Dr Dragan ukanovi124

ZAPADNI BALKAN: OD SUKOBA DO EVROINTEGRACIJA

Saetak:

UDC 341.1+341.217 341.175(4-672EU) 339.9

U ovom radu analizira se postepeni preobraaj regiona Zapadnog Balkana od ratne zone u region ozbiljno posveen evropskim integracijama. Autor podvlai injenicu da je nakon sukoba (1991-1995) usledio postkonfliktni period konsolidacije i stabilizacije u regionu (od 1996). Od poetka ove decenije evidentno je nastojanje svih zemalja u regionu da ubrzaju proces integracije u Evropsku uniju. Imajuci ovo na umu, autor istie razvoj razliitih multilateralnih kanala saradnje u Jugoistocnoj Evropi kao i njenu ojaanu kompatibilnost i odnos sa procesom evropskih integracija. Posebna panja posveuje se bilateralnim odnosima izmedju zemalja Zapadnog Balkana, naroito u svetlu mnogih tekoa blisko povezanih sa oruanim sukobima tokom 1990-tih. Drugi faktori koji oteavaju nastojanja za poboljanjem bilateralnih odnosa po miljenju autora su i brojni unutranji problemi ovih zemalja. Kljune rei: Zapadni Balkan, Srbija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija, Albanija, sukobi, postkonfliktna stabilizacija, demokratizacija, regionalna saradnja, bilateralni odnosi, Evropska unija, Severnoatlantski savez. Raspad nekadanje Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (19912008) pratila je tenja novih postkomunistikih elita da se na njenom tlu oforme nove, monoetnike dravne tvorevine (drava-nacija).125 Ovaj proces je sada umnogome priveden kraju zahvaljujui konstituisanju etiri monoetnike drave (Slovenije, Hrvatske, Srbije i Makedonije), jedne troetnike (duboko podeljene Bosne i Hercegovine) i jedne deklarativno graanske (Crne Gore) na postjugoslovenskom tlu.126 Loe naslee oruanih sukoba na postjugoslovenskom prostoru (19911999) ostavilo je duboke tragove na meudravne odnose izmeu novonastalih drava u okviru regije, koju je Evropska unija poetkom ove decenije oznaila kao Zapadni Balkan. Naime, kako bi se izbegle mogue nejasnoe u vezi sa definisanjem

124 Istraiva, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd. E-mail: dragandjuk@yahoo.com 125 Videti: Robert M. Hejden, Skice za podeljenu kuu: ustavna logika jugoslovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd, 2003, str. 65107. 126 Dragan ukanovi, Institucionalni modeli i demokratizacija postjugoslovenskih drava, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007, str. 4973.

496

FPN | Godinjak 2009 | III DEO: Meunarodna politika i meunarodni odnosi

regionalnog pristupa Evropske unije prema jugoistoku kontinenta, dolo je, krajem protekle protekle i sa poetka decenije, najpre do razgranienja dva pojma Jugoistona Evropa i Zapadni Balkan. Sa jedne strane, termin Jugoistona Evropa se koristi u njegovom izvornom, odnosno geografskom smislu znaenja. Dakle, re je o regiji koja se prostire od Crnog mora na istoku do Transkog zaliva Jadranskog mora na zapadu i obuhvata i Grku, Tursku, Bugarsku i Rumuniju, Hrvatsku, Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju, Crnu Goru i Albaniju, a veoma esto i Sloveniju. Zapadnim Balkanom su pak oznaene drave nastale na tlu nekadanje Jugoslavije, izuzimajui Sloveniju (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, nekadanja Savezna Republika Jugoslavija/dravna zajednica Srbija i Crna Gora danas Republika Srbija i Republika Crna Gora, Makedonija) i Albanija.127 Uvoenje termina Zapadni Balkan gotovo da, dakle, koincidira dakle sa postepenim razvojem regionalnog pristupa Evropske unije (nakon 1996. godine) prema viegodinjim sukobima optereenoj regiji. U dominantnim sferama javnosti (politikoj, strunoj, kulturnoj, itd.) drava regije zapadnog Balkana jo uvek dominiraju dva usmerenja u vezi sa daljnjim razvojem meudravnih odnosa na Balkanu. Sa jedne strane, postoji orijentacija po kojoj putem utvrivanja istine, odgovornosti i pomirenja treba prevazii loe naslee balkanskih sukoba 90-ih godina proteklog veka, dok sa druge strane postoji vienje po kome su sukobi imanentni Balkanskom poluostrvu i da se oni gotovo po pravilu ciklino ponavljaju. Ovo vienje se zasniva i na potkrepljivanju civilizacijskih, verskih, etnikih i drugih razlika izmeu junoslovenskih, kao i albanskog naroda na Zapadnom Balkanu. U skladu sa tim da li su politike, kulturne ili naune elite, koje zagovaraju prvo ili drugo vienje, dominantne, kreiraju se kako bilateralni, tako i multilateralni odnosi izmeu drava u regionu. No, vodei inioci meunarodne zajednice, a pre svega Evropska unija i Sjedinjene Amerike Drave, su od trenutka okonanja oruanih sukoba na tlu nekadanje Jugoslavije u potpunosti podravale normalizaciju odnosa izmeu novonastalih drava i entiteta. Zato se tokom proteklih petnaestak godina u potpunosti moe uoiti postepen prelazak Zapadnog Balkana iz zone oruanih sukoba, preko regiona u kome se stabilizuju demokratske, ekonomske i bezbednosne prilike do regije u kojoj su sve drave nedvosmisleno orijentisane ka pristupanju Evropskoj uniji. To znai da su zemlje regije u perspektivi spremne da prihvate i brojne evropske vrednosti mir, demokratiju, ljudska i manjinska prava, naelo jednakosti i princip solidarnosti. ZAPADNI BALKAN OD SUKOBA DO POSTKONFLIKTNE STABILIZACIJE Prelomnu taku prelaska Zapadnog Balkana iz regiona sukoba u fazu stabilizacije predstavljalo je potpisivanje Opteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovinu (poznatiji kao Dejtonski sporazum), koji je potpisan 21. novembra 1995. godine. Zahvaljujui ovom meunarodnom sporazumu zaustavljen je sukob u nekadanjoj

127 Videti: Predrag Simi, Do the Balkans Exist?: Vision of the Future of Southeastern Europe: Perspectives from the Region, in: Predrag Simi, Gordana Ili, Zlatko Isakovi, Ivan Krastev and Krassen Stanchev (eds.), The European Union, NATO and their Southeastern European Neighbors, Institute of International Politics and Economics, Konrad Adenauer Stiftung, Belgrade, 2002, pp. 1330.

Dr Dragan ukanovi | ZAPADNI BALKAN: OD SUKOBA DO EVROINTEGRACIJA

497

centralnoj jugoslovenskoj republici Bosni i Hercegovini.128 Pored navedenog i potpisivanje Erdutskog sporazuma129 12. novembra 1995. godine, kojim su delovi Republike Hrvatske dominantno nastanjeni Srbima postepeno reintegrisani u njen sastav doprineo je da se prevaziu mogunosti za izbijanje novih oruanih sukoba. Prve godine postkonfliktne stabilizacije prilika na prostoru Zapadnog Balkana nisu uspele da doprinesu sutinskom poboljanju odnosa izmeu novonastalih drava. Tome su doprineli i razbuktavanje sukoba na Kosovu, s kraja 1998. godine, ali i vazduna kampanja Severnoatlantskog saveza od kraja marta do poetka juna naredne godine. Takoe, politike elite koje su bile odgovorne za otpoinjanje ratnih sukoba na tlu bive Jugoslavije jo uvek su bile na vlasti u Srbiji/Saveznoj Republici Jugoslaviji, Hrvatskoj, ali i Bosni i Hercegovini.130 Brojni pokuaji da se tokom sukoba na Balkanu i neposredno po njihovom okonanju uspostave novi vidovi multilateralne saradnje izmeu novonastalih drava i entiteta nisu urodili plodom. To se odnosilo kako na Centralnoevropsku inicijativu, koja je oformljena jo 1989. godine, tako i na Proces stabilnosti i dobrosusedstva u Jugoistonoj Evropi (poznatiji kao Roajomonski proces),131 nastao 1995. godine i Inicijativu za saradnju u Jugoistonoj Evropi (Southeast European Cooperative Initiative SECI), koja je pokrenuta 1996. godine.132 Navedeni okviri za regionalnu saradnju nisu od strane drava nastalih na podruju nekadanje Jugoslavije bili poimani kao izvorni oblici, ve iskljuivo kao nametnuti od strane pre svega Evropske unije i Sjedinjenih Amerikih Drava. Ipak, u praskozorje demokratskih promena u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, u Sarajevu je 1999. godine osnovan Pakt stabilnosti u Jugoistonoj Evropi (Stability Pact for South Eastern Europe), koji je uspeno okupio sve drave regije, izuzimajui Saveznu Republiku Jugoslaviju. Njegovi ciljevi su bili vezani za unapreenje ljudskih i manjinskih prava, razvoj parlamentarne saradnje, jaanje trgovine, razvoja infrastrukture, potporu malim i srednjim preduzeima, razvoju obrazovanja i transporta.133 Ujedno

128 Videti: Dejtonski sporazum, IP Naa Borba, Fininvest, Beograd, Novi Sad, 1996. 129 Temeljni sporazum o podruju istone Slavonije, Baranje i zapadnog Srijema, Erdut, 12. studeni/ novembar 1995. 130 O toku oruanih sukoba na tlu bive Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije videti u: Laura Silber and Allan Little, Yugoslavia: Death of a Nation, TV Books, New York, 1996. 131 Videti: Duko Lopandi, Regionalne inicijative u Jugoistonoj Evropi, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2001, str. 119126. 132 Ibnidem, str. 127138. 133 Jelica Mini i Jasminka Kronja, Regionalna saradnja za razvoj i evropsku integraciju, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, Albanski institut za meunarodne studije, Tirana, Centar za institucionalni razvoj, Skoplje, Evropski pokret u Crnoj Gori, Podgorica, Helsinki komitet za ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Institut za meunarodne odnose, Zagreb, Kosovski institut za politika istraivanja i razvoj, Pritina, 2007, str. 1819.

498

FPN | Godinjak 2009 | III DEO: Meunarodna politika i meunarodni odnosi

Pakt je doprineo da se otpone i regionalna saradnja u oblasti pravosua, unutranjih poslova i borbe protiv organizovanog kriminala u Jugoistonoj Evropi. Bitno je napomenuti da su lanice Pakta bile ne samo drave Zapadnog Balkana nego itave Jugoistone Evrope, ukljuujui Bugarsku, Rumuniju, Tursku, Grku i Sloveniju. Uporedo sa Paktom stabilnosti U Jugoistonoj Evropi pojavili su se i drugi vidovi multilateralne saradnje u regiji Jadransko-jonska inicijativa (Adriatic Ionian Initiative, 2000), Brigada Jugoistone Evrope (South Eastern Europe Brigade SEEBRIG, osnovana 2000) i Inicijativa ministara odbrane Jugoistone Evrope (Southeastern Europe Defense Ministerial formirana 2001. godine).134 Poto su tokom 2000. i 2001. godine usledile promene vlasti u Hrvatskoj, Srbiji i Bosni i Hercegovini nastupio je i proces postepene normalizacije u bilateralnim odnosima drava regije i rastereenje od brojnih balasta koji su predstavljali naslee prolodecenijskih sukoba. Evropska unija je, takoe, najpre kroz Kriterijume iz Kopenhagena (1993), potom putem razvoja regionalnog pristupa (1996/7), zatim Procesa stabilizacije i pridruivanja (posle 1999/2000) do Unapreenog procesa stabilizacije i pridruivanja (od 2003) uspela da sutinski doprinese stabilizaciji politikih i bezbednosnih prilika u regionu Zapadnog Balkana, kao i postupnom ekonomskom oporavku drava regije.135 tavie, unapreenje bilateralnih i multilateralnih odnosa izmeu drava Zapadnog Balkana predstavlja jedan od najvanijih preduslova za pridruivanje Uniji. PRELAZAK IZ FAZE STABILIZACIJE U PROCES EVROINTEGRACIJE ZAPADNOG BALKANA Poto su se prilike u regionu Zapadnog Balkana postepeno stabilizovale usledila je i neophodnost da drave regije u veoj meri ili u potpunosti preuzmu odgovornost za funkcionisanje multilateralnih vidova saradnje, koji su tokom protekle decenije bili pokrenuti pod okriljem meunarodne zajednice. Ovaj proces su nedvosmisleno podravale Evropska unija i Sjedinjene Amerike Drave i naziva se preuzimanjem regionalnog vlasnitva (regional ownership) nad vidovima multilateralne saradnje u Jugoistonoj Evropi.136 Navedeno potvruje i transformacija Pakta stabilnosti u Jugoistonoj Evropi u Regionalni savet za saradnju (Regional Co-operation Council RCC) i njegovo organizaciono povezivanje sa vodeim forumom za politiku saradnju u regionu Procesom

134 Videti: Dalibor Keki, Jadransko-jonska inicijativa, Meunarodni problemi, vol. 55, br. 34, Beograd, 2004, str. 413433. i Dejan Gaji, Regionalna saradnja zemalja Jugoistone Evrope na vojnom planu, Meunarodna politika, god. LVILVII, broj 11201121, Beograd, str. 4854. 135 Sandro Knezovi, Postkonfliktni okviri regionalne sigurnosti i suradnje u jugoistonoj Europi: inicijative Europske Unije, Politika misao, god. 43, broj 2, Zagreb, 2006, str. 79120. 136 Duko Lopandi i Irina arin, Transformacija okvira regionale saradnje na Zapadnom Balkanu, u: Draga ukanovi (prir.), Savremeni meunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva, Institut za meunarodnu poolitiku i privredu, Beograd, 2008, str. 265278.

Dr Dragan ukanovi | ZAPADNI BALKAN: OD SUKOBA DO EVROINTEGRACIJA

499

saradnje u Jugoistonoj Evropi (South East European Co-operation Process SEECP).137 Regionalni savet za saradnju uspeo je da tokom proteklih godinu i po od svog nastanka d znaajan podsticaj ekonomskom razvoju, razvoju infrastrukture, osnaivanju rada pravosua i organa unutranjih poslova, saradnji u oblasti bezbednosti i jaanju ljudskih resursa. Naravno, pred njim je i mnotvo veoma ambiciozno zamiljenih projekata koji e unaprediti interparlamentarnu saradnju na jugoistoku Evrope. ini se i da Evropska unija upravo u Regionalnom savetu za saradnju vidi zametak svoje budue jugoistone dimenzije, poput potpore drava baltikog i nordijskog kruga. Upravo transformacija Pakta za stabilnost Jugoistone Evrope u Regionalni savet za saradnju predstavlja simboliki prelaz iz faze stabilizacije Zapadnog Balkana i Jugoistone Evrope u fazu evrointegracija.138 Naime, zahvaljujui vertikalno uvezivanje drava regije i njihovo sektorsko umreavanje u okviru mnotva oblasti zasigurno e potpomoi da se nastavi uspean put drava regije ka punopravnom lanstvu u Evropskoj uniji. Slino je i sa kreiranjem aranmana CEFTA 2006. kojim je osnovana nova zona slobodne trgovine sainjena od drava Zapadnog Balkana i Republike Moldavije.139 Iako se put drava Zapadnog Balkana ka EU moe trasirati u dve faze proces pridruivanja i proces pristupanja, sve drave Zapadnog Balkana su nakon 2003. godine uspele da osiguraju status kandidata (Hrvatska i Makedonija) ili status potencijalnih kandidata za lanstvo u Uniji Albanija, Crna Gora, Srbija i Bosna i Hercegovina (videti prilog broj 1).140 Ipak, ne treba prenebregnuti i injenicu da se Evropska unija trenutno nalazi suoena sa problemima globalne finansijske i ekonomske krize, kao i da je blokirano usvajanje njenog novog osnivakog akta Ugovora iz Lisabona,141 koji je predviao institucionalni reinenjering Unije i postupno stvaranje mogunosti za prijem u lanstvo svih drava Zapadnog Balkana. Vano je istai i da je svojevrsni zamor Evropske unije od velikog proirenja tokom 2004. i 2007. godine, kada je u lanstvo primljeno dvanaest novih lanica,142 uticao na splanjavanje entuzijazma javnosti drava lanica i briselske administracije u vezi sa prijemom novih drava lanica.
137 Dragan ukanovi, Transformacija pakta za stabilnost u Jugoistonoj Evropi: novi podsticaji regionalnoj saradnji, u: Dragan ukanovi (prir.), Meudravni forumi za saradnju u Evropi: uporedni modeli, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007, str. 173190. 138 Goran Svilanovi, Od stabilizacije do integracija, Evropski forum, god. IV, broj 5, Beograd, maj 2006, str. 1112. 139 Videti: Dragan ukanovi, Proirenje Centralnoevropske zone slobodne trgovine (CEFTA) dravama Zapadnog Balkana, u: Draga ukanovi (prir.), Savremeni meunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva, Institut za meunarodnu poolitiku i privredu, Beograd, 2008, str. 231248. 140 Videti: Karen Henderson, The European Union and Central and Eastern Europe, in: Peter J. Anderson, Georg Wiessala and Christopher Williams (eds.), New Europe in Transition, Continuum International Publishing Group, 2000, London, pp. 230247, 141 Treaty of Lisbon, Official Journal of the European Union, Volume 50, C 306, 13 December 2007. 142 Prijemom drava Centralne i Istone Evrope u Evropsku uniju formirala se nova skupina zemalja tzv. Nova Evropa, koja umnogome zaostaje u prihvatanju evropskih standarda odnosu na razvijenije drave Zapadne Evrope.

500

FPN | Godinjak 2009 | III DEO: Meunarodna politika i meunarodni odnosi

Sjedinjene Amerike Drave su u svojoj spoljnopolitikoj koncepciji jo od zakljuenja Dejtonskog sporazuma 1995. godine i pojave krize na Kosovu podravale normalizaciju odnosa izmeu drava Zapadnog Balkana. Premda je jasno da Balkan nije na listi vodeih prioriteta nove amerike administracije predsednika Baraka Obame (Barack Obama),143 jasno je da je poseta potpredsednika SAD, Dozefa Bajdena ( Joseph Biden) Sarajevu, Beogradu i Pritini od 18. do 21. maja 2009. godine pokazala da ova vodea drava sveta tei da uspostavi stabilizaciju prilika u regionu. Ovo se najpre odnosi na smanjenje potencijalne nestabilnosti u duboko troetniki podeljenoj Bosni i Hercegovini u kojoj izostaje elementarni konsensus u vezi sa promenama ustavnog ustrojstva, a sa ciljem stvaranja funkcionalne drave koja bi se u perspektivi mogla pridruiti Evropskoj uniji. Sa druge strane, poseta potpredsednika Bajdena Beogradu je pokazala spremnost SAD da se otpone sa uspostavom novih meudravnih odnosa (korien je i termin resetovanje odnosa reset). Obilazak Pritine je, sa druge strane, predstavljao simboliki potez SAD prema prole godine proklamovanoj nezavisnosti Kosova, koju nova administracija u Vaingtonu smatra ireverzibilnim procesom. SAD, dakle, pored stabilizacije prilika u regionu u potpunosti podravaju i proirenje Evropske unije na Zapadni Balkan. Prilikom posete Evropi poetkom maja 2009. godine ameriki predsednik Barak Obama istakao je vanost daljnjeg proirenja Evropske unije na Zapadni Balkan i pored brojnih problema koji prate ovaj proces.

143 Videti: Poziv Uniji da ne zaboravi Balkan, RTV B92, 5. april 2009, 17:40, Beograd, Internet, http:// www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2009&mm=04&dd=05&nav_id=353962, 15/04/2009.

Dr Dragan ukanovi | ZAPADNI BALKAN: OD SUKOBA DO EVROINTEGRACIJA

501

Prilog broj 1: Dinamika pridruivanja zemalja Zapadnog Balkana Evropskoj uniji (septembar 2009)
REPUBLIKA HRVATSKA REPUBLIKA MAKEDONIJA BOSNA I HERCEGOV. REPUBLIKA SRBIJA Konsultativna radna grupa (2001/2) i Unapreeni stalni dijalog (2003/6) 25. april 2005. REPUBLIKA CRNA GORA Konsultativna radna grupa (2001/2) i Unapreeni stalni dijalog (2003/6) 25. april 2005. REPUBLIKA ALBANIJA

FAZA

Dijalog sa predstavnicima Komisije EU/ radne grupe Komisija EU usvaja studiju o izvodljivosti Komisija EU preporuuje poetak pregovora Savet odobrava poetak pregovora Komisija EU poinje pregovore Parafiranje SSP Potpisivanje SSP i definisanje roka primene Na snagu stupa privremeni sporazum Podnoenje zahteva za lanstvo u EU Savet daje status kandidata SSP stupa na snagu Poetak pregovora o lanstvu

februar 2000.

januar 1998. Sporazum o saradnji sa EU

Konsultativna radna grupa 1998.

novembar 2000.

24. maj 2000.

16. jun 1999.

18. novembar 2003.

6. jun 2001.

19. jul 2000.

8. septembar 1999.

21. oktobar 2005.

12. jul 2005.

12. jul 2005.

28. novembar 2001.

20. novembar 2000. 24. novembar 2000. 14. maj 2001. 29. oktobar 2001. (est godina) 1. mart 2002. 21. februar 2003. 18. jun 2004. 1. febraur 2005. 3. oktobar 2005.

24. januar 2000.

21. novembar 2005. 25. novembar 2005. 4.decembar 2007.

3. oktobar 2005. 10. oktobar 2005. 7. novembar 2007.

3. oktobar 2005. 10. oktobar 2005. 15. mart 2007.

21. oktobar 2002. 21. novembar 2005. 18. februar 2006.

5. mart 2000. 24. novembar 2000. 9. april 2001. (deset godina)

16. jun 2008.

29. april 2008.

15. oktobar 2007.

12. jun 2006.

1. jun 2001.

1. jul 2008.

1. januar 2008. 15. decembar 2008.

1. april 2009.

22. mart 2005. 17. decembar 2005. 1. april 2004.

28. april 2009.

2009.?

Izvori: Dinamika pridruivanja zemalja Zapadnog Balkana, Evropski forum, godina IV, broj 3, Beograd, mart 2006, str. 15; Internet, http://ec.europa.eu/enlargement/index_en.htm, 15/05/2009 tabelu je dopunio autor priloga D. .

502

FPN | Godinjak 2009 | III DEO: Meunarodna politika i meunarodni odnosi

Sve drave Zapadnog Balakana, sa izuzetkom Republike Srbije, jasno su opredeljene za lanstvo u Severnoatlantskom savezu (NATO). To je stvorilo i sasvim novo geostrateko okruenje na Zapadnom Balkanu, jer su sve drave Jugoistone Evrope, izuzimaju Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju, Srbiju i Crnu Goru ve postale lanice ovog vojnog saveza. Vano je istai i da e Bosna i Hercegovina i Republika Crna Gora verovatno uskoro postati lanice Severnoatlantskog saveza, a posle poziva alijanse u vezi sa uspostavljanjem intenzivnog dijaloga sa ovim zemljama. Ovo potvruju i rezultati Samita NATO u Strazburu i Kelu144 odranog poetkom aprila 2009. godine. Premada je i Srbija na ovom sastanku na vrhu pozvana da pristupi NATO, ipak, usled nedostatka bazinog drutvenog konsensusa u vezi sa navedenim pitanjem to nije realno uskoro oekivati.145 Republika Makedonija e, meutim, postati lanica NATO odmah po okonanju dugogodinjeg spora sa susednom Republikom Grkom a u vezi sa svojim ustavnim imenom. Prema brojnim procenama analitiara prilika u Jugoistonoj Evropi, reavanje ovog makedonsko-grkog pitanja se moe oekivati i do kraja tekue godine. Dugorono prisustvo Severnoatlantskog saveza u regiji doprinee daljnoj stabilizaciji bezbednosnih prilika i predstavljae adekvatan okvir za reakciju na brojne globalne i regionalne izazove, rizike i pretnje bezbednosti i stabilnosti. To e doprineti i spreavanju pojave novih potencijalnih sukoba na zapadnobalkanskom prostoru koji je i protekle decenije bio izrazito nestabilan. Svojevrsni egoizam novonastalih drava nacija na postjugoslovenskom tlu svakako e biti zaobien u predstojeem periodu, a upravo zahvaljujui injenici da se multilateralni vidovi i oblici saradnje umnogome razvijaju. No, to ne sme da zaseni brojne probleme koji postoje na bilateralnoj ravni odnosa izmeu drava Zapadnog Balkana. BILATERALNI ODNOSI DRAVA ZAPADNOG BALKANA Bilateralni odnosi izmeu drava Zapadnog Balkana su, jo uvek, i itavu deceniju po okonanju oruanih sukoba na ovom tlu optereeni upravo njihovim nasleem. Jedan od vodeih problema u bilateralnim odnosima veine drava regije predstavlja nedovren proces utvrivanja meudravnih granica. Tokom proteklih nekoliko meseci to je posebno uoljivo u sluaju razgranienja izmeu Republike Slovenije i Republike Hrvatske u Piranskom zalivu i u vezi sa nekoliko manjih sela u pograninoj oblasti. Republika Hrvatska, bitno je napomenuti, ima probleme sa definisanjem granice i sa susednom Republikom Srbijom u oblasti Podunavlja, a nije okonan ni proces razgranienja sa Bosnom i Hercegovinom. Poseban problem u odnosima Bosne i Hercegovine i Hrvatske predstavlja najavljena izgradnja mosta Komarne-Peljeac, ime bi bosanskohercegovaki izlaz na Jadransko more kod Neuma bio sutinski uskraen za izlazak na otvoreno more. Definitivno razgranienje preostaje da se okona i izmeu Hrvatske i Crne Gore u okolini poluostrva Prevlaka (Rt Otro).

144 Strasbourg/Kehl Summit Declaration: Issued by the Heads of State and Government participating in the meeting of the North Atlantic Council in Strasbourg/Kehl on 4 April 2009, Strasbourg, Kehl, 4 April 2009. 145 Ibidem, points 2728.

Dr Dragan ukanovi | ZAPADNI BALKAN: OD SUKOBA DO EVROINTEGRACIJA

503

U predstojeem periodu se oekuje i odreivanje konane granine linije izmeu Bosne i Hercegovine i Republike Srbije u oblasti srednjeg i gornjeg Podrinja, kao i razgranienje Srbije i Crne Gore u Sandaku. Eventualno otpoinjanje pregovora o utvrivanju granice izmeu Crne Gore i od nje priznatog Kosova, takoe, moe uticati na bilateralne odnose izmeu Podgorice i Beograda. Slino se odnosi i na utvrivanje granice izmeu Makedonije i Kosova, to je suprotno ranije potvrenom sporazumu o razgranienju izmeu Savezne Republike Jugoslavije i vlasti u Skoplju (od 21. januara 2001. godine). Od svakako vitalne vanosti za stabilnost regiona Zapadnog Balkana su to intenzivniji bilateralni odnosi izmeu Republike Srbije i Republike Hrvatske.146 U ovom trenutku odnose remete neregulisani status Srba prognanih iz Hrvatske 1995. godine, nedefinisana granica u Podunavlju i tuba Hrvatske protiv nekadanje Savezne Republike Jugoslavije, ija je Srbija naslednica, za genocid. Istovremeno, pojedini poslovni krugovi (u javnosti ee oznaavani kao tajkuni) ukazuju i na nepovoljan status srpskog krupnog kapitala u Hrvatskoj, kako u kontekstu privatizacije, tako i u vezi sa mogunostima delovanja u sferi trgovine.147 Sa druge strane, odnosi Crne Gore i Hrvatske su u stalnom usponu, kao i bilateralni odnosi izmeu zvaninog Sarajeva i Zagreba. Odnosi izmeu Srbije i Bosne i Hercegovine su jo uvek optereeni i neregulisanim poloajem predratne imovine bosanskohercegovakih preduzea u Srbiji. Pored navedenog, 2001. godine konstituisani Meudravni savet za saradnju izmeu tadanje Savezne Republike Jugoslavije i Bosne i Hercegovine nije odravao sastanke tokom proteklih pet godina. Imajui u vidu da je Republika Srbija ve odbila da odobri agreman za dvojicu predloenih ambasadora BiH (Boria Arnaut i Sead Avdi), zbog njihovog uea u oruanim sukobima prole decenije, jasno je da to moe da prouzrokuje dalje produbljenje loih odnosa izmeu dveju drava. Na poboljanje odnosa izmeu BiH i Srbije u perspektivi, sa druge strane, moe uticati konstruktivan stav zvaninog Beograda tokom procesa bosanskohercegovakih ustavnih reformi, a pre svega preko uticaja na vlasti Republike Srpske. Stim u vezi i vlasti Republike Srbije istiu da e podrati svaki kompromis oko izmena Ustava Bosne i Hercegovine (1995) do koga dou predstavnici tri konstitutivna naroda Bonjaci, Hrvati i Srbi. BiH je, od proglaenja crnogorske nezavisnosti, uspeva da uspostavi veoma kvalitetne odnose sa vlastima u Podgorici, to znai da izmeu dveju drava nema nikakvih otvorenih pitanja. Nakon proglaenja nezavisnosti Republike Crne Gore, dolo je do privremene stagnacije u odnosima sa Republikom Srbijom.148 Tek je marta 2008. godine u Podgoricu stigao ambasador Republike Srbije, a odnose dodatno remete i predugaki razgovori o

146 Videti: Dragan ukanovi i Ivona Laevac, Prioriteti spoljnopolitike strategije Republike Srbije, Meunarodni problemi, god. LXI, broj 3, Beograd, str. 343364. 147 Videti:etiri problema Srbije i Hrvatske, Politika, broj 34255, godina CVI, Beograd, 20. mart 2009, str. 1. i 5. 148 Videti: Dragan ukanovi i Ivona Laevac, Definisanje spoljnopolitikih prioriteta: sluaj Crne Gore, u: Edita Stoji-Karanovi i Slobodan Jankovi (urs), Elementi stretegije spoljne politike Srbije, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 3247.

504

FPN | Godinjak 2009 | III DEO: Meunarodna politika i meunarodni odnosi

dvojnom dravljanstvu izmeu Srbije i Crne Gore. Jedan od vodeih kamena spoticanja u odnosima izmeu Crne Gore i Srbije e poredstavljati ustavno i zakonsko regulisanje statusa srpske etnike zajednice u Crnoj Gori, koja ini gotovo treinu ukupnog stanovnitva ove zemlje (31,99%). Naime, Zakon o manjinskim pravima i slobodama iz 2006. godine, koji je donet neposredno pred odravanje referenduma o dravnopravnom statusu Crne Gore, nije predviao da su lokalni Srbi jedna od etnikih manjina u ovoj zemlji, te je od strane Ustavnog suda bio proglaen za neustavan. Isto pitanje nije adekvatno reeno ni novim Ustavom Republike Crne Gore (2007).149 Na lo tok razvoja odnosa Crne Gore i Srbije uticalo je i priznaje nezavisnosti Kosova od strane Podgorice 9. oktobra 2009. godine, to je dovelo do toga da je samo dan kasnije Ministarstvo spoljnih poslova Republike Srbije donelo odluku o proglaenju nepoeljnom osobom ambasadorke Anke Vojvodi. Republika Makedonija je uspela da u potpunosti ostvari vrlo dobre bilateralne odnose sa svim dravama nastalim od nekadanje Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije. Ipak, poloaj Srpske pravoslavne crkve u Makedoniji i nepriznavanje Makedonske pravoslavne crkve od strane SPC, i pored toga to su i Srbija i Makedonija sekularne drave, esto dovodi do problema u njihovim bilateralnim odnosima. I Republika Albanija nema znaajnijih otvorenih pitanja u bilateralnim odnosima sa dravama Zapadnog Balkana. Izuzetak predstavljaju odnosi sa Republikom Srbijom usled naglaene albanske podrke proglaenju nezavisnosti Kosova. ZAKLJUAK Zapadni Balkan se, kao i sve regije sveta, suoio sa izazovima globalne ekonomske krize i recesije. Treba, s tim u vezi, istai da to stvara mogunosti za ponovno razbuktavanje etnonacionalizama u regionu. Meutim, eventualna ubrzana integracija drava Zapadnog Balkana u Evropsku uniju, i pored ekonomske krize, umnogome bi smanjila opasnost od razvoja ovakvog scenarija. Najavljena liberalizacija viznog reima za graane Makedonije, Srbije i Crne Gore, najavljena od januara 2010. godine predstavljae de facto prvi ozbiljniji pokazatelj da je Unija u perspektivi spremna da u svoj sastav inkorporira i drave Zapadnog Balkana. U vremenima ekonomske recesije i globalne ekonomske krize test daljnjeg opstanka e biti postavljen i pred postojee vidove multilateralnog povezivanja na Zapadnom Balkanu i u Jugoistonoj Evropi. Najpre moe se pojaviti i vidan nedostatak finansijskih sredstava i donacija od strane vodeih faktora za funkcionisanje regionalnih inicijativa. Takoe, moe opasti i zainteresovanost pojedinih drava u vezi sa regionalnim okvirima saradnje, a u sled preokupiranosti unutranjim, i to pre svega, ekonomskim problemima. I bilateralni odnosi drava Zapadnog Balkana i Jugoistone Evrope bie na svojevrsnoj proveri usled ekonomske krize i eventualnog ponovnog bujanja etnonacionalizama. Ipak, treba naglasiti da je potencijal za izbijanje eventualnih sukoba na Zapadnom Balkanu umnogome manji nego to je bio prole decenije.
149 Videti: Zakon o manjinskim pravima i slobodama, Podgorica, 10. maj 2006 i Ustav Republike Crne Gore, Slubeni list Republike Crne Gore, broj 1/2007, Podgorica, 25. oktobar 2007.

Dr Dragan ukanovi | ZAPADNI BALKAN: OD SUKOBA DO EVROINTEGRACIJA

505

Polazei od evidentne geostrateke irelevantnosti svih drava Zapadnog Balkana pojedinano, samo jaanje regionalne saradnje i zajedniki nastup u najznaajnijim meunarodnim organizacijama moe stvoriti mogunost da se ona prevazie. Pokuaji pojedinih vodeih drava regije Zapadnog Balkana, a pre svega Hrvatske i Srbije, da se upravo one postave kao svojevrsni regionalni lideri samo dodatno oteavaju da se doe do konsensusa oko izgradnje regionalnog, odnosno zapadnobalkanskog identiteta.150 Ovakav identitet bi, takoe, u perspektivi mogao da bude prepoznat i u okviru Evropske unije, a nakon ulaska svih drava regije u ovu sui generis tvorevinu nastalu kao najvei mirovni projekat nakon uasa Drugog svetskog rata. LITERATURA
Dalibor Keki, Jadransko-jonska inicijativa, Meunarodni problemi, vol. 55, br. 34, Beograd, 2004, str. 413433. Dejan Gaji, Regionalna saradnja zemalja Jugoistone Evrope na vojnom planu, Meunarodna politika, god. LVILVII, broj 11201121, Beograd, str. 4854. Dragan ukanovi i Ivona Laevac, Prioriteti spoljnopolitike strategije Republike Srbije, Meunarodni problemi, god. LXI, broj 3, Beograd, str. 343-364. Dragan ukanovi, Transformacija pakta za stabilnost u Jugoistonoj Evropi: novi podsticaji regionalnoj saradnji, u: Dragan ukanovi (prir.), Meudravni forumi za saradnju u Evropi: uporedni modeli, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007, str. 173-190. Dragan ukanovi, Institucionalni modeli i demokratizacija postjugoslovenskih drava, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2007. Duko Lopandi i Irina arin, Transformacija okvira regionalne saradnje na Zapadnom Balkanu, u: Draga ukanovi (prir.), Savremeni meunarodni izazovi: globalna i regionalna perspektiva, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2008, str. 265-278. Duko Lopandi, Regionalne inicijative u Jugoistonoj Evropi, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, 2001. Jelica Mini i Jasminka Kronja, Regionalna saradnja za razvoj i evropsku integraciju, Evropski pokret u Srbiji, Beograd, Albanski institut za meunarodne studije, Tirana, Centar za institucionalni razvoj, Skoplje, Evropski pokret u Crnoj Gori, Podgorica, Helsinki komitet za ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Institut za meunarodne odnose, Zagreb, Kosovski institut za politika istraivanja i razvoj, Pritina, 2007, str. 1819. Karen Henderson, The European Union and Central and Eastern Europe, in: Peter J. Anderson, Georg Wiessala and Christopher Williams (eds.), New Europe in Transition, Continuum International Publishing Group, London, 2000, pp. 230247. Predrag Simi, Do the Balkans Exist?: Vision of the Future of Southeastern Europe: Perspectives from the Region, in: Predrag Simi, Gordana Ili, Zlatko Isakovi, Ivan Krastev and Krassen Stanchev (eds.), The European Union, NATO and their Southeastern European Neighbors, Institute of International Politics and Economics, Konrad Adenauer Stiftung, Belgrade, 2002, pp. 1330.

150 Brojni analitiari tvrde da izgradnja bilo kakvog nadnacionalnog identiteta na Balkanu nije ostvariva. S tim u vezi oni napominju da su jedino vajcarski i delimino belgijski nadnacionalni model sutinski opstali u savremenoj Evropi. Ipak, jasno je da postoji nordijski regionalni identitet drava krajnjeg severa Evrope, kao i baltiki identitet.

506

FPN | Godinjak 2009 | III DEO: Meunarodna politika i meunarodni odnosi

Robert M. Hejden, Skice za podeljenu kuu: ustavna logika jugoslovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd, 2003. Sandro Knezovi, Postkonfliktni okviri regionalne sigurnosti i suradnje u jugoistonoj Europi: inicijative Europske Unije, Politika misao, god. 43, broj 2, Zagreb, 2006, str. 79-120.

Dragan ukanovi WESTERN BALKANS: FROM CONFLICT TO EUROINTEGRATION Abstract: This paper analyses the gradual transformation of the Western Balkan region from the war zone to the region seriously committed to European integrations. The author underline the fact that after the conflict (1991-1995) came a post conflict period of consolidation and stabilization in the region(from 1996). Since the beginning of this decade the effort of all countries of the region to speed up the process of integration into the European Union is evident. With this in mind, the authors point out the development of different multilateral channels of cooperation in the South East Europe, as well as its toughened compatibility and relation with the process of Euro integrations. Special attention is drawn to the bilateral relations between the countries of the Western Balkans, particularly in light of the many difficulties connected tied to the armed conflicts during the nineties. Other factors impeding the efforts of improving the bilateral relations according to the authors are also numerous internal problems of the countries in question. Key words: Western Balkans, Serbia, Croatia, Bosnia and Herzegovina, Montenegro, Macedonia, Albania, conflicts, post-conflict stabilization, democratization, regional cooperation, bilateral relations, European Union, North Atlantic Treaty.