Stereokemija

Kiralne molekule

Bioloki znaaj kiralnosti

Zrcalni odraz lijeve i desne ruke Cheir (gr.) = ruka

lijeva ruka

zrcalo

desna ruka

ne mogu se preklopiti
2

Bioloki znaaj kiralnosti

Desnozakreua uzvojnica DNA

Stereoizomeri
Izomerija Podjela izomera: Izomeri

Konstitucijski izomeri

Stereoizomeri Konformeri
konformacijski izomeri Dijastereomeri
4

Enantiomeri

Izomerija: konstitucijski izomeri i stereoizomeri

Izomeri su razliiti spojevi iste molekularne formule Konstitucijski izomeri imaju istu molekularnu formulu ali su atomi povezani razliitim redosljedom Stereoizomeri (nisu konstitucijski izomeri) isti redosljed povezivanja atoma (ista konstitucija) razliit raspored atoma u prostoru
5

Konstitucijski izomeri
empirijska formula kemijska struktura

C4H10: C6H12: C2H6O:

OH O

Konfiguracijski izomeri: cis- i trans-izomeri

Cl

Cl

Cl

Cl

cis-1,2-dikloreten

trans-1,2-dikloreten

Konfiguracijski izomeri
H Me Me H

trans-1,2-dimetilciklopentan
H H

Me Me

cis-1,2-dimetilciklopentan

Enantiomeri i kiralne molekule

Enantiomeri: molekule koje su u zrcalnom odnosu (tj. odnose se kao predmet i njegova slika u zrcalu) i ne mogu se uzajamno preklopiti Enantiomeri se odnose kao desna i lijeva ruka pa se nazivaju kiralnim molekulama (gr. cheir = ruka) Jednaka konstitucija, SUPROTNA konfiguracija Molekule koje se mogu preklopiti sa svojom zrcalnom slikom su akiralne Molekule butan-2-ola (I, II) u zrcalnom odnosu:

CH3 HO C CH2 CH3 H H

CH3 C CH2 CH3 OH

II

Enantiomeri i kiralne molekule

Molekule butan-2-ola (I, II) ne mogu se preklopiti enantiomeri

10

Enantiomeri i kiralne molekule

C-2 atom stereogeni ili kiralni C-atom tetraedarski atom s etiri razliite skupine (H, metilna, hidroksilna i etilna skupina) Nisu svi stereogeni centri tetraedarski
vodik
H 1 H3C 2 C OH

stereogeni centar
3 4 CH2CH3

metil

etil

hidroksil
11

Enantiomeri i kiralne molekule

Kiralnost na openitoj molekuli sa supstituentima x, y, w i z

III

ravnina

IV

12

Enantiomeri i kiralne molekule

Propan-2-ol i njegova zrcalna slika

Dvije molekule propan-2-ola su preklopive nemaju sterogeni centar i nisu enatiomeri

13

Testovi za kiralnost: ravnine simetrije

Elementi simetrije: Ravnina simetrije () [metan ima 6 -ravnina] dijeli molekulu na dvije polovice koje se uzajamno odnose kao zrcalne slike Os simetrije (Cn) [npr. metan ima 3 C2-osi, 4 C3-osi] Os simetrije pravac koji prolazi kroz molekulu tako da njena rotacija za 360oC/n oko tog pravca daje trodimenzijsku sliku koja se ne razlikuje od poetne Kiralne molekule nemaju elemente simetrije (asimetrine) optiki aktivne Akiralne molekule optiki inaktivne
14

Testovi za kiralnost: ravnine simetrije

Kiralne molekule NEMAJU ravninu simetrije (akiralne imaju)

15

Ravnina simetrije
2-klorpropan ima ravninu simetrije akiralna molekula 2-klorbutan nema ravninu simetrije kiralna molekula

16

Nomenklatura enantiomera: R,S-konfiguracija

Cahn-Ingold-Prelogova (CIP) pravila (1) Odrediti prioritete za etiri skupine direktno vezane za stereogeni centar

d H a I Br b C CH3 c
17

Nomenklatura enantiomera: R,S-konfiguracija

Redoslijed prioriteta supstituenata: -I>-Br>-Cl>-SO3H>-F>-OCOR>-OR>-OH>NO2>-NR2>-NHR>-CCl3>-CHCl2>-COCl>CH2Cl>-COOR>-COOH>-CONH2>-COR>CHO>-CH2R>-CH3>-D>-H

via atomska masa vii prioritet atoma ili skupine

18

Nomenklatura enantiomera: R,S-konfiguracija

(2) Ako se prioriteti ne mogu odrediti prema prvom atomu vezanom na stereogenom centru, odredit emo je prema sljedeem atomu (mjestu prve razlike)
H d a I b C C H3 CH2 CH3 c

CH3 C CH3 CH3 >

H C CH3 CH2CH2CH3

(C,C,C)

(C,C,H)

19

Nomenklatura enantiomera: R,S-konfiguracija

(3) Ako je skupina (supstituent) nezasiena, npr. ima dvostruku ili trostruku vezu promatramo ih kao da su povezane na dva (za dvostruku vezu) ili tri atoma (za trostruku vezu)

H C C

kao

C C

C
C

O C C

kao

C C

C C

C
20

Nomenklatura enantiomera: R,S-konfiguracija

(4) Odreujemo smjer opadanja prioriteta skupina, skupina ili atom najnieg prioriteta je usmjerena od promatraa (5) Ako je smjer jednak smjeru kazaljke na satu (desno) takav enantiomer oznaimo oznakom (R), ako je to smjer suprotan od kazaljke na satu (lijevo) enantiomeru emo pripisati oznaku (S) d H a I Br b C CH3 c (R)-1-brom-1-jodetan
21

Nomenklatura enantiomera: R,S-konfiguracija

promatra

promatra

butan-2-ol

(R)-butan-2-ol

22

c CH 3 d H C I a

CH2 CH3 b

I H C CH3 C2 H5

(R)-2-jodbutan

23

C(CH3)3 H C C2 H5 CH( CH3) 2

C(CH3)3 Cl C C2 H5 CH( CH3) 2

(S)-3-etil-2,2,4trimetilpentan

(R)-3-etil-3-klor-2,2,4trimetilpentan

24

Svojstva enantiomera: optika svojstva

Enantiomeri imaju iste toke talita, vrelita, isti refrakcijski indeks, istu topljivost u otapalima Enantiomeri imaju razliitu interakciju s drugim kiralnim supstancijama, razliitu brzinu reakcije s kiralnom molekulom Enantiomeri razliito zakreu ravninu polariziranog svjetla za istu veliinu ali u suprotnom smjeru Enantiomeri su optiki aktivni spojevi
25

Polarizirano svjetlo
Snop svjetlosti sadri dva meusobno okomita oscilirajua polja: oscilirajue elektrino i magnetsko polje
elektrino polje elektrini valovi

magnetsko polje

magnetski valovi

smjer svjetla

26

izvor svjetla

oscilacija nepolariziranog svjetla

Polarimetar
oscilacija polariziranog svjetla

OH CH3CH2 C H

polarizator Nicolova prizma

CH3 otopina enantiomera

zakretanje ravnine polariziranog analizator pomini svjetla polarizator

detektor
27

Polarimetar
Polarimetar ureaj koji mjeri optiku aktivnost spojeva, utjecaj spojeva na ravninu polariziranog svjetla Izvor svjetlosti (Na-lampa), polarizator (fiksiran), cijev s optiki aktivnim spojem, analizator (kao drugi polarizator, rotirajui), skala za mjerenje stupnja zakretanja ravnine pol. svj.
polarizator i analizator paralelni, ravnine iste, svjetlost izlazi van optiki inaktivan spoj polarizator i analizator unakrsni, analizator ne proputa svjetlost spoj izmeu polarizatora i analizatora optiki aktivan, analizator rotira lijevo - lijevozakreui spoj

28

Polarizirano svjetlo
Zakretanje ravnine polariziranog svjetla R- i Senantiomera karvona

(S)-(+)-karvon

(R)-(-)-karvon

29

Optika aktivnost
Nuan i dovoljan uvjet optike aktivnosti jest kiralnost

Za desnozakreue spojeve oznaka (+), za lijevozakreue spojeve oznaka (-) Racemati ekvimolarne smjese (+) i () enantiomera optiki inaktivni razliita svojstva u usporedbi s enantiomerima 30

10

Optika aktivnost
Specifina rotacija, [] = /cl

31

Optika aktivnost
Specifina rotacija, []

(R)-(+)-2-metilbutanol

(S)-()-2-metilbutanol

32

Optika aktivnost
Specifina rotacija, []

(R)-()-1-klor-2-metilbutan

(S)-(+)-1-klor-2-metilbutan

33

11

Optika aktivnost

ista konfiguracija

(R)-(+)-2-metilbutanol (+) - desnozakreui spoj

(R)-()-1-klor-2-metilbutan () - lijevozakreui spoj

34

Optika aktivnost

Racemati ekvimolarne smjese (+) i () enantiomera optiki inaktivni razliita svojstva u usporedbi s enantiomerima (temp. tal...)

35

Sinteza kiralnih molekula

RACEMINA SMJESA

()-(R)-butan-2-ol

(+)-(S)-butan-2-ol

36

12

Stereoselektivna sinteza
Stereoselektivne reakcije sinteza s dominirajuom koliinom jednog stereoizomera Enantioselektivna, dijastereoselektivna reakcija Stereoselektivne reakcije enzima bioloki katalizatori s kiralnim aktivnim mjestom Enzim lipaza katalizira reakciju hidrolize:

hidroliza

37

Stereoselektivna sinteza

O H OEt F OH

O OEt

lipaza
F

+
F

OH

+ H OEt

racemina smjesa estera

38

Bioloki znaaj kiralnosti

Samo jedna od dviju prikazanih aminokiselina moe se vezati na mjesto vezivanja npr. enzima Uglavnom jednaka fizikalna svojstva, razliito bioloko djelovanje

39

13

Bioloki znaaj kiralnosti

Bioloko djelovanje enantiomera lijeka Talidomid lijek protiv jutarnjih munina kod trudnica, jedan enantiomer uzronik deformacije kod novoroenadi (1963. god.)
O O

4
H

O H NH O

1
O

2 3

NH O

(R)-talidomid sedativ

(S)-talidomid teratogen
40

Bioloki znaaj kiralnosti

Limonen jedan enantiomer ima miris narane, a drugi enantiomer miris limuna

(R)-limonen

(S)-limonen

miris narane

miris limuna

41

Kiralni lijekovi

*
Ibuprofen na tritu kao racemat (aktivan samo S-izomer)

metildopa - antihipertenziv aktivan samo S-izomer

penicilamin aktivan samo S-izomer

42

14

Kiralni lijekovi
Sinteza antiinflamatornog lijeka naproksena ukljuuje stereoselektivnu reakciju katalitikog hidrogeniranja (W. Knowles, R. Noyori, 2001. god. Nobelova nagrada

(S)-naproksen Selektivno vezivanje enantiomera lijeka daunorubicina na DNA

43

Molekule s vie stereogenih centara

Ukupan broj stereoizomera 2n, n = broj stereogenih centara 2,3-dibrompentan, 22 = 4 stereoizomera

2,3-dibrompentan

44

Molekule s vie stereogenih centara

Molekule 1/2, 3/4 nisu preklopive, u zrcalnom su odnosu = parovi enantiomera Molekule 1/3, 1/4, 2/3, 2/4 = dijasteromeri, nisu u zrcalnom odnosu, imaju razliita fizikalna svojstva (tt, tv, topljivost...)

45

15

Mezo spojevi
Molekula s dva stereogena centra nema uvijek 4 stereoizomera, ve samo 3 stereoizomera Molekule koje imaju stereogene centre mogu biti akiralne

2,3-dibrombutan

B
46

Mezo spojevi
Molekule C i D nisu enantiomeri, ve predstavljaju istu molekulu mezo spoj Mezo spoj akiralan i optiki neaktivan
okretanjem molekule za 180o u ravnini papira dobijemo istu strukturu

Ravnina simetrije mezo-2,3-dibrombutana,

ravnina simetrije dijeli molekulu na dva 47 ista dijela

Imenovanje spojeva s jednim ili vie stereogenih centara

Odrediti konfiguraciju svakog kiralnog centra zasebno prema CIPpravilima, pripisati odreenu konfiguraciju za svaki kiralni C-atom
2,3-dibrombutan
(R)-konfiguracija (R)-konfiguracija

promatra

promatra

(2R,3R)-2,3-dibrombutan

48

16

Fisherova projekcijska formula

Fisherova projekcijska formula za (2R,3R)-2,3-dibrombutan

trodimenzionalna formula

Fisherova projekcijska formula

49

Stereoizomeri ciklikih spojeva

1,2-dimetilciklopentan, trans-izomeri 1 i 2 = enantiomeri molekula 3, cis-izomer = mezo spoj

ravnina simetrije

50

Derivati cikloheksana
1,4-dimetilcikloheksan cis i trans-izomeri su dijastereomeri, oba spoja su akiralna niti optiki aktivna
ravnina simetrije

ili

ili

51

cis-1,4-dimetilcikloheksan

trans-1,4-dimetilcikloheksan

17

Derivati cikloheksana
Cis-1,3-dimetilcikloheksan ima ravninu simetrije akiralan
ravnina simetrije

52

Derivati cikloheksana
Trans-1,3-dimetilcikloheksan izomeri nemaju ravninu simetrije - enantiomeri

Trans-1,2-dimetilcikloheksan izomeri nemaju ravninu simetrije - enantiomeri

53

Ako se u reakciji ne cijepaju veze na stereogenom centru produkt ima istu konfiguraciju kao i polazni spoj Reakcija se odvija uz retenciju konfiguracije

ista konfiguracija

temp.

(-)-(S)-2-metilbutanol

(+)-(S)-1-klor-2-metilbutan
54

18

 Retencija konfiguracije skupina CH2Br reaktanta mijenja se u skupinu CH3 produkta, pa se zapravo mijenja redoslijed prioriteta skupina S-konfiguracija produkta

(R)-1-brombutan-2-ol

(S)-butan-2-ol

55

Relativna i apsolutna konfiguracija

Relativna konfiguracija Odreivanje konfiguracije prema poznatoj molekuli kao standardu gliceraldehid

(R)-gliceraldehid

(S)-gliceraldehid

(R)-gliceraldehid imao je naziv D-gliceraldehid, a (S)gliceraldehid L-gliceraldehid (este oznake u biokemiji, aminokiseline) (+)-gliceraldehid R-konfiguracije

56

Relativna i apsolutna konfiguracija

Odreivanje konfiguracije mlijene kiseline preko niza reakcija u kojima se ne cijepaju veze na stereogenom centru (crveno)
O C H C H OH ova veza se cijepa O C H C OH OH HNO2 H2O H C CH2 OH NH2 O C OH HNO2 HBr H O C C CH2 OH OH Br HgO oks.

CH2OH

CH2OH

ova veza se cijepa

ova veza se cijepa

(+)-gliceraldehid

()-glicerna kis.

(+)-izoserin

()-3-brom-2-hidroksi propanska kiselina

Zn, H3O+ O C H C CH3 OH OH

()-mlijena kiselina

57

19

Relativna i apsolutna konfiguracija

Pretpostavimo li da (+)-gliceraldehid ima (R)-konfiguraciju, onda ()-mlijena kiselina takoer ima (R)-konfiguraciju

(+)-(R)-gliceraldehida

()-(R)-mlijena kiselina

58

Relativna i apsolutna konfiguracija

Primjenom rendgenske difrakcijske analize dokazana je apsolutna konfiguracija (+)-vinske kiseline (J. M. Bijvoet, 1951. g.):

(+)-vinska kiselina

Potvrena ispravnost odreenih konfiguracija (+)- i ()gliceraldehida

59

Primjeri za odreivanje apsolutne konfiguracije

(1) Cl (4) H

(3) CN (2) O2N F (1)

(R)

C COOH
(2)

H3C
(3)

C C (4) CH

(R)

(2) CH(CH3)2 (4) H3C CH3CH2 (3)

(S)

(2) CHO (4) H3C

NH2 (1)

CH2OH COOH (3) (1)

(S)

60

20

Primjeri za odreivanje apsolutne konfiguracije

CH2CH2CH3

H Cl O

H CH3CH2

C CH(CH3)2

COOH H C CH3

61

Primjeri za odreivanje apsolutne konfiguracije

Nacrtajte stereoizomere 3-brom-2-butanola i oznaite njihove konfiguracije. Oznaite enantiomere i dijastereomere.
CH3 Br H * * C C CH3 H OH H HO CH3 Br H Br H CH3 CH3 H OH

CH3

(2S,3S)-3-fenil-2-butanol
I i II III i IV I i III I i IV II i III II i IV

II (2R,3R)-3-fenil-2-butanol
CH3

enantiomeri
H

CH3 Br OH CH3 Br HO

H H CH3

dijastereomeri

III (2R,3S)-3-fenil-2-butanol

IV (2S,3R)-3-fenil-2-butanol

62

Primjeri za odreivanje apsolutne konfiguracije

Nacrtajte stereoizomere 3-fenil-2-butanola i oznaite njihove konfiguracije. Oznaite enantiomere i dijastereomere.
CH3 H CH3 C H * C * CH3 H HO CH3 H H CH3 CH3 H OH

OH

CH3 H H CH3 OH HO

CH3 H H CH3
63

21