvalet ihtiyacn szl olarak belirtir. Holanmad bir eyi yapmak istemeyeceini syler. burada veya orada szcklerini isim veya fiille birletirir top burada gibi. Szel ipularn anlar ve istenen eyi yerine getir. Szcklerin oul hallerini uygun yerlerde kullanr. Gemi zaman eklerini uygun yerlerde kullanr (-di, -mi). Kurall cmle kurar. Kim sorusunu anlar ve yerinde cevap verir. 3-4 Ya Dnemi: ocuklar ounlukla bu dnemde anadilinin yaplarn renir ve kendini iyi bir biimde ifade edebilir. Bir yetikin gibi konuur. Duygularn, dncelerini, ilikilerini konuarak anlatr. Fsldamay renir. nllerin %90n, nszlerin %60n doru syler. Hayali 58
oyunda dili kullanr. Kendini konu ald konumalar yapar. Kelime hazinesi 900 kadardr. Bunlarn hepsini syleyemese de anlar. Yani alc dili ifade edici dile gre daha ok gelimitir. Cmlelerin %48i dilbilgisi yapsna uygundur. Gemi, imdiki zaman ve geni zaman kullanm grlr. Ayrca bu dnemde ocuk (Gven ve Bal, 2000; Anasnf ve Anaokulu renci Gzlem Dosyas): steini uzun cmlelerle anlatr. Mzik eliinde dans edip ark syler. Basit bir sohbete katlr. nasl sorusunu kullanr ve nasl sorusuna uygun cevap verir. Kz m erkek mi olduunu bilir. Kendisine model olunduunda 3e kadar sayar. Arkadann oyuncan almak iin izin ister. Kendiliinden ltfen ve teekkr ederim der. Telefona cevap verir. Tandk kiilerle telefonda konuur. Kap alnca kapya bakar. nerede ve kiminle balayan sorular sorar.

Soru cmlesi iin mi ekini kullanr. Sz ve hareket ieren basit oyunlar oynar. Zt kavramlarn birounu anlar. Dier ocuklarla oynar ve onlarla konuur. niin? ile balayan sorular sorar. Yapt bir resmi anlatabilir. Renkleri tanr ve syler. Yaadklarn ayrntlaryla anlatr. Gelecekle ilgili olaylar anlatr ben ikolata istiyorum gibi. Olu srasna gre iki olay anlatr. Konumas herkes tarafndan rahatlkla anlalabilir. oul eklerini doru ve yerinde kullanr. Oyun iinde hangi rol alacan syler. Sorulduunda adn ve soyadn syler. Dzgn ve tam cmleler kurar. Byklkle ilgili sfatlar kullanr. Bildii hikayeleri anlatr. Yetikinleri selamlar. Konumas tam olarak anlalr. Ksa hikayeler anlatr. 4-5 Ya Dnemi: Bu dnemde dil, kolay ve doru kullanlan bir ara haline gelir. Kz ocuklar dili erkeklerden daha becerili bir ekilde kullanrlar. Ses retiminde doruluk oran artar. nszlerin %90 doru olarak retilir. Anne ve babann ses tonunu taklit eder. Szck saysnda art ve kendine dnk konuma devam eder. nceki dneme gre, daha karmak cmle yaps kullanmaya balar. oul kullanmn doru yapar. Ayrca ocuk bu dnemde (Gven ve Bal, 2000; Anasnf ve Anaokulu renci Gzlem Dosyas): Konuurken yapar mydnz, yapabilir misiniz gibi ifadeler kullanr. Birleik cmleler kurar Odama gittim ve oyuncam aldm gibi. Basit kurallar anlar ve uyar. Bir nesne sorulduunda onun ne olduunu basit olarak anlatr bardak nedir? sorusuna su ieriz gibi cevap verir.
59

Ezbere ark, iir, tekerleme syler. Adn, yan syler. Sayfa zerindeki resimlerin altnda stnde, iinde yannda olanlar gsterir. Ztlklar gsterir ve syler. 8 rengi isimlendirir. ekilleri isimlendirir. Gerekleri hayalleriyle kartrarak hikayeler anlatr. 5-6 Ya Dnemi: ocuun dil kullanm bu dnemde yetikininkine benzer. Sosyal etkileimde konuma artmaktadr. steklerini daha ok konuarak anlatr. nllerin %99u, nszlerin %98inin doru olduu grlr. Tanmlama isteyen konumalarda tereddt, duraklama ve konuma hznda azalma grlr. retilen szck says ortalama 2000 kadardr. Ayrca bu dnemde ocuk (Gven ve Bal, 2000); Anne babasnn ne i yaptklarn syler. Az, ok, biraz gibi miktar belirten kavramlar bilir. Adresini syler. Telefon numarasn syler. Nerede oturduunu semt olarak syler. en ok, az, en az gibi miktarlar bilir. Basit akalar yapar. Hayallerini anlatr. Gnlk yaadklarn anlatr. Szckleri tanmlar. Dn ve yarn anlaml olarak kullanr. Yeni ve bilmedii szcklerin anlamlarn sorar. Ritmik sayabilir. retmeninin adn syler. Doum gnn ve adresini syler. 8-10 rengi isimlendirir. gen, daire, kare ve dikdrtgeni isimlendirir. Kafiyeli kelimeleri tanr. Paralar tanr. Bilmedii kelimenin anlamn sorar. Birka blmlk hikayeyi birletirerek anlatr. 60 Anne babasnn adlarn syler.
KLK GELM
Kiilik, insanlar dier insanlardan farkl klan bedensel, dnsel, ruhsal zellikler olarak tanmlanabilir. Bilim adamlarndan Eric Erikson, kiilik geliimini psikososyal geliim kuram ile aklamtr. Bu kurama gre okul ncesi dnem 3 blme ayrlmtr. Bu dnemler; temel gvene kar gvensizlik, zerklie kar kuku ve utan, giriimcilie kar sululuktur. zand dnemdir. nk bu dnemde, olgunlama sonucu ocuk kas kontroln kazanmaya balamakta, kendi bedeninin farkna daha ok varmaktadr. Ans kaslarn kontrol etmeye balamtr. ocuk her konuda bakalarna baml olmaktan kmaktadr. Kendini ve evresini kontrol edebilmeye balamtr. Bu dnemde cezalandrc ve baskl bir tutum sergilenmesi zerklik kazanmaya kar kendi yeteneklerinden, yaptklarndan kuku ve utan duymasna neden olacaktr.
Temel gvene kar gvensizlik: Doumdan 18

aya kadar annenin ya da onun yerine geen kiinin ocuun temel ihtiyalarn srekli ve tutarl bir ekilde karlamas, onu sevmesi, onunla ilgilenmesi sonucunda ocukta temel gven duygusu geliir. Temel gven duygusu gelien ocuk kendine ynelik olumlu bir benlik algs gelitirmekle birlikte kendine olan gveni de kazanmaya balayacaktr. Bu ihtiyalar karlanmamsa ya da tutarsz bir ekilde karlanmsa ocuk dnyann ve insanlarn gvenilmez olduu sonucunu kartr. Yani temel gven duygusu gelimezse bu duygunun tersi gvensizlik oluur. 18. aya kadar olan dnemde ocuun temel ihtiyalar; beslenme, gvenlik, bakm, ilgi ve sevgidir.
Giriimcilie kar sululuk: 3 yandan 6 yana

kadar olan srede de ocuk rahatlkla yryebilmektedir, koabilmektedir, kendi ihtiyalarn kendisi gidermeye balar, bakalarna bamll olduka azalmtr. Genel geliime bal olarak fiziksel evreyi tanmak iin giriimlerde bulunacaktr. Bu dnemde hareketleri, merak, giriimcilii engellenen ocuk yaptklarnn yanl olduunu dnmeye balar ve sululuk duygular gelitirir. Bu nedenle bu dnemde desteklenen, giriimleri engellenmeyen, hogr, ilgi ve sevgi ile yaklalan, kendini gelitirebilecei ortamlar oluturulan, gerektiinde olumlu disiplin verilen ocuklar yapt eylerde daha gvenli hareket edecek, renme merak artacaktr. 61
zerklie kar kuku ve utan: 18 aydan 3 yana kadar geen srede ocuun tuvalet alkanl ka-
DUYGUSAL GELM
Duygusal geliim, evrenin etkilemeleri sonucu ocukta oluan duygular, bu duygulardaki deimeler ve gelimelerle ilgilidir. ocuun duygularnn durumu davranlarn ve renmesini de etkilemektedir. Balta ve Balta (s.52-53)a gre salkl psikolojik geliim esas olarak, duygusal ihtiyalarn doru tannmas ve doyurulmas ile salanr. Duygusal doyumun salanmas gven, sevgi, anlalmak, yaanlana katlmak ve paylam ile gerekleir. ocukta duygusal geliimdeki bir geriliin eitimdeki olumsuz etkileri ok fazladr. Salkl duygulanamayan, duygusal g yitimine urayan, engellenme, gerilim ve zorlamayla kar karya kalan renci birtakm uyum mekanizmalar gelitirecek, gitgide ruh sal bozulacak; bylece rencinin eitimde hedeflenen amalara ulamas zorlaacaktr (Kuuolu,2004, s.85). Sevgi olgusuna dayanan duygusal geliim, annebaba-ocuk etkileiminden kaynaklanr. ocuun anne ve babas tarafndan sevilmesi, szel olarak desteklenmesi, korunmas ve ilgi grmesi onun duygusal ihtiyalarn oluturmaktadr. Bu ihtiyalarn karlanmamas veya karlanmasndaki aksaklklar, dengesizlikler, duygusal rselenmelere neden olmaktadr. Duygusal rselenmeler nlenemediinde ise ocukta istenmeyen sreen kaygnn olumasna zemin hazrlanm olur (Alisinanolu ve Uluta - http//www.yayim.meb.gov.tr). Bakc Anne ile ocuun Duygusal Ba Balanma herkes iin bir ihtiyatr ve balanma, 62 insanlarn kendileri iin nemli olan kiiler ile gl duygusal balar kurma eilimidir. Duygusal ba kurma eilimi ve gereksinimi, yeni doan bebeklerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gereklidir. Bebekler iki gnlkken annelerinin suratlarn, birka gn sonra annelerinin seslerini ve kokularn yabanclardan ayrt edebilmektedir. Bebek doumdan sonraki ilk iki ayda kendisiyle ilgilenen herkese ayn tepkiyi verir. kinci aydan itibaren 7. aya kadar kendisiyle ilgilenen herkese tepki verdii gibi tand yzleri ayrmaya balar ve tandklaryla olan etkileimler esnasnda glmser. Bu dnemde ocuklarn daha ok anneye, babaya veya birincil bakcya balandklar grlmektedir. 7. aydan 9. aya kadar olan srete ocuk tek bir kiiye ballk gelitirir. Bu kii genellikle annedir. Anneden ayrlmak istemez ve buna alayarak tepki verir. Bu dnemde ocukta ayrlk endiesi geliir. Bu srada ayrlma kaygs iyice gelimekte ve genelde yabanc kaygs ortaya kmaktadr. 9. aydan sonra ise ocuk anneden sonra kendisiyle ilgilenen baka kiilere de ballk gelitirmeye balar. Bebek, anne, baba, bakc veya byk anne- baba gibi kiilere oklu balanma gstermektedir. ki yana gelindiinde ou ocuk, gl balanma gstermekte ama yandan sonra bu ban ortaya konulmasnda baz deiiklikler grlmektedir. Bakc anne eer ocuun doumundan sonra onunla birlikte ise ocuk ona kar da ballk gelitirecektir. Bebein emme, izleme, glme ve alama davranlar baland kiilerin tepkilerini korumak, aralarnda
bir ba kurmak iin doutan gelen davranlardr. Balanma davran bebee hayati avantajlar salar ve onlar anne babaya yaknlatrarak tehlikelere kar korunmasn salar. Balanma davranlarn glme, alama, grsel takip vb. davranlardan oluan organize davran sistemi biimlendirir. Bunlar tek bir amaca hizmet eder; bakc anne ile yaknln srdrlmesi. Ortalama hayatn ilk 4 ay ocuklarda normal otistik dnem olarak kabul edilmektedir. Bu dnemde ocuk kendi bedeniyle ilgilidir. Bakcnn yeterince ilgilenmedii, sevgisini, ilgisini gstermedii, srekli televizyon banda braklp tek tarafl iletiimin olduu durumlarda ocuun bu dnemden kamayp kalc otistik davranlar kazanmasna neden olacaktr. Byle bir dnem yaayan ocuk, dnen nesneleri izlemeyi tercih edecek, dil geliimi yann altnda olacak, tekrarlayan konumalar olacak ve bu devam edecek, hrn, saldrgan olacak, sosyal iletiimde yetersizlik olacak, baka ocuklarn oyunlarna katlmakta zorlanacaktr. Bakc anne ile ocuk arasnda gvenli ve yeterli bir ban oluup olumadn, ailenin ok iyi takip etmesi gerekmektedir. Anne, sadece ocuu fiziksel adan yeterli kilo alp almamas, giyimin uygun olup olmamasna gre deerlendirmemelidir. ocuun, bakc gelecei zamanki davranlarn takip etmeli, bakc anne ile ilikisi gzlenmeli, gn iinde yaplan etkinlikleri gstermesi bakcdan istenmelidir. Anne, bakcnn bilinli olmasna, bu alanda eitimli olmasna ve yapt ii sevmesine dikkat etmelidir. 63
ocuun baland kii ocua yaknlk, sevgi ve ilgi gsteriyorsa, ocuun ihtiyalarna duyarl ise, ocuun davranlarna olumlu tepkiler veriyorsa ve bu davrannda tutarl ise gvenli balanma gerekleir, gven ve sevgi hissi doar ve ocuk oyun oynamay seven, glen, kefedici ve sosyal bir birey haline gelir. Balanmada, kii ocua yaknlk gstermiyorsa, onunla ilgilenmiyorsa, ihtiyalarn yerine getirmiyorsa, tutarsz davranyorsa ocuk ya korku-kayg hisseder ki ocukta grsel kontrol, ba tekrar kurma abas, alama, arma, ba tekrar kurmak iin sk sk sarlma gibi davranlara yol aar. Ya da savunma hissidir ki bunu benimseyen ocuk yaknln srdrlmesinden ve ba kurmaktan kanma davranlar sergiler. Gven Duygusu zellikle 0-1 yalar arasnda anne/bakc anne; ocuk alaynca onunla ilgilenir, beslenmesini salar, alt kirlenince temizler, ocuu sever ve ona ilgi gsterirse, ocuk annenin her ihtiyac olduunda yannda olacan anlar, annesine gvenir, annesine gvenen ocuk kendisine ve bakalarna da gven duymaya balar. Bu dnemde ihtiyaclar karlanmam ocukta, temel gven duygusunun tam ztt olarak gvensizlik oluur. Bu gvensizlik nce anneye sonra bakalarna ve kendine gvenmeme eklinde olur. ocuun temel gven duygusunu kazanmasnda etkili olan sadece anne deil onun bakmyla ykml bakc anne de olabilir. Anne veya bakc annenin
ocuun ihtiyalarna duyarl olmas ve ihtiyalarn gidermesi gerekmektedir. ocuk bamszlk ve kendisine gvenme yolundaki geliirken annesini veya bakc anneyi ya kabul edici ya da yoksun brakc bir model olarak benimser ve bu modeli kendi benliinde (egosunda) taklit ederek yeniden yaratr. Bu da ocuun temel gven duygusunun kart olarak gvensizlik oluturmasna neden olur. htiya ve isteklerini ne lde anlar ve doyum salayabilirse yetimekte olan yeni bireyin de hogr kazanma ihtimali o lde artar. Fakat ana-babann ocuun doyumlarn geciktirmesi, yadsmas ve yok saymas, ocuun iinde bir atma balatr. Bu tr atmalar da gen ve yetikin hayatndaki nevrotik yapya zemin oluturur (Balta ve Balta, 2004, s.53). Doumdan sonraki ilk bir ayda bebek, kendi bedeninin farkndadr ve bebein ilgisi kendi bedeninden gelen uyaranlara dnktr. Bebein annesini ya da bakc anneyi fark etmesi ve ilgisini ona yneltmesi ikinci ayda balar. Ama annesinin ve kendisinin farkl varlklar olduunun farknda deildir. Bu dneme de sembiyotik dnem ad verilmektedir. Annesini kendisinin dnda bir varlk olarak deil; kendisini bir paras olarak alglar. Bunun doal sonucu olarak , annesiyle yaad etkileimlerin beyninde oluan izleri, z ve anne imgeleri olarak ayrtrlamaz. Bu dnemde oluan etkileimler, anne ve 64
ocukta oluan sembiyotik birimin doygunluk ve haz dolu ya da yoksunluk, ac ve fke dolu yaantlar olarak bebein beyninde iz brakr. Bebek 5. aydan sonra d dnyay gren gzlerle incelemeye balar ve yava yava kendisi ve annesinin ayr bedenler, ayr varlklar olduunu alglamaya ynelir. Bu yneli ayrlma, bireyleme srecinin balang aamasn oluturur. Bir yandan ocuun sembiyotik orta olan anneden ayrlmas; bir yandan da kendisini herkesten ayr bir birey olarak yaamaya balamas. Bu sre boyunca ocuun beyni, z imgelerini anne imgelerinden giderek daha iyi ayrmaya balar. Ayrlma birleme sreci yana doru byk oranda tamamlanrsa da, bir anlamda yaam boyu srer. Bu srecin belli bal sonucu, ocuun zel olarak annesinden, genel olarak bakalarndan ayr bir birey olduu gereini ruhunun derinliklerinde bilmeye ve bu gerei kabullenmeye balamasdr (Dereboy, 1993). Sevgi Gds Gd (motivasyon), istekleri, arzular, gereksinimleri, drtleri ve ilgileri kapsayan genel bir kavramdr. Gdler organizmay uyarr ve faaliyete geirir. Organizmann davrann belli bir amaca doru yneltir (Ccelolu, 1993). Sevgi gds de byledir. ekil-12de grlen Maslow'un ihtiyalar teorisinde, kii sosyal ihtiyalarn karlamadan nce en alt se-

viyede olan, temel ihtiyalarn en azndan bir dereceye kadar karlamaldr. Fizyolojik ihtiyalar hayatta kalabilmek iin gerekli olan yiyecek, iecek, nefes alma, uykuyu ieren en temel ve gl ihtiyalardr. Gvenlik ihtiyalar, bakclarna bamllktan ve ebeveynlerinin acizlii nedeniyle kk ocuklarda ve bebeklerde kolayca grlr. Ait olma ve sevgi ihtiyalar kiiyi dier insanlarla iten ilikiler kurmaya, evresi tarafndan tannma, kabul edilebilir olma, takdir edilme, sayg grmeye tevik eder. Kendini gerekletirme ihtiyalar kiinin btn yeteneklerini, kapasitesini ve potansiyellerini kullanabilen ve anlaml bir insan olma isteine hitap eder. nsanlar iin ncelikli ihtiya fizyolojik ihtiyalardr. ocuun birincil ihtiyac ise fizyolojik ihtiyalarnn karlanmasdr. Bu ihtiyalar karlanan ocuk iin, ikinci nemli ihtiya, gvenlik iinde olmas, ailesi tarafndan tehlikelerden korunmasdr. Bu ihtiyalarn karlanmas esnasnda ailenin ya da bakcnn veya ocuun yakn evresinde ocuun fizyolojik ve gvenlik ihtiyac ile ilgilenen dier kiilerin ocukla bir etkileimi olmaktadr. Bu etkileim olumlu olursa ve ocua karlksz ve tutarl sevgi verilirse ocuun sevgi ihtiyac karlanm olmaktadr. Bu ihtiyac karla nmayan ocuk ilgi ve sevgi ihtiyacn doyurmak iin istenmeyen davranlara bavurabilmektedir. Bu ihtiyalarn ncelikle karland yer ailedir ve okul ncesi dnemde bu ihtiyalarn karlanmas ve sonra da karlanmaya devam etmesi gerekmektedir. ekil 12. Maslow'a Gre Gereksinimlerimizin Aama Sras ocuk geliim sreci iinde, farkl durum ve ortamlarda farkl tepkiler verir. Duygularn ifadesi genetik yapya bal olabilecekken evresel faktrlerle de yakndan alakaldr. ocuun mutluunu, fkesini, heyecann, aknln ifade etmesinde modellerde nemlidir. Baz ocuklarn anne baba ya da yakn evresindeki kiiler, nasl duygularn ifade ediyorlarsa ocuk da ayn yolu kullanmay renmektedir. nemli olan ocuun duygularn nasl ifade ettiini renmektir. Baz ocuklar duygularn istenmedik ekilde ortaya koyabilmektedirler. Sinirlenince arkadalarna zarar veren ocuklar olabildii gibi arnca donup kalan ocuklarda bulunmaktadr. Baz ocuklar da duygularn, ara kullanarak ifade edebilmektedirler. Resim yaparak ve oyun oynayarak duygularn ifade etmekte, ayn zamanda duygusal olarak da rahatlamaktadrlar. ocuun duygularn ifade etmesine olanak tanmak nemlidir. Duygularn ifade etme ya bydke daha da gelimektedir. Kendini ve duygularn ifade edemeyen ocuklara bunu retmek gerekmektedir. Duygular bastrmak, ocuklarda duygusal davransal bozukluklara neden olabilmektedir. Grd bir ryadan korkan bir ocuk bunu bazen ifade edebilirken bazen de ryann etkisinde kalarak evden dar kmak ve yalnz kalmak istemez, nesi olduu sorulunca hibir ey sylemez ya da mazeretler
Kaynak: Bakrcolu, Rasim. lkretim, Ortaretim ve Yksekretimde Rehberlik ve Psikolojik Danma, Ankara: An Yaynclk, 2000, s.93'den alnmtr.
ocuun Duygularn Tanma
bulabilirler. Bu durumda ocuu rahatlatmak nemlidir. nemsenen ocuun duygular da nemsenmektedir. 65
SOSYAL GELM
ocuun sosyal geliim srecinde ilk etken ailedir. Daha sonra akrabalar, arkadalar, yabanclar sosyal geliimi etkilemeye balar. ocuun ileriki yaam iin sosyal becerileri kazanmas da nemlidir. Sayn (1990, s.102)a gre ocuk, ergin yata oynamas istenecek anlaml rolleri taklit eder ve renir. Bu nedenle ocua taklit edebilecei olumlu modeller sunmak gerekir. Yenidoan bebein ilk sosyal davran annesi ile olan ilikisidir. steklerini alayarak ifade eder. Bebek 2 aylk olunca evresinde kendisiyle ilgilenen kiilere glmseyerek tepki verir. Bebek keyifliyken sesler karr ve konuana tepki verir. steklerini alayarak ifade etmeye devam etmektedir. Ackt zamanki ve hastaland zamanki alamalarn da farkllk grlr. Yabanclar tanr. Kendisiyle ilgilenildiinde alamay brakr. 3. ayda tandk durumlara tepki vermeye balar; glmseme, cvldama ve cokulu hareketlerle yemek, banyo gibi baz faaliyetlere ilikin hazrlklar fark ettiini gsterir (Yavuzer, 2005, s.50). Yabanclara yakn davranr. 6. ayda da yabanclara yakn davranmaya devam etmektedir. 7. ayn sonuna doru yabanclara kar utangalk gstermeye balar ve anneden ayrlmak istemez. 9. ayda anneden ayrlmak istememektedir. 10. aya yaklatka annesi dnda onunla ilgilenen kiilere kar da ballk gelitirmeye balar. Yabanclar ayrr ve onla66 1 yanda ocuklar, kalabalktan zevk almaya balar. Hayr anlar. steklerini basit szcklerle anlatabilir. Anneden ayrlmaya tepki verir. Yrmeye, konumaya balad ikinci ve nc yalarda ocuk, edilgin durumdan kurtulup ayr bir birey olarak ortaya kar. Annesine bamll srer, ama bana buyruk davranmak ister. Bamllk ve bamszlk arasnda bocalar. Anneden ayr kalmak istemez, ama ona boyun emek de istemez (Yrkolu, 1996, s.23-24). ra gitmek istemez, onlardan korkmaya balar.
ocuu Tanma
ocuu tanmak ocuun btn zellikleri hakknda bilgi sahibi olmak demektir. ocuun uykusu nasldr, hangi yemekleri sever, hangilerini sevmez, hastal var mdr, korkular nelerdir, neleri yapabilmektedir, konumas nasldr, sevdii arkada kimdir gibi zellikleri, seimleri, tercihleri vb. hakknda bilgi sahibi olmaktr. nk, her ocuk birbirinden farkldr. ocuu tanmak, ocuun eitiminde en nemli unsurlardan biridir. Baz ocuklar tek balarna bir eyi renirken, baz ocuklar grup ile renmektedirler, baz ocuklar dokunarak daha iyi renebilecekken baz ocuklar hem grerek hem duyarak renebilmektedir. ocuu tanmak iin ailesini ve yakn evresini de tanmak gerekmektedir.

evre ve Uyum
Kiinin evresine uyum salamasnda, devaml olarak karlat eitli problem durumlarn zebilmesinde, ahsiyet zellikleri ve rendikleriyle birlikte zihinsel kapasitesi, zekas ve dier yetenekleri rol oynar (Ark, 1996). ocuun evreye uyumunda ailede ve okul ncesi kurumlarda ald disiplinin de etkisi vardr. ocuun evdeki ilikileri naslsa, dardaki kiilerle de ona benzer bir iliki gelitirmeye alr. denetim ocukta sonradan gelimektedir. denetimin kazanlmasnda ailenin fonksiyonu byktr. ocuk birok eyde anne babasnn istediklerini yapmaktadr. ocuk, kurallar sorgulamadan anne babas istedi diye uyar. ocuk bydke bu kurallar, ahlaki deer yarglarn iselletirmesi beklenir. Bu durumda yannda onu kontrol edecek birinin olmasna gerek yoktur. ocuk kendi istedi diye kurallara uymaktadr, kendi istedii iin yalan sylememekte, bakasna ait bir eyi izin istemeden almamaktadr. ocuk eitiminde hedef, ocukta i denetimi gelitirmek olmaldr. SOSYAL DUYGUSAL GELM DNEMLER dr. rnein; okul ncesi eitime balayan bir ocua kurum tantlmal ve kurumun kurallar aklanmaldr. ocuk kurallar renmede zorlanabilir bunun iin kurallar tekrar edilmeli, drama yoluyla retilmeli, resimlerle anlatlmal ve en nemlisi kurallara uyma konusunda ocua rnek olunmaldr.
Denetim
Sosyal Kurallar
ocuklar kurallar ncelikle ailede renmektedir. Ailede kurallar varsa ve ocuk bunlara uyuyorsa sosyal kurallar anlamas ve bunlara uymas daha kolay olmaktadr. ocuk balangta basit sosyal kurallar hatrlatldnda uyar. Kurallar rendike hatrlatlmadan da kurallara uymaktadr. Kk ocuklar kurallara sorgulamadan uymaktadrlar. Kurallarn neden konulduunu okul dnemine geldike sorgulamaya balarlar. Bu sosyal kurallar; evrede konuurken kullanlan ses tonundan yabanclarla nasl konuulacan, yabanc bir ortamda nasl davranlacan, arkadandan bir eyin nasl isteneceini de ieren geni bir yelpazeyi iermektedir. Her ortamn bir kural olmaldr ve kural balangta ocua aklanmal-
0-2 Ya Sosyal Duygusal Geliim

Doumdan 5. aya kadar ocuk anne baba yada baka birine ballk gelitirmemitir. Kendisiyle ilgilenen
67
ya da yabanc herkese ayn tepkiyi verir. 5. aydan 10. aya kadar ocuk kendisine bakan kiiye zel ballk gelitirir. 1. aydan 2 yana kadar ocuk anne ile birlikte evresindeki dier kiilere de ballk gelitirmeye balar. Yaknnda bir ocuk olmas houna gider ama onunla oyuncaklarn paylamak istemez. Baka bir ocuun davranlarn taklit eder. Yabanclardan utanr.
meye balar.
Oyuncaklarn baka ocuklarla paylar.
retmenin ya da bir yetikinin ynettii oyunlara katlr. Dier ocuklarla eitli oyunlar oynar. Basit kurall oyunlar oynar. Haklarn korur. vgden holanr, yapt iin beenilmesini ister. Kendisi ile ilgili sorulara uygun cevaplar verir. Bir sorunu olduu zaman yardm ister. Sofra kurallarna uyar. Adn, soyadn ve yan bilir. Sevdii ve sevmedii kiileri sorulursa syler. Toplum iinde kendisinden beklenen uygun davranlar gsterir. Kzgnlk, mutluluk, sevgi, korku gibi duygularn belli eder. Bakalarnn duygularn anlar. Bakalarna oyunun veya etkinliin kurallarn aklar. Baar yaad etkinliklere katlmay isterken baarsz olduu eyleri yapmak istemez. Kendine gven duyar. Yeni ve allmam durumlara uyum salar. Kendi arkadalarn kendisi seer. Sorulduunda ailesi ile ilgili bilgi verir. Sorulduunda adresini ve telefon numarasn syler. birliine dayal oyunlara katlr. stediklerine ulamada sosyal olarak kabul edilebilir davranlar gsterir. Gn iinde ne olduunu ok ayrntya inmeden sorulursa anlatr. 68
2-6 Ya Sosyal Duygusal Geliim

Bamsz hareket etmeye balar. ocuk farkl ortamlara girmekten, yetikinler tarafndan onaylanmaktan holanr. Sosyal evreyi tanmak iin giriimlerde bulunur. Yabanc birinden bir ey isteyebilir. Bakalaryla sohbet edebilir. Toplum iinde kendisinden beklenen uygun davranlar gsterir. Yeni girdii bir ortamn kurallar sylenirse bunlara uyar. Sosyal kurallar ve davranlarda yetikinleri ve baka ocuklar taklit eder. Sorumluluk alr ve yerine getirir. vg almaktan, takdir edilmekten holanr. Kendinden kk ocuklara ilgi gsterir ve bebekleri sever. Duygularn oyunlaryla ve resim yoluyla ifade et-
II. BLM
69
OCUK BAKIMI
GYM ocuun giysileri, pamuklu ve ocuun yana, kilosuna uygun olmaldr. ocuk banyodan sonra, st kirlendiinde, terlediinde muhakkak giysileri deitirilmelidir. Giysilerinin st ksmn kardktan sonra atlet ve dier giysisi giydirilmeli, sonra alt ksm kartlmal ve temiz giysileri giydirilmelidir. ocuun btn kyafetlerini kartp sonra batan giydirme esnasnda geen srede ocuk tebilir. ocuun giysisi zerine atal ine, toplu ine gibi eyler taklmamaldr. Giyimi mevsime uygun olmaldr. mamaldr. Uykuya dalmadan nce banyo yapmas onun uykuya daha rahat dalmasn salayacaktr. Banyo yapaca zaman stresli olunmamaldr. ocukla olan iletiime olumsuz olarak yansyabilir. ocuk yana uygun tanabilir bir kvetle banyoda ykanmaldr. Banyo yaptrlacak yerin ss 22-25 derece civarnda olmaldr. Banyo yaptrmaya balamadan nce kullanlacak btn malzemeler hazrlanmaldr.
Banyo ve banyo sonras iin gerekli malzemeler

Banyo kveti Banyo havlusu, sa havlusu Bebek ampuan Bebe ya Kaynatlm ltlm su Pamuk Yumuak sabunlama bezi Kulaklar kapatmak iin tamponlar Gzleri silmek ve kulaklar (slatlm olmal) temizlemek iin pamuk tamponlar Giysileri (stlm olmal)
ocua giysi alma

ocua alnan kyafetler rahat ykanabilir olmaldr. Giyip kartmas kolay olmaldr. ocuun kendi kendine giyinip soyunmas iin giysileri ttl, beli lastikli, dme varsa kolay iliklenip alabilen fermuar varsa kolay alp kapanan tarzda olmaldr. tt, fermuar gibi eyler ocuun tenine temas edip cann actmamaldr. Giysilerdeki etiketlerde kesilmelidir. ocua ne dar ne de ok geni olmaldr. Giysiler tyl olmamaldr. Mevsime gre pamuklu, ynl, terletmeyen, kandrmayan giysiler tercih edilmelidir. Sentetik ve naylon giysiler teri yeterince ememedii iin bunlar almaktan kanlmaldr. BANYO
Tarak Banyo ocuun rahatlamasn ve cildinin salkl olmasn salar. ocuk haftada 2-3 defa banyo yaptrlmaldr. Banyo yaplaca zaman ocuk ok a yada tok ol71 Bebek bezi Trnak makas

evin en scak yerine gtrlmeli ve iyice kurulanmaldr. 8.Vcudu iyice yalanarak masaj yaplmaldr. 9.Giysileri giydirilmelidir. 10.Sa taranmal, sonra da muhakkak kurulanmaldr. 11.Bebein trnaklar kesilmelidir. Banyo yaparken ocuun gvenliine dikkat edilmelidir. ocuk banyoda yalnz braklmamaldr. Suyun scaklna dikkat edilmelidir. Su, banyoya balamadan nce bir kovada ltrlmaldr. Banyoda ocuun veya ocuu ykayan kiinin kaymamas iin gerekli nlemler alnmaldr. ocua banyo yapmay sevdirmek iin; 1.Banyo elenceli hale getirilmelidir. Banyo yaptrlrken en rahat edilebilecek pozisyon tercih edilmelidir. ocuk banyo yaptrlmaya balamadan nce kvete bir miktar su doldurulmaldr. Kvetteki s dirsekle kontrol edilmeli ve suyun scakl dirsei yakmayacak ekilde olmaldr. 2.Banyo yaptran kii neeli olmaldr. 3.Banyo oyuncaklar alnmaldr. 4.Neden banyo yapmas gerektii anlatlmaldr. 5.Banyo kpkleri oluturularak ocuun bununla oynamas salanabilir. 6.Banyoda ocukla birlikte ark sylenebilir.
Banyo yaptrma aamalar

1.Bebein giysileri karlmal, banyoya girene kadar geen srede memesi iin ocuk havluya sarlmaldr. 2.Bebek kvete srtst, bann altna destek konularak yatrlmaldr. Iltlm suya batrlm pamuk tamponlaryla gzler, kulaklar, burun ve az temizlenmelidir. Her defasnda tampon deitirilmelidir. Kulak temizlendikten sonra kulaa su kamamas iin tampon konulmaldr. Bebein karn, boynu, kas ykanmaldr. 3.Bebek srt banyo yaptrana bakacak ekilde sol kolla iki koltuk altndan tutulmaldr. 4. Sonra ba ykanmaldr. ve bol suyla durulanmaldr. 5.Kask ve poposu ykanmaldr. 6.Sonra vcudu ykanmal ve durulanmaldr. ocuk banyoda ok uzun sre tutulmaldr. 7.Banyodan karken stlm havluya sarlmal, 72

7.Kendini sabunlamasna izin verilmelidir. 8.Banyoda ayna olursa ocuun kendisini seyretmesi houna gidebilir. EL-YZ YIKAMA ocuk, kendi elini ykama becerisini kazanncaya kadar beslenme ncesi ve beslenme sonras, tuvalet ncesi ve sonras eli ykanmaldr. ocuk 2,5-3 ya dolaylarnda kendisi elini ykamaya balar. El-yz ykama konusunda da ocua rnek olunmaldr. Ellerini ykarken sabun kullanmas ynnde tevik edilmeli ve ellerin nasl ykand retilmelidir. ocuk balangta zorlanabilir, zorland durumlarda kendi kendine ykamay reninceye kadar yardm edilmelidir. ocuk uykudan kalknca ve yz kirlenince ykamas iin rnek olunmal ve ocuk ynlendirilmelidir. Yzn ykarken yz sabunu kullanmaldr. Yz ykandktan sonra yumuak pamuklu bir havlu ile yzn elini kurulamaldr. D FIRALAMA ocuun dileri, salkl ve temiz olmas iin muhakkak fralanmaldr. Di fralamay retmek iin ncelikle ocua rnek olunmaldr. Fra olarak orta yumuaklkta bir fra tercih edilmelidir. Azn alkalamay ve tkrmeyi renene kadar macun kullanlmamaldr. Diler her yemekten sonra fralanmaldr. Dilerini fraladnda di fras temizlenmelidir. Daha sonra onun temizlemesi istenmelidir. Fras her 3 ayda bir deitirilmelidir. ocuk bir ey yedikten sonra azda kalan yiyecekler bakteri oluturarak di rmelerine neden olur. Bu nedenle bir ey yedikten sonra azn alkalamal ya da bir miktar su iilmelidir. ekerli cikletler, asitli iecekler di rmelerine neden olur. ekerli ciklet yerine ekersiz cikletler verilmeli, asitli iecekleri kamla imesi salanmaldr. TIRNAK KESME Genel kiisel hijyende olduu gibi trnak kesmede de ocua rnek olunmaldr. Trna neden kesmek gerektii ocua aklanmaldr. Trnak biraz uzaynca kesilmelidir. Trnaklarn iinde biriken maddeler ocuun az yoluyla enfeksiyon kapmasna neden olur. Trnaklar banyodan sonra kesilebilir ya da kesilmeden nce lk suda 73 Ama ocuk macunlarnda flor daha az olduu iin yutmasnda saknca yoktur. ocua fralama teknii retilmelidir. Anne ya da bakc kendi dilerini fralarken ocua nasl yaptn anlatmaldr. ocuk iyice renene kadar yardm edilebilir. Diler dairesel hareketlerle fralanmaldr. Diler fralandktan sonra ocuun midesi bulanmazsa dil stde fralanmaldr.

atlerde yatmas istenmeli, le saatlerinde de uyuma alkanl kazandrlmaldr. Yatma saati kurallar konusunda, ok gerekmedike esnek davranlmamaldr. Neden erken yatmas ve le saatinde uyumas gerektii konusunda ocukla konuulmaldr. ocuk yatarken yannda yatmay alkanlk haline getirmemek gerekir. Ama uyumadan nce yatmasn kolaylatracak aadaki yntemler kullanlabilir. Bu yntemlere ramen hala ocuk uyumam ise kendi kendine uyumas iin yalnz braklmaldr. ocuun kendine ait bir dnya oluturmas ve hayal kurmas iin buna ihtiyac vardr. ocuk anne baba ile yatmak istiyorsa, yattktan sonra anne babann yanna geliyorsa bu konuda msamahal davranlmamaldr. ocuk hem anne babann hem de kendinin snrlarn bilmeye ihtiyac vardr. Salkl geliimi iin kendi odasnda, kendi yatanda ve kendi bana yatmas gerekmektedir.
ocuun yatmasn kolaylatracak yntemler;

bekletilebilir. Kesilirken kat havlu gibi bir eyi elinin altna serip o ekilde trnaklar kesilmelidir. Ayak trnaklar dz bir ekilde, el trnaklar da yuvarlak olarak kesilmelidir. ocuk trnaklarn kestirmek istemiyorsa oyunlatrarak trnaklar kesilebilir. UYKU ALIKANLII Yenidoan bebek, gnn byk bir vaktini uyuyarak geirir. Sadece emme vakitlerinde ve alt kirlendiinde uyanr. Bu ortalama olarak 5- 7 defadr. Bir aylk bebein uykuda harcad sre 14-18 saat arasndadr. Uyank kald sre ise 6-10 saat civarndadr. Bebek bydke uykuda kald sre azalr. Bebek bir sre sonra anne ile etkileimleri sonucunda uyku dzenini oluturmaya balar. Gndzleri daha az uyurken geceleri daha fazla uyumaktadr. 5. aya geldiinde gnde ortalama 14.5 saat uyur. ocuk iin dzenli uyku nemlidir. Dzenli olarak ve yeterince uyuyan ocukta uyku esnasnda byme hormonu daha ok salglanr, ocuun dikkati daha uzun sreli olur, daha mutlu ve huzurlu olur, bir ey yapmak iin daha yksek motivasyona sahip olurlar. Dzenli uyku uyumamak ya da az uyumak dikkat danklna, dalgnla, huzursuzlua, huysuzlua ve akam yorgunluktan dolay uyuyamamaya neden olabilir. Bu nedenle ocuun uyku dzeni oluturulmaldr. Bunun iin her gn belli sa74 Yatma ncesi scak banyo yaptrlabilir. Kitap okunabilir. Masal anlatlabilir. Ninni sylenebilir. Ball st ya da bitki aylar iirilebilir.

Hafif hafif okar tarzda masaj yaplabilir. ocukla ailecek bir etkinlik gerekletirilebilir. Yatmadan nce televizyon izlettirilmemelidir. Uykudan nce hareketli oyunlar oynatlmamaldr. Bu durum ocuun uykuya geiini zorlatrmaktadr. Uyku bir ceza yntemi olarak kullanlmamaldr. Gndz uykusu uyumas salanmaldr. nk gndz uykusu ar yorulan ocuun, dinlenmesini salayarak akam uykuya geiini kolaylatrr. ok sevdii bir oyunca yanna konulabilir. Gven duygusunda problem varsa anne babaya ait olan bir ey ya da anne babann kendisi iin nemli olduunu syledii bir nesne yanna konulabilir.
ocuun Uyku Sorunlarnda Ne Yaplabilir?

ocuk gece yarsnda kalkp annenin babann yanna geliyorsa ve korktuunu sylyorsa ocua sorunun ne olduu sorulmaldr. ocua sarlmal ve okanmaldr. Sevecen ve rahatlatc bir ekilde davranlmaldr. ocukla korkusu hakknda konuulmal, kararl ve kesin bir ses tonuyla ve tavrla yatana gitmesi sylenmelidir. Ya da yatana gtrlmeli ve yatrlmaldr. Kt bir rya grdn sylyorsa ryas hakknda onunla konuulmaldr. sterse k ak braklabilir. Herkesin kendi yatanda yatmas gerektii ocua aklanmaldr. Akam olunca her zaman yatrld saatte yatrlmaldr. Ve her zamanki kurallar uygulanmaldr. Kurallar konusunda ocukla tartlmamaldr. Evde anne baba dnda yaayan bakalar da varsa onlarnda bu kurallara mdahale etmemesi ve uymalar salanmaldr. Uyku saati dndaki zamanlarda da ocukla bedensel temas kurulmal, sarlnmal, plmeli ve ocua ilgi ve sevgi gsterilmelidir. ocukla kaliteli zamanlar geirilmelidir. Anne baba akam eve erken gelmeli, akam olunca ailece paylamda bulunulmaldr. ocuk, korkusundan dolay aalanmamaldr. 75
OCUA ZBAKIM BECERLERNN KAZANDIRILMASI ocua yukarda bahsedilen yemek yeme, giyinme soyunma, el yz ykama, banyo yapma gibi zbakm becerilerini kazandrmak iin ncelikle ocuu ok iyi tanmak gerekir. ocuk neleri yapabilmekte ve neleri yapamamaktadr, neleri sevmektedir, neleri sevmemektedir, geliimi ne dzeydedir, biyolojik bir problemi var m, zihinsel, psikomotor geliimi normal mi, fiziksel bir engeli var m belirlenmelidir. Normal bir ocuun olgunluk dzeyine bal olarak zbakm becerileri kazandrlmaldr. Bu beceriler kazandrlrken hazrbulunuluk dzeyi de dikkate alnmal, n renmeleri yoksa kazandrlmal, sonra beceriyi kazandrmaya geilmelidir. Beceri kazandrrken anne baba ya da bakc tutumu yine beceriyi kazanmay direkt etkiler. ocuk ile anne baba ve bakc arasndaki iliki ocuun gelecek yaamn dorudan etkilemektedir. zbakm becerisi kazandrma srecinde ocuk ile anne baba bakc arasnda youn bir iletiim yaanmaktadr. zbakm becerisini kazanan ocuk kendini bam76
sz bir birey olarak alglamaya balar, kendi davranlarn kontrol etmeyi renir. Kendine olan gveni artar. Kendine olan gvenini kazanan ocuk dier becerileri kazanrken daha istekli davranacaktr. ZBAKIM BECERS KAZANMAYI ETKLEYEN FAKTRLER 1. ocuun Ogunluk Dzeyi ocuun zbakm becerilerini kazanmas iin belli fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal olgunlua ulamas gerekmektedir. El kaslarnda zayflk olan bir ocua dme iliklemesini retmeye almak ocuu zorlar ve baarszlk yaamasna neden olur. Bu nedenle ocuun istenen kas geliimi olgunluuna ulamas gerekir. Bunun iin nce el kaslar gelitirilmeli, sonra dme ilikleme, aama aama, ocuu zorlamadan, baarlar, giriimleri dllendirilerek istenen beceri kazandrlmaldr. 2. ocuun Hazrbulunuluk Dzeyi ocuun retilecek beceriyi kazanmayla ilgili is-

teinin olmas, fiziksel bir engelinin olmamas, zihinsel adan olgun olmas, daha nceden o beceriye ait deneyimlerinin olmas gerekir. 3. Fiziksel Geliimi ocuun baz becerileri renmesi iin belli bykle gelmesi gerekir. Barsak rahatszl olan bir ocuk tuvalet alkanln kazanmada zorlanacaktr. 4. Psikomotor Geliimi zbakm becerisini kazandrmak iin beyin ve sinir olgunluu olmaldr. ocuk kaslarn kullanabilmeli ve koordinasyonu gelimi olmaldr. Kak tutma becerisini ocuun kazanabilmesi iin el ve parmak kaslarnn kak tutacak kadar gelimi olmas gerekmektedir. 5. Anne, Baba, Bakc ile ocuk Etkileimi ocuun evresindeki yetikinlerle ve birinci derecede onu etkileyen kiilerle olan etkileimi nemlidir. Yeterince sevgi ve ilgi grmeyen ocuklar farkl psikolojik problemler yaayabilir ve bunun sonucu olarak beceri kazanmas gecikebilir. Yine sevgi ve ilgi grmeyen ocuklar tepki olarak da beceri kazanmaya kar koyabilirler. 6. Zihinsel Geliimi Btn becerileri kazanmak zihinsel olgunluk gerektirir. ocuun beceriyi kazanabilmesi iin onu anlamas, farkndalnn olmas, verilen komutlar alglamas gerekir. 7. Kullanlan dllendirme Beceri kazandrlrken kullanlan disiplin ynteminin etkisi olmaktadr. Baskc veya ar hogrl tutumlar sergileyen ailelerin ocuklar beceriyi ya ge kazanmakta ya da kazanamakta ama beraberinde davran problemleri de olumaktadr. Baz durumlarda ise beceriyi renememektedir. Erken ve baskc tuvalet eitimi verilen ocuk geceleri altn slatmaya devam edebilmektedir. 8. Becerinin Verili Sras retilecek beceri ocua yapabileceinden bala-
77

lkla kullanlr. ocuun beceriyi gerekletirmesi iin szel olarak talimat verilmesidir.
2. ocua yeni bir beceri kazandrrken ocuk sevilmeli ve dllendirilmelidir.

ocua beceri kazandrrken ya da bir ey retilirken sevdii bir ekilde muhakkak dllendirilmelidir. dl, ocuun geliim zelliklerine gre ve sevdii eye gre seilmelidir. Bir eyin dl nitelii tamas, ocuk iin nemi olmasn ve ocuun kendi imkanlaryla ona ulaamamasn gerektirir. Beceri kazandrlrken balangta ocuun her giriimi ve abas muhakkak dllendirilmeli, ilerleyen aamalarda ocuk beceriyi kazandka dllendirme aralkl olarak devam etmelidir. dllendirmeyi azaltrken nesnel dllerin yerine giderek davran ve etkinlik gibi dller verilmelidir. Yine dln ne olacan belirlerken ocuun sevdii eylerin bir listesi yaplabilir ve seilen dller arasndan da ocuun en sevdii tercih edilir. Belirlenen dl narak verilmelidir. Becerinin ocuk tarafndan hemen en iyi ekilde renilmesi beklenmemelidir. 9. ocuun Kendine Olan Gveni Gven duygusu kazanm ocuklar daha istekli ve yapabilirim duygusuyla hareket ettikleri iin beceriyi daha rahat kazanabilmektedir. ZBAKIM BECERLERN KAZANDIRIRKEN DKKAT EDLMES GEREKENLER sadece istenen davran gerekletike verilmeli, dier zamanlarda ocuun o dle ulamas engellenmelidir. dllendirme ayn zamanda baarnn geribildirimidir ve onun kendine olan gvenini arttrr. ocuk ile anne, baba, bakc arasnda olumlu bir etkileim olumasn da salar.
dller
a. Davran dl: ocuun houna gidecek pme, ban okama, aferin, harikasn, bir tanesin gibi sz ve davranlarn, istenilen davran yapldktan hemen sonra verilmesidir. b. Yiyecek dlleri: ocuun houna gidecek yiye-
1. Her yeni beceriyi retirken ocua ihtiyac olduu lde yardm edilmelidir.
ocua, beceri kazandrma srecinde, gerektiinde yardm edilmelidir. ocua ncelikle fiziksel yardm ardndan iaret yardm ve en sonda szle yardm edilmelidir. ocuk beceriyi kazand lde yardm azaltlmal ve ocuk o beceriyi yalnz bana yapabildii zaman ise yardm tamamen kaldrlmaldr. a. Fiziksel Yardm: ocuun beceriyi iyi yapabilmesi iin dorudan elle yaplan yardmdr. b. aret Yardm: ocuun bir beceriyi yapabilmesi iin elle iaret edilmesidir. c. Szel Yardm: Son aamada bavurulan yardmdr. ocuun anlama dzeyi gelimise bu yardm rahat78
cekler, ikolata, eker, biskvi gibi dllerdir. c. Etkinlik dlleri: ocuunuzun yapmaktan holand oyunlar, ev ileri, geziler etkinlik dllerindendir.
3. Beceri retilirken basitten karmaa bir sra izlenmelidir.

Btn zbakm becerilerinde ncelikle en kolay yapabilecei yaptrlmaldr. Arkasndan yava yava yapabildiinden yapamadna doru bir sra izlenmelidir. Bu yaklam ocua retilecek her eyde kullanlmaldr. Eer ocuun yapamayaca bir eyi yapmas nceki renmeleri oluturulmadan istenirse ocuk baaramayacaktr. Ve bu baarszlk onun daha sonraki beceriyi -

renmeye ynelik giriimlerini olumsuz olarak etkileyecektir. Baarszlk yaayan ocuunda kendine olan gveni gelimeyecektir. Baaryla ilgi gremeyen ocuk ilgi ihtiyacn karlamak iin istenmedik bir takm davran sorunlar ile ilgi ekmek isteyecektir. Pantolon, kazak, ayakab giyme gibi zbakm becerilerinden birkann kazandrlma aamalarna rnek olarak unlar saymak mmkndr;
Ceket Giyme zbakm Becerisinin Kazandrlmas:

Ceketin n ksmn kendisine bakacak ekilde yakann ortasndan tutar. Ceketi tutan elinin bulunduu taraftaki omuzuna ceketi yerletirir. Dier eliyle yakann omuz zerindeki ksmndan tutar. Yakann ortasn tuttuu elini brakr. Brakt elini arkaya gtrr. Yakann omuz zerindeki ksmn tutan elini brakr. Brakt elini arkaya gtrr. Elini ceketin dier kolundan geirir. Elleriyle ceketin yakasndan tutar. Ceketin omuzlarn, kendi omuzlarna yerletirir. Dmelerini/fermuarn kapatr.
Pantolon Giyme zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Kalasna kadar giydirilmi olan pantolonunu beline
kadar eker. Dizlerine kadar giydirilmi olan pantolonunu beline kadar eker. Ayak bileklerine kadar giydirilmi olan pantolonunu beline kadar eker. Bir paras giydirilmi olan pantolonunun dier paasndan ayan geirir. Pantolonu beline kadar eker. Pantolonunun kemer ksmn tutan kopay/dmeyi kapatr. Pantolonunun dmelerini/fermuarn kapatr.
Ayakkab Giyme zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Ayakkablar, topuk ksmlar kendine bakacak ekilde yan yana getirilir. Ayak parmaklar, ayakkabnn topuklarnn arkasna gelecek ekilde durur. Ayakkabnn dilini tutar. Ayak ucunu ayakkabnn iine sokar. Topuunu ayakkabnn iine yerletirir. Ayakkabnn backlarn balar/bantlarn kapatr.
Etek Giyme zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Kazak Giyme zbakm Becerisinin Kazandrlmas:
Kaza arka yz kendine bakacak ekilde omuzlarndan tutar. Kaza, etek ksm kendine bakacak ekilde omuzlarndan tutar. Etek ksmnn yanlarndan baparmaklar ieride kalacak ekilde tutar. Kazan etek ksmn avu iinde tutar. Ban, kazan etek ksmndan ieri geirir. Kazan yakasn bandan geirir. Ellerini kazan kollarndan geirir. Kazan etek ksmn beline doru eker. Etei, baparmaklar ieride kalacak ekilde bel ksmndan tutar. Ayaklarn etein bel ksmndan geirir. Etei beline kadar eker. Etein bel ksmn tutan kopay/dmeyi kapatr. Etein fermuarn-dmelerini kapatr.
Ayakkab karma zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Bantlar aar/bac aar. Ayakkabnn topuk ksmndan tutar. Ayan kartr.
Kazak karma zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Ellerini apraz duruma getirerek kazan etek ksmndan tutar. Kaza, boynuna kadar kaldrr. Kaza ekerek boynundan kartr. Kollarn, kazan kollarndan kartr.
Etek karma zbakm Becerisinin Kazandrlmas:

Etein bel ksmn tutan kopay/dmeyi aar. Etein fermuarn/dmelerini aar. Etei bel ksmndan tutarak aaya indirir. Ayaklarn etein iinden kartr.
Ceket karma zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Ceketin dmelerini/fermuarn aar. Ceketin yakasnn
n ksmlarndan tutar. Ceketi omuzlar akta kalacak ekilde arkaya doru kaydrr. Yakay tuttuu elinin birini brakr. Elini ceketin kolundan kartr. Yakay tuttuu dier elini brakr. Ceketten kard eliyle ceketin dier kolunun ucundan tutar. Kolu kana kadar eker.
Pantolon karma zbakm Becerisinin Kazandrl79

mas: Kemer ksmn tutan kopay/dmeyi aar. Pantalonun fermuarn/dmelerini aar. Pantalonu bileklerine kadar indirir. Pantolonun iinden ayaklarn kartr. rendiinden emin olunduktan sonra ayn ilem dmeyi delikten karmayla ilgili tekrarlanr. ocuk her iki beceriyi de yapabilir hale geldikten sonra giysi zerine giydirilir ve dmeleri ama kapama becerisinin retilmesine yardm edilir. ocuk baarl olduka eitli byklkte dmeleri olan giysilere gei yaplabilir. Dme ilikleme almalar srasnda, en alt dmeden en st dmeye doru atlamadan sra ile iliklemesi ya da amas ynnde yardm edilmelidir.
Fermuar Ama-Kapama Becerisinin Kazandrlmas:

ri dili, orta boyda fermuar olan bir giysi seilir. Giysi dz bir zemin zerine yerletirilir. nce fermuarn nasl alp kapand gsterilerek model olunur. Daha sonra ocuun bir eli ile fermuarn alt ucundan tutmas salanr. Dieri ile de fermuarn engelinden tutabilmesine yardm edilir. Birlikte fermuar alr ve kapatlr. Zamanla yardm azaltlr ve ocuun kendisinin denemesi iin frsat verilir. ocuk bu beceriyi tek bana yapabilecek dzeye geldikten sonra giysi zerine giydirilir ve fermuarn ap kapamay renmesine yardm edilir. ocuk fermuar her iki ekilde de kullanabilmeyi rendikten sonra farkl zellikteki fermuarlar olan giysiler seilerek bu beceri pekitirilebilir.
Ellerini Ykama ve Kurulama zbakm Becerisinin Kazandrlmas: Musluu aar. Sabunu alr. Ellerini suyun
altna tutar. Sabunu elleri arasnda kprtr. Sabunu uygun yere brakr. Ellerini ovalar. Ellerini durular. Musluu kapatr. Havluyu bir eliyle tutar. Havluyla dier elini siler. Havluyu sildii eline alr. Havluyla bota kalan elini siler.
Yzn Temizleme zbakm Becerisinin Kazandrlmas: ocua ait kk bir el havlusu seilir. nce ocua
musluu amas ve havluyu sabunlamasnda yardmc olunur, gerekiyorsa fiziksel yardm kullanlr. Havlu iyice sklarak ocua verilir ve yzn silerek temizlemesine yardmc olunur. Yzn slak havluyla temizlenmesinin ardndan kuru bir havluyla yzn kurulamas salanarak havluyu yerine kaldrmas istenir. Bu ilem her gn ayn ekilde tekrarlanarak alkanlk haline getirilmelidir. ocuk kendi kendine yapabilir hale geldiinde, kirli olduu anlarda temizlenmesi iin gerekli aklamalarla ynlendirilmelidir.
Dme likleme Ama Becerisinin Kazandrlmas:

Byk boy (yaklak 2-3 cm. apnda) dmeleri olan bir giysi seilir. Dmelerin, sert, dz ve ilik ile orantl olmasna dikkat edilir. Giysi dz bir zemin zerine yerletirilir. nce dme ilikleme ve amada model olunur. Daha sonra ocuun bir eli ile dmeyi dier eli ile ilii tutmasna, ikisini karlatrarak dmeyi ilikten geirebilmesine yardm edilir. Gerekirse fiziksel yardm kullanlarak birlikte yaplabilir. Bu deneme birka kez tekrarlanr. ocuun -
Di Fralama zbakm Becerisinin Kazandrlmas:

Di fras ile macunu tanr ve gsterir. Fray sapndan tutar. Macunun kapan aar. Fraya bir para macun skar. Fray slatr. Fray dilerine gtrr. Fray dilerinin zerinde yukardan aaya/aadan yukarya doru hareket ettirir. Fray dilerinin i ksmnda yukardan aaya doru hareket ettirir. Avucuyla azna su alr. Azn su ile alkalar. Musluu kapatr.
Banyo Yapma zbakm Becerisinin Kazandrlmas:

Ykanmaya balamadan nce kirli amarlarn kartr. Vcudunu ykarken sabun/ampuan kullanr. Ykanlacak suyun scakln ayarlar. Ban elle ovalayarak ykar. Vcudunu lif ile ovarak ykar. Vcudunun tamamn suyla durular. Vcudunu havluyla tamamen kurular. Banyo yaptktan sonra temiz amarlar giyer. 80
BESLENME
Erken ocukluk geliimi, ocuklarn hayatn erken dnemlerindeki (0-8 ya) fiziksel, mental ve sosyal geliimini kapsamakta ve beslenme, salk, zihinsel geliim ve ocuklarn sosyal iletiimleri iin gerekli tm giriimleri iermektedir. Erken ocukluk geliimini etkileyen ana bileenden sz etmek mmkndr. Bunlar; beslenme, evre ve eitim (uyar)dir . Salk bu faktrden de etkilenecek ve bozulan salk da bu faktrleri etkileyecektir. Beyin geliiminde faktr nemli rol oynamaktadr, temel olarak iletimin hzn belirleyen miyelinizasyon (davran deneyimleri ve beslenmeden etkilenir), nron hcreleri arasndaki iletiimi salayan sinaps oluumu (deneyim ve uyardan etkilenir) ve davranlarn dzenlenmesi ve deneyimlerden renmemizi salayan beyin biyokimyas nemli lde postnatal (doum sonras) 18 aylk dnemde gerekleen miyelinizasyon nrogliail hcrelerin fonksiyonudur. Nronal aksonal hcrelerin etrafn saran miyelin tabakas aksonal iletimi hzlandrmaktadr. Miyelinizasyon iin yksek konsantrasyonda ya asidi nervonik ve lignoserik ieren sfingomyelin ve serebrosid depolanmas gerekmektedir. Geliimin erken dnemlerinde sinir sisteminde hcresel byme ve blnme iin uzun zincirli poliansatre ya asitleri gereklidir (zmert, 2005, sf.179). Bu hzl byme ve gelimenin desteklenmesi iin gerekli besinlerin salanmas nemlidir. di bebei iin zeldir. nk anne st bebek iin gerekli btn gdalar ve sv miktarn iermektedir. Anne st bebek iin ilk alt aya kadar yeterlidir. zellikle annenin ilk gelen st baklk maddeleri iermektedir. Anne st yeterli ise bebee alt aya kadar sadece anne st verilmelidir. 6. aydan sonrada ek gdalarla birlikte anne st verilmeye devam edilmelidir. Eer bebek yeterli kilo almyorsa annenin stnn yeterli olmad dnlmelidir. Bu gibi durumlarda ek gdalara drdnc ayda balanabilmektedir. Bebek balangta iki saatte bir emzirilirken gittike iki emzirme arasndaki sre artmaktadr. Bebein sindirim organlar tam olarak gelimemi olduu iin 4. aydan nce ek gda verilmemelidir. Anne alyorsa stn sadktan sonra kaynatlm steril ielerde oda scaklnda 8 saat, buzdolabnda 81
Anne St ile Besleme

Yenidoan bebek iin en uygun beslenme, anne st ile olan beslenmedir. nk her annenin st ken-

Anne st bebek tarafndan daha rahat sindirilebilmektedir. Anne st daha az kabzla ve ishale neden olmaktadr. Daha az sodyum (tuz) iermektedir. Bu durum da bebein bbreklerine daha az yk binmesi demektir. Anne stnn alerji riski dktr. Anne st ile beslenen bebeklerde daha az piik grlr. Anne stndeki kalsiyum daha iyi emilmektedir. Emziren Annenin Beslenmesi Bebeini emziren annenin kendi beslenmesine de dikkat etmesi gerekmektedir. Bu amala anne gnde en 24 saat, buzlukta 6 ay saklayabilir. Bu amala saklanan anne st hibir zaman kaynatlmamaldr. Bebee verilirken ise kaynatlm soutulmu bir bardak ya da cam bir biberona konularak scak suyun iinde bekletilmelidir. Scaklk ise bilein i tarafna damlatlarak kontrol edilmeli ve bilei yakmayacak sda olmaldr. az iki litre yani 10 su barda sv gdalar (meyve suyu, hoaf vb.) tketmelidir. Hergn en az iki su barda st veya yourt, 1 kfte kadar et, 1 adet yumurta, 3 ince dilim ekmek veya 3 porsiyon unlu yiyecek, 2 adet meyve olmaldr. Emzirirken sigara imemeli, ay-kahve tketmemelidir. Ek Gdalara Gei Anne st yeterli olan bebeklerde ek gdaya 6. ayda balanrken, anne st yetersiz ise 4. ayda balanabilir. Bebee ek gda ile birlikte anne st verilmeye de Anne st sterildir. Anne st her zaman hazrdr. Anne st baklk maddelerini ierdii iin bebei ilk drt ay kzamk gibi hastalklardan korur. Anne st bebein sindirim sistemi iin en uygun besindir. Anne stnn alerji yapma riski yoktur. Anne stnn ekonomik maliyeti yoktur. Anne st ile beslenen ocuklarn zeka dzeyleri daha yksek olmaktadr. Anne st ile beslenenlerde anne ocuk ilikisi daha iyi olmaktadr. 82 vam edilmelidir. Altnc aydan itibaren bebein protein gereksinimini karlayabilen anne st, enerji ve dier baz besin elerini bebee verememektedir. Ek besinlere balamada gecikme, enerji ve demir salamada yetersizlie neden olmaktadr. Ek besinlere erken balamak ise alerjik hastalklarn ve zellikle de besin alerjilerinin grlme skln arttrmaktadr. shal bata olmak zere enfeksiyonlar da bu dnemde en ok karlalan sorunlardr. Ek besinlerin hazrlan, saklan ve bebee sunuluu aamasnda bebee ulaabilen mikroorganizmalar zaten korumasz olan bu bebekte kolaylkla ishal gelitirir. Verilen ek besinlerin yetersizlii de ciddi sorunlara yol aabilmektedir.
Anne stnn yararlar

Anne st bebein btn ihtiyalarn karlayabilecek besin enerji deerine sahiptir.
Bebek beslenmesinde dikkat edilecek noktalar

Anne, stn vermeden nce ellerini ykamal

ve gsn temizlemelidir. Gsn temizlemek iin kaynatlm ltlm suyla slatlm temiz bir bezle gs silinmelidir. Bebek emzirilecei zaman nce gs, bebein yanana dedirilmelidir. Bu yolla bebek refleksif olarak memeyi arayacak ve bulacaktr. Emzirilirken bebee, gsn ucu azna gelecek ekilde verilmelidir. Bebek her istediinde emzirilmelidir. Emzirmeden sonra gs, emzirmeye balamadan nce temizlendii gibi temizlenmelidir. Her emzirmede ayn gs emzirilmemelidir. Emzirmeden sonra bebein gaz karlmaldr. Bu amala bebek kucaa dik bir ekilde alnmal, anne omzuna temiz bir bez ya da kat havlu koymaldr. Bebein srt hafif hareketlerle svazlanmaldr. Bebek yuttuu gaz kartrken bir miktarda anne st kartacaktr. Bebein gaz problemi fazla oluyorsa ya da gazn zor kartyorsa bebek dizlerin stne yz koyun gelecek ekilde yatrlr ve srt svazlanr. Dizin bebein azna gelecek yerine yine temiz bir bez konarak bebek gazn kartrken dizin kirlenmemesi salanr. Kullanlabilecek olan bir baka yntemde anne bebein yanndayken yz ko Bebek fazla yemek istemiyorsa zorlanmamaldr. Bebein beenmedii tatlar belli aralklarla tekrar denenmelidir. Buna ramen yemek istemiyorsa zorlanmamaldr. Bebein yana uygun kvamda besin verilmelidir. Preler 6-8 aylar arasnda verilmelidir. yun yatrmak ve srtn hafife svazlamak olabilir. Gaz problemli bebeklere dzenli olarak jimnastik yaptrmak ve vcudunu scak tutmak onlar rahatlatacaktr. Emzirmeden sonra bebein midesine bask yaplmamaldr. Mideye yaplan bask bebein kusmasna neden olabilmektedir. Bebek hem anne st hem ek gda ile besleniyorsa nce ek gda verilmeli, sonra anne st verilmelidir. Anne, ellerini ek gdalar hazrlamaya balamadan nce ykamaldr. Ek gdayla bebei beslemeye balamadan nce hem bebein hem de kendi elini ykamaldr. Hazrlanan besinler ksa srede tketilmelidir. Ek gdalar kak ya da bardak ile verilmelidir. Ek gdalar biberonla verilmemelidir.
83

aylarda verilmelidir.
Sebze orbas: Ek gdaya balandktan iki hafta

sonra verilir. Gnlk hazrlanr. Bir iki tatl kandan balanr ve yava yava arttrlr. 4 hafta sonra sebze presine geilir.
Sebze orbas hazrlan: 3-4 su barda su, 2 orta

boy havu, 1 orta boy patates 45 dakika kapakl kapta piirilir. Tel szgele hi ezmeden suyu bir baka kaba alnr. Bir ay ka irmik ilavesiyle tekrar 5-10 dakika piirilir. Sv miktar 200 gram olacak ekilde ayarlanr.
Sebze presi: Ayn ekilde piirilir. Havu ve patatesler tel szgeten tamamen ezilerek pre olarak geirilir. Bu prenin iine yine irmik katlarak mamann hazrlanmas tamamlanr.
Kark sebze presi: Havu ve patatesin yanna 1

Bebee srekli pre eklinde besinler verilmemelidir. 8. aydan sonra ptrl gdalarda verilmelidir. Yava yava gdalarn biraz daha az ezilmi, daha taneli bir hale getirmek onun ileride kendi bana beslenebilmesine nayak olacaktr. Taneli gdalar daha fazla ineme gerektirecektir. Bu dnemde ald besinlerin eitliliini artrmaya devam edilmelidir. Yeni besinlere teker teker balamal ve iki yeni besin aras 2-3 gnden erken olmamaldr. lk 1 yl iinde yumurta beyaz, bal, inek st verilmemelidir. Bebek ar beslenmemelidir. ay ka pirin ve her gn bir yenisi ilave edilmek zere mevsimlik sebzeler eklenir. rnein ilk gn 3-4 yaprak maydanoz, ertesi gn maydanoz ve bir ka yaprak spanak, sonraki gn ilaveten drtte bir enginar, daha sonra drtte bir domates gibi. Tel szgeten ya da rpcdan geirilerek elde edilen preye yine bir ay ka irmik eklenerek 5 dakika daha piirilir.
Tam sebze presi: Kark sebze presine 1 ay ka zeytin ya veya pastrize tereya katlr. Altnc aydan itibaren sebze orbas ya da presine 1 yemek ka kyma (3 kez ekilmi yasz sinirsiz dana eti) eklenmelidir.
Muhallebi: Sebze presinden 1-2 hafta kadar son Az tuzlu yiyeceklere altrlmaldr. lk 1 yl tuz iermeyen besinler verilmelidir. Protein ieren besinlerle birlikte yeterince sv, sebze ve meyve de verilmelidir. Ek Gdalar ve Hazrlanlar ra genellikle 1 yandan itibaren akam (gece deil) n olarak verilir. 1 su barda st, 1 tatl ka pirin unu, 1 tatl ka toz ekerle yaplr. Souk stn bir ksmyla pirin unu iyice ezilir, kalan st eklenir, kartrlarak piirilir. Ateten indirmeye yakn eker eklenir. lk gnlerde st sulandrlabilir. Muhallebi, kutu mamalarla da hazrlanabilir. zellikle inek st proteinlerine duyarl olan bebeklerde bu durum tercih edilir. Bir su barda su, 1 tatl ka pirin unu kartrlarak piirilir. Ateten indirildikten sonra iine 5-6 lek hazr mama toz halinde katlr. Topaklanma durumunda tel szgeten geirilir.
Meyve suyu: Meyveler ykanp kabuklar soyulur,

ve cam rende ile rendelenir. Tlbentle szlerek suyu elde edilir. Bebee ilk verilecek ek gdadr. Taze olarak hazrlanm meyve suyu 1-2 tatl kandan balanarak verilir. Balangta elma, eftali gibi meyvelerin sular verilir. Meyve suyuna baladktan bir iki hafta sonra da meyveler pre halinde verilir. Portakal, mandalina daha ileriki 84
Yourt: St kaynatlr, elin dayanabilecei scakla

kadar soutulur. 1 litre st iine bir orba ka yourt, 1-

2 kak stle sulandrlarak eklenir, yavaa kartrlr. Hareket ettirmeksizin scakln koruyabilecek ekilde 3-4 saat bekletilir. Bir kase kadar ikindi n olarak verilir. kez ekilmi dana kymasndan baharatsz olarak hazrlanm 1-2 kfte 6. aydan itibaren verilebilir.
Balk ve Tavuk: Bebek yedi-sekiz aylk olduunda

kymaya alternatif olarak pre halinde le nnde tavuk ve klksz balk eti verilebilir.
Kahvalt: ocuk alt ya da yedi ayn bitirdikten ve

sebze presi, muhallebi, yourt gibi gdalara iyice altktan sonra kahvaltlara balanr. St, beyaz peynir, reel, pekmez, ekmek veya bebe biskvisi balca malzemelerdir. Tuzu alnm bir para beyaz peynir ve reel stle ezilir. Karma ekmek ii katlr. Bu amala 3-4 bebe biskvisi kullanlabilir. Kahvaltya nce 1-2 tatl ka olarak balanr, miktar giderek arttrlr. Bal allerji yapma olasl nedeniyle bir yandan nce tercih edilmez. stenirse 1 ay ka ya eklenebilir. Bir sre sonra peynir, reel, ya ve ekmek stten ayr olarak verilebilir.
Karacier: Kuzu cieri tercih edilir. Az tuzlu suda

halanr, zar karlr, rendelenerek balk ve tavuk etleriyle dnml olarak sebze orbalaryla birlikte verilir. 6-8 Aylk Bebein Beslenmesi
rnek Men:
1. n (saat 06.00-07.00) Kahvalt + Anne St Ara n (saat 09.00-09.30) Meyve Suyu 2. n (saat 11.30-12.30) Et + Sebze orbas + Anne St Ara n (saat 15.30-16.00) Yourt + Meyve Presi + Ekmek 3. n (saat 18.30-19.30) Muhallebi + Anne St Gece n Anne St (1-2 kez) Et olarak 1 kfte, 5 tatl ka karacier veya tavuk ezmesi dnml olarak verilebilir. Stl muhallebi yerine mamalardan hazrlanm muhallebiler ya da hazr unlu stl mamalar verilebilir. Sebze mamas ve muhallebi nleri nceleri az miktarda balanr, daha sonra 200250 gram (bir kase dolusu) olarak hazrlanr. 9-12 Aylk Bebein Beslenmesi ocuk iin bu dnemde zel yiyecekler hazrlamaya gerek yoktur. Yetikinler iin piirilen tm ev yemekleri az yal preler halinde bebee verilebilir.
Yumurta: Kat olarak piirilmi yumurtann sars 1

ay ka miktarndan balanp giderek arttrlmak suretiyle kahvaltya ilave olarak verilir. Bir haftann sonunda bebek bir tam yumurta sars yiyebilir. yice alm olan ocuklara yumurta kays kvamnda verilebilir. Yumurtann beyaznn bir yandan nce verilmesi genellikle tercih edilmez.
Tahll orbalar: Mercimek, yourtlu yayla, acsz

tarhana orbas gibi gdalar, taze sebze orbalarna altrlm olan bebeklere 7. aydan sonra deiik tatlar retmek amacyla verilebilir.
Kfte: Sebze orbasyla birlikte, yasz sinirsiz
rnek Men Sabah: Kahvalt

85

zamanda kesilebilir. Bir yandan sonra 13-14 aylk olan ocua, atal kak kullanma altrmalar yaplabilir. Ailenin dier fertleriyle birlikte sofrada oturan ocuun ayr taba olmal, neyi ne kadar tkettiine dikkat edilmelidir. Bu dnemde de ocuklar gnde drt n beslenmeli, temel besin gruplarndan (st ve stl gdalar, etler, yumurta ve baklagiller, sebze ve meyveler, unlu ve niastal besinler) yeterli ve dengeli tketilmelidir. Her gn yarm litre st ocuklara verilmelidir. St her ekilde verilebilir. Stn ierdii kalsiyum ocuklarn geliimi iin ok nemlidir. 25 gram peynirde de 200 gram stteki kadar kalsiyum vardr. Her gn et ve baklagillerden bir-ikisi beslenme listesinde bulunmaldr. Her gn bir yumurta yedirilmelidir. Dzenli et verilen ocuklara gn ar olabilir. Gnde bir ya da iki kez sebze ve meyve yen1 bardak ekersiz st 1 yumurta sars 1 tatl ka reel ya da pekmez 1 ay ka ya 1 ince dilim ekmek veya 3-4 adet biskvi melidir. Fazladan bir n meyve vermek sebzenin yerini tutabilir. Meyve sular da meyvenin yerine geebilir. Gnde bir-iki kez niastal besinler ve dilim ekmek beslenme listesinde bulunmaldr. ocuklara olabildiince erken dnemde kendi kendilerine atal kak kullanarak yemeleri retilmelidir. Her eit ekerleme, pasta, kek, dondurma sk sk verilmemesi gereken yiyeceklerdir. nler arasnda ocua ekerleme vermek itah azaltarak yetersiz beslenmeye yol at gibi di rklerinin de nde gelen nedenidir. ay ve kahve verilmesi ierdikleri uyarc maddeler nedeniyle sinirlilie yol atndan bu iecekleri ocuklara hi tattrmamak en iyisidir. Beslenme srasnda ocuun geliimini desteklemek iin; Bebek, dik ve yz karya bakacak ekilde oturtulmaldr. Bebek, annenin-bakcnn karsnda oturtulmal ve gz temas kurulmaldr. Bebein beslenmeden nce yiyecee ilgi gster1-5 Ya ocuk Beslenmesi Dokuz aydan sonra ocuun temel gdas olmaktan kan anne st 2 yana dek anne iin uygun olan bir 86 mesi beklenmelidir. Bebek, nce istedii zamanlarda beslenmeli, fakat daha sonra belli bir programa oturtulmaldr.
Ara: Meyve presi le: Kymal sebze preleri

Dolma ileri, sebzeli kfteler Kuru baklagil preleri Bir dilim ekmek ii (sebzelerle)
Akam: Muhallebi veya le nn ayns

Sebze olarak bakla ve patlcan bebek beslenmesinde tercih edilmez. Bir yana basan bebekler, aile sofrasna oturtulur, kendi kendine yemesi iin tevik edilir. Dier stl besinlerin yan sra gnde bir bardak st imesine zen gsterilir.

lgili olunmal, fakat ar srarc olunmamaldr. Onunla yumuak ve destekleyici bir ses tonu ile konuulmaldr. Bebek ilgisini abuk kaybediyorsa, konuma, davranlar ve evre ile ar uyarlmamaldr. Bebein yiyeceklere dokunmasna ve kendi kendini beslemesine izin verilmelidir. Yeme hzn bebein belirlemesine izin verilmelidir. Bebein yiyecek seimine sayg gsterilmeli; bebek bir besini reddederse, bunun yerine geebilecek dier besinler denenmeli ya da ayn besin daha farkl lezzet, ierik veya ekilde sunulmaldr. Bebein istedii kadar yemesine ve doyduu zaman yemei brakmasna izin verilmelidir. Beslenme nlerinin ayn zamanda renme ve sevgi nleri de olduu unutulmaldr. ocuk, her nde sofrada en az on dakika oturmas konusunda zendirilmeli ve ocuun kendi kendine yemesine izin verilmelidir. ocuklar iin ayr beslenme oturumlarndan kanlmal, erikin ve ocuk beraber yemeye zendirilmelidir. Anne babalar, sadece yemek esnasnda ocua ilgi gstermekten ve ocua yemek konusunda srarc olmaktan kanmaldrlar. Sadece yemek esnasnda ilgi grdn ve ailenin yemesi konusundaki hassasiyetini renen ocuk bir sre sonra yeme sorunlarna yol aarak hem aileyi kontrol edecek hem de baka zamanlarda elde edemeyecei ilgiyi bu yolla elde etmek isteyecektir. Yaanan sorunlar, yemek esnasnda konuulmamal, tartlmamaldr. BYTC VE ONARICI BESNLER Vcudun etkinliklerini yerine getirebilmesi, byyebilmesi, dokularn almas ve iyilemesi iin alnmas gereken besin eleridir. Bunlar; proteinler, yalar, karbonhidratlar, vitaminler, madenler ve sudur. Proteinler Proteinler, hcrelerin esas yaplarn olutururlar. Belirli hcreler birleerek vcut organlarn ve dokularn oluturur. Protein, byme ve gelime iin en nemli besin esidir. Birok hcre, zamanla lr ve yenileri yaplr. Bu nedenle proteinler, hcrelerin sreklilii iinde nemli bir besin esidir. Vcudun savunma sistemlerinin, vcut almasn dzenleyen enzimlerin, baz hormonlarn esas yaplar, proteindir. Protein, ayn zamanda vcutta ener87 ocuun tabana az miktarlarda yemek konmal ocuk isterse tekrar verilmelidir. Besinlerin seimi ve hazrlanmas aamasnda da ocuun yer almas desteklenmelidir.
ikolal yiyecekler, ocuk beslenmesinde ilk yalarda nerilmemektedir.

ye, kabuklu deniz rnleri, karacierde bulunmaktadr.
3. Krom
Vcuttaki basit ekerin paralanmasnda etkilidir. nslin oluumuna, kandaki eker ve kolestrerol dzeyinin kontrolne yardm eder. Vcuttaki enzim ve hormonlar iin ok nemlidir. Kromun bulunduu yiyecekler; buday, peynir, cier, yumurta, tavuk gs, pimi msr yadr.
4. yot
Tiroid bezinde yer alr. Tiroid ve tiroid kontrol mekanizmasnda, zihinsel fonksiyonlarda, enerji ve kilo almada nemli bir rol oynar. yodun bulunduu yiyecekler; iyot katlm sofra tuzu, deniz mahsulleri, bitkisel ve hayvansal rnlerdir. ji kayna olarak ta kullanlr (www.salkbakanl.gov.tr). Madenler (Mineraller) Madenler, iskelet ve dilerin yaptadr. Vcut suyunun, oksijenin tanmasnda rol alr. Vcudu dzenleyen enzimlerin bileiminde yer alr. Bunlar;
5. Magnezyum
Sinir sisteminin ve kaslarn gevemesini salar, kandaki ekerin enerjiye dntrlmesinde nemli bir rol alr. Salkl diler ve sindirim sistemi iin gereklidir. Sakinlemeye yardmc olur. Bu nedenle anti-stres minerali olarak bilinir. C vitamini, kalsiyum, fosfor, sodyum ve potasyumun daha etkili bir ekilde kullanabilmesi iin gereklidir. Eksikliinde, byme gerilii, davran bozukluu, sinir ve kas almasnda bozukluk meydana gelir. Magnezyum, soya faslyesi, fndk, st, balk, yeil yaprakl sebzeler ve tahllarda bulunur.
1. Kalsiyum
Salkl vcut yaps iin gereklidir. Vcuttaki demirin kullanm ve alnan gdalarn hcre zarndan geebilmesi iin gerekli olan bir mineraldir. ounluu vcutta kemiklerde bulunur. Eksikliinde, di ve srtta arlar, kemiklerde zayflama, atlama ve kolay krlma grlr. Stres, egzersiz yetersizlii, aspirin, fazla ya alm ve dier faktrler nedeniyle vcuttaki kalsiyum miktar azalr. Kalsiyum ieren besin gruplar; buday unu, susam, msr unu, pirin, sr eti, tavuk eti, yumurta, balk, st ve st rnleri, kaar peyniri, badem, kuru faslye, bezelye, spanaktr.
6. Fosfor
Vcuttaki btn hcrelerde bulunur. Normal kemik ve di yaps, kalp dzeni ve normal bbrek fonksiyonlar iin gereklidir. Eksikliinde halsizlik ve kalsiyum kayb oluur. St rnleri, sakatatlar, et ve kurubaklagillerde bulunur.
2. Bakr
Karacierde depolanr. Vcut dokusu, hemoglobine bal demirin korunmas, C vitamini kullanm, beyin, sinirler ve ba dokusu iin bakr miktar nemlidir. Bakr, buday, badem, fndk, ceviz, bezelye, fasl88
7. Potasyum
Vcuttaki potasyumun yzde 98i hcre duvarlarnn iinde bulunur. Potasyum, sodyumla birlikte vcuttaki su dengesinin salanmasna yardmc olur ve gdalarn hcre iine geiini salar. Sinir uyarmn salayarak sistemindeki mesajlar iletir. Beyne oksijen gnderilmesi

iin gereklidir. Fazla eker, diretikler, laksatifler, fazla tuz, alkol ve stres, bu mineralle birlikte vcuttan atlr. Vcudun gnlk ihtiyalar iindedir. Bu nedenle dzenli olarak alnmaldr. Ar alm bebeklerde tehlike nedeni olabilir; kalp problemleri hatta lme neden olabilir. Eksikliinde kramplar, kaslarda yorgunluk olur. Et, st, yourt, meyveler ve ilem grmemi hububat, patates, greyfurt suyu, spanak, brokoli ve karpuzda bulunur. Salkl sa, cilt ve trnaklar iin, vcuttaki oksijen dengesinin korunmas ve beyin fonksiyonlar iin ok nemlidir. Kkrt, yumurta, brokoli, lahana, st, sarmsak ve soanda bulunur.
10. Kkrt
11. inko
inko vcudun birok fonksiyonu gerekletirmesi iin gereklidir. RNA ve DNA oluumu, proteinlerin enerjiye dntrlmesi, zihinsel fonksiyonlar, vcudun kendi kendini iyiletirmesi ve yenilemesi, vcuttaki alkali dengesinin korunmasnda etkilidir. Bymenin ve cinsel geliimin normal olmasn, yaralarn iyilemesini salar. Vcuttaki her hcrede inko vardr. Bu mineralin varlna ihtiya duyan organlar; kalp, beyin ve reme sistemidir. Yemeklerin piirilme yntemleri, stres, alkol alm ve dier faktrlerle vcuttaki inko oran azalr. Eksikliinde byme gerilii, itahszlk, eklemlerde ime oluur. Et ve et rnleri, zellikle karacier, deniz rnleri, fndk, st ve yumurtada bulunur.
8. Selenyum
E vitamini ile birlikte antioksidan ve hcre koruyucusu olarak alr. Erken yalanma ve dokularn oksidasyon nedeniyle zarar grmesini engeller. Erkeklerin kadnlara gre daha fazla ihtiyac vardr. Erkeklerde bulunan selenyumun yars reme sisteminde yer alr. Fazla alnrsa ishal, sa dklmesi, trnak krlmas, yorgunluk, sinir sisteminde istem d hareketlere neden olur. Selenyum, patates, yumurta, ayekirdei, hindi, tavuk, ekmekte bulunur.
9. Sodyum
Sodyum, sinir ve kas fonksiyonlar iin gereklidir. Vcudun suyunu dengeler, sinir iletiimlerini ve kaslarn kaslmalarn salar, kalbin normal at ritmini korur. Eksikliinde kramplar, itahszlk, uyumsuzluk olur. Tuz, st ve st rnlerinde bulunur.
12. Boron
Vcuttaki kalsiyum, magnezyum ve fosforun korunmas iin gerekli olan bir mineraldir. Yetersizliinde bu madde vcutta korunamaz. Elma, havu, tahl ve zmde bulunur.
13. Demir
Demirin beyne oksijen tanmasnda ok nemli bir rol vardr. zellikle oksijenin beyne tanmas ve beyin tarafndan kullanlmasn salayan kandaki hemoglobin ve alyuvarlarn oluumunda demire ihtiya vardr. Demir seretonin gibi hormonlarn salglanmasn etkilemektedir. Demir eksiklii anemisi, ocuklarda dikkat bozukluu, IQ dkl, alg ve duyusal davransal bozukluklara yol amaktadr. ocuklarn okul baarlarn olumsuz etkilemektedir. Bu ocuklar mzmz olmaktadrlar. Bu durumda anne ocuk ilikisini olumsuz olarak etkilemektedir. Davran deiiklikleri anemi dzeldikten sonra da devam etmektedir. Fazla demir bebekte beyin geliimini olumsuz etkilemektedir. 89

Doymu yalarn yokluunda esansiyel yalarn kullanm yzdesi dmektedir. Doymu yalar, mikrop krc zellie sahiptir. Sindirim sisteminin organlarn zararl bakterilere kar savunurlar. Doymu yalar uzun sre yapsal sabitliklerini bozmadklar iin stma ve piirme ilemlerinde doymam yalara gre daha ge bozulurlar.
Tekli doymam ya asitleri: Vcudumuz bu ya

asitlerini doymu ya asitlerini kullanarak yapar ve eitli grevlerde kullanr. Zeytin ya, badem ya, fstk ya ve avokado bitkisinin yanda bulunur.
oklu doymam ya asitleri: oklu doymam

ya asitlerinden en ok bilineni omega-6 ve omega3tr. Vcudumuz, bu ya asitlerini oluturamad iin omega-6 ve omega-3 ya asitleri esansiyel olarak adTm krmz etler, kuru baklagiller, koyu yeil sebzeler, domates ve pekmez demir asndan zengin olan yiyeceklerdir. Karbonhidratlar Karbonhidratlar vcuda enerji salayan besin eleridir. Yetersiz enerji alnmas durumunda vcutta depo edilen karbonhidratlardan kullanlmaktadr. Karbonhidratlar ayn zamanda glikoza da dnerek vcudun glikoz ihtiyacn karlamaktadr. Yalar (Ya asitleri) Doymu ve doymam ya asitleri olarak ayrlmaktadr. Beyin geliiminde ve beyindeki hcre saysnda etkilidir. Yalarn harcanandan fazla alnmas vcuttaki ya orannn artna neden olur. Doymu yalar, hcre zarnn en az %50sini olutururlar ve hcrelerin fonksiyonlarna nemli lde katkda bulunurlar. Baklk sistemini kuvvetlendirirler. Harcandndan az alnrsa da ya orannda azalmaya neden olur. Doymu ya asitleri; Yksek scaklklara kadar stldklarnda bile yaplarn byk oranda muhafaza edebilirler. Oda scaklnda kat ya da yar kat haldedirler ve ounlukla hayvansal yalarda (kuyruk ya, tereya, kaymak vs.) ve tropikal yalarda (hindistan cevizi ya) bulunurlar. Esansiyel yalardan olan omega-3 yalarnn vcutta daha ekonomik olarak kullanlmasn salarlar. 90 landrlr. Esansiyel ya asitleri, yediimiz besinlerden salanmaldr. Omega-3 ya asitleri baklk sistemi hcrelerini koruyarak kansere kar etkilidir. Gelime dneminde gzdeki retina tabakasnn gelimesini salar. Cildin przsz ve esnek olmasn salar. Yara ve iltihaplara kar koruyucudur. Kann phtlamasn nleyici etkisi vardr. Vcudun su kaybn nler. Vcut ssn dzenleyen reaksiyonlarn oluumunu salar. Allerjilerin nlenmesinde rol oynar. Beyin gelimesinde ve fonksi-

yonlarnda etkilidir. Batman (2002, say 44)a gre yaamsal neme sahip bu yalarn dengeli alnmas gerekmektedir. nk biri dierine dnmez. rnein; yediimiz omega-6 oran artarken, omega-3 dzeyi der. Bu yalar vcuda alrken, omega-6 miktarnn omega-3n 4-5 katndan ok olmamasna dikkat edilmelidir. Omega-3n fazla alnmas nemli salk sorunlarna yol amaktadr. Omega-3 eksikliinde, baklk sistemi zayflar. Cilt problemleri ve egzamaya neden olur. Yara ve iltihaplar abuk oluur. Beyinin geliiminde gerilikler olur. Beyin, fonksiyonlarn yeterince yerine getiremez. Allerjiler oluabilir. Dolamdaki kan phtlaarak dolam bozukluklarna neden olur. Organlara, oluan pht nedeniyle yeterince kan gidemez ve organlar grevini yerine getiremez. Souk karsnda vcut ss ok abuk derek souun neden olduu ok tablosu geliebilir. Omega-3 ya genellikle souk denizlerde yaayan yal balklarda daha ok bulunur. En ok bulunduu balklar: ringa, somon, uskumru ve sardalyadr. Dier deniz rnlerinde de bulunur. Bu balklar zgarada, frnda ya da halama olarak piirilmelidir. Ayrca soya fasulyesi, spanak, paz, brokoli, marul, lahana, kabak ekirdei, fndk, Su, besinlerin sindirimi, dokulara tanmalar, hcrelerde kullanlmalar sonucu oluan zararl atklarn ve vcutta oluan fazla snn atlmas iin gereklidir. Vcutta btn kimyasal olaylar zelti iinde olutuundan, vcutta yeterince su bulunmas yaam iin zorunludur. ENERJ VEREN BESNLER Alnan besinlerden en fazla enerji veren, yalardr. Yalardan sonra karbonhidratlar ve proteinler gelmektedir. Proteinlerin asl grevi vcudun ihtiyac olan enerjiyi salamak deildir. Sadece ya ve karbonhidrat almnn yetersiz olduu durumlarda proteinler, enerji kaynaklar olarak kullanlmaktadr. Karbonhidrat ieren besinler; makarna, pilavlar ve tatllar gibi hamur ilerine dayanan yiyeceklerdir. Ya ierenler; zeytin ya, iek ya, omega-3 ve omega-6 gibi yalardr. Proteinler; mercimek, soya faslyesi gibi baklagiller ayrca buday, yulaf ezmesi gibi tahllar. 91 ceviz, keten tohumu omega-3 bakmndan zengindir. Tahl rnleri, ayiei, msrz, ayiek ya, soya fasulyesi ve ya, ve bu yalardan retilen margarinler de omega-6 bakmndan zengindir. Su

Balk, karacier ya, karacier, havu, koyu yeil ve sar sebzeler, yumurta, st ve st rnleri, margarin ve sar meyvelerde ok bulunur. K Vitamini Eksiklii, bebeklik dneminde kafa ii kanamaya yol aarak daha sonraki geliim basamaklarn etkileyebilir. Yeni doan bebee, doumdan hemen sonra gbekte oluabilecek kanamalar nlemek iin bacann st ksmna k vitamini enjekte edilir. B Grubu Vitaminleri
B1 Vitamini (Thiamine)
Bymeyi ve zihin fonksiyonlarn gelitirir. Sinir sistemini, kaslar ve kalbin fonksiyon gstermesini normalde tutar. Hava ya da deniz tutmasn nler. Tedavi sonras di arlarn azaltr. Suda eriyen B1 vitamini itah nemli oranda etkiler; besinin sindirilmesine yardm eder VTAMNLER A Vitamini A vitamini vcutta; grme, epitel hcrelerinde farkllama, byme, reme ve immn sistemde nemli rol oynar. Hamileliin ilk aylarnda bebein kalp, kulak ve gzlerinin geliiminde rol oynar. Gece krlne, zayf gre kar koyar ve birok gz rahatszlna yardmc olur. Solunumla ilgili enfeksiyonlara kar diren salar. Baklk sisteminin tam olarak fonksiyon gstermesine ve krklklarn yok edilmesinde etkilidir. Bymeyi, kuvvetli kemikleri, salkl bir cildi, sa, dii ve di etlerini gelitirir. Sivilcenin, yzeysel krklklarn, bann ve dtan uygulandnda ak lserin tedavisine yardmc olur. A vitamini eksikliinde gece krl geliir. Gelimekte olan lkelerde 5 ya alt krlk nedenlerinin en nemli sebeplerinden biri A vitamini eksikliidir. Yine epitel hcrelerdeki fonksiyonlar nedeniyle eksikliinde, deride keratinizasyon geliir, solunum sistemi, gastrointestinal sistem ve genitoriner sistemdeki tm mukoza yzeylerinde mukus sekresyonu bozulur. Bu deri ve mukozann enfeksiyonlara kar bariyer grevini yapmasn engeller ve enfeksiyon geliimi kolaylar. IgG sentezinde ve T hcre fonksiyonlarndaki rol de enfeksiyon geliimini etkiler (Gnlemez, Atasay ve Arsan, 2003, s. 73). 92 ve bedeni, enfeksiyona kar korur. Sinir dokularnn normal almas iin gereklidir. Bu vitaminin eksiklii, abuk yorulma, abuk fkelenme, asabiyet, unutkanlk, kaslarda ve baldrlarda ar, sk kalp at, bacaklarda ime, ocuk seslerine katlanamama, itahszlk, yorgunlua karn uyuyamamak gibi belirtilerle anlalr. Bira mayas, pirin kabuklar, rafine edilmemi tahl taneleri, kepekli un, soya fasulyesi, yumurta sars, balk, yulaf ezmesi, st, kukonmaz, lahana, havu, kereviz, hindistancevizi, greyfurt, limon, maydanoz, nar, turp, yulaf, msr, muz ve pirinte bulunur.
B2 Vitamini (Riboflavin)
Byme ve remeye yardmcdr. Salkl bir cilt, trnak ve sa salar. Gr iin faydaldr ve gz yorgunluunu azaltr. Eksikliinde gzlerde yanma ve kuruluk, dudaklarda atlama, ayak altlarnda yanma, kulakta ve burunda pullanma, titreme, sersemlik, hareketlerde arlama, sindirim bozukluu, sa dklmesi belirtileriyle ortaya kar. Bu vitamin, st, karacier, bbrek, peynir, balk, yumurta, yourt, soya fasulyesi ve unu, budayl maddeler, fndk, yerfst, elma, lahana, havu, spanak, grey-

furt, kays, badem, yulaf, arpa, domates, hurma, eftali, erik, pirin, msr, karnabahar da vardr. oluumunun nlenmesine yardmc olur. Mide bulantsn, gece kas kramplarn, ellerin uyumasn azaltr. B6 vitamini eksiklii, alnan besin proteince yksek, karbonhidrata dk olduu durumlarda bbrek tana neden olabilir. Ellerde titreme, nedensiz huysuzluk, huzursuzluk, uykusuzluk, unutkanlk, B6 vitamini eksikliinin belirtileri arasnda yer alr. Bu vitaminin yksek dozda alnmas, yallarda baEndie, sessizlikte sesler iitmek, sersemlik, huzursuzluk, unutkanlk, di etlerinde yumuama, dilde ime ve krmzlk, B3 eksikliinin belirtileri arasndadr. Bulunduu yiyecekler; balk, yasz et, kepekli un rnleri, bira mayas, karacier, buday tohumu, yumurta, kavrulmu yer fst, kmes hayvanlarnn beyaz eti, avokado, hurma, incir, kuru eriktir. C Vitamini Gnlk alnmas gereken miktar, en az 60 miligramdr. C vitamini demirin yiyeceklerden emilmesini koGnlk alnmas gereken miktar, 1.6 ile 2 miligram arasndadr. Baklk sistemini kuvvetlendirir. Bbrek ta laylatrr, kiiyi bakterilere kar korur, damarlarn saln srdrr. C vitamini kandaki kalsiyumun bedene daklk sistemini glendirmek ve baz sinir sorunlarn tedavi etmekte kullanlsa da, 6 ay sreyle gnde 100 miligramdan fazla kullanmak sinirleri tahrip edebilir. Bulunduu yiyecekler, buday kepei ve tohumu, bira mayas, karacier, balk, soya fasulyesi, lahana, pekmez, yumurta, yulaf, yer fst ve cevizdir.
B3 Vitamini
Kolesterol ve trigliseridlerin drlmesine yardmc olur. Salkl bir sindirim sistemi salar. Daha salkl bir cilt salar. Migren kaynakl ba arlarnn nlenmesine yardmc olur. Dolam artrr ve yksek tansiyonu azaltr.
B6 Vitamini
93

D Vitamini Vcudun gnlk D vitamini ihtiyac 400 nitedir. Kalsiyumun sindirimi iin gereklidir. nsan vcudu yalandka birok nedenlerden dolay bedende D vitamini azalr. Eksiklii, kemiklerin geliiminde geriliklere ve ilerleyen yalarda kemik erimesine neden olmaktadr. Gnde 5 bin niteden fazla alnrsa vcut iin zararl olmaktadr. Fazla D vitamini, vcutta kalsiyum birikmesi demektir. Vcuttaki fazla kalsiyum birikmesi durumuna hiperkalsemi denir. Hiperkalsemi ocuklarda erken kemiklemeye neden olduu iin erken yalarda ocuun boyu uzasa bile daha sonra boy uzamas durur. Hiperkalsemi santral sinir sistemini de olumsuz etkiledii iin zeka geliimini etkiler. Ayrca fazla kalsiyum bbrek tana da neden olmaktadr. Bu nedenle dardan D vitamini almadan nce tahlil yaplmaldr ve doktoru ile grlmelidir. lnda byk rol oynar. Bundan dolay demir ieren yiyeceklerin "C vitamini ieren besinlerle birlikte alnmasnda fayda vardr. Kafein ieren iecekler ve yiyeceklerle birlikte alnan ay, demirin emilmesini engellemektedir. Eksiklii damarlarn atlamasna, kemiklerin kolay krlmasna, eklemlerde arya, di etlerinde kanamaya, souk algnlna, damar imelerine, srta ar veren disk ikayetlerine, soluk kesikliine, bedensel halsizlie, hzl kalp atna, ba arsna, bitkinlie yol aar. Uzun sre fazla kullanlmas bbrek tana neden olabilmektedir. Portakal, greyfurt, limon, lahana, ilek, kivi, spanak, kavun, domates, pancar yapra, yeil fasulye, bezelye, yeil biber gibi sebze ve meyvelerde bulunur. E Vitamini Gnlk alnmas gereken miktar, 12-15 nitedir. E vitamini antioksidan olarak beynin etkin ve verimli kullanlmasna byk katk salamaktadr. A vitaminin vcutta korunmasn salar. Hcrelerin daha uzun yaamasn ve yenilenmesini salar. imlendirilmi buday, tohumlu besinler, soya fasulyesi ya, ar st, ceviz, marul, su teresi, kereviz, maydanoz, spanak, lahana, msr ya, msr ve yulafta bulunur. 94 ocuk muhakkak kahvaltsn yaptktan sonra evden karlmaldr. Sabah 07:30-08:30 aras kahvalt ocua bir yeme dzeni oluturulmal ve heryerde bu dzene uyulmaldr. ocuk evde olduu zaman muhakkak aile yeleriyle ayn sofrada yemek yemelidir. Verilecek besin gruplar farkllatrlmal, ocuun vcudunun ihtiyac olan besinlerden dzenli olarak ve yeterli miktarda almas salanmaldr. Aldmz gnlk besinlerde D vitamini pek yoktur. Balk yanda D vitamini boldur. Kadn ve erkeklerde her gn alnmas gereken en az doz 200 nitedir. Dzenli st ienler ya da st rnleri tketenlerin yeterince D vitamini ald sylenebilir. Ayrca vcut, gne nlarna maruz kaldnda kendisi de D vitamini retir. YEMEK DZEN
Evde yemek dzeni

07:30-08:30 aras kahvalt Saat 10:00 meyve Saat 12:00 le yemei Saat:15:00 kahvalt yada meyve Saat 18:00-19:00 akam yemei
Ev dnda yemek dzeni

Saat 10:00 meyve Saat 12:00 le yemei Saat 15:00 meyve yada meyve suyu Saat 18:00-19:00 akam yemei bir tabakta nne konulmaldr. ocuun tabandan kendi kendine yemek yemeye balamas salamaldr. ocuk atal-ka tutup azna gtrebilecek olgunlua geldikten sonrada kk atal, kak ve bardak verilerek yemek yeme esnasnda bunlar kullanmas salanmaldr.
Kre-yuvada yemek dzeni

ocuklarn gnlk besin ihtiyalar dikkate alnarak yeterli ve dengeli beslenecekleri besinler dzenli nlerle verilmelidir. Kurumlarda ocuun yeme dzeni, ocuk kahvalt yapmadan geliyorsa 08.30'da sabah kahvalts; 10.00'da meyve 12.00'da le yemei, 15.00'da ikindi kahvalts eklinde olmaldr.
i Sebze ve Meyve Tketimi

i yenecek sebze ve meyveler, yemeden nce iyice ykanmaldr. Sebze ve meyvelerin toz, toprak ya da ila kalntlarndan temizlenmesi iin bir mddet su dolu kapta bekletilmeli ve birka kez ykanmaldr. Herhangi bir haere ve mikroorganizma bulamasndan kukulanlyorsa taze sebzeler 20 dakika tuzlu, sirkeli veya klorlu suda bekletilmelidir. Sebze salatalar bekletilirse A ve C vitamini deeri azalr. Meyveler kesildikten ya da suyu skldktan sonra bekletilirse vitamin deeri azalmaktadr.
Zararl Yiyecek-ecek Tketimi

18:00-19:00 akam yemei ecekler, tatl, reel, tahin, erez, konserve ve baYEMEK YEME ALIKANLII lk ile hazr orbalarda kullanlan renklendirici (boya maddesi) E-102'nin (Tartrazin) astm krizi ve tiroid tmrne neden olduu, ocuklarda allerjik reaksiyonlar yapt, insan kromozomunda hasar meydana getirdii bilinmektedir. Gdalara krmz renk veren E-127 erytrocine reel, konserve, muhallebi, tatl, pasta ve erezlerde kullanlr. Bu E-127 erytrocine maddesi a kar duyarll artrr. Hipertiroidizme neden olur. Tiroid kanserine neden oldu-
Yaa Uygun Yemek Ara ve Gereleri

ocuk, 1 ya civarnda eline besinler verilerek yemesi salanr. Eline verilen ey kopup ocuun boazn tkamayacak ekilde olmaldr. Bebek oturabilmeye baladktan sonra mama sandalyesine oturtularak aileyle birlikte yemek sofrasna dahil edilmelidir. ocuun yemei ayr
95
u tespit edilmitir. Kalori asndan ok zengin olan ve vcutta fazla ya birikmesine neden olan kzartmalar, fast-foodlar da vcut iin zararldr ve imanla neden olmaktadrlar.
dar tabana konulmaldr.
Yemek Seimi
tah, eitli geliim dnemlerinde farkllk gsterir. ocukluk dnemine oranla bebeklikte itah daha fazladr. Ergenlik dneminde tekrar itah artmas grlr. Ayn zamanda itahta bireysel ve aileden gelen farkllklar grlr. Annenin devaml ikayetleri ve korkular ocuun yeme dzenini etkiler. Fazla yemek yiyen ocuklarda ounlukla, duygusal alklarn gidermek iin yemee bavururlar (zdoan, 1997). ocuklarda grlebilecek yeme problemlerinden biri ise yemek seimidir. Yemek seimi konusunda ocuk ek gdalara balad zaman tedbir alnmasnda fayda vardr. Bunun iin ocuun yemek istemedii ek gdalar bir sre sonra ve zellikle ocuk aken tekrar denenmelidir. Yine yemediyse bir sre sonra tekrar denenmelidir. Ayrca yeme esnasnda anne ocuk arasnda olumsuz bir etkileim sz konusu oluyorsa ocuk tepki olarak yemek seebilir. Yemeklerden nce ocuun tatl yiyecekler yemesi nlenmelidir. Setii yemek ocuun tabana az miktarda konulmal ve tatmas istenmelidir. ocua doru model olunmaldr. ocuk hala yemek semeye devam ediyorsa birka eit yemek konulup ocuun bunlarn arasndan seim yapmas istenebilir. nemli olan ocuun ihtiyac olan yiyecekleri yeterli ve dengeli bir ekilde almasdr. Setii yiyecekle ayn zellikleri tayan baka 96
Dzenli n Alkanl
Okul ncesi dnemde ocua dzenli n alkanl kazandrmak ileriki yaamndaki yemek yeme alkanl iin nemlidir. Ayrca dzenli yemek ile ald dengeli ve salkl besinler onun byme ve olgunlamas iin etkili olmaktadr. Bu nedenle okul ncesi dnemde 3 ana n ve 2 ara n yemek yemesi salanmaldr. Dzenli yemek ile birlikte aile ile yemek yeme alkanl kazandrlmaldr. ocuk sabah kahvalt yaptktan sonra le yemeinden birka saat sonra ara n verilmeli, yine le yemeinden birka saat sonra ikindi civarnda da ikinci ara n verilmelidir. Ara nlerde ekerli ve kalorili yiyecekler yerine meyve tarz yiyecekler ile st, taze sklm meyve sular tercih edilmelidir. Yemeklerden nce eker, ikolata gibi tatllardan verilmesi ocua tokluk hissi verdii iin yemek yemek istememesine neden olmaktadr. Bu tarz yiyeceklerin yemeklerden sonra ve az miktarda verilmesi daha uygun olmaktadr. Akam nnde ise salkl yemek yeme alkanln okul ncesi dnemde kazanmas iin saat 7den nce akam yemeini yemelidir. Yatmadan nce yine meyve suyu ve st verilebilir. ocua yemek yeme alkanl konusunda rnek olmak nemlidir. Yemekler ocuun yiyebilecei ka-

bir yemek yemesi konusunda zorlamadan ynlendirilebilir. nemli olan bir noktada ocuun yemek seme davranna sayg duymaktr. yemeini azna boaltr, yemeini yutar.
atalla Yemek Yeme Becerisini Kazandrmak in:

ocuk yemek masasndaki sandalyeye oturtulur.
Kendini Besleyebilme Becerisini Gelitirme

ocuun kendi kendine yemek yemesi daha 1 ya civarnda eliyle yiyecekleri tutmaya balad zaman kazandrlmaya balanmaldr. Balangta kat eyler eline verilirken atal ve ka tutup, dkerekte olsa azna gtrd girimler desteklenmelidir. Yine ocuk barda tutabilecek olgunlua geldikten sonra kendisi imesi iin ynlendirilmeli ve giriimleri desteklenmelidir. ocuun geliimsel gerilii yoksa giriimleri desteklenir ve frsat verilirse kendi kendine yemek yemeyi rahatlkla renebilecektir. Ama geliimsel gerilii var ise kak, atal ve bardak tutmay retmek iin aadaki yntem uygulanmaldr. Bu beceri kazandrlrken daha nceki konularda belirttiimiz zbakm becerisini kazandrmak iin dikkat edilecek noktalar gznne alnmaldr.
ocuk, ok kullanld eliyle ataln sapn avu iine gelecek ekilde drt parma stte, ba parma alta gelecek ekilde tutar, tabaktan atal ile yiyeceklerden alr, azna gtrr, yiyecei iner, yiyecei yutar, atal brakr.
Bardaktan Su me zbakm Becerisinin Kazandrlmas:

ocuun iki eli ile kolay tutabilecei bir bardak seilir. Bardan yarsna kadar su doldurulur. ocuun barda nce iki eli ile tutarak suyu imesine yardmc olunur. ocuk iki eli ile bardaktan su iebilir hale geldikten sonra tek eli ile tutarak su imesi salanr. ocuk bu aamalar yardmsz yapabilir hale geldiinde bardaktaki suyun miktar arttrlr. SALIKLI YEMEK HAZIRLAMA KURALLARI
Kakla Yemek Yeme Alkanl Kazandrmak:

ocuk ncelikle yemek masasndaki sandalyeye oturtulmaldr. ocuk hangi elini kullanmay tercih ediyorsa o eliyle kan sap avu iine gelecek ekilde drt parma stte, ba parma alta gelecek ekilde tutmaldr. Tabaktan kan yeterli miktarda yemek ile doldurmas salanr ve yiyecekle dolu ka azna gtrr,
Hijyen Kurallar
Yiyecek ve iecekler, hastalk yapc mikroplarla bulamam olmaldr. Denetlenmi, kapal kaynak sular en gvenilir temiz ime suyudur. Ak su kullanmak gvenli deildir. Byle sular, kaynamaya baladktan sonra en az dakika daha kaynatlp soutulur ve bu sayede temiz olarak iilebilir. Besin maddelerinde bulunan ok
97

et sular ya da her eit etten yaplm gdalarla bulam yzey, alet ve malzemelerin temizlii ok nemlidir. Bu tr yzey ve malzemeler i biter bitmez, hemen souk suyla aktlmal, sonra da yksek sda su ve deterjan kullanlarak temizlenmelidir. Yzey temizlii iin amar suyu da kullanlabilir (www.sagmer.ha-cettepe.edu.tr).
Sebze Piirme Teknikleri

Sebzeler piirilmeden nce toz, toprak ya da ila kalntlarndan temizlenmesi iin bol suda bekletilmeli ve birka kez ykanmaldr. Haere yada mikroorganizma bulama ihtimalinden pheleniliyorsa tuzlu suda ya da klorlu suda 20 dakika bekletildikten sonra iyice ykanmal ve piirmeye hazrlanmaldr. Sebzeler dorandktan sonra bekletilmeden piirilmelidir. Sebzelerin piirilme sular dklmemelidir. Sebzeler oda ssnda ve oksijenle temas edecek ekilde bekletilirse vitamin kayplar olur. Bu sayda mikroorganizma, mutfak temizliinin nemini artrr. Bu nedenle ayrca zen ister. Gerekli malzemelerin satn alnmas ile yemeklerin sunulmas arasnda, depolama, hazrlama, piirme, bekletmeden, servis sonras temizlik ve bakma kadar tm i ak mutfakta salkl ortam oluturmada ayr ayr nem tar. Mutfaktaki scak ve nemli ortamda bulunan bakterilerin says her 20 dakikada iki katna kabilir ve bir tek bakteri 10 saatte 1 milyar olacak ekilde reyebilir. Mutfakta alnmas gereken salk nlemleri iinde, yiyecek maddelerinin grd ilemler zel bir nem tarsa da, mutfaktaki tm malzemelerle yzeyler ve zeminin temizlii en az dier nlemler kadar nemlidir. Mutfakta alanlarn elleri, dier vcut yzeyleri, azlar, burunlar, dk ve giysileri araclyla yiyeceklere mikroplar bulaabilir. Mutfakta i yapanlar ellerini nceden etkili ekilde ykamal, ellerinde kesik ve yara band olanlar yiyecek hazrlamamal, yemek hazrlama srasnda sigara imemeli, salar ve buruna temas etmemeli, yemeklerin tadna baklmas gerektiinde temiz bir kak kullanp sonra hemen ykamaldr. Besinler alndktan sonra bekletilmeden buzdolab ya da dolaplara kaldrlr. Son kullanma tarihleri gemeden kullanlr. Krk, atlak ve kirli yumurtalar alnmamaldr. Zedelenmemi ve beresiz alnm sebze ve meyvelerdeki toz, toprak, ila kalntlar temiz bol akar suda ykanr. Sebzelerin hazrland tezgah dierlerinden ayrdr. Besin hazrlama alanlarnn temizlii besinler kaldrldktan sonra yaplr. zellikle 98 Yemek piirirken ve salatalarda tekli doymam yalardan olan zeytin ya, kanola ya ve yer fst ya tercih edilmelidir. Souk yemekler iinde Omega-3 ya ieren keten tohumu ya ve ceviz ya tercih edilmelidir. Piirilecek baklagiller ncelikle ayklanr ve ykanp temizlenir. Yaklak 10 saat temiz suda bekletildikten sonra suyu dklr, ocuk 1,5 yandan kkse kabuklar soyulur. zerine iki parmak geecek kadar su konulur. Yumuayncaya kadar kaynatlr. 1 yan altndaysa baklagiller atalla iyice ezilir. 1-2 ya arasnda ocuun ineme davran yeterince gelimediyse hafif ezilerek verilir. Kuru baklagillerin iyice piirilmesi durumunda hem sindirimi kolaylar hem de protein deeri artar. nedenle sebze ve meyveler soutucuda saklanmal, kullanlaca zaman doranmaldr. Sebzeler piirilmeden hemen nce keskin bir bakla, mmkn olduunca byk paralar halinde doranmaldr. Pien yemekler en ksa srede tketilmelidir. Bekletme vitamin kayplarn arttrr. Sebzeler mmkn olduu kadar az suda ve ksa srede piirilmeli, bekletilmemelidir. Halama srasnda besinlerde bulunan vitaminlerin birou halama suyuna gemektedir. Sebze ve kurubaklagillerin halama sular dklmemeli, yemeklerde kullanlmaldr.
Baklagillerin Piirilme Teknikleri
Yalarn Cinslere Gre Kullanm
III. BLM
99
OCUK SALII VE HASTALIKLARINI TAKP ETME

SALIKLI YAAM KOULLARI Salkl yaam koullar denince sal olumsuz olarak etkileyen her trl ortamdan uzaklap beden ve ruh sal iin uygun koullardan bahsedilmektedir. Bu koullar; ocuun iinde bulunduu aile ortam olduu gibi, yeterli oksijen almak, dzenli uyumak, dengeli ve yeterli beslenmek, fiziksel aktivite yapmak ve kiisel bakma zen gstermektir. dilmemektedir. Kiinin iinde yaad aile de geliimi etkilemektedir. ocuun ihtiyalarn karlksz yerine getiren, artsz sevgi gsteren, ocuun giriimlerini destekleyen, etkileimlerin olumlu olduu ailelerde yaayan ocuklar hayata daha mutlu ve merakla bakarken, hem kendilerine hem de bakalarna gvenmeyi renmiken, srekli kavgann olduu, varlnn nemsenmedii, anne babann boand, aile iinde istismar edildii ortamlarda ocuun psikolojik sal olumsuz etkilenir. Uzun sren durumlarda da ocukta psikosomatik hastalklar olarak nitelendirilen kkeni psikolojik faktrler olan ama bedenSalkl yaam derken sadece beden sal kastesel saln bozulmasna yol aan durum ortaya kmak-
Huzurlu Ev Ortam
101

Dzenli Uyku
Salk ve zindelik iin dzenli yaam ve uyku da vazgeilmez artlardandr. Byme hormonu uykuda salglandndan ocuklarn byme ve gelimesinde dzenli ve yeterli uyku ok nemlidir. Uyku ayn zamanda ruh salnn bir gstergesidir. Stres ve pek ok psikiyatrik hastalkta uyku ritmi ve sresi bozulur. Bunun yannda yeterli uyku uyunmadnda kiinin fiziksel ve ruhsal streslere dayankll azalr (www.boun.edu.tr). Yaplan aktivite kiiyi ok yoruyorsa aralarda dinlenilmelidir. ocuklar le saatlerinde uyuyarak dinlenmelidirler. Uyuyarak ya da mola vererek dinlenilmesi, yaplacak i iin, daha fazla enerji kazanlmasn ve stresle daha iyi ba etmeyi salamaktadr.
Bakm Kurallarna Uyma

Kii, tm d ortam kirleticilerinin srekli etkisi altadr. ocuk, ev ortamnda olumsuz bir yaam srdryorsa ileriki yaamnda ne konuda olursa olsun giriimde bulunmaktan ekinir ve korkar. Davran bozukluklar gsterebilir. Bunlardan en ok grlen ise saldrganlk, ar iekapanklk, ar hareketlilik, alt slatmadr. tndadr. Eliyle d ortamdaki birok kirletici etmene dokunur. Ayakkablaryla gezerken kirletici yerlere basar. Kirli ellerini azna gtrdnde kirletici etmenlerin vcuda girmesine neden olur. nsan derisindeki atlaklar, yaralar bir takm hastalk etkenlerinin kolayca vcuda girmesine neden olur (Gler, 2004). Bu nedenle kiisel bakma zen gsterilmelidir. Tuvaletten nce ve sonra, yiyeceklere dokunmadan nce eller mutlaka sabunla ykanmaldr. Vcudun ilevlerini yerine getirebilmesi ve psikolojik adan rahat olmak iin kalabalk, kapal, kirli ve grltl ortamlardan uzak durulmaldr. Temiz hava ve gne beden saln olumlu olarak ekledii gibi psikolojik sal da etkilemektedir. Temiz havann oksijen kalitesi daha yksektir. Oksijen ve gne birlikte hem hastalklarn nne gemede etkili olduu gibi hastaln iyilemesinde de bol oksijen ve gnein etkisi vardr. Bol oksijenle birlikte dengeli ve yeterli beslenme ile vcuttaki btn dokulara daha fazla oksijen tanacaktr. Beyin ilevlerini daha iyi yapacaktr. Yaplan aratrmalara gre de ak havada yry yapan depresyon hastalar ila tedavisi grenlere gre daha hzl olarak iyilemitir. Yaplan her trl aktivitede mmkn olduunca temiz hava ve gne ndan yararlanlmaldr. Yaz mevsiminde gne nn dnyaya dik geldii zamanlar olan le saatlerinde gnee klmamas daha iyidir. Gne nlarna direkt bakmakta gz sal asndan iyi deildir. Gndz saatlerinde yaplacak ilerde mmkn olduunca gne ndan yararlanlmaldr. 102 Mmknse hergn banyo yaplmaldr. Banyo yaplmad gn koltuk alt nce sabunlu bezle, sonra slatlm temiz bezle silinmelidir. Genital blgeler ykanmaldr. Ayaklar her akam mutlaka sabunla ykanmaldr. Yemeklerden nce ve sonra eller ykanmaldr, diler fralanmaldr. Sabah ve akam yz ykanmaldr. Trnaklar ksa kesilmelidir. Temiz, tlenmi i amar giyilmelidir. Ev ve bulunulan evrenin temizliine zen gsterilmelidir. Salar dzenli olarak ampuanla ykanmaldr. Hergn sabah ve akam fralanmaldr. Ayak ve el havlusu ayr ayr olmaldr. Seilen ayakkab ayaa uygun olmaldr. Kyafetler ok dar ve ok bol olmamaldr. HASTALIKLARIN TANIM VE BELRTLER Hepatit A Hepatit A virsnn neden olduu karacierde harabiyete neden olan ve sarlkla seyreden bir hastalktr. Hastada sarlk 2 hafta nce dks ile etrafa yaylmaya balar ve sarlktan 1 hafta sonrasna kadar devam
Temiz Hava, Gne

eder. Bulama; kirli su, meyve ve sebzelerin iyi temizlenmeden yenmesi ile olmaktadr. Kan vermekle, virs tayan enjektrler ve diilik aletleri ile dvme malzemeleri, hatta sivrisinek ve tahta kurular aracl ile bular. Kuluka sresi 15-45 gn arasnda deimektedir. Salgn halinde yaylr. zellikle toplu yaanlan yerlerde ve hijyenik tedbirler alnmad durumlarda daha fazla yaylr. Okul ncesi eitim kurumlar ve okullarda abuk yaylr. Belirtiler nce itahsizlk, halsizlik, abuk yorulma eklinde balar. Daha sonra bulant, kusma, karn ars, yksek ate grlebilir. Bir hafta iinde idrar rengi koyular, dk rengi alr. Gz aklar ve deri rengi sararmaya balar. Sarlk ortaya ktktan sonra ikayetler azalr. Sarlkl dnem, ocuklarda 8-10 gn kadar srebilir. Baz vakalarda, ocuklar sarlk olmadan da hastal hafif geirebilirler. Fakat bulatrcl ayn oranda sinsice devam eder. zel bir tedavisi yoktur. Bulant kusma oksa, azdan beslenemiyorsa, serum taklarak takip edilir. me sular ve yiyeceklerde kullanlan sularn temizliine zen gsterilir. Hasta tuvaletten knca tuvalete amar suyu dklmelidir. Ve yemek yedii kaplar amasr suyu ile ykanmaldr. Kusmalarn kesilip hastann yemek yemeye balamas genellikle iyileme dneminin ilk iaretidir. A tipi hepatit geirmekle mr boyu baklk kazanlr (Saliholu Dursun, 2003). Hepatit B Hepatit B virs karaciere yerleir ve karacierde tahribat oluturarak hastala yolaar. Hepatit Bden a ile korunmak mmkndr. Tm dnyada grlen olduka ciddi bir hastalktr. Dnyada 350 milyon kii Hepatit B virsn kronik olarak tamaktadr. Hastalarn %75-80'inde hibir belirti grlmez. Kuluka sresi 2-6 aydr. Kuluka sresi sonunda hastalk belirtileri grlr. Bunlar; ar halsizlik ve yorgunluk hissi, itah kayb, bulant, kusma, deride ve gz aklarnda sararma, idrar renginde koyulama, karn ars ve karacier blgesinde hassasiyettir. Bulama; kan yoluyla ve ok sklkla da yakn temas ile bular. Ayn ev iinde yaayanlar birbirlerine rahatlkla bulatrrlar. Derideki bir atlak ya da ak yara ile temas eden bir damla kan veya tkrk bile hastaln bulamas iin yeterli olabilmektedir. Ayrca Hepatit B taycs anneden bebeine de bular. Bir dier bulama yolu cinsel ilikidir. Kan ve kan rnlerinin kullanm, kirli enjektrler, cerrahi mdahale, steril olmayan aletlerle yaplan snnet ve kulak delme gibi ilemler kuafr ve berberlerdeki iyi sterilize edilmemi manikr-pedikr setleri,
103

Salk personeli. Tedavi ve Korunma: Kesin tedavisi yoktur. En etkili korunma yolu alanmadr. Hepatit C Hepatit C virs de karacierde yerleerek karacieri tahrip eder. Bulama; Virs, en sk olarak, ortak ine kullanan uyuturucu bamllar arasnda bular. Cinsel temasla bulamas sk deildir. Hepatit C, kronik hepatite, baz siroz vakalarna ve karacier kanserine neden olur. Alkol kullanm nedeniyle karacier hastal olanlarda da bu hastalk grlr. Alkol kullanmyla birlikte grlen Hepatit C ciddi karacier problemlerine yol amaktadr. Herhangi bir belirti vermemesine ramen hepatit C ok ciddi bir hastalktr. Hastalarn yaklak bete birinde siroz olumaktadr. tra baklar, makaslar ve di fralar Hepatit B virsnn bulamasna araclk edebilmektedir. Hepatit B Taycl: Bu virs ile temas eden her 10 bebekten 9'u ve her 10 erikinden 1'i belirli bir sre sonunda (6 ay) mikrobu vcudundan atmay baaramazsa, kii, virs yaam boyu vcudunda "tayacak" ve etrafa yayacaktr. Ancak tayclarda hastalk durumu farkllk gsterir. Baz kiilerin karacierlerinde nemli deiiklikler meydana gelmezken, bazlarnn karacier hcrelerinde ar hasarn ortaya kt tablolar oluabilir. Bu gruptaki bireylerde, yllar sonra siroz ve karacier kanseri grlebilir (http://www.istanbul-saglik.com.tr). Kronik hepatitlilerin %25'i karacier kanseri ve siroz nedeniyle lmektedir. Hepatit B virs sigaradan sonra bilinen en yaygn kanserojendir (kanser nedenidir). Hepatit D, hastaln yaygn olduu lkelerde en Hepatit B asndan risk altndakiler (http:// www.istanbulsaglik.com.tr): Hepatit B'li anneden doan bebekler, Ev iinde Hepatit B hastas ya da taycs olanlar, Birden fazla kii ile cinsel ilikisi olanlar, Kan ve kan rnleri kullananlar, Hemodiyaliz uygulanan kiiler, Damar ii ila bamllar, 104 sk siroz nedenidir. Sadece Hepatit Bde siroz olasl %1530 iken, B ve Dnin birlikte olduu durumlarda bu risk %70-80'e kar. Hastalarn ounda 5 yldan nce siroz geliir. Bulama yolu, en ok kas ve damar iine yaplan enjeksiyonlar, damar ii uyuturucu kullanan bamllarn kirli inelerle yaptklar enjeksiyonlar ve cinsel yolla bulaabilir, nadiren anneden bebee geer. Hepatit E Hepatik E virs dk yoluyla vcuttan atlmaktadr. Bu sebeple dk karan su ve gda gibi az yoluyla Hepatit D (Delta Hepatit) Hepatit D, sadece Hepatit B ile birlikte grlebilen bir hastalktr. oalmak iin Hepatit B virsne ihtiya duyar. Hepatit B infeksiyonunu arlatrr. Tm dnyada hepatit D hastas yaklak 15 milyon kii vardr. Kronik Hepatit C taycs olan kiide hibir belirti ortaya kmaz, ancak kii aslnda hastadr. Bu durum sadece Hepatit B ve Hepatit Cde grlr. Kronik bir taycda karacier kanseri olabilir. Hepatit C virsnn hastalk srecinin ne kadar olaca bilinmemektedir. Akut Hepatit C hastalarnda karacier fonksiyonlar birka ay sreyle dzelip ardndan tekrar ktleebilir ve bu tablo tekrarlanarak devam edebilir.

alnan maddelerle bular. me sularnn temizliine dikkat etmekte fayda vardr. Hepatit E kronik hale gelmez ama gebelerde lm oran % 20dir. Hepatit G Hepatit G virs, karacier iltihaplanmas yapar. Bulama; kan ve kan rnleri ile olur. Hepatit G virsnn uyuturucu bamllarnda, diyaliz hastalarnda, hemofili hastalarnda grlme olasl yksektir. Bomaca Bulac bir solunum sistemi hastaldr. Her yata grlmekle birlikte ocuklarda daha fazla grlr ve ar seyreder. Hastalk etkeni olan bordatella pertussisin tek konaks insandr. Bulama, solunum yolundan ksrk gibi nedenlerle atlan ve havada serbest halde bulunan asl kk damlalarn baka kiiler tarafndan solunum yoluyla almas ile oluur. Ayn evde yaayan insanlar alanarak baklk oluturulmamsa bu hastala yakalanrlar. Bulac etki en fazla ksrn balamasndan nceki dnemde grlr. ksrk baladktan hafta sonrasna kadar da bulaclk devam edebilir. Bomaca her yata grlr. Kk bebeklerde hastalk ar seyreder. Hastalarn %25i ergen ve gen Bruselloz, brucella cinsi bakterilerle oluan, tm ou hasta evde tedavi edilebilir. Alt aydan kk bebekler ve ar hastalar hastaneye yatrlmaldr. Hastal geirenler mr boyu baklk kazanrlar. Difteri-bomaca ve tetanoz karma as yaplarak baklk kazandrlr. Bruselloz (Malta Hummas, Akdeniz Atei, Bang Hastal) erikinlerdir. Hastalk, etkenin almndan yaklak 6-20 gn (ortalama 10 gn ) sonra ortaya kar. Hastalk 6-10 hafta srer. dnemi vardr. lk dneminde burun aknts, gzde yaarma, halsizlik ve fazla ykselmeyen ate gibi hafif st solunum yolu infeksiyonuna benzer belirtiler ortaya kar. ki hafta kadar srer. kinci dnemde kuru ksrk balar ve ok gemeden bomaca iin karakteristik olan iddetli ksrk nbetleri ortaya kar. Bir gnde onlarca nbet geliebilir. Boulurcasna art arda ksrk, morarma, kusma ve derin, sesli bir i ekme olur. Nbetten sonra ocuk bitkinleir. Bu dnem 2-6 hafta srer. nc dnem iyileme dnemidir. Bu dnemde nbetler gittike seyrekleir. Bir ay iinde tmden yok olur. Hastann ya ne kadar kkse komplikasyonlar o kadar sktr. En sk bronkopnmoni, atelektazi gibi solunum sistemi komplikasyonlar grlr. lmlerin balca nedeni pnmonilerdir (http//www.istanbulsaglik.gov.tr).
105

rin balama sresi 8-52 hafta) 1-2 haftalk ate-dzelme periyotlar, kas-iskelet sistemine ait belirtiler grlr. Kronik brosellozda ate, nropsikiyatrik ikayetler ve kronik yorgunluk sendromuna benzer belirtiler grlr. Brusellozda; kas-iskelet sistemi problemleri, mide-barsak sistemi, idrar yollar ve reme sistemi, merkezi sinir sistemi, kalp-damar sistemi ve kan yapm sistemi komplikasyonlar grlebilir. Korunma, insanlarda brusellozun nlenmesi konak hayvanlarda hastaln kontrol ve eradikasyonuyla mmkndr. St ve st rnlerinin kaynatlarak ya da pastrize edilerek hazrlanmas, mesleki olarak da temas nleyici koruyucu hijyenik tedbirlerin alnmas gereklidir. Hayvanlarda bruselloza kar a uygulamas mevcuttur. Ancak insanlarda ciddi allerjik reaksiyonlar nedeniyle henz kullanlabilir bir a yoktur ama a almalar devam etmektedir (www.istanbulsaglk.gov.tr). dnyada, (zellikle Akdeniz lkeleri ve Trkiyede) insan ve hayvanlarda salgnlar yapan bir hastalktr. Difteri, ate, halsizlik ve boazda zar oluturur. SoBrusella bakterileri, koyun, kei, sr, manda, domuz gibi hayvanlarn etleri, st ve st rnleri, infekte hayvann idrar ve gebelik materyalleri ile insanlara bulaarak hastalk oluturur. Hastalk esas olarak kaynatlmadan ya da pastrize edilmeden tketilen st ve st rnleri (taze peynir, krema) ile bular. Kaar ve tulum peyniri ve kaynatlm stten mayalanarak hazrland iin yourt ile bulamaz. Salamura peynirler yksek oranda tuz ierdiklerinden bulama kayna deildir. nfekte hayvann iyi pimemi eti, zellikle sakatatlar (karacier, dalak vb.) hastalk iin risk oluturur. Az yolu, direkt ciltten temas, solunum yolu, cinsel temas ile ve laboratuvar alanlarnda kaza sonucu bakteriler insanlara bulaabilir. Hastalk; hayvanlarla uraanlarda infekte hayvann atklar ile direkt temas sonucu ciltten, veterinerlerde ve laboratuvar alanlarnda ise solunum yolu veya deri btnlnn bozulduu yerlerden direkt temasla bulaabilir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Difteri Anjini (Bademcikler evresindeki Difteri): Bruselloz; her sistemi ve organ etkiler. Belirtilerin balama sresine gre akut (8 haftadan az), subakut (8-52 hafta); ve kronik (52 haftadan uzun) gidili klinik ekiller olabilir. Akut brusellozda (belirtilen balama sresi 8 haftadan az); ate, terleme, halsizlik, itahszlk, myalji ve srt ars gibi belirtiler grlr. Subakut brusellozda (belirtile106 Hastalk en sk bademcikler ve evresinde grlr. Hastalk boazda noktalar eklinde balar, 12-24 saat iinde beyaz veya grimtrak, yzeyi dz, kaldrmakla kanayan bir zar haline dnr. Boynun her iki yannda bezeler oluur. Difterinin neden olduu kt sonular, mikrobun zehirleme derecesi ve tedaviye balama zamanna gre deiir. lunum gl ile seyreder. En ok ocuklarda grlr. Hastala, mikroplar deil mikroplarn rettii toksinler neden olur. Bulama; ksrme, aksrma ile havaya yaylan bakteri, az, boaz ve buruna yerleerek enfeksiyona yol aar. Duyarl kiilerde mikrop ounlukla boaza yerleir. Fakat derideki yaralara bulap deri difterisine de neden olabilir. Hastala yakalanan her 10 kiiden 1i her trl tedaviye ramen solunum yollarnn tkanmas , kalp yetmezlii ve feller nedeniyle hayatn kaybeder. Difteri, zellikle lman iklim kuanda, dnyann her tarafnda grlr. ounlukla mikrobun bilinen tek taycs insandr. Sonbahar ve k aylarnda grlr. Hastalk hayatn ilk 6 aynda pek grlmez. En fazla 2-5 yalarnda grlr. 10 yana doru baklk oran yeniden artar. Byk yalarda grlen nadir vakalar ise hastal hafif geirir. Difterinin kuluka dnemi 1-7 gndr. Difteri

En iyi korunma ekli adr. Difteri as tetanoz ve bomaca as ile birlikte karma a olarak uygulanmaktadr. Difterili hasta dier kiilerden ayr tutulmaldr. Karantina, birer hafta ara ile yaplan boaz kltr negatif olana kadar devam ettirilir. Tayclarn saptanmas ve tedavisi korunmada ok nemlidir. Kabakulak Kabakulak, tkrk bezlerinin iltihab, bazen de testisler, beyin zarlar, pankreas ve dier organlarn tutulmas ile kendini gsteren bulac, viral bir infeksiyon hastaldr. ounlukla ocukluk anda grlr. Hastalarn %95'i 15 ya altndaki ocuklardr. 20 ya ve zerindeki erikinlerin %80-90' kabakulaa kar baktr. Bunlarn %30'u ise hastal farknda olmadan geirmitir. Kabakulak etkeni bir virstr. Bulama damlack infeksiyonu eklindedir. Gerek bulatrclk sresi 10-17 gndr. nfeksiyon etkeni tkrk ile ve havlu gibi eyalarla indirekt olarak geirilebilir. Kabakulan kuluka sresi 14-25 gndr. Belirtiler itahszlk, halsizlik, kas arlar, baars ve hafif ate ykselmesidir. Bundan bir veya iki gn ierisinde kulak alt tkrk bezi tek veya ift tarafl olarak ene kemii kesi zerinde belirginleir. %75 ift tarafl ier ve zerinde kzarklk ve s art yoktur. Hastaln ilk gnnde 40C ate olabilir, bir hafta iinde de tkrk bezi normale dner. Santral sinir sistemi tutulumu kabakulan en yaygn tkrk bezi d tutulumudur. Menenjit, vakalarn %1Hastaln eitli etkenleri vardr. En sk bakteriler ve parazitler hastala neden olmaktadr. shale kusma elik edebilir. Sklkla okullarda, ma10'unda ve hastaln ilk 1-2 haftas iinde grlr. yi seyirlidir ve sekelsiz olarak 3-10 gn iinde iyileir. Testis iltihab genellikle ergenlikten sonra %20-30 orannda grlr ve 1/6's iki tarafldr. Olgularn 2/3' kabakulan 1. haftas iinde, 1/3' 2. haftas iinde oluur ve ate tekrar ykselir. Testisler i, arl, scak ve kzarktr. Belirtiler genellikle 3-7 gn devam eder ve testisler normal byklne 2-3 haftada dner. Ksrlk gelimesi ok ok nadirdir. Yumurtalklarn iltihab ergenlikten sonra kadnlarda %5 orannda grlr. Bunlardan baka pankreatit %4, geici sarlk %4, bbrek iltihab, tiroid bezi iltihab, prostat iltihab, karacier iltihab, hepatit, eklem iltihab, artrit ve trombosit (kanda phtlamay salayan madde) dkl ok nadir grlebilmektedir (www.istanbulsaglk.gov.tr). Korunma kabakulak asyla salanr. Hastalar mutlaka karantinaya alnarak hastalk bulamayanlardan ayrlmaldr. Her 3-4 ylda bir lkemizde grlr. Bildirimi zorunlu bir hastalktr. Akut Kanl shal Dkda kann grld ishallere, kanl ishal denir. shalle seyreden hastalklar, halen nemli lm sebepleri arasndadr. zellikle bebeklerde, kk ocuklarda ve yallarda ok nemlidir, tedavi edilmezse lmlere gtrr.
107

ishal tipi; karn ars ile seyreden ve kanl- smkl dklama ile birlikte olan ishaldir. Belirtiler basilli dizanteriye benzer. Farkl olarak, bunda genellikle ate yoktur. Ancak barsakta gelien dier bir enfeksiyon veya karacier apsesi gibi bir komplikasyon olursa ate ykselir. Barsak gangrenleri, barsak kanamalar ve delinmeleri, hepatit (karacier iltihab), karacier apsesi ve dier organ apseleri, geliebilecek komplikasyonlar arasnda saylabilir. Bu hastalktan korunma, amipli dizanteri hastalarn tedavi etmekle, bulamasna engel olmakla olur. El ykama ve hijyen, korunmada nemli etkenlerin bandadr. Basilli Dizanteri Hastala adn veren dizanteri kanl ishal anlamndadr ve hastalarn belirgin olarak atei ve karn ars vardr. omak eklini tayan bakterilerle oluan ve kanl ishalle seyreden ve hijyen artlarna bal olarak salhallelerde ve ailelerde kk salgnlar yapar. shallerden korunmada genel hijyen kurallar geerlidir. El ykama ve gdalarla temas nemlidir. Gda sektrnde alanlar bu hastal rahatlkla bulatrrlar. Yallarda ve kk ocuklarda elektrolit ve sv dengesinin korunmas nemlidir. Amipli Dizanteri Amipli dizanteri, amip ad verilen mikroplarla oluan ve esas olarak kanl-smkl ishal ile seyreden bir barsak enfeksiyonudur. Amip, insanlara ait bir parazittir. Bunun iki tr vardr, biri canl hareketli ekli, dieri de kist eklindedir. Doada kist eklinde bulunur. Kara sinek olarak bildiimiz sinekler bu hastal ayaklaryla tarlar. Amipin kayna insanlardr. Bulamada dayankl olduklarndan kistler rol oynamaktadr. Kistler suya, i yenen besinlere kararak hastala yol aar. Amipli dizanteriye ok az rastlanr. Basilli dizanteri gibi salgnlara pek yol amaz. Azdan alnan kistler, doku iinde ilerler, barsakta lserlere neden olur. Amipler bazen karaciere ulaarak apselere yol aar, kan yoluyla ulat dier organlarda da apse yapabilir. Kistler az yoluyla alndktan 8-10 gn sonra hastalk meydana kar. Belirtilerin derecesi iklime, kiinin bnyesine ve amipin cinsine gre deiiklikler gsterir. Dizanteri denen 108 Hastaln yaylmasnda rol oynayan canllar arasnda en nemlisi ayaklar ile basili tayan karasineklerdir. Hastann dks ile atlan basiller tuvaletlerdeki karasineklerin ayaklar ile besin maddelerine tanr. Ak tuvaletlerin varl salgnlara neden olmaktadr. Hastalk, direkt temas veya su ve besin maddeleri ile dolayl yoldan bular. Direkt bulamada, hastann elledii kap tokmaklar, atal, kak, bardak, havlu veya tuvalet musluklarndan alnan basiller sz konusudur. Dizanteriyi hafif geirenler, yatmaya ihtiya duymadan ayakta gezenler, hastal kolayca yayarlar. Bir insanda hafif hastalk yapan dizanteri basili, dier bir insanda ar bir hastalk tablosuna yol aabilir. Hastal hibir belirti vermeden geiren dizanteri tayclar da vardr. Dolayl bulamada besin maddelerinin mikropla kirlenmesi durumu grlr. Portr (hastal belirti vermeden tayan) satc, a, garsonlarn ve dier gda ile uraanlarn basili bulatrmas ile ekmek, st, salata, meyve gibi pimeden yenen ve iilen maddelerden, hastalk kolayca alnmaktadr. Dizanteri salgnlar yaz aylarnda kar. Denize dklen lamlardan karan basillerle plajlarda hastal almak gnlar oluturan bir sindirim sistemi enfeksiyonudur. Hastalk, mikroplar tarafndan meydana getirilir. Nadir vakalar halinde btn Trkiyede vardr. artlar uygun olunca salgnlar da yapar. Dizanteri basilinin kayna insanlardr.

mmkndr. Dizanteriye her cins ve yataki kiiler yakalanabilir. ocuk ve yallarda, dier bir hastaln nekahatinde bulunanlarda, dolam yetmezlii olanlarda, hamilelerde ve veremli olanlarda ar seyreder. Hastaln kuluka sresi, ortalama olarak 3-6 gn arasnda deiir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Kuluka dneminden sonra ani ba ars, halsizlik, kusma, titreme ile ate ykselir. Karn ars ile birlikte ishal balar. Hasta gnde 10 kez ya da daha fazla sayda tuvalete gider. Dk iinde kan, balgam ve cerahat vardr. Dklama, karn arsn takip eden burultuyla balar. iddetli bir ar ile dklama devam eder. Bazen hasta tuvalete gidemeden yataa dklar. Ayrca, mide-barsak sindirim salgsnda azalma olduundan hazmszlk da ortaya kar. Barsakta gaz vardr. drar yaparken yanma, bazen durdurulamayan hkrk vardr. Tansiyon, hastaln ikinci gn der, nabz says artar. ocuklardaki dizanteri daha deiik seyreder. ocuklarda sinir sistemi belirtileri fazladr, huzursuzluk, durgunluk ve havaleyle seyreder. Su kayb belirtileri oktur. Dkda balgam boldur. Dk yeil renktedir. Dizanteri erikinlerde 10-15 gn srer. Kronikleen dizanteri ise gelip geici iyilemelerle senelerce srebilir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Bulama; virs, burun-boaz salglarndan veya Tedavi ekli ise hastann yatak istirahatine alnmasdr. Beslenmesi ayarlanr. Bol sv verilir. Posa brakan gdalar verilmez (sebze, meyve gibi). shal, kusma ve atele Belirtiler: Hafif souk algnl belirtileri ile balar, anneden bebee plasenta (son) yoluyla geer. Kzamkk Kzamkk ocukluk a hastaldr. Virsler hastala yol aar. Dkntl bir hastalktr. Korunma aamasnda, hastalar karantinaya alnr, dk dezenfekte edilmeden tuvaletlere dklmez. Dizanteri hastalar ve tayclar, besin maddeleri ile temas etmemelidir. Sular klorlanmaldr. Stler iyi kaynatlmal ve pastrize edilmeli, i sebze ve meyveler temiz ve bol su ile ykanmaldr. Salgnlar esnasnda i sebze ve meyve yememelidir. Besinler karasineklerden korunmal, el temizliine dikkat edilmelidir. Korunmada yaygn olarak kullanlan bir a yoktur. Korunmada toplumsal alt yap ve hijyen artlar son derece nemlidir. nsan kartlar ile su ve besin maddelerinin kirlenmesi salgnlara yol aacandan mutlaka uygun artlar salanmal , sular yeterince klorlanmal ve gda ii ile uraanlarn srekli kontrolleri yaplmal ve bir olgu saptandnda mutlaka evresinde kaynak aratrmas yaplmaldr (www.istanbulsaglk.gov.tr). seyreden hastalkta, hasta yal ise veya baka bir hastal daha varsa hastanede tedavi edilmesi gerekir.
109

genellikle birlemez. Hastalk yzde 10-40 orannda belirtisiz seyreder. Ate ksa sreli ve hafiftir. Dalak hafif bym olabilir. Ergen ve yetikinde eklem iltihab olabilir. Sekel brakmaz. Komplikasyonlar; Gebelerde "Konjenital Rubella Sendromu (bebek domadan nce annenin kzamkk hastalna yakalanmas)"na neden olmasdr. Bu nedenle anne adaylarnn kzamkk geiren hastalardan uzak durmas gerekir. Aksi takdirde doacak bebein sakat olma ihtimali fazladr. Bu nedenle kz ocuklarna zellikle kzamkck as yaptrmak gerekir. Bu sendrom gebeliin 8. - 12. haftasnda annenin kzamkck geirmesi nedeniyle meydana gelir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Kromozom krlmalarna neden olur. Bebein infeksiyon riski gebeliin ilk 3 aynda % 50 - 80 , ikinci 3 aynda %10 - 20, nc 3 aynda ise nadirdir. Bu sendromda bebeklerde doumsal sarlk, kalp anomalileri, katarakt, mikrosefali (beynin geliememesi sonucu ba normalden kk olmas), hidrosefali (kafann su toplamas), zihinsel gerilik grlebilir. Korunma; alama ile olur. Kzamk-Kzamkk-Kabakulak as yaplr. Hastalk ile temas etmi bak olmayan hamile kadna ilk 7 gn iinde baklk sistemini kuvvetlendirici ila yaplmaldr. Bu temas gebeliin ilk 3 aynda olmusa gebelik sonlandrlabilir. kulak arkasnda bezelerin ismesinin yan sra belirgin dknt balar, vcuda yaylr. gn srer. zellikle daha byk kzlarda (genellikle ellerde) eklemlerde iltihap, ar bulunabilir. Kzamkck geirmemi veya alanmam annelere kzamkck gebeliin ilk aynda bularsa, ocuklarda doumsal kzamkck sakatlklarna yol aabilir. Kzamkck, ciltte pembe dkntlerle kendini gsteren bir hastalktr. zellikle hamileliin erken dnemlerinde kzamka yakalanan gebelerin bebeklerinde ciddi anomalilere ve dklere neden olmas nedeniyle nemlidir. ounlukla ilkbahar ve k aylarnda grlr. Hastal geirmekle mr boyu baklk kazanlr. Kuluka sresi 2 - 3 haftadr. Ense ve kulak arkas lenf bezlerinin imesi en ayrt edici belirtisidir. Dkntler balamadan nce yumuak damak zerinde ak pembe lekelenmeler meydana gelir. Dkntler ba blgesinden balar. 24 saat iinde tm vcuda yaylr. Dkntler ok kk, pembe noktalar eklinde balar ve 110 Kzamk, ocukluk a dkntl hastaldr. Kzamkta lm oran ortalama %3tr. Ancak 1 ya altnda %15, beslenme yetersizlii olan ocuklarda %20, uzam ishalle birlikte grldnde ise %25e kadar kabilmektedir. Son derece bulac bir hastalktr ve solunum yolu ile bular. Salgnlar oluturur. Hasta kiinin ksrme ve aksrmas ile havaya yaylan virs, solunum yolu ile alnr, az, boaz ve buruna yerleerek enfeksiyona yol aar. Kzamkl hastalar mikrobu burun mukozasnda tarlar. Kzamk, ilk belirtinin grlmesinden sonra 7 gn sre ile bulacdr. Mikrop, d ortamda uzun sre yaamadndan kzamkl hasta ile temas eden kiilerin hastal nc bir kiiye bulatrmas ok nadirdir. Kzamk ocukluk a hastaldr. Anneden plasenta yoluyla geen antikorlar nedeniyle yeni domu bebeklerde ilk 3-4 ay iinde son derece enderdir. Eer anne hi kzamk geirKzamk

memise kzamk yenidoan bebekte de grlebilir. Hastalk daha fazla kn ve ilkbahar aylarnda grlr. Ann yaygn olarak uygulanmad toplumlarda kzamk 2-3 yl aralarla salgn yapar. Kzamk bulacl en yksek hastalklardan birisidir. Bulacl ok yksek olduundan kzamk kontrol iin gerekli toplum bakl dzeyi de (herd immnite) ok yksektir (en az %93) (www.istanbulsaglik.gov.tr). Kzamn kuluka sresi 10-12 gndr. Bundan sonraki 4 gn belirti dnemidir. Bu srede ate, gz iltihab, ksrk ve lekeler grnr. Ate dkntden 3-4 gn ncesinden itibaren vardr. Dkntden sonraki 2-5. gnlerde hzla der. Burun aknts, gz kapaklarnda su toplamas ve iltihap grlr. Fotofobi (ktan korkma) vardr. Kuru ve inat ksrk, solunum yollar iltihabnn belirtisidir. Hastalk iin zel olan ve yanaklarn i ksmnda grlen beyazms lekeler dkntden iki gn nce belirir ve kzamk iin spesifiktir. Bu lekeler, etraf pembe-krmz bir izgi ile evrili, yaklak 1 mm apnda mavimtrakbeyaz noktalardr. Balangta yanak ii mukozasnda belirirler ve hzla yaylrlar. Birinci gnn sonunda btn az mukozas ve yanak ii beyaz nokta eklindeki bu lekelerle dolabilir. Dkntler ortaya knca bu yaralar azalmaya balar ve dkntnn 3. gnnde tamamen kaybolur. Dknt dnemi: Kzamkta dknt ciltte ufak kabartlar eklindedir. Dknt sa izgisinden, alndan ve enseden balar; yze, boyuna, st blmlere ve gvdeye yaylr. Yz ve boyundakiler birlemeye eilim gsterirler. Bu nedenle deri demlidir (su toplamtr), yz i bir grnm alr. Avu ii ve ayak tabannda da dknt grlebilir. 3. gnden itibaren dkntler esmerimsi leke brakarak ve deride un srlmcesine bir pullanma yaparak solarlar. Kzamn neden olduu kt sonular mikrobun yaratt iltihabi durumun yaylmasyla oluur. ok kk ya da malntrisyonlu ocuklarda, erikinlerde ve baklk sistemi zayflamlarda ar seyreder. shal, zatrre ve orta kulak iltihab en sk grlen komplikasyonlardr. Orta kulaktan irinli aknt gelmesi ve atein dmemesi karakteristiktir. Pnmoni (zatrre), gelimekte olan lkelerde kzamk hastalnn lme yol aan en nemli ve tehlikeli sonucudur. A vitamini yetmezlii olanlarda krle yol aabilir. Her bin vakadan birinde beyin enfeksiyonuna (ensefalit) neden olur (www.istanbulsaglik.gov.tr). Hastala ynelik bir ila yoktur. Ancak destek tedavisi yaplr (beslenme dzenlenir, yeterli vitamin, mine111 Kolera Salgnlara yolaan, ishalle seyreden, ar su ve elektrolit kayb ile, tedavi edilmedii takdirde oktan lmlere neden olabilen bulac bir hastalktr. ral almas salanr). Korunma; kzamkla temas eden bir ocuk temastan sonra 1-2 gn iinde kzamk as yaplarak kzamktan korunabilir. A ile aktif olarak baklayarak en etkili koruma salanabilir. Ann oluturduu baklk, alananlarn byk ounluunda mr boyu srer. Kzamk salgnlarnn nedeni kiilerin a sonras gelien baklklarn zaman iinde kaybetmeleri deildir. Hi alanmamalar ya da aldklar aya yant vermemeleri sonucu hastala yakalanabilirler. ocua doktor tedavisi uygulanmal, atei drlmeli, bol sv verilmeli, gzler yanyorsa souk su ile ykanmaldr.
Kolerann etkeni bakterilerdir. Bulama; hastann kusmuk ve dksnda bol miktarda bakteri bulunur. Salgnlar, bakterinin ime suyuna karmas ile olur. Hafif ekil (Gnde 4-5 kez ok sulu olmayan dk kartanlar); bu hastalara salgnlar srasnda ok ar seyreden vakalarn yan sra rastlanmaktadr. Aile fertlerinden birinde ar kolera gzlenirken bir dierinde hastaln hafif bir ishal ile seyretmesi mmkndr. Bu hafif seyirli kolera gzden kaabilir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Hzl seyreden tipik kolera: Bir-iki gn sonra kusma ve birden barsaklarn boalmas eklinde gelien ishal ile balar. Diyare, saatler ierisinde iddetini artrr. Dklama iin g sarfetmeye gerek yoktur. Kirli sar-gri veya krem renkli, su kvamndaki dknn iinde pirin tanesi gibi yzen atklar bulunur. Hastann kan basnc hzla der, na112
bz yzeysel ve hafiftir. Gzler ieriye ker, cilt buruur, eller amarc eline benzer. Hastada ani kilo kayb olur. Karn kayk gibi ieriye ker. drar k giderek kaybolur. Hastann mental fonksiyonlar yerindedir. ocuklarda kolera ok daha hzl seyreder ve hipoglisemi yapabilir. Derhal rehidratasyon salanmad takdirde hastann oktan kaybedilmesi kanlmaz olur (www.istanbulsaglik.gov.tr). Salgn bir anda olur. Korunma; kolera byk lde sularla bulatndan, temiz ime suyu temini salanr. Kanalizasyon ve ime suyu ebekeleri birbirinden uzak olmaldr. Sularn klorlanmas veya kaynatlmas, besinleri ellemeden nce ellerin su ve sabunla ykanmas, besin maddelerinin dezenfeksiyonu, salgnlarda lenlerin dezenfekte edilerek abucak gmlmesi gibi nlemler alnmaldr. As henz gelitirilmemitir.

Kuduz nsanlara zellikle hayvan srklar ile bular. Hastalk olutuktan sonra tedavi edilemez ve lme yol aar. Kuduz hastalnn etkeni Rabies virdr. Bu virs gne ve deterjanlar ile lr. Ancak karanlkta, uygun ortam bulduu zaman vcut dnda da canl kalabilecei ve herhangi bir srk hikayesi olmadan da bulaabilecei bilinmektedir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Kuduz, enfekte hayvan tarafndan srlmadan balar, hayvanlarn salyasnn ak yaralara ya da konjuktiva gibi vcut blgelerine temas ile de olur. Kedi, kpek, tilki, kokarca, rakun, akal, kurt, maymun gibi tm vahi memeliler kuduz kayna olabilir ve hastal bulatrabilirler. Hastaln kuluka sresi 4 gn ile birka yl arasnda deimektedir. Ancak vakalarn %95'inde bu sre bir yldan daha azdr ve ortalama olarak 20-90 gndr. Kuluka sresi, srk yerinin beyine yaknl, srn says, derinlii, srk yerinin sinir ularndan zenginlii, hastann ocuk olup olmad ve vcuda giren virus miktar ile ilgilidir. nsanlarda balang semptomlar genellikle ok tipik deildir ve itahszlk, krgnlk, yorgunluk, ate grlr. Hastalarn yaklak yarsnda srk blgesinde ar ve duyu kayb grlr. Daha sonra huzursuzluk, ar korku hali, saldrganlk, uykusuzluk, psikiyatrik bozukluklar ve depresyon grlebilir. Nrolojik semptomlar ise, sara krizleri, tuhaf davranlar, ense sertlii, hzl ve sk nefes alp verme, salya artm ve feller olarak ortaya kar. Hiperaktif ataklar kendiliinden ya da grsel ve iitsel bir uyar sonucu ortaya kabilmektedir. Ik gibi grsel uyarlarn ataklar balatabilmesi kiilerde fotofobi (ktan korkma) gelimesine neden olmaktadr. Su ime teebbs srasnda boaz kaslarnn kaslmas nedeniyle kiide tkanma, boulma hissi ortaya kmakta ve bu nedenle hastalarda hidrofobi (sudan korkma) gelimektedir. Ataklar arasndaki dnemde hasta genellikle kendindedir ve bilinci yerindedir. Nrolojik belirtilerin gelimesinden 4-10 gn sonra koma hali geliir ve sonunda hasta yaamn kaybeder (www.istanbul-saglik.gov.tr). Korunma; a yolu ile olur. pheli bir hayvan tarafndan srlan kiinin yaras sabunlu ya da deterjanl su ile bolca ykanmaldr. Ayrca yaralnn tetanoz as yoksa tetanoz as da yaplmaldr. 113 evre koularnn kt olduu yerlerde, sularn ve roptur. Hastalnn nedeni, polio virs denilen bir mikocuk felci, ounlukla ocukluk anda grlr. Nadiren erikinlerde de grlr. Fellerle seyredip kalc ortopedik hasarlar yaratan ve salgnlar oluturan, ancak a ile korunulabilen bir hastalktr. Meningokoksik Menenjit Neisseria meningitidis mikroorganizmasnn yol at, olduka ar seyreden bir hastalktr. Mevsimlerle ilikili olarak yerel salgnlar yapmaktadr. Ayn aile iinde kardeler arasnda ardarda belirtiler verir, lm olasl yksektir. Belirtiler; gribal infeksiyon benzeri belirtilerden sonra ense sertlii, ciltte ok sayda kk krmz-mor renkte kanama odaklar biiminde dkntler grlr. Ar seyreden bir hastalktr. Toplu olarak bulunan, okul gibi ortamlarda ortaya kan salgnlarda ayla korunma salanmaldr. ocuk Felci (Poliyomielit)

Tetanoz Kazkl humma da denir. Genellikle ldrc bir hastalktr. Her yata grlr. Tetanoz mikrobu, genellikle toprakta, nemli ortamda, ev-ameliyathane tozlarnda, tuzlu suda, zellikle gbre ierisinde ve oksijensiz ortamda yaayabilir, sya dayankldr. Ayrca d ortam artlarnda oluturduu sporlar ile de son derece dayankldr. Vcuda ok kk yara ve kesiklerden dahi girebilen tetanoz mikrobu, salglad tetanoz zehiri ile omurilie ve sinir sistemine zarar verir. Tm tedavi olanaklarna ramen 10 hastadan 6s lmektedir. Yenidoan dnemi dnda hastalk her yata grlebilir. leri yalarda kadnlarda risk oran artar. Askerlik dneminde erkeklere alama yaplr. Gebelikte tetanoz alama emalarnn tam olarak uygulanmas nedeniyle de kadnlar da korunmaktadr. Mikrobun doada yaygn halde bulunan ve ok dayankl olan sporlarnn yara yerlerinden girmesi ile en sk hastalk olutuu iin toprakla uraanlarn alarnn tam olmas son derece nemlidir. Belirtiler: Erikin tetanozlu hastada yzde kaslmalar sonucunda zel bir grnt (alayc bir gl gibi) oluur. Yz kaslarnn kaslmas sonucu aln krr, dubesinlerin mikroplu dk ile kirlenmesi ve kalabalk ortamlarda havaya yaylan mikroplarn solunmasyla bular. Hastala yakalanan ocuklarda hafif ate, ba ars, kas arlar, bulant-kusma gibi st solunum yolu enfeksiyonlarnda her zaman rastlanlan bulgular vardr. Baz ocuklarda hastalk bu bulgularla snrl kalrken, bazlarnda ise kalc feller meydana gelmektedir. Feller genel olarak, ocuun kendini ayaa kaldrmasnda ve yrmesinde glk eklinde ilk bulgularn verir. Feller yumuaktr ve duyu kayb yoktur. Fel gelien hastalarda lm oran %2 ile % 20 arasnda deimekte, ancak beyindeki solunum merkezinin etkilenmesiyle bu oran % 40'a kadar kabilmektedir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Hastaya destek tedavisi uygulanmaktadr. ocua bol sv verilmelidir. Atei drlmelidir. Yenidoan tetanozundan korunma amacyla, tm Korunma; ocuk felci hastalna kar inaktive ocuk felci as (enjeksiyon eklinde uygulanr ) veya oral ocuk felci as (azdan damla eklinde verilir) ile gerekletirilir. 114 gebelerin tetanoz alar kontrol edilmeli ve as eksik olanlar ve zellikle son be ylda hi tetanoz as olmayanlar mutlaka alanmal ve bu durum artlar ne olursa olsun ihmal edilmemelidir. Tetanoz asnn son derece daklar hafif aralanr, azn iki ular kenarlara ekilir, gzler daralr, burun kenarndaki izgiler daha belirgin hale gelir. Refleks halinde gelen kaslmalar, hastaln yaygn zelliidir. Kaslmalar; grlt, k, dokunma, koku ile uyarlabilir. Sinir sisteminin uyarlmas sonucu kalp atnda dzensizlikler, kan basncnda deiiklikler, terleme, yutak spazm, idrar tutamama grlebilir. Komplikasyon olarak kaslmalar sonucu krklar oluabilir. Konvlziyon, aspirasyon, akcier embolisi, bakteriyel enfeksiyon, dehidratasyon, solunum yetmezlii ve kalp durmas grlebilir. En sk lm sebebi sekonder zatrredir. Gebelerde kaslmalar sonucu dk oluabilir. Ani lmlerde solunum kaslarnn tutulmas ve pulmoner emboli akla gelir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Korunma a ile olur.

saf ve etkin bir a olmasnn yan sra, sanldnn aksine, gebelikte tetanoz alamasnn yaplmas hem anneye hem bebee yaamsal faydalar salamaktadr (www.istanbulsaglik.gov.tr). Tetanozda; yara temizlii yara bakm hemen ve hijyenik koullarda yaplmaldr. Yara iindeki tm yabanc cisimler karlmaldr. En ksa srede hastaneye bavurulmaldr. Yaralanma sonras, yarann yeri ve ekli ile hastann al olup olmamas dikkate alnarak a ile birlikte Tetanoz serumu uygulanmas nerilebilir. A, serumla birlikte ayn gn, fakat vcudun farkl bir blgesine enjekte edilmelidir (www.istanbulsaglk.com). iek Hastal iek hastal yalnzca insanlarda grlen bir hastalktr. Virs, tkrk yoluyla bular. Hastann eyalarn kullanmak bulamaya sebep olur. Bulatrclk hastaln ilk haftasnda en yksek olmakla birlikte hastalk balamadan bir hafta ncesinden dkntler tamamen dklp ortadan kalkana kadar bulatrcdr. Sadece insanlarda grlr. Kuluka sresi, 7-17 gn arasnda deiebilir. Belirtiler: Balangta yksek ate, halsizlik, ba ve srt ars grlr. Ba ars srekli bir belirtidir. Baars ile birlikte ksrk, bronit, farenjit ve larenjit yaknmalaryla birlikte koyu pembe dkntlerin etrafnda ak pembe alanlar grlr. Bir gn iinde dkntlerin ierisinde berrak sv olduu grlr. Dkntlerin k yerleri karn, gbek alt, uyluk ve bacaklarn i ksmdr. Dkntler 2-3 gnde pstl ekline getii ve ierisinde koyu sar, hcreden zengin sv bulunduu grlr. Btn dkntlerin ortaya k ve kayboluu ayn andadr. Sekizdokuz gnde kurumaya balayan pstllerin ortas kk dme eklindedir. drt haftann sonunda da dkntler kabuk balar, ayrlr ve dmeye balar (www.istanbulsaglik.gov.tr). Hastalarn %30 kadarnda hastalk lmle sonulanr. iek hastalnn tedavisi yoktur. Hastala yakalanan kiilere destekleyici tedavi nerilmektedir. Kk 115 ocuklar, yallar, bakl basklanm kiiler ve gebelerde daha ar seyretmektedir. Korunma; iek as ile olur. Trkiyede iek hastal ortadan kalkt iin a uygulanmamaktadr. Kzl En seyrek grlen ocukluk a enfeksiyon hastalklarndan biridir. Kzl, bademcik iltihabna benzer ve boaz arsyla birlikte deri dkntsne yol aar. Kuluka dnemi 1-5 gndr. gn bademciklerde ilie, boaz arsna neden olmasndan sonra ate, kusma ve karn arlar ortaya kar. Gste ve boyunda, daha sonra birbirleriyle birleen lekeler belirir, sonra btn vcuda yaylr. Dkntler kant yapabilir ama az evresinde
bulunmazlar. Hastann dili krmz ve pasl olabilir. Dknt 5 gn sonra kaybolur. Ama derideki soyulmalar iki
hafta kadar devam edebilmektedir (Stoppard). ocuun ncelikle atei drlmelidir. Bol miktarda sv verilmelidir. Ayrca ars ve atei fazla ise doktorun nerdii ar kesici ate drc uruplar kullanlmaldr. Suiei K ve bahar mevsimlerinde, 3-10 ya aras ocuklarda ok grlr. Bertiler; nce halsizlik, birka gn dmeyen ate, nezle, ksrkdr. Sonra vcudun farkl ksmlarnda, ii su dolu pembe tanecikler belirir, tanecikler kuruyuncaya kadar kant olur. Kuluka sresi 2-3 haftadr. Bulama taneler dklnceye kadar devam eder. Hastalk sresince ocuun yaralarn kayp, koparmasna engel olunmaldr. ocuun trnaklar kesilmeli ve kanmamas salanmaldr. ocuk, bez kullanyorsa mmkn olduunda alt ak braklmal ya da sk sk bez deitirilmelidir. Hamileliin ilk 5 aynda geirilen suiei anne karnndaki bebekte sakatlklara yol aar. 116
BEDEN SALIINI BOZAN VE HASTALIKLARA NEDEN OLAN ETMENLER

Kaltmla lgili Etmenler Kaltm, fiziksel zellikleri, bedensel geliimi, psikomotor geliimi, sosyal ve duygusal durumu etkiledii gibi hastalklara yakalanma olasln da etkilemektedir. Kii kaltm yoluyla hastalk genini aldysa ve evresel faktrler hastala hazrlayc durumdaysa hastalk olumaktadr. Gerek bedensel gerekse psikolojik problemler genetik yatknlkla ok yakndan ilgilidir. Kaltmsal olarak geen hastalklarn iinde kanserler, depresyon, izofreni, eklem hastalklar yer almaktadr. evre le lgili Etmenler evre ile ilgili etmenler; yetersiz-dengesiz beslenMikroplar, mikroskopla grlebilen tek hcreli bitkisel ve hayvansal varlklardr. Deien hayat artlarna kolaylkla kar koyamadklarndan canllar smrerek yaamaktadrlar. Mikroplar, genel olarak iki gruba ayrlrlar; RAHATSIZLIKLAR-HASTALIKLAR Mikroplar me, kimyasal maddelerden etkilenme, besinlerdeki hormonlar, evredeki insanlarn tutumlar, travmalar, kazalar, zehirlenmeler hastalklara neden olan evresel faktrlerdir. Bu faktrler hastalklara yakalanmay hzlandraca gibi hastaln geirilme iddetini de etkilemektedir.
117

vanlar, amipler bu grupta yer almaktadr. Parazitler Parazitler, bir canlya baml olarak yasayabilen ve zerinde yaad canlya zarar veren mikroorganizmalardr. Bu parazitler unlardr:
Askaris (yuvarlak solucan): En yaygn olan parazittir. nce barsaklara yerleir. Bykl 1535 cmdir. Dii yuvarlak solucan gnde 200.000 kadar yumurta retebilir. nsan dks ile atlan yumurtalar toprakta uzun sre canl kalabilir. nsan dksnn gbre olarak kullanld, kanalizasyon sularnn sulamada kullanld yerlerde az yolu ile insana bular. Ayrca topran elle temas veya insan dks ya da sineklerle bulam i etin yenmesiyle de bulaabilir. nce barsaklara gider, orada larva haline geldikten sonra barsa delip kan dolam1. Bitkisel mikroplar (Bakteriler): ekillerine ve grdkleri ilere gre ayrlrlar. - Faydal bakteriler: Stte, arapta, peynirde ve hamur mayasnda bulunur. - Zararl bakteriler: Hastalk yapan bakterilerdir. Hastalk yapan mikroplar, bir canlnn vcuduna sindirim, solunum yolu, deride alan yara ve bereler yolu ile girerek ya oalrlar ya olduu yerde kalrlar ya da kana kararak btn vcuda yaylrlar ve hastal meydana getirirler. Toplu lmlere yol aabilir. Zararl bakteriler: a. Koklar: stretekoklar, diplokoklar, tetragenler, staphilokoklar. b. Basiller: tifo, paratifo, dizanteri, veba, arbon hastalklarnn etkenleridirler. c. Vibriyon: Frengi hastalna neden olan mikroplardr. - Zararsz bakteriler: Toprakta, havada yaayan eitli rme, paralanma ayrmaya sebep olan bakterilerdir. Bu mikroorganizmalar topraktaki organik maddeler zerinde rerlerken amonyak tuzlar ortaya kar. Bylece toprak doal yoldan gbrelenmi olur. Bu arada bitkilerin ve dolayl yoldan dier canllar iin gerekli olan azot ortaya kmaktadr. 2. Hayvansal mikroplar: Asalaklar, bir hcreli hay118 na karr, akcierlere ular. Akcierden soluk borusu boyunca yukar trmanp grtlaktan tekrar mideye ve barsaklara inerek yerleir (http//www.bebekhastanesi.com). Belirtiler; barsaklarda yaayan parazit saysna baldr. Parazit oksa karn ars, itahszlk, bulant, yal ishaller ve A vitamini eksikliine neden olur. Akcieri de etkileyerek ksrk, ate, dknt ve kantlarla akcierde geici bozukluklara yol aar. Tan iin dkda parazitin veya yumurtalarn grlmesi gerekir.
Kl kurdu: Kl kurdu, her yerde, her yata ve her

sosyal kesimde hastalk yapabilen bir parazittir. En ok ocuklarda grlr, zararszdr. Erikin ekli 1 cm boyda, sar-beyaz renkte ve iplik inceliindedir. Kaln barsaklarn kan ksmnda, kr barsak ve apendiste yaarlar. Kl kurdunun bulamas iin yumurtalarnn az yolu ile alnmas gerekmektedir. Kl kurdu nadiren ar hastalk tablosu yapar. Belirtiler; makatta gece ortaya kan kant ve kantya bal uyku bozukluu grlr. Karn ars, kilo kayb, itahszlk, di gcrdatma grlr. Bazen de kz ocuklarnda ansten genital blgeye ulaarak vajinada ve idrar yollarnda enfeksiyona neden olur. Tan iin yumurtalarn ans etrafnda grlmesi gerekir. Parazit gece ve sabaha kar yumurtlamak iin

ansten dar kt iin anse yaptrlan selofan banda yapan yumurtalar mikroskopla grlebilir. Parazitin dkda grlmesi daha zordur. Bazen hareketli kl kurtlar ocuun ansnde aile tarafndan da grlebilir (www.bebekhastanesi.com). Aile ii bulama son derece kolay olduu iin aile tedavisi nerilir. Korunma ve genel hijyen zellikleri: Gece uykudayken makat kam olma ihtimali nedeniyle sabah uyanr uyanmaz mutlaka eller ok iyi sabunlanmal, yumurtalarn arafa dklme ihtimaline karda araf silkelenmeden yavaa kaldrlp amar makinesine atlmal, kuruduktan sonra kzgn t ile tlenmelidir. Taharetlenmeden sonra el temizliine dikkat edilmeli, ocuun i amarlar yksek s ile ykanp yksek scaklkta tlenmelidir. Belirtiler; kant, kanarak kanatlan ciltte enfeksiyon, kabuklanma, bazen bit srna bal olarak sal deride yzeysel kanamalar da oluabilir. Tedavi: Doktor tedavisinin yannda bit ldrc ilalar ieren krem veya ampuanlarla sa ykanr. Sa normal ampuan ile ykandktan sonra bit ampuan uygulanr. Bit ampuan, 10 dakika sal deride kaldktan sonra sirkeleri temizlemek iin salar ince dili bir tarakla taranr. nk ampuan biti ldrr ama sirkelere etkisizdir. Sirke taranarak dklmeye allr. Sirkelerin temizlii iin 1/1 orannda sulandrlm zm sirkesi ile ykanmas da nerilir. amar, giysi, yatak rtleri vs. mmkn olan en yksek scaklkta ykanp tlenmelidir. Mmkn olmuyorsa kuru temizleme yaplmaldr. Bitlenme durumunda kullanlan sa fras ve taraklar ise atlmal veya ok scak sabunlu suda uzun sre bekletilmelidir. Pelu oyuncaklar ise koyu renkli kaln poetlere konup mmknse vakumlanp ve 2 3 hafta hi almazsa bitler lr (http//www.bebekhastanesi.com).
Bit: Bit vcutta, sata ve pubiste (kaskta) bulunur.

Sadece vcut biti, tifs adl bulac hastal tar, dierleri hastalk tamaz. Sa biti, her sosyoekonomik kesimden ocukta grlebilir. Sa ve sal deride yaar ve kan emerek beslenir. Asl bulama kafadan kafaya dorudan temasla olur. Biti tayan ocuklarn apka, havlu, tarak ve fralarnn ortak kullanlmas ile bulaabilir. Yaz aylarnda salgnlar yapabilir. Dii bitin, sa dipleri ve saa brakt yumurtalara ise sirke denir. Sirke gzle grlebilir ve en ok ense ile kulak arkasnda bulunur. Fazla kamalara bal sal deride kanamalar ve enfeksiyonlar grlebilir. Deri iltihab sonucunda boyunda ve ensede lenf bezlerinde arl ilikler grlebilir.
Tenyalar: Tenyalar da insanda enfeksiyona neden

olan bir parazit eididir. Erikin hali 4 ile 12 metre aras boya ular. Genilii birka milimetre kadardr. Bulama; i ve az pimi et yenmesi ile olur. Tenya saginata parazitli sr etinden, tenya solium ise hasta domuzun etinin yenmesi ile ortaya kar. Larva dk ile atlr. Sr gibi bir konak tarafndan otlar yenirken az yolu ile hayvana bular. Srn barsaklarndan kana, oradan da kaslara gidip yerleir, kistler oluturur. nsanlar parazit larvalarn, srn az pimi veya i etini (i kfte sevenlerin dikkatine) yiyerek alrlar. Kistler midede alr ve ince barsaa ulap 1-3 ayda erikin hale gelirler (http//www.bebekhastanesi.com). Belirtiler; karn arlar, ishal, kilo kayb, makatta kant olur. Bazen parazit paralar ansten der. Domuz tenyasnn yumurtalar ok seyrek olarak az yoluyla (et ile deil) dorudan alnmas ile yumurtalarn gidip yerletii organa (ounlukla beyine yerleir) zg belirtiler de olabilmektedir. Dkda ounlukla halkalar grlr.
Kist hidatik: Ekinokokus granulosis veya ekinokokus multilocularis ad verilen parazitlerin insan bnyesinde sebep olduu hastalktr. Parazitin erikin ekli, ke119
di, kpek gibi hayvanlarda yaar. Belirtiler; kistler yerletikleri organa zel belirtiler yapar ve 20 cm. apa kadar byyebilir. ounlukla karacier ve akciere yerleir. Bazende beyin, bbrek, kemik gibi organlara yerleebilir. Akciere yerletiinde ate, ksrk, gs ars, kanl balgam ve hrlt yapar. Karacierde yerlemise, karn ars, bulant, kusma, sarlk ve karacier bymesi yapabilir. Emultiloklarisin yapt parazit hastal ise daha ar seyreder. Kistler daha kk fakat ok saydadr. Kanser gibi hzl yaylr. Operasyonu tehlikelidir. la tedavisinin de baars ok azdr (http//www.bebekhastanesi.com). Kist hidatik ameliyatla tedavi edilir.
2. Plasenta yoluyla bulama: Hasta olan annenin kanndaki parazit, plasenta ile bebee geer ve doumsal toxoplazmoz yapar. 3. Dier yollar: Kan, kan rnleri, balgam vs. ile. Toxoplazmoz eitleri Doumsal Toxoplazmoz: Bebek doutan salkl olup sonradan hastalk belirtileri gsterebilir ya da hastalk belirtileri ile doabilir. Belirtiler; salkl doan bebekte aylar, hatta yllar sonra yava yava epilepsi, hidrosefali, sarlk, alk, gz iltihab oluabilir. Hastalk belirtileri ile doan bebeklerde; ate, iltihap, sarlk, havale, beyinde kalsiyum kmeleri, iki gzde de kalp kas iltihab, solunum gl, bbrek yetmezlii, trombosit hcre saysnda azalmalar ve kanamalar ile kanszlk grlebilir. lm oran yksektir. Edinsel Toxoplazmoz: ounlukla belirtisizdir. Belirti olursa da blgesel lenf bezi bymesi ve imeleri, kas ars, dknt, gz iltihab ve pnmoni grlebilir. Okler Toxoplazma (Gz Toxoplazmas): Dou-
Toxoplazma: Toxoplazma bir parazit, toxoplazmozis de onun meydana getirdii parazit hastaldr. Toxoplazma doada farkl hayvanlarda farkl biyolojik ekillerde bulunur. Kedi barsanda da bulunan kist, dk ile atlp bulaabilir. Parazit bu kistlerle bular. Kistler lk ve nemli toprakta ok uzun sre canl kalabilirler. Bulama yollar (http//www.bebek-hastanesi.com); 1. Az yoluyla bulama (Pis etler ve kist ile bulam sineklerle): Kist ieren kedi dksna konan sinek, oradan uup ete veya dier besinlere konar; bunu da iyi piirmeden insanlar yerse bulama gerekleir. 120
tan ya da sonradan olabilir. Kk bebeklerde ve yenidoandaki doumsaldr. Byk ocuk ve erikindeki toxoplazma ise sonradan olmutur. Gz retinasnda iltihap, gz ii kanamalar ve krle neden olabilir.

Korunma: Etler iyi piirilerek yenmelidir. Besin hijyenine dikkat edilmeli, kedilerin slah ve alanmas salanmal, ev gibi kapal yaam alanlar bceklerden arndrlmaldr. Gebeliin ilk 3 aylk dneminde aktif enfeksiyon grlrse krtaj gerekmektedir. Elbise, yatak rtleri, araf ve amarlar iindeki uyuz hayvancnn lmesi iin yksek sda uzun sre ykanr ya da kuru temizlemeye verilir. amarlar yksek sda kurutulmal ve en yksek derecede de tlenmelidir. Gerek grlrse ailede tedavi kapsamna alnmaldr. YETERSZ VE DENGESZ BESLENME Vcudun bymesi, dokularn yenilenmesi ve organlarn almas iin gerekli olan besin elerinin dzenli ve yeterli miktarda alnmas ve vcudun ihtiya duyduu miktarda tketilmesi yeterli ve dengeli beslenmedir. Gerekli besinlerin yeterince alnmamas durumunda byme de gecikmeler olabilecei gibi organlarn yeterince grevini yerine getirememesi durumunda da yetersiz beslenme tablosu ortaya kmaktadr. Dengesiz beslenmede ise kiinin yemesine ramen, ya yediklerinin yanl piirilme teknikleri ile besin deerini kaybetmesi yada vcudun ihtiyac dorultusunda yememesi durumudur. Vcut sal iin yeterli ve dengeli beslenmek gerekmektedir. Yeterli ve dengeli beslenmenin prensiplerinden biri de az ve sk beslenmedir. Ayrca, hcrelerin ve organlarn salkl bir ekilde alabilmesi iin kan ekeTedavi: Doktor tedavisi gerektirir.
Uyuz: Yenge benzeri bir eklembacakl parazitin

yol at kantl bir deri hastaldr. Deri altnda yerleir ve yumurtlar. Bu parazit 0,4 mm boyunda, 4 bacakl ve yar kre eklindedir. Gnde 0,5 ile 5 mm. hzla derinin en stndeki boynuzsu tabakas iinde tneller aarak ilerler. Diisinin deri iinde at tneller, salglad toksinler ve antijenik yapsndan dolay kant ok fazla olur. Temas yoluyla bular. Hasta kiinin derisi veya kulland elbise, havlu, araf, battaniye vs. ile temas gerekir. Belirtiler; zellikle gece artan iddetli kant, parazitin deriye girdii yerde kzarklk, deri altnda at tnele bal, deride ince krmz izgiler, 12 mm.lik kk, krmz ve kabark kntlar yapar. Tneller kk st ocuklarnda grlmeyebilir. Ayrca kk bebeklerde, erikin ve ergenlerden farkl olarak avu ii, taban, sal deri ve yzde de lezyona rastlanabilir (http//www.bebekhastanesi.com).
121

Baln iinde bulunan toksik madde bebein sinir istemini etkiler. Nefes darl, ar fel, konumada, inemede glk gibi belirtiler grlr. Yetikin vcudu bu maddeyi kolaylkla kaldrabilirken ocuklar kolay atlatamamaktadrlar. DUYGUSAL NEDENLER Hastalk etkeni olan duygusal nedenler unlardr: stres, anne baba tutumlar, srekli hakaret edilmesi, kendine gvensizlik, depresyon, travmalar, anne baba boanmas, istismar edilme, yeterince sevgi ilgi grememi olma, fiziksel ihtiyalar dnda ilgilenilmeme, kardein doumu, anne babadan birinin ya da her ikisinin kayb, aileden ayrlma, reddedilme hastala neden olan duygusal faktrler iinde yer almaktadr. DZENSZ UYKU-YORGUNLUK HAL rinin daima belirli bir dzeyde kalmas gerekmektedir. Kan ekerindeki ini ve klarnda, ba ars, konsantrasyon gl, yorgunluk, uyku hali grlr. lk n olarak tanmlanan kahvaltnn zellikle byme dnemindeki ocuklar ile genlerin gnlk enerji ve besin eleri gereksinmelerine katksnn yannda, okul baars zerine de olumlu etkisi vardr. Erciyes niversitesi (E) Atatrk Salk Yksekokulu Beslenme ve Diyetetik Blm Bakan Do. Dr. Neriman nan (www.poplermedikal.com)a gre, gnlk be ya da daha fazla porsiyon sebze ve meyve, zellikle koyu yeil yaprakl ve sar sebze yenmelidir. Her gn, ekmek, tahl ve baklagil kombinasyonundan alt ya da daha fazla porsiyon tketerek kompleks karbonhidrat ve B grubu vitaminlerin miktar arttrlmaldr. Yeterli protein ve demir tketmek iin hayvansal kaynakl besinler, st yourt tketilmelidir. Ar proteinli yiyecekler, kabzla neden olmaktadr. Bunun yannda yeillikler ve meyvelerle birlikte yeterince sv almas da salanmaldr. Vitaminler blmnde de belirtildii gibi fazla vitamin, minarel ve ya alm da sal bozacak etkiye yol amaktadr. Anne st yerine mama ile beslenen bebeklerde obezite grlme olasl daha yksektir. 1 yan doldurmam bebeklerde bal zararldr. 122 Hastalklarn Bulama Yollar - Dorudan temas: Enfekte kiinin duyarl kii (konak) ile dorudan temasyla oluan bulama eklidir. rnek; cinsel iliki, pme, kan nakli, yaraya dokunma vs. Bu yolla; AIDS, Hepatit B, frengi (bel soukluu), sifiliz, vb. hastalklar bulamaktadr. - Dolayl temas: Enfeksiyonla bulam nesnelerle, mikrobun kiiye bulamasdr. * Hava ile bulama: Uzun sre akta canl kalabilen mikroorganizmalarn hava, toz veya damlackla duyarl kiiye bulamasdr. Damlackla yaylma; tkrk, balgam, burun, gzya svlarnn damlacklar halinde yaylmasdr. TBC (tberkloz-verem), grip, souk algnl, Dzensiz bir yaam tarz, ar yorulma, dinlenememe ya da dinlenmeme, gndz uyuyup gece uyumama, ge yatma, vcudun ihtiyac olandan daha az uyuma, uyuyamama uzun sre devam ederse psikosomatik hastalklara neden olabilmektedir. Yorgunluk ve uykusuzluk, dikkati younlatrmamaya ve srdrememeye, bir ie balamada isteksizlie, ii devam ettirmek istememeye, hrnlk ve huysuzlua neden olmaktadr. Ar yorulan bir ocuk ya szp kalacak ya da uykuya gemede zorlanacaktr. Dzensiz uyku ve yorgunluk kiinin yaam kalitesini ve geliimini etkilemektedir. AI VE HASTALIKLARDAN KORUNMA

ocuk hastalklarnn ounluu bu yolla yaylmaktadr. ksrp-aksrrken azn elle kapatlmas ve karda bulunan kiilerin yzne doru haprlmamas hava yoluyla yaylmay nler. * Aralar ile bulama: Enfeksiyonla bulam nesnelerle meydana gelen bulamadr. rnein; Hepatit A, enfekte yiyeceklerle; tetanoz, pasl ivi ve toprakla; yine ou hastalklar iyi sterilize edilmemi malzemelerle bularlar (airway, nazogastrik sonda, araf, giysiler gibi). * Vektr ile bulama: Baz mikroorganizmalar baz hayvanlarda geliimlerini tamamlayarak olgunlarlar ve insanda hastalk olutururlar. rnek; stma mikrobu, sivrisinekte (anofel cinsi) olgunlatktan sonra, sivrisinein sokmas sonucu insana geerek stma hastaln oluturmaktadr. Veba (fare), kuduz (kedi-kpek-fare), akcier kisti (iyi pimemi hayvan etleri) vektrlerle bulaan dier hastalklardr. -Pasif baklk: Doutan anneden plesenta yoBulac Hastalklardan Korunma Yollar Hastalklardan korunma, alanma ile olabilecei gibi alanma olmadan hastalklardan korunarak ve baklk sistemini glendirerek olmaktadr. Hastal geirerek vcutta o hastaln virsn tanyan antikorlar oluturmakta baka bir korunma yoludur. Bu yolla hastala kar baklk gelitirilebilmektedir. Hastalk mikrobu ile karlatnda baklk sistemi kuvvetli ise hastala kar vcudunda antikor varsa, kii hastalklardan Alar: A, vcuda enfeksiyon nedeni olan mikroorganizmalarn (bulac hastaln etkeni olan) suni yoldan sokulmas ve baklk sisteminin uyarlmas iin kullanlan maddedir. Bir hastaln etkeni olan virs veya luyla ve stle geer. Yapay baklk ise serum veya Immngloblinle salanr. -Aktif baklk: Hastaln geirilmesiyle oluan ve alarla elde edilen baklk bu grupta yer almaktadr. doal yollarla korunmaktadr. Ksaca hastalklardan korunma yollar yledir: a. Vcuda mikrobun deri ve mukozadan (derinin devam olan ve vcut boluklarn saran daha ince olan ksmdr) giriinin engellenmesi. rnein, tetanos mikrobunun vcuda girmesi iin vcut yzeyinde kesik olmas gerekmektedir. b. Vcudun savunma mekanizmalar: ltihap oluumu, atein ykselmesi ile mikrobun vcuda girmesine ramen antikor olumas ile hastaln meydana gelmesinin engellenmesi veya hastaln hafif atlatlmasdr. c. Doal diren: Tre, rka, genetie, bireye, yaa, hormonal veya metabolik deiikliklere bal direnlerdir. d. Edinsel (sonradan kazanlan) diren: bu da iki ekilde gereklemektedir.
123

bu oran daha dktr. Prematre bebekler 3.54 kilo olana kadar alanmaz m? Bebein doum tarts ar dk (1500 g altnda) olmad taktirde salkl prematreler normal bebeklerin a takvimine gre alanabilir. Alardan sonra 3 gn kesinlikle banyo yaptrlmaz m? A yerinde ar ilik ve kzarklk yoksa banyoya da engel yoktur. Ate ve grip gibi hastalklar srasnda a yaplamaz m? Hafif enfeksiyonlar, ishal vs. alara kesinlikle engel deildir. Ann hastal arlatrmayaca gibi, hastalk da ann tutmasna engel olmaz.
DBT (Difteri Bomaca Tetanoz) As

Karma a olarak bilinir. Bu ann HIB as ile birletirilerek yaplan 5li a formu retilmitir. ocukluk amikrop, laboratuar ortamnda zayflatlr, ldrlr veya toksinleri saflatrlr. Sonra enjeksiyon yoluyla ya da vcuda azdan damlatma yoluyla sokulur. Lkosit adl savunma hcreleri bu maddeler ile karlanca ona kar antikor (baklk maddesi) yapma yetenei kazanr. Daha sonra bu mikroplar vcuda girdiinde (mesela hastalkl bir kiiyle temas sonrasnda) nceden onu tanyan lkositler ve antikorlar bu mikroorganizmay bertaraf edebilir. te alamann esas budur. Buna aktif edinsel baklk diyoruz. Alamada ama hasta olmakszn hastalk yapan mikrobu tanyan hcre ve antikorlar vcuda rettirmektir. Hastalklar alamadan daha ar yan etkilere ve zarara neden olacandan alarn olas hafif yan etkileri gz ard edilebilir. alarnn en fazla yan etkisi olandr. Yan etkinin en byk ksm bomaca asndan kaynaklanr. Yan etkisi azaltlm hcreden arndrlm bomaca as da son yllarda lkemizde uygulanmaktadr. Ancak maliyeti ok daha yksektir.
Yan etkileri: Ate, huzursuzluk, a yerinde blgesel ilik ve ardr. Ate drcleri ile ate drlp ien blge, souk kolonyal pamukla kompres yaplarak rahatlatlmaldr.
Yaplma yeri: Kas iine enjeksiyon eklindedir. Bacak n yz 3 yan altndaki bebeklerde adele dokusunun en fazla olduu blgedir. Bunun iin 3 ya altndaki bebeklerde uyluk n yz tercih edilmelidir. Yedi yandan byk ve DBT as yaplmam bir
Primer alama: lk a dozlarnn yaplmasdr. Rapel: lk dozda baklk balatldktan sonra pekitirme amal tekrarlardr.
kimseye ilk kez Tetanoz as, Difteri as ile birlikte yaplr. Bomaca as yaplmaz. Difteri ve tetanozun (Td) ilk iki dozu birer ay arayla, 3. doz ise 2. dozdan 6 ay sonra uygulanr. 10 yl arayla hatrlatma dozlar uygulanr. Yenidoan tetanozundan korunma amacyla, tm gebelerin tetanoz alar kontrol edilmeli ve as eksik olanlar ve zellikle son 5 ylda hi tetanoz as olmayanlar mutlaka alanmaldrlar. Gebelikte tetanoz asnn yaplmas hem anne hem bebek iin ok nemlidir. Yaralanma sonrasnda yarann yeri ve ekli ile hastann al olup olmamasna gre a ile birlikte tetanoz serumu yaplmaldr. A, serumla birlikte ayn gn ama farkl yerlere yaplmaldr. 124
Alar hakknda sorular ve cevaplar

Alar ksr brakr m? Alarla yumurtalk veya testisler ve bunlar etkileyen hormonlar arasnda hibir etkileim yoktur. Ksrlk olabilmesi iin bu iliki olmaldr. Alara ramen hastalk geirilir mi? Her ann hastalklardan belli oranlarda koruyuculuu vardr. Baz alar hastalklardan %100 koruma salarken baz alarda

ocuk Felci (Polio) As
1- Oral polio (OPV), canl virs ierir. Azdan damla olarak uygulanr. 2- naktive polio (IPV), l virs as ierir, bacaktan kas iine uygulanr. Son zamanlarda a reticisi firmalarn ou ine formuna gemitir. ne formunda alamaya balayp azdan damla eklinde devam edilmesi de alternatif bir uygulama yntemidir. taycs olanlar, salk personeli ve diyaliz tedavisi olanlar. Bu kiiler de 0, 1, 2, 12. aylarda alanrlar.
Yan etkileri: Belirgin yan etkileri yoktur. A tekrar zaman: Yaplan aratrmalar ann
mr boyu baklk braktn gstermitir. Verem as
Yan etkileri: A srasnda mercimek byklnde beyaz bir kabart oluabilir. Bu kabart 5-10 dakikada sner. Ate yapmaz. A yerine 2 gn su veya alkol dememeli, ellenmemelidir. Haftalar sonra a yerinde sivilce gibi bir yara kar, sulanr, kabuklanr. Daha sonra da iz brakarak iyileir. Ancak bazen a yerinde iz olmaz. Bu durumda a tutmam olabilir. Test yaplarak (PPD testi) kontrol edilmeli, gerekirse a tekrarlanmaldr. Bazen de a reaksiyonu kk bir sivilceden ok daha byk bir cilt ii apseye dner. Koltuk altnda beze bile oluabilir.
Yan etkileri: Azdan verilen ann belirgin bir yan

etkisi yoktur. ne ekli ise a yerinde lokal bir etki yapabilir. Oral formdan sonra anne st dnda hibir ey iirilmemelidir.
Yaplma yeri: IPV kas iine enjeksiyon eklinde yaplr. OPV formu ise azdan damla eklinde yaplr.
Hepatit B As
Alanma Hepait Bden tek korunma yoludur. A takvimindeki uygulamann dnda; 1- Hepatit B taycs annenin bebeine doumdan hemen sonra hepatit B as ve serumu yaplmaldr. A 1, 2 ve 12. aylarda tekrarlanr. 2- Riskli bireyler: Ailesinde hepatit B hastas veya
Yaplma yeri: Sol omuz ba deri ii enjeksiyon

eklindedir. Ann koruyuculuu 5 senedir. 5 senede bir PPD testi yaplarak koruyuculuun srp srmedii kontrol edilmeli ve koruyuculuk srmyorsa a tekrarlanmaldr.
Kzamk, Kzamkk, Kabakulak (KKK) As Yan etkileri: lk 12 gn hafif ate yapabilir. A ye-
Tablo 10. Salk Bakanl 2007 A Takvimi Doumda 2. ayn sonunda 3. ayn sonunda 4. ayn sonunda 6. ayn sonunda 12. ay 16 - 24. ay lkretim 1. snfta lkretim 8. snfta BCG = Verem DBT = Difteri, Bomaca, Tetanoz Td = Tetanoz, Difteri Hepatit B DBT + HIB + Verem (BCG) + OPV DBT + HIB + OPV DBT + HIB + OPV Hepatit B Kzamk, kzamkk, kabakulak (KKK) DBT rapel + HIB rapel + OPV rapel OPV rapel + KKK rapel + Td Hepatit B I-II-III + Td + Kzamkk OPV = Azdan alnan ocuk felci as KKK = Kabakulak, Kzamk, Kzamkk Hib = Haemophilus nfluenza tip B
125

rinde hafif hassasiyet olabilir. 12 hafta iinde hafif bir krmz dknt ortaya kabilir.
Yaplma yeri: st kol arkas veya bacak n yzne

cilt alt enjeksiyon eklinde yaplr.
Yaplma yeri: Kzamk as gibi bacak n yz veya st

kol arka yze kas ii veya cilt alt enjeksiyon eklinde yaplr. Haemophilus nfluenza Tip B (HIP) As HIP as, haemophilus influenza tip bakterisinin oluturduu menenjite kar koruyuculuk salad halde ve HIBnin sebep olduu zatrre gibi ciddi hastalklara kar da korur. 5 yan dolduran ocuklar, bu bakteri, etkilemedii iin aya gerek kalmaz.
Zatrre (Pnmokok) As A yan etkisi: Blgesel ar, ilik ve ate yapabilmektedir.
A yaplma yeri: Kas ii enjeksiyon eklinde bacak

n yz veya kola yaplr.
Grip As
Ancak a ile korunmak dnda grip iin yaplacak ok fazla ey yoktur. retici firmalarn iddiasna gre 6 aylktan byk ocuklara grip as yaplabilir. Ancak her sene yeni bir grip virs ortaya kt iin her sonbaharda yeniden alama nerilmektedir. KAZALAR Kaza: Kurallara uymama, kurallar bilmeme, dikkatsizlik etme, nemsememe, aceleci olma, kiinin elinde olmayan d ortamdan kaynaklanan nedenlerden dolay beklenmedik bir anda meydana gelen, kiinin yada kiilerin saln bozan, yakn evresini de etkileyen ve ekonomik zarara da neden olan olaylara kaza denir. En sk grlen kazalar; trafik kazalar, i kazalar, ev kazalar ve spor kazalardr.
Yan Etkileri: Ciddi yan etkisi yoktur. Alanan ocuklarn % 0,5inde 38,5 dereceyi aan ate ve a yerinde hafif kzarklk, ilik ve scaklk grlebilir. Bu yan etkiler adan 24 saat sonra balar ve 2-3 gn devam eder. Kalc etkisi yoktur. ocukta allerjik reaksiyon gelitiyse a tekrar yaplmaldr.
Yaplma Yeri: Kas iine enjeksiyon eklinde uygulanr. Suiei As

Suiei as, a takviminde yer almamaktadr, olduka pahal bir adr. Bu a suieine bal olarak ge ortaya kan zona hastaln da nler.
Yan etkileri: A yerinde hassasiyet ve ok hafif bir

ate dnda bir yan etkisi yoktur. Trafik Kazalar: Kara ve yaya yollarnda meydana gelen kazalardr.
Trafik Kazalarnn Nedenleri unlardr (Somyrek,

1993): Aratan Kaynaklanan Nedenler: Lastik patlamas, teknik arzalar, eski aralarn kullanlmas, teknik olarak yetersiz olan aralarn trafie kmasdr. evreden Kaynaklanan Nedenler: Kara yollarnn uygun olmay, uyar iaretlerinin yetersizlii veya yokluu, geit ve park yerlerinin olmay, kaldrmlarn olmay, buzlanma, sis, ok scak veya ok souk havalardr. Src, Yaya ve Yolculardan Kaynaklanan Nedenler: Trafik kurallarna tam uymama, bilinsiz ve salksz ara kullanma, yorgunluk, uykusuzluk, ila, alkol ve uyuturucu kullanmak, sorumsuzluk, hz snrn gemek, kt alkanlklar ve hrs, dikkatsizlik ve ruhsal sorunlar, yaya geitlerini kullanmamak, kaldrm ve banketleri kullan126
mamak, yolda yrmek, yolda oynamak, ani yola kmak, trafik kurallarn inemek, srcye mdahale etmek, dikkatini datmaktr. Kazalar: eitli nedenlerle iyerlerinde meydana gelen ve ii saln tehlikeye atan kazalardr. ortamnn artlar, iilerin psikolojik durumlar, stres, kullanlan cihazlar i kazalarnda etkilidir. Ev Kazalar: Evdeki ara gerelerin neden olduu kazalardr. Spor Kazalar: Spor aktiviteleri esnasnda meydana gelen kazalardr. Somyrek (1993)e gre spor kazalar, spor dallarnn oalmas, spora ilginin artmas ile gittike artmaktadr. Spor yapmaya uygun olmayan yerlerin seilmesi, buralarda gerekli nlemlerin alnmamas ve spor esnasnda kontrol edilemeyen pozisyonlara girme, dme, arpma, arpma ve organlarn zorlanmas spor kazalarnn balca nedenleridir. Kazalarn nlenmesi in Ne yaplabilir? -Hangi durumlarda kazalarn ortaya kt tespit edilmelidir. -Kaza nedenleriyle ilgili halk bilinlendirilmelidir. 127
-Ara kullanmndan kaynaklanan kazalar nlemek iin aralar kullanm klavuzuna gre kullanlmaldr. -Elektrikli aletlerin, krlabilen ya da metal aletlerin evde ocuklardan uzak tutulmas gerekmektedir. -Trafik kazalarn azaltmak iin halka kurallar tantlmal, niin uyulmas gerektii belirtilmelidir. -Uyarlara ramen kurallara uymayan kiilere ynelik yasal yaptrmlar yaplmaldr. -Binalar salamlatrlmaldr. -Sportif aktivitelerde uygun mekanlar tercih edilmelidir. -ocuklarla ilgilenen kiilere nleme ve ilkyardm eitimi verilmelidir. -ocuklar ailenin kontrol altnda denize girmelidir. -Halkn kurallar iselletirmesi, polis yokken de kurallara uymas salanmaldr.
TUVALET ALIKANLII KAZANDIRMA

TUVALET ALIKANLII KAZANDIRMA ZAMANI ocuun Ya: Tuvalet eitimi, ocuun sinir sistemi, bzge kaslar zerinde denetim salamasna elverecek dzeyde gelitii bir dnemde balar. Daha nce dklamas zerinde hibir denetimi olmayan ocuk iin, imdi bedenin bu etkinlii zerinde bilinli denetim kurmaya ynelmek sadece yeni deil, ama ayn zamanda derin anlamlar olan bir yaantdr. Artk kakasn ve iini isterse tutup isterse brakyor olmas ona unu gsterir: Bedeninde ya da iinde uyanan gereksinimlerin, arzularn, eilimlerin klesi deildir, onlara kulak vermek zorunda olsa bile, eninde sonunda ne yapacana, nasl davranacana kendi bilinci karar vermektedir. Bu anal dnemden karlan zerklik duygusunun bir ynn oluturur (Dereboy, 1993, s.82). ocuun Kas Geliimi: ocuun tuvalet alkanln kazanmas iin mesane ve ans kaslarnn gelimi olmas gerekmektedir. ocuun bu kas geliimi iin zihinsel ve bedensel olgunluk gerekmektedir. ocuklar ortalama olarak tuvalet alkanln kazanma olgunluuna 2-3 ya arasnda ulamaktadr. Bu geliimde kaltm faktr nemlidir. ocukta Hazrm Sinyali: Tuvalet alkanl kazanmaya balayan, kendi bedeninde olanlar fark eden ve bedenini kontrol etmeye balayan ocuk tuvalet ihtiyac hissettii zaman ya da tuvaletini yaparken bir takm davranlar iine girmektedir. Bunlar: Yapmakta olduu faali128 yeti yaparken durma, evde kap arkas ya da kanepe arkasna gitme gibi belirtiler grlmektedir. Gven ve Hogr: Tuvalet alkanl kazanrken ocuk korku yaamaktadr. Kendi bedenine ynelik farkndalk artmakta ve ortaya bir rn kmaktadr. ocuk kakasn yaparken kendi kakasn grnce korku yaamaktadr. Ayrca ocuk yeni tuvalet alkanl kazanma aamasnda bazen anne ya da bakcsn tuvalete gtrp tuvaletini yapmamaktadr. Bu tr durumlar ocukta uzun bir sre byle devam edebilmektedir. ocuk bazen oyuna dalmaktadr ve tuvaletini altna yapabilmektedir. Bu tr durumlar esnasnda aile ya da bakmndan sorumlu kii ocua hogrl davranmal ve gven vermelidir. rnek Olma: Tuvalet alkanl kazanma srecinde ailenin ocua model olmas nemlidir. ocuk tuvaletini nasl yapacan, temizliini nasl yapacan sonra ellerini ykamasn modeller yoluyla daha rahat renmektedir.
Tuvalet Alkanl Kazandrma Aamalar: Tuvalette uygun ekilde durur. ocuk pantolonunun dmesini aar. Pantolonun fermuarn indirir. Pantolonunu indirir. Klotunu indirir. Tuvaletini yapar. Uygun miktarda tuvalet kad kopararak temizlenir. Ayaa kalkar. Klotunu eker. Pantolonunu eker. Fanilasn pantolonun iine yerletirir. Pantolonunun dmesini ilikler. Fermuarn eker. Tirtn pantolonunun stne indirir. Sifonu eker. Elini ykar. Tuvaletten kar. Tuvaletin kapsn kapatr.
IV. BLM
129
OCUKTA GRLEN UYUM VE DAVRANI SORUNLARI

ENUREZS (YATAA EME) Enrezis (enuresis, enrezi), tekrarlayc nitelik tayan istem d iemedir. ocuklarda sk, yetikinlerde nadir grlr. ocuk, 35 yalar arasnda idrarn gece gndz kontrol edebilecek olgunlua eriir. Bu yalardan sonra ayda en az iki kez gece yatan, gndz klodunu slatmas bir bozukluk olarak deerlendirilmektedir. Mesane kontrolnn olmay nedeniyle gece iemeleri drt ya snrn ayorsa, gndz iemeleri de yan doldurmu olan bir ocukta devam ediyorsa, bu durum enuresis olarak deerlendirilir (ztrk, 2004; Aydn, 2003). ocuun geliim sreci iinde idrar kesesini boaltmay renmesi drt aamada oluur. Birincisi, ocuk idrar kesesinin dolduunu alglar ve onu annesine belli eder (1-3 ya). kinci olarak idrar kesesini ksa srede boaltmay renir. nc olarak da dolu olan idrar kesesini boaltrken kontrol etmeyi renir (4-5 yalar.) Drdnc olarak idrar kesesi dolmasa bile istedii zaman idrarn yapabilmeyi renmesidir (zdoan, 1997). arman, Nuholu ve Ceran (2003, sf.154) tarafndan stanbul ili mraniye ilesinde bir grup okul ocuu zerinde yaplan aratrmada enrezisi olan 334 olgunun 196s erkek (% 58.7), 138i kz (% 41.3) olup, enretik olgularn % 55.9unun ailesinde yatak slatan birey mevcut olduu bulunmutur. Altn slatan ocuklarn ounluu bebeklikten beri hi tuvalet eitimi almad iin veya yetersiz ya da 131 baskc tuvalet eitimi nedeniyle alt slatmaya devam etmektedirler. Bu duruma birincil enurezis denir. ocuun altn slatma nedenleri arasnda zellikle geceleri altn slatyorsa ve ocuk bym olmasna ramen altn slatmaya devam ediyorsa beldeki omurlarda aklk olabilir. Bazen de anne ocua henz tuvaleti kontrol edebilecek kas-zihin-sinir olgunluuna gelmeden tuvalet eitimi balarsa bu ocuklar 4 yan gemi olmasna ramen altlarn slatabilmektedirler. Katlmsal olarak ocuun kas-sinir olgunluu ge olabilmektedir. Bu durumda da alt slatma 5-6 yalarna kadar devam edebilmektedir. kincil enurezis tablosunda ise ocuk alkanln kazanm fakat en az 1 yl sonra altn slatmaya tekrar balamtr. ocuk tuvalet alkanln kazandktan belli bir sre sonra altn slatmaya devam ediyorsa duygusal bir gerilim yaad dnlmelidir. Anne ocuk arasnda tuvalet eitimi esnasnda olumsuz bir etkileim yaanm olabilir. ocuk tepki olarak altn slatmaktadr. ocuun kendi kendini kontrol etme becerisi kazandrlmam olabilir, dolaysyla ocuk kendi bedenini kontrol edememektedir. Ya da ocukta stres oluturan baka problemler olabilir. Stres oluturan durumlar; kardein doumu, tanma vb. nedeniyle yer deitirme, hastalanma, aile yelerinden ya da yaknlarndan birini kaybetme, okulda srekli baarszlk, gvensizlik, arkada edinememe, ocuklar tarafndan dlanma, bakc deiiklii, anne babann boanmas olabilmektedir. Altn slatan ocuklarn anneleri (zdoan, 1997):

Epilepsi nbetleri gece iemelerinin nedeni olabilir. Ayrca bel omurlarnda doutan aklk olduu durumlarda ocuk altn slatmakla birlikte belinden aasnda bulunan sinirleri hissetmemekte ve dolaysyla fel grlebilmektedir. Gece/gndz iemeleri olan ocuklarn uykular ok derindir. Derin uykuda idrar torbasnn bzc kaslar gevemekte ya da iten gelen ieme uyarlmas, ocuu uyandrmaya yetmemektedir. Bu ocuklar ertesi gn uyannca hibir ey hatrlamamaktadrlar. Bu durum hatal tuvalet eitimlerinde grlmektedir. ocuk kendi bedeninden gelen uyaranlar alglamamakta ya da yanl anlamaktadr. Yukarda saylan bedensel nedenler ve gevek tuvalet eitimi dnda, yataa ieme, byk ounlukla ruhsal nedenlere balanr. Daha dorusu, yapsal yatknlk ve uyku derinlii gsteren ocuklarda ruhsal etkenler kolayca gece iemelerine yol amaktadr. Gerekten, ruhsal etkenlerin nemli pay olsa da, yataa ieyen ocuklarn hepsi uyumsuz ocuklar saylamazlar. Bu ocuklar iinde ar davran bozukluu gsterenler olduu gibi, ok uyumlu olanlar da vardr. Bunun iin, ilkokul anda srp giden gece iemelerinde, nce bedensel nedenlerin incelenip, ayklanmas doru olur. ocuk doktorunun muaye* ok alan, ocua ayracak zaman olmayan anne, * Kendine gvensiz sorumluluk almaktan korkan anne, * ok titiz, kuralc, sk temizlik eitimi uygulayan anne olarak snflandrlmaktadr. Gece idrara kma ve zellikle tuvalet terbiyesini alm bir ocuun tekrar gece altn slatmaya balamas, kilo kayb, byme gerilii ve cilt enfeksiyonlar ocuktaki eker belirtileri arasndadr. Bu nedenle ocuun tbbi muayeneden geirilmesi gerekmektedir. Yatan slatan ocuklarn aileleri ve akrabalarnn yarya yakn bir blmnde ocukluk yalarnda ayn durumun bulunduu saptanmtr. Bu bulgu, yataa iemede birok etken arasnda ailesel bir yatknln varln gstermektedir. Ayrca gece iemelerinin kk bir blm (% 5i) bedensel hastalklar sonucu ortaya karlar. Bbrekte ve boaltm yollarndaki doutan bozukluklar, idrar yollarnn yanglar balca nedenler arasndadr. 132 nesinden geen ocuk, daha sonra ocuk Ruh Sal Blmne gtrlmelidir. Korkulardan, rseleyici yaantlardan, ameliyatlardan sonra da gece iemeleri balayabilir. kinci Dnya Sava srasnda, bombalanan Avrupa kentlerinde, ocuklarn ok sklkla yataklarn slatt gzlemlenmitir. Bunun gibi, allmadk dayak ve cezalardan sonra balad da sk olur. Anne babann ocuu evde brakp yolculua kmasnda, yani ayrlklarda da iemeler sklar. Kzp fkelenen kimi ocuklarn odann ortasna iemeleri de bunun bir saldrganlk arac olarak kullanlabildiini kantlar. Anne baba yatanda yatan, yedirilen, giydirilen, baka bir deyimle, olgunlama olana verilmeyen ocuklarda da ieme sktr ve uzun srer (Yrkolu, 2003). Enrezis, ounlukla ergenlik ana kadar kendiliinden geer. % 1 orannda da yetikin aa kadar devam eder (ztrk, 2004).
Yaplmas Gerekenler
Enrezis, birok nedenle ortaya kan bir durum olduu iin saaltmnda deiik yntemler kullanlmaktadr. Enrezisin organik, biyolojik veya psikolojik bir ne-

deni olduuna karar verilmeli, buna gre saaltma balanmaldr. nce aileye danmanlk yaplmal ocuun iemesine kar ailenin duygu, dnce ve davranlar incelenmelidir. rnein, fke, usan, utan duyabilirler ve ocuu cezalandrr, utandrr, kardeleri, arkadalar ile kyaslayabilirler. Baz aileler tam tersine enrezisi destekler bir tutum iine girebilirler. ocuu bezler ve sabahleyin bezini deitirirken per severler. Her iki tutumun da zararl olduu; cezann da sevecenlikle dllendirmenin de doru olmad aklanmaldr. Sabrl ve anlayl bir yaklam, sorunun daha ksa srede zmn salar. Azarlanp ayplanan ocuklarda, aalk duygusu geliir. Sertlik ve utandrc cezalar, belirtinin uzamasna neden olur. ocuu aalamak, azarlamak, dier kardelerle veya ocuklarla mukayese etmenin ocuk zerinde "kendini olumsuz, deersiz, beceriksiz alglama ve sululuk duygusu, aalk kompleksi gelitirme" gibi olumsuz sonular, dk benlik saygs kiinin tm sosyal ilikilerine yansyarak yaygn bir etki alan oluturur. ocuun arkada ilikileri, okul baars, uyum dzeyi enrezisten nasibini alabilir. zellikle yedi yandan nce, ocuun, gecede bir iki kez ie tutulmas yararl olabilir. Uyku derinliini azaltan ve sidik torbasn bzc etki yapan bu ilalarn, drt ile alt hafta boyunca uygulanmas gece iemelerinin yzde 70-80'inde etkili olmaktadrlar. la brakldktan sonra da kazanlan alkanlk bozulmamaktadr. Enrezis problemine yaplabilecek en yararl yaklam danmanlk hizmetidir. Danma hizmetinin zelliklerini iki genel balk altnda deerlendirmek mmkndr. Yaklamlardan birincisi ocuun korkular, kiilii ve kayglarna younlatrlm olan psikolojik tedavi srecini ierir. Bu yaklamn amac, ocuun kiilik boyutunda yaad zorluklarn stesinden gelindii takdirde ieme probleminin de ortadan kalkaca esasdr. Danmanln esas alnd ikinci yaklam ise enrezis probleminin kendisidir. Bu yaklamda danman, ocuu ve aileyi cesaretlendirme noktasn hedeflemitir. Genel davran teknikleri kullanarak ocuun kendine gvenini salamak ve sululuk duygusundan arndrmak amacndadr. Danman, ocukla anlaarak belirli davran izelgelerini kullanmaya ikna edebilir. Gece iemelerinde kullanlabilecek haftalk davran izelgesi Tablo-11de grlmektedir (ztrk 2004, Yrkolu 2003). Tuvalet Eitimi Enrezisin ortadan kaldrlmasnda ocua verilecek tuvalet eitimi ok nemlidir. Ailenin tuvalet eitimine yaklam kadar ocuun durumu da etkilemektedir. ocuun kayg durumu, zgveni aileyle olan ilikisi nemlidir. Tuvalet eitimine balamak iin ocuun 2 yan doldurmasn beklemek daha faydaldr, nk tuvalet eitiminin sorunsuz verilmesini ve ocuun tuvaletini renme sresinde etkilidir. Tuvalet eitimi srecinin o-
133

Tablo 11. Alt Islatma Takip izelgesi
sim: Tarih (1 haftalk sre)
Haftann Gnleri Kuru geceler Islak geceler Haftalk Toplam
Pazartesi
Sal
aramba
Perembe
Cuma
Cumartesi
Pazar
Glen Says Alayan Says
Yz
dlm:
Yz
cukla bakcs arasnda bir g denemesi haline dnmeden gereklemesi nemlidir. Baz ocuklar psikolojik anlamda eitim almaya hazr olmayabilirler. ocuk tuvalete oturmaya diren gsterebilir, tuvalet sandalyesine oturmak da istemeyebilir. Bu durum ocuun psikolojik anlamda hazr olmaynn tipik bir gstergesidir. natlamadan biraz daha beklemek ocuk ve aile-ocuk ilikisi asndan yararl olacaktr. Altn slatan ocuklarda ie yarayan bir baka yntem de ocua kendi davrannn kontroln kendine vermek iin gece altn slatt zaman sabah kalknca tutulacak ve zerine tarih atlan bir deftere slatt zaman bulut, slatmad zaman gne resmi izmesidir. Bu yaklam kullanmaya balamadan nce ocuun ka gn arayla altn slatt tesbit edilmelidir. Ve sonuta verilecek dl konusunda ocukla batan konuulmaldr. Birer haftalk srelerle dllendirme yaplabilir. Haftann her gn altn slatyorsa altn slatmad ve bir gne elde ettiinde dllendirilebilir. Daha sonraki hedef haftada iki sonra ve bu sre altn slatmayncaya kadar devam eder. ENKOPREZS (DIKI KAIRMA) ocuk kakasn tutma ve brakma ilevini kontrol edebilecei yaa gelmi olmasna ramen istemli ya da istem d olarak kakasn uygun olmayan yerlerde brakma olarak belirlenen bir bozukluktur. Dier bir ifade ile iki 134
yandan byk ocuklarda dk kontroln salayamama durumudur. Enrezis'e gre daha ender olmakla beraber, duygusal adan daha ciddi bir problemin gstergesidir. Yetersiz ve gevek eitimin sonucu dk kontrol alkanl kazanlmam olabilir. Buna birincil enkoprezis denir. Ayrca dk kontrol kazanldktan bir sre sonra herhangi bir sebep, stres nedeniyle dk kontrol bozulabilir. Buna da ikincil enkoprezis denir. Bu durum, sonradan balayan yataa ieme gibi, genellikle ruhsal etkenlere bal olarak ortaya kar. Yeni bir kardein doumu, anneden ayrlk, korkutucu olaylar, hastaneye yat, anaokuluna gidi gibi tedirgin edici durumlar ocukta gerilemeye yol aar. Bu ocuklarn annelerinin, temizlik ve titizlie nem verileri ve cezalandrc tutumlar zellikle belirgindir. ocuun dklama eitimi ok baskl bir yntemle uygulanmtr. Bir bakma ocuk, bu davranyla, hem annesinin ilgisini ekmekte hem de ona bakaldrmaktadr. Okula giden kimi ocuun, btn gn dksn tutup da eve dnte kilodu kirletmesi sk grlen bir durumdur. Bu gzlemler, dk karmann, kaln barsakta bir bozukluktan ileri gelmediinin en ak kantdr. Dklamann, yalnz evde sorun olmas da, ocuun annesiyle arasndaki bozuk ilikiyi gsteren bir ipucudur. Gerekten, dklarn tutamayan ocuklarda pek ok uyumsuzluk belirtisi gzlemlenir. Bunlar genellikle yalarndan kk davranan ocuklardr. evreye ve okula uyumlar yetersiz,

arkada ilikileri ya kstl ya da bozuktur. Baml ve inatdrlar. Aktan saldrgan olamaz, ama tepkilerini dolayl yoldan gsterirler. Bu ocuklarn anneleri, titizlikleri ve baskc olular yannda, tedirgin ve ev ilerinden yorgun dm kadnlardr. Bir blm, kocalarnn uzakta oluu nedeniyle evin tm ykn omuzlamak zorunda kalmlardr. Ruhsal bkknlk ve kknlk belirtileri gsterirler. Btn skntlarn, dksn tutamayan ocua yneltirler (Yrkolu 2003, ztrk 2004). sabrla yaklamaldrlar. Tuvalet eitimi srasnda rselenmi olan ocuklar yetikinlik yllarnda pasif, giriimcilikten uzak yetikinler olurlar. Kendini gerekletirme, yeteneklerini tam olarak kullanma ve kendini gelitirme olaslklar dk, yaratclktan uzak, silik ve boyun eici bireyler olarak varlklarn srdrrler. "Dk benlik algs" gelitireceklerinden ounlukla baarsz olacaklardr ve yapabildiklerini deil yapamadklarn dnerek, baarsz olacandan korkarak yaamlarn srdrrler. TIRNAK YEME Trnak yeme alkanl ocuklarda istem d gerekleir. Duygusal durumla ilgilidir. Genellikle alt yalarndan sonra balar. Trnak yiyen ocuklar genellikle tedirgin, kaygl ve gergin ocuklardr. Trnak yeme alkanl, genellikle titiz, kuralc kiilik zellikleri gsteren ana babalarn ocuklarnda daha sk grlen bir davrantr. Trnak yeme ortalama 5 yalarnda balar. Kartal (2002)a gre trnak yemenin nedenleri; znt ve sknt duygular, Gerilim ve kayg duygular, fke ve saldrganlk duygular, Korku, Deersizlik, gvensizlik duygular Aile ii iletiim sorunlardr. Sk denetleyici, bask ve disiplini kat olan, kuralc ana babalarn ocuklarnda daha sk grlr. ocuklarn kendi halinde yaamasna, gevemesine yeterince imkan tanmayan ailelerin ocuklar risk altndadr. Byle anababalar, ocuklarnn doalln, ocuksu ynlerini yaramazlk olarak deerlendirir. Bu ana-babalar da kendileri olaylar karsnda abuk gerilir, tedirgin olur ve geveme becerileri gelimemi kiilerdir. Toleransl ve kabul edici aile ortamlar ise trnak yeme gibi dier davran problemlerinin daha az yaand aile ortamlardr. Trnak yeme alkanl renilmi bir davrantr. Aile iinde trnak yiyen bir modelin ocuk tarafndan taklit edilmesi de bir etken olabilir. Modelin trnak yeme davran sonucu evresinden ald geri bildirimleri gren ocuk ilgi ekmek iin trnak yemeye balar. Trnak yeme, bu durumdan baka trnak evresi veya trnan kendisinde olumu bir 135
Yaplmas Gerekenler
Enkoprezis, ocuu utandran, benlik saygsn zedeleyen, sosyal yaamn, arkada, aile ilikilerini bozan bir belirti olduundan saaltm byk nem tar. Enreziste olduu gibi enkopreziste de ila tedavisi, aileye danmanlk, psikoterapi, davran tedavisi yntemleri kullanlmaktadr. Dksn tutamayan bir ocukta, ncelikle aile tutumlar dzenlenerek basklarn kaldrlmas, ar titiz tutumdan kanlmas salanr. Ailenin ocukla olan ilikisi olumlu hale getirilmelidir. Ceza ve daya brakarak kesin bir tutumla ocuun gnde -drt kez, belirli aralarla, tuvalete oturmas salanmaldr. Yemeklerden sonra barsak almas hzlandndan, bu saatlerin seilmesi daha uygun olur. ocuk dirense de, anne soukkanl ve kararl tutumunu srdrmelidir. Buna uymazsa, oyuna kamayaca veya TV izleyemeyecei sylenerek ocuk dzene girmeye zorlanmaldr. Bu yolla, okul ncesi ada, eer annenin tutumu ok kat deilse, ksa srede dklama dzeni salanabilir. likilerin ok bozuk olduu durumlarda ailenin ocuk Ruh Sal Blmne bavurmas gerekmektedir (Yrkolu, 2003).
Hatal Tuvalet Eitiminin Olas Sonular (Enrezis ve Enkoprezis iin)

Tuvalet eitiminin balad dnem ocuun zihinsel olarak gelitii, yryp kotuu, kendi bireysel zgrln ilk kefettii bir dnemdir. ocukta bireysel zgrln, otonomi duygusunun fark edilmesi ocuk iin nemli bir haz kayna olmaktadr. natlk dnemi olan bu dnemde ocukla inatlap onun inadn krmak ya da tuvalet eitimini en ksa zamanda gerekletirmek iin ocuu zorlama ve ocukla inatlama ocuun kiiliinde ciddi izler brakr. Geceleri yatana karan, gndzleri oyuna dalp altn kirleten ocukla ilgilenmek gerekmektedir. Anneler ar kayg ve endieye kaplmadan,

problemin (kedi trna, rselenme gibi) koparlarak zlmesi ile de balayabilir. Ayrca renilmi olan trnak yeme davran ocuun skntl, bunalml, gergin ve kendince aresizlik yaad durumlarda ocuun kendisiyle megul olmasna frsat salayarak, ocuu bu duygu durumlar iindeyken avutucu bir rol stlenir. Bylece sadece renilmi bir davran olarak tekrarlanmas olasl dnda, bir de ocua zor durumlarnda teselli verici bir ara, bir davran biimi olarak yerleir (Yavuzer 2000). Trnak yeme bir gvensizlik belirtisi de olabilmektedir. Srekli azarlanarak eletirilen kskanlk (karde kskanl), yeterli ilgi ve sevgi grmeyen ocuklar sknt ve gerginlik yaayacak, trnak yemeye balayacaklardr. Anne baba geimsizlikleri, anne babann sk sk kavga etmesi gibi ailevi sorunlar ocuklarda trnak yeme gibi davranlara neden olur. Ayrca ar derecede kollanan, korunan ocuklarda trnak yeme asndan risk grubundadrlar. Yann stnde sorumluluk verilen ocuklar da trnak yiyebilmektedirler. Trnak yeme; gerilim, sknt ve saldrganlk duygularnn aa vurulmad durumlarda ocuun kendine ynelik saldrgan drtsnn bir belirtisidir. ocuun karlat korkulu durumlar, endieler, yalnzlk ve aalk duygusu, arkadalarnn ilgisini kaybetme korkusu da trnak yemeye yol aabilir. Trnak Yeme Nasl nlenir? Trnak yeme durumu ocuun yakn evresini endielendirir. Ve ocuk, yapmamas iin srekli ikaz edilir. Bu davran geici bir durum olabilir ama ocuun trnak yemesine yaplan ikazlar ve tehditler bu davranta kalcla yol aabilir. Bunu nlemek iin ocuu tehdit ve ikaz etmemekle birlikte ocuun ilgisini ekecek etkinliklerle uramasn salayarak ocuu mutlu etmek gerekmektedir. Ayrca ocuun trnak yemesine neden olan stres yaratan faktrlerle ortadan kaldrlmal ya da minimuma indirilmelidir. Arkada ilikileri gelitirilmeli, psikolojik rahatlama salayaca etkinliklerle uramas ynnde desteklenmeli, sosyal-kltrel faaliyete katlm salanmaldr. Birok davran problemlerinde olduu gibi trnak yemede de trnak yeme davran grmezden gelinmelidir. Aile otoriter ise tutumunu gevetmelidir. ocuk korku kayg yaratacak durumlardan uzak 136

tutulmaldr. Kk ocuklarn kayg ve korku verici televizyon filmlerini izlemeleri ve kavgal olaylarda bulunmalar sakncaldr. Heyecanl anlarda ocua sakz inetmek, sinema-televizyon seyrederken azn ineyebilecei bir eylerle megul etmek ya da eline megul olabilecei bir ey vermek trnak yemenin yerine geebilecek etkinlik olabilir. Trnak yeme davran bir alkanlk deildir ve isteyenler kolaylkla brakabilirler. Alkanl brakmak isteyen ocua yeterli gven verilirse ocuk daha ok aba harcayabilir. PARMAK EMME Parmak emme ocuklarn anne karnndayken rendikleri bir davrantr. Doumdan sonra bebek bildii bu davran sahip olduu emme refleksinin de etkisiyle devam ettirmektedir. Parmak emme ortalama 3,6-4 yana kadar normal olarak kabul edilebilmektedir. Bu yatan sonra ocukta bu davran kalc hale gelebilmektedir. Davran problemi olarak kabul edilmesi iin bu davrann 4 yandan sonra da grlmesi gerekmektedir. 0-1 ya aras ocuk parman ounlukla emmektedir. zellikle uykuya dalarken parman emmeye bavurmaktadr. ocuk 2 ya dolaylarnda anne babadan gelen tepkilere de bal olarak emme davrann arttrmaktadr. Srekli parmak emme ocuun yaad duygusal bir atmann gstergesi de olabilmektedir. ocuk rahatlama yoluyla daha nceden bildii ve gvende olduu zamanlarda rendii bu davran yapmaya devam etmektedir. Kartal (2002)a gre parmak emmenin bir uyum ve davran bozukluu olarak ortaya kmasnn sebepleri; * lgisizlik, * Sevgi eksiklii, * Gvensizlik, * Anne-ocuk ilikisinde yaanan sorunlar, * Aile ii sorunlar, * Karde kskanldr. Parmak emme, karlanmam ihtiyalardan da kaynaklanabilmektedir. Emme ihtiyac giderilen bebeklerin bir davran sorunu olarak parmak emmelerinin daha seyrek olduu grlmektedir. Parmak emmede kzlar ve 137 zellikle biberonla beslenen bebeklerte, stn * Memeden birden bire kesilmesi, * Memeden zorla kesilmesi, * Huzursuz aile ortam, * Ar hogr, * Temel gven duygusunun gelimemesi, * Karde kskanl, * Kayg, * Duygusal travmalar ve sevgi, * ocua ynelik ilgi ve sevgi eksiklii. * evre kaynakl kzgnlk ve sknt durumlar olabilir. erkeklerin oran ayndr. ocuklarda emmenin normal kabul edildii oral dnemin sonu olan 18. ayda parmak emme sklamaktadr. Bu davrann 3,5-4 ya dolaylarnda kendiliinden ortadan kalkmas beklenir.
Nedenleri:
* ocuun 1,5 yana kadar emme ihtiyacnn giderilmemesi. * Memeden erken kesilmesi,
ksa srede bitirdii iin emme ihtiyac tam olarak giderilememi olur. Ayrca biberon ya da memenin ok erken veya birdenbire ve zorla kesilmesi de parmak emmenin nedeni olabilir.
Ne yaplabilir?
Parmak emme davranna kar ailenin yapabilecekleri; * Davrann nedeni bulunur ve ortadan kaldrlr. * Kardein doumuna kar ocuk hazrlanr. * Emme davran grmezden gelinir. * Tutumlar dzenlenir. * Duygusal adan rahatlamas salanr. * Cezalandrmaktan kanlr. * ocua parmak emme dndaki zamanlarda ilgi gsterilir. Spora, sanat eitimine ynlendirilir. Ailece gerekletirilecek etkinlikler dzenlenir. YALAN SYLEME Yalan sylemek herkese ayplanan bir davrantr. Fakat onlar bile yalana bavurabilirler. Bakasn bilerek aldatmak amacyla sylenen yalanlar kk grnseler de gerek yalanlardr. Yalann ok sylendii bu ortamda, ocuklar yalandan uzak tut138

mak gtr.
ocuklarn Yalan Sylemesinin Nedenleri Nelerdir?

* Anne babann kendilerinin ocua yalan sylemeleri. rnek: Gezmeye gidiyoruz deyip doktora gtrmeleri. * Anne babann masumane ekilde ocua yalan syletmeleri. rnein: Telefonda kendisinin evde olmadn syleten bir baba. * Anne ya da babann kendi yalanna ocuu ortak etmesi ve sonucunda ocua azn sk tutmas karsnda vaatte bulunmas. * ocuun zlemini dile getirmesi. rnek: Babasz bir ocuk kendini babal olarak tantabilir. * Annenin ocuun yann stnde beklentide bulunmas sonucunda ocuun anneye yok demesi. * Ailenin sevgi desteinden yoksun olmak. * Kendini savunma. * ocuun kaybettii ilgiyi tekrar elde etmek iin yalan syleyerek kendini acndrmas. * ocuun cezalandrlma korkusu. * ocuun annebabasnn beklentilerini karlayamamas. * Anne-baba-ocuk arasndaki gvenin sarslmas. * Doru sylemek iin ocua bask yapmak ve ocuk doru sylediinde cezalandrmak. Bunun sonucunda ocuun gerei syledii zaman bana i atn grmesi. SALDIRGANLIK Problemlerin zerine gitme, bir ii baarma, bu durumda bu tarz saldrganlk olumlu bir davran olarak grlmektedir. Fakat gereksinmelerin evre tarafndan engellenmesi, enerjinin ve saldrgan duygularn birikmesine, bu da kzgnlk, kin, nefret, etrafa zarar vermeden holanma, sadist duygularn ortaya kmasna neden olur. zdoan (1997), saldrganla neden olan anne tutumlarn yle sralamtr; * Boanm olduklar elerine kar kzgnlklarn 139

stesinden gelememi olmalar, * Erkek ocuklarn babalarnn bir modeli olarak grme, ocuklarnn kt davranlarn babalarndan, iyi davranlar kendilerinden aldklarn dnme, * Annenin eitimindeki tutarszlk, * ocuu ihmal etme ya da ihmal ettii duygusunu yaadktan sonra martma, * Erkek ocuu boanm olduu einin yerine koyma. ocuun ilk zamanlardaki fkeleri saldrgan bir ekle girmeyip, barmak, tepinmek eklinde belirir. Sonralar daha hrn ve zararl bir ekil alabilir. Dnsel biimdeki fke ise ocukta en son grlmeye balar (Gvsa, 1998, s. 57). ocuklar bir eye kzdklarnda, ana babalar gibi kzgnlklarn da vururlar. Eer anne babalar kzdklarnda, birbirlerinin sa solu datmak gibi fke nbetlerine gz yumuyorlarsa, ocuklarn da ayn davranlar sergilemeleri doaldr (Salk, 1989). 14- Erikinlerle srekli atma iindedir. 11- Davranndan utansa bile yinelemekten kendini alkoyamaz. 12- Cezalardan hi etkilenmez veya bir sre etkilenmi grnr. 13- Ruhsal sorunlarn davranlarna aktarrlar. Evde, evrede ve okulda durmadan sorun yaratr. alr. 8- Tepkileri lsz ve durumla orantszdr. 9- fkesini yenemez. 10- Hep kendini hakl karma eilimindedir. 3- likileri gergin ve srtmelidir. 4- Parlamaya hazrdr, kavgacdr. 5- Durmadan kurallar iner; sk sk ceza grr. 6- Anne baba, retmen ve genellikle byklere kar gelmeye eilimlidir. 7- Olaan anlamazlklar bilek gcyle zmeye
Saldrgan ocuun zellikleri:

Erkek ocuklar daha saldrgandrlar. Anlamazlkla1- Ruhsal sorunlar nedeniyle, yatlar ve genel olarak evresiyle uyumlu ilikiler kuramaz. 2- Ar geimsizdir. rn dverek zmeye eilimlidirler. Kz ocuklar ise ounlukla az kavgasn tercih ederler. Kii saldrganl doutan getirir. Eitim ile saldrganl yumuatr ve olumlu ynlere aktarr. Beden gcnn, kavgada deil, sporda kullanlmas gerekir. nsan iindeki saldrganlk eilimini yceltir. Beenilme, baar kazanma, ynetme, ortaya bir yapt koyma, topluma yararl olma gibi abalar hep bu saldrgan gcn toplumsal olarak kabul edilmi hale dnmesidir. ocuk, iinden gelen saldrganl nceleri olduu gibi da vurur. stekleri engellenen ocuk, daha bebekliinde fke tepkisi gsterir. Alar, tepinir, altn slatr, terler, soluunu tutar, morarr, kusar. Yrmeye baladnda, atarak, vurarak, srarak, yere yatarak saldrganln boaltr. Bazen de da vuramad dmanca duygular kendisine yneltir, ban duvara vurur. ocuk, gven duygusu gelitike ve zihinsel olarak olgunlatka beklemeyi ve tepkisini dizginlemeyi renir. Gereksinimleri doyurulduka sakinleir. ocuk, daha 140
az tepkiyle de isteklerinin karlanabildiini renir. Bakaldrma yerine, uysal davranmann, kendi yararna sonulandn grr. Kendisine sevgiyle yaklaldka, bu sevgiyi srdrmek amacyla, kendi kendini kstlamaya balar. Bir yandan da saldrganln oyuna aktarr; bastrmak zorunda kald drtlerine boalm alan salar. Anne baba tutumlaryla birlikte saldrganla neden olan baka faktrler de vardr. Bunlar:
1. Kendi kendini srma. 2. San yolma. 3. Ban duvara vurma. 4. Kendi canna kymaya kalkma. 5. evreye zarar verme davranlar grlr. Dtan gelen basklar orannda ocuun tepkileri
1. ocuun saldrganlnn kstlanmas sonucunda ocukta gerginlik olumas. 2. ocuun saldrganlktan korkmay renmesi. 3. Kendini savunma amal olsa bile saldrganlnn engellenmesi ve sonunda fke birikimi olmas. 4. Kendi fkesinden korkma sonucunda ocuun tamamen ie kapanmas ya da ar ve kontrolsz saldrya gemesi. 5. ocuun uygun yollarla saldrganln boaltamamas, bunun sonucunda kendisine ve evresine zarar vermesi. Saldrganl engellenen ocukta; 141
deiir. Dtan gelen bask ve kstlamalar ne denli byk olursa, ocuun tepkisi de o denli gl olur. Dayan ok kullanld evlerden saldrgan ocuklar kar. Kendini anne baba karsnda gsz bulan ocuk, tepkisini evrede ve okulda arkadalarna saldrr. Gvensiz ocuun saldrganlnn altnda gvensizlik yatmaktadr. Aileden iyi bir davran grmedii ve evreden de grmeyeceini dnd iin ilk tepkisi saldrmak olur. Bakalar saldrmadan, ilk saldry kendisi yapar. Kendi grmedii hogry, bakasna gsteremez. Doyumsuzdur ve sevilmediine inanr. zsaygs dktr. Temelde gsz olan ocuk kabadaylk gsterileriyle kendini gl olduuna inandrmaya almaktadr. kendinden zayf olan bakalarna yneltir. Evde kardelerine,

le, itildii ve sevilmedii sonucuna varr. Yani ocukta sululuk duygusu geliir. Olumsuz davranlarn, aileyi snamak iin kullanr. Daha ok tepki grdke, sevilmedii duygusu iyice pekiir. Cezalandrldka bu sululuk duygusu, bir sre iin yatr. Artk suunu demitir ve yeni bir saldrgan davrana hazrdr ve en ksa srede bunu gsterir. Anne baba tutumlar saldrganl etkilese bile ocuktan kaynaklanan saldrganlk nedenleri de vardr. rnein; beyin rselenmeleri. Bu ocuklar ounlukla drtsel olarak saldrganlk gsterirler. KORKULAR Korku, canllarn, grnen ve grnmeyen tehlikeler karsnda gsterdikleri doal bir tepkidir. Korku, canly uyaran ve kendini savunmasn salayan yararl bir mekanizmadr. Canl, kaarak, saklanarak, gerektiinde Kurallar inemek, vurmak, krmak, byklere kar gelmek, onda geici bir gllk duygusu yaratr. Kendinden kklere kar acmasz, kendinden gller karsnda kukulu, sinmi ve eziktir. Saldrgan ocuklar ayn zamanda drtlerini dizginlemeyi renmemilerdir. Anne baba tutumu ok sert ve hogrszdr. ocuk annebabaya kar biriken fkesini ev dnda aa vurur. Evdeki eitim ok tutarszsa ocuk neyin doru, neyin yanl olduunu renmekte glk eker. Bu nedenle toplumsal kurallar benimseyip kurallara uygun davranamaz. * Byk hayvanlar, Gevek disiplinle yetimi bir ocuk da saldrgan olabilir. Kendisine snr konmad iin, kurallara uymak yerine, herkesin kendisine uymasn bekler. Drtlerini kontrol etmeyi renemez ve iindeki saldrganl drtsel olarak iinden geldii gibi ortaya koyar. * Elektrik sprgesi, Saldrgan ocuun aile ve evrede sevgi yetersizliiyle birlikte kat cezalar ve srekli anlayszlk da eklenince sua itilme olasl artar. Aile ortamnn salksz oluu, daha ok kk yatan, ocuun saldrgan tutumu benimsemesine yol aar. Saldrgan ocuk; sevilmek, benimsenmek gereksinimlerinin karlanmadn grerek umudunu yitirir ama bu istek ve gereksinimler bilin dnda etkisini srdrr. ocuk kendisindeki bir kusur ve eksiklik nedeniy142 * Hrsz, * Polis, asker, * Anne babadan ayr dmek. * Gk grlts, * Byk objeler. ou zaman yeni olan ve bilinmeyen her ey ocuu rktr. ocuk, birok eyi bilmedii iin birok eyden de korkmaktadr. ocuk genel anlamda olgunlatka ve evresini tandka korkular azalmakta, farkllk gstermektedir. de mcadele ederek kendini korumaya alr.
9 ay - 2 ya arasndaki korkular;
* Anneden ayrlma, * Yksek ses,
2-3 ya arasndaki korkular:

* Yksek ses,

* Karanlk, * Dilenci,

* c, * Hayvanlar, * Kalabalk, * Annesini kaybetmek, * Anne babasndan ayr dmek. salamaya almaktadrlar. Annenin babann korkusu varsa farkna varmadan sz ve davranla korkularnn ocua gemelerine neden olmaktadrlar. Ar kollayc ve koruyucu tutum sergileyen aileler, ocuklarna evrenin ve dier insanlarn tehlikeli olduunu alarlar. Bu tutum ve davranlar ocuklarn problem zmede zorlanmalarna, sosyal becerilerini gelitirememelerine, evreyi tanmada zorluk yaamalar* Kpek, * Dp yaralanmak, Karanlk, * Vcudun bir yerinin kesilip kanamas. na, kendilerine gven duygusunun yeterince gelimemesine, rkek ve korkak olmalarna yol amaktadr. Geliimsel olarak renme merak ile evrelerini aratrmaya balarlar. 2-3 yalarnda da daha ok hareketlenirler ve hareket etmek ihtiyalar da artar. ocuk zellikle bu yalarda hareketlerinin kstlanmas iin engellenmeye ve korkutulmaya balanmaktadr. * Anneyi evde bulamamak, * Hayalet, * Cad, * Hortlak, * Yangn, * Hrsz, * Filmler. Korkan bir ocuk iddetli alar, yznden korku ve aknlk okunur. Yukarda da grld gibi 4 yanda dorua varan korkularda 5 yanda azalma olur. 6 yanda tekrar artar. Ara ara korkularda artma, azalma olur, yeni korkular oluabilir. ocuklar, renme deneyimleri yetersiz ve zihinsel adan yeterince olgunlamam olduklar iin evredeki olup bitenleri doru olarak deerlendiremezler. Grdkleri bir glgeyi hayalet ya da canavar grdk diye syleyebilirler. Geleneksel eitimde ocuu korkutma, bir disiplin arac olarak kullanlmtr ve kullanlmaya da devam etmektedir. Baz aileler, c gelecek seni yiyecek vb. diyerek ocua istediklerini yaptrmaktadr. En sk bavurulan bir dier metot, ocuu polise, jandarmaya vb. vermekle, ine yaptrmakla, snnet yaptrmakla tehdit etmektir. Okullarda retmenler ocuu korkutarak disiplin 143 Yalara gre ocuun tehlikelerden arya gidilmemek artyla korunmasnda, gzetilmesinde fayda vardr. 3 ya ocuunu daha ok gzetmek gerekirken, 4

yadan ve sonrasnda bu azaltlmaldr. 5-6 yana gelmi bir ocua bebek gibi davranmamak gerekmektedir. Toplumsal olarak ounlukla kullanlan baka yntemlerde vardr ve bunlar ocuun korku ve sululuk yaamasna neden olur. Bunlar; * Beni zersen hastalanp lrm, annesiz kalrsn. vey annen olur, oda seni dver. * Bam senin yznden aryor. * Beni sinir hastas ettin. * Anneni zersen bana ta yaar, cehenneme gidersin. Bunlarn sonucunda ocuk, annesini zerse onun lmne yol aacan vb. zanneder. ten ie tedirginlik ve sululuk duyar. Sululuktan kurtulmak iin de kendi kendini cezalandrma yntemlerine giriir ve bu sululuktan kurtulur, uslu durur ama tekrar yaramazlk yapar. Allah da bir korkutma arac olarak kullanldnda, ocuk Allaha kar korku ve fke gelitirir. 9. Korktuu eyin yanna aile gitmeli ve korkulaAyrca ailenin, tutum ve davranlarnda baka korkuya neden olabilecek faktrler de vardr. Geliimsel olarak belli eylerde korkan ocuklar bu ya dnemlerinde korktuklar eyi yaayabilirler. Ama ocuk geliimsel olarak korkmasa bile yaad travma onda korkunun balamasna yol aar. Travma, korkunun gelimesine, artmasna, uzamasna yol aabilir. Bu travmalar; * Kazalar, * Yangnlar, * Deprem, lidir. * Hrszlk, 6. ocukla ailenin iletiimi arttrlmaldr. * Yankesicilik, 7. ocua gven verilmelidir. * Su basknlar, 8. ocua sevgi ve ilgi gsterilmelidir. * Ev dnda korkutulmak, 9. Yalnz yatamyorsa yanna sevdii bir oyunca * Karlmak, * Annesini babasn kaybetmek, * Kavgalar, * Boanma, 144 verilmelidir. 10. Karanlktan korkuyorsa k ak braklmaldr. 11. Korkmaya neden olabilecek TV program, bilgisayar oyunu izlettirilmemelidir. cak bir ey olmadn ocua sylemelidir. Anne baba tutumlarna ek olarak; 1. ocuun korkusunun hangi geliim dnemiyle ilgili olduu belirlenmelidir. 2. Korkunun ncesinde ne yaand artrlmaldr. 3. Korkusu hakknda ocukla konuulmal ve rahatlatlmaldr. 4. Korku yaratacak durum karsnda ocuun evresindeki kiiler ne yapt, nasl davrand belirlenmelidir. 5. Korktuu eyle ilgili olarak ocuk bilgilendirilmelidir. 7. ocua sre tannmaldr. 8. Korktuu eyi yapmas iin zorlanmamaldr. 6. Ar gevek, kollayc bir tutum sergilenmeme* Ameliyatlar. Korkularn atlatlmasnda ya da atlatlamamasnda aile tutumlar ok etkili olmaktadr. TVde ocuk karlma olayn izleyen ve karlacak diye ocuunu hi evden karmayan anneler vardr.
Korkan ocuun anne babas ne yapabilir?

1. Korkusu nedeniyle sert tepki vermemeli, korkusu nemsenmeli, anlanmal, ayplanmamal, utandrlmamaldr, alay edilmemelidir. 2. Korkusunun nedeni aratrlmaldr. 3. Arkada ilikileri gelitirilmelidir. 4. Oyun oynamasna frsat tannmaldr. 5. Ar kontrolc, baskc olmamaldr.

12. Korkuya neden olabilecek masal-olay anlatlmamaldr. 13. Duygularn boaltabilecek etkinliklerle ilgilenmesi salanmaldr. rnein: Resim yapmak, oyun oynamak, toprakla ilgilenmek vb. 14. lgisi baka konuya ekilmelidir. 15. Uykudan nce gzel hayaller kurmas salanmal, gzel hikayeler anlatlmaldr. GECE KORKULARI Gece korkan bir ocuk; * Yatmak istemez, * Annesiyle yatmak ister, * Saatlerce uykuya dalamaz. Gece korkular yaayan ocuk; martlarak ve gevek disiplin uygulayarak aile ile uyumasna izin verilmi, kural konulmam ocuklardr. Saatlerce uykuya dalamaz ise gerekten bir eyden korkmu olabilir. Anne-babann cinsel yaamlarna ahit olmu olabilir. ocuk cinsel birlemeyi babasnn annesine saldrs olarak alglar ve annesini koruma isteiyle gece uyuyamaz. Anne babann kavgalar, anne veya babann ara sra evden gitmesi gibi durumlarda da ocuk geceleri korkabilir. ocuk anne babaya ar baldr, srekli onlarn yannda olmasn ister ve onlara sarlr, tutar, yzn okar. Bu ocuklarda gece korkusuyla birlikte trnak yeme, tuvalete gitmek isteme, darya-okula gitmek istememe, huysuzluk, bebeksi tavrlar da grlebilmektedir. KARABASANLAR Karabasan, uykuda gelen korkulara denir. Gndz yaanan heyecanl olaylar uykuda kendini gsterir. ocuk uykusunda sayklar, ara sra korkulu d grr. Korkulu ryadan sonra uyanp anne babasnn yatana snr. ocuklar bu korkulu ryalarn kullanp Anne korkuyorum, ben sizin yannzda yataym diyerek anne babasnn yatana girmeyi alkanlk durumuna da getirebilirler. Sk sk grlen korkulu ryalar, genellikle ocuun yaad gerilim ve kayg belirtisidir. ok korkutucu bir ryadan sonra ocuk srayarak veya bararak uyanr. akn ve korkulu gzlerle evresine bakar. Bir sre ryann gerek olup olmadn anlayamaz. Yattrlnca yeniden uyur ve ertesi gn korkulu ryasn hatrlar. 145 ocukluk anda her yz ocuktan 1-15inde grlr. Erkek ocuklarda daha sk olur. Uyurgezerlik ergenlik andan sonra ok azalr veya tamamen kaybolur. Uyurgezerlik uykunun en derin olduu ilk saat iinde grlr. ocuk yatandan kalkar ve evin iinde dolar. Bu esnada konuabilir ama syledikleri genellikle anlalmazdr, gzleri aktr, baklar donuktur, kaplar amaya urar, dolaplar amaszca kartrr. Sonra kendiliinden yatana dner veya baka bir odada bir yerde uyuyup kalr. Evin kapsn ap sokaa da kabilir. Uyurgezerlik yarm ila bir saat arasnda srebilir. Uyurgezerlik esnasnda ocuk bilinsiz olmasna ramen bir yere arpmaz. Sabahleyin kalktnda ise hibirey hatrlamaz. Uyurgezerlik uykunun en derin olduu 3. ve 4. dnemden karken olur. Uyurgezerliin grld gecelerin gndznde ocuklarn daha gergin, stres altnda kaldklar grlr. Aile iindeki basklar, atmalar, okulla ilgili sorunlar uyurgezerlii artrr. ocuk sk sk uykusunda gezmiyorsa kap ve pencereleri sk sk kapamak dnda bir nlem almak gerekmez. Uykuda gezme 10-15 gnde 1-2 kez grlyorsa nedeni aratrlmaldr. KEKEMELK Kekemelik, konuma esnasnda konumann akcln bozan duraklama, baz ses ve szckleri tekrarlama ya da bir heceyi uzatarak syleme ile kendini gsteren Bazen karabasanda birka dakika ile yarm saat civarnda ocuk korkulu ryadan sonra uyanmaz, yatanda oturur, gzlerini korkuyla aar. Sama sapan konuur, anne babasn tanmaz. Yerinde debelenir, ayaa kalkp amasz dolar, kendisini yattrmak isteyen anne babasna tepki verir. Geliyor diye barr. ocuk uyannca bir ey hatrlamaz. Olup bitenleri bilmez. Uyanmazsa; ocuun debelenme srasnda kendisini yaralamas nlenmelidir. Aileyi korkutan bu durum ok seyrek grlyorsa kayg verici deildir. Gndz yaanan olaylar ve korkulu yaantlar uykuda da etkilerini srdrrler. rseleyici olaylar, kazalar ve yaanm byk korkular, baka etkileri yannda, hem yetikinde hem ocukta uyku bozukluklarna yol aar. D grme, gndz zmlenmemi olaylarn bilin dn srekli uratrmas sonucu ortaya karlar. UYURGEZERLK

bir bozukluktur. Kekemelik kzlara oranla erkek ocuklar arasnda daha sk grlr. Genellikle kekemeliin balama ya 2-7 yalardr. En sk 3-5 ya arasnda ortaya kmaktadr. Hibir kekeme devaml olarak kekelememektedir. Kekeme konumasnda normal konumaya gre daha fazla tereddt, duraklama, patlama, tekrar ve atlamalar grlr. Akcln aksamas dnda kekeme tiki denilen bir takm ek yz, gz, el, kol, ayak ve vcut hareketleri de grlr (zsoy, 1971, s.131-1321). Kekemenin karsnda dinleyen kiiye gre kekemelikte azalma ya da oalma grlr. Otorite ile yaplan konumada da kekemelikte art olmaktadr (Arslan, 2002, s.33). Kekemeliin birok nedeni vardr. En nemli kekemelik nedenleri arasnda nrolojik faktrler yani beyin ve sinirlerle ilgili iletim bozukluklar yer almaktadr. SoluNormal inatlk dnemi geliimsel olarak 3-4 yalarn kapsar. Bu dnemde anne baba ne yapacan bilmez, aresizdir, ocuk amacna ulamak iin yapmadn brakmamaktadr. Anne baba ounlukla ocua barmaya ya da ocuu dvmeye bavurabilirler. Bu dnem, ar martlm her istedii yaplm ocuklarda, anne babann ocuk eitimindeki tutarszlklarn olduu durumlarda, ocuk eitimine dede, babaanne ya da dier byklerin mdahale ettii durumlarda, sz ve davranla saldrlan ocukta, daha nce ilgi gsterilmeyen ama inatlk yoluyla anne babann ilgisini zerine ekmeyi renmi ocukta inatlk daha uzun srer. Anne baba ocuk arasnda atma doar ve bu atmay ya ocuk ya anne kazanr. ocuk bu yolla aileyi kontrol etmeyi renebilir. Bu dnemde ocua kar tutarl davranlmaldr. Kurallar ak ve net olmaldr. Aile ocuktan ne beklediini net bir ekilde aklamaldr. ocukla atmaya girilmemelidir. ocuun istendik davranlar dllendirilmelidir. dl istendik davrantan hemen sonra verilmelidir. ocuun isteklerine sayg gsterilmelidir. Verilecek ceza ocuun geliimine uygun olmaldr. zdoan (1997, s.14)a gre drt yandaki inatlk dneminde ocuun zaman ve gce gereksinimi vardr. nk kendi isteklerini bir dzene sokmas gerekmektedir. Bu zaman iinde evresine uyumu renir. Bu devre Baka ocuklarla kyaslanmamaldr. KARDE KISKANLII Anne babann, zellikle annenin dikkati daha ok 146 de ceza, ocuun sua ynelmesini destekler. natlk kesinlikle cezalandrlmamaldr. nat, ocuu neredeyse sar ve dilsiz yapar, inatl ortaya karan nedenlerden kanlmaldr. num bozukluu kekeme hastalarda sklkla grlmektedir. Bu nedenle solunumu dzenlemek iin kekemelere doru, yeterli ve dzenli nefes alma teknikleri retilmektedir. Ayn zamanda kekeleme esnasnda ya da kekelemeden nce, kekeleme korkusuyla ocukta olan kaslmalar azaltma ve ocuu bedensel olarak rahatlatmak iin yaptrlan geveme ve nefes egzersizleri birlikte yaplmaldr. Kekemelii genetik faktrler de etkilemektedir. Ailede ya da yakn akrabalarda kekemelik olmas ocuk asndan risk oluturmaktadr. Konuma taklit yoluyla kazanld iin ocuun yaknnda kekeme olmas, ocuunda konumay aynen tekrar ederek kekeme konumasna neden olabilmektedir. ocukta duygusal gerilim ve atma oluturabilecek aile problemleri, travmalar, heyecanlar, korkular da kekemelie neden olabilir. Ya da kekemelik var ise daha kekeme konumasna neden olabilmektedir. Chollar (1989)a gre anne babann davranlar, kekemeliin ortaya kmas ve ilerlemesi konusunda bir etkendir. Ancak, hibir zaman iin kekemeliin asl nedeni deildir. yenidoan ocuk zerine ynelir. ocuk bu durumu kolaylkla kabul edemez, bir sevgi eksiklii olarak grr ve davran bozukluklar gsterir. lk ocukluk dnemlerine dnmeler grlebilir. Tekrar altn slatabilir, konuma bozukluu ya da baka davran bozukluklar gsterebilir. zdoan (1997)ye gre yeni domu ocua kar kskanlk ve nefret gibi olumsuz tepkilerin grlmesi normaldir. Bu gibi tutumlarn oalmas ya da gerilemesi annenin davranlarna baldr. Anne yeni kardein doumundan nce ocuu bu konuda hazrlamaldr. Doumdan sonrada byk ocuu ihmal etmemeli, o zamana kadar gsterdii sevgisini ve ilgisini eksiltmemelidir. NATILIK
Kekeme bir ocua nasl yaklalmaldr?

ocuklarn kendilerine olan gvenleri arttrlmaldr. Bunun iin onlara baar yaayaca frsatlar verilmelidir. ocuun konumas kesilmemelidir.
V. BLM
147
CNSEL GELM VE CNSEL ETM

Cinsel geliimi aklayan bilim adamlarndan Sigmund Freuda gre bu geliim alannda 0-6 ya kapsayan sre; oral dnem, anal dnem, fallik dnem olarak adlandrlmaktadr. Oral dnem, doumdan 1,5 yana kadar olan sreci kapsamaktadr. Bu dnemde az haz blgesi, emme, ineme ve srma gibi davranlar haz oluturan davranlardr. Az haz blgesi olduu iin eline ald her eyi azna gtrmektedir. Freuda gre bu dnemde ocuun memeden erken kesilmesi ya da ge kesilmesi bu oral dneme taklp kalmaya neden olmaktadr. Trnak yemek, sigara imek, ar yemek yeme bu dneme taklp kalanlarda grlen bir davran bozukluudur. Bu dnemin rahat ve sorunsuz gemesi yetikinlikteki bamllk dzeyini ve kendine gveni belirler. 1,5 yandan 3 yana kadar olan dneme ise Freud, anal dnem demitir. Haz blgesi bu dnemde ans kaslardr. Haz oluturan davranlar ansle ilgili davranlardr. ocuk dksn tutmaktan ve brakmaktan zevk alr. Yani hem kendi bedenini hem de evresini kontrol etmeye balamtr. Bu dnemde verilen tuvalet eitimi cezalandrc, baskc olursa anal dneme taklp kalmaya neden olmaktadr. Bu dneme taklp kalanlarda cimrilik, inatlk, dik kafallk grlr. Tuvalet eitimi srasnda ar hogr ile davranlan ocuklarda ileride dzensizlik, danklk grlebilmektedir. 3-6 ya dnemi ise fallik dnem olarak aklan149 maktadr. Bu dnemde ocuk cinsel organlarn haz blgesi olduunu fark eder. Cinsel organlaryla oynamaktan zevk alr. Bu dnemde kz ocuk babaya kar yaknlk duyarak, babay anne ile paylamak istemez. Bu duruma kzlarda elektra karmaas denmektedir. ocuk bu davranlarn kabul edilemez olduunu anlar ve kz ocuk annesiyle zdeim kurmaya balar ve kendi cinsiyeti ile ilgili davranlar model alr. Erkek ocukta anneye yaknlk duyar ve anneyi baba ile paylamak istemez. Bu duruma odipus karmaas denir. ocuk sonra bu davrann kabul edilemez olduunu anlar ve babasyla zdeim kurarak, erkek cinsine ilikin davranlar model alr ve karmaa zme ular. Bu dnemde yaanan sorunlar cinsel kimlik geliiminde problemlere neden olmaktadr. Ergenlik dneminde kimlik bunalm yaamakta ve kendi cinsiyetinden sapan cinsel kimlik gelitirebilmektedirler. Bu dnemde ocuk, cinsellikle reme ilgili sorular ok sorar. CNSEL KMLK GELM ocuun cinsel yaantsnn bebeklikten balad savunulmaktadr. Salk (1993, s.117)a gre bir bebein emme yoluyla salad haz, bir yetikinin cinsel doygunluk sonucu duyduu geveme ve rahatlamaya benzerdir. Cinsel yaant, ocuun cinsel organlardan zevk ald 3 yalarnda balar. 3. ya srecindeki cinsel doyumlar, ocuun kendi bedenini kefetme abas srasnda rastlant sonucu cinsel organlarn uyardnda ortaya kan haz

Erkek: ocuk anneye sevgi gsterisinde bulunmak, ona yaknlamak ve sahip olmak ister. Hem anneyi babadan kskanr hem de babann yerine geerek cinsiyetiyle ilgili rolleri kazanmaya balar. Genital organlarla ilgili sorular sorar. CNSEL ETM ocuun cinsellik ve reme konusunda doru olarak bilgilendirilmeye ihtiyac vardr. Bu da anne babalar ya da bakclar gibi ocua ok yakn olan kiiler tarafndan doru olarak verilmelidir. ocuklarn ilk sorular cinsellikle ilgili deil, reme ile ilgilidir. ocua cevap verilirken fazla bilgi vermekten kanlmaldr. Bu, ocuun anlayamayaca iin kafasnn karmasna neden olur. Cinsel eitim doutan balar. Anne baba ya da ocuun yakn evresindeki kiiler, cinsiyete uygun roller konusunda doru ynlendirmeler yapmal ve salkl rduygusu, onu ayn duyguyu tekrar canlandrmaya yneltir. Bu tr cinsel uyarm sadece fizyolojik bir tepki olup, cinsel dncelerden tamamen arnmtr. Cinsel geliim asndan 3-6 ya ocuunun zellikleri 1. Kar cins ebeveyne kar daha fazla yaknlk duymaya balarlar. Hem kz hem de erkek ocuklar ayn cinsten ebeveyne kar ise dmanca duygular besleyebilir. 2. ocuk anne baba ya da onun yerine geen yetikinleri model alarak cinsiyetiyle ilgili rollerini kazanmaya balar. Bu nedenle bu yetikinler ocua kar olumlu tutumlar ve davranlar sergilemeliler, ocua sevgi ve yaknlk gstermeliler, onlarn ihtiyalarn gidermelidirler. Bu yetikinlerin saldrganlklar, baka kiilerle ilikileri, tavr ve davranlar, deer yarglar ocuk tarafndan iselletirilir. Ve ileriki yaamnda ocuun bu davran kalplarn kullanmasna zemin hazrlar. 3. ocuun genital organlara ve cinsellie olan ilgisi artmtr. Genital organlar, kadn ve erkekteki anatomik farkllk ve cinsellikle ilgili sorular sorar. Kz: Babaya sevgi gsterisinde bulunmak, ona yaknlamak ve sahip olmak ister. Hem babay anneden kskanarak ona kar dmanlk besler hem de annenin yerine geerek cinsiyetiyle ilgili rolleri kazanmaya balar. Genital organlarla ilgili sorular sorar. 150 Cinsel organlarn dier organlar gibi vcudumuzun bir paras olduu anlatlmaldr. Cinsiyet ve reme konusu ocukla tartlmaktan kanlrsa ocuun bu konular kt, yasak ya da sz edilmemesi gereken eyler olarak dnmesine neden olur. ocua bu bilgiler verilmeli, ayrca bu konu ile ilgili ne bildii renilmelidir. Yanl bilgilere sahipse dzeltilmelidir. Ayrca ocuun bu yolla bu konuda elde edecei bilgi kontrol edilmi olur. ocuk cinsiyet ve reme ile ilgili sorular bir art niyet dnmeden doal merak ve saflkla sorar. ocuun merakn arttracak yasaklardan kanlnek olmaldr. Cinsiyetiyle ilgili olumlu bir kimlik kazanmada en nemli faktr ocuun kendi cinsiyetinde salkl modelleri grmesi ve onlar model olarak almasdr. ocuk bu yolla kendi cinsiyetini benimseyebilir ve cinsiyetiyle ilgili farkllklar alglayabilir. Bu nedenle ocuun evresinde salkl model olacak anne, baba, akraba ve dostlar olmaldr. ocuk hangi yata olursa olsun sorduu sorular muhakkak cevaplanmaldr. Cevaplamadan geitirilen sorular ocuun daha ok merak etmesine neden olacaktr. Sorulara verilen cevaplar yanl olmamaldr. ocuk doru cevaplar aileden renmelidir. ocuk merakn gideremediyse bunu gidermek iin baka kaynaklara bavurabilir. Bu kaynaklardan rendii bilgiler ise eksik ya da yanl olabilir.

maldr. ocua kar yasaklayc, sulayc tavrlar ile ona kar tutarsz cevaplar verme onun atma yaamasna neden olur. atma bu dnemde zmlenmedii takdirde ileriki yaamda da etkilerini gsterir. leriki yaamda saldrganlk, depresyon, psikosomatik hastalklar, renme problemleri, balanma bozukluklarna neden olabilir. ocuklar doktorculuk gibi oyunlarla cinsel meraklarn giderebilirler. ocuklar birbirlerinin cinsel organlarn inceler ve birbirlerinin ateine bakarlar. ocuklarn ou bunun yaplmamas gereken yasak bir ey olduunu dnr ve anne babalar yokken doktorculuk oynarlar. Sk rastlanmayan bir oyun biimi, pantolon ve klotu indirip kaba etleri incelemeyi ierir. Kurunkalem ya da benzeri cisimler vcut ssn lmek iin kullanlr. ou zaman ocuklar yalnzca: sen bana kendininkini gsterirsen ben de sana benimkini gsteririm oynarlar. ocuklarn birbirlerinin bedenlerini incelemelerini salayarak meraklarn byk lde doyuran bu deneyler sonunda, kendi kendini uyarma srecinden teye bir adm atlm olur. Doktorculuk oynamak pek ok ynden kar cinsle iliki kurmann balangc olarak kabul edilebilir (Salk, 1993, s.122). ocuk masturbasyonu konusunda ncelikle aile bilgi sahibi olmaldr. Masturbasyon baladktan sonra ilgisini baka yne ekmek ie yarayabilir. Yine masturbasyonun hangi durumlarda ortaya kt belirlenir. oocukta grlen oyun tarz davranlar, aileleri korkutursa da anormal olarak deerlendirilmemelidir. Bu davranlar ounlukla ocuun cinsel geliim ve reme konularnda meraknn olduu anlamna gelir. Bir uzmandan da yardm alnarak ocuun merak duygusu bilgilendirilerek giderilmelidir. OCUKTA MASTURBASYON Masturbasyon 2-3 ya ocuklarnda sk grlebilir. Daha ncelerde bebek annesini ya da parman emerek doyum yaayarak rahatlamaya alr. 2-3 yalarnda ocuk masturbasyonu rahatlamak amacyla kullanr. ocuk bazen elle, bazen bacaklarn kasarak, bazen de yastk, koltuk vb. eylere dayanarak genital blgeyi uyarr. Masturbasyon yaparken ocukta ritmik beden hareketleri grlr, yz kzarr, nefesi sklar. Bir sre sonra gever, rahatlar ve uykuya dalar.
151
unlukla uykusu geldii, bir hikaye dinledii, televizyon seyrettii, bo kald durumlarda grlebilir. Bu durumlarda masturbasyon balamadan nce onun yerine geebilecek alternatif bir davran sunulabilir. rnek: Masturbasyon uykudan nce grlyorsa alternatif davran olarak masal anlatlabilir, srt okanabilir. Cezalandrc bir tavr taknmaktan, sululuk duygusu uyandrmaktan ve gururunu kracak herhangi bir davran ve szden kanlmaldr. ocuk masturbasyon yaparken grlrse, kullanlabilecek bir baka yntem de grmezden gelmektir ocuk bakalarnn yannda masturbasyon yapyorsa vcudunun kendisine ait olduu istedii yere dokunabilecei istedii gibi dokunabilecei ama bunu yalnz iken yapmas gerektii, bakalarnn bunu ho karlamayaca sylenmelidir. Ceza vermek, barmak, aalamak, utandrmak ocuun geliimine zarar verebilir. ocuk okul ana geldii zaman merak ve ilgisi okula kayd iin cinsellikle ilgili sorularda azalma olur. ocuun hayatnda akademik baar daha nemli olmaya balar. Ergenlik dnemi gelince tekrar cinsellie ynelik ilgi artmaya balar. 152
CNSEL ETMDE DKKAT EDLMES GEREKENLER 1. Sorular cevapsz braklmamaldr. 2. Yanl cevaplar verilmemelidir. 3. Anlayamayaca ayrntl aklamalardan kanlmaldr. 4. Bazen ocuk merak etmesine ramen soru sormayabilir ya da dolayl sorular sorabilir. Bu durumda neyi merak ettii renilmeli, soru sormas iin zemin oluturulmal ve verilen cevaplarla rahatlatlmaldr. 5. Sorular cevaplandrlrken szler, jest ve mimikler olumsuz bir ifade iermemelidir ve szlerle mimik ve jestler tutarl olmaldr. 6. ocuk ayn soruyu birka defa sorabilir. Her defasnda verilen cevaplar ncekilerle tutarl olmaldr. 7. ocuun her trl sorununu ve sorusunu anne babaya sorabilmesinin zemini nceden hazrlanmaldr.
VI. BLM
153
OYUN VE MZK YOLUYLA GELM DESTEKLEME

OYUN YOLUYLA GELM DESTEKLEME ocuk oyunu, isel olarak gdlenen, belirli bir amac olmayan yetikinler tarafndan deil, ocuun koyduu kurallara bal olarak kendiliinden gelien ve zevk unsuru tayan davranlardan oluan bir etkinliktir (nder, 2001, s.48). ocuun duygusal, sosyal, zihinsel ve bedensel ihtiyalarn karlar ve geliimine katkda bulunur. Oyun ortamlarnda ocuklar akranlarn izler, onlar rnek alarak sosyal davranlar renme frsatlar bulurlar (etin, Bilbay ve Kaymak, 2001, s.19). Oyun, gerek dnya ile hayal dnyas arasndaki bir kprdr (Yavuzer, 1982, s.68). GELM ALANLARI Oyun ocuun btn geliim alanlarna hitap etmektedir. Oyun ayrca ocuun yapmaktan zevk ald bir etkinliktir. Bedensel Geliim ve Oyun Oyun, ocuun hareket etmesini salamaktadr. Oyun esnasnda nesneyi kullanma, frlatma, atlama, zplama, yrme, koma, boyama ile ocuun hem kaba motor kaslarnn hem de kk motor kaslarnn geliimi salanmaktadr. Oyunun gerektirdii kavramlar ifade etme, ocuun kk kaslarndan olan dil kaslarn gelitirirken, kk nesneleri tutma, boyama yapma gibi oyunlarda el kaslarn gelitirmektedir. Oyun esnasnda ocuun, oyunun gerektirdii fi155 ziksel becerileri yerine getirmesi de bedensel geliim zerinde etkilidir. Motor geliimi iyi olan bir ocuk akranlaryla birlikte oyun iinde hareket edebilecek, hatta yalnz olduu zamanda fiziksel geliimi salayan oyunlara devam edecektir. Oyun, ocuun vcudunu koordineli bir ekilde istedii amaca uygun olarak kullanma becerisi kazandrr. Vcudunu rahatlkla kullanabilen bir ocuk grup oyunlarnda da tercih edilen ocuktur. Bu da onun duygusal ve sosyal geliimini olumlu olarak etkiler. Gruba uyum salayamayan ocuk gruptan dlanm hisseder. Zihinsel Geliim ve Oyun Oyun aa yukar her yata grlen bir etkinliktir. ocuk bydke oyunlar daha karmaklamaya balar. Bu ayn zamanda ocuun zihinsel adan gelitiinin gstergesidir. Piagetin kuramna gre, bilisel geliimin ilerleyebilmesi iin ocuun evre iinde hareket etmesi gerekir. Bilisel yaplarn geliimi ancak ocuk evresindeki uyarlar zmler ve kendine uydurursa gerekleir. Piagete gre, tm bilgi aksiyon sonucunda ortaya kar. Piaget, 3 tr bilginin olduunu sylemektedir. Bunlar (Gnen ve Dalkl, 2002, s.20-21): Fiziksel bilgi: Nesnelerin ve olaylarn fiziksel zellikleri (byklk, ekil, doku, arlk) hakkndaki bilgidir. o-

ler yoluyla elde edemez. Bu bilgi ocuun dier ocuklarla ve yetikinlerle etkileimi sonucunda oluur. Bu nedenledir ki okul ncesi ocuklar oyunlar yoluyla fiziksel bilgi ile mantksal -matematiksel bilgiyi elde ederken ayn zamanda baka ocuklarla etkileime getii iin sosyal bilgiyi elde etmektedir. ocuun zihinsel geliimi asndan da daha bebekken nesneler ile temas etmesine olanak verilmelidir. ocuun eline ald her bir yeni nesne, iki nesneyi birbirine vurup kartt ses, nesnelerle oyun oynamas onun iin birer emadr. Oyunlar esnasndaki yetikinlerle temas da yine emalarn olumasnda etkilidir. ocuk oyun yoluyla rendii emalar zmseyerek kendine mal eder ve baka durumlarda kullanr. Oyun, son derece karmak bir durumdur. ocuun oyun oynamas iin ncelikle oyunu ve kurallarn alglamas, kurallarna uymas, oyunda kullanlan nesne varsa bunlar ilevleriyle birlikte bilmesi ve gerekiyorsa baka kiilerle etkileime nasl geileceini bilmesi gerekmektedir. Bu nedenle oyun hem dnmeyi hem de deneyimi gerektirmektedir. Bu da ocuun zihinsel zellikleri ile yakndan ilgilidir. cuk bir nesne hakkndaki fiziksel bilgiyi duyular aracl ile elde eder. rnein: Kumla oynayan bir ocuk kumu bir kaptan dierine dkebilir veya elleriyle hissedebilir. Bu tr hareketler sonucu ocuk, kumu kefeder ve bu konudaki bilgisini ina eder. Etkin deneyimler emalarla zmlenir. Mantksal-Matematiksel bilgi: Nesneler, olaylar ve deneyimler hakknda dnme sonucu oluturulan bilgidir. Bu bilgide sadece ocuk nesnelerle har neir olduu zaman geliebilir. Say kavramlar mantksal -matematiksel kavramlara rnek olarak gsterilmektedir. ocuklar nesne kmeleriyle oynad zaman mantksal -matematiksel bilgi elde eder. ocuk 11 tane 1 YTLden oluan bir kmeyle oynarken, onlar alt alta sralar, sayar. Hala 11 tanedir. ocuk bu kez paralar st ste koyar sayar. Yine 11 tanedir. Kutuya koyar, sallar. kartr sayar yine 11 tanedir. Bu tr bir ok aktif deneyim sonucu ocuk u kavram ina eder. Bir kmedeki elemanlarn says her bir eleman nasl sralanrsa sralansn ayndr. ocuun kard sonu mantksal-matematiksel bir bilginin kefidir. Sosyal Bilgi: Kltrel ya da sosyal gruplarn geleneksel olarak zerinde uzlat bilgidir. Bunlar; ahlaki deer yarglar, konuulan dil, kurallar, kanunlardr. ocuk bunlar dierlerinde olduu gibi nesnelerle olan deneyim156 Duygusal Geliim ve Oyun ocuk oyunlara grdklerini, isteklerini, yaad travmalar yanstr. Oyun ocuun kendini ifade etme yoludur ve duygusal adan rahatlamasn salar. Kardeini kskanan bir ocuk, oyunlar yoluyla kardeine ynelik duygularn dile getirir. Kpek korkusu olan bir ocukta oyun yoluyla korkusunu dile getirmektedir. Bu nedenle ocuklarn yaad duygusal davransal problemlerin tedavisinde oyun kullanlmaktadr. Oyun, ocuun yeteneklerini fark etmesini ve gelitirmesini salar. ocuk, oyun yoluyla elde ettii bilgilerle evresinden grd, rendii bilgileri zmser, kendine mal eder ve gerektii durumlarda kullanr. Oyun yoluyla ocuk baar yaar, bu da ocuun kendine olan gvenini etkiler. Kendine gvenen ocuk yeni eyler renmek iin istek duyar, isteklerini ve ihtiyalarn daha iyi bir ekilde dile getirir. Oyun esnasnda kurallara uymay renen ocuk ayn zamanda oyun iinde hareket ederek sosyal evrenin gerektirdii becerileri de kazanr. Sosyal evreyi anlayp ona uygun davranabilen ocuk evre tarafndan kaOyun ayn zamanda ocuun yaratcln salamaktadr.

bul edilir, yapt davranlar onaylanr. Bu da ocuun kendine ynelik algsnn olumlu olmas iin ok nemlidir. evre tarafndan olumsuz olarak deerlendirilen ve geri bildirim verilen ocuk bir sre sonra bu olumsuzluu kendine mal eder ve kendini olumsuz grmeye balar. Gnen ve Dalkl (2002, s.29)a gre grup oyunlar ocuklarn yetikin yaamna hazrlanmasndaki en nemli unsurdur. ocuk renmeye, sevmeye, sevilmeye, estetie, baarmaya, bakalar tarafndan kabul edilmeye, oyuna ve deiiklie, gvene, bir grubun yesi olmaya ihtiya duyar. Bunlar temel ruhsal ihtiyalardr ve yaam boyu devam ederler. Buna gre oyun: ocuun evreyle ilikisini salar. ocuun bilinci ve duygusal tecrbesi arasnda bir kpr vazifesi grr. ocuun duygularn da vurmasn salar. ocua dinleme, elenme olana salar. Sosyal Geliim ve Oyun Oyun yoluyla ocuk iletiim becerilerini kazanr ve gelitirir. Bu da ocuun dier ocuklarla ve yetikinlerle anlaabilmesi iin gereklidir. ocuk isteklerini, szl ve szsz davranlarla ifade edebilmeli ve dierlerinin szl ve szsz davranlarn anlayabilmelidir. Oyun yoluyla ocuk, oyunun kurallarna uymay, bakalarna sayg gstermeyi, bakalarnn istek ve ihtiyalar olabileceini renir. rendii bilgileri zmser Oyun, ocuun dinleme, anlama, baka ocuklar taklit etme, isteklerini dile getirme ve kavram oluturmasnda etkilidir. Oyun, ocuun sembolik anlama ve kavram oluumunda etkilidir. Tanma, tanmlama, sralama, serileme, problem zme ve arlk, derinlik, renk, ekil, byklk kavramnn alglanmas gibi zihinsel srelerle ilgili etkinlikler, oyun yoluyla kolay ve zevkli bir hale getirilerek renilir. Devinsel (Psikomotor) Geliim ve Oyun ocuun oyun esnasnda komas, atlamas, zplamas gibi etkinlikler ocuun byk kaslarnn geliimin de etkilidir. Su, kum, kil, amur gibi doal malzemelerle yaplan oyunlar, karalama, izme, boyama gibi, kalem, fra, makas kullanm gerektiren etkinlikler el ve parmak kaslarn gelitirir. Yrme, koma, atlama, trmanma, merdiven inme-kma gibi beceriler de oyun iinde kazanlr ve pekitirilir. ve kendi davranlarna yanstr. Oyun srasnda ocuk, kendi evresi ile uzlamay, paylamay, sosyal yaama uyum salamay, kazanlan olumlu zellikleri pekitirmeyi, kendi hakkn korumay, bakalarnn hakkn gzetmeyi, ibirlii ile paylamay renir. Dil Geliimi ve Oyun
157

ya (resim ve say eleme oyunlar; domino, kzma birader ve say kartlar) ynelik oyuncaklar gzdedir. 6- 8 yalar arasnda, toplumsal geliim ve ibirlii ile ilgili (top, seksek, dama, minyatr arabalar), bilisel beceriler ve algsal hareket becerilerini salayan (maketler, yap-boz oyunlar) ve yaratc anlatm oyuncaklar (parmak boyas, kat hamuru, karakalem, suluboya ya da pastel boyalarla resimler, oyun hamurlar, sessiz sinema gibi oyunlar) ocuun ilgi alanndadr (enol, 2002, say 44). OYUN EVRELER Altrma Oyunlar Doumdan belli bir yaa kadar olan dnemi kapOYUN VE OYUNCAK YAI Oyun, ocuun duyduklarn, grdklerini snad bir deney odas ve en iyi renme ortamdr. ocuk oyuna kendi yaantsn da katar. zlemlerini korkularn, tm duygularn oyuna aktarr. steklerini oyunun kk dnyasnda gerekletirir. Oyun ocuun zgrlk ve yaratclk ortamdr. Ayn zamanda arkadalk ilikilerini baSembolik Oyunlar 1 ya 6 ay ile 2 ya arasndan 3 yana kadar olan srede grlen oyuna sembolik oyun denilir. Daha ok harekete dayanan oyunlar oynanr. Dili, taklidi oyunda kullanr. ocuun fantezileri grlr. ocuk oyunlarnda sembol iki ekilde grlr (zdoan, 1997). Bir faaliyetin bir objeden dierine aktarlmas. ocuun baka birinin roln stlenmesi. Oyun ve zihinsel geliim arasnda iliki vardr. Ayn zamanda oyun, ocuun zihinsel geliiminin gstergesidir. zdoan (1997)a gre sembolletirme yeteneinin, zihinsel geliime paralel olarak artt grlmektedir. 2-3 yalarnda ocuklar cansz objelere canllk verir ve bebekleri ile konuurlar. evrelerinde bulunan objelerle fantezi dnyalarnda yaarlarken, bu objelerin gerek dnyadaki ilevleri ile kullandklar grlr. yle ki, bo fincandan kahve ierler, bo tabaklardan yemek yerler. Ya da objeleri gerek kullanma alannn dna karrlar. rnein; kat krpntlarn, alevli bir ate olarak grr ya da bir tabureyi banyo olarak kullanrlar. yanda bu tarz sembolletirme, ocuun bir fantezi dnyada yaad grnmn verir. Bunun yan sra dramatik oyunlarda da art grlr. ocuk pilot ya da polis olur. yandan kk 158 latp gelitiren yerdir. Toplu oyunlarda ve evcilik oyunlarnda ocuklar kendilerini oynadklar gibi baka kiileri de oynarlar. Yani toplumsal ilikileri renirler. ocuun hayal dnyasnda oyun araclyla kpr kurarlar, geliirler, olgunlarlar( Yrkolu, 1996, s.27). 2 yanda, btn paralara ayrmaktan, kutuyu doldurup boaltmaktan, kule ve kpr yapmaktan zevk alan ocuun ilgisini eken dier oyuncaklar arasnda mutfak eyalar, farkl boyutlardaki plastik paralar, salar ve elbiseleri olan bebekler ve arabalar yer alr. Sonraki dnemlerde anne babasn taklit etmeye balayan ocuk iin minyatr marangoz ya da mutfak setleri gzde oyuncaklardr. Oda takmlar, kova krek gibi oyuncaklar da ilgi ekicidir. 3 yandan sonra tekerlekli bisiklet en ok sevilen oyuncak iken yaratcln kefetmeye balayan ocuk tahta bloklar ile byk paralardan oluan plastik paralarla eitli ekiller oluturmaktan byk zevk alr. Kum, oyun hamuru gibi ekil verebilecei, el becerisini gelitirmek yannda hayallerini gerekletirebilecei oyuncaklar bu dnemden sonra en sk oynanan oyuncaklardr. 3-5 yalar arasnda, fantezi ve kefetmeye (evcilik, okul oyunlar ile bebekler, mutfak ve doktor muayene aletleri), dil geliimine (renkli tular olan piyano, mzik ve yk kasetleri ile kuklalar) ve aritmetie hazrlamasar. Bu dnemde ocuk kaslar ile yaptklarn oyun eklinde tekrarlamaktadr. Dokunabildii btn objeleri alr. 4 aylkken yaknndaki objeleri yakalar, sallar, ileri geri hareket ettirir, sonunda atmay ve tekrar almay renir. Altrma oyunlarnda ocuk ne yapabildiini ispatlar, bundan zevk alr ve tekrarlar.

ocuklarda ise fantezi oyunlarnn byk bir blmnde konuma olmaz. Kurall Oyun 3 yandan sonra grlr ve ya bydke oyun ve kurallar daha da karmaklamaktadr. Bu dnemde ocukta mantksal dnmede gelimeye balamtr. Kurall oyunda ocuk iki davrantan birini semek zorundadr. Ya kurallar ineyecek, amacna ulaacak, oyunu kazanacaktr ya da kurallara uyacak ve sonuca raz olacaktr. ocuun kurallara uymas ve kendini kontrol etmesi gerektii zaman i atma ortaya kar ve ocuk ounlukla kurallar iner. Gruptaki ocuklarn iyi niyetli olular, ocuun, kurallara uymasnda byk rol oynar. ocuk oyun kurallarna uyarken benmerkezci dnce tarzndan kurtulur ve oyunun kurallar gerei sosyal normlara uygun davranr. Dier taraftan ocuk kendini oyun arkadalarnn yerine koyar ve onlarn nasl davranacan nceden tahmin edebilir. OYUN ETLER Kefedici Oyun ocuklar doutan evrelerindeki insanlar, nesneleri tanmak, zelliklerini, niteliklerini kefetmek konusunda merakldrlar. Kefedici oyun, ocua bunlar kefetmek iin frsatlar verir. ocuklar nesneleri sallayarak, vurarak, azna alarak, bakarak, drerek, skarak niteliklerini aratrmak iin duyusal ve motor yeteneklerini kullanrlar ve nesneler hakknda bilgi sahibi olur. Bu deneyimleri yaamas iin ocua uygun ortamlar oluturulmaldr. Kefedici oyun, her yata grlr. Fiziksel Oyun ocuk fiziksel oyunlarla byk kaslarn kuvvetlendirir. Kk kaslarn gelitirir ve kuvvetlendirir. Vcudunu kontrol etmeyi renir. Fiziksel oyunlarda ocuk atar, yakalar, koar, zplar, nesneleri tutar. Her yata grlr. Oyunda ocuk kendi yaam tarz, aile ilikileri, Yap na Oyunu ocuklar nesnelere dokunarak onlarn ekilleri, boyutlar, renkleri, arlklar ve yaps hakknda bir ok ey renirler. Bu renme kavram oluumu ve hafza tutma iin temel oluturur. ocuk grsel materyalleri aklda tutar. Ayrca ocuk gz el koordinasyonunu gelitirir. Duyularyla nesnelerin nitelikleri hakknda bilgi sahibi olur. ocuk hafzasnda tuttuu nesneleri baka durumlara akta159 ocuk gnlk yaamda gereken becerileri oyun esnasnda tekrar tekrar yaparak pekitirir. Oyun ile ocuk sosyal becerilerini gelitirir. Baka ocuklarla birlikte olarak onlardan taklit yoluyla yeni beceriler renebilir. korkular vb. hakknda bilgi verir. Oyun ocuun tedavisi amal da kullanlmaktadr. yerdir. Oyun ile ocuk zlmemi atmalarn, isteklerini, yeteneklerini ortaya koyar. Oyun esnasnda ocuk hareket edecei iin kas geliimi zerinde etkilidir. Oyun, ocuun yaratcln gelitirir. Oyun ile ocuk sosyal kurallar ve bu kurallara uymay renir. Oyun ocuun iindeki fazla enerjiyi boaltt lidir. Hayali Oyun Bu oyun tipi, gerek olmayan olaylar hayal etmede nesnelerin, jestlerin ve mimiklerin kullanmn ierir. Hayali oyun, rol almay gerektiren etkinlikler ve taklidi oyunlar ile dier oyun eitlerinden ayrlrlar. Bu oyun dil geliiminde, duygusal ve bilisel geliimde etkilidir. Evcilik oyunlar, bebeini besleme oyunlar bu oyunlar arasndadr. Sembolik oyunla benzerlik gstermektedir. Sosyal Oyun Bu oyunda asl ama iletiim becerilerini gelitirmektir. ocuk, paylamay, sra beklemeyi renecektir. Arkada edinecektir. Dier ocuklar taklit ederek yeni beceriler gelitirecektir. ocuk, ilk sosyal oyunu anne babas ile oynayacaktr. Oyunun ocua Faydalar ocuun zihinsel geliimi zerinde olumlu bir etkiye sahiptir. ocuun ben merkezcilikten kurtulmasnda etkirr. Oyun esnasnda ayn zamanda baar duygusunu yaayarak kendine olan gvenini arttrr. Her yata grlr. Boncuk geirme, kplerle kule yapma bu oyun trne rnek olarak verilebilir.

Rzgar gl Katlar kare olarak kesilip hazrlanr. ocuklar zerine dilediklerini gibi ekil verebilirler. Daha sonra katlarn tam ortasna bir nokta koyulur. Kadn kelerinden ortasna doru 2 cm. kalana kadar makasla kesilir. Sekiz ke elde edilen kadn sadece drt kesini bir silginin ya da mantarn zerine raptiye ile birer keleri akta kalacak ekilde birletirilir. Bir pamuk ekeri ya da bayrak sopas gibi bir sopa sap olarak kullanlr (Saliholu Dursun, 2003). Pamuktan kuzu Pamuktan kuzu elde etmek iin tuvalet kad rulosu pamukla grnmeyecek ekilde kaplanr. Tercihe gre renkli veya siyah kartondan yz veya ayak yaplr. Yz yapmak iin karton gen eklinde kesilir. ki tane pamuktan gz yaptrlr. Ayaklarda kartondan kesilir ve pamuk zerine yaptrlr. Renkli ynden kuyruk yaplr (Saliholu Dursun, 2003). ocuun arkada ihtiyac oyunla karlanr. EVDE OYUNCAK YAPIMI ocuk geliimi iin oyuncan evde yaplmas ve bizzat ocuun bu yapm esnasnda katlmas onun iin daha faydaldr. ocuk oynamayla birlikte oyuncan yapm srasnda zihinsel, sosyal, duygusal ve psikomotor becerilerini gelitirmektedir ve ocuk kendi yapt ya da yapmna katld oyunca oynamaktan byk zevk almaktadr. Ortaya kan eserde onunda pay vardr, bu ocuk iin byk vn kaynadr ve bunu bakalarna gstermekten ve bakalarndan takdir almaktan ok holanrlar. Bu tabloda ocuun kendine olan gvenini kazanmasnda, kendi becerilerinin farkna varmasnda ok etkili olmaktadr. Evde oyuncak yapmnn dier bir faydas da ocuun yetikinle olumlu bir etkileim iine girmesidir. Evde oyuncak yapmnda kullanlacak materyal ocuk iin tehlikeli olmayan ve kimyasal nitelik tamayan her ey olabilmektedir. Karton kutular, ipler, tokalar, artk kuma paralar, boncuklar, tahta ubuklar olabilmektedir. Hatta kk yerleim yerlerinde yaayan ocuklar oyuncak yapmndan doadan daha iyi yararlanabilirler. ocuklarn oyunlarnda toprak, kum ve suyu kullanmalar da geliimlerinde etkilidir. Hatta ocuklar bunlarla oynayarak duygusal gerilimlerini de boaltmaktadrlar. 160 Alnan oyuncaklarn zerinde kullanma talimat olmasna muhakkak dikkat edilmelidir. Bilinen markal oyuncaklar, oyuncak yapmnda kullanlan malzeme ve salamlk asndan daha gvenlidir. Yumuak-tyl bebekler, oyuncaklar ykanabilir OYUN VE OYUNCAK MALZEMELER Eldeki imkanlar ve hayal gc ile ocuk durmadan yeni senaryolar dzenler, tasarlad senaryoyu en iten duygularla oynar. ocuk yakn evresindeki her eyi oyuncak olarak kullanabildiine gre, bu evreyi dzenlemek ok nemlidir. ocuun yakn evresi, ona oyun imkanlar salayacak eitli malzeme ve eyalarla dolu olmaldr (Ergn, 1980). Bunlar kutular, artm bez paralar, ipler, mutfak eyalar, artm her trl malzemeyi ocuklar oyuncak olarak kullanabilmektedir. Oyuna balarken seilen oyun iin gerekli ara-gere varsa ocuklarn yardmyla hazrlanmaldr. Oyunun hazrlna katlmak da ocuklar iin oyunun bir parasdr (Tuncor, 1996). GVENL OYUNCAK ocuk iin yaplan ya da alnan oyuncaklarn ocuk asndan gvenli olmasna dikkat edilmelidir. Oyuncak alrken ya da yaparken aadaki zelliklere dikkat edilmelidir. Bunlar:

olmaldr. Oyuncaklarn zerindeki gz vb. gibi eylerin ykannca ya da oynanrken kopmamas iin iyice dikilmi olmasna dikkat edilmelidir. Oyuncaklar alndnda plastik ambalaj ocua verilmeden yrtlp ocuun ulaamayaca yere atlmaldr. i doldurulmu oyuncaklarn yrtk, skk olmamasna dikkat edilmelidir. ikolata gibi yiyeceklerin iinden kan kk oyuncaklar ocuk yalnzken eline verilmemelidir. ngrak, di kama oyuncaklarnn yaptrlm ek paralar olmamaldr. ngraklarn krk olmamasna dikkat edilmelidir. Top gibi oyuncaklar en az 5 santimetre byklnde olmaldr. Eitimin btn dallarnda olduu gibi mzik eiti Kt kokan plastikten yaplm oyuncaklar alnmamaldr. Boya kalemleri, oyun hamurlar, parmak boyalar zel yaplm olmaldr. ok yksek ses karan oyuncaklar alnmamaldr. inde patlayc toz bulunan oyuncaklarn seslerini beyin kavrayamayacaktr. Bu sesler iitme organna geri dnlmez hasarlara neden olabilmektedir. Sosyal ilikilerini gelitirir. atpatlarn kardklar sesler, uzun sreli ses karan elektronik oyuncaklar kulak iin zararldr. Oyuncaklarda uzun ip, kurdela gibi eyler olmamaldr. Boulmalara neden olabilmektedir. zellikle kk ocuklarda oyuncaklarn kopabilecek kk paralar olmamasna dikkat edilmelidir. Oyuncaklarn sivri ulu ve sivri keli taraflar olmamasna dikkat edilmelidir. Sivri ular gze gelerek krle neden olabilmektedir. Oyuncak zerinde retici ya da ithalat firmann ad olmaldr. Oyuncan zerinde ya snrlamas ya da zel kullanm gerektiren uyar iaretleri olmasna dikkat edilmelidir. Oyuncak silah gibi patlayc oyuncuklar ocuklarda yaralanmalara neden olabilmektedir. Genileyen oyuncaklarn (suya veya benzer svya atldnda byyen, genileyen oyuncaklarn) %50den fazla genilememesi gerekmektedir (http//161 Kendini ifade etme aracdr. Duygusal tatmin salar. Estetik duygusunu gelitirir. minde de ama bireyi duyusal, bilisel ve devinisel adan gelitirmek ve onun davranlarnda bu ynde istendik deiiklikler oluturmaktr (endurur ve Bar, 2002). MZK ETMNN OCUA FAYDALARI ocuun hareket ve ritim yeteneini gelitirir. Duygusal davransal problemlerin zmnde faydaldr. ocuklar oyunlarnda mzii de kullanmaktadrlar. Oyunlarn, verilen etkinliklerin mzik ile renklendirilmesi ocuun ilgisini arttrmaktadr ve verilen etkinliin de kalcl artmaktadr. www.saglik.gov.tr). Oyuncaklar pilli ise pil yeri gvenli ekilde kapal ve kaliteli piller olmaldr. Pil kutuplar, pil voltaj, DC iareti okunakl ekilde olmal, eski ve yeni piller ile alkali, standart ve arj edilen piller birlikte kullanlmamaldr. AAA piller boulma riski tarlarken, AA piller bu adan gvenlidir. Meydana gelen kazalarn ou arj edilmeyen pillerin arj edilmesinden kaynaklanmaktadr (Demirren ve di., www.acilpediatri.com). MZK YOLUYLA GELM DESTEKLEME

Ritim ve tempo, mziin temel yap talardr. Bu temel mzikal uyaranlar alglama ve tepkide bulunmada ocuklarn artc bir ekilde yetikinlere benzer becerilere sahip olduu bilinmektedir. Her birey doutan itibaren mziksel yeteneklerle donanmldr ve mzik onun dier mzik d yeteneklerini gelitirmesi iin bir aratr. Bu nedenle erken yata balayan ve devam eden mzik eitimi beynin mziksel ilevlerinin dzenlenmesine katkda bulunur (zmente, 2005). Mzik ok etkin bir eitim aracdr. Sadece matematik iin deil birok alanda ok etkili bir ara olarak eitimde kullanlmaktadr. Mzik pek ok insan iin bir elence kaynadr. Duygular harekete geirir. Mzik dinlemek, bir enstrman almak, dans etmek bize byk zevk verir. Mzik zellikle ocuklarda duygusal, sosyal,. fiziksel ve bilisel adan ok etkilidir. Mzik beynimizi harekete geirir. Bu yzden mzik, daha iyi beyin faaliyet Dil becerilerini gelitirir. Analitik dnme becerisini gelitirir. Kendine olan gvenini arttrr. Soyut muhakeme (verilen bilgiyi belli bir anlam karma ve sonuca varma amacyla kullanma) yeteneini gelitirir. Dikkat sresini arttrr. Konsantrasyonunu gelitirir. Duyma ve grme gcn gelitirir. Okuma, yazma, matematik ve kompozisyon becerisini gelitirir. Beyin ve sinir geliimini olumlu etkiler. Hafzay gelitirir. Vcudunu kullanma yeteneini gelitirir. El-gz koordinasyonunu gelitirir. Psikomotor geliiminde etkilidir. ocuun sklmadan etkinliklere katlmasn salar. ocuk haz duyar. Yaratcln arttrr. Mzik eitimi etkinlikleri iinde ark syleme, el rpma, iir, tekerleme, doalama, alg eitimi ve dans yer almaktadr. 162 leri iin ara olarak kullanlabilir. Yaplan pek ok aratrmada grlmtr ki; pek ok eitli becerinin mzik ile retimi ok daha etkilidir. Mzik, zellikle okul ncesi dnemde ok daha etkin bir retim arac olarak kullanlabilir. Okul ncesi dnemde verilecek temel matematiksel kavramlar mzik ile ok daha etkin bir ekilde verilebilir. Okul ncesi dnem, ocuklarn yeteneklerini ortaya kartmak ve ynlendirmek asndan byk nem tamaktadr. Matematiin ve mziin temeli bu dnemde atlmaldr (Karal, 2005). Mzik eitiminin temelinde yaratclk olduu iin ocuklarn mzik becerilerini gelitirmeye ynelik almalarn yaratcln gelimesini destekledii sylenebilir (Aral ve ark., 2006). MASALLAR-MANLER-TEKERLEME Masal, tekerleme ve maniler ocuun zihinsel-dil becerileri zerinde etkilidir. ocuun hafzasn, dikkatini, alglamasn gelitirir, dnmeye ynlendirir, yeni kavramlar renmesini salar, ifadelerini gelitirir. Masallar maniler sylenirken ocukla etkileim de vardr. Dolayl olarak ocuun duygusal ihtiyalarnn karlanmasn salar. Arkadalar ile paylamnn artmasnda etkilidir. ocuun hayal dnyasn zenginletirir. Hatta iinde yaanlan kltre ait elerde bu yolla ocua aktarlmaktadr. Hatta dil kaslar zayf olduu iin konumakta zorlanan ya da kekemelik gibi konuma bozukluu olan ocuklar bu yollarla dil becerilerini gelitirirler.
YAAM ORTAMININ GVENLN SALAMA

EVDE VE EVREDE GVENLK NLEMLER ocuklarn evde ve evrede tehlike oluturabilecek durumlardan uzak tutulmas, tehlike oluturabilecek ortamlarda gzetilmesi, tehlike oluturacak nesnelerin ocuklarn ulaamayaca yerlere kaldrlmas gerekmektedir. Bir anlk tedbirsizlik geri dnlemez ciddi sonularn ortaya kmasna neden olabilmektedir. Kimyasal boyal olan oyuncaklar alnmamal, Evde Dzen Bebeklerin ve ocuklarn kazalardan korunabilmesi iin anne, babalarn ve bakclarn dikkatli olmas gerekmektedir. Bir anlk ihmal geri dnlmez sonulara ve pimanlklara neden olabilmektedir. Bu nedenle aadaki gvenlik nlemlerine uyulmaldr. Bunlar: Yenidoan bebek kucaa alndnda boyun kaslar yeterince gelimemi olduu iin boynunu dik tuta Televizyon gibi ev aletleri, ocuun tutunup kalkmaya almasna karn sabitlenmelidir. Evdeki elektrik prizlerine kapak yaptrlmaldr. Bak ocuun ulaabilecei yerde olmamaldr. Evde kullanlan temizlik maddeleri kapal bir yerde tutulmaldr. Akta braklmamaldr. Evde kvet veya leen ii su dolu olarak braklmamaldr. Banyoda kullanlan paspaslar kaymayan cinsten 163 var ise ocuun azna gtrmesi nlenmelidir. Bebee, yrrken yemek yedirilmemeli, su iirilmemelidir. Cam gibi ocua zarar verici maddelerden ocuk uzak tutulmaldr. ocuun uzanabilecei yerlerde kk ss eyalar ya da ev eyalar bulundurulmamaldr. ocuk yannda ya da ocuk kucaktayken sigara, kahve, ay gibi scak maddeler bulundurulmamaldr. mayacaktr. Bunun iin ba desteklenmelidir. ocuk yzkoyun yatrlmamaldr, boulmaya yol aabilir.

Soba varsa etraf ocuun ulaamayaca ekilde kapatlmaldr. Tpler kapal yerde olmal ve ocuk ulaamamaldr. Bebekler yzkoyun ya da tam srt st pozisyonda yatrlmamaldr. ocuun eline boncuk, dme, nohut gibi maddeler kontrolsz ve yannda bir yetikin olmadan verilmemelidir. ocuk bunu burnuna, kulana sokabilir. Yrte kullanlyorsa, zeminin dzgn olmasna, etrafta taklacak bir ey olmamasna dikkat edilmeli ve bebek yrteteyken yalnz braklmamaldr. Verilen besinlerin scak ya da souk olmamasna dikkat edilmelidir. olmaldr. ocuk banyoda yalnz braklmamaldr. Evde pencere altlarna koltuk, kanepe gibi ev eyalar konulmamaldr. Pencere akken ocuk, farkna varlmadan buraya kp pencereden debilir. Hem ocuun hemde yetikinlerin gvenlii iin Evdeki ocaktan ocuk uzak tutulmaldr. Evde tp kullanldktan hemen sonra kapatlmaldr. Tplerde gaz kaann olmamasna dikkat edilmelidir. Kk ocuklar sandalye gibi yksek bir yerde Scak yemek, ay ocuun ulaabilecei yerlerde braklmamaldr. la kutular akta braklmamaldr. Evin d kaps ak braklmamaldr. Kibrit, akmak gibi yanc maddeler ocuun ulaamayaca yerlere braklmaldr. ocuk tek bana ya da kk kardeiyle evde yalnz braklmamaldr. Makas, ine gibi maddeler ocuun ulaamayaca yere konulmaldr. ocuk bir faaliyette makas kullanacaksa makasn ucunun sivri olmamasna dikkate edilmelidir. 164 yalnz braklmamaldr. yatakta sigara iilmemelidir. Sigara izmaritleri yank braklmamal ve sigara iildikten hemen sonra izmaritler ve kller pe atlmaldr. Yanmakta olan sobaya parlayc dklmemelidir. Banyo suyu banyodan nce ayarlanmaldr. ocuk elektrikli soba yannda yalnz braklmamaldr.

Merdiven girilerinde korkuluklar olmaldr. Temizlik maddeleri iecek ielerine konulmamaldr. Bcek ilalar ocuklarn ulaabilecei yerlere konulmamaldr. Bir kirie tutturulmu kaydraklar, aslm salncaklar ve halkalar, trapezler, halatlar ve benzeri oyuncaklar ile bir ocuun ktlesini tamas tasarlanan dier oyuncaklarda, oyuncan devrilmemesi veya herhangi bir kazaya sebep olmamas iin ana paralarn (asklar, balamalar vb.) bakm ve kontrolleri srekli yaplmaldr (http//www.saglk.gov.tr). evrede Dzen ocuk iin gvenlik nlemlerine ocuun bulunduu her yerde dikkat edilmelidir. Ve evrede aadaki nlemler alnmaldr. Merdiven inilerinin gvenli ve korunakl olmasna dikkat edilmelidir. ocuk, kpek, kedi gibi hayvanlarla yalnz braklmamaldr. ocuk darda yalnz braklmamal, dardaki oyun alannn gvenli, tehlikelerden uzak olmasna dikkat edilmelidir. ocuun uzun sre gnein altnda kalmamasna dikkat edilmelidir. ocua trafik eitimi vermeye mmkn oldu-
165
unca erken dnemde balanmaldr. ocuun tek bana kardan karya gemesine izin verilmemelidir. Anne-baba ve ocuk gece yrrken parlak, rahatlkla grlebilecek renkte giysiler tercih etmelidir. ocuk 10 yana kadar arabann n koltuuna oturtulmamaldr. ocukla birlikte bir byk, arka koltua oturmaldr. ocua da emniyet kemeri balanmaldr. Yannda bir yetikin yoksa ocuk aynadan srekli kontrol edilmeli, eline kk herhangi bir ey ya da yiyecek verilmemelidir. ya ve altndaki ocuklar arabada arka koltua yerletirilmi yana uygun bebek koltuuna veya arka koltukta annesinin kucanda oturmaldr. ocuk arka koltukta otururken, arabann kaplar mutlaka kilitli tutulmaldr. Araba durduu zaman ocuk arabadan mutlaka kaldrm tarafndaki kapdan indirilmelidir. ocuk, arabada, ksa sreli bile olsa yalnz braklmamaldr. ocuk parka gtrldnde refakat eden yeti166
kinin, ocuu grecei yaknlkta olmas gerekir. Kk ocuksa tek bana salncaa vb. binmesine izin verilmemelidir. ocuun tanmad kiilerden bir ey almamas salanmaldr. Bisiklete bindiinde yalnz braklmamaldr. Kaya, tekneye binen veya iskelede ve sahilde oynayan ocuklarn can yelei giymeleri gerekir. Yelee ramen ocuk gzetimsiz braklmamaldr. Can yelei ocuklarn glkle kartabilecei byklkte olmaldr (www.konsumentverket.se). ocuklar denize, havuza girerken yannda bir yetikin ve yardmc palet vb. gibi malzemeleri olmaldr. ok derin olan havuza ve denize girmemelidirler. Su akntsnn olduu yerlerde ocuklar denize girmemelidir. Birden derinleen yerlerde denize girilirken dikkatli olunmaldr.
VII. BLM
167
LK YARDIM
Bu blmn hazrlanmasnda Trk Kzlay lkyardm Kitab, 2006; www.saglikbakanligi.com; Somyrek, 1993, www.kizilay-esk.org.tr kaynaklarndan da yararlanlmtr. Giysilerde yanma varsa, deriye yapm olma YANIKLAR VE LKYARDIM Yanklarda; Ortam emniyetliyse yle gidilmelidir. Yanan bir binaya ya da eve yalnz girilmemelidir. Eer t fiteyse fiten ekilmeli ve dik duruma getirilmeli, eer tava ate aldysa kapatlmaldr. Giysilerde yanma devam ediyorsa hemen sndrlmelidir. Hastann panik yapmas nlenmelidir. Komas, panik yapmas alevleri canlandrr. Yanan blgeye battaniye, hal vb. mmknse slanarak rtlmelidir. Bunlar yoksa hastann yerde yuvarlanmas salanmaldr. Btn yank eitlerinde nce hasta s kaynandan uzaklatrlmaldr. Yanan blge en az 20 dakika souk suyun altnda tutulmaldr. Bu yaplmyorsa souk suya batrlm kompresler aralkl olarak deitirilerek konulmal ve yank soutulmaldr. Yank genise, deri btnl bozulmusa enfeksiyon kapmamas iin yanan blge temiz araf gibi 169 Hastann komas panik yapmas nlenmelidir. Hasta sakin bir yerde tutularak kmldatlmamaldr. Salk kuruluuna bavurvurmaldr. ldr. Yank blgeye hibir ey srlmemelidir. Salk kuruluuna bavurulmaldr. ihtimaline kar dikkatle karlmaldr. Giysi kimyasal madde ile temas ettiyse yakmay srdrmelerini nlemek iin muhakkak karlmaldr. Bu ilem yanan blge souk suyun altna tutularak yaplabilir. lkyardmc ellerini kimyasal maddeden korumabir rtyle kapatlmaldr. imeyi nlemek iin yanan blge vcuttan yukar tutulmaldr.
Evdeki kimyasal maddelerden gzlerin de etkilenmesi durumunda;

Gze bulamsa 20 dakika kadar gz aa doru ykanmaldr. Bu srada etkilenen gz alt tarafta kalmaldr. Daha sonra etkilenen gz bir gazl bezle kapatlmal ve mmkn olduu kadar ksa sre ierisinde bir hastaneye gidilmelidir.
Elektrik yanklarnda;
nce elektirik kesilmelidir.

SICAK ARPMASI VE LK YARDIM Deride solukluk, soukluk, deride uyuukluk, deride kzarklk. 2. derece donma belirtileri: dem, ar, ii su dolu kabarcklar. 3. derece donma belirtisi: Canl ve salkl deriden kesin hatlarla ayrlan siyah blgenin grlmesi. bulant,
Scak arpmas belirtileri;

kas kramplar, ba dnmesi, bol terleme, kusma,
Donma tehlikesi geiren bir kimse;

hzl nabz, Birden bire scaa alnmamaldr. hayal grme ve Hasta lk bir ortama alnmaldr. bilin kayb. Bu belirtiler grlr grlmez hasta; Serin ve havadar bir yere, glgeye veya bir odaya alnr. Giysileri kartlmaldr. Srt st yatrlarak kol ve bacaklar ykseltilmelidir. Bulants yoksa ve bilin ak ise: 1 litre suya, 1 ay ka karbonat, 1 ay ka tuz karm ya da soda iirilmelidir. DONMALAR VE LKYARDIM Sakinletirilmeli ve hareket ettirilmemelidir. Kuru giysiler giydirilmelidir. Bilinci yerindeyse scak iecekler verilmelidir. Su toplam bller patlatlmamaldr. El ve ayaklar doal pozisyonda tutulmaldr. Isnma ileminden sonra hala halsizlik varsa bandaj yaplmaldr. Alkol ve ttn kesinlikle kullanlmamaldr. Zarar gren blge kesinlikle buz ya da souk suyla ovulmamaldr. Souk su ya da buzla ovma deri ve deri alt dokusunda travma meydana getirir. BAYILMALAR VE LKYARDIM Baylma, beyne gelen kan miktarnda anlk bir azalma sonucu ortaya kar.
Donma belirtileri;
1. derece donma belirtileri:
Baylma belirtileri;
Halsizlik, Ayaklarn tutmamas hissi.
Baylma belirtileri varsa;

Kii baylacakm gibi hissederse oturtulmal ve ban ayaklarnn arasna emesi salanmaldr. Ya da yere srt st yatrlmaldr. Ayaklar kalp seviyesinden yukarya kaldrlmaldr. Vcudunu skan giysiler gevetilmelidir.
Baylmsa:
Srt st yatrlmal ve ayaklar kaldrlmaldr. 170

Bilin Kayb Olmayan Tkanmalarda lkyardm Uygulamas
Vcudunu skan giysiler gevetilmelidir. Yeterli hava almasn salamak iin etrafnda kalabalk varsa datlmal, odadaysa pencere almal, yz yelpazelendirilmelidir. Bunlara ramen kendine gelmiyorsa baylmann baka bir nedeni olabilir. Solunumuna ve kalp atmna baklmaldr. Solunum ve kalp atm yoksa suni solunum ve kalp masaj (temel yaam destei) yaplmaldr. Sadece solunum olmad durumlarda suni solunum yaplmaldr. SOLUNUM YOLU TIKANMALARI VE LKYARDIM Solunum yollarna yabanc cisim (bilye, toka, lok-
ma vb.) kamas ile soluk almada glk veya soluk alamama oluabilir. Bu durumda solunum yolu ksmen veya tamamen tkanm olabilir.
Solunum yolu ksmen tkanm ise;

Kii ksrebilir. Zorlukla olmakla birlikte konuabilir. Nefes alabilir.
Ksmen taknma durumunda;

Kii kuvvetlice ksrtlmelidir. Srtna asla vurulmamaldr.
Bilin Kayb Olan Tkanmalarda lkyardm Uygulamas
171

Bebeklerde Yabanc Cismin karlmas in Srta Bask Uygulanmas
Solunum yolu tamamen tkanm ise;

Kii ellerini boazna gtrr. Yz ve dudaklar morarr. Tkanma hzla giderilmezse bilin kayb oluacaktr. Bu durumda hemen aada anlatlan yntem uygulanr. Bu yntem;
Yetikin ve ocuklarda bilin yerindeyse;

Srta kuvvetlice 5-7 kez vurulmaldr. Tkanma devam ediyorsa hastann arkasna geerek bele kollar dolanr. Bebeklerde Yabanc Cismin karlmas in Gse, man Tahtas zerine Bask Uygulanmas Ellerden biri ba parmak ie gelecek ekilde yumruk yaplr ve gbein yaklak 4 parmak zerine, mide hizasna yerletirilir, dier elde yumruun zerine konulur. Yumruk ilkyardmcya ve yukarya doru hzla bastrlmaldr. Bu ilem cisim hastann azndan kncaya kadar 5-7 kez tekrarlanr.
Tkanmalarda ilkyardm (bilin kayb varsa);

Hasta srtst yatrlmaldr. Hastann kalasna yakn diz klmeli veya hastann kalalar veya bacaklar zerine ata biner gibi oturulmaldr.
172

Bir avu hastann karnna, gbein zerine yerletirilmeli, 2. el birincinin zerine konulmal, eli hzla yukar doru iterek hastann karnna 5-7 kez bastrlmaldr. Ak Gs Yarasnda lkyardm Uygulamas
Hava yolunu tkayan cisim azda ise cismin elle karlmas;

Baparmak ve iaret parma aprazlanmal ve hastann st ve alt enesine dayanmaldr. Hastann enesini amas iin parmaklarla zorlanmaldr. Dier elin iaret parman hastann azna sokarak yanaklarndan boazna kadar temizler ekilde dolatrlmaldr. Yabanc cisim dar doru ekilmeli ve dikkatle tutup karlmaldr. YARALANMALARDA LK YARDIM Yaralanmalarda ilkyardm iin kullanlacak gazl bez, su, plaster, makas vb. hazr bulundurulmaldr. nce ilkyardmc ellerini su ve sabunla ykamaldr. Kanayan yerin zerine steril gazl bez baslmaldr. Yaralar en az 5 dakika akar suyun altnda tutularak ya da suyla ykanarak temizlenmelidir. Yarada kk cisimler varsa gazl bez yardmyla yavaa ve dikkatlice kartlmaldr. Kk cisimler yarann iine saplanmsa karKapal Gs Yarasnda lkyardm Uygulamas
Bebeklerde yabanc cisim karlmas;

Bir el bebein srtna gelecek ekilde yerletirilmelidir. Bir elle ene ve yz desteklenir ekilde tutulmaldr. Bebek hafif ba aa gelecek ekilde yzst tutulmal ve srtna art arda 4 kez vurulmaldr. Eer yabanc cisim henz kmad ise bebein yz yukar gelecek ekilde evrilmeli, iman tahtas zerinden gsne bastrlmaldr.
173

tlmaya allmamaldr. nk bu cisim kanamay nlemektedir. Daha sonra yaray kirletmemek iin iten da doru gazl bezle silinmelidir. Hastann yaral blgede bir yastk tutmas sa Yara kapatlmayarak havayla temas etmesi salanmaldr. Yara diki atlmasn gerektirecek byklkteyse temiz pansuman malzemeleri ile kapatlmamal ve hastaneye gnderilmelidir. Karndan yaralanma Dar kan organlara dokunulmamaldr. Organlar ieriye itilmemelidir. Yara nemli bir bezle kapatlmaldr. Gz yaralanmas Gze giren cisim veya cismin evresinden kk yastkklar ile gz korunmaldr. evresine kat bir bardak veya huni koyulup oynamas engellenmelidir. Gzde kesik veya arpma varsa her iki gz de kapatlmaldr. Ak Gs Yaras Giren bir cismin akcier zar ve akcieri yaralamas sonucunda olur. Yaralanma sonucu youn ar, solunum zorluu, morarma, kan tkrme, yarada nefes alyor grnts olur. Gze krk cam paras, sivri tel, diken vb. girmesi lanmaldr. ok tablosu asndan takip edilmelidir. ok, i kanama gstergesi olabilir. Delici karn yaralanmalar Bu tr yaralanmalarda i organlar zarar grebilir ve i kanama nedeniyle lmler grlme olasl ok yksektir. lk olarak hastann bilinci, solunumu, kalp at ve derisinin rengi kontrol edilir. Dar organ ktysa ieri sokulmamaldr. Yara zeri nemli bir bezle rtlmelidir. Bilin ak ve yara enine ise hasta srt st pozisyonda bacaklar bklm olarak yatrlmaldr. Bilin ak ve yara boyuna ise srt st pozisyonda bacaklar dz uzatlarak yatrlmaldr. Azdan hibir ey verilmemelidir. Yaam bulgular takip edilmeli ve hemen hastaneye grlmelidir. Gz delinmeleri Hemen hasta eve gtrlmelidir. Kapal gs yarasnda; Gs blgesine vurulursa oluur.
Ak gs yarasnda;
Hastann bilinci, solunumu, nabz, deri rengi kontrol edilmelidir. Cisim karlmamaldr. Kmldamamas iin cismin etraf bandajlanmaldr. Hasta kmldatlmamaldr. eride cisim olmayan ak yara iin dardan havann gsteki delikten ieri girmemesi iin yara kapatlmaldr. Hastann bilinci ak ise yar oturur pozisyonda oturtulmaldr. Azdan hibir ey verilmemelidir. 174
durumunda gzde abse oluumuna ve krle yol aabilir. Bu durumda gz ve gz evresi silinmemelidir ve kesik gz bastrlmamaldr. Kat bir bardan yarsn kesip kenarlarn aaya doru kestikten sonra yanlara doru ap bir kapak yaplarak gz kapatlmaldr. Gzn izilmesi veya gze toz girmesi Gz ovuturulmamaldr. Gzn sulanmas ve gz krpma yabanc cismin ykanarak uzaklamasn salar. Bu yolla cisim kmazsa; Cismin yeri grlmelidir. Toz paras kornea iine gmlm ise gze do-

kunulmamaldr ve hemen doktora gtrlmelidir. Cisim korneaya gmlmemise bir kat veya bez parasn kvrp ucuyla yabanc cisim silerek alnmaldr. Gz kapaklar altna cisim girmi ise alt gz kapa aa ekilmeli ve yukar baklmal, st kapak yukar ekilirken de aa baklmaldr. Yabanc cisim kapan orta yznde ise, almak iin kapak ters evrilmelidir. Gz hala batmaya devam ediyorsa doktora bavurulmaldr. KANAMALAR VE LKYARDIM Hasta kanamaya neden olan yerden uzaklatrlmaldr. Hasta yattrlmaldr ve ayakta tutulmaldr. Yarann zerine temiz bir bezle 10 dakika kadar bas uygulanmaldr. Kanama kol ya da bacakta ise kanamann hzn azaltmak iin kol ya da bacak kalp seviyesinden yukar tutulmaldr. Kanama basya ramen durmuyorsa bandaj uygulanmaldr. kanamalar Her iki burun delii de yaklak 5 dakika sklmaldr. Eer kanama durmazsa, burun delikleri sklmaya devam edilmeli ve hastaneye gtrlmelidir. Di ars Ilk suyla az ykanmaldr. Di eti evresinde rahatszlk verebilecek her hangi bir krnt varsa temizlenmelidir. Krk di Annda yardm gerekir. Diin kalan ksm ve evresi temizlenmelidir. Di hekimine bavurulmaldr. EPLEPS (SARA) KRZLER VE LK YARDIM Epilepside hasta bilin kaybyla birlikte yere der ve kaslmalar balamaktadr. Azdan kpk ya da dudan, dilini srdysa kanl kpk gelmektedir. Bu durumda; Kaslmalar engellenmeye allmamaldr. Kaslma srasnda yaralanmasn nlemek iin evrede zarar verecek eyler kaldrlmaldr. Ban ykseltmek iin yastk vb. konulmaldr. Skan kyafetleri varsa gevetilmelidir. 175
Belirtileri;
Solgun, souk ve terli bir cilt, Zayf ve hzl nabz, Hzl ve yzeysel solunum, Yava yava uyku haline dnen tedirginlik ya da endie, Bu durum sonucunda ok tablosu gelimektedir.
kanamalarda ilkyardm olarak:

Hastann st rtlmelidir. Ayaklar 30 cm. yukar kaldrlmaldr. Acil hastaneye sevk edilmelidir. Burun kanamas Hasta oturtulmaldr. Kafay hafife ne eik tutmas salanmal ve azdan nefes almas istenmelidir.

Nbetten sonra hasta yan pozisyona getirilmelidir, nbet esnasnda yaralanma asndan deerlendirilmelidir. Scak suya batrlm bez konulmaldr. Ev hayvanlarnn srmas
Belirtileri:
HAYVAN SOKMALARI ISIRMALARI VE LKYARDIM Syrklar, Bcek (ar) sokmas Ac.
Belirtileri; lkyardm;
Az iinde ve birden ok bcek soktuysa az imekte ve solunum yolunun kapanmasna bal solunum gl ortaya kmaktadr. Kii zehire kar duyarlysa alerji gelimektedir. Yara su ve sabunla iyice ykanmaldr. Ylan sokmas
Belirtiler;
Isrk izi Isrlan yerde ar Kusma Karn ars ok
lkyardm;
Soktuu yerde arnn inesi varsa cmbzla ine alnmaldr. Yara, su ve sabunla ykanmaldr. Yarann zerine souk suya batrlm bez ya da beze sarlm buz konulmaldr.
lkyardm:
Deniz hayvanlarnn sokmalar Hasta sakinletirilmelidir. Rahat bir pozisyona alnmal ve hareket ettirilmemelidir. Isrlan yere geni bandaj uygulanmaldr. Yara su ve sabunla ykanmaldr. Isrlan blgeye souk uygulama yaplmaldr. Hemen hastaneye gtrlmelidir. SOLUNUM DURMASI VE SUN SOLUNUM Solunum herhangi bir nedenle gleir, yavalar veya durursa suni solunum yaplarak vcudun oksijen ihtiyac salanr. Solunum durmas ile oksijen alnamamaktadr ve uur 2 dakika iinde kaybolmaktadr. Solunumun durmasnda 7-10 dakika ierisinde de kalp durmaktadr. Merkezi sinir sistemi harabiyete uramaktadr. Hastann genel durumu dikkatlice incelenmelidir. Bilinci olmayan kiinin nefes alp almad belirlenmelidir. 176
Belirtiler;
Bazen ciddi ve arl olabilmektedir. iddetli bir kzarklk grlebilmektedir.
lkyardm;
Diken ya da ine karlmaldr. ekil 13. Azdan Aza Suni Solunum Teknii

ekil 14. Kalp Masaj Teknii ta kalan bacak dz braklrken stteki bacak hafif karna doru ekilmelidir. KALP DURMASI VE KALP MASAJI Kalp yetmezliinde kan dolam bozulur. Kalp yetmezlii ile birlikte solunum yetmezlii veya solunumun durmas grlebilir. Solunumun durmas, kalbin durmasn abuklatrmaktadr. Baz durumlarda da solunum devam ettii halde, kalp durabilmektedir. Solunum durmu ise suni solunum, kalp durmu ise kalp masaj yaplr, ilk yardmc her iki uygulamay ayn anda yapmak zorunda da kalabilir.
Kalp durmasnn sebepleri:

Kalp ve dolam rahatszlklar
Solunumun durmasnn sebepleri:

Solunum yolunun tkanmas, Solunum merkezinin etkilenmesi, Kalbin durmasdr. Suni solunuma balamadan nce boaza dil ve yabanc cisim katysa kartlmaldr. Kalp masaj, kalp durunca yaplr. Azdan Aza Suni Solunum Metodu Kalp Masaj Ne Zaman Yaplmaldr?
Kalp durmasnn belirtileri unlardr:

Kalbin durmasndan sonra nabz alnamaz, soluekil 15. ki lkyardmc le Suni Solunum ve Kalp Masaj
Teknik olarak uygulama u sray takip eder:

Hasta sert bir zemin zerine srt st yatrlmaldr. lk yardmc hastann ba omuz tarafna gemelidir. Bir elini hastann enesine yerletirmelidir. Dier elinin ayasn da hastann alnna koymaldr. ekil-19da grld gibi boyun yukar doru kaldrlarak soluk yolunun almas salanmaldr. Alndaki el ile burun delikleri sklarak kapatlmaldr. Dier el ile eneden tutularak azn almas salanmaldr. Derin bir nefes aldktan sora, hava szmayacak ekilde hasta ile az aza gelerek hava flenmeli, en az 1 saniye sreyle 2 kez tekrarlanmaldr. flenerek ien gsn geri inmesi gzlenmelidir. . Eer nefes almaya baladysa yan yatrlmal, alt177

Tablo 12. Kalp Masaj ve Suni Solunum Uygulama Says ve Oran
num durur, siyanoz, gz bebeklerinin genilemesi, reflekslerin kaybolmas ve uur kayb grlr. Kalp dzensiz alyorsa, gz bebekleri yava yava genilemektedir. Bunun gzlenmesi, kalbe mdahalenin abuklatrlmas bakmndan ok nemlidir. Kalp durduktan sonra dokular oksijensiz kalacandan ilk 3-5 dakika ok nemlidir. Kan dolamnn bir an nce balatlmas ve devam ettirilmesi ncelikle sinir sistemi harabiyetini nler. Kalp masajnn baarsn da artrr.
lanmal, ocuklara da dakikada 100 defa tekrarlanmaldr. Kalbe masaj yaplrken, gs kemiinin alt ucunun krlmamasna ve harabiyete uramamasna zen gsterilmelidir. KALP MASAJI VE SUN SOLUNUM Bebeklerde ve ocuklarda genellikle 5:1 oran uygulanr. Yani dakikada 100 kalp masaj, 20 suni solunum esasna gre nce 5 defa suni solunum yaptktan sonra 1 defa kalp masaj yaplmaldr. Sonra 5 kalp masaj 1 suni solunum yaparak devam edilmeli, kalp ve solunum balayncaya kadar devam edilmelidir. Bu oran yetikinlerde 15:2
Kalp masajnda;
Hasta srt st yatrlmaldr. lkyardmc hastann yanna diz kerek bir elin iaret parman gs kemiinin st ucuna, dier elin iaret parman alt ucuna yerletirmelidir. Ellerin ba parmaklar gs kemii orta noktasn belirleyecek ekilde yerletirilmelidir. Dirsekler bklmeksizin direkt olarak gse bask yaplmal, kalbe doru 5 cm. kadar basn ve serbest brakma tekrarlanmaldr. Kalp masaj dakikada erikinler iin 80 defa tekrar178
eklindedir. 2 derin suni solunum ve 15 kalp masaj uygulanmaktadr, bu oran da kalp masaj dakikada 100 defadr. 2 solunum 5 saniye iinde yaplmaldr. Kalp ve solunumun balamas halinde hasta yan yat pozisyonuna alnarak solunum ve dolam kontrol edilmelidir. Btn bu uygulamalar, sevk annda ve tbbi tedavi salanncaya kadar devam eder.
VIII. BLM
179
DORU LETM KURMA

ETC ANNE OCUK LKS Eitici anne ve ocuk duygusal ballk gelitirmektedir. Eitici anne, ocuun doumundan itibaren ocukla ilgilenirse ocuun ballk gelitirmesi ve ona gvenmesi daha abuk olmaktadr. Eitici anne, ocuun sadece bakmyla ilgilenmez, geliimi ve eitimiyle de ilgilenir, ocua model olur. ocuun ihtiyalarn karlarken ocua sevgisini ve ilgisini de vermelidir. ocuun gereksinimleriyle ilgilenmeli ve ocuun ihtiyalarna duyarl olmaldr. ocuu desteklemeli, ona geliimine uygun sorumluluklar vermelidir. Anne-ocuk ilikisi ne kadar nemliyse eitici anne-ocuk ilikisi de onun kadar nemlidir. ocuk, eitici anneye gvenebilmelidir. Aile ve eitici anne srekli olarak ibirlii yapmal, gr birlii iinde olmaldrlar. Eitici anne olumlu zellikler tamaldr. Geliimsel adan eitici anne, ocuk ilikisinde yaanan olumsuzluklar ocuun btn geliim alanlarn etkilemektedir. DORU LETM Doru iletiim ayn zamanda etkili iletiim biimidir. Etkili iletiimin temelinde ise farkna varma yatar. yi iletiimci, hem kendi duygu ve dncelerinin farknda olur hem de dier kiilerin duygu, dnce ve tutumlarn tanr. Hemde kardaki kiinin davrann gereki bir biimde deerlendirmesini bilir. Ccelolu (1993, s.68)na gre kiinin kendini bilmesi, onun kendi alglama, yanstma, duygu ve arzularnn farknda olmas demektir. Kardakinin farknda olan kii ise, onun davranlarnn nasl bir i dnyaya iaret ettiini, onun deneyim ve yaantla181 1. Genelleme: rnein kadnlara zayf tarafnz gstermemelisiniz, en zayf zamannzda size ktlk etmeye kalkarlar ifadesi kantlanmas zor, birinin n yargsn ifade eden bir genellemedir. Kayserililer tccar olurlar gibi tutumlar, incelenmemi, azdan aza yaylm tutumlardr. Bu tr tutumlar kiilerin bireysel farkllklarn grmemizi engeller. 2. Neden-sonu ilikisinde bozukluk: Bak anneni hasta yaptn, bam arttn, artk git! gibi ifadeler, sanki biri dierini gerekten hasta yapar ya da ban artr izlenimi verir. Ba arsnn ya da hasta olmann temelinde yatan baka nedenleri yok sayarak tek kiiyi sulamak, neden-sonu ilikilerini basite indirgemek anlamna gelir. 3. Aklndan geenleri bilme: Olunu kzndan daha ok seviyorsun, fakat bunu kabul etmeyi kendine yediremiyorsun, gibi ifadeler, iki kii arasndaki iletiimi olumsuz ynde etkiler. Bir kimsenin yaantsn ondan daha iyi bildiini iddia etmek, kardaki kiinin ya bilin dzeyinin dk olduu, bu nedenle kendi duygu ve dnrnn ne olduunu anlar. Yz ifadeleri, bedenin duruu, sesin titreyi ya da ini k, kardakinin i dnyas hakknda ipular verir. yi iletiim yetenekleri olan kii ipularn annda grr ve onlar gereki olarak deerlendirir. letiimi baltalayan alkanlklar letiim kiiler aras ilikinin kalitesini etkiler. Bu nedenle iletiimi olumsuz etkileyen faktrleri bilmekte fayda vardr. Bunlar (Ccelolu, 1993):

anlamda uyumsuzluk yaamasna neden olmaktadr. Kabul etme; ocuu olumlu olumsuz btn zellikleri ile olduu gibi kabullenme ve onu kaytsz artsz sevmedir. ocuk nce aile tarafndan sonrada akrabalar, arkadalar tarafndan kabul edilmeyi istemektedir. Bir aileye ait olma, bir gruba ait olma btn insanlar iin vazgeilmez bir gereksinimdir. Kii kabul edildii grubun davranlarn iselletirebilir. rnein: ergenlik anda ailesi tarafndan kabul edilmeyen, okulda arkadalar olmayan, srekli baarszlk yaayan bir ocuk kendisi gibi olan ocuklarn oluturduu grubu bulur ve onun kurallarn olduu gibi uygular. YREKLENDRME ocuk, yapmakta zorland yada hi yapmad bir eyi yaparken desteklenmek ister. ocuk, bir ey yaparken tevik edilme, yreklendirilme ihtiyac hisseder. ocuk yapt eyde baarszlk yaarsa ayn eyi yapabilmesi iin cesaretlendirilmeye ihyiha duymakta, baarszlk yaamaktan korkmaktadr. ocuun cesaretledirildicelerinin farknda olmad ya u veya bu nedenle yalan syledii ya da gerekle temas olmayan, tutarsz biri olduu anlamna gelir. Byle bir temel zerine de iyi iletiim kurulamaz. TAKLT Okul ncesi ocuun en hzl renme yolu taklit ederek renmedir. ocuk taklit ederek konumay renir, sosyal kurallar renir, duygularn ifade etmeyi renir, oyunlar renir. ocuk bir ok beceriyi anne babay, eitici anneyi, dier ocuklar taklit ederek kazanr. ocuklar davran sorgulamadan olduu gibi almaktadrlar. Hem olumlu davranlar hem de olumsuz davranlar taklit edilerek renilmektedir. HOGR-KABUL Hogr ve kabul ocuk eitiminde vazgeilmemesi gereken iki tutumdur. ocuk yeni renirken debilir, drebilir, etrafa zarar verebilir, alayabilir, mzmzlanabilir, srekli ilgi isteyebilir. Ailenin beklentisini karlayamayabilir. Yeteneksiz olduu alanlar olabilir. Bu tr durumlarda ocua hogryle yaklalmaldr. Hogrnn ars da ocuk iin zararl olmaktadr. ocuun snrlarn belirleyememesine yol amaktadr. Ailede ar hogrl bir ortamda yetien bir ocuk evreden de ayn hogry beklemektedir. Bu da onun sosyal ve duygusal 182 Disiplin, bireysel hak ve zgrlklerin snrlanmad, doalln ayplanmad, kiileraras ilikileri dzenleyen, karlkl hak ve zgrlkleri gvenceye alan, sorumluluklarn paylald ilke ve kurallar btndr (Arcak, 1997). ocuun geliimi iin aile etkili disiplini kullanmaldr. ocuk ailede rendii kurallar sosyal yaamda uygulamaya balar. ocuk iin ilk sosyal ortam ise yuva ya da anaokulu kabul edilebilir. ocuk ailede kurallara uyETKL DSPLN Disiplin ocuk iin ok nemlidir ve ocuun salkl olarak bymesi ve yetimesi iin bir ihtiyatr. ocuun neyi yapmas neyi yapmamasn ieren kurallar ve beklentiler disiplini oluturur. i bir aktiviteden sonra dllendirilmesi de onun yeni aktivitelere girime isteini ve kendine olan gvenini arttrmaktadr. ocuun yeteneklerinin gelimesine katks olmaktadr. Kendine yeterince gvenmeyen bir ocuk aktiviteye balamadan birazck yreklendirilirse rahatlkla devam edebilmektedirler. Baz ocuklar yeni aktivitelerde yardma ihtiyac duymaktadrlar. Bu yardm ocuk aktiviteyi yapabildike azaltlmal ve sonra ortadan kaldrlmaldr. zgven kazanan ocuk bir sre sonra cesaretlendirmeye gerek kalmadan kendisi aktivitelere katlabilmektedir.

may renirse farkl ortamlardaki kurallara da daha rahat uyum salayabilir. ocuk ayn zamanda snrlarn, bakalarnn duygu-dnce ve isteklerine sayg duymay ve nem vermeyi renmektedir. Disiplin ocuun tutarl, gvenli bir ortamda bymesini salar. ocuk dnyann dzenli bir yer olduunu renir. Gvenli ve dzenli bir ortamda ocuk, olaylara nceden ne tr tepkiler verileceini bilir. Her sosyal-kltrel-eitimsel ortamda disiplin vardr. Bu disiplin, insan ilikilerini belirleyici olmaktadr. ocua disiplin emeklemeye balad zaman verilmeye balanmaldr. ocuk fiziksel-duygusal-zihinsel olarak disipline sokulmaya hazr demektir. ocuk emekleyip bir nesneyi almak ya da bir yere gitmek istedii zaman disiplin verilmeye balanr. Disiplinde ocuun olgunluu kadar ocuun birlikte yaad ve gvenmeyi rendii yetikinlerin ona kar iten, gl sevgi gstermesi de nemlidir ve ocua onlar tarafndan gvende olduu hissettirilmelidir. Disiplinde dikkat edilmesi gereken hususlar Anne babann ocua olan sevgisi koulsuz olmaldr. Disiplin verilirken ocuk, anne babann sevgisiyle tehdit edilmemelidir. dl ve ceza verirken uygulan biimine dikkat edilmelidir. dl ve cezada anne baba tutarl olmaldr. ocua istendik ve istenmedik davranlarn neler olduu aklanmaldr ve ocuun bunlar renmesi salanmaldr. dl istendik davrantan hemen sonra verilmelidir. Ceza istenmedik davrantan hemen sonra verilmelidir ve niin ceza verildii szl olarak aklanmaldr. maldr. ocuklara belli kurallar benimsetirken ve onlara belli bir disiplin anlay kazandrmaya alrken, anne babann, ocuun yararna olacan dnerek fiziksel ceza uygulamalar ve bunun dozajn arya karmalar, ocukta kurallara uyma yerine tam tersi olarak kurallara tepki gsterme, anne babaya ar kzgnlk, fke duyma, kendisine yaplan cezay bakalarna yneltme ve su ileme eiliminin artmas gibi olumsuz davranlara yol aabilmektedir. ocuk henz cezann neden verildiini ya da verilmesi gerektiini kavrayamazken, ona davrannn ne gibi kt sonular douracan anlatmadan, davrannn yanlln retmeden uygulanacak ceza, bu davrann tamamyla ortadan kalkmasna deil, ancak belli bir sre kaybolup, baka ekillerde (fke, kzgnlk, saldrganlk) ortaya kmasna neden olabilmektedir (Bozkurt, 1998). OLUMLU DSPLN EKLLER Anne babann ocuklarna uyguladklar disiplin 183 ocua sz verilen bir ey muhakkak yaplmaldr. dl ve ceza her ocukta farkllk gstermektedir. OLUMSUZ DSPLN EKLLER Ruh sal ynnden ceza zellikle bedensel ceza, soruna bir zm yolu olarak kabul edilmez. ocuklar disiplini renmelidir. Ancak yetikin, ocuktan ne istediini ona akla ocuun olumsuz bir davrannn ortadan kalkmas isteniyorsa tutarl, kararl davranlmaya ve uzun bir srece ihtiya olduu unutulmamaldr. dl, ceza ve kurallar ocuun geliimine uygun olmaldr. Aile iinde, okulda ya da snfta uymas gereken kurallar balangta ocua aklanmaldr. ocuk ilgi ekmek amacyla istenmedik bir davran sergiliyorsa bu davran grmezden gelinmelidir. nk ilgi gsterilmeyen davran bir sre sonra ortadan kalkmaktadr.
anlaynda, aklayc, ikna edici, yanll gsterici, tutarl, sevgi dolu bir yaklam, bir dokunu, scak kabul edi, bin dayaktan ve szden daha etkili olacaktr (Bozkurt, 1998). Daha ilk yalardan balayarak ocuun uymas istenilen her trl kuraln, mantkl bir aklamas yaplmaldr. Byle bir kurala neden gereksinim duyulduu, onun anlayabilecei basit bir dille anlatlmaldr. ocuklara, ev iinde yalarna uygun ve yapabilecekleri ilerin verilmesi de disiplinin ana hedefi olan sorumluluu gelitirmek asndan yararldr (Fndk, 1989). DNLEME ETKN DNLEME Etkin dinlemede iki tarafta etkindir. Etkin dinlemede etkileim daha fazladr. Konuuna dinleyenin yalnz duyduunu deil, ayn zamanda doru olarak anladn da gsterir. Etkin dinleme savunmay azaltan, z birleik gveni zedelemeyen bir iletiim tekniidir. Ayn zamanda duygusal olarak gerilimi azaltr. Etkin dinleyici olmak; kardakinin duygularn anlayabilmek, tanmlayabilmek, onlara zamannda yant verebilmek ve onlar kendi szckleriyle tekrarlayarak konuann onayn almaktr. Duygularn yanstlmas kiinin duygularnn akla kavuturulmasna, belirginletirilmesine yardmc olur. Etkin dinleme gerekletirilirken, konuan kiinin konumasnda yer alan anahtar szcklerin tekrarlanmasyla kii konumaya sevk edilir. Sorulan sorular geliigzel olmamaldr. yi soru sormak da bir iletiim becerisidir. Yarglayc, hesap sorucu bir izlenim yaratt iin neden, niin soru sz184
ckleri yerine ne, nasl soru szckleri kullanlmaldr. Ayrca konumann srmesini salamak iin sorularn ak ulu olmas gerekir (Sarar Kuzu, 2003). Etkili dinleyici olmak iin; dikkati vermek, nyargsz olmak, konumaktan ok dinlemek, ilgi ve sabr ile dinlemek, anlamak iin dinlemek, kar tarafa sayg duymak gerekir. rnek: Konumac: ok sevdiim bir arkadam bana bard ve hi beklemediim bir ey yapt... Etkin Dinleyici: Arkadann neden yle davrandn anlayamadn. Konuucu: Evet korkuyorum. Ama u anda da ok fazla skntm var. Anlatma ihtiyac iindeyim. Etkin dinlemenin ocua etkisi (Paksoy, 2003): ocuun konuma yetenei ve kelime hazinesi geliir, kendini rahatlkla ifade eder. Sorununu davranla gstermek yerine (saldrganlk, alamak, huysuzluk) szle ifade ederek rahatlar. Anlaldn hisseder, daha huzurlu ve gvenli olarak sorunlarn konuarak halleder. ocukla anne baba arasnda bir yaknlk doar, onlara danr, diyalog kurar. Syledikleri dinlenen ocuk, anne babasn dinlemeye balar.
OKUL NCES ETMN NEM

Okul ncesi dnemde, byme ve gelimenin her aamasnda ocuu korumak, yetitirmek, ocuun ihtiyalarn karlamak, yaam koullarn iyiletirmek, gelimesi iin olanaklar salamak, ailenin olduu kadar, yakn evresinin, eitim kurumlarnn ve yesi olduu toplumun da grevidir (merolu ve Canyaar, Nisan 2005). Erken ocukluk eitimi yaama, byme, geliim ve bakm gibi farkl sreleri iermektedir. Bu nedenle erken ocukluk eitiminin amac ocuu yaatmak, bytmek, bakmn salamak ve gelitirmek olmaldr. Yaama; ocuun doumdan itibaren salkl olmasdr. Beslenme; salk ve psikososyal iyilik arasndaki karlkl ilikiye dikkat ekilir. Byme; kilo ve boy artdr. nemli olan ocuun yediklerinin miktar, kalitesi ve yenen yemein ne kadarnn ocuk tarafndan zmlendii ve kullanlddr. Gelime; sosyal, duygusal, zihinsel ve fiziksel geliim alanlarndaki karmaklk dzeyinde ve ilevdeki deimelerdir. Bakm ise ocuun gven iinde olmas, yaayacak bir yerinin olmas, karnnn tok, giyiminin uygun olmas, temizlik artlarn yerine getirilmesi, hastalanmamas, iyi beslenmesi, dier yadalar ile etkileim iinde olmas, kltrn tanmas ve renmesidir (Bekman ve Grlesel, 2005). 3 yana kadar ocuun anne ile ilikisi ocuk iin
185

ok nemlidir. Bu yatan sonra ocuk sosyallemeye balar ve baka kiilerle olmaya ihtiyac vardr. Bu nedenle okul ncesi dnem 3-6 ya (36-72 ay) olarak kabul edilmektedir. Bu dnem ocuun renmeye ok ak olduu bir dnemdir. Bu dnemde kazanlamayan belli becerilerin ileriki yaamda kazanlmas zorlamaktadr. 6 yandan sonra renmeler devam etmektedir ama 6 yana kyasla daha yava bir ekilde gelimektedir. Daha nceki yalarda olduu gibi 3-6 yalarnda da ocua kar tutum ve davranlar ocuun kendisiyle ilgili olumlu ya da olumsuz bir alg gelitirmesine neden olabilmektedir. Okul ncesi ocuklar bir ok olumsuzluun yaand ortamlarda yetimektedirler. Bu nedenle ocuklara baz deerlerin kazandrlmas gerekmektedir. nder (2003, s.22)in Tilman ve Hsudan aktardna gre bu deerler zellikle 3-7 ya iin nerilen deerlerdir. Bunlar: Bar Sorumluluk birlii Sadelik Sayg Mutluluk Drstlk Btnlk Sevgi Hogr Alak gnlllk zgrlk Toplumu oluturan bireylerin bu deerlere sahip olmas, hem bireylerin yaam kalitesi ve mutluluu bakmndan, hem de toplumun kendini uyumlu ve gelien bir sosyal yap olarak srdrebilmesi bakmndan nemlidir. Bu nedenle eitim ortamlarnn dzeni, yaps, koullar, eitimcinin tutumlar, davranlar, iletiimi, rnek olmas, eitimsel etkinlikler (drama vb.) bu deerleri kazandracak ekilde dzenlenmelidir. Okul ncesinde ocuklar, hem kendilerini farkl bir birey olarak kabul etmeli hem de bakalarnn farkllklarn kabul etmeyi renmelidir. nder (2003, s.23)e gre farkllklar kabul edebilen bireyler, gelecein toplumlarndaki tm farkl insanlara ve kltrlere sayg duyarak, bar iinde birlikte yaama idealine daha ok yaklaabilirler. Okul ncesi kurumlarda bunu salayc etkinliklere yer verilmelidir. Okul ncesi eitim program ocuklarda birok be186 Oyun ocuun en nemli renme yntemidir. Bunun iin iyi dzenlenmi bir oyun ortam gereklidir. ocuun evresindeki ocuk ve yetikinlerle kurduu ilikilerin gelimesinde son derece nemlidir. Salkl bireylerin yetitirilmesinde tutum ve duygular nemlidir. ocuun kendisi hakkndaki gr, kendisi ile ilgili duygular, renmesi ruh sal zerinde son derece nemlidir. ocuun eitimi kaltm, evre ve bilginin etkileimidir. 2003): Her ocuk bir bireydir. Her ocuk bir dierinden farkldr. Okul ncesi dnem hayatn temelidir. renmenin byk bir ksm bu dnemde gerekleir. Geliimde zel alc dnemler vardr. Eitim ve retim ocuun geliim dnemlerinin zellikleri dikkate alnarak yaplmaldr. Eitim ocuklarn ihtiyalarna duyarl olmaldr. Geliimin btn ynleri birbirleri ile ilikilidir. Bu nedenle eitim ocuun btnln gzetmelidir. Bu dnemin tm geliim yzlerinin dengeli bir ekilde gelitirilmeye allmas nemlidir. ocuun aktif katlm ve ilgisi nemlidir. Her yeni renme nceki renmeler ile ilgilidir. Eitim ocuun kendi kendini disiplendirmesine olanak salayacak demokratik bir ortamda gereklemelidir. Okul ncesi eitimin temel ilkeleri (Oktay ve ark., Sosyal beceriler Kltrnn ve dier kltrlerin farknda olma letiim becerileri Algsal-devinsel beceriler Analitik dnme ve problem zme becerileri Yaratclk ve estetik beceriler ceri ve yeterlilii gelitirebilecek nitelikte olmaldr. Bu yeterliklerde u alanlarla ilgilidir (Senemolu ve Gen, www.ya-pa.): Kendisinin farknda olma
IX. BLM
187
KAYNAKA
Aji, Dolli Yafet . "ocuklarda migren d baarsna yaklam. Trk Pediatri Arivi. Trk Pediatri Kurumu. 2002, cilt. 37, say. 2 sf. 74-80 Alisinanolu, Fatma; lkay Uluta." ocuklarda Kayg ve bunu Etkileyen Etmenler" http://www.yayim.meb.gov.tr/dergiler Alp, Handan; Behzat zkan; Sevin Altnkaynak; Zerrin Orbak ; Hakan Yiit; Vildan Ertekin. "Erzurum'da Sokakta alan ocuklarn Sosyo-Demografik zellikleri" Trk Pediatri Arivi, Trk Pediatri Kurumu Yaynlar, 2000, cilt. 35, say. 25, sf., 119120. Apak, Seluk. Geliim Nrolojisi. stanbul: stanbul niversitesi ocuk Sal Enstits, 1984. Aral, Neriman; Aysel Kksal Akyol; Ayperi Sgrtma. "Be-Alt Ya Grubundaki ocuklarn Yaratclklar zerine ORFF retisine Dayal Mzik Eitiminin Etkisinin ncelenmesi" Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, K 2006, cilt 5, say 16, sayfa 19,http:// www.e-sosder.com. Arcak, Tolga. "Nasl Bir Disiplin?" Yaadka Eitim. stanbul:Kltr Koleji Yaynlar, 1997, s.52. Arslan, Leyla. ocuklardaki Konuma Bozukluklar ve Tedavi Yntemleri. stanbul: skdar Rehberlik Aratrma Merkezi, 2002 Ataman, Ayegl, "zel Eitime Muhta Olmann Nedenleri" zel Gereksinimli ocuklar ve zel Eitime Giri. Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk, 2005. Ark, smail Alev. Motivasyon ve Heyecana Giri. stanbul: antay Kitabevi. 1996. Aydn, Betl. ocuk ve Ergen Psikolojisi. stanbul: Marmara niversitesi Vakf yaynlar, 1997. Bakrcolu, Rasim. lkretim, Ortaretim ve Yksekretimde Rehberlik ve Psikolojik Danma, Ankara: An Yaynclk, 2000 Bakkalolu, Hatice; Blbin Sucuolu; "Normal ve Zihinsel Engelli Bebeklerde Anne-Bebek Etkileiminin Karlatrmal Olarak ncelenmesi" zel Eitim Dergisi, Ankara, Ankara niversitesi Yaynlar, c.2, s.4, 2000. Batman, Ferin. "Omega3 ve Omega6" ocuk ve Aile. Banvit Yaynlar, 2002, say 44. Batla, Acar ve Zuhal Batla. Stres ve Baa kma Yollar. stanbul: Remzi Kitabevi. 2004. Bekman, Sevda; Can Fuat Grlesel.Doru Balang: Trkiyede Okul ncesi Eitim. stanbul:Trkiye Sanayicileri Ve Adamlar Dernei Yaynlar,Mays 2005. Bozkurt, Nergz. "Ailede ve Okulda: ocuk Eitiminde dl ve Cezann Yeri" Yaadka Eitim. stanbul: Kltr Koleji Yaynlar, 1998, say 57. Chollar, Susan. "Kekemeliin Nedenleri ve Tedavisi". Yaadka Eitim. stanbul: Kltr Koleji Yaynlar, 1989, say 6. Ccelolu, Doan, nsan ve Davran. stanbul: Remzi Kitabevi, 1993. Ccelolu, Doan. imizdeki ocuk. stanbul. Remzi Kitapevi, 1993. arman , Krat Bora; aatay Nuholu; mer Ceran." stanbul li mraniye lesi'nde Bir Grup Okul ocuunda Enrezis Nokturna Prevalans" Trk Pediatri Arivi. Trk Pediatri Kurumu. 2003. cilt. 38 say.3, sf.153-159. etin, Filiz, Aslhan Alpa lbay ve Deniz Albayrak Kaymak. ocuklarda Sosyal Beceriler. stanbul: Epsilon Yaynlar, 2001. Dereboy, . Ferhan. Kimlik Bocalamas. Malatya; zmert matbaas, 1993.
189

Demirren, Kaan; Hatice Gm; Saadet Demirren. "ocuklarda Oyuncak Tabancayla Yaralanma: Bir Vaka Bildirisi.http:// www.acilpediatri.com Durukan, brahim. .http://www.gata.edu.tr Frontal Lob ve Davran Yaynevi, 2004. Mustard, J. Fraser. "beyin geliimi ve insan sermayesi" 7 ok ge: Sosyal ve ekonomik kalknma iin ocukluk eitimi. http://www.meb.gov.tr Onur, Bekir. Geliim Psikolojisi. Ankara; mge Kitabevi, Dyregrov, Atle. ocuk, Kayplar ve Yas Yetikinler iin El Kitab. Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar,2000. Ergn, Mustafa. "Oyun ve Oyuncak zerine I" Milli Eitim, I/1, 1980, SF.102-109. Erten, Yavuz ve Cahit Ardal."Saldrganlk, iddet ve Psikososyal Yaplar" iddet. Cogito Dergisi, stanbul: Yapkredi Yaynlar ,s.6-7 k bahar 1996. Ertem, ilgi. "Bebek ve ocuklarda Geliimi Etkileyen Riskler" http://www.dicle.edu.tr Fndk, lhami. "Aile inde Disiplin" Yaadka Eitim. stanbul: Kltr Koleji Yaynlar, 1989, say 6. Gnen, Mbeccel; Nursel Uyar Dalkl: ocuk Eitiminde Drama Yntem ve Uygulamalar, stanbul, Epsilon Yaynclk, 2002 Gvsa, brahim Alaettin. ocukta Duygusal Geliim. stanbul: Hayat yaynlar, 1998. Gvsa, brahim Alaettin. ocukta Zihinsel Geliim. stanbul: Hayat Yaynlar, 1998. Gler, aatay, "kiisel hijyen" TSK koruyucu Hekimlik Blteni, 2004;3(6). Gnlemez, Ayla; Begm Atasay; Saadet Arsan. "A vitamini ve anne-ocuk sal" Trk Pediatri Arivi. Trk Pediatri Kurumu., 2003, cilt 38, say 2, sf. 73-80. Gven, Nergis; Servet Bal: Dil Geliimi ve Eitim:0-6 Ya Dnemindeki ocuklar in Destekleyici Etkinlikler. stanbul:Epsilon Yaynclk, 2000. nan, Neriman. B Vitaminleri ve Hafza.http:// www.populermedikal.com Kaner, Sema. "Duygusal ve Davran Bozukluklar Olan ocuklar" zel Gereksinimli ocuklar ve zel Eitime Giri. Ankara: Gndz Eitim ve Yaynclk, 2005. Kaplan, Harold I. Ve Benjamin J. Sadock, Birinci Basamak Psikiyatri El Kitab, stanbul: Turgut Yaynclk, 1998 Kartal, ebnem. "Parmak Emme, Trnak Yeme" ocuk ve Aile. stanbul: Banvit Yaynlar, 2002, say 52. Karal, Ece. "Mzik ve Matematik"Mzik ve Bilim Uluslar aras Hakemli Bilimsel Mzik Dergisi, Eyll 2005, say 4. Kknel, zcan: Kurban zuurlu: Gler Aytar Bahadr. Davran Bilimleri (Ruh Bilim). stanbul: Yaylm Matbaas, 1993. Kuuolu, brahim H.."Rehberlik ve Eitim" Eitimde nc Boyut Psikolojik Danma ve Rehberlik. stanbul: Birsen 1997. Oral, Gkhan ve M. Akif nanc. Risk Altndaki ocuklarn Saptanmasnda retmenin Rol. stanbul: stanbul Milli Eitim Mdrl, 2004. merolu, Esra; Mnevver Canyaar. "Okul ncesi Eitim kurumlarnda ailenin eitime katlm" Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi. Nisan 2005, Say 62. nder, Alev. Yaayarak renme in Eitici Drama. stanbul: Epsilon Yaynlar, 2001. nder, Alev. Okul ncesi ocuklar in Eitici Drama Uygulamalar. stanbul: Morpa Kltr Yaynlar, 2003. zdoan, Berka. ocuk ve Oyun. Ankara: An Yaynclk, 1997. zben, heda. "ocuk stismar ve Nedenleri" Yaadka Eitim. stanbul: Kltr Koleji Yaynlar,1999, say 62. zmert, Elif N., "Erken ocukluk Geliiminin Desteklenmesi-I:Beslenme" ocuk Sal ve Hastalklar Dergisi, 005, cilt 48, say 2, sayfa. 179-195. zmente, Sabahat."Mzik Eitiminin Boyutlar ve alg Eitimi" nn niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Bahar 2005, cilt 6, say 9, sayfa 89-98. zsoy, Yahya. Konuma zrl ocuklar ve Eitimleri. Ankara: Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, 1971. ztrk, Orhan. Ruh Sal ve Bozukluu. Ankara: Nobel Tp Katibevleri, 2004. Paksoy, Glnaz. "ocuklarla iletiimde etkin dinleme" ailede ve aokulda iletiim. Bilim ve akln aydnlnda eitim., ubat 2003, say 36. Pressey, Sindey L. Ve Francis P. Robinson a. Psikoloji ve Yeni Eitim I. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1991. Pressey, Sindey L. Ve Francis P. Robinson b. Psikoloji ve Yeni Eitim II. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1991. Riches, David. Antropolojik Adan iddet. stanbul:Ayrnt yaynlar,1989. Rowshan, Arthur. Stres Ynetimi. stanbul. Sistem Yaynclk, 1998. Saliholu Dursun, Sevda. ocuk Bakm ve Eitimi El Kitab. stanbul: Mozaik Yaynlar, 2003 Salk, Lee. Bebeklikten Yetikinlie ocuun Duygusal Sorunlar.stanbul: Remzi Kitapevi,1995.
190

Salk, Lee. "ocuunuzun fke Nbetleri" Yaadka Eitim. stanbul: Kltr Koleji Yaynlar, 1989,say 6. Sarar Kuzu, Tlay." Eitim retim Ortamnda Etkili Szel letiim" Milli Eitim Dergisi, Bahar 2003. Sayn, nal. Aile Sosyolojisi. zmir: Ege niversitesi Basmevi, 1990. Scherler, Hana R.," Psikoterapiye likisel Bir Bak" Trk Psikoloji Dergisi, Ankara: Psikologlar Dernei Yaynlar, C.17, S.37, Haziran 1996. Senemolu, Nuray. Geliim, renme ve retim.Ankara: gazi kitapevi, 2005 Senemolu, Nuray ve engl Gen."Okul ncesi Eitim" lkretimde Etkili retme Ve renme El Kitab. http://www.ya-pa.com. enol, Selahattin."Cinsiyete Gre Oyun ve Oyuncak Seimi" ocuk ve Aile. Banvit Yaynlar. 2002, say 44. endurur, Ylmaz; Dolunay Akgl Bar."Mzik Eitimi ve ocuklarda Bilisel Baar" Ankara; G..Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 2002, say 1, cilt 22. Somyrek, H. brahim. lkyardm. Ankara, somgr yaynclk, 1993. Stoppard, Miriam, Bebek-ocuk Sal Rehberi, stanbul: Milliyet Yaynlar. Tarm, mer. "Bbrek Hastalklarnn Endokrin Sisteme Etkisi" Gncel Pediatrihttp://.www.guncelpediatri.com 12/20063-72-74. Tuncor, Ferit R.. Eitici ocuk Oyunlar. stanbul: Esin Yaynevi, 1996. Watkins, John ve Helen Watkins. Ego Durumlar: Teori ve Terapi. stanbul: Litera Yaynclk, 2006. Yavuzer, Haluk. Bedensel, Zihinsel Ve Sosyal Geliimiyle ocuunuzun lk Alt Yl. stanbul:Remzi Kitapevi, 2005. Yavuzer, Haluk. Resimleriyle ocuk. stanbul: Remzi Kitabevi, 1995. Yavuzer, Haluk. ocuk Psikolojisi. stanbul: Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1982. Yeniba, Rukiye. Aile ii stismarn Ergenin Umutsuzluk Dzeyi ile likisi. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul: Marmara niversitesi, 2002. Ylmaz, Ayen. "Eler Arasndaki Uyum, Anne-Baba Tutumu Ve Benlik Algs Arasndaki likilerin Geliimsel Olarak ncelenmesi" Trk Psikoloji Dergisi Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yaynlar, c.16, s.47, haziran 2001 Yrkolu, Atalay. Genlik a.stanbul:zgr Yaynlar, 1996. Yrkolu, Atalay. ocuk Ruh Sal, stanbul: zgr Yaynlar 2003. Yrkolu, Atalay. Genlik a. Ruh Sal ve Ruhsal Sorunlar. stanbul: zgr Yaynlar, 1996. A'dan Z'ye Gebelik. Abdi brahim la Sanayi. Hormonlar http://www. stu.inonu.edu.tr Hormonlar http://www.aof.edu.tr "Annenin Stresi ocuu Sinirli Yapyor"
http://www.thehealthynews.com. Depresyonun ABC'si. HYB, 1995. Gvenli ocuklar "Gn Boyu ocuklar ve Gvenlik Hakknda" http://www.konsumentverket.se "Oyuncaklar" Tketici Rehberi. Salk Bakanl Tketici Hizmetleri Genel Mdrl.http:// www.salkbakanl.gov.tr Salkl Beslenme http://www.salkbakanl.gov.tr "Salkl Yaam nerileri" Boazii niversitesi Genlik Birimi, http://www.boun.edu.tr "Salkl yaam nerileri" Hacettepe niversitesi Salk Merkezleri, http://www.sagmer.hacettepe.edu.tr Bulac Hastalklar http:// www.istanbulsaglk.gov.tr. Parazitler http://www.bebekhastanesi.com. lkyardm El Kitab. Ankara; trk kzlay,2006. lkyardm http://www.saglikbakanligi.com lkyardm http://www.kizilay_esk.org.tr Davrann Nroanatomik Temelleri,
http://www.med.gazi.edu.tr Dkmanlar http://www.salkbakanl.gov.tr Hormonlar http://www.inn.com Aylara Gre Di karma. http://www.bebekkokusu.com Tiroid Bezi Sorunlar.http:// www.hormonlar.com Anasnf ve Anaokulu renci Gzlem Dosyas. Kk Yaynclk, Ankara.
191
Rukiye YENBA
Fethiye doumlu Rukiye Yeniba, ilk ve ortaokulu Fethiye'de bitirdi. Liseyi Antalya Salk Meslek Lisesi'nde Ebelik blmnde okudu. Liseyi bitirdii yl stanbul niversitesi Pedagoji ve Psikolojik Danma Rehberlik blmne girdi ve ayn yl stanbul Sleymaniye Doumevi'nde bebek hemiresi olarak almaya balad. stanbul niversitesi'nden Pedagog ve Psikolojik Danman nvan ald. niversiteyi bitirdii yl Marmara niversitesi Atatrk Eitim Fakltesi Rehberlik ve Psikolojik Danmanlk Anabilim Dal yksek lisans programna balad. Yksek lisans devam ederken Milli Eitim Bakanl'na Psikolojik Danman olarak bavurdu. Sleymaniye Doumevi'nden ayrlarak Bakrky Rehberlik ve Aratrma Merkezi'nde psikolojik danman olarak almaya balad. Yeniba, 2002 yRukiye Yeniba, halen Kkekmece Rehberlik ve Aratrma Merkezi'nde Pedagog ve Psikolojik danman olarak almakta, ayn zamanda mraniye ve skdar SMEK Kurs Merkezlerinde yardmc annelik dersi vermektedir. lnda mraniye SMEK Kurs Merkezinde yardmc annelik dersi vermeye balad. Bu sre iinde yksek lisansn ocuk istismar konusunda tez hazrlayarak 2002 ylnda bitirdi. Yeniba'n "ocuklarda Sanat Eitimi" zerine yaynlanm bir makalesi "Ailede ocuun stismar ve Umutsuzluk" adl Marmara niversitesi'nden Yrd. Do. Dr. Ahmet irin ile birlikte hazrladklar bir kitab bulunmaktadr.
192

COCUK

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

COCUK

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 978-9944-100-42-7

STANBUL BYKEHR BELEDYES SANAT VE MESLEK ETM KURSLARI (SMEK) YAYINLARI

Editr: Muhammet ALTINTA Yayna Hazrlk: SMEK Yayn Editrl

OCUK GELM ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

ocuun herhangi bir ciddi fiziksel sakatlnn

OCUK GELM, ETM VE SALII

Anne babann eitim dzeyi: Eitim dzeyinin

OCUK GELM, ETM VE SALII

Annenin geirdii psikolojik problemler: ocuun

ocuklarn dou sras: ocuklarn dou sras da

Ailenin paralanmas: Anne babann boanmas,

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

ocuun geirdii kaza ya da hastalk: Hamilelik

Hipotalamus: Hormon sentezi kontrol sisteminin

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

Kaynak: Ertem, lgi: Bebek ve ocuklarda Geliimi Etkileyen Risklerwww.dicle.edu.tr

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

Oksitosin: Uterusun kaslmasn salar. Bu sebeple

Doum sonrasnda st bezlerinde st oluumu

OCUK GELM, ETM VE SALII

Aldeston: Bbrek st bezinden salglanr. Mineral

Testosteron: Erkek cinsiyet hormonudur ve erkek

Progesteron: Korpus Luteum ad verilen menstrual

Timus bezi: Timus bezi, tiroid bezinin altnda, gs

Glukagon: Pankreasn Langerhans adacklarnn

Kortizon ve Kortizol: Bbrek st bezinden salgla-

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

ekil 6. Aylara gre di karma

Tablo 3 / 0-2 ya aras boy art (cm)

Tablo 4 / 0-2 ya kilo art (kg)

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

Aylara gre psikomotor geliim:

OCUK GELM, ETM VE SALII

OCUK GELM, ETM VE SALII

edememe grlr (www.med.gazi.edu.tr). 36

OCUK GELM, ETM VE SALII

2-6 Ya Aras Bedensel Geliim

2-6 Ya Devinsel Hareket Geliimi

paralel olarak etkinlik dzeylerinin ok artt bir dnemdir. 37

OCUK GELM, ETM VE SALII

Tablo 7. Kz ocukta tart artm

OCUK GELM, ETM VE SALII