ntegral Kavram

Yazar Prof.Dr.Vakf CAFEROV

NTE

11

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; belirli ve belirsiz integral kavramlarn renecek, belirli integralin geometrik anlamn grecek, integral teknikleri ile tanacaksnz.

indekiler
Giri lkel Fonksiyon Belirli ntegral Bir Toplamn Limiti Olarak Belirli ntegral Belirsiz ntegral Belirli ntegrallerin Hesaplanmas Deerlendirme Sorular 283 283 285 289 290 298 300

alma nerileri
Belirli integral ve belirsiz integral kavramlar arasndaki ilikiye dikkat ediniz Belirsiz integral ve trev kavramlar arasndaki balanty grmeye alnz ok sayda fonksiyon rnei alp, integrallerini bulmaya alnz.

ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

283

1. Giri
ntegral kavram da trev gibi, matematiin temel kavramlarndan biridir. ntegral teorisinin tarihsel geliimini incelediimizde bu kavramdaki temel dncenin ilk defa Eudoxos (M.. 408-355) tarafndan kullanldn grrz. Bu dnce Arimet (M.. 287-212) tarafndan geometrik ekillerin alan ve hacimlerinin hesaplanmasnda kullanlarak olduka geliir. Daha sonra Newton ve Leibniz, alan ve hacim hesaplamas trnden almalar iin integrali sistemli bir ara haline getirdiler. Bugn uygulamal bilimlerde de ska kullanlan klasik integrasyon teorisi Riemann (1826-1866) tarafndan gelitirilmitir. Bu nitede biz belirli integral (Riemann integrali) ve belirsiz integrali tanmlayp, onlarn temel zelliklerini ve integral alma yntemlerini ksaca ele alacaz.

2. lkel Fonksiyon
Trevlenebilir bir f(x) fonksiyonu verildiinde onun trevinin nasl bulunabileceini geen nitelerde renmi olduk. Hareket eden cismin hz formlne gre hareket denkleminin bulunmas, her noktasnda eimi bilindiinde erinin kendisinin bulunmas gibi problemlerde de olduu gibi bazen ters problemi zmemiz gerekiyor: f(x) fonksiyonu verildiinde yle bir F(x) fonksiyonu bulmamz gerekir ki F(x) in trevi f(x) olsun. Bir f(x) fonksiyonu verilsin. Eer yle bir F(x) fonksiyonu varsa ki her bir x iin F'(x) = f(x) olsun, o zaman F(x) fonksiyonuna f(x) in ilkel fonksiyonu denir. rnein f(x) = x fonksiyonunun ilkeli F(x) = x2 dir, nk x2 ' = x ; 2 2 f(x) = sinx fonksiyonunun ilkeli f(x) = 3x F(x) = - cosx dir, nk -cos x ' = sin x ;

x x ' fonksiyonunun ilkeli F(x) = 3 dr, nk  3 = 3x . ln3 ln3

imdi bir hususa dikkat etmemiz gerekiyor. f(x) in ilkel fonksiyonu F(x) ise, C her hangi bir sabit olmak zere, F(x) + C fonksiyonu da f(x) in ilkelidir, nk sabitin trevi sfr olduundan (F(x) + C)' = F'(x) + C' = f(x) + 0 = f(x) x2 + C , -cos x + C ve 3x + C 2 ln3 fonksiyonlar da srasyla x, sinx ve 3x fonksiyonlarnn birer ilkelidir. Dolayolur. Buna gre, C keyfi sabit olmak zere, sylabir f(x) fonksiyonunun ilkel fonksiyonu tek deildir. O zaman u soru ortaya kar: Bir f(x) fonksiyonunun ilkel fonksiyonlar ne kadar oktur? Bu sorunun cevab ispatsz olarak vereceimiz aadaki nermeden kar.
AIKRETM FAKLTES

284

NTEGRAL KAVRAMI

nerme 1 Eer F(x) ve G(x) fonksiyonlar bir f(x) fonksiyonunun iki tane ilkel fonksiyonlar ise, o zaman yle bir C sabiti vardr ki F(x) = G(x) + C dir. Bu nermeye gre, f(x) fonksiyonunun her hangi F(x) ilkelini bulup, zerine keyfi C sabiti eklersek o zaman f(x) in tm ilkelleri bulunmu olur. rnein, f(x) = x fonksiyonunun tm ilkelleri, C keyfi sabit olmak zere, x2 + C eklindedir. 2 rnek: 1) f(x) = 1 x2 2) f(x) = tanx fonksiyonlarnn tm ilkellerini bulunuz. zm: 1) f(x) = 1 nin tm ilkelleri F(x) = - 1 + C dir. x x2

' ' nk F'(x) = - 1 + C = - 1 + C ' = 1 + 0 = 1 . x x x2 x2 2) f(x) = tanx in tm ilkelleri F(x) = -ln |cosx| + C dir,
nk -ln cosx + C ' = - ln cosx ' + C ' = tanx . Burada C herhangi keyfi sabittir. Ayrca cos x in pozitif veya negatif olduu durumlara gre trev alndnda her iki durumda da sonucun tan x e eit olduu kolayca grlebilir. nerme 2 F(x) ve G(x) fonksiyonlar f(x) in iki ilkeli olsun. O zaman herhangi a ve b gerel saylar iin F(b) - F(a) = G(b) - G(a) eitlii salanr. spat nerme 1 e gre yle bir C sabiti vardr ki F(x) = G(x) + C. Burada x yerine b ve sonra a yazp iki eitlii taraf tarafa karrsak,

ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

285

F(b) = G(b) + C F(a) = G(a) + C F(b) - F(a) = G(b) - G(a) + (C - C) = G(b) - G(a) elde edilir. Bir fonksiyonun ilkelini bulmak her zaman kolay deildir. Belirsiz integral konusunu grdmzde ilkel fonksiyonlar bulma yntemleri ile tanacaz.

3. Belirli ntegral
y

[a, b] aralnda srekli ve negatif olmayan y = f(x) fonksiyonunun MN grafiini ele alalm. a ile b arasndan keyfi bir x seelim. Yandaki ekle gre, BMPK alan x e bal bir fonksiyon olur. Bu fonksiyonu A(x) ile gsterelim. imdi bu A(x) fonksiyonunun f(x) in ilkeli olduunu gsterelim. Yani her x iin
M

Q alan = A

A'(x) = f(x)

B a

K x

L x + x

C b x

ekil 11.1

olduunu ispatlayalm. Bunun iin trevin tanmna gre x e x artmas verdiimizde A(x) fonksiyonunun A = A(x + x) - A(x) artmasnn x e blmnn x 0 iken limitini bulmalyz. A(x + x) = BMFL alan olduundan, A alan KPFL nin alanna eittir. KPQL alan A KEFL alan, KPQL alan = |KP| . x = f(x) . x , KEFL nin alan = |LF| . x = f(x + x) . x olduundan f(x) . x A f(x + x) . x eitsizliini elde ederiz. Bu eitsizlikleri x e blersek, (ekle gre x > 0 olduuna dikkat ediniz) f(x) A f x + x x olur. f(x) fonksiyonu srekli olduundan lim f x + x = f x
x 0

dir. Buna gre li-

mitler hakknda bilinen teoreme gre, eittir. Dolaysyla

x 0

lim A x

limiti vardr ve bu limit f(x)e

A' (x) = lim A = f(x) x 0 x elde edilir.

AIKRETM FAKLTES

286

NTEGRAL KAVRAMI

Sonu 1 A(x) fonksiyonu f(x) in bir ilkelidir. imdi F(x) fonksiyonu f(x) in herhangi bir baka ilkeli olsun. nerme 2 ye gre A(b) - A(a) = F(b) yazlabilir. A(a) = 0, A(b) ise BMNC nin alan olduundan aadaki sonuca varyoruz: Sonu 2 [a, b] aralnda srekli ve negatif olmayan f(x) fonksiyonu verilsin. F(x) ise f(x) in herhangi bir ilkeli olsun. O zaman y = f(x) in grafii, x-ekseni, x = a ve x = b dorular ile snrl blgenin alan A(b) iin A(b) = F(b) - F(a) eitlii yazlabilir. rnek: y = 1 erisi, x-ekseni ve x = 1, x = 2 dorular arasndaki blgenin alanx2 n bulalm. 1) y = sin x erisi, x-ekseni, x = , x = dorular arasndaki blgenin ala4 2 nn bulalm. 2) zm: 1) f(x) = 1 fonksiyonunun bir ilkeli F(x) = - 1 dir. Buna gre istenilen alan x x2 F(2) - F(1) = - 1 - - 1 = 1 - 1 = 1 2 1 2 2 olur.

ekil 11.2
ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

287

2) f(x) = sinx in bir ilkeli F(x) = - cosx dir. stenilen alan F - F = - cos - - cos = 0 + 2 = 2 2 4 2 4 2 2

dir.

ekil 11.3

[a, b] zerinde srekli herhangi f(x) fonksiyonu verilsin, F(x) ise f(x) in bir ilkeli olsun. O zaman F(b) - F(a) saysna f(x) fonksiyonunun [a, b] aralnda belirli integrali denir ve
b a

f(x)dx eklinde gsterilir. Bylece

b a

f( x) dx = F( b) - F( a )

dr. a ya integralin alt snr, b ye ise st snr denir.

Bu tr tanml integrale bazen Riemann integrali de denilir. F(b) - F(a) fark ise sembolik olarak F(x)
b a b a b

gibi yazlr.

f( x) dx = F( x)
a

= F( b) - F( a ) , F' ( x) = f( x)

Not: Genellikle integralin tanm olarak bundan sonraki blmde greceimiz gibi bir toplamn limiti kabul edilir. Ancak [a, b] aral zerinde srekli fonksiyonlar iin yukardaki tanm ile toplamn limiti olarak verilen tanm birbirine edeerdir. Tanmdan ayn zamanda aadaki sonu kar. Sonu 3 [a, b] aral zerinde srekli ve negatif olmayan y = f(x) fonksiyonu iin y = f(x) grafii, x-ekseni, x = a , x = b dorular ile snrl blgenin alan integraline eittir.
AIKRETM FAKLTES

b a

f(x)dx

288

NTEGRAL KAVRAMI

Alan =

b a

f(x) dx

x a b ekil 11.4

Bu sonuca gre, yukardaki rneklerdeki cevaplar aadaki ekilde yazlabilir:

2 4

1 dx = 1 1 x2 2

sin x dx = 2 . 2

rnek:
2

1)

-1

x dx

1 2 x

2)

3 dx

3)

tanx dx

integrallerini hesaplayalm. zm: 1)

2 -1

x dx = x 2

=
-1 1 2

2 2

1 2

-1 2

=2 -1 =1 2 2 2

2)

3 dx = 3 0 ln3
4 0

1 2 x

0 = 3 - 3 = 3 - 1 = 3 - 1 0,666 ln3 ln3 ln3 ln3 ln3 4

3)

tanx dx = - ln cos x
0

= - ln cos - -ln cos 0 4

1

= - ln 2 + ln1 2

= - ln 2 - ln2 + 0 = - ( ln22 - ln2 ) = - 1 ln2 - ln2 = 1 ln2 0,347. 2 2 f(x) dx belirli integralini hesaplamak iin esas problem F(x) ilkelinin bulunmasdr. F(x) ilkeline f(x) fonksiyonunun belirsiz
a

Tanmdan grld gibi

integral denir. Bu ilkellerin bulunmas yollarn "Belirsiz integraller" blmnde greceiz. Belirli integralin aadaki zellikleri vardr: [a, b] zerinde srekli f(x) ve g(x) fonksiyonlar verilsin. O zaman aadaki eitlikler salanr:
ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

289

1)

b a b a

f( x) dx = - f( x) dx ,
b b a

a a

f( x) dx = 0
b a

2)

f( x) g( x) dx =
b

f( x) dx

g( x) dx

3)

b a

c f( x) dx = c f( x) dx
a c a b
c

(c sabit gerel saydr)

4)

b a

f( x) dx =

f( x) dx +

f( x) dx

(c sabit gerel saydr)

Bu zellikler tanmdan yararlanarak kolayca ispatlanr.

4. Bir Toplamn Limiti Olarak Belirli ntegral

Yukarda sylediimiz gibi belirli integral genellikle toplamn limiti olarak tanmlanr. [a, b] aral zerinde srekli f(x) fonksiyonu verilsin. Bu aral a = x0 , b = xn , x0 < x1 < x2 < ... < xn olmak zere, [x0 , x1] , [x1 , x2] , ... [xn1 , xn ] gibi alt aralklara blelim. Buna [a, b] aralnn bir blnts denir ve sembolik olarak P ile gsterilir. Alt aralklarn uzunluklar olan x1 - x0 , x2 - x1 , ... , xn xn-1 saylarnn en byne bu blntnn ap (normu) denir ve ile gsterilir. imdi keyfi olarak [x0 , x1 ] aralndan bir 1 noktasn, [x1 , x2] aralndan bir 2 noktasn, ... , [xn -1 , xn ] aralndan ise bir n noktalarn seip aadaki toplam oluturalm: S (P) = f (1) (x1 - x0) + f (2) (x2 - x1) + ... + f (n) (xn - xn-1) (Her x [a , b] iin f(x) 0 olduunda geometrik olarak bu toplam taban kenarlar [x0, x1] , [x1, x2] , ... , [xn-1, xn] ve ykseklikleri f (1) , f (2) , ... f (n) olan dikdrtgenlerin alanlar toplamdr).

ekil 11.5
AIKRETM FAKLTES

290

NTEGRAL KAVRAMI

0 iken ( 0 ise doal olarak n olur, fakat tersi doru olmayabilir) S (P) toplamnn limitine ( f(x) srekli olduundan bu limit vardr) f (x) fonksiyonunun [a, b] aralnda belirli integrali denir ve
b a

f (x) dx

gibi gsterilir:

b a

f ( x) dx = lim S( P) 0

"Integral" sz ve " " iareti de bu tanma dayanarak izah edilebilir. yle ki "integral" sz latince integer (tam) sznden olup hisseleri toplayp tam olutur" "integral iareti ise genellikle toplam gsteren S harfinin mak anlamn tayor. uzatlmdr. Srekli fonksiyonlarda toplamn limiti olarak verilen integral tanm ile, f (x) in ilkeline bal tanmn edeerlilii diferansiyel ve integral hesabn temel teoremi denilen teoremle ispatlanr. Bu ispat zerinde durmayacaz.

5. Belirsiz ntegral
Yukarda grdk ki srekli f(x) fonksiyonunun belirli integralinin hesaplanmas iin f(x) in ilkelini bulmak yeterlidir. f(x) fonksiyonunun ilkeline bu fonksiyonun belirsiz integrali denir ve f (x) dx eklinde gsterilir. C keyfi sabit olmak

zere, f(x) in tm ilkelleri F(x) + C gibi olduklarndan f( x) dx = F( x) + C , F'( x) = f( x) yazlm kullanlr. rnein, x dx = x + C , 2
2

cos dx = sinx + C dir

Belirli integralin sonucunun bir say olduunu biliyoruz, zaten "belirli" terimi de buradan kaynaklanr. Belirsiz integralin sonucu ise bir fonksiyon ailesi olur. Bir f (x) dx integralini hesaplamak iin yle bir fonksiyon bulmamz gereki-

yor ki bu fonksiyonun trevi f(x) e eit olsun. Bu yolla biz aadaki integral tablosunu oluturabiliriz.
a +1 xa dx = x + C a +1

( a -1 , a IR)

dx = 1 dx = ln x + C x x

ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

291

x a x dx = a + C lna

+ ( a 1 , a IR )

ex dx = ex + C sinx dx = - cosx + C cosx dx = sinx + C dx = tanx + C cos2 x dx = - cotx + C sin2 x Bu formllerin doruluunu sa taraflarn trevlerini alarak grebiliriz. Bunun iin sa taraftaki fonksiyonun trevinin integral altndaki fonksiyona eit olduunu grmek yeterlidir.

rnein - cotx

' = - cotx ' = - - 1 2

sin x

1 sin2 x

olduundan 1 dx = - cotx + C sin2 x yazlabilir. Belirsiz integralin dorudan tanmdan kan aadaki zellikleri vardr. f(x), f1(x), f2(x), ..., fn(x) srekli fonksiyonlar verilsin. O zaman a f ( x) dx = a f( x) dx ( a sabit gerel say d r) f2 ( x) dx ... fn( x) dx

f1 ( x) f2 ( x) ... fn( x) dx = f1 ( x) dx dir. rnek: 1) x11 dx 2) x dx

3)

1 dx x2

4)

(2x3 - 5x2 + 4x - 1) dx 5)

(x + 2) dx

integrallerini bulalm.
AIKRETM FAKLTES

292

NTEGRAL KAVRAMI

zm: 1) a= 11 olduunu hesaba katarsak, kuvvet fonksiyonunun integralleme formlnden

11 + 1 12 x11 dx = x + C =x + C 11 + 1 12

dir.
1

2)

x = x2 olduundan a = 1/2 olu

2 2 x dx = x dx = x + C = x + C = 2 x2 + C 1 +1 3 3 2 2 -2 3 1 2 1+1 3 3

3)

1 =x x2
3

gibi yazlabildiinden,
-2 3 3 3 3 dx = x + C = x + C = 3x + C 1 -2 +1 3 3 -2 +1 1 1

1 dx = x x2

dir. 4) (2x3 - 5x2 + 4x - 1) dx = 2x3 dx - 5x2 dx + 4x dx - 1 dx = 2 x3 dx - 5 x2 dx + 4 x dx - dx

4 3 2 = 2x - 5 x + 4x - x + C 4 3 2 3 4 = x - 5x + 2x2 - x + C 2 3

5)

x + 2 3 = x3 + 6x2 + 12x + 8 olduundan (x+ 2) 3 dx = ( x3 + 6x2 + 12x + 8) dx = x3 dx + 6 x2 dx + 12 x dx + 8 dx

4 x= + 2x3 + 6x2 + 8x + C 4

bulunur. rnek: 1) 2 ex + 1 3x - 4 dx x 2 3 sinx - 1 cosx + 1 dx 3 8 cos2 x

2)

integrallerini bulalm.
ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

293

zm: 1) 2 ex + 1 3x - 4 dx = 2 ex dx + 1 3x dx - 4 dx x x 2 2
x = 2 ex + 1 3 - 4 ln x + C 2 ln3

2)

3 sinx - 1 cosx + 1 dx 3 8 cos2 x 1 dx = - 3 cosx - 1 sinx + 1 tanx + C = 3 sinx dx - 1 cosx dx + 1 3 8 cos2 x 3 8 3 + 2x - 1 dx 3 4x sin2 x

integralini bulunuz

x Cevabnz - 3 cotx + 2 - x + C 3 ln2 2

olmalyd.

Eer verilen bir integral, integral tablosundaki integrallere dntrlemiyorsa o zaman baka yntemler denemek gerekmektedir. Bu yntemlerden en yaygnlar deiken deiimi ve ksmi integrasyon yntemleridir. f(x) dx integralinde x = (u) yazarsak bu integral f( (u)) ' (u) du integra-

line dnr. Buna deiken deiimi denir. Bir ok hallerde (u) fonksiyonunu uygun seersek, yeni integral daha kolay hesaplanabilir. rnek: 2x + 3 dx integralini bulalm.

zm: x = u = u - 3 2 yazarsak

dx = ' (u) du =1 du 2 olur. Buna gre, 2x + 3 dx = 2 . u - 3 + 3 . 1 du =1 2 2 2 u du =1 2 u1/2 du

3/2 = 1 u + C =1 u3/2 + C , 2 3 3 2

AIKRETM FAKLTES

294

NTEGRAL KAVRAMI

u yerine 2x + 3 yazarsak 2x + 3 dx = 1 2x + 3 3/2 + C 3 bulunur. u = (x) , du =' (x) dx dnm yaplrsa, bu integral g (u) du integraline dnr. (x) in uygun seilmesi halinde gre daha kolay bulunabilir. rnek: dx integralini hesaplayalm. 3x - 4 zm: u = (x) = 3x - 4 , 3 dx = du, dx du = . 3 Bunlar integralde yazarsak g (u) du integrali f (x) dx integraline

dx = 1 du = 1 du = 1 ln u + C =1 ln 3x - 4 + C u 3 3 u 3 3x - 4 3 bulunur. rnek: 1) 2) 3) 4) 5) cos (ax + b) dx tan x dx x3 dx 1 + x4 e-3x dx sin2 x dx integrallerini hesaplayalm.

zm: 1) ax + b = u ise a dx = du, 1 du olur dx = a

cos ax + b dx = cos u . 1 du = 1 sin u + C =1 sin ax + b + C a a a 2) cosx = u ise - sinx dx = du ve sin x dx = - du olur. tan x dx = sin x dx = - du = -ln u + C = -ln cosx + C cos x u
ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

295

3) 1 + x4 = u ise 4 x3 dx = du, x3 dx = (1/4) du x3 dx = 1 . du = 1 ln u + C =1 ln 1 + x4 + C u 4 4 4 1 + x4 4) - 3x = u ise - 3 dx = du, dx = (-1/3) du olur. e-3x dx = eu . - 1 du = -1 eu + C = - 1 e-3x + C 3 3 3 5) sin2 x = 1 - cos2x 2 olduundan 1 - cos2x dx

sin2 x dx = 1 - cos2x dx =1 2 2 =1 2

dx - cos2x dx = 1 x - cos2x dx 2

cos2x dx integralini hesaplamak iin 2x = u deiken deiimini kullanrsak dx = du olur ve 2 cos2x dx = cos u .du = 1 2 2 Bunu yukarda yazarsak sin2 x dx = 1 x - 1 sin 2x + C = 1 x - 1 sin 2x + C 2 2 2 4 bulunur. Burada -1 C yerine yeniden C yazld. C keyfi sabit olduundan bu 2 tr yazlmlarn hi bir sakncas yoktur. 1 dx , 3x - 5 Cevaplarnz, dx 2- x , x5 dx , 1 - x6 cos2 x dx integrallerini bulunuz . 1 sin u + C = 1 sin 2x + C bulunur. cos u du = 2 2

2 3x - 5 1/2 + C , - ln 2 - x + C , - 1 ln 1 - x6 + C 6 3 olmalyd.

1 x + 1 sin 2x + C 2 4

imdi ise nemli integralleme yntemlerinden biri olan ksmi integrallemeye deinelim. u(x) ve v(x) trevlenebilir fonksiyonlar ise arpmn trevi formlne gre, (u.v)' = u'v + v'u yazarz. Her iki taraf dx ile arpp integrallersek (u.v)' dx = u' v dx + v' u dx

AIKRETM FAKLTES

296

NTEGRAL KAVRAMI

bulunur. Belirsiz integralin tanmndan dikkate alarak, u v' dx = uv -

(u . v)' dx = u . v

yazlabilir. Bunu

v u' dx

formln elde ederiz. u' dx = du , v' dx = du olduundan son forml aadaki gibi de yazabiliriz: u dv= uv v du vdu integralinin

yazabiliriz. Bu formllere ksmi integrasyon formlleri denir. yon yntemi faydal olur. rnek: 1) 2) xex dx x cosx dx integrallerini hesaplayalm.

udv integraline gre daha kolay hesaplanabilecei durumlarda ksmi integras-

zm: 1) ex = (ex)' olduundan u = x , v = ex olarak seilmesi daha uygundur. O zaman u' = 1 olur ve yukardaki formle gre, du = dx , dv = ex dx olduunu dikkate alarak, xex dx = x ex ' dx = x .ex - ex . 1 . dx =xex - ex + C bulunur. 2) cos x = (sin x)' olduundan u = x, v = sin x seilmesi uygundur. u' = 1 olduundan yukardaki formle gre x cosx dx = x sin x ' dx = x sinx - sinx dx = = x sinx - - cosx + C = x sinx + cosx + C bulunur. rnek: 1) x3 ln x dx 2) x e-3x dx

integrallerini bulalm.
ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

297

zm: 1)
4 x3 = x 4

'

olduundan u = ln x, v x = 4 olduundan

seimi daha uygun grnmektedir

lnx ' = 1 x

4 ' 4 4 x3 ln x dx = ln x x dx = x . ln x - x . 1 dx 4 4 4 x 4 4 4 = x . ln x - 1 x3 dx = x ln x - x + C 4 4 4 16

dir. 2) e-3x = - 1 e-3x 3

' olduundan u = x, v =1- -3x alalm. e

3

u' = 1 dir. Ksmi integrasyon formlnden yararlanrsak x e-3x dx = x - 1 e-3x 3

' dx = x . - 1 -3x - - 1 -3x . 1 dx e e

3 3

= - 1 x e-3x + 1 e-3x dx = - 1 x e-3x + 1 . - 1 e-3x + C 3 3 3 3 3 = - 1 x e-3x - 1 e-3x + C 3 9 bulunur. Belirsiz integralde cevabn doru olup olmadn kontrol etmek kolaydr. Bunun iin, cevaptaki fonksiyonun trevi integral altndaki fonksiyona eit olmaldr. Son rnekte

' - 1 x e-3x - 1 e-3x + C = - 1 x . e-3x 3 9 3

' - 1 e-3x '

9

= - 1 e-3x + x . -3 . e-3x - 1 - 3e-3x = - 1 e-3x + xe-3x + 1 e-3x = xe-3x 3 9 3 3 olduundan cevap doru bulunmutur. Aadaki integralleri ksmi integrasyon yntemi ile bulunuz. 1) x sin x dx , 2) x4 ln x dx , 3) x e2x x dx , 4) ln x dx

5 5 Cevaplarnz, -x cosx + sinx + C , x lnx - x + C , x e2x - 1 e2x + C ve x lnx - x + C 5 25 2 4 olmalyd.

AIKRETM FAKLTES

298

NTEGRAL KAVRAMI

6. Belirli ntegrallerin Hesaplanmas

[a, b] aral zerinde srekli f(x) fonksiyonu verilsin. Yukarda belirli integrali, F(x) ilkel fonksiyon olmak zere
b a b b a

f (x) dx

f (x) dx = F(b) - F(a) = F(x)

a

gibi tanmlanmt. te yandan, lanmasnda bir zorluk kalmaz. rnek: 1) 2) 3)

4 0 1 -1 3 -1

f (x) dx belirsiz ingetrali f(x) in F(x) ilkeli-

dir. Buna gre, eer belirsiz integrali hesaplayabiliyorsak belirli integralin hesap-

x dx 2 x3 - 5 x2 + 4x - 1 dx 2x + 3 dx

belirli integrallerini hesaplayalm. zm: 1) Yukarda

4 0

x dx = 2 x3/2 + C bulunmutu. 3
4 3/2 0

F(x) 2 = x3/2 3 43 - 0 = 2 . 8 = 16 3 3

alrsak

x dx = 2 x 3

= 2 43/2 - 2 03/2 = 2 3 3 3

bulunur. 2)
4 2 x3 - 5 x2 + 4x - 1 dx = x - 5 x3 + 2 x2 - x + C 2 3 4 F (x) = x - 5 x3 + 2 x2 - x alrsak 2 3 1
1 -1

olduunda

4 2 x - 5 x + 4x - 1 dx = x - 5 x3 + 2 x2 - x 2 3 3 2 4

-1 2

4 -1 = 1 - 5 13 + 2. 12 - 1 2 3 2

- 5 -1 3

+ 2 -1

- -1

= 1 - 5 + 2 - 1 - 1 + 5 + 2 + 1 = - 16 2 3 2 3 3 bulunur.
ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

299

3)

2 x + 3 = 1 2x + 3 3/2 + C 3 F(x) = 1 2x + 3 3/2 3

3 -1

olduunu yukarda bulmutuk. Buna g

alrsak

2x + 3 = 1 2x + 3 3/2 3 =1 3

-1

= 1 2 . 3 + 3 3/2 - 1 2 . -1 + 3 3/2 3 3

93 - 1 13/2 = 1 33 - 1 = 32 - 1 = 9 - 1 = 26 3 3 3 3 3 3

bulunur. Yukardaki rneklerde ilkel fonksiyon olarak F(x) yerine F(x) + C alndnda sonucun deimediini grmeye alnz. rnek: 1)
1 0

x ex dx

2)

- 2

x cos x dx

integrallerini hesaplayalm. zm: 1) x ex dx = xex - ex + C

1
1 0

x olduundan F(x) =e x - ex alrsak

x e dx = x e - e

x 0

= 1 e1 - e1 - 0 e0 - e0 = e - e + 1 = 1

bulunur. 2) x cos dx = x sin x + cos x + C olduundan F(x) = x sin x + cos x alabilir

Buna gre,
- 2

x cos x dx = x sin x + cosx

- 2

= sin + cos - - sin - +cos - = 2 2 2

= . 0 + (-1) - - . (-1) + 0 = -1 - = - + 2 2 2 2 bulunur. sin = 0 , cos = -1 , sin - = - sin = -1, cos  - =cos = 0 2 2 2 2

olduklarn hatrlaynz).
AIKRETM FAKLTES

300

NTEGRAL KAVRAMI

b a

f(x) dx belirli integralini hesaplamak iin nce F(x) = f(x) dx belirsiz

b

integralini hesaplayp sonra tedir.

F(x)
a

= F(b) - F(a) saysn bulmak gerekmek-

Aadaki integralleri hesaplaynz. 1)

1

-1
1

x2 + 1 dx dx 3x +1

2)

1 3
1/3

dx x2 x e-3x dx

3)

/3

2 + sin x dx cos2 x

4)

5)

-1

3 Cevaplarnz 8 , 3 2 - 1 , 2 3 + 1 , 2 ve - 2 1 + e3 3 2 3 9 e

olmalyd.

Deerlendirme Sorular
1.
e 1

dx = ? x

A. - e B. 0 C. 1 e D. 1 E. e 2.
1 0

10x dx = ? 9 ln 10 10 ln 10 11 ln 10

A. B. C.

D. 9 ln 10 E. 9

ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

301

3.

/2 - /2

cos x dx = ?

A. B. C. D. E.

-1 0 1 2

4.

x dx = ?

A. 1 x2 + C 3 B. 3 x4/3 + C 4 C. x4/3 + C D. 1 x- 2/3 + C 3 E. 2 1

3

+C x

5.

1 - x dx = ? A. - 2 1 - x 3/2 + C 3 B. 2 1 - x 3/2 + C 3 C. -1 +C 2 1-x

D. 1 1 - x 2 + C 3 E. - 1 1 - x 2 + C 3 6. sin 3x + 1 dx = ? A. 3 cos (3x + 1) + C B. - 3 cos (3x + 1) + C C. - 1 cos (3x + 1) + C 3 D. 1 cos (3x + 1) + C 3 E. - cos (3x + 1) + C
AIKRETM FAKLTES

302

NTEGRAL KAVRAMI

7.

x dx = ? x2 + 4 A. B. 1 +C x2 + 4 -1 +C 2 x +4
2

C. 1 ln x2 + 4 + C 2 D. ln x2 + 4 + C E. ln x2 + 4 x2 + 4 +C

8.

0 -2

2x + 5 4 dx = ? 312,4 156,2 624,8 124 61,5

A. B. C. D. E. 9.

x4 dx = ? 3 - x5 A. - 1 +C 3 - x5 B. -1 3 - x5
2

+C

C. - 1 ln 3 - x5 + C 5 D. 1 ln 3 - x5 + C 5 E. ln 3 - x5 + C

ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

303

10.

2x + 3 dx = ? 4 x + 3x - 1
2

A.

1 +C 5 x + 3x - 1
2

B.

1 +C 5 5 x + 3x - 1
2

C. ln x2 + 3x - 1 + C D. - 1 3 E. 11. 1 +C 3 x2 + 3x - 1

1 +C 3 x2 + 3x - 1 4x + 6 dx = ? x + 3x + 5
2

A. 2 x2 + 3x + 5 + C B. 4 x2 + 3x + 5 + C C. 1 2 x + 3x + 5
2

+C +C

D. -

1 3/2 x + 3x + 5
2

E. ln x2 + 3x + 5 + C 12. ln x dx = ? x A. ln2 x + C B. ln x + C C. 1 ln (lnx) + C 2 D. ln (ln x) + C E. 1 ln2 x + C 2 13. ex (1 - x) dx = ? A. (1 - x) ex + C B. (1 - x) ex + ex + C C. ex + C D. x - x ex + C 2 E. 1 1 - x 2 ex + C 2

AIKRETM FAKLTES

304

NTEGRAL KAVRAMI

14.

cos xesin x dx = ? A. esin x + C B. 1 esin x + C 2 C. - esin x + C D. - 1 esin x + C 2 E. sin x esin x + C

15.

ln2 3x + 1 dx = ? 3x + 1 A. 1 ln3 (3x + 1) + C 3 B. 2 ln (3x + 1) + C C. D. ln (3x + 1) 3x + 1 2 +C

1 +C 3x + 1 2

E. 1 ln3 (3x + 1) + C 9 16. 1 + tan 2 x dx = ? 3 + 4 tan x A. ln (1 + 4 tan x) + C B. 1 ln 1 + 4 tan x + C 4 C. D. E. tan x +C 1 + ln cos x 1 +C 1 + 4 tan x 2 1 +C 4 (1 + 4 tan x

ANADOLU NVERSTES

NTEGRAL KAVRAMI

305

17.

3x - 5

1,5 x2 - 5x + 6 dx = ?
4/3

A. 3 1,5 x2 - 5x + 6 4 B. 1 1,5 x2 - 5x + 6 2

+C +C

- 2/3

C. ln 1,5 x2 - 5x + 6 + C D. 1 +C ln 1,5 x2 - 5x + 6
4/3

E. 1,5 x2 - 5x + 6 18. x sin x dx = ?

2 A. x cos x + C 2

+C

2 B. - x cos x + C 2

C. - x cos x + sin x + C D. - x cos x - cos x + E. - x sin x + cos x + C

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. D 2. A 3. D 4. B 5. A 10. D 11. B 12. E 13. B 14. A

6. C 15. E

7. C 16. B

8. A 17. A

9. C 18. C

AIKRETM FAKLTES