T MIRAT E PRBASHKTA , TREGU DHE QEVERIA*

Autori: EDUART GJOKUTAJ

Ka shum t mira q kan karakteristikn e prdorimit nga t gjith. N kt grup futen teatrot, hekurudhat, urat dhe aeroportet ndrkombtare. Kto lloj t mirash mund t furnizohen n nj shkall t pranueshme t efektshmris nga kompanit private. Pronart private mund t aplikojn tarifa q gjenerojn t ardhura t mjaftueshme pr t paguar prodhimin dhe mirmbajtjen e t mirave.

Efektshmri perfekte nuk mund t arrihet. Arsyeja sht se efektshmeria perfekte krkon, q prodhuesi i t mirave publike t vendos detyrime me mime t ndryshme mbi konsumator t ndryshm. Supozojm, sikur pronari i nj pishine nuk mund t bj dallime n mime. Kshtu q, ai vendos t njjtn tarif pr do klient q vjen t lahet n pishin. Klientt me krkesa m t mdha mund t jen t gatshm t paguajne mim m t lart pr shrbimin. Por nse pronari do t rrit mimin ai do t humbas shum nga klientt e mesm . E ardhura e tij mund t jet m e ult, nse ai ka vendosur mim m t ult.

Pamundsia pr t br dallime n mim sht dhe burim i paefektshmris n lidhje me klientt me krkes me mim t ult. Pr arsye se nuk mund t bj dallime, ai prjashton klientt me krkes me mim t ult edhe pse ata jan t gatshm t paguajn shuma t caktuara pr t mirat publike. Nse ai do t arrij t ket prfitime nga kta konsumator, ather ai do t jet i gatshm q t rris sasin apo cilsin e shrbimit t tij. N fakt t gjith konsumatort do t ishin t fituar n fund t fundit.

Zakonisht, furnizuesi i nj t mire publike t prbashkt mund t vendos mime t diferencuara. P.sh. pronari i pishins mund t vendos koh t caktuara gjat s cils mund t lahen nj numr i kufizuar klientsh q kan krkesa t larta dhe koh t caktuara gjat s cils mund t lahen klientt me krkesa me mime t ulta. Nse do t ishte nj teatr, pronari do t bnte ulje mimi pr studentt dhe t moshuarit. Nga sa shihet nj furnizues t mirash t prbashkta, por me kufizime n prdorim mund t aplikoj shrbime q jan me mime t shkallzuara, por q nuk mund t sjellin efektivitet perfekt. Problemi i prons ngjitur Autostradat, hekurudhat, urat dhe aeroportet jan pak a shum si rasti i pishins dhe teatrit. sht kollaj t kufizosh prdorimin e tyre. Por ato kan ndryshim nga nj pik tjetr e rndsishme. Nj teatr apo pishin mund t ndrtohet praktikisht n do vend dhe me madhsin q duam. Ndersa autostradat, hekurudhat, urat dhe aeroportet kerkojne t blihet toka e shum pronareve t ndryshem.

Supozojm sikur nj autostrad krkon 1.000 hektar tok. Nj investitor nuk mund ta blej dot i vetm gjith kt tok. Ai mund t blej tokn q sht ngjitur. Nse parcelat e ksaj toke jan n vazhdimsi pron e individve t ndryshm, n kt rast jemi n momentin e prfituesve falas. Ky siprmarrs privat n kushtet e nj ekonomie t pastr tregu mendon t ndrtoj nj hekurudh. Plani sht q t fitohen t ardhura nga vendosja e nj tarife mbi prdoruesit e saj. Nga vleresimi i mimit aktual t tregut t tokave plus koston e ndrtimit dhe shpenzime t tjera vlersohen se jan m t vogla se tarifa e vendosur q do t mblidhet. Kshtu, ai fillon t blej tokn q duhet pr kt hekurudh. Pronart e tjer t tokave ngjitur asaj q sht bler deri tani arrijn t kuptojn qllimin e blerjes s saj.

Ata llogaritin se meq ai ka bler nj siprfaqe t konsiderueshme toke, ajo q do t blihet m tej sht m e vlefshme. Kshtu, q ata hyjne n pazarllk t rnd. Pazarllku i tyre mund t jet aq i rnd sa e detyron siprmarrsin t mos vazhdoj m tej, megjithse me humbje. N kto kushte jan agjentt e tregut ata q ndrhyjn dhe prcaktojn vlern. Tregu apo qeveria? Mjaft njerez sot, i shikojne me optimizem qeverite e tyre demokratike. Ata presin q ato ti ojne drejt prosperitetit dhe jan t predispozuar ta favorizojne qeverine mbi tregun, si nj furnizuese e t mirave dhe sherbimeve publike. Problemi kryesor, per ta gjithsesi sht se si t zgjedhin dhe caktojne zyrtar qeveritare t besuar. Nderkohe, ne shoqerine qe jetojme ka njerez t tjer qe kan predispozicione t kunderta me te paret. Ata qe besojne ne tregtine e lire mendojne se qeveria nuk mund ti permiresoje problemet e lindura. Ata jan pr lenien e nj roli minimal t qeverise, duke shpresuar te tregtia e lire q t siguroje mallrat dhe sherbimet n menyren e saj efektive. Zgjedhja Publike nuk perkrah asnje nga kto dy qendrime. N vend t tyre ajo ben nj lidhje t qeverise me tregun si mekanizma pr t ndihmuar njerezit t marrin 'far duan. Ajo mund t identifikoje disa grupe t medha t nevojave q njerezit duan tu plotesohen. Megjithate, njerezit kan edhe kerkesa t tilla t veshtira q zor se ja u permbush, si qeveria, po ashtu dhe tregu. Ketu futen angazhimet personale nga dashuria deri te besimi fetar apo permbushje t tjera shpirterore.

Per nje studim te tyre, nevojat jan ndar n dy nengrupe: siguria dhe t mirat materiale. Nevoja pr siguri sht shum e dukshme kur ajo mungon. Perballja me nj perspektive ku ndihesh i shtypur, njeriut i krijon nj deshire t forte pr t kerkuar siguri. Asnje, n fund t fundit nuk do q t jete i dhunuar apo ti kercenohet jeta nga

pushtuesit e huaj. sht e veshtire t llogaritesh se sa siguri, n kuptimin me t gjere, mund t sigurohet nga tregu. Natyrisht q, njerezit ne varesi te situatave mund t vendosin sisteme te blinduara dhe sigurie, t ndertojne mure dhe t marrin roje private pr t ruajtur t mirat e krijuara. T mirat materiale perfshijne ushqimin, strehimin, veshjen, rruget, urat, mjetet e transportit dhe ato pr clodhje, ajrin e ujin e paster, edukimin, shendetesine, sigurine, argetimin, pushimet dhe shum t mira t tjera t panumerta q ne i ndeshim n boten moderne q jetojme. sht pikerisht furnizimi i njerezve me kto t mira q mban ndezur polemiken lidhur me garantimin e tyre nga qeveria n raport me oferten e tregut. Ekonomistet i kan kushtuar vemendje t madhe problemit n fjale. Ata kan paraqitur nj imazh apo model t nj ekonomie tregu t thjeshte, q ka vetem t mira materiale, nga ku sht kollaj t nxjerresh perfundimin se individi privat n treg mund t dallohet vetem nga oferta e tij. Me tej ata kan klasifikuar raste t tjera situatash dhe t mirash materiale, ku oferta private nepermjet tregut nuk sht e mjaftueshme. N kto raste lind nevoja pr oferte me optimale. Kto raste ata i quajne deshtime t tregut dhe pikerisht ketu fillon analiza e Zgjedhjes Publike, e cila krahason tregun me oferten e qeverise. N fillim identifikohen tipet e deshtimit t tregut. Me tej shtrohet pyetja se nese sht me e mira t korigjohet nga qeveria apo duhet t lihet t vazhdoje?

Vendimi nese do t behen korigjime bazohet n vleresimin midis perfitimit dhe kostos. Kur gjykohet se kostua e ketij korigjimi sht e larte, atehere thuhet se kemi te bejme me rastin e nj deshtimi qeveritar. Nese kemi arritur n kto perfundime, do t ishte me mir t pranonim dhe deshtimin e tregut. N fakt do t donim t jetonim n nj bote pa dshtim tregu, por ashtu si kemi dobesim t syve kur perdorim shum kompjuterin apo shohim TV, po ashtu kemi dhe dobesim te tregut ne periudha te caktuara. A mos do t ishte mbrojtja n mnyr individuale opsioni me i mir pr rastin q diskutohet...?

Agimi i mendimit rreth dshtimit t tregut Deshtimi i tregut lidhet me situaten ku mund t perfytyrojme nese do t ishte me mir per njerezit nese liria e veprimit pr t prodhuar dhe shkembyer q ata e kan n ekonomin e tregut t mund interferohej n nj fare mnyr me qeverine. David Hume (Dejvid Hjum), nj studiues i mesit t shekullit XVIII ishte nj nga me t hershmit q shkroi mbi falimentimin e tregut. Pr ta shpjeguar me qarte, ai perdori shembullin e nj toke pa drenazhim. Permiresimi i drenazhimit mund t rrise vleren e tokes me lart sesa kostua. Nese kt toke e zoteron nj njeri nuk ka problem, pasi ai permireson kushtet e drenazhimit dhe e fiton vleren e gjithe investimit t tij. Nese toka ndodh t shtrihet midis prones se dy njerezve dhe n kt rast atehere ata mund t merren vesh me njeri-tjetrin pr nj projekt drenazhimi. Nese disa njerez kan t drejten e pronesise mbi token, atehere marreveshja midis tyre behet gjithnje e me e veshtire. Cdo person i ketij komuniteti e di se nese ai nuk kontribuon, abstenimi i tij vetem mund t zvogeloje pakez mundesine pr drenazhim. Gjithsesi, n t ardhmen, ai do t perfitoje pjesen e tij, meqe ai nuk mund t perjashtohet. Gabimi i nnvleftsimit t zgjidhjeve q bie tregu Tregu sht nj rrjet i gjere i maredhenieve individuale, ku secili perpiqet t gjeje menyra pr t fituar par nprmjet prodhimit t mallrave dhe sherbimeve q t mund te blihen nga t tjert. N kto perpjekje aftesite e njerezve ndryshojne shum nga njera-tjetra. Disa njerez jan realisht t paafte dhe shikojne se si t perfitojne nga pervoja e t tjereve duke kerkuar orientim n skema t meparshme t konsideruara t suksesshme, duke investuar kursimet dhe n pakujdesi e siper dhe i harxhojne ato. T tjere jan mjaft t afte. Kta te fundit arrijne t orientohen aq mir, saqe edhe vete ekonomisti i tyre nuk sht n gjendje t arrije t kape shpejtesine e zgjidhjeve t problemeve dhe largpamesine e tyre. Mbasi zgjidhja sht gjetur, duket sikur ajo

te ishte perpara syve dhe mjaft e thjeshte, por kjo ndodhi kur u zbulua dhe u veprua pikerisht nga keta njerez biznesmene t zgjuar. Kshtu, 200 vite me pare vetem njerezit me aventuriere mund t diskutonin pr udhetime hapesinore. Dhe ata jetonin n nj kohe ku nuk egzistonte mendimi akoma pr telefonin, TV, kompjuterin dhe shum paisje e aparate elektronike dhe motorike. Por gjithsesi askush nuk mund t mendoje pr nj zgjidhje shum t afert. Ato duan nj kohe t zbulohen. Kt fakt e verteton dhe vete rruga e zhvillimit t biznesit n shekuj. Gabimi i nnvleftsimit t zgjidhjeve t qeveris

Pr ta spjeguar po marrim shembullin e ndotjes se ambjentit. Pr kt ceshtje qeveria ka nj sere politikash t ndryshme. Se pari, qeveria mund t rregulloje kt problem duke mos lejuar ndotjen nga gazrat toksike nga makinat, fabrikat dhe djegiet e plehrave t ndryshme. Se dyti, qeveria mund t vendose taksa mbi prodhime q prodhojne produkte q shkaktojne ndotje. Se treti, qeveria mund t perpiqet t gjeje nj numer optimal ndotesish dhe pastaj t organizoje tenderimin pr t drejten e sasise se ndotjes se lejuar dhe menaxhimin e saj nga fituesi.

Ekonomistet dhe specialistet e fushes se mbrojtjes se ambjentit pr kt moment mund t perzgjedhin me t miren e alternativave dhe me tej ti bejne

rekomandimin qeverise. N nj demokraci, kjo zgjedhje e alternativave pr qeverine nuk sht kaq e lehte. Politikanet zakonisht duan t zgjedhin nj politike q ti ndihmoje ata t rizgjidhen dhe nuk shikojne shum se cila politike sht me eficientja. Politika q ata zgjedhin mund t jete nj nga ato q mund t sherbeje interesave t ngushta te elektoratit q i zgjedh ata. Por nderkohe kjo politike mund te mos jete ajo me efektivja per tu zgjedhur. Por, kur politika sht percaktuar, perseri nuk mund t themi me plot gojen se kjo do t zbatohet ndershmerisht nga zyrtart q jan t ngarkuar me detyren e administrimit t kesaj ceshtje. Kta zyrtar qeveritare dallohen pr ineficience, favorizim t

miqve t tyre dhe tendencat korruptive, por gjithsesi mbetet per tu perzgjedhur rruget pr ti mbajtur ata n nivele q tolerohen.

Gabimi i shprfilljes s konformitetit dhe ndryshimeve t tjera. Ne e dime se qeveria, pr t plotesuar nevojat e zyrtareve t vet blen t njejten gje pr secilin. Nderkohe, kur ne blejme dicka n tregun privat e vendosim vete sasine, cilesine dhe pamjen e asaj q blejme, sipas deshires. Nese do t mblidheshin nj grup njerezish pr t penguar falimentimin e nj tregu, do t detyroheshin t zbatojne, ate q do t vendoste shumica.

Menjehere, pas vitit 1997 kur stacionet e rinj televiziv private nisen rrugen e tyre u krijua problemi i interferimit midis tyre. Nj problem i till lindte nga shkelja e hapesires se transmetimit q duhet t transmentonte njeri stacion nga tjetri. Institucioni rregullator, q u krijua pr kt qellim, Keshilli Kombetar Radio Televiziv, u zgjodh pr t zgjidhur kt problem. Kjo zgjidhje n t vertete sht nj gjetje pr kt problem dhe sherben pr zgjidhjen e nderhyrjeve. Me kalimin e kohes, ky institucion do t ndikoje n zbatimin rigoroz t hartes se frekuencave n industrine radio-televizive dhe si rrjedhoje shqiptaret n mnyr t dukshme do t kene me shum mundesi pr zgjedhje stacionesh radio-televizive nga sa kan patur. Ka nj tjetr mnyr transmetimi t sinjalit televiziv q shkon n shtepite e njerezve nepermjet sistemit kabllor. Por, nuk ka arsye pse sinjali kabllor duhet t jete pjese e sistemit rregullues kombetar t valeve emetuese. Por, kjo arsye bie poshte nese kjo forme transmentimi televiziv behet e till, q t jete konkuruese me sinjalet e tjer televizive. N kt moment sht detyre e KKRTse q t nderhyje, si rregullator pr mbrojtjen e rrjeteve egzistues nga konkurenca e re. Ky qendrim mbrojtes, nuk ka dyshim q frenon mundesine e meparshme. Rregullimi i meparshem, q mendohej se ishte i qendrueshem tashme duket se i

sht prishur ekuilibri. Politikanet nuk jan t gatshem gjithnje ta zevendesojne nj institucion t dale jashte funksioni. Institucionet qeveritare pa qllime ekonomike

Natyrisht, institucionet qeveritare kan mundesira t egzistojne edhe pa patur qellime ekonomike. Demokracite e reja trashegojne shum institucione q mund t kene qene t dobishme pr nj sistem diktatorial apo parti politike sunduese. Shembujt me t gjalle jan ndermarrjet dhe agjensite shteterore pr tregtine, sherbimet dhe udhetimet. Nj pjese nga kto ndermarje jan t trasheguara dhe t tjera t rindertuara mbi standarte t tjera. N raste t tilla, problemi nuk sht zgjedhja midis tregut dhe qeverise, por si t mund t shpetohet nga mbetjet e antitregut t periudhes se kaluar. Problemi sht si t privatizohen. Per kete do te flasim me vone.
* fragment nga libri Syri ekonomik ne demokraci, 2005