Psikolojinin Krt Sorunuyla mtihan

Melek Gregenli

Trkiyede 25 yldr farkl kurum ve kiilerin, temsil ettikleri gruplar ve ideolojilere uygun biimde eitli nitelemelerle adlandrdklar bir sava yaanyor. Bu lkenin on binlerce asker, sivil yurttann hayatn kaybettii, yerinden edildii, yoksulluk, g ve ok boyutlu aclar, yoksunluklar yaratan bir sava bu. 80li ve 90l yllarda, 12 Eyll askeri darbesinin de kolaylatrd bask koullarnda, lkenin dou ve gneydousuna sktrlarak Trkiyenin byk blmnn alg ve zihin dnyasnda, PKKya bal bir grup terristin terr saldrlarna kar devletin gvenlik glerinin mcadelesi biiminde yer almas salanan bu savan, imdilerde sadece bir grup terristin cinai, sapk davranlarndan kaynaklanmad, bu lkede yaayan milyonlarca Krt yurttan baka bir hayat talepleriyle ilgili olduu, sava bizzat srdren askeri gler tarafndan bile ifade ediliyor. Genel olarak Krt sorunu olarak adlandrlan ve Krtlerin, cumhuriyetin Trklerle eit yurttalar olduklarna ilikin ciddi kukular etrafnda rlen ve son yllarda farkl kesimlerce btn boyutlaryla tartlmakta olan bir toplumsal olguyla kar karyayz. Krt sorununun, onu esas olarak terr sorunu olarak adlandranlar asndan bile toplumsal bir arka plan olduu artk reddedilmiyor. Bizler, psikologlar olarak, lkemizin toplumsal hayatn maddi ve maddi olmayan btn boyutlaryla bu denli etkileyen bu konunun neresindeyiz? Bu olguyu anlamak, anladmz anlatmak, zmne katkda bulunmak iin ne yaptk, ne yapmaktayz? Bizler, genel olarak bu tr sorular sorduumuzda yayn vb. taramalar yaparak, aratrma sonularna dayal yantlar vermeye ihtiya duyarz, dorusu da budur. Ama sanrm bu konuda neredeyse hi bir ey yapmadmz bu trden bir tarama yapmadan sylemek hi adaletsiz olmaz. Bu ok ac ama gerek. Bir lkede 25 yl boyunca on binlerce insan ldren ve ldrme potansiyelini btn tazeliiyle srdren bir salgn hastalk olduunu ve bu konuda fizik bilimlerin, tbbn, bu alandaki meslek rgtlerinin hi bir ey yapmadn, stelik bir l kadar sessiz kaldklarn hayal edebili-

4 ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010

yor musunuz? Edemezsiniz. nk onlarn, hayat, herkes iin daha iyi klma iddialar vardr, sosyal bilimlerin bu tr bir iddias ve gc yoktur da diyemezsiniz. Resmi ya da eletirel psikoloji tarihi, dnyann herhangi bir yerinde psikologlarn bylesine yakc bir soruna bu denli duyarsz kaldklarna dair herhangi bir tankla iaret etmiyor.

Bu yazda amacm sadece, harekete gemek iin imknlarmz, bilgimiz, birikimimiz olduunu iddia etmek ve ii, ayrmsz olarak btn insanlarn daha salkl ve mutlu olmas iin bilgi retmek ve dnyann bu ynde deimesine katkda bulunmak olan biz psikologlarn vicdani ve mesleki sorumluluklarmz zerine bir daha dnmemize katkda bulunmak. Bu konuda genel olarak neden almadmza ve nasl alabileceimize ilikin dncelerimi paylamak. Hibir akademik referansa bavurmadan, akademik bir iddias da olmayan btnyle kiisel ama kukusuz akademik- dnce ve deerlendirmelerimi, gzlemlerimi, zellikle -benim de uzun yllar yaadm gibi- yolunu ararken kafas karanlar iin yksek sesle derleyip toparlamaya almak. Kukusuz herkes kendi yaad corafyada hatta dnyada olup bitenler karsnda kanaat ve tutumlara sahiptir, politik tutumlara da. Psikologlar olarak politik alg ve davranlarmz farkllaabilir, bu erevede yolunu bulmak, mesleki sorumluluklarmzla politik olgular arasnda iimize sinen bir ba kurmaktan daha kolaydr. Bu yazda yapmaya alacam, Krt sorunu erevesinde genel olarak bu ba kiisel olarak nasl kurmaya altm tartmak olarak dnlebilir yoksa hi kimseye dnya grleri hakknda akl vermek deil. Daha nce de defalarca yazdm ve konumalarmda, derslerimde dile getirdiim gibi, sosyal bilimlerin herhangi bir dalnn ne rettii bilginin, ne bu bilginin retilme srecinin ne de bu bilgiyi reten insann tarafszl, sadece bir mittir; sosyal bilimlerin bilgisinin iktidarlar tarafndan ynlendirilip kullanlmasn merulatrmaya yarayan bir yalandr. Sosyal bilimciler, insanlar olarak hayat karsnda tarafsz olmak seeneine sahip deildirler. Sosyal bilim bilgisini, insan ve hayat zerine dier dnme biimlerinden ayran tek nemli fark, hayata ve olgulara nasl baktmz hakknda hesap verme zorunluluumuz yani yntemlerimizdir. Bu yazda bu nedenle, tarafsz, snfsz, hayali bir homojen okuyucu varsaymyorum; daha ok, psikologluk mesleini, ister akademik bilgi retmek ister alanda alarak katkda bulunmak olarak srdren ve herkes iin daha adil, eit ve mutlu bir dnya tarafnda yer alan insanlara anlaml gelebilecek fikirlerimi, mesleki hayallerimi paylamak istiyorum. Neden almalyz? Krt sorunu konusunda psikologlar olarak akademi ve akademi dnda neden almalyz? Bu soruya mesleklerimizin referans erevesinden deil tek tek insanlar olarak vicdani bir yant vermek gerek ncelikle: Bu sorun, son 25 ylda on binlerce insanmzn yaamn yitirdii en yakc memleket meselesi. Elimizden ne gelirse sradan yurttalar olarak yapmak, vicdani bir sorumluluk ncelikle. Ama bu ayrca bizim mesleki sorumluluk alanmza giren pek ok farkl boyutuyla tam da psikolojinin alma alan. Bir sosyal deime olgusu ncelikle, yakc bir biimde tm toplum kesimlerini dntren, deitiren, kendisiyle birlikte pek ok baka sosyal olguyu, sorunu da yaratan bir sorun. Krt sorunu erevesinde olup bitenlerden etkilenmeyen ve zellikle sosyal psikolojinin konusu olan herhangi mikro ya da makro sosyal olgu gsterebilir miyiz? Son on yldr yaptm geni rneklemli almalarda ok aka grdm bir olgu var: Artk Trkiyede herhangi bir sosyal olguyu, o olgunun etnik kkenlerden nasl etkilendiini dikkate almakszn anlamamz neredeyse imkansz. Kukusuz bulgularmzn, deerlendirmelerimizin, tartmalarmzn geerliliini salamann bir baka yolu, etnik kken asndan homojen rneklemlerde almak ve bunu beyan etmektir. Krt sorunu ve dier sosyo-politik olgular konusunda dnce, bilgi ve zm yollar retmek bizim mesleki ve insani sorumluluumuz. Bir baka nemli mesleki sorum-

luluumuz daha var bence: Krt sorunu ve dier sosyo-politik olgulardan olumsuz biimlerde etkilenen tm toplum kesimlerini glendirme ynnde bilgi retmek ve bu bilginin hayat dntrmesi iin abalamak. Yaznn ilerleyen blmlerinde rneklerini vereceim konularda psikologlarn tarafsz olmalar ve bu olgulara deerden bamsz yaklamalar bence mmkn deildir. Neden almadk? Genel politik ortamn etkisi: Sadece Krt sorunuyla ilgili konulardan deil, zellikle 12 Eyll 1980den sonraki faizm koullarnda younlaan ikence ve dier basklar sonucu oluan travmatik ortamla ilgili psikolojinin alma alanna giren pek ok konudan uzak durduk. ince bulunduum ve en iyi bildiim akademik alan, bu yazda ncelikli olarak ele alacam fakat sanyorum dnce ve deerlendirmelerimin byk blm alanda alan psikologlar asndan da geerlidir.

ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010 5

ncelikle teslim etmek ve aka ifade etmek gerekir ki, 12 Eyll sonras dnemin oluturduu bask ortamnda herkes gibi akademik dnyann da konumas ar bedeller gerektiriyordu. Derneklerin faaliyetleri byk lde snrland, niversiteler zerinde byk basklar vard, yzlerce akademisyen niversiteden uzaklatrld. Yakndan tank olduum bir rnek, benim nce renci sonra asistan olduum dnemde, darbeyi eletiren Aydnlar Dilekesine imza atan hocamz Prof. Yurdal Topsevere ynelik basklardr. zerinden 25 yl gemesine karn, Krt sorununa ilikin konularn psikoloji alannda ele alnmamasnn en azndan balang asndan en nemli nedenlerinden birinin lkenin genel politik ortam olduunu dnyorum. Gnmzde, zellikle son on yldr, Krt sorununun daha ak ve meru biimde kamusal alanda tartlabilir olmasna karn genel politik basklarn ve alan iinde ortaya kan farkl etiketleme giriimlerinin hala engelleyici olduu aktr. Genel olarak sosyopolitik olgularn akademik konular ve alma alanlar olarak seilmesine ynelik nyarglar, engelleyici akademik ve politik ortam n sadece politik deil akademik arkaplann da oluturmaktadr. 12 Eyll faizmi, bir kanma, korku ve oto sansr gelenei oluturdu. Korkularmzla baa kmann en az sululuk duygusu yaratacak yolu galiba, temiz konularla ilgilenmekti. Akademik hijyenik tavr da, pr yntemsel titizlik araynn salad bilimsel meruiyet ardna snarak, sosyo-politik olgulardan uzak duruumuza iyi akademisyen ler ss vermemizi kolaylatrd. Arkamzda kocaman bir pozitivist gelenek vard ne de olsa. - Sosyo-politik olgularn ar politikletirilmesi: Bu yazda bilimsel paradigmalar asndan tarihsel arkaplan zerinde ayrntlaryla durmayacamdaha nceki bir baka yazda ele aldm- psikolojinin bilinen olgu-deer kartl bu konuda da kendisini gstermektedir. Toplumsal-politik olgular, bilimsel yntemlerle allmas mmkn olmayan alanlar biiminde alglanarak bir tr politik-bilimsel kartl yaratlmaktadr. Aratrma bulgular olmakszn akademik alan iinden konuulamayaca iddias da buna eklenince adeta sarmal bir paradoks biiminde benim politikletirme miti dediim sonu ortaya kmaktadr: Toplumsal-politik olgular zerine uygulamal aratrma sonular olmakszn konumak bilimsel bir yaklam deildir, bunu yaptmzda tarafl ideolojik bir yaklam sergilemi oluruz; genel politik ortam ve aratrma yntem ve olanaklarmz baz engeller oluturduu iin aratrma yapamamaktayz; dolaysyla bu konularda alamayz. rnein gruplararas ilikiler konusunda almalar yapabilir, hatta gruplar olarak ingeneler, Krtler ve Trkleri ele alabilirsiniz. Eer bulgularnz tartrken, literatre gnderme yaparak, rnein bulgularnz siyahlar, beyazlar arasndaki ilikileri irdeleyen literatr bulgularyla karlatrabilirsiniz; burada durabilirseniz pr akademik bir yaklam iinde kalabilirsiniz. Ama eer, bulgularnz, kendi lkenizdeki ingeneler ve Krtlerin durumlar asndan tartp zmler retmeye alrsanz ideolojik bir yaklamnz olduu biiminde etiketlenebilirsiniz. Yaznn sonraki blmnde ele alacam gibi yllardr psi-

6 ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010

koloji iinde allmakta olan pek ok konu dorudan Krt sorunuyla ilgilidir, fakat bu bilgilerin hayata aktarlmasndan pek ok baka konuda olduu gibi kanlmtr. Ayrca 1999 depreminde yakndan iinde bulunduum srete, neredeyse hi aratrma bulgusu ve lkemize zg alma sonucu yokken, yzlerce psikolog aylarca alanda altlar ve olmas gerektii gibi srece mdahil oldular; olmas gerektii gibi depremzedelerin hayatn bir nebze iyiletirmek iin yeterli bilgi birikimimiz ve yntemimiz, gcmz olduuna inandk ve meslek derneimizin nclnde hayata mdahale edebildik.

Sosyo-politik olgularn allmasn gletiren ve bu tr almalarn akademik alanda kabul gren almalar olmasnn nndeki nemli engellerden biri de bu olgularn operasyonelletirilmesinin zorluudur. Bu zorluk, Trkiyede psikolojnin zellikle 80 sonras hzla Amerika anaakm psikolojisinin kt bir taklidi olarak gelimesinden, Avrupa psikoloji ve sosyal bilimler geleneinden ve genel olarak felsefeden radikal biimde kopuundan kaynaklanmaktadr. Kt bir anaakm psikoloji taklidi diyorum, nk eer anaakm aynen taklit edilseydi bile, -rnein rklk, nyarg ve milliyetilik konusunda Allporta kadar giden gelenek- bugn Trkiyeye zg daha farkl bir birikim oluturmu olabilirdik. Sosyo-politik olgularn operasyonelletirilmesinin nndeki nemli engellerden biri de niceliksel yntemlerin ar abartlan nemi, ar empirisizm, istatistik fetiizmi gibi eilimlerdir. Akademik alanda genel olarak tezler, yaynlar vb. kabul gren almalar, snrl niversite renci rneklemlerinde gerekletirilen replikasyon almalardr: rnekleminin, rneklem ksmna Tanzanya ya da Romanya yazldnda hi bir ey fark etmeyecek kadar, ne giri ne de bulgularn deerlendirilmesi ksmnda Trkiyenin sorunlarna deinilmeyen yaynlar. Niteliksel yntemler, sosyo-politik olgularn allmas srecinde, zellikle geni rneklemli alan aratrmalarnn yaplmas iin uygun maddi kaynaklarn yetersiz olduu bizim gibi lkelerde aratrma yapma seeneklerini arttrabilir hem sosyal olgular daha derinlemesine anlamamz salayabilir. Kukusuz ok nemli bir baka neden, kltrel ya da kltrleraras- psikoloji yaklamnn yeterince benimsenmemi olmasyla ilgilidir. Daha nceki, akademik dergilerimizde yaynlanm makalelerin analizine dayanarak yaptm bir almada grdm en ak bulgu, Trkiyenin sorunlarna zm retme konusunda biriktirebildiimiz bilgilerin neredeyse tm kltrel yaklamlarla elde edilmitir. Psikoloji akademik alannn -zellikle balangc asndan bakldnda- insan kaynann snfsal arka plannn da gerek 12 Eyll sonras dnemdeki derin muhalif olmayan duruta gerekse sonraki greceli olarak sosyo-politik olgularn akademik konular olarak allmasnn daha az bedeli olduu zamanlarda ve hala- dnemlerde etkisinin olduunu dnyorum. Feminist yaklamlar, homofobi, ikence, genel olarak ayrmclk, ikence, yoksulluk vb. pek ok konu, rnein sosyolojiyle karlatrldnda, psikoloji iinde neredeyse parmakla saylacak kadar az sayda akademik almada ele alnmtr. Son yllarda gerek kongrelerde, gerekse yayn alannda ve rgtlenme alannda ortaya kan olumlu pek ok gelimeyi kukusuz bu deerlendirme dnda brakyorum.

Sosyo-politik olgularn ve zel olarak Krt sorununun psikoloji alannda allmamasnn nemli nedenlerinden biri de kanmda, gerek akademisyenlerin tek tek gerekse meslek derneimizin, sivil toplum rgtleriyle ilikisizlii ya da ilikisinin yetersizliidir. Bu durum, genel olarak sosyal bilimlerin bilgisinin kamusallamas nndeki engellerin hem nedeni hem sonucu olabilmektedir. Sivil toplum rgtleriyle ilikiler, bir yandan toplumsal sorunlar konusunda farkndalk oluturmamz kolaylatrrken dier yandan snrl miktarda da olsa rettiimiz bilginin toplumsallamasn salayabilirdi. Yine rnein dier bir sosyal bilim dal olarak sosyolojiyle karlatrdmzda, alanmzn bu konuda da yetersiz kald aka grlebilir. Bu durumun nedenleri arasnda yine zellikle baz sivil toplum rgtleriyle ilikilenmenin akademik ya da

mesleki faaliyetlerimizi ideolojikletirecei korkusu da saylabilir.

ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010 7

rettiimiz bilginin toplumsallamas nndeki bir baka engel de kukusuz, akademik bilginin poplerlemesi ve poplerleirken karikatrlemesi, ticarilemesi dolaysyla toplumsal yarar amacndan uzaklamasdr. Bu kayg hakl olarak bizleri zaman zaman yaygn medya mecralarndan uzak tutmakta, bilgimizi paylaabileceimiz toplumsal iletiim kanallarn snrlamaktadr. Nasl alabiliriz? Krt sorunu erevesinde mdahil olabileceimiz, zmler retme srecine katkda bulunabileceimiz pek ok konu var. zellikle sosyal psikoloji asndan baktmzda Krt sorununun ncelikle bir gruplararas ilikiler olgusu olduunu sylemek mmkn. Bir sonraki, Krt sorununu nasl algladm paylatm blmde ayrntlaryla aktaracam gibi, gruplaras ilikiler konusundaki psikoloji literatr zengin bir birikim sunmaktadr. Bu erevede konu ok farkl boyutlaryla allabilir. Benim amdan btnyle ok boyutlu bir ayrmclk sreci olan Krt sorunu, kukusuz baka bak alaryla da allabilir. Sonu olarak geldiimiz noktada farkl gruplarn dnceleri ve davranlaryla farkllat, giderek zihniyet ve davranlar bakmndan blnd hatta zaman zaman karlkl iddete bavurduu bir noktadayz. Baka bak alarnn da mmkn ve meru olduunu tekrarlayarak kendi bak amla devam edeceim: Krtlere ynelik ok boyutlu bir ayrmclk meselesi olarak Krt sorunu, ayrmcln gstergelerini tanmlamak zere allabilir; farkl gruplarn bu sreteki alglar belirlenebilir; Trkiyede yaayan farkl gruplarn birbirlerine ve bu srece ilikin alglar, temsilleri, tutumlar allabilir. nyarg ve ayrmcl bazen oluturan ve merulatran, bu sreci kolaylatran kalp yarglar yaygnlatran medya dilini analiz edebilir ve baka uzlatrc bir dilin inasna katkda bulunabiliriz.

Uzun yllar iinde yaadmz atma ortam, iktidarlarn da desteiyle toplumda genel bir muhafazakrlk iklimi yaratt. Muhafazakrln zaten var olan milliyetilik ideolojisini iktidarlarn ynetebilme koullarn kolaylatracak biimde daha da glendirdiini dnyorum. Yoksulluun ve giderek artan adaletsizliklerin saylarn daha da arttrd kolaylkla provoke edilebilir zellikle gen insanlar eliyle iddet, lin ve nefret sular gndelik olaylar haline geldi. Muhafazakrlk ve milliyetilik, otoriterlik, adil dnya inanc vb. pek ok konu, Krt sorunuyla dorudan ilikili olarak alabileceimiz konular. Nefret sylemi ve sular, zellikle, dinamiklerini, sosyal psikolojik arka plann zmlememize ihtiya olan yeni olgular. Kukusuz iddet, insan haklar ihlalleri, cezaevleri vb. konular sadece Krt sorunuyla ilgili olarak deil dorudan alanmzn konular. Krt sorununun pek ok yasal sreci ve ilgili alanlar dorudan belirleyici olduu son 25 yl boyunca ortaya kan yeni olgular, rnein yksek gvenlikli cezaevleri konusunu, F tipi cezaevlerini ve izolasyon olgusunu, ikence vb. konular, psikolojinin ok ynl perspektifiyle ele almamz nnde hibir akademik ya da pratik engel yok. Giderek daha ok sayda adli alanda alan psikologlarn da mesleklerini yetkin ve meslek etiimize uygun biimde yapabilmeleri iin de bu bilgi birikimine ihtiyalar var. Krt Sorunu Bir sredir, hkmetin farkl isimlerle adlandrd fakat sonuta toplumsal olarak Krt sorunu ve bar srecinin belki de tarihimizde hi olmad kadar yaygn bir biimde tartld zamanlardan geiyoruz. Ben, bar srecine toplumsal olarak girebilmemiz iin nce savamamay ve birbirimizden vazgememeyi baarabilmemiz gerektiini dnyorum. Yine de sylenebilir ki, bar srecine katkda buluna-

8 ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010

bilmemiz iin, bar bozann ne olduunu saptayabilmemiz gerekiyor. nk ancak sreci tersine evirerek bar ina edebiliriz. Son yllarda giderek daha ok bir bar dili zerine konuuluyor; ben, bizim onu kefetmemizi bekleyen, orada bir yerde duran bir bar dili olduunu dnmyorum; bar dilinin icat edebileceimiz bir dil olduunu, bar bozann ne olduunu anlayabilme srecinin de, bar dilinin icadnda ilk adm olduunu dnyorum. Bu dili buralarda ve hayatn baka alanlarnda biz kuracaz; yoksa onu arayp bulmayacaz. Belki de balamak iin uygun sorular unlar olmal: Gerekten bu corafyada Trklerle Krtler arasndaki iliki, Krtlerin kimlik talepleriyle balayan sreten nce bar dnemi olarak tanmlanabilir mi? ki eit taraftan sz edilebilir mi? Hatta iki taraf tan sz edilebilir mi? Krtler bir etnik grup olarak, normatif, yasal ya da gndelik hayat iinde hi dierleri tarafndan tannm bir etnik grup oldular m? Krt olmann, bu corafyada bir Krt iin tad gereklik, bir Trk iin tannmak bir yana farknda olunan bir gereklik haline ne zaman geldi? Bu sorular oaltlabilir. Bazen sorular, cevaplarndan bamsz bir neme sahiptirler. Ben, bu lkenin batsnda orta snf bir gmen ailenin ocuu olarak domu biri olarak Krt szcn ilk kez, yazlk evimizin yaknlarndaki inaatlarda alan, trklerini uzaktan duyduum esmer adamlardan uzak durmam konusunda babamn tembihlerinde duydum. Sonraki yalarmda bazen doulular, bazen kyller, bazen cahil ve krolar, ehirlerimizin iine eden yabaniler; evliya olsalar avluya sokulmamas gerekenler. Bu deyi, corafyamzda birinci snf olamayan farkl gruplar iin deitirile deitirile kullanlagelir: Krtten (Ermeniden) evliya sokma avluya.. Krtlerle Krt olmayanlar, sanrm hi eit koullarda karlamadlar. Neden, nereden ve nasl geldiklerini uzun yllar hi tam olarak merak etmediimiz, aratrmadmz, bilemediimiz, memleketin dou ve gneydousundan gelenler, byk ehirlerin eperlerinde sntlar, katlanmaktan baka are bulamadmz iin kendi mahallelerine hapsettiimiz sonra da gettolar yarattlar diye suladmz-, yeterince gzmzden uzak tutamadmzda kendi gettolarmz yaratp dnyalarmz hepten ayrdmz Krtler, hibir zaman Trklerle eit koullarda olmadlar zihniyet dnyalarmzda. Anayasal durumlar, tannmamlklar zaten malum. Bu nedenle hibir zaman zihniyet ya da maddi hayat bakmndan eit iki taraftan ve dolaysyla bir tarafn bar bozduundan sz etmek zor. Krtlerin youn olarak yaad blgelerin eitliinden sz etmek zaten imkansz, istatistiklere baknz. Krtlerin bu lkede cumhurbakan bile olduundan dem vurarak aslnda eitsizlik konusunda hibir sorun olmadna ilikin klie ya da yoksulluun ve adaletsizliin sadece Krtlere zg olmad ynndeki argmanlar karsnda ise ayrmclm merulatrlmas ile ilgili literatrn onlarca cevab var. Dnyann her yerinde, ayrmclk benzer biimlerde merulatrlyor, hatta ounlukla ayrmcln madurlarnn zihinlerinde bile ayrmcl hak ettiklerine ilikin kanaatler nedeniyle dnya yerinden oynamyor, her ey her yerde olduu gibi srp gidebiliyor. Bugn yaadmz ve Krt Sorunu olarak adlandrlan toplumsal olgunun PKKnn iddet eylemlerinden kaynaklandna ise biz psikologlarn ikna olmas imkansz: Basit bir ANOVA modeli, PKKnn sadece bir sonu olduunu gsterecektir. Sonu deikenlerini deil neden deikenlerini deitirmek bizim iimiz, sonular doal olarak deiecektir eer en az 100 yldr bouna almyorsak Uzun zamandr tartlyor, farkl disiplinlerden yazarlar tarafndan ayrntl analizler yaplyor ve Trkiye Cumhuriyeti tarihinin Fransz tipi -Alman tipi deil- ulus devlet modelinde, Trk olmak deil, Trk olduunu kabul etmek fikriyat temelinde bir asimilasyon sreci olduu konusunda neredeyse bir sz birlii var; sadece etnisite deil, din, ve mezhepler heteroseksist tektipletirmeyi saymyorum, evrensel olduu iinasndan da bu tektipletirme srecinin pek de baarlamad, gnmzn Trkiyesinde farkl gruplarn taleplerinden aka anlalyor. Dar bakmak yeterli, pek de akademik kanta gerek yok. Bu anlayn Trklk kavramnn, etnisiteye deil bir st kimlie dayand savunmas ise, - sadece tarih kitaplarna baknz yeter- hayatn her alannda kendisini gerekletirememi bir kehanet sadece.

Asimilasyon, zaten dnyann pek ok corafyasnda modernlemenin gerekletiremedii hayallerinden sadece biridir. Krtler, asimile edilemediler; kendilerine Trk diyemediler, kendilerine Trk diyerek ne mutlu olmay tercih etmediler. Krt olmaktan vazgemeseler de dillerinin, yazl ve szl kltrlerinin ellerinden alnmasn byk lde engelleyemediler. Biz psikologlar, bu konuyu en iyi bilenler olarak hibir tereddde yer brakmayacak netlikle syleyebiliriz ki, dil ile dnce arasndaki iliki ok ak bir ilikidir. Dil araclyla dnrz. Krtlerin sadece anadillerini okuyupyazmalar ya da anadillerini gelitirmeleri engellenmedi; modern devlet tarafndan doru dzgn bir asimilasyon bile yaplamad iin, aslnda onlara doru dzgn resmi dil Trke- bile retilemedi: Okulsuzluk, ataerkil toplum dzeni, yoksulluk, ar blgeler aras eitsizlik koullar vb. devletin temel grevlerini yerine getirmemesi sonucunda bugn Krt nfusun, byk blm kadnlardan oluan nemli bir ksm Trke de bilmiyor, Krte yazp okumay da. Ne anadilini ne de resmi dili ayn anda konuamayan, okuyup yazamayan milyonlarca yurtta var bu lkenin. Sonu olarak Krt sorunu, blgesel, snfsal, kltrel, etnik, ok ynl, ok boyutlu bir ayrmclk sorunudur ncelikle. Farklklarmzla bir arada yaamak anlay eksiktir, eksik olduu iin yanltr da. Sadece farkl deiliz; biz ayn zamanda eit de deiliz. Aada ve yukardayz. Ayrmclk, ok aka bir hiyerarik rgtlenmeyi gerektirir ve Krtler, etnik kimlik bakmndan bu basaman altnda yer aldlar. Hiyerarik toplum rgtlenmesi iinde en sttekiler, yani ulus-devletin tek tipinin iinde yer almasn arzu ettii kesimler dndaki herkes ayrmclk yayor. Ama bu ayrmclk, rnein, Krtler asndan, eer yoksulsanz, Gneydou Anadolu Blgesinde ya da Dou Anadoluda yayorsanz, mesela kadnsanz, heteroseksel deilseniz, daha ar sonularla yaanyor; hiyerarik olarak alttaki kategorilerden, daha ok kategoride yer aldka daha ok ayrmcla uruyorsunuz. Bylece, Krtler, sosyal anlamda, toplumun sosyal rgtlenmesinde sosyal psikolojinin terimleriyle sylersek bir dezavantajl grup haline geldiler giderek daha ok. Dezavantajl gruplar, dezavantajl olma koullarn deitiremiyorlarsa genellikle bu durumla baa kabilmek iin motivasyonel olarak, durumlarn merulatracak bilisel yollar gelitirirler: avantajl st grupla kendilerini karlatrmada yeni stratejiler gelitirerek kendileri asndan olumlu sonular karmaya alrlar; iinde bulunduklar koullar hak ettiklerini dnerek merulatrrlar vb. biimlerde kendi durumlarn ve genel olarak sistemi merulatrrlar. Krt meselesi asndan baktmzda, eer 28 tane isyandan bahsediyorsak, Krtlerin bir etnik kimlik grubu olarak en azndan bir grubunun, dezavantajl durumlaryla barmadklar ok ak, hi barmadklar ve konumlarn merulatrmadklar ok ak. Dezavantajl gruplar, bu dezavantajl durumdan kurtulmak iin kolektif olarak ne yaparlar? Yine normatif kanallar kullanrlar, yani siyasal temsil yollarn kullanrlar. Yine eer st grubun snrlar geirgense ve eer bu imknlar veriliyorsa, siyasal temsil haklarn kullanrlar. Eer bu imknlar verilmezse, dnyann neresinde olursa olsun eer snrlar geirgen deilse, normatif olmayan kolektif hareketlere ynelirler; yani iddet iin rgtlenirler. Bu, her yerde byle olmutur ve Trkiyede de byle olmutur, baka bir ey deil.

ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010 9

st gruplar, yani o tek tip devlet yapsn korumaya ynelik yasa koyan ve yasay koruyan gruplar, doal olarak, arkalarna, ideolojik arka plann oluturmak zere milliyeti ve militarist politik zihniyetleri de alarak, yani bylece halk da alarak iktidar konumlarn pekitirip srdrmeye alrlar. Sadece Krtler iin deil, btn Trkiye iin geerli olan snfsal adaletsizlikler ve Avrupa Birlii srecinde yaananlar, bu srecin yanl tarif edilerek Trklerin de kendini AB karsnda dezavantajl hissetmesi ve bu srecin de aslnda btn ayrmclklar pekitirmek iin kullanlmas, milliyeti-

10 ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010

lik ve militarizmi ciddi olarak beslemitir. Krtlerin kendilerini ifade etmek iin kulland yollarn ok daha ciddi bir baskyla karlamasna yol amtr.

Sosyal psikoloji literatr, dezavantajl, bask altndaki gruplarn yelerinin, bireysel ya da kolektif olarak hayatlarn deitirme ynnde talepleri olduunda ve bu ynde harekete getiklerinde grup aidiyetlerinin ve hayatn deiebileceine dair inanlarnn artacana iaret eder: bu ynde oluan tepkiler normatif olduunda, hkim gruplarn tepkileri susturmaya ve kontrol etmeye ynelikken, tepkiler normatif olmaktan ktka iddete ynelim artar. Bu adan baktmzda Krtlerin taleplerinin siyasi olarak aka dile getirilmesi, bu lkenin eit yurttalar olarak temsil edilmeleri, rgtlenmeleri engellendike normatif olmayan yollar denemeleri ve bunun da kartn dourmas kanlmazdr. Her trden ve kaynaktan beslenen iddete dayal yntemlerle hak arama, artk sadece meru olmamakla kalmayp, Krtlere ynelik iddeti merulatrmaktan te bir anlam tamamaktadr. Bu ksr dng hepimizi dilsizletirmekte, birbirimize kar sarlatrmakta ve gemii anlamak, geleceimiz zerinde dnmek konusunda iradelerimizin farkna varmamz engellemektedir. Ne Yapmal? Krt sorunu bir toplumsal itilaf sorunu deildir. Toplumun en azndan baz temel haklar bakmndan eit farkl gruplar arasnda yaanan bir itilaftan sz etmiyoruz. Devletin asimilasyoncu, ayrmc, her bakmdan tek tipi, eitsiz ve adaletsiz politikalarnn, yurttalarn bir blmne, sadece kimlikleri bakmndan ayn olduklar iin her trl bask ve zulm yllarca yasal ve yasad yntemlerle uygulanmasyla oluan bir sonutan sz ediyoruz. Bu devlet politikasnn hayata geirilmesi iin, Krtlerin varlnn, taleplerinin hatta zaman zaman Krt olmann kendisinin gayr meru hale getirilmesi gerekiyordu. Bir lkede iktidarlarn, aslnda birbirine pek ok bakmdan ok benzeyen yurttalarn, birbirlerini ldrmeleri iin bu kadar hevesli hale getirebilmesinin baka bir yolu yoktur. Ben, artk bu politikalarn yaygn bir etkisinin olabileceini dnmyorum. ldrmek ve lmekle geen bunca yl sonucunda bu sorunun bu yntemlerle zlemeyeceini silahl ve silahsz herkes grmektedir; en azndan byle olduunu umut etmek iin imdi daha ok nedenimiz var. Faist, milliyeti, bu lkenin yurttalar arasnda dmanl besleyen sylemlerin en azndan eskisi kadar etkili olmamas iin pek ok neden var. Daha ok ve daha ak konuabiliyoruz.

Son sz olarak belki unu sylemem lazm: Ben, Trkm ve bu benim iin nemli deildir diyemem, bunu deme hakkm ve lksm olamaz ve Trkler olarak hepimize den yle bir sorumluluk var: Biz de Trk olmaktan ancak Krtler Krt olabildikleri zaman kurtulacaz. Yani Trk olmann sorumluluundan, ounlukta, iktidarda olan bir gruba ait olmann sorumluluundan uzak duramayz. O yzden, bu bizin, yani bar iin uraan insanlar olarak bizin tarifinin ok zor bir ey olduunu dnyorum ve antada keklik bir kavram olmadn dnyorum. Bu bizi gnll bir ekilde ina etmek zorundayz ve bar bu biz kuracak diye dnyorum; btn militarist, milliyeti ynetim politikalarna ramen.
Psikolojinin Krt Sorunuyla mtihan Melek Gregenli Trkiyede psikoloji, akademik ve uygulamal alanlarda sadece Krt sorunu deil sosyo-politik olgular konusunda genel olarak zerine den mesleki ve vicdani sorumluluu yerine getirememitir. Bunun siyasal, akademik eitli nedenleri olmasna karn iinde yaadmz gnlerde bu nedenlerin ou geerliliini yitirmitir ve alanmzn retecei bilgilere barn salanmas ve srdrlmesi asndan her za-

mankinden byk ihtiya vardr.

ELETREL PSKOLOJ BLTEN, SAYI 3-4, EYLL 2010 11

Krt sorunu, blgesel, snfsal, kltrel, etnik, ok ynl, ok boyutlu bir ayrmclk sorunudur. Ayrmcln dezavantajl bir grup haline getirdii Krtler, bireysel ve kolektif normatif yollar deneyerek eit temsil ve yurttalk haklarn talep ettiler; iktidarlar tarafndan yasal ve yasal olmayan yollarla engellendiler ve normatif olmayan kolektif hareketlere yneldiler. Bulunduumuz noktada, kolektif iddet kartn dourmakta ve genel olarak milliyetilik ve muhafazakarl beslemektedir. Biz psikologlara ncelikle bu srete zmleyici, yol gsterici bilgi retmek ve bu bilgiyi tm toplum kesimlerinin ulaabilirliine amak dyor. Herkesi, psikoloji bilgisinin bize rettii, iddetin hibir sorunu zmede etkili bir yntem olamayaca ynndeki evrensel doru konusunda ikna etmeye almamz gerekiyor. Bu srete yaanan ok boyutlu travmatik srelerin sonularn gidermek konusunda bilgi ve becerimizi harekete geirmemiz ve yine tm toplum kesimlerinin hizmetine sunmamz gerekiyor. mtihana pskolijiy bi pirsgirka kurd re Melek Gregenli Li Tirkiyey pskoloj, di warn akademk pratk de ne bi ten di pirsgirka kurd de; l hem j di meseleyn sosyo-poltk de bi git wezfeya xwe piekar wicdan ne an ch. Her iqas sedemn v yn cr be cr n siyas akademk hebin j, di rojn royn ku em t de dijn de ev hem sedem betal bne ro ji tim caran btir ji bo bidestxistina atiy domandina w, hewcedariya me bi zanna ku bea me ya navbor d derxne hol heye.

Pirsgirka kurd, pirsgirkeke cdakirina ku herm, n, and, etnk, pirral ye. Ew kurdn wek komeke ku ji aliy cudakirin ketine reweke bavantaj, bi ceribandina riyn normatf yn kesayet kollektf re xwestin mafn wekhev hemwelatiy bi dest bixin. L ji hla desthilatdaran bi riyn legal llegal hatin astengkirin ji ber v yek j ber xwe dane tevgern kollektf yn nenormatf. Di v merhel de deta kollektf dijiya xwe derxist hol ev j bu sedema xortbna neteweperest kevneperest. Beriya her tit di v pevajoy de titn ku dikevin ser miln me ev in: hilberna zanna rnas ya din j gihandina v zann bi hesan li qadn hem civak. Weku em ji zanista pskolojiy dizanin, div em her kes qayil bikin ku di aresariya pirsgirkan de det metodeke ne bi bandor guncan e. Lazim e ku di v proses de ji bo ji hol rakirina encamn travmatk yn v pevajoy, em zann jhatbna xwe binn p pke xizmeta civak bikin. Psychologys Examination with Kurdish Question Melek Gregenli Psychology in Turkey has not taken the professional responsibility of human conscience, about not only Kurdish question but also other socio-political phenomena. Although there are various political and academic reasons for this, these explanations have lost their validity in our time. There is even a greater need than ever for the knowledge of our discipline in order to make peace in society and maintain dignity.

Kurdish question is a regional, class-related, cultural, ethnic, multi-faceted and a multi-dimensional discrimination problem. Kurdish people who have become a disadvantaged ethnic group through discrimination have demanded citizenship and civil rights using normative personal and collective means. After having been prevented by the political power via legal and illegal means, they turned to illegal and non-normative collective movements. Today, collective violence breeds its opposite and feeds nationalism and militarism.

As psychologists, our responsibility is to produce resolving and guiding knowledge and make this knowledge accessible for all segments of society. We should convince people based on what we learn from psychology as a universal truth that violence is not an effective method of solving any socio-political problem. In this process, we should mobilize our knowledge and skills to resolve the consequences of traumatic events, and put our perspective into the service of all segments of society.