U ZAGREBU

FAKULTET STROJARSTVA I BRODOGRADNJE

Katedra za elemente strojeva i konstrukcija
Cvim Herold
Elementi konstrukcija
Zagreb, 2000.
Predgovor
Ovaj materijal bio je kao dio knjige, no kako prilike za
objavljivanje nisu povoljne, je za potrebe studenata, jer
uvodni dio iz Elemenata strojeva i konstrukcija. Opseg prelazi potrebe
studenata dijela kolegija Elementi konstrukcija I, jer sadri brojne tablice i
izvode normama podataka, tako da moe posluiti nakon studija i za
potrebe prakse.
Koritene su norme ISO, DIN i HRN, koje su i navedene gdje je to bilo
dostupno, kako bi korisnik bio pri traenju detaljnijih informacija.
Pri izradi ovog materijala pruena nam je elimo zahvaliti
K. Bahat za panju kod prijepisa teksta te Doc. dr. sc. D. kod
prvog teksta. Nadalje zahvaljujemo Z. Grgeku za izradu nekih
ilustracija, a posebnu zahvalnost za vrlo obiman rad u obradi teksta i ilustracija,
da bi se materijal mogao objaviti u ovom obliku, dugujemo asistentu D. eelju,
dipl. in.
Veliku pruili su nam recezenti, a posebnu zahvalnost
Prof. dr. sc. Duanu Jerasu.
Iako je materijal pregledan, vjerojatno postoje pogreke, pa molimo za
kolegijalnu suradnju i unaprijed zahvaljujem na upozorenju.
U Zagrebu, 2000.
Autori
Sadraj
PREDGOVOR ..................................................................................................................................................... 3
POPIS SIMBOLA FIZIKALNIH ................................................................................................. 7
TOLERANCIJE I DOSJEDI ........................................................................................................................... 13
l. TOLERA"CIJE ......................................................................................................................... 13
1. /. Definicije i osnovni pojmovi .............................................................................................. 14
1.2. Poloaj tolerancijskih polja prema nul-crti ....................................................................... 16
2. DOSJEDI .................................................................................................................................. 17
2.1. Labavi dosjed .................................................................................................................... 18
2.2. ili prisni dosjed ....................................................................................................... 18
2.3. Prijelazni ili neiz:vjesni dosjed ................................................................................... ........ 19
2.4. Tolerancija dosjeda (Td) ................................................................................................... 20
2 . .5. Sustavi dosleda .................... .............................................................................................. 21
2.6. tolerancija za duinske mjere od 1+500 mm ............................................. 21
2.7. Preporuke za izbor dosjeda ............................................................ ................................... 21
2.7.1 L.bavi dosjedi .............................................................................................................................. 21
2.7.2 Prijelazni dosjedi ......................................................................................................................... 24
2.7.3 dosjed ................................................................................................................................ 25
3. TOLERANCIJE I DOSJEDI ........................................................................................................ 26
4. ISO TOLERANCIJE- TABLICE ................................................................................................ 27
RASTAVLJIVI SPOJEVI ................................................................................................................................ 29
1. SPOJEyi .................................................................................................................... 29
1.1. Osnovni odnosi .......................................................................... ........................................ 29
1.2. Vrste navoja .................................................................................... ................................... 31
1.3. Tolerancije ISQnavoja ............................................................................ ......... .52
J. 4. Normirani elementi spoja ................................................................................... 56
1.4.1 vijci ...................... , ......... , ..... , ...... , .. , .. , .... ,.,.".,., .. , .. , ..... , ... ",." .. , ... , ... , ........... , ......... , ....... 56
1.4,2 Vijci za posebne namjene ............ " ...... " ...... ,. ......................... ,,, .............. ,, .... " ............... "" ......... 59
1.4.3 Matice ........................................................................................................................................... 64
1.4.4 Materijal vij.ka i matica ............................................................................................................... 65
1.4.5 Podloke i osiguranja ................................................................................................................... 66
1.4.6 Osiguranje protiv I.bavljenja ....................................................................................................... 69
1.4.7 Povrinska zatita ......................................................................................................................... 71
1.5. spojeva ................................................................................................. 72
I.S.l Odnos sila u spoju ........................................................................................................................ 72
1.5.2 Uzduna spoj ............................................................................... , .................. 74
1.5.3 Labavlje'lie uslijed slijeganj ........................................................................................................ 90
1.5.4 vijci. .............................................................. , ............................................. 92
1.6. Raspored naprezanja, oblikovanje spoja .......................................................................... 94
2. SPOJEVI ZATICIMA 1 SVORNJACIMA ...................................................................................... 99
2.1. Zalici ............................................................................. ..................................................... 99
2.2, Svornjaci ............................................................................... .......................................... 102
2.3. i svornjaka ............................................................................................ 106
3. OPRUGE ........................... u ....................................... H ........ U .... u .............................. n .......... u III
3.1. Osnovni pojmovL .............................................................................................................. 112
3.2. Opruge za .................................................. " ............ " .. " ...................... 113
3.2.1 zavojn. opruga okruglog presjeka :lice ................................. " .... " ... " ....................... 113
3.2.2 zavojn. opruga pravokutnog presjek. ice ............................................. " .......... " .... 116
3.2.3 Kaniline opruga okruglog ili pravokutnog presjeka .................................................. " .. " ............ 118
3.2.4 Tanjuraste opruge ........................................................................................................................ 119
3.2.5 Prstenaste opruge ......................................................................................................................... 125
3.2.6 Slogovi opruga ............................................................................................................................ 121
3.3. Opruge za ........................................................................................... 128
3.3.1 zavojn. opruga okruglog presjeka ice ..................................................................... 128
3.4. Opruge za torzijsko j ...... .................................................................................. 131
3.4.1 ipka krunog presjeka ................................................................................................................ 131
3.4.2 zavoj na opruga ......................................................................................................... 133
3.4.3 Spiralna opruga ........................................................................................................................... 135
3.5. Opruge za savajno ......................................................................................... 137
3.5.1 Jednol;sn. opruga ........................................................................................................................ 137
3.5.2 Sloen.lisnala opl1lg .................................................................................................................. 138
3.6. Opruge od gume ................................................................................................................ 141
3.7. Materijali opruga .............................................................................................................. 145
POPIS LITERATURE ...................................................................................................................................... 149
7
POPIS SIMBOLA FIZIKALNIH
Simbol Jedinica
mjere
A mm
2
Povrina presjeka
Aj mm
2
Povrina presjeka jezgre vijka
a Faktor opadanja ice
b mm irina
G N/mm Krutost opruge, krutost
Nmmlrad
Gy N/mm krutost vijka
Gp N/mm krutost podloge
D mm Nazivni promjer navoja (matica)
Dl
mm Najmanji promjer navoja (matica)
D2
mm Srednji promjer navoja (matica)
Dd
mm Promjer trna za unutarnje opruge
De
mm Vanjski promjer tanjura (opruge)
Dh
mm Promjer tuljka za vanjsko opruge
Di
mm Unutarnji promjer tanjura opruge
Dm
mm Srednji promjer zavoj ne opruge
/!J)y mm Proirenje vanjskog promjera opruge
d mm Nazivni promjer navoja (vijak)
dl
mm Mali promjer navoja (vijak)
d
2
mm Srednji promjer navoja (vijak)
d
3
mm Promjer jezgre vijka
dr
mm Promjer stabla vijka
dp mm Srednji promjer dodirne plohe
E N/mm
2
Modul
F N Sila,
Fo
N Donje
Fd
N Dodatna sila
Fa
N Gornje
FhO
N Sila za izravnavanje tanjura (opruge)
Fk
N Sila na
Fp N Prethodna prednaponska sila
F,'
p
N Ostatna prednaponska sila
FpN
N Normalna komponenta prethodne sile
Fr
N Radno
rT
N Sila trenja
F, N Tangencijalna sila
F"k
N Ukupna sila
Fq N sila
f
mm Progib
Iv
Hz Vlastita frekvencija opruge
9
Simbol ledinica
miere
G N/mm
2
Modul smika
H mm Teorijska dubina navoja (visina trokuta)
Hl
mm Dubina nalijeganja navoja
h mm Visina
ho mm Visina tanjura (opruge)
lp mm
4
Polarni moment inercije
i mm Polumjer inercije
i Broj listova opruge
k N/mm
2
Koeficijent izvijanja
k Faktor oblika gumenih opruga
L mm Krak
Lo
mm Duina opruge
Lmin
mm Duina opruge pri potpuno zavojima
l mm Duina
Ir
mm duina opruge
lk
mm Duina izvijanja; duina glave
M Nm Moment savijanja
m mm Visina matice; korak zavojne opruge
n Vojnost
ne
Broj zavoja opruge
nul<
Ukupan broj zavoja opruge
p
mm Uspon (korak) jednovojnog navoja
Ph
mm Uspon vievojnog navoja
PEM
W Snaga elektromotora
p
N/mm2 Pritisak; tlak
Pdop
N/mm
2
Doputeni pritisak
PI
N/mm
2
Pritisak u rupi
pu
N/mm2 Pritisak unutarnjeg dijela
Pv
N/mm
2
Pritisak vanjskog dijela
Rm
N/mm
2
materijala
Rpo.2
N/mm
2
Granica
S
Sigurnost protiv labavijenja veze (spoja)
s Faktor sigurnosti
s mm Duina puta;
Sa
mm Razmak zavojima opruge
Sk
Sigurnost protiv izvijanja
Smin
mm Najmanji razmak vojevima opruge
T Nm Moment torzije
Tn,v
Nm Moment trenja zavojima
Tpod
Nm Moment trenja na podlozi
Tuk
Nm Ukupni moment torzije
t mm Debljina tanjura opruge
Q N
W Nnun Rad opruge
11
Simbol ledinica
miere
W mm
3
Moment otpora
Wo
mm
3
Polarni moment otpora
a
o
Vrni kut profila; kut zakreta
';
o
Kut smika gumene opruge
b
OdnosDJDj
13
Faktor ovisan o b i h (tablica)
1'/
Korisnost
1'/nav
Korisnost navojima
77L
Korisnost u leaju (osloncu)
a
o
Kut zakreta
il, Faktor vitkosti
/Lp
mm Deformacija podloge
it.
mm Deformacija vijka
.6il, mm Razlika deformacij a
p.
Faktor trenja
J.I.O
Faktor trenja pri mimom vijka
J.ina
v
Faktor trenja navojima
/lpod
Faktor trenja podloge
p
kg/m
3
materi j ala
p
o
Kut trenja
p*
o
Kut trenja navojima
o
N/mm
2
Naprezanje na
o.
N/mm2 Amplituda oblika
Or
N/mm
2
Fleksijko (savojno) naprezanje
Oj
N/mm
2
Idealno naprezanje
m.ks
N/mm
2
naprezanje vijka
Oq
N!mm
2
Korigirano naprezanje radi zakrivljenosti opruge
Oo
N/mm
2
Idealna za A. = O
Ored
N/mm
2
Reducirano naprezanje
OA
N/mm
2
Amplituda oblika
OAO
N/mm
2
Amplituda oblika jezgre vijka
'I
N/mm
2
Naprezanje na odrez
'It
N/mm
2
Naprezanje na tomju
Zu
N/mm
2
Idealno torzijsko naprezanje
tti<
N/mm
2
torzijsko naprezanje
stv
N/mm
2
Stvarno torzijsko naprezanje
fJI
Faktor ovisan o b i h (nomogram
rp
o
Kut uspona
ll!
Faktor korekcije ovisan o gume
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
I
j
TOLERANCIJE I OOSJEOI
1. Tolerancije
I
1/
JII
Tolerancijaje doputeno odstupanje od nazivne mjere.
lo
/g
ld
ls
19
-
Id
ls
ld
I.
ei, es
nul-crta
lag) es
(ad)
: ei
T
L
.L (as) e
(ag) es
I
T.I
! (ad) ei

(ag) es
19
!
(ad'
e/LJ
(as) e i
.
ln - nazivna duina
19 - duina
ld - najmanja duina
I. - stvarna duina
es (ag) - gornja odmjera
ei (ad) - donja odmjera
e (a.) - stvarna odmjera
T - tolerancija
Prikazana su tri
odstupanja (odmjere) prema nul-crti:
I gornja odmjera (+), a donja (-),
/I obje odmjere ag i ad (-),
/II obje odmjere ag i ad (+).
} nove oznake (ISO)
ECART. fr. udaljenost, odstupanje dvije vrijednosti, od je jedna manja, a dmga

In/triBur, fr. inferioran, donji
Superieur, fr, superioran, goroj i
Kod serijske i masovne proizvodnje, u praksi se pokazalo da pojedine dijelove moemo
s odstupanjima od nazivne mjere, a da se funkcionalnost stroja ili
pri tome ne mijenja.
1928. godine sazvan je prvi forum za normizaciju duinskih mjera (ISA).
Ovdje su date osnove za tolerancije duinskih mjera od l +500 mm.
1947. godine u Genevi organizacija za normizaciju (ISO) razradila je
detalje normizacije i proirila duinskih mjera od 500+3500 mm.
14
1.1. Definicije i osnovni pojmovi
Vrste mjera na strojnom dijelu
v
u
v - vanjska mjera
u - unutarnja mjera
N - mjera
duinske mjere, kada je o tolerancijama i dosjedima strojnih dijelova,
najvie rabimo za oblikovane predmete, pa su stoga i tolerancije
podijeljene na:
tolerancije provrta,
tolerancije osovine.
Za tolerancije provrta i osovine oznaku (Dn) rabimo za nazivni promjer, a u
svim ostalim oznakama za provrte upotrebljavamo VELIKA SLOV A, a za osovine mala
slova.
Nazivna mjera Dn je ona mjera koja slui kao osnova za doputenog
odstupanja, a se za provrt i za osovinu isto.
Stvarna mjera Ds, ds - je ona mjera koja se (mjeri) na gotovo
predmetu.
Gornja mjera D
g
, d
g
- je doputena mjera tolerirane dimenzije.
Donja mjera Dd, dd - je najmanja doputena mjera tolerirane dimenzije.
ODSTUP ANJE ili ODMJERA je razlika nazivne mjere i neke druge
mjere (gornje, donje ili stvarne).
Gornja odmjera (odstupanje) ES (Ag), es (ag) je aJgebarska razlika gornje
mjere i nazivne mjere.
ES= Dg -Dn
es = dg - Dn
Donja odmjera (odstupanje) El (Ad), ei (ad) - je algebarska razlika donje mjere i
nazivne mjere.
15
Stvarna odmje:ra (odstupanje) E (A), e (a.)
- je algebarska razlika stvarne mjere
nazivne mjere.
A.=D.-Dn
Tolerancija Tp, To - je razlika gornje i donje mjere, odnosno doputeno
odstupanje od nazivne mjere.
Tp = Dg- Dd
To=dg-dd
Nul-crta - je crta koja pri prikazu na crteu odgovara nazivnoj mjeri, odnosno to
je ishodite od kojega se mjere odmjere (odstupanja).
Polje tolerancije
osovina
{
o
nul-crta \
(

provrt
predstavlja tolerancije prikazanu u mjerilu u
odnosu na nul-crtu. tolerancijskog polja ovisi o
promjera i IT - kvaliteti tolerancije. U prikazivanju polje
tolerancije predstavljamo pravokutnikom visine
tolerancije) i proizvoljne duine osnovke.

0
-!!!.
-o;


ob
l1l
8l
.-:,,:'
To lo!'
<Il
-8
(
)
--rS
Ti
Tolerancije se uvijek odnose na nazivnu mjeru, kod spajanja dijelova
udosjed, provrt i osovina moraju imati isti nazivni promjer (Dn) S potrebnim odrrijerama.
Tolerancije u prikazu treba u mjerilu se jedinicu
tolerancije 1 J.1l11 u dijagramu prikazuje kao l mm).
Tolerancije se kod normalne temperature od 20e. Za temperature, a
ovisno o vrsti materijala predmeta, postoji poseban tolerancija koji se
ovdje izlagati.
16
Tolerancijska polja slovima engleske abecede i to:
za provrte velika slova (A do ZC),
za osovine mala slova ( a do ze),
Ne koriste se slova: I i, L I, O o, Q q, W w, a umjesto njih rabimo ove
kombinacije slova: CD ed, EF ef, FG fg, JS js, ZA za, ZB zb, ZC ze,
1.2, Poloaj tolerancijskih polja prema nul-crti
Provrti
+p,m
D
don 'a W
odmjera
w/.
nul-crta
H
O
EI=O
gomja
fR]
o mjera
Z
-p.m
Osovine
+p.m
W
ze
don'a
O
nul-crta e8=0
odmjera
h
,-,
gomja
o mjera
rtl
d
-p,m
Kod tolerancijskih polja provrta i osovine koja lee iznad nul-crte normom je
donja odmjera, za tolerancijska polja koja lee ispod nul-crte normom je
gornja odrnjera, to daje za iste slovne oznake tolerancije pri istoj nazivnoj mjeri i iste
odrnjere.
17
2. Dosjedi
Dosjed iIi nalijeganje je odnos dvaju sparenih dijelova iste nazivne mjere koji proizlazi
iz njihovih stvarnih mjera prije spajanja. Prema stvarnim mjerama tako spojenih dijelova
razlikujemo:
- labavi dosjed,
- dosjed.
Labavi dosjed
Prema postignutoj mjeri strojnih dijelova spoj ima stvarnu Zs. To je
razlika stvamog promjera provrta i stvarnog promjera osovine. ima
predznak ( + ).
Zs=Ds-d
s
dosjed
dosjed dijelova u spoju ima preklop Ps (prisnost). Kod ovog dosjeda je promjer
provrta Ds manji od promjera osovine ds. Preklop ima predznak ( - ).
Ps = Ds-ds Ds< ds
Naime, kako su provrti i osovine u granicama tolerancije, za
kombinacije tolerancijskih polja pri realizaciji takvog spoja teorijski postoje
labavi dosjed,
ili prisni dosjed,
prijelazni ili neizvjesni dosjed.
Radi vrste dosjeda uvijek moramo promatrati odnose
provrta i najmanje osovine te najmanjeg provrta i osovine.
18
2.1. Labavi dosjed
Kod labavog dosjeda tolerancijsko polje provrta nalazi se iznad tolerancijskog polja
osovine tj. provrt je uvijek od osovine. To u svakom osigurana
dijelova u spoju, pa su dijelovi
(zazor) Zg je razlika gornje mjere provrta Og i donje
mjere osovine dd.
Najmanja Zd je razlika donje mjere provrta Dd i gornje
mjere osovine d
g

Srednja Zm je jedna polovina zbroja gornje Zg i donje Zd

+ftm
1 mm 1 ftm
Tp

K
To

cl'
-8
d
:--


r-r


m


[jJ
tl)
cll
ij
(
'-
nUl-crta
cll
Dn, O
W/A
2.2. ili prisni dosjed
Kod dosjeda tolerancijsko polje osovine lei iznad tolerancijskog polja provrta,
to daje prisnost u svakom veze dijelovima spoja pa je za njihovo spajanje i
rastavljaI1ie potrebna sila.
prisnost P
g
razlika je donje mjere provrta Dd gornje
mjere osovine d
g
.
19
Najmanja prisnost Pd razlika je gornje mjere provrta 0
9
i donje
mjere osovine dd.
Po = 0
9
- do
Srednja prisnost Pm je jedna polovina zbroja gornje P
g
i donje P
d
prisnosti.
Pm = (P
g
+ P
d
)/2
+pm
1 mm,!l, 1 pm
To
- G'

rf' rt
a::
:;: // ..
'"
<ll
-
Tp 'q)

CI)
LU
nU/oCrta
iti
Dn, O
-pm
2,3. Prijelazni ili neizvjesni dosjed
Kod ovog dosjeda tolerancijsko polje osovine zadire (preklapa) u tolerancijsko polje
provrta. Kod ovog dosjeda postoji uvijek gornja Zg i gornja prisnost P
g
.

I
To
Q
Tp
r-:r
-ill
cl'
1 mm 1 pm


cl
r-:r
v: Tp

'"
Q)
ta
'-
Q)
-
LU
+pm
cl
Dn, O
W'-
-pm
20
Srednju vrijednost ovdje treba promatrati kroz dva
a) Zg > P
g
- dosjed se pri montai realizira kao labavi (s velikom
,.-- Tp


Zm = (Zg - P
g
)/2
To
b) P
g
> Zg - dosjed se pri montai realizira kao (s velikom
To
Pm =(P
g
- Zg)/2



Tp
2.4. Tolerancija dosjeda (Td)
Tolerancija dosjeda je promjenljiva i najmanje
odnosno i najmanje prisnosti. to je razlika apsolutnih vrijednosti
i najmanje odnosno preklopa. Kod prijelaznih dosjeda tolerancija dosjedaje
zbroj apsolutnih vrijednosti i prisnosti.
labavi dosjed
dosjed
prijelazni dosjed
S obzirom na provrt i osovinu tolerancija dosjeda jednaka je zbroju tolerancija provrta i
osovme.
21
2.5. Sustavi dosjeda
Kod sustava dosjeda, koristimo sustav jedinstvenog provrla, gdje je provrt
s donjom odmjerom El = 0, to odgovara tolerancijskom polju H.
Kod sustava jedinstvene osovine, tolerancija ima gornju odmjeru es = O, to odgovara
tolerancijskom polju h.
Pri izboru dosjeda tolerancija provrta je za jedan stupanj loije kvalitete od
osovine (npr. oznaka tj! 55H7/k6). Naime, vanjski promjer je lake mjeriti i kontrolirati pri
izradi, a isto tako jednostavnije je finiju strojnu obradbu na vanjskoj mjeri.
2.6. tolerancija za duinske mjere od 1"'500 mm
Prema ISO sustavu raspon duinskih mjera od 1"'500 mm podijeljen je u 13
Neke mjere, za tolerancije, imaju i ta podijeljena na dva ili tri jo ua dijela.
Za svako je srednja vrijednost mjere (D), kao geometrijska sredina
(Dl) i krajnje vrijednosti niza.
na decimale
Na temelju srednje vrijednosti D se jedinica tolerancije i prema izrazu:
i=0,45W+O,001D [Um] na dvije decimale
tolerancije za duinsku mjeru (vanjsku ili unutarnju) dobije se iz
produkta IT-faktora kvalitete i jedinice tolerancije j.
T" = j IT-faktor kvalitete [Um] zaokruiti na cijeli broj
2.7. Preporuke za izbor dosjeda
2.7.1 Labavi dosjedi
Za labave dosjede moe se sluiti iskustvom i teoremom za pogon i
u'-dete rada uzeti iste postotne vrijednosti tolerancija da se postigne ista funkcionalnost skiopa.
Na izbor labavosti dosjeda ova gledita:
osovine,
nosivost spoja,
hoda,
gubici trenja u spoju,
temperature u radnim uvjetima (pogon i proizvodnja).
22
smjernice za izbor labavih dosjeda u sustavu jedinstvenog provrta H,
odnosno jedinstvene osovine h su
a) za dosjede jedva jo rukom uz primjenu maziva odabiru se
tolerancijska polja h - H;
b) za osovina, kod kojih raste malo s promjerom osovina
korijen promjera) uzimaju se tolerancijska polja g - G;
c) za to manje gubitke trenja pri velikoj nosivosti, a za male razlike temperatura
pogona i proizvodnje, mora porast srednje vrijednosti biti proporcionalan
korijenu iz promjera, pa se biraju polja tolerancije f. e. d - F. E. D;
d) za male gubitke trenja i mirno osovine. a pri znatnijim razlikama
temperatura pogona i proizvodnje (brzohodni strojevi) treba
proporcionalno rasti s promjerom, pa se biraju polja c, b, a - C, B. A;
e) za dijelove koji se rijetko ili samo njiu tolerancijska polja biraju se prema
danim okolnostima c, b, a - C, B, A ili pak f, e, d - F. E, D.
U tablici koja slijedi navest neke primjere za izbor labavih dosjeda,
koji olakati izbor u praksi i usporedbe sa stvarnim izvedbama pri konstruiranju.
H7/h6
H9/h9
H11/h11
za kola, pinolu u prstene za
udeavanje, slobodne tuljke svornjaka stapa, vanjske
prstene valjnih leaja, prirube za centriranje kod
spojki i cijevnih vodova, labirintne brtve prema van
prsteni za udeavanje kod transmisija; jednodijeIne
remenice, poluge, spojke i
dijelovi koji se na vratilu
za lako rastavljive dijelove: dijelovi gospodarskih
strojeva na vratilu zatikom, vijkom ili
klinom; rastojni vijci, svornjaci amira za loita,
vrata i sl.
H7/h6
H8/h9
H11/h11
H7/g6
H7/f7
HB/f7
HB/eB
HB/d9
H9/d10
H11/d11
H11/c11
H11/b11
H11/a11
glavni leaji radnih strojeva, leaji koljenastog vratila i
stapajice, leaji regulatora
glavni leaji koljenastog vratila, leaji stapajice, krina
glava u vodilicama, povod stapajice, motka
razvodnika, watila uleitena na tri . oslonca, stap i
stapni razvodnik u cilindru, leaji za centrifugalne i
sisaljke, spojki
leaji za duge osovine i vratila kod prenosila i
transmisija, jalove remenice i kola, leaji
gospodarskih strojeva, centriranje cilindara, dijelovi
brtvenica
za siguran pomak dijelova: poluge koje se
demontiraju; svornjaci poluga, leaji povodnih kola
svornjak vilice na motki
kod vozila, okretni prostrani zatici
osovina regulatora lokomotive, o>jesni dijelovi
opruga i leaj osovine spojni
svornjak lokomotive
23
G7/h6
F8/h6
FB/h8
E8/h8
Og/hB
D10/h9
D11Jh11
C11/h11
B11/h11
A11/h11
24
2.7.2 Prijelazni dosjedi
Izbor prijelaznih dosjeda kojih se vrijednosti oko nul-crte zahtjeva osobitu panju
i veliko iskustvo da se postigne eljeni karakter dosjeda.
U spoju s H - provrtom, odnosno h - osovinom se ova tolerancijska polja:
a) za dijelove koji se sastavljaju i rastavljaju rukom ili lakim pritiskom, ne dolazi
u obzir za dijelove u pogonu j - J;
b) za dijelove u spoju koji su rastavljivi bez znatnih sila,
potrebno ih je osigurati oblikom za prijenos okretnog momenta i radi zadravanja
aksijalnog poloaja na vratilu k - K;
c) za spojene dijelove, rastavljive i sastavljive tlakom, potrebno ihje osigurati
oblikom za prijenos okretnog momenta i radi zadravanja aksijalnog poloaja na
vratilu m, n - M, N.
H7/J6
H7/k6
H7/m6
H7/nS
zajednokratno nabijene remenice, spojke i
na vratilima 8+55 mm promjera, zamanjake s
tangencijalnim klinovima, unutarnje prstene valjnih
leaja, kola i poluge, dosjedne vijke
ojnica
za jednokratno nabijene remenice, spojke i
na vratilima 55+120 mm promjera kod strojeva i
elektromotora
za kotve na vratilu motora, ozubljene vijence na kolu,
na vratilu, blazinice u leajima i
glavinama
J7/h6
K7/h6
M7/h6
N7/h6
25
2.7.3 dosjed
Smjernice za dosjeda moraju se samo na red osovina i
provrta koji konstruktoru da nakon ispitivanja svih okolnosti odabere
najprikladniji dosjed. treba utvrditi pri kojem se najmanjem preklopu sigurno
prenosi okretno moment i koji je preklop doputen da se ne doputena
materijala. Kod konstrukcija i promjera se s istim
dosjedom, nego za promjere biti potrebno iz jednoga u drugi dosjed da se
postigne ista funkcionalna kvaliteta spoja.
Na spoj dosjeda ove okolnosti:
debljina stijenki i krutost konstrukcije,
duina glavine,
izvedba osovine (puna ili uplja),
materijala osovine i glavine,
stanje povrina koje se spajaju udosjed,
temperatura pogona,
vrsta maziva pri utiskivanju.
Osobito treba biti oprezan s materijalima dijelova koji se spajaju, kao i pri
spajanju taukih stijenki. Predmeti manjih promjera trebaju biti to bolje jer se
pri utiskivanju dio preklopa izgubi na povrina.
H7/s6
H7/r6
H8/u8
H8/x8
H7/u6
glavine spojki, vijenac od bronce na glavini ili kolu
od lijevanog eljeza, blazinice leaja u kolu.i
ojnici (rastavljiv grijanjem ili tlakom)
glavine kola i zamanjaka, prsteni osovina
preklop za a manji za manje promjere;
rastavljiv grijanjem i tlakom)
S7/h6
R7/h6
U8/h6
X8/h6
U7/h6
26
3. Tolerancije idosjedi
.... -
Tolerancije su podijeljene u
pa kvalitete! oznaka brojem!.
litela slu panj
tolerancije, tolerancij
skog polja ovisi o nazivnoj mjeri
i izraava se brojem jedinica tole-
rancije:
Za D = 1 .. 500 mm
hO.45 rc.O.OOlD
Za O =500 +3150 mm
I = 0.004 D + 2.1 [\lm]
Za kvalitetu 6 do 18 su
ftlktori jedinica tolerancija po
redu RS 110 .... 2S00!.
PolOaj tolerandjskog polja u odnosu na nul-crtu je slovom. i to:
VELIKO SLOVO- unutarnja mjera. MALO SLOVO - vanjska mjera.

A
D provr,j mjer.)
_ osovint (vanjske- mjtre)
Q
-
ze
NA
CRTEZE
Tolerancije:
II SOk6
ISO-DOS.
.0.023
-0.018
i-+-I-+--+--l---f:'="'l 2. prednost
3. prednost
i
t
J
.
I ~ i
~
~ I
.
, 'lnrirt-.<ii'
1'''1'' I ~ Ill' ... .- . n n n 'ff ll: ~ ~
I" 1';1" I'" ~ ,. ~ ~ ~ ~ " .". . ~
'" " '7 U " ; ~ , .. " . ~ ~ ..
:r:r-
cf)
o
-f
o
CD
p)
::J
Q.
.
. CD
"
t
!
l
RASTAVLJIVI SPOJEVI
Rastavljivi spojevi rastavljavljanje dijelova spoja te ponovno sastavljanje
bez tragova ako se koristi standardni alat.
1. spojevi.
Osnovna karakteristika ovih spojeva je da su ostvareni navoja, a pri tom jedan
dio vijak) ima tzv .. vanjski, a drugi matica) unutarnji navoj.
1.1. Osnovni odnosi
Zavojnicu u prostoru opisuje koja istovremeno uz kruno gibanje na istom
radijusu oko osi, vri i ravnomjerni pomak uzdu te osi. Razvijeni oblik zavojnice
za jedan puni okretaj oko osi tijela, prikazan je na sl. l kao pravokutni
trokut, kojem je dua kateta jednaka opsegu krunice koju je opisala A vrha trokuta da
bi se za puni okretaj, se hipotenuzom .trokuta, nagnutom pod kutom uspona (rp),
podigla za visinu stranice (P), te dospjela u poloaj B.

/
dn"ovoJno
tavoJnleo
\
JfdnovoJoo
osmj*r
_________ .... ..la"L-__ = __ -,.
A
SI. l Zavojnica - nazivlje
Smatra se da se je A pri tom podigla za uspon ili korak (P), to je sinonim kod
tzv. jednovojnog navoja. Opisuje li put zavojnice ica npr. trokutnog presjeka, tada nakon
jednog punog okreta nastati jedan voj, a vie takvih vojeva predstavlja jednovojni
navoj.
30
li se u smjeru kazaljke na satu (kao na sl. l) zavojnicu tada je to
desnovojna zavojnica koja se koristi, a li se u suprotnom smjeru tada je to
lijevovojna zavojnica, koja se koristi samo iznimno, pa to u standardnoj (normiranoj) oznaci
treba posebno
Opisuje li zavojnicu na tijelu, tada se ona uz rotaciju pribliavati
vrhu konusa (stoca), nastaje tzv. konusni navoj, to treba u
standardnoj oznaci, jer u protivnom navo j biti kao
Vievojni navoj nastaje koraka (P) onoliko puta, kolika je eljena vojnost
(n). Slika 1 prikazuje da je tada, uspon vievojnog navoja Ph = n . . P, te da ima onoliko
s usponom Ph, kolika je vojnost n, koji su pomaknuti za 2rdn,
to za prikaz na slici iznosi 2rd2 = 180
0
, a predstavljeni su u pogledu odozdo kao
zavojnice A i AI. U tablicama se daju podaci zajednovojne navoje,jer vojno st moe
biti proizvoljna, ali u granicama.
Teorijski profil navoja predstavljen je trokutom koji karakterizira vrni kut (a), prema
sl. 2, unutar kojeg se izvodi stvarni profil, koji potrebne
Vanjski navoj se na ipki (normalno) ili konusnog oblika
(iznimno), dok se unutarnji navoj u rupi oblika primjereno vanjskom navoju. Sl. 2
koja predstavlja takav navojni spoj, ukazuje na teorijskog istvamog
profila.
SI. 2 Navojni spoj
Teorijska dubina navoja (H) predstavlja visinu teorijskog trokuta, a dubina nalijeganja
(HI) stvamo nalijeganje profila mjereno u ravnini okomitoj na os navoja. Vanjski promjer
vanjskog navoja predstavIla nazivni promjer navoja (d), a ista vrijednost predstavlja
nazivni promjer unutamjeg navoja (D), koji se nemoe mjeriti. Najmanji promjer
vanjskog navoja predstavlja tzv. promjer jezgre (d
3
), a najmanji promjer unutarnjeg navoja
nosi oznaku DI.
31
Srednji promjer navoja je zamiljeni cilindar, na sl. 2 predstavljen sredinjicom, koja je
sredina teorijskog profila. Za vanjski navoj nosi oznaku d
2
, a za unutarnji ali su istog
iznosa.
1.2. Vrste navoja
Prema izgledu stvarnog profila navoja razlikuje se tzv. iljasti profil koji se primjenjuje
na navojnim spojevima za a koristi se navoj (u sustavu
mjera, obavezan za nove konstrukcije) i -';Vhitworthov navoj (u colnom sustavu mjera 1" =
25,4 mm), te tzv. plosnati profil vievojni) koji se primjenjuje na navojnim spojevima
za pokretanje, a koristi se trapezni, kosi i obli navoj, te skupina koja se moe svrstati u
posebne, jer se primjenjuju na mjestima kao npr. Edisonov navoj u elektrotehnici.
U nastavku u tablicama su dane normirane pojedinih koritenih navoja. Pregled
svih vrsta navoja moe se u DIN 202.
Tablica l. Pregled standardnih navoja
ISO".:Orofi1
Nazivni tI1d Uspon P
Normalan donu!ten izniman nonnalan fini
I
II 0,25
12 0.2
1,4 03
1.6 0,35
18
2 04 0,25
I--
22 0,45
25
3 05
0,35
3.5 06
4 0,7
4,5 075 0,5
5 08
SS I
6 I
I--
7
8 1,25 0,75
9
10 1,5 1.2
,
II
12 1,75
1,2
S
14 2
I--
15
I--
16 2
I--
17 l
I--
18
I--
20 2.5
I--
22
I--
24 3
I--
25 2
I--
27 3
I--
30 3.5
I--
32
I--
38 35
I--
35
I--
36 4 I
I
1,5
I--
39 I
'--
32
(nastavak) Tablica l
e t r i k i ISO'Drofil
Nazivni fid USPon I'
Normalan dODuten izniman normalan tini
40
42 45
45 45
48 5 I 4
50
52 5
55
56 5,5
60 S,S
64 6 2
6S
68 6
70 6
72
75
76 3
80
85
90
95
100
lOS
110 4
115
110
125
130
135 6
140
145
150
155
160
16S
170
175
180
185
190
195
200
205
210
Tablica 2. e t r i k i normalni navoj (ISO profil)
H '" .Jj /2 P = 0,866025404 P
5/8 H = 0,541265877 P
3/8 H = 0,324759526P
H/4 = 0,216506351P
H /8 = 0,108253175P
D = d= nazivni promjer
D2 =d
2
=d=3/4H=d-O,64952P
DI =d
2
-2(HI2-HI4)=d-2H
1
=
= d -1,08253P
d
3
=d
2
-2(HI2-HI6)=
= d - 1,22687 P
HI =(D-D
I
)/2=5/8H
h3 =(d - d
3
)/2= 17/24H = 0,61343P
R = H/6 = O,14434P
r-
r-
r-
r-
r-
c--
c--
r-
t--
t--
t--
r-
t--
t--
"r-
r-
33
Primjer oznake: M30 ISO-261; DIN 13; HRN M.BO.012
0,6
1,2
2,5
4
6
12
20
24
42
64
34
Tablica 3. e t r i k i fini navoj
Nazivne mjere ISO profila - Fini navo j P = 0,2 + l
ISO 261; DIN 13; HRN M.BO.013
""Teoretska Dubina Zaobljenje Stvarna
Uspon dubina H14= H18= odlijeganja R - H16= Hm dubina
p
navoja H- 0,2165 P 0,1083 P HI=
0,144P =0,072 P vanjskog
0,866 P Sl8P= navoja hl
0,5412 p 17124 H=
06134P
0,075 0,065 O 0,0162 0,0081 0,0406 0,010 8 0,0054 0,046 O
0,08 0,0693 0,0173 0,0087 0,0433 0.011 5 0,0057 0,049 l
0,09 0,0779 00195 00097 0.0487 0,0120 0,0066 0,0552
0,1 0,0886 0,0217 0,0108 0,054 I 0,0144 0,0072 0,061 3
0,125 1),1083 0,027 I 0,0135 0,0677 0,0180
.. 0,009 O . 0,0767
0,15 0,1299 0,0325 0,()162 0,081 2 0,921 7 0,0108 0,092 O
0,115 0,1516 0,0379 0,018 II 0.094 7 0,0253 0,0126 0,1074
0,8 0,1732 0,0433 0,021 7 0,1083 0,0289 0,0144 0,1227
0,225 0,1949 00487 0,0244 0,1218 0032 5 0,0162 0,138 O
'0,25 0,2165 0,054 l 0,027 l 0,135 3 0,0361 0,018 O 0,1534
0,3 0,2598 0,065 O 0,0325 0,1624 0,0433 0,0216 0,184 O
0,35 0,303 I 0,0758 00379 0,1894 0,0505 0,0252 0,2047
0,4 0,3464 0;0866 0,0433 0,2165 0;0577 0,0288 0,2454
0,45 0,3897 0,0974 0,0487 0,2436 0,065 O 0,032 5 0,2760
05
0,433
0,1083 0,054 I 0,2706 0.0722 0,0361 0,3067
0,6 0,5196 0,1299 0,065 O 0,3248 0.0866 0,0433 0,368 l
0,7 0,6062 0,1516 0,0758 0,3789 0,1010 0,0506 0,4294
0.75 0,6495 0,1624 00812 0,4059 0,1083 0,054 I 0,4601
0,8 0,692 8 0,\732 0,0866 0,433 O 0,115 S 0,0577 0,4908
l
,0,866
0,2165 0,1083 0,541 3 0,1443 0,0721 0,6134
1,25 1,0825 0,2706 0,1353 0,6766 0,1804 0,0902 0,7668
1,5
1,299
0,3248 0,1624 0,8119 0,2165 0,1082 0,9202
1,75 '1,5155 0,3789 0,1894 0,9472 0,2526 0,1263 1,0735
2 1,732 I
0,433
0,2165 10825 0,2887 0,1443 1,2269
2,5 2,165 l 0,541 3 0,2706 1,3532 0,3608 0,1804 1,5336
3 2,598 l 0,6495 0,3248 1,6238
0,433
0,2165 1,8403
3,5 3,031 I 0,7578 0,3789 18944 05052 0,2526
2,147
4 3,464 I 0,8660 0,433 O 2,165 I 0,577 4 0,2887 2,453 7
4,5 3,897 l 0,9743 0,487 I 2,4357 0,6495 0,3247 2,7605
5 4,330 l 10825 05413 2,7063 0,721 7 0,3608 3.0672
5,5 4,7631 1,1908 0,5954 2,977 O 0,7939 0,3969 3,373 9
6 5,1962 12990 0,6495 3,2476 0,866 O Q,433 O 3,6806
35
(nastavak) Tablica 3
Nazivni 0 navoja
d-D Uspon
jezgre unutarnjeg
A navoja
p
1,1
1,4 0,2 1,270 1,155 1,05 1,184
1,6 1,470 1,355 1,44 1,384
3 2,773 2,571 5,19 2,622
3,5 S 3,273 3,071 7,41 3,122
4,5 0,5
5
7
0,75
10
(nastavak) Tablica 3
.. Nazivni'" navoja P-I
d=D Srednji 0 Mali 0
Presjek jezgre Mali 0
A unutarnjeg
navoja
normalan doputen izniman
li2 = D2 dJ [mm
2
] DI
8 7,350 6,773 36,0 6,918
9 8,350 7,773 47,5 7,918
10 9,350 8,773 60,5 8,918
II 10,350 9,773 75,0 9,918
12 14 11,350 l'O;773 '91,2 10,918
13350 12,773 128 12,918
15 14,350 13,773 149 13,918
16 15,350 14,773 171 14,918
17 16,:150 15,773 195 15,918
18 17,350 16,773 221 16,918
20 19,350 18,773 276 18,918
22 21,350 20,773 339 20,918
23,350 22,773 407 22,918
24 25 24,350 23,713 443 23,918
27 26,350 25,773 521 25,918
30 29,350 28,773 649 28,918
36
Tablica 4. fini navo j ISO profil P = 1,5 i 1,25
ISO 261; DIN 13; HRN M.SO.OI3
Nazivni (2) navoja
d=D Srednji 0 Mali 0
Pre.jekjezgre M.Ii0.
A unutarnjeg
navoja
nonnalan I I izniman <i2=D]. dl [mm
2
) DI
p
- 1,25*
10 9,188 8,466 96,3 8,646
12 11,188 10,466 86 10,646
14 13.188 12,466 122 12,646
P - 1,5
10 81,1
12 11,026 10,160 116 10,376
14 13,026 12,160 12,376
15 i4,026 13,160 163 13,376
16 15,026 14,160 157 14,376
17 16,026 15,160 180 15,376
18 17,026 16,160 205 16,376
20 19,026 18,160 259 18,376
22 21,026 20,160 319 20,376
24 23,026 22,160 386 22,376
25 24,026 23,160 421 23,376
27 26,026 25,160 497 25,376
30 29,026 28,160 623 28,376
32 31,026 30,160 715 30,376
33 32,026 31,160 763 3\,376
35 34,026 33,160 863 33,376
36 35,026 34,160 916 34,376.
39 28026 37,160 1084 37,376 .
40 39,026 38,160 1144 38,376
42 41,026 40,160 1266 40,376
4S 44,026 43,160 1462 43,376
48
47,026 46,160 1613 46,316
SO 49,026 48,160 1821 48,376
52 51,026 50,160 1976 50,376
55 54,026 53,160 2219 53,376
56 55,026 54,160 2304 54,376
60 59026 58,160 2656 58,376
64 63,026 62,160 3034 62,376
6S 64,026 63,160 3133 63,376
68 67,026 66,160 3437 66,376
70 69,026 68,160 3648 68,376
n 71,026 70,160 3865 70,376
75 74,026 73,160 4203 73,376
76 75,026 74,160 4318 74,376
80 79,026 78,160 4797 78,316
'Primjenjivati samo za motora s unutarnjim izgaranjem
37
Tablica 5. e t r i k i :fini navoj ISO profil p = 2 i 3
ISO 261; DIN 13; HRN M.SO.013
Nazivni 0 navoja P=3 P=2
d=D Sredilnji !ZI
Ma1i0
Presjek Mali (il Sredinji
Mali 0 Presjek Mali (il
jezgre
unutar.
(il
jezgre unutar.
A
,<navoja
.11 navoja
normal dopu!t izniman
ti2=D2 d3 mm' DI ti2=D2 dl mm' Dl
18 .16,701 15,546 190 15,835
20 18,701 17,546 242 17,&35
22 20701 19546 300 19,&35
24 22,701 21,546 365 21,835
25 23,701 22,546 3&9 22,835
27 25701 24,546 473 24&35
30 32: 28,701 27,546 596 27,835
30,701 29.546 686 29,835
33 31701 30,546 133 30,835
36 34,051 32,320 820 32,752 34,701 33,546 844 33,835
39 37,051 35,320 980 35,752 37,701 36,546 1049 35,835
40 38,OS1 36,320 1036 36,752 38,701 37,546 1107 3n35
42 40,051 38,320 11S3 38.752 40,701 39,546 1229 39,835
45 43,051 41,320 1341 41,752 43,701 42,546 1422 42,835
48 46051 44,320 1543 44,752 46701 45,546 1629 45,835
50 48,051 46,320 1685 46,752 48,701 47,546 1776 47,835
52 50,051 48,320 1834 48,752 50,701 49,546 1928 49,&35
55 53,051 51,320 2069 51,752 53,701 52546 2169 52,835
56 54,051 . 52,320 2150 52,752 54,701 53,546 2252 53,835
60 58,051 56,320 2492 56,752 58,701 57,546 2601 57,835
64 62,051 60,320 2828 60,752 62,701 61,546 2975 61 S35
65 63,051 61,320 2954 61,752 63,701 62,546 3073 62,835
68 66,051 64,320 .2249 .64,752 66,701 65,546 3375 65,835
70 68,051 66,320 3455 66.752 68,701 67546 3584 67,835
72 70,051 68,320 3666 68,752 70,701 69,546 3799 69,835
75 73,051 71,320 3995 71,752 73,701 72,546 4134 72,835
76 74051 72.320 4108 72,752 74,701 73,546 4248 73,835
80 78,051 76,320 4575 75,752 78,701 77,546 4724 77,835
85 83,051 81,320 5194 81,752 83.701 82,546 5352 82,835
90 88,051 86,320 5852 86,752 88,752 87,546 6020 87.835
95
93,051 91,320 6550 91,752 93.701 92,546 6727 92,835
100
98,051 96,320 7281 98,752 98,701 91,546 7473 97.835
105
103,051 101,320 8063 101,752 103,701 102,546 8259 102,835
110
108,051 106,320 8878 106.752 108,701 107,546 9085 107,835
ItS
113,051 111,320 9133 111,752 113,701 112.546 9949 112.835
120
lI8,OSI 116,230 10627 118,752 It8,701 117,546 10852 117.835
125
123,051 121,320 11560 121,752 123,701 122,546 11795 IU,S3S
130
128,OSt 128,320 12533 126.752 128,701 127,546 12777 127,835
135
133,051 131,320 12544 131.752 133,701 132,546 13799 132,835
140
138,051 136,320 14595 136,752 138,701 137,546 t4860 137,835
145
143,051 141,320 15686 141.752 143,701 142,546 15960 142,835
150
148,051 146,320 16815 146.752 148,701 147,546 17099 147,835
38
(nastavak) Tablica 5
Nazivni IZl n.voj. P=3 P-2
d=D Srcditnji 0 Mali 0
Presjek M.liQl
Mali Ql Presjek Mali Ql
jezgre
unutar.
Ql
jezgre unutar,
A
navoja
tl
navoja
nonnal d.pull izniman
fI2-Dz
d:J mm' DI fI2=Dz dl
mm' DI
ISS
153,051 151,320 17984 151,752
160 165
158,051 156,320 19192 156,752
163 OSI 161,320 20439 161752
l70 168,051
. 166,320
i1726 166,752
175
113,051 111,320 23052 171,752
180
17s.oS1 116,320 24417 176,752
185
183,051 181,320 25821 181,752
190
188,051 186,320 27265 186,752
195
193,051 191,320 28748 191,752
200 198,051 196,320 30270 196,752
205
203,051 201,320 31833 201,152
210
208,051 206,320 33433 206,752
215 213,051 211,nO 35073 211,152
220
218,051 216,320 36152 216752
225
223,051 221,320 38411 221,752
230
228,051 226,320 . 40229 226,752
235
233,051 231,320 42026 231,752
240
238,051 236,320 43863 236,752
250 245
243,051 241,320 45738
241,752 .
248,051 246,320 47653 246,752
Tablica 6. fini navoj ISO profil P = 6 i 4
ISO 261; DIN 13; HRN M.BO'(J13
Nazivni P-6 P-4
d",D Sredinji ll"
Mali 0
Presjek
Mali Ql SrediSnji0 M.li Ql Presjek
. Mali '"
jezgre
unutar. jezgre unutar.
tl
navoja
tl
navoja
normal dopu!t izniman
IiJ.=Dz d3 mm'
Dl IiJ.=Dz
d:J
mm' Dl
48
45,402 43,093 1458 43,670
52 49,402 47,093 l 742 47,670
55 52,402 50,093 1971 50,670
56
53,402 51,093 2050 51,670
60
57,402 55,093 2384 55,670
64
61,402 59093 2742 59,670
65 62,402 60,093 2836 60,670
68
65,402 63,093 3126 63,670
70 66,103 62,639 3081 63,505 67,402 65,093 3328 65,670
72 68,103 64,639 3281 65,505 69.402 67,093 3535 67,670
75
72,402 70,093 3858 70,670
76 72,103 68,639 3700 69,505 73,402 71,093 3969 71,670
39
(nastavak) Tablica 6
Nazivni eJ navoja P-6
Sredi!nji 0
MaJi IZl
P""jek MaU0 '2' Mali 0 Presjek Mali 0
jezgre
unutar. iezgre unutar.
A
navoja.
A
navoja
normal dopu!t izniman <i2=D2 d3 mm' Dl d2=D2
dl mm' DI
80 76,103 72,639 4156 73,505 77402 75,093 4429 75,670
85 81,103 77,639 4735 78,505 82,402 80,093 5038 80,670
90 86,103 82,639 5364 83,505 87,402 85,093 5687 85,670
95 91,103 87,639 6032 88,505 92,402 90,093 6375 90,670
100 96,103 92,639 6741 93,505 97,402 95,093 7102 95,670
105 101,103 97,639 7487 96,505 102,402 100,093 7868 100,670
110 106,103 102,639 8274 103,505 107,402 105,093 8674 105,670
115 111,103 107,639 9100 108,505 113,402 110,093 9519 II 0,670
120 116,103 112,639 9965 113,505 II 7,402 115,093 10403 115,670
125 121,103 117,639 10865 118,505 122,402 120,093 II 327 120,670
130 126,103 ' 12Z,639 11813 123,505 127,402 125,093 12290 125,610
135 131,103 127,639 12796 128,505 132,402 130,093 13292 130,670
140 136,103 132,639 13818 133,505 137,402 135,093 14333 135,670
145 141,103 137,639 14880 138,505' T40;U93 '15414 140,670
150 146J03 142,639 15930 143,505 147,402 145,093 16543 145,670
155 151,103 147,639 17120 148,505 152,402 150,093 17639 150,670
160 156,103 152,639 18298 153,505 157,402 I 55,U93 18892 155,670
165 161,103 157,639 19517 158,505 162,402 160,093 20130 160,670
170 166,103 162,639 20794 163,505 167,402 165,093 21406 165,610
175 171,103 161,639 22072 168,505 172,402 110,093 22723 170,670
180 176,103 172,639 23407 173,505 177,402 m,093 24078 175,670
185 181,103 177,639 24183 178,505 182,402 180,093 25473 180,670
190 186
1
103 182,639 26198 183,505 187,402 185,093 26907 185,670
195 191,103 187,639 27652 188,505 192,402 190,093 m80 190,670
200 196,103 192,639 29145 193,505 197,402 195,093 29875 195,670
205 201,103 197,639 30675 198,505 202,402 200,U93 31445 200,670
210 206,103 202,639 32250 203,505 201,402 205,093 33036 205,670
220'
214 211,103 207,639 33862 208,505 212,402 210,093 34667 210,067
216,103 212,639 35511 217,505 217,402 215,093 36336 215,670
225 221,103 217,639 31202 218,505 222,402 220,093 38045 220,670
230 226,103 222,639 38931 223,505 227,402 225,093 39893 225,670
235 231,103 222,639 40699 228,505 232,402 230,093 41581 230,670
240 236,103 232,639 42506 233,505 237,402 235,093 43407 235,670
245 241,103 237,639 44353 238,505 242,402 240,093 45274 240,670
250 246,103 242,639 46238 243,505 241,402 245;093 47179 245,670
255 251,103 247,639 48165 ,248,505 252,402 250,093 49124 250,670
l60 256,103 252,639 50119 253,505 257,402 255,093 51108 255,670
265 261,103 257,639 521 l:! 258,505 262,402 260,093 53131 260,670
270 266,103 262,639 54176 263,505 267,402 265,093 55194 265,670
275 271,103 267,639 56258 268,505 212,402 270,093 57295 270,670
280 276,103 l72,639 58317 273,505 277,402 275,093 59436 275,670
285 281,103 277,639 60541 278,505 282,402 280,093 61616 280,610
290 286,103 282,639 62740 283,505 287,402 285,093 63856 285,670
295 291,103 287,639 64981 288,505 292,402 290,093 66097 290,670
300 296,103 292,639 67258 293,505 291,402 295,093 68392 295,670
40
Tablica 7. navo j ISO profil P = 1,5 - 2 - 1
ISO 261; DIN 13; HRN M.SO.017
nsvo.! 1:16 0,2
Primjer oznake: M30 x 2K, ISO - 261; DIN 13; HRN M.BO.OI7
Nazivni 0 Mjere vanjskog i Mjere vanjskog navoja M.1i0 N'jmanja korisna
unutarnjeg navoja unutar.
duina navoja
Srednji
Dubina
M.1i0
Dubina
ZaobIjo-
navoja
I
nalijeganja
navoja
nje
norm. I
. dop.
d2=D2 Hl d3 hl
R
DI
norm. I
Uspon P - I mm H - 0.866 mm
6 5,350 4.773 4,918
8 7,350 0,541 6,773 0,613 0,144 6,918 5,5 4,8
10 9,350 8,773 8.918
Uspon p - 1,5 mm H-I,299mm
12 11,026 10,160 10,376
14 13,026 12.160 12,376
16 15.026 14,160 14376
18 17,026 16,160 16,376 8.5 1,5
20 19,026 18,160 18,37';
22 21.026 20.160 20.376
24 23,026 0,812 22,160 0,920 0,217 22,376
30 29026 28,160 28376
36 35.026 34,160 34,376
42 41,026 40,160 40,376
45 44,026 43 160 43376 10.5 9
48 47,026 46,160 46,376
52 51,026 50160 50376
UsponP=2 mm H 1,752 mm
27 25,701 24,546 24,835
30 28,701 27,546 27,835
33 31701 30,546 30835
36 34,701 33,546 33,835
39 37,701

36,835
42 40,701 1,083 1,227 0,289 39,835 13 11,5
45 43,701 42,546 42,835
48 46,701 45,546 45,335
52 50,701 49,546 49,835
56 54,701 53.546 53,835
60 58,701 57.546 57,835
Tablica 8. Pregled Whirtworthovih navoja
Nazivni'" Uspon Broj zubi Nazivni 0
d" d [mml P [mm1 znal" cf' dfmm1
114 6.350 1.270 20 G; R liS 9,728
5/16 '.938 l, li (; If, 7
318 .525 l, (.31 2

112 .70( 2. i 51
16 87/ 2 I GR'4
14 051 2.54 l 17n 31
/8 22/ !.82 9 (; R
1.40 3.175 8 G il 118) 37.897
l 18 1.57. 3,629 7 G;R 1 114 41,910
l '4 ,75
8 1.92< 4.233 5 G:R 112 47,8113
2 31.!lI G 1114
(,7 O
l 718 4' )27 S,645 4 112 e 'R 2 1/2 7: ,184
2 51 102 123/4 8 :34
: 1/ S 152 6,350 4 : R 8' 184

1.203
lf4 .5! 7.316 3 114 G: R 4 1,030
J2 .91 e 4 tl2 l: :,730
14 2: 8,467 3 ( . R 5 l. 1.430
1,61 G 5112 151.130
4 114 107.954 8,835 2718 G: R 6 163.830
4 112 114,304
4314 120,655 9,237 2314
5 I oo:
5 II I 35: 9,677 25/8
S II l 70:
53, t, ).05: 10,160 21/2
6 l:
'cijevni
Uspon
prmm1
0,907
1.337
1.814
2.309
, na
l"
26
19
14
II
41
42
Tablica 9. Whitworthov cijevni navoj
OIN 2m; HRN HRN M.SO.057
I
...
f',\ ! I
\
--'-[J . \ L'rs

.JJ!
;
\ i,
r
p
I'
I' rs
- ---
Primjer oznake: R 3/4"; Rp 3/4; HRN M.BO.057; G 3/4 A; G 3/4: HRN M.BO.056
Nazivna NW"lla Skra6cna oznaka za l Skm<ena Broj
varUsk.i navoj unutamji "",ak. kOf8ka na
!\avoja "ljevi navoj navoja I 25,4 nun
.
mm

1116 3 R 1116
1116
G 1116 28
ll. 6
R ""
EP 118
GliB
2"
"'
i tt 1I4

fi 1/4 19
.lIS 10 R31l1 1\. J18 G.lIS 19
112 '1'5 RIf.: Rp 112 G 112
l'
518 G SI. l.
314 20 R JI. Rp 3/4 G 314 14
718 G 7/8 l.
I 25 Rl Rp I Gl II
I 118 G I 118 II
I 1/4 32 Rl 1/4 Rpt 114 G 1114 II
I 112 40 Rl 112 Rplll2 G l 112 II
131. G 13/4 II
2 50 Rl Rp2 G2 II
2 114 02114 II
2 112 6' R2112 R.2112 G2112 II
23/4 G2314 II
J 8<l Rl Rp3 G3 II
3 112 G3112 II
4 100 R4
"p'
G4 II
.112 G4112 II
S 125 RS RpS GS II
5112 05112 II
6 1'0 R6
R.'
G, II
2 HRN M,BO.056 Cijevni navoj s brtvenim dosjedom
I HRN M.BO.056 Cijevni navoj bez brtv.nog des jeda
Promjer navoja
K.rak Dubina Vtliki Srednji Mali
navoja promjer d - promjer promjer
p Hj""'!
D
"2-D:! "I-DI
0,907 G,SSl 7.123 1,142 . 6,561
0,901 0,581 9,72$ 9,147 8,566
1,331 0,856 13)$1 12,301 1l,44S
1337 0,856 (6662 15806 14950
1,814 l,i62 20,955 19,793
1,814 1.162 22,911 21,149
1,81' 1,162 26,441 25,279 2',117
1.14 1156 302Q1 29,039 27817
l,309 1,47'1 33,249 31,770 30,291
2,309 1,419 37,891 36,418 34,939
2,309 1,479 41.910 40,431 38,952
2309 1419 47,B03 46 J2' 44.845
2,309 1,419 '53.746 . 52,261 50.788
2,309 1,479 59,614 58,135 56,656
2,;09 1,479 65,710 ,4,lll 62,752
2309 1479 7S 184 73705 12226
2,309 1,479 81,534 IlO,OSS "8,576
2,309 ),479 87,884 86,405 84,926
2,309 1,479 100,330 98,851 91,372
2,309 ) 479 113,0)0 111,551 110012
2,309 1,479 125.130 t24,251 122,112
2.)09 1.479 I38,430 136,951 135,412
'4,309 1,479 151.130 149,651 )48-,172
2309 1,419 163,830 162,351 160,872
Tablica 10. Whitworthov navoj
DIN 11, HRN M.So.051
Primjer oznake 3/4" DIN ll; HRN M.BO.OSl
Nazivni 0 Vanj .. ,<; 11) Uspon Srednji 0 Broj navoja na o jezgre Presjek jezgre
I" [mm']
10011
d=D P
d2 =D2
z
dl =DI
114 6,J60 1.270 5.537 20 4,724 17,5
5116 7,938 IAJI 7,034 18 6,131 29,5
3/8 9,525 1,588 8,509 16 7492 44,1
7/16 11,113
,
1,814 9,951 14 8,789 60,1
112 12,700 2,117 11,345 12 9,990 78,4
3/8 15876 2,309 14,397 11 12,918 131
3/4 19,051 2,540 17,424 JO 15;798
'.
196
7/8 22,226 2,822 20,419 9 18,611 272
I 25401 3,175 2J,368 8 21,J35 J57
I 1/8 28,576 3,629 26,253 7 23,929 449
1114 31,751 3,629 29,423 7 27,104 577
13/g, 34926 4,233 32,215 6 29,505 683
l 112 .
38,101 4,23J 35,391 6 32,680 838
1518 41,277 5,080 38,024 5 34,771 949
13/4 44252 5,080 41,199 5 37,946 1131
I 718 47,627 5,645 44,012 4112 40,398 1281
2 50,802 5,645 47,187 4112 43,573 1491
2114 57152 6350 53086 4 49,020 1887
2112 63,502 6,350 59,436 4 55,370 2407
23/4 69,853 7,257 65,205 3112 60,558 2880
3 76,203 7257 7l 556 3 112 66909 3516
3114 82,553 7,816 77,548 31/4 72,544 4133
3112 88,903 7,816 83,899 3 lf4 78,894 4888
33/4 95254 8467 89832 3 84410 5595
4 101,604 8,467 96,182 3 90,760 6469
4114 107,954 8,835 102,297 27/8 96,639 7334
4112 114304 8,835 108647 27/8 102,990 8330
43/4 120,65 9,237 114,740 23/4 108,825 9301
5 127,005 9,237 121,090 2314 115,176 10418
5 112 133,355 9677 127159 2518 120,963 II 452
5 1/2 139,705 9,677 133,509 25/8 127,313 12730
5114 146,055 10,160 139,549 21/2 133,043 13902
6 152,406 10,160 145,900 2112 139,394 15260
Taj se navoj ne upotrebljava za nove konstrukcije
44
Tablica 11. Pregled standardnih plosnatih navoja
Nazivni Traoezni I
Kosi Obli
Uspon P [mml"" ,ed
Naziv uspon
Broj zubi
0d
krupni P [mml
z na lU
nor. sitni krupni nor. sitni 0d
8 1,5
10 3
8
12
9
14 2
. .
2
.
10 2,540 10
16
II
18 4 12
20
22
14
24 5 8 5 8 16
26
18
28
20
30
22 3,175 8
32 6 10 6 10 24
36 3 3 26
40 7 7 28
44 30
48 12 12 32
50 8 8 36
52
55 9 14 9 14 40
60
44
65 48
70 10 16 10 16 52
75 55
80 60 4,233 6
85 4 4 65
90 18 18 70
95 12 12 75
100 20 20 80
110 85
120 22 22
Obli krupni za vozila
130 14 14 Nazivni o jezgre Uspon
140 6 24 6 24 0d dl
P
150 34 25
160 16 28 16 39 30
170 28 44 35
180 49 40
190 18 18 54 45 7
200 32 32 59 50
210 8 8 64 55
220 20 20 69 60
230 36 36 74 65
240 79 70
250 22 22
260
270 40 40
280 24 12 24 12
290 44 44
300 26 26
Tablica 12. Trapezni navoj (Normalni i fini)
H
I
=O,5P
H4 =H
I
+a
c
:O,5P+a
c
~ =H
I
+a
c
= O,5P +a
c
z = 0,25P = HI 12
DI =d-2H
I
=d-P
D4 =d+2a
c
. ,d
3
,,,, d ..,.2h
3
d
2
=[)2 =d-2z=d-0,5P
R
lmax
= O,Sa
c
R2m"" = ac
Primjer oznake: jednovojni Tr 40 x 7; dvovojni Tr 40 x 14 (P7) DIN 103; HRN M.Bo.o62
d Srednji Vanjski 0 el jezgre
Prednost Korsk
I
p
d2 =D2 d4 d3 DI
8 1,5 7,250 8.300 6,200 6,500
la 1,5 9,250 10,300 8,200 8,500
2 9,000 10,500 7,500 8000
12 2 11,000 12,500 9,500 10,000
'" ,
3 10500 12,500 850 9000
16 2 15,000 16,500 13,500 14,000
4 14,000 16,500 11,500 12,000
20 2 19,000 20,500 17,500 18,000
4 18,000 20,500 15,500 16,000
3 2 2 ~ 5 24,500 20,500 21,000
24 5 21,500 24,500 18,500 19,000
8 20000 25;000 '15;000 16,000
3 26,500 28,500 24,500 25,000
28 5 25,500 28,500 22,500 23,000
8 24,000 '39,000 .19,000 20,000
3 30,500 32,500 28,500 29,000
32 6 29,000 33,000 25,000 26,000
10 27,000 33000 21,000 22,000
3 34,500 36,500 32,500 33,000
36 6 33,000 37,000 29,000 30,000
10 31000 37,000 25,000 26000
3 38,500 40,500 36,500 37,000
40 7 36,500 41,000 32,000 33,000
10 35,000 41,000 29,000 30,000
3 42,500 44,500 40,500 41,000
44 7 40,500 45,000 36,000 37,000
12 38,000 45,000 31000 32,000
3 46,500 48,500 44,500 45,000
48 8 44,000 49,000 39,000 40,000
12 42000 49,000 35,000 36,000
Dimenzije za 2. i 3, prednost vidi II standardu
45
46
Tablica 12
Korak
52
60
70
80
90
100
120
140
160
180
200
220
240
260
280 24
40
12
300 24
47
Tablica 13. Kosi navoj (Nonnaini i fini)
DIN 513 - 515; HRN M.BO,070 - 074 Primjer oznake: S 30 x 5
48
(nastavak) Tablica 13
!e
:to
li!
c:.
'i
II
'"

DIN 513 - 515; HRN M.BO,070 - 074 Primjer oznake: S 30 x 3
49
Tablica 14. Obli navoj
Primjer oznake: Rd 30 x 1/8" DIN 405; HRN M.BO.084
50
Tablica 15 Navoji za vijke za Jim
DIN 7970; HRN M.BO.lOO
Primjer oznake Nl 6,3
Na7.ivni
eJ je.gre
Uspon
eJ
d
dl'
P m
2,2 1,6 0,79
2,9 ~ 1,06
3.5 2"6 127 0,1
1,9 2,9 1,34
r--
4,2 3,1 1,41
4,8 3,6 159
5,5 4,2 1,81
6.3 4,9 1,81 0,15
8 62 2,12
9,6 7,8 2,12
Tablica 17. Edisonov navoj
Nazivni
eJ
Re?
Re9
Re II
Rc 13,S
Re 16
Re21
R029
R036
Re 42
Re 48
eJ
navoja
d
12,50
15,20
1860
20.40
22,50
2830
37;00
47,00
54 OO
59,30
Tablica 16 Navoji za oklopne cijevi
~
DIN 40430; HRN M.BO.090
Primjer oznake: Re 16
o jezgre
Dubina Zll<lb
Srednji 0
Uspon
navoja
ljenje
nlwoja
dl hl
R
ch.
P
11,28 0,61 0,14 11,89 1,27
13,86 0,67 0,15 14,53 1,41
17,26 0.67 O IS 1793 141
19,06 0,61 0,15 19,73 1,41
21,16 0,67 0,15 21,83 1,41
2678 061 0,17 2754 1588
35,48 0,76 0,17 36,24 1,588
45,48 0,76 0,17 46,24 1,588
54,48 0,76 0,17 53,24 1588
57,78 076 0,17 58,54 I 588
Broj
zubi na
I"
z
20
18
18
18
18
16
16
16
16
16
Primjer oznaka: E 27 DIN 40400; HRN M.BO.086
Nazivni" cijevi eJ eJ
Zaobljenje Uspon Broj zubi na I"
navoia iez!!Te
d
dl R P z
EIO 9,57 8,55 0,531 1814 14
E 14 13,93 12,33 0,822 2,822 9
E27 26,50 24,31 1,025 3,629 7
EJ3 33,10 30,50 I 187 4233 6
E40 39,55 35,95 1,850 6,350 4

51
Tablica 18. Standardno navoja - pregled
Vrsta navoja
Opis oznake Primjer

nonnalni (grubi) ISO n.voj
slovo M i nazivni promjer u milimetrima (Md)
M20
trokutastog profil.
fini ISO navoj slovo M nazivni promjer j uspon tl milimetrima M24x I.S
(Md x P)
konusni navoj
slovo M nazivni promi er II mm x usoon, te slovo K M4S x 1,5 K
Whitworthov navoj
nazivni promjer II colima (d") 2"
Whitworthov fini navo j nazivni promjer i uspon II colima kao broj vojeva ? 112" X 1/6"
na I" (d" xIIz")
Whitworthov cijevni navoj:
slovo R i nazivni promjer u ",
- vanjski, brtveni R2" ..
.. unutarnji, brtveni
slova Rp i nazivni promjer u ",
Rp2"
slovo G i nazivni promjer u
.. vanjski,
uz klasu tolerancije
G2"
.. unutarnii, GZ"A
Trapemi navQj
slovo Tr, nazivni promjer i uspon u mm (Tr d x P) Tr48 x8
Kosi navoj
slovo S. nazivni promier i uspon u mm (Sd x P) . S 70 xlO
Obli navo j slova Rd, nazivni promjer u mm u' 'Rd40x1116"
colima (Rd dxJlz" ili Rd dxP) Rd44x2
Edisonov navoj slovo E i nazivni promier u mm (E dl
E27
Navoj za oklopne cijevi slova Re i nazivntpromier u mm (Re-d)
Re9
Navoj vijaka za lim slova Nl i nazivni promjer u mm (NI dl
NI 6,3
N.voj za bicikle slova Bi i nazivni promier u colima (Bi d")
Bi 318"
Liievi navoi slova LH ("lijevi") iza oznake M20LH
navo j, desni slovo oznake navoja. promjer i uspon te u zagradi Tr 48 x 16 (P8)
korak
Vlevojni navo j, lijevi Tr(dx i'h (P)
Tr(dxPh (Pi LH
Tr48x 16 (PS) LH
Obli navoj za vozila sl. 3 spada u skupinu navoja za posebnu namjenu, a
ima vrni kut profila 1556'. Nazivni promjeri se od 34 do 79 mm, a uspon P = 7 mm za
sve nazivne promjere. Primjer oznake: Rd 44 x 7.
HRN M.SO.082
SI. 3 Profil oblog navoja za vozila
Iza oznake obavezno treba navesti i pripadnu oznaku standarda (norme)
U novim oznakama moe se izostaviti oznaka" (COlI) kada dimenziji prethodi slovna oznaka
52
U ,istu skupinu spada i obli navoj za spojke, profil je dan na sL 4, a
se u dimenziji Rd 50 x 7 ili Rd 50 x 7 LH.
SI. 4 Profil oblog navoja za spojke
Na\\1;Ijvijaka za drvo, sl. 5, ima vrni kut 60
Q
, a promjeri navoja se od 2 do 20
mm. Uspon P ",3 HI.
HRN M.SO.101!
b
Sl. 5 Profil navoja vijaka za drvo
Navoj za bicikle, sl. 6, ima vrni kut 60, a nazivni promjeri se od 3/8" do 1,37".
Broj navoja na l" ide od 26 do 24. Ovaj navoj koristi se za osovine bicikla. Primjer oznake:
Bi3/S".
HRN M.BO.09/!
SI. 6 Profil navoja za bicikle
1.3. Tolerancije ISO-navoja
Prilikom izrade navoja mogu nastati odstupanja od dimenzija teorijskog profila, koji u
sustavu tolerancija navoja predstavlja nul liniju, a odstupanja od nje daju se dozvoljenim
odstupanjima nazivnih promjera (dl. D
2
, d, D, DI) teorijskog profila. Dozvoljeno odstupanje
za pojedini nazivni promjer, daje se stupnjem (vidi tab. 19) i poloajem
tolerancijskog polja (vidi tab. 20), pri je zadrana simbolika tj. malo slovo se odnosi
na vanjski navoj, a veliko na unutarnji, kao i kod duinskih tolerancija.
53
Tablica 19 Stupnjevi Tablica 20 Tolerancijska polja
Promjer Stupanj Novoj Tol.rancijsko polje
d 4,6
J
8
unutarnji H - donja odmjera - O
(matie.)
G - donia odmi.m = +
dz 3,4.5,6,7,8.9
vanjski h donja admjera - O
(vijak) a. b, c. d. e,
Dl,D2 4,5,6,7, 8 donja odmjera =
Poloaj tolerancije u odnosu na profil unutarnjeg navoja dan je sl. 7 i 8, a za vanjski
navoj sl. 9 ilO.
H (oleraneJ $ko poJ e
p
SL 7 SI. 10 Tol.ran.ijska polja
Veza klase tolerancije (stupnjevana: frna srednja, gruba) i stupnja te
odabrane grupe duine uvrtanja prilikom ostvarivanja navojnog spoja), koje su stupnjevane:
S = kratko, N = normalno, L = dugo, dana je tablicom 21.
Tablica 21. 'Klasa tolerancije i stupnjevi
Grupa duljine uvrtanj.
Klasa S N L
tolerancije d dZ
Dz
DI d d2 Dz
Dl d dZ D2 dl
fina 4 3 4 4 4 4 5 5 4 5 5 6
srednja 6 5 5 5 6 6 6 6 6 7 7 7

- - -
.
8 8 7 7 8 9 8 8
tolerancijska polja za grupu N duine uvrtanja, a prije nanoenja zatitnog
sloja, dana su u tablici 22 .
Detaljnija objanjenja vidi u DIN 13
54
Tablica 22. tolerancije navoja
Klasa Stanje povrina navoja
tolerancije Hi fosfatirano fosfatirano ili tanko (velika ili
galvanizirano debelo galvaniairano
fina matica 4H;4H SH; SH 4H;5H
vijak 4h 42
normalni navoj 0 ! - 1,4 mm
matica

1 SH 1
viiak

1
6h
1
normalni navoi iznad 0 1,4 mm
srednj. matica
- 1
6H
t
vijak
- I
6g
l
nni navoi s korakom od O 35 8 mm
matica

1 6H 1
vijak
- 1
og
1
normalni n.voj iznad 0 2,S mm
gruba matica -
tini navoi s korakom od 0,5 8 mm
1 7H 1-
vijak

I
8g
I
Primjeri tolerancija navoja:
a) Normalni vanjski navoj
(Md Td2 Td)
M8-5g6g
L tolerancija za 0 d
tolerancija za 0 d
2
nazivni 0 d
"-_____ oznaka za navoj
(Md - TdZ = T
dj
)
M8 -4h
TL ___ tolerancija za 0 d i 0 d
2
je ista
40-4050; 50
4e
.-
50
6.
60
6.
60
6.
70
8e
b) Fini unutarnji navoj
(Md x P - Td2 Tdl)
M20x2 -4H SH
1 I tol_ij",0 D,
tolerancija za 0
1------- nazivna dimenzija navoja 0 d x P
1--------- oznaka za navoj
(MdxP-TDz=TDI)
M20x2-S H
L tolerancija za 0 DI i0 D2je ista
55
Ako iza oznake navoja nema oznake tolerancije, tada ona za promjer do 1,4 mm iznosi
6H za unutarnji navoj (0DI i 0D
2
) te 6g za vanjski navoj (0d, 0d2), a iznad 0 1,4 mm SH
(0DJ, 0D2), te 6h za vanjski navoj (0d, 0d
2
). U oba se podrazumjeva grupa duine
uvrtanja N. eli li se koristiti neka druga grupa, treba je u oznaci navoja; npr.
M20 x 2-7G-L
T .... ___ grupa duina uvrtanja
Dosjed u navojnom spoju ima kosu crtu kojom se odvaja tolerancija unutarnjeg
vanjskog navoja, kao i kod tolerancija duinskih mjera; npr:
(Md - T02 = TD/Td2 = Td)
M8 - 7H/8g za normalni navoj
T T ista tolerancija za 0 d, 0 d2
ista tolerancija za 0 DJ, 0
(Md x P - TD2 = T
D
/T
d2
= Td)
M20 x 2 - 6H/Sg6g za fini navoj
T T tolerancija za 0 d
tolerancija za 0 dl
1----- tolerancija za 0 DJ, 0 Dl
Za empirijske matematske izraze po kojima se tolerancije navoja, te
podatke treba koristiti DIN 13.
56
1.4. Normirani elementi spoja
Vanjski navoj se na vijcima, a unutarnji na maticama, no umjesto
matice moe se on izvesti prema potrebi u rupi, te tako stvaranje spoja. Vijci,
matice, te elementi za osiguranje spoja protiv odvrtanja su normirani.
Prema namjeni vijke je podijeliti kako slijedi:



glavati
1.4.1 vijci
.. razna vretena
ZA POSEBNE NAMJENE
brtveni
za lim
samonarezni
za drvo
temeljni
preklopni
- uvrtni
vijci su ostvarenja spoja, sl. ll, jer osim vijka s
glavom, koriste i maticu, te su pogodni za rastaVljanje spojeva. Koristi li se vijak s
glavom, a navoj u materijalu vri funkciju matice, tada je to spoj glavatim vijkom (sL 12) i
primjenjuje se za rijetko rastavljanje spoja. Spoj vijkom (sL 13) koristi rupu s
navojem na jednoj strani, dok se pritezanje dijelova vri maticom na drugoj strani vijka, to je
pogodno za rastavljanje.
Sl. II spoj SI. 12 Glavati spoj Sl. 13 spoj
Na sL 14 prikazan je izbor standardnih vijaka s glavom s kojima je kako je pokazano
ostvariti spoj bilo kao ili glavati. Samo kod prvog vijka u redu i stupcu
navedena je cjelovita oznaka standarda (norme) po DIN-u i HRN-u i to tako da je s lijeve
strane vijka oznaka koja se odnosi na DIN, a s desne strane oznaka kvalitete
materijala iz kojeg se Oznaka standarda po HRN-u dana je ispod vijka.
Prema obliku glave vijci dobivaju i naziv: npr. vijak sa estero stranom glavom, vijak s
uputenom glavom itd.
57
I I l I l
l'
i:::
oo :-
...
'"
<:>
"
qS :g
g:
. ..r
of
.
...

....

SI
1&

r
l
j
....
I I
HRNH.SI.050,05! H.Bl.051 H.8/.068 .BI.066 H.BI.07/ H.81.070
H.BI.061 H.BI.IZI!
H.81.125 H.81./03 H.BI.12S 11.81.135
"
lO ..
l"


...

oo


'"

<:)
::::
....
..
,
..
ci
-
-
+
HRNH.B1.117 H.Bt.m
H.81.IH H.Bl.116 H.BI.09/ H.lIl.210, 210 H.SI.221
Sl. 14 Izbor standardnih vijaka s glavom
Ovi vijci proizvode se u kvalitetama: fino f, srednje m, srednje grubo mg i grubo g, a
se razlikuju po stanju povrine i po mjera i oblika, to se moe vidjeti u
DIN 267 (HRN M.Bl.OOI i 021). Zavretak vijka sl. 15, se kao pod
a) stoasti s kutom od 90 (alat pod 45), a za namjene moe se izvesti prema b) do
i). Zapritezanje vijka rukom bez alata glava se moe oblikovati prema sl. 16., vidi DIN 315,
464.
Sl. 15 Zavreci vijaka prema DIN 78, HRN M.BI.OI2
SI. 16 Glave vijaka za pritezanje rukom bez
56
vijci prikazani su na sl. 17, a zadrana je ista simbolika po DIN-u i
HRN-u, kao i ranije.

HRN II.BI. 260. 261
........
HRN M. BI. m m
DAI za AI za meke metale
SI. 17 Izbor standardnih vijaka
SI. 18 Duina uvijanja bl
Kod kao i kod spojeva glavatim vijcima treba voditi o duini uvrtanja u
rupu s navojem (bl) kako bi spoja bila (Sl. 18). preporuka je
da pri uvijanju vijka u tvrdi materijal bronca) bude duina uvrtanja bl ;:: d,
u SL bl ;:: 1,25 d, a u meki materija (bakar, aluminijske legure) bl ;:: 2d. Ako se spoj
rastavlja, da se smanji troenje (habanje) navoja, treba duine uvrtanja bl
za 20 %. Tablica 23 prikazuje oIjentacijske vrijednosti minimalnih duina uvijanja.
Kod zati vijaka navoj koji se uvija u materijal treba osigurati dosjed, tako da ostaje
u spoju nakon odvijanja matice na drugom kraju.
Tablica 23. Orijentacijske vrijednosti najmanjih duina uvrtanja kod ISO-navoja
MehaniClm svoistva vijaka
Materijal dijelova koji se spajaju vijeima C 4.6 I ( 5.6 I e 8.8 I e 10.9 Ms
Minimalna duina uvrtania bl
do 400 N/mm' O,Sd 1,2<1
I
l l
telik
iznad 400-600 N/mm' 08d ld 1,2<1
iznad 600-800 Nlmm' a 8d ld 1,2<1 1,2d O,Sd
iznad 800 Nlmm' O 8d ld Jd ld
Lijevano eljezo 1,3d I,Sd l,Sd I
Legure bakra J,3d 1,3d I I
Legure za lijevanje 1,6d 2,2d l I I
AI 1.6d I I I l
Legure iz lakog
legureza
AI-Iegure
l,ld
l I l
metala
2 1,6d


AI-Iegnre
O,Sd 1,2d 1,6d
I l

spojevi s navojem u strojnom dijelu nisu pogodni za tu kombinaciju materijala.
2Pri promjenljivim duine uvijanja trebaju biti 20 % due
AlMg AICuMg
I 1
I,Sd
1,3d
O,Sd ld
O,6d O,8d
59
Ponekad se spojevi izvode s uputa!iiem glave, to je normalno za vijke s
uputenom glavom, no uputaju se vrlo vijci s glavom tzv.
IMBUS-vijci - vijci sa esterostranim upustom u glavi), ali i vijci sa esterostranom glavom.
Dimenzije upusta vidi u DIN 974.
Dimenzije promjera provrta kroz koje prolaze vijci u vij spoju mogu biti
stupnjevani prema podacima u tablici 24.
Tablica 24. Provrti za prola7Xle vijke (prema DIN 69, HRN M.Bl.004)
(J
Provrt
(J
Provrt
(J Provrt
vijka fini srednji grubi
viik. fini
srednji
vijka fini srednji
roubi
3 3,2 3,4 3,6 16 17 18 19 42 43 45 4S
3,5 3,7 3,9 4,1 IS 19 20 21 45 46 48 S2
4 4,3 4,5 4,8 20 21 22 24 48 50 52 56
S 5,3 5,5 5,8 22 23 24 26 52 54 56 62
6 6,4 6,6 7 24 25 26 28 56 58 62 66
7 7,4 7,6 8 27 28 30 32 60 62 66 70
8 8,4 9 10 30 31 33 35 64 66 70 74
10 10,5 II 12 33 34 36 38 68 70 74 78
12 13 14 15 36 37 39 42 72 74 78 82
14 15 16 17 39 40 42 45 76 78 82 86
1.4.2 Vijci za posebne namjene
vijci primjenjuju se za udarna a razlikuju se od tzv. krutih vijaka
po tome to inl je stablo vijka sma!iienog promjera, dr = (0,6 + 0,8)d, sl. 19, radi
deformacija djeluju priguno na udar. Nitriranje, cementiranje ili
valjanje. navoj a povisuje granicu do 100 %. spojeve s m vijcima vidi u
DIN 2510 (HRN M.BI.031). Usporedba deformacije krutog i vijka
prikazana je sl. 20.
"'le '
I

, i
"
I'i
;;
ii
ii j

I
I
.)
!
Ii
0:"
i
"j-
I

!
I

i
Sl. 19 vijci
60
kruti vijak vijak
SI. 20 Dijagram udarne sile i defonnacije krutog i vijka
Temeljni vijci, sL 21, imaju za posebno oblikovanu glavu, koja se pri
ugradnji zaljeva betonom, a slue za strojeva na betonske temelje. Dimenzije vidi
DIN 529.
I i
SI. 21 Temeljni vijci
Rastojni vijci, sl. 22, povezuju ili dre na razmaku dva strojna dijela. U
prikazu, jedino pod d) se razmak moe podeavati, dok su ostale izvedbe za stalno rastojanje.
aj b) ej dj e)
fi
SI. 22 Rastojni vijci
Uvrtni i vijci, sL 23, nemaju glavu, pa mogu u na\'ojni uvrt cijelom
duinom. Primjenjuju se za osiguranje poloaja dva dijela, pa zato imaju vijka
prikladno oblikovano da to konus). Zadnji vijak u prikazu predstavlja
tzv. vijak, koji nakon uvijanja dijela s navojem, vri funkciju zatika. Osim prikazanih
za alata kod uvijanja (utor i esterostrani upust) moe biti izvedba s
ili esterostranim zavretkom. Dimenzije vidi u DIN 417, 427, 438, 551, 533,913
916.
61
91J'm 916'm 9lj'm
7a9.IZ.9 lO.9.1Z.9 IM.la9 '.6,5,8
IM 1\.9
HRNII.8U80
11.81.290 11.81.282
M.8/29/ 11.81272 H. B! Z81
SI. 23 Uvojni i vijci
vijci, sl. 24, imaju glavu u obliku prstena, koji transport dizalicom.
Dimenzije treba potraiti u DIN 580.
SI. 24 vijak
Zatezni vijci i matice, si. 25, predstavljaju sklop kojim se natezanje
uadi ili tapova (npr, kod h sprava). Imaju desni i lijevi navoj. Dimenzije vidi u
DIN 1478-1480.
SI. 25 Z.rezni vijci (zaleznica)
Preklopni vijci, sl. 26, imaju glavu oblikovanu u prsten, kroz otvor prolazi svomjak
oko kojeg se vijak moe okretati - preklapati, kako to pokazuje slika. Spoj je za
rastavljanje, to i prikazana matica s krilcima za pritezanje bez
Dimenzije vidi u DIN 444.
SI. 26 Preklopni vijci
62
Brtveni vijci sl. 27, su kratki, promjera, s finim ili cijevnim
navojem, a slue za zatvaranje otvora za ispust kod spremnika. Brtvenje se postie brtvenjem
navoja (kudelja, minij, teflon) ili podlone koja se stavlja pod glavu vijka, a
se od mekog materijala (bakar, olovo, koa, fiber). Oblik pod g) slui za zatvaranje
otvora tako da nakon pritezanja na smanjenom promjeru pukne, se
odvijanje. Dimenzije vidi u DIN 906910, 7604.
aj ej dl I)
!ff tW-"II e

SI. 27 Brtveni Vijci
Samonarezni vijci, sl. 28, su kaljeni vijci, navoja, koji pri uvrtanju
sami u rupi (promjera - dl) nareu narez. Osim potrebne vijci imaju i ljebove u
kojima ostaje strugotina prilikom prvog uvrtanja. Nakon rastavljanja spoja ovako nastali narez
pritezanje spoja i vijka s nonnalnimnarezom. Vrste vijaka, te
dimenzije dane su u tablici 25.
d/2
Oblik B
Oblik E
SI. 28 Sill110narezni vijci
Tablica 25. Dimenzije samonareznih vijaka (prema DIN 7513)
Dimenzije Oblik
.
B B do E A do E
Md 2S 26 3 4 S 6 8
I od 6 8 8 10 12 14 18
do 20 20 22 25 30 35 40
dl (- '" rupe)
2,2 2,3 2,7 3,6 4,5 5,5 7,4
Vijci za lim, sl. 29, pogodni su za tanke limove, a kao i samonarezni vijci ne trebaju
navoj u rupi, se ona s priblinim promjerom dl, a kod prvog uvrta..'1ja vojevi vijka
defonniraju lim oko rupe dio zavojnice koja onda pritezanje
spoja. Treba paziti da je debljina lima od uspona (koraka) navoja P. Vrste
vijaka, te dimenzije dane su u tablici 26.
oJ
bJ ,J
IfJ?

SI. 29 Vijci za lim
Tablica 26. Dimenzije vijaka za lim (prema DIN 7970 do 7976)
-
d A 36 4 4,3 4,9 56 65
B 2,2 2,9 3,5 3,9 4,2 48 5,5 6,3
dl 1,6 2,2 2,6 2,9 3,1
3,4 4,1 4,7
3,6 4,2 4,9
P 0,79 1,06
1,27 1,34 1,41 2,12 2.31 2,54
141 l 59 1,69 159 1.81 l 81
I od 6,5 9,5 9,5 9.5 9,5 9,5 13 II
do 13 19 19 2S 25 50 50 50
63
7,8 99
8 96
5,5 1,4
6,2 1,8
2,&2 2,82
2,12 2,12
16 19
50 50
Vijci za drvo, sl. 30, imaju smanjenje dubine navoja prema glavi vijka, se
pritisak vojeva metalnog vijka mjed, aluminij) i drva te time spre6ava
odvrtanje. Vijci se u glatki provrt, vidi prikaz e), promjera dl '" 0,7d, a
duine h"'! (0,75 + 0,5}b za tvrdo drvo i II '" (0,75 + 0,5)-b za meko drvo. Dimenzije nazivnog
promjera vijka iznose d; 2 do 20 mm. Kod pritezanja debljih spojeva gdje se koristi i matica,
stablo vijka je i ima navoj promjera d = M 5 do M 20. Stablo prije glave
(uputena ili poluokrugla - vidi DIN 603 do 605) ima zavretak koji se kod
pritezanja matice utisne u drvo, te time pritezanje spoja bez dranja glave vijka.
Ako se matica oslanja na drvo, obavezno se koristi podlona
aj b) o} dj ej
SI. 30 Vijci za drvo
Specijalni oblici utora u glavi vijka, sl. 31, koriste se kada se eli da
neovlatena osoba odvrne vijak, jer je potreban poseban alat - vijalo.


(alat za
-O- pritazan}o)
fr tf? W
'R 'ff
glave
vijaka
e
cf)
8
@ @
Sl. 31 Specijalni oblici glava vijaka
64
1.4.3 Matice
To su strojni dijelovi koji imaju unutarnji navoj te uz vanjski navoj na vijku
spoj. Vanjski oblik matice slijedi oblik glave vijka, no su one
esterostranog oblika sa standardnim dimenzijama otvora Normalna visina matica kod
navoja za pritezanje iznosi m ,. 0,8 d, ali postoje vie matice (ako se spoj otputa ili je
materijal meki) i nie (manja npr, osiguranje protumaticom). Na sl. 32 prikazan
je izbor standardnih matica, tako da je iznad matice broj DIN-a te kvaliteta. Ispod
matice dan je kvalitet materijala, te oznaka po HRN-u, koja je kao i ona po DIN-u
cjelovito navedena samo u prvom stupcu.
!IJ6'1T!mg(od MB)
93!rm.mg,g
!JJSmf.do !liOl (od HIl)
DIN 9"",,-"'9
" i J J
mm (do MIO) >J9'm(do !IKI; 555-g
I !@J! I dill)

5.6.8.KJ.12 5,5 5.6 5
HRN M. 811;az H.BI.6fU,6f)S /OI. BI. 600
DIN 917 m(.do 110) 937-m./1XI NllI

5,6 5.5 8)J/5.5,8 6
HRN H.Bl.6J4
1t81.6J+
M, 81.6ll, 623
H. BI. SSO
5<6'm 5'r7'm
10
I1.BI,629
6
H.Bl,655
5+8'm
DIN !)6/!m
I nJ a:LJmF IrB
I
li ii
5 5 5
l3IJf
: I
5
s.G.8.1(J
M.BI,(jJ(J
6
5,6,8.10
M,8l6JI
,
I1.BI,61,0
lJI6

5
HRN H.81.6H ItSl. 660 /oI.BI,661
H. 81, Bol H. 6/710 H,BI.71/
SI. 32 Izbor standardnih malica
Na sl. 33 prikazane su i esterostrana matica za privarivanje na tanke
limove te izgled nakon zavarivanja, Navedeni su i standardi (norme) radi dimenzija..
DIN 928 DIN 929
HRN M.B1,625
Sl. 33 Matica za privari vanje
65
Kao i glave vijaka, postoje i oblici matica za posebne namjene, sl. 34, a bilo
pritezanje spoja bez upotrebe standardnog alata ili npr. matica za ulaganje u utore alatnog
stroj a pri upinj anju izratka.
ii6i mj


I
j) m-, , .
-@t
SI. 34 Matica za posebne namjene
1.4.4 Materijal vijaka i matica
Materijal za vijke i matice je ilav raznih kvaliteta i rastezanja.
Kvaliteta za vijke se s dva broja, kako to pokazuje tablica 27: Prvi broj: Rm
(aM)/100; Drugi broj RpO.2 (0'0,2)/10 : Rm(aM)11 OO. U zagradi su dane stare oznake za
materijala i granicu Oznaka za matice daje se za matice se samo jednim
brojem: avu100 '" R
m
(aM)1100. Naprezanje ispitivanja aVL odgovara minimalnoj
materijala vijka, s kojim moramo spojiti maticu visine m 0,6 d, ako treba ostvariti
opteretivost spoja do minimalne lomne materijala vijka.
Tablica 27. Oznake I svojstva u N/mm2 za vijke i matice prema DIN 267
(HRN M.B1.00l do 021)
Oznake la vijke 3,6 4.6 4,& 5.6 5,8 6,6 6,8 6,9 8,8 10,9 12,9 14,9
Minimalna na 340 400 400 500 500 600 600 600 800 1000 1200 1400
vlak R
m
(t1M)
Minimalna granica :wc 240 320 300 400 360 480 540 640 900 1080 1260
R
p
O,2(aO,2)
Oznaka za matice 4 5 6 8 10 12 14
Naprezanje pri
400 SOO 600 800 1000 1200 1400
ispitivanju OVL
Stara oznaka I 4D I
5D SS
I 6s I
6G 8G lDK
66
Mjed (posebno MsS8 i Ms63), radi svoje dobre vodljivosti, primjenjuje se u
elektrotehnici za izradu vijaka i matica. Vijci od lakih metala (npr. AlCuMg, AlMgSi)
upotrebljavaju se za spajanje dijelova od drva, polimernih materijala, te konstrukcija od lakih
metala, no nisu podesni za i udarna Za konstrukcije od lakih metala
koriste se visoko vijci od austenitnog CrNi - Kod spajanja
materijala pri ostvarenju spoja treba voditi da postoj i opasnost
mikrokorozijskih procesa.
1.4.5 Podloke i osiguranja
Podloke su podlone s rupom kroz koju prolazi stablo vijka, a postavljaju se
ispod glave vijka ili ispod matice u
- spajanje mekih materijala (drvo, koa i sl.), radi smanjenja dodimog pritiska matice
- podloge pri rastavljanjuu spoja
- hrapave i neravne povrine (npr.odljevak, otkivak)
- kose povrine (profili, odljevci)
- rupa znatno od promjera vijka (npr. duguljasta rupa).

HRN 101.82.0'3

HAN M.B2.o22
m
HANM.BZ.Ot,


HRNM.BZ,021 HRNM.B2.032
SI. 35 Pregled podlOIlih
Sl. 35 prikazuje pregled podloki, te standarde koje treba koristiti. kvaliteta
povrine je srednje i grubo. Pregled osnovnih dimenzija, prema nazivnoj dimenziji vijka do
M30, dan je u tablici 28 (dimenzije u standardu idu do M 150), podloke se i od
mjedi, aluminijskih legura, pa to treba kod narudbe. Podloke ne
osiguravaju spoj od labavijenja.
67
Tablica 28. Osnovne dimenzije podloki (izvod)
vijak <{> dl <{> Dl s o aD2 1> D3 oD4 Sl
"2 S3 Cl C2
Md
1>112
1,6 1.7 4 0,3
2 2,2 5 0,3
2,5 2,7 6,5 0,5
3 3,2 7 0,8 7
4 4,3 9 0,8 9
5 53 10 1 5,5 10 2
6 6,4 125 1,6 66 12,5 2
7 74 14 16 76 14
8 84 17 1,6 9 17 22 3 3,8 4,6 2 1,5
10 10.5 21 2 II 30 21 22 3 3,8 4,6 2 1,5
12 13 24 25 14 40 24 26 4 4,9 62 25 2
14 15 28 25
16 17 30 3 18 50 30 32 5 5,9 7,5 3 25
18 19 34 3
20 21 37 3 22 60 37 40 4 7 9.2 35 3
22 23 39 3 24 39 8 10 4 3
24 25 44 4 26 80 44 56 6 8,5 108 4 3
27 28 50 4 30 90 50 6
30 31 56 4 33 95 56 62 6 9 11,7 4 3
Pravilno pritegnuti spojevi, ostvareni navojem, ne odvijaju se sami od
sebe pod djelovanjem ni titraj nog ni udarnog jer navoj osigurava
dovoljno trenje unavoju Do Jabavljenja moe ako je u spoju nestala tzv.
prednaponska deformacija dijelova u spoju (vidi 1.5.3) bilo radi deformacije
dodirnih povrina, bilo radi prevelikog radnog a u tom vibracije mogu
rastavljanje spoja. Da se to ne dogodi, a ponekad iz sigurnosnih razloga osiguravaju
se spojevi
Osiguranje spojeva. provodi se nadya'
protiv odvrtanja (osiguranje strojnim dijelom)
protiv Jabavljenja (osiguranje silom trenja)
Osiguranje protiv odvrtanja provodi se upotrebom strojnog dijela, koji
odvrtanje matice. standardizirani elementi s ugradnje
prikazani su na sl. 36.
66
DIN l

HRNMC2.203
DIN 94
HR.1300

$DIN93
.. 463
.
,
HRNMB2.142
DIN 432
Hfi?,,,

HRN M.B2.143

W'
HRN MB2. 140
SI. 36 Osiguranje vij spojeva oblikom
Osiguranje velikih matica, koje se ne priteu prilikom ostvarenja spoja (npr. matica
kuke dizalice), pokazano je sL 37.
ej
Sl. 37 Osiguranje velikih matica
Rascjepke su strojni dijelovi od poluokrugle ice, kako to prikazuje sl. 38, a
se u spoj kako to pokazuje sL 39.a i 39.b. Vie bliih matica koje vre istu funkciju
mogu se povezati icom kako to pokazuje slika pod c), a spoj ice se moe dodatno zatiti
plombom, koju smije otvoriti samo ovlatena osoba. U tablici 29. dane su smjernice za izbor
rascjepIci.
0146 HRN 0.82.300
J
o


"
SI. 38 Rascjepka
69
ej
SI. 39 Osiguranje matica rascjepkama i icom
Tablica 29. Smjemice za izbor i ugradnju rascjepke
Nazivni
od .
2,5 3,5 4,5 5,5 7 9 II 14 20 27 39 56 80 120 170
rp vijka
do
2,5 3,5 4,5 5,5 7 9 II 14 20 27 39 56 80 120 170
.
Rascjepk. I/>d I 0,5 0,7 0,9 1 1,4 1,& 2,3 2,9 3,7 4,6 5,9 7,5 9,5
12,4 15,4 19,3
Rupal/> dn I 0,6 0,8 I 1,2 1,6 2 2,5 3,2 4 5 6,3 8 10 . 13 16 20
Materijal rascjepki moe biti: mjed, bakar, aluminij.
Dimenzije podlonih koje slue za odvrtanja matice treba
potraiti u standardima navedenim uz skicu.
1.4.6 Osiguranje protiv labavJjenja
Osiguranje protiv labavIjenja spojeva postie se silom trenja. U tu svrhu
se primjenjuju podlone su svojstva rezultat odabira
materijala, obrade i oblikovanja, a protiv korozije osiguravaju se
povrinskom zatitom i sl.).
'1:.1: -..
.... .. . .
I
BJ b) Cl :'d)
fi lt$
SI. 40 Osiguranj. spojeva silom trenja
al, bl proromatica, cl matica s prstenom, d) sigurnosna matica,
el, f) podloka, g) ozubljena podloka
Na sJ. 40 prikazani su primjeri osiguranja spojeva protiv labavIjenja, a
sJ. 41 prikazuje oblike podlonih uz navedene norme po DIN i HRN.
Tablica 30 prikazuje izvod iz navedenih normi, osnovne dimenzije podloki.
70
DIN
Oblik: A
j
HRNM.S2.
127
128 B
128
A 6905
B
- . I . .
""a ..
j
"l
. ',."
110, 111
113

Q
,
112,120 138
137
A B

- il
...... ... ..
h
136

Oblik: A B A S e
HRN M.S2.1S1 HRN M.S2.1SO
DIN 6798 DIN 6797
SI. 41 PregJed podloki
Tablica 30. Osnovne dimenzije podJQki (izvod)
Md d
h
D Dl hl h2 dl
A B
DJ h4 d2 D4 s
h3
Sl
A B D2 hl
Dl
l 1.1 2,5 0.35
12
1,3 3 0.35
1.4 1.5 3 0,4
16 1.7 4 0.45 17 3,6 03
18
1,9 4 0,45 1,9 4 0,3
2 2,1 I OS 4,4 0,7 2,2 4,5 0.5 5 06 2,2 4,5 03
22 24 12 0,6 4,9 0,9 2,4 S 0,5 2,4 5 04
2,5 2,7 1,2 06 52 0,9 2,7 5,5 0,55 6 0,72 2,7 5,5 0.4
3 3 I 1,6 08 6,2 5,6 2 1,1 3,2 6 0,65 8 0,8 7 0,85 32 6 0,4
3,5 36 1,9 16 0,8 6,7 6,1 2 1,1 3,7 7 0,7 8 0,9 8 I 06 3,7 7 05
4 4,1 2,1 1,8 0,9 76 7 2,4 1,2 4,3 8 0,8 9 l 9 l 3 4,3 8 05
5 51 27 24 1,2 9,2 B,8 3.2 15 5 l 10 0,9 II l.l II 1,55 5,3 o 06
6 6.1 3,6 3,2 1,6 Il,S 9,9 3,2 2,0 6,4 II 1,1 12 l 3 14 2 64 II 07

128 2.0 7,4 12 1,2 14 1,5 17 23 7,4 12,5 0,8
2 148 127 4 2,45 8,4 15 1,7 15 1,5 18 2,6 84 15 0,8
2,2 18,1 16 5 285 10,5 18 2 21 2,1 23 3,2 10,5 18 09
l 12,2, 2,5 21,1 18 5 3,35 13 24 2,5 19 3,95 5 l
14 14,2 6,8 6 3 24.1 21,1 6 3,9 15 28 3
,
16 162 78 '7 3,5 274 24,4 7 4,5 17 30 3,2 39 5
y
-
7 4,5 19 34 3,3 42 30 1,4
20 4 9 5,1 21 36 3,7 45 21 33 1.4
29 9 5,1 23 40 3,9 49 15
40 35,9 10 6,5 25 44 4,1 56
27 27,5 10 5 43 38,9 10 28 50 4,7
30 30.5 13,6 12 6 482 44 l 12 9,5 31 S6 5 70 92 31 1,6
33 335 136 12 6 55,2 47,1 12 34 60 53
36 365 136 12 6 58.2 522 14 103 37 68 ss
39 39 S 136 12 6 61,2 40 n 6,4
42 42,5 15,6 14 7 68,2 60,2 16 12 43 78 6,8
45 45,5 15,6 14 7 71.2 67 16 46 85 7,1
48 49 156 14 7 75 12 50 92 7,8
52 53 18 16 8 83 54 98 8,2
56 57 18 16 8 87 14
60 61 IS 16 8 91
64 65 18 16 8 95 14
72 73 18 16 8 103 14
80 81 18 16 8 III 14
90 91 18 16 8 121 14
100 101 18 16 8 131 14
71
1.4.7 Povrinska zatita
spojevi izloeni su korozijskom djelovanju okoline u ovisnosti o njenoj
agresivnosti, se smanjuje njihova opteretivost i vijek trajanja. Zatita se moe provesti
metalnom ili nemetalnom prevlakom ili difuzijskim postupkom. Ponekad se postupci
kombiniraju, npr. provede se fosfatiranje koje daje tanki porozni sloj, ali s
dobrog upijanja npr. ulja ili laka, koji slui kao zavrni zatitni sloj. Kod metalnih prevlaka
koriste se galvanski postupci (cink, nikl. kadmij i sl.) ili uronjavanje u rastaljeni metal (cink),
pri se postiu deblji zatitni slojevi od galvanskog postupka. Debljina galvanskog sloja
na boku voja izvodi se do dimenzija M5 sa 6 J.lll1. a od M5 do M30 sa 9 J.lm. dok iznad M30
prema zahtjevu.
Difuzijsko kromiranje provodi se na temperaturi od 1000 cc. pri krom stvara
zatitni sloj u dubinu do 0,1 mm od povrine. postupci zatite i njihove
karakteristike dane su tabl. 31.
Tablica 31. Povrinske zatite normiranih elemenata spojeva
Vrsta 'povdinske
Vanjski izgled
Primjenljivo
Otpomo<tt prema
Debljina sloja galvanske
-zatite
za klimu zapomine
h::lbanju
prevlake [pm]
Bakrenje umjereno sjajno normalnu vanjske mal. 48
Mjedenje sjajno do bez sjaja normalnu vanjske dobra 24
Niklanje bez sjnja tropsku i morsku vanjske dobru 48
(galvanske) taman sjaj tropsku i mOrSku nutamje dobra 68

5070
KosiucnJe bez sjaja tropsku i morsku vanjske maia 8\2
Kadmiranje taman sjaj tropsku i morsku vanjske 1 nutarnje dobra 68
Olovljenje (za bez sjaja, sivo, orno tropsku i morsku nutarnje vrlo maTa 612
kemijske aparate)
Bruniranje lagan sjaj. dekorativno normalnu nutarnje vr10 mala 12
PIavljenje sjaj normalnu vanjske mala 12
Crnjenje (uljno) bez sjaja, crno nonnalnu vanjske mal. I 2
DifuzIjsko kromiranje : normalnu : vanjske
.
: i!obra do 100
72
1.5. spojeva
1.S.1 Odnos sila u spoju
Kod ostvarenja spoja, silom FI: na kao na sl. 40., proizvodi se
moment torzije:
Tuk = Fk' L,
koji uzrokuje okretanje matice, pri se pri klizanju vojeva matice po vojevima vijka
javlja trenje, kao i pri dodiru donje strane matice o podlogu.
L=(15+21)d
s
-" ----. -4f-+-1
SI. 42 Ostvarenje spoja
Kad je spoj ostvaren na dodimim povrinama matice i podloge te vojeva matice
i vijka, nastao je pritisak p (kako prikazuje sl. 43.), a u osi vijka djeluje prethodna sila Fp.
SI. 43 Pritisak na dodimim povrinama spoja
Ukupni moment torzije Tuk troi se na savladavanje momenta trenja navojima
Tnav i momenta trenja podloge Tpod. pa za pritezanJa iznosi: Tuk = Tnav +

a pri
otputanju spoja: Tuk = Tnav - Tpod. Razvije Ii se jedan voj navoja vijka te pripadni segment
73
voja matice, za ravnotee, dobiva se odnos sila kako prikazuje sl. 44.a, to uz istu
pretpostavku daje tzv. zatvoreni poligon sila, kako to prikazuje sl. 44.c.
aj bJ
matica ----'-....
c)
d
Sl. 44 Odnos sila na voju pri pritezanju spoja
Iz odnosa sila slijedi izraz za tangencijalnu silu F. koja je razlogom kretanja matice po
vojevima vijka: Ft = Fp tan (I{Jp').
Predznak + (Plus) u izrazu vrijedi pri pritezanju a - (minus) pri otputanju spoja, kad sila
trenja FT mijenja smjer u odnosu na prikaz na sl. 44.a.
Za sile trenja na boku voja treba uzeti normalnu komponentu prethodne sile
F
pN
, kako to prikazuje sJ. 45, pa slijedi odnos: FT = FpN )l, odnosno, veza kuta trenja
p, boka voja nagnutog ovisno o vrnom kutu a i faktora trenja vojevima:
tanp' = p/cos al2
se uzimap = 0,1 za suho trenje i spoj od materijala.
SI. 45 Normalna sila na boku voja
Korisnost"f} djelovanja spoja odredena je odnosom tangencijalne sile
za da trenje ne postoji i u realnim uvjetima:
tan tp
77 = -"..-'---,-
tan(.p+ p')
77 = tan(.p - p')
tan.p
pri pritezanju spoja
pri otputanju spoja
74
Moment trenja navojima odnosom:
T. '" . d2 ili T.
nav
Fp . d2
nav 2 2. p')
Moment trenja matice o podlogu (ili glave vijka, ako se radi o tzv. glavatom vijku):
Fp,ppd
p
2
pri je: /lp = faktor trenja podloge i matice ili glave vijka
/lp=O,I), dp= srednji promjer dodime plohe matice (ili glave vijka) i podloge (dpl2=(s + d)/4
ili dp12= 0,7 . d).
Ukupni moment pritezanja:
Tuk = F
p
[d
z
/2.tan(tpP')+ Pp .d
p
/2]
1.5.2 Uzduno spoj
Mirno bez prednaprezanja prikazano sl. 46, djeluje u osi vijka i
proizvodi u jezgri vijka naprezanje na
a = :J.. dop'" Q,8R
po
,2
J
SI. 46 Kuka dizalice mimom silom
bez prednaprezanja
Fo-FD
(Fa = <aa,dop""O,7a
DA
O (amplituda oblika)
2Aj
Fo[N]
FD[N]
0'. [N/mm
2
]
- gornje
- donje
- amplituda naprezanja
a DAO [N/mm
2
] - gornja vrijednost amplitude oblika
Za matice i vijke nonnalnog navoja kvalitete 4.6. do 4.8 aDAO = 45 N/mm
2
.
75
Mirno uz prednaprezanje predstavlja kombinirano tj. javlja
se torzijsko naprezanje radi momenta pritezanja:
T.
'I' =....!lli.
l W'
o
pri je Wo = dj3 1tI16 i naprezanje radi radnog kao na sl. 47,
F
0'=_'
Aj
te je potrebno odrediti reducirano naprezanje:
O',ed = P + 31't ;!;O'dop "" O,45R
po

2

montailno
stanje
b)
pogonsko
stanje
SI. 47 Sile i defonnacije pri pritezanju spoja
uz prednaprezanje spoja prikazano je sl. 47. Pri
montai poklopca spremnika npr. za plin, potrebno j e matice vijaka poklopca pritegnuti, te
proizvesti torzijski moment (Tnav), kako je ranije objanjeno, koji postaje i
postie iznos TUk, kad matica dotakne poklopac jer se javlja trenje na donjoj strani matice
(TpOd). Ravnomjerno prilezanje svih vijaka je primjenom tzv. momentnog
gdje je odrediti eljeni moment pritezanja. Kako je vidljivo iz sl. 47.b kad je
ostvareno tzv. montano stanje u vijku djeluje prethodna sila Fp, a posljedica su deformacija
vijka A.v i deformacija sabijanja poklopca Ap proporcionalnosti za
76
materijal vijka i poklopca). Odnos prednaponske sile Fp i pripadnih deformacija, prikazuje
sl. 48,a. Nakon putanja u spremnik plina s pretlakom p i njegovog djelovanja na poklopac
javlja se radna sila: Fr "'p' DZ lt 14 koja dodatno vijak, ali za isti iznos Illt smanjuje
kontrakciju poklopca, kako to prikazuje sl. 48.b. Iz sl. 48.b je vidljivo da je radi radne sile Fr
sila u vij ku porasla te iznosi:
pri je Fp' tzv. ostatna prednaponska sila koja je preostala u podlozi i osigurava
normalno funkcioniranje spoja,
a}
MONTANO
STANJE
Sl. 48 Dijagram sila i deformacija
Uz predpostavku poznatog momenta pritezanja Tuk te odnosa iz 1.5.1, je
odrediti prednaponsku silu Fp, te dodatnu silu F
d
, temeljem odnosa iz sl. 48:
FdlFr = 1lp!(1lv + Ap)
Fd =F,I (l+Ilv/Ap)
Prethodna sila Fp moe se uzeti uz pojednostavljenje kao:
Fp'" 2:F'r
Fp'" 3 Fr
za manje glatkih naleuih
za vie grubih nalenih povrina
Naprezanje u jezgri vijka:
a Fukl Aj = (Fp + Fdl A)::; aOOp '" 0,7 R
pO

2
Radi za izdrljivost je mjerodavna amplituda oblika:
a. = Fd/2Aj::; aa, dop '" O,7aDAO
Orijentacijske vrijednosti amplitude oblika aOAO za istosmjerno promjenljivo
dani su tablicom 32.
Uz pojednostavljenje amplituda oblika biti
UAO ""kl k1. 'U
A
pri je
O'AO [N/mm2] amplituda oblika jezgre vijka
kl faktor izrade prema tablici 33
k2 faktor oblika matice prema tablici 33
cr A [NImml] amplituda vijka prema sl. 49
Tablica 3'2. Orijentacijske vrijednosti amplitude za istosmjerno
promjenljivo vijaka i matica prema HRN M.B1.601
Izrada
Prednaprezanje
Kvaliteta
(doputena
navoja
(srednje naprezanje)
materijala
amplituda naprezanja)
O'A{Nlmm
2
)
O'sr =(% R
p
O.2)
M4-M8 MIO-MI6 M18M30
isprean, navoj valjan i populen proizvoljno 6.9 60 50 40
navoj valjan
6.9 i 8.8 60 50 40
ili rezan i poboljan proizvoljno
10.912.9 70 60 50
isprean, popUlen, navoj valjan 25 6.9 130 120 110
navoj valj an 6.9 i 8.8 130 120 liO
nakon poboljavanja 25
10.912.9 150 140 130
Isprean poputen, navoj valjan 70 6.9 100 90 80
navoj valjan 6.9 i 8.8 100 90 80
nakon poboljavanja 70
10.912.9 110 100 90
Tablica 33. Konstrukcijski faktor i faktor matice za vijke (gruba procjena!)
Izrada rezano ili profil naknadno poboljan profil jezgra naknadno
valjano valjan kalien valjana
kl I l 2 1.3 1,4 I 6
Matica matica prekrivena matica s AI-matica SLo, Bz.. malica
matica ularom matica
J(1 I 105 1,1 I l l 15 1,2
77
200
N/mm
, \
180
,\
,
\
,
\
\\

'\
f-
1\
,
14,9 GO'
II
\1 \
,
12.1

'<:
k
U
- I
\
1,\
ll'
I', 8,8
\
1'-
"-
rz!',

"'-
1)<
........
.......
=1=

'"
'-
"-I-...
......,
r-
'\

"-
f""-
r--..
"'l
:s-b:' ""-
r-...
r-
_4.B
....,
-.....

r-
5.6,5.8

6.66.9
a W 2
navoja dIR-
SI. 49 Amplituda jezgre rezanog ili valjanog vijka (orjenlacijski)
Priblian prednapregnutih uzduno vijaka moe se
vriti krutosti:
pri je:
A [N/mm2]
E [N!mm2]
[[mm1
c=AEIl
presjek vijka
modul
duina dijela
Slika 50 prikazuje dimenzije spoja potrebne za krutosti vijka C
v
i
podloge cp, Za kao na sl. SO.a, kad se presjek vijka mijenja, krutost vijka
iznosi:
79
aj b)
SI. 50 Dimenzije spoja za krutosti
krutost dijelova II spoju (podloge), uz predpostavku irenja silnica naprezanja
u obliku konusa pod kutem 45 (prema R5tscher-u), se:
cp = E/(LII Ai + L,. 1 Ai + ... +L. I
pri je
duine vijka
A" A
2
, An presjeci vijka unutar duina vijka
. Za duinu 14 prema slici 50.a mjerodavan je najmanji presjek vijka (di" 14) dijela s
navojem. U duine uzima se 1/4 visine matice, jer je poznato da prvi navoji
preuzimaju dio
L" L2, ... Ln duine (debljine) dijelova u spoju
A'I, A'2, ... A'n presjeci zamiljenog konusa silnice naprezanja (prikazano
isprekidanim crtama u sl. 50), ga u valjak
iste povrine presjeka (prikazano rafurom)
U da su moduli dijelova u spoju se ukupna krutost
prirubnice Cpuk:
Cpu.k =I/Vlcpi +1/c
p2
+ ... +l/cpn )
pri
Cpl, ". c
pn
krutosti pojedinog dijela u spoju
Dodatna sila u vij spoju Fd moe se odrediti:
Fd = Fr (ev/cp)/(l + cv/cp)
i dalje prema navedenom:
Fuk = Fp + Fd
odakle slijedi naprezanje vijka:
CT max = Fuk I Aj :> 0,7 R
pO
,2
ao
Vijci za pokretanje (navojna vretena) u spoju s maticama (posebne izvede, visina
matice od normiranih izvedbi) pretvaraju rotacijsko gibanje vijka vretena) u uzduno
gibanje matice (tokarilice, pree, zatvarala na ventilima i sl). Slika 51 prikazuje takvo vreteno
na suportu tokarilice.
SI. 51 Vijak za pokretanje
Poloaj vretena vertikalno, koso ili horizontalno) nije vaan, pa za
vrijede izrazi prema 1.5.1, a pod pojmom "dizanje tereta", misli se gibanje suprotno
smjeru sile tereta. Kod sputanja je obrnuto.
Odnos sila na vertikalnom vretenu prikazuje sl. 52, te ukupni moment torzije Tuk koji
treba proizvesti da se savlada trenje u navojima vretena i matice Tnav i trenje u
potpornom leaju Tpod.
Takva vretena se kao vievojna pa se ponekad trai da budu
tj.: tan (rp - p *) $; 0, a to da je: p * ;:: rp, jer u protivnom bi nakon prestanka djelovanja
Tuk dolo do "sputanja" tereta uslijed djelovanja sile tee na masu tereta, to je ponekad
nepoeljno. Iz tog odnosa se dade odrediti uspon Ph da se zadovolji eljena predpostavka tj.
ili navoj vretena.
vreteno
leret
_Tnav
moment okretanja vretena
potporni leaj
SI. 52 Odnos sila na vertikalnom vretenu
F
81
Kao navoji za vretena mogu posluiti svi tzv. plosnati navoji (vidi 1.2), no su
to trapezni navoji odnosno za samo u jednom smjeru koristi se kosi navoj, koji je
u korjenu, a radi malog kuta od 3
0
ima vrlo te povoljniji faktor trenja od
trapeznog navoja.
Pogon vretena nemora biti samo i motorni, pa je odrediti potrebnu
snagu elektromotora.
pri treba uzeti
lJuk = lJnav 'lL. eljeni put s
u obzir da radi trenja postoje gubici u navojima i osloncu:
pri pretvaranju krunog u pravocrtno gibanje iznosi: s = n' Ph .
Slika 53.a prikazuje pretvorbu krunog gibanja vretena u pravocrtno gibanje matice. Na
sl. 53.b matica je nepokretna, a vijak radi krunog gibanja vri pravocrtni pomak sl. 53.c
prikazuje pretvorbu krunog gibanja matice na stalnom mjestu u pravocrtno gibanje vijka bez
njegovog okretanja.
aj
mat/ca
SI. S3 pogona i gibanja vijaka za pokretanje
vretena treba kontrolirati obzirom na sigurnost prema
izvijanju ako je vitkost vretena:
J> 50
Sigurnost protiv izvijanj a se iz odnosa Sk = cr k / cr , a prema iznosu vitkosti
<': 90
:5: 90
poEu[er-u d"
. g lJeJe
poTetmaJer-u
lk [mm] duina izvijanja
i = d
3
[mm] polumjer inercije
4
82
Za duine izvijanja lk dane su na sl. 54.
Tizr=21
I
, ,
I
I
I
I
I
4
'il.,=0.51
Sl. 54 Slobodne duine izvijanja lizv kod vijaka za pokretanje
Sigurnost protiv izvijanja prema Euler-u:
,,2E
Sk =-2-2:2,6+6
A; '0'
Sigurnost protiv izvijanja prema Tetmajer-u:

Sk - , .
a
pri je:
E N/mm
2
a=FIAj N/mm
2
N/mm
2
k N/mm
2
modul materijala vretena
(za E = 210000 N/mm
2
)
faktor vitkosti
naprezanje
idealna za A. = O
(za i a
o
= 350 N/mm
2
)
koeficijent izvijanja (za i k", 0,6)
Manje vrijednosti Sk odgovaraju za povremeni, a za trajni pogon vretena. Potrebno
je odrediti i deformacije koje odrediti rada u pogonu.
Matice koje se upotrebljavaju za takva vretena su od materijala koji osigurava mali
faktor trenja i malo troenje (habanje), a kako imaju manju od vretena,
potrebno je kontrolirati pritisak na dodirnoj plohi voja vijka i matice, to odrediti broj
vojeva, a time i potrebnu visinu matice.
Pritisak na nosivoj povrini boka voja:
FP
P= :'(;,PdOp'
md
a
,,H
l
pri je:
F
P
m=nP
N pogonska uzduna sila u vretenu,
mm uspon navoja,
mm visina matice,
mm nosiva irina voja,
N/mm
2
doputeni pritisak (Pdop = 2 + 7 N/mm
2
za sivi lijev,
Pdop = 5 + 15 N/mm
2
za broncu).
83
Utjecaj temperature na spoj moe se osim izduenja i na promjeni
prednaponske sile Fp. jer se modul E smanjuje temperature.
Prorrijena prednaponske sile je ako su moduli vijka i podloge
Ev '" Ep ili ako je neravnomjerna raspodjela temperature (npr. vijak hladniji od
podloge).
Slika 55 vijka i tuljka (koji predstavlja spojene dijelove tzv. podlogu) pokazuje
deformacije koje nastaju pod utjecajem poviene temperature.
r. r
o
-L
r l
I
.;
!
I
.
l
I
I
l::
.

-
'<:l
.Q.
-
,
",'li:
'<:l
II I
'<:l
.:..
....
-
-
'<:l

Sl. S5 Deformacije spoja pri povienoj temperaturi
Toplinsko izduenje vijka i podloge dano je izrazom:
!::.lT =a
p
lp !::.T
p
-a, 1, !::.T,
je spojem deformacija podloge, to nastaju razlike u
deformacije vijka i podloge, kako je to prikazano sl. 55 za na povienoj temperaturi T.
84
Uz pojednostavljenje da je: lt '" lp, te uz zanemarenje zanemarivo male vrijednosti dijela
nazivnika, prednaponske sile na povienoj temperaturi T, iznosi:
a . Ll.Tp - a v Ll.Tv + FpTo [A E + A E ]
F _ p p v v
pT - 1 1
---+---
Ap E
pT
Av E
vT
Ova prednaponska sila moe uzrokovati promjenu prednaponske sile ostvarene pri
temperaturi okoline To:
Mp = FpTo - FpT
Sigurnost protiv labavijenja veze se iz odnosa
F
S
Fr
Fr
v ( Fp =0) deform.
Sl. 56 Utjecaj vijka i krutosti podloge na dodatne sile Fd
Kako je vidljivo iz sL 56, treba voditi o izboru materijala vijka i podloge, koji su
u spoju, jer izborom materijala za vijak i materijala podloge postie se u
spoju manja dodatna sila (Fd), a time i ukupna eila CFuiJ koja djeluje u spoju, pa takav odnos
materijala predstavlja optimalan par.
Iz iste slike moe se da porastom radne sile Fr dolazi do smanjenja sile kojom
je podloga Pp, koja moe postati jednaka nuli kako to pokazuje sl. 56.a, te se daljnjim
rastom Fr javlja te spoj nemoe vriti svoju
Osim izborom vrste materijala i oblikovanjem tj. izborom tzv. vijaka moe se
utjecati na smanjenje dodatne sile Fd i ukupne sile u spoju Fuk, to se pri
spojevima (vidi 1.4.2).
85
U nastavku su u tablicama 34 i 35 dane vrijednosti momenata pritezanja Tuk i
prednaponskih sila Fp za kvalitete materijala i faktore trenja JJ = 0,08 do 0,125 za
vijke u normalnoj i izvedbi.
Vrijednosti momenta pritezanja Tuk i prednaponske sile Fp za vijke s dodirnim
povrinama prema HRN M.B1.051, M.B1.120, M.B1.601.
Tablica 34. NORMALNA IZVEDBA VIJKA; JJ = 0,08
HRN M.BO.045
Sila predn'pona Moment pritezanja
Fp (N). 10
3
Tuk (Nm)
Dimenzija 6.9 8.8 10.9 12.9 6.9 8.8 10.9 12.9
M4 3,70 4,35 6,15 7,40 1,7 2,1 2,9 3,5
MS 6,05 7,15 10,10 12,10 3,6 4,2 6,0 7,1
M6 8,50 10,10 14,20 17,00 6,0 7,0 ID 12
(M7) 12,40 14,80 20,70 24,90 1,0 1,2 1,6 2,0
M8 15,60 18,50 26,10 31,30 1,5 1,7 2,4 2,9
(M9) 20,80 24,70 24,70 41,60 2,1 2,5 3,5 4,3
MIO 24,90 29,50 41,40 49,70 2,9 3,4 4,8 5,8
MI2 36,30 43,00 60,50 72,50 5,1 6,0 8,4 10,0
MI4 49,60 59,00 82,50 99,00 8,0 9,5 13,5 16,0
MI6 68,50 81,00 114,00 137,00 12,0 14,5 20,5 24,5
MI8 83,00 98,50 138,00 166,00 17,0 20,0 28,5 34,0
M20 107,00 127,00 178,00 214,00 24,0 28,5 40,0 48,0
M22 130,00 158,00 222,00 266,00 32,0 38,0 53,0 64,0
M24 154,00 183,00 257,00 308,00 41,5 49,0 69,0 83,0
M27 202,00 239,00 337,00 404,00 61,0 72,0 100,0 120,0
M30 246,00 292,00 410,00 493,00 83,0 98,0 140,0 165,0
M8xl 17,10 20,20 28,40 34,10 1,6 1,8 2,6 3,1
MIO x 1,25 26,60 31,60 44,40 53,30 3,0 3,6 5,1 6,1
MI2 x 1,25 40,70 48,20 68,00 81,50 5,4 6,4 9,1 11,0
MI2 x 1,5 38,30 45,40 64,00 76,50 5,2 6,2 8,7 10,5
MI4 x 1,5 55,00 65,00 91,50 110,00 8,5 10,0 14,0 17,0
MI6 x 1,5 74,00 88,00 124,00 148,00 13,0 15,0 21,5 25,5
MIS x 1,5 96,50 114,00 161,00 193,00 18,5 22,0 31,0 37,0
M20 x 1,5 122,00 144,00 203,00 244,00 .25,5 30,5 43,0 51,0
M22x 1,5 150,00 178,00 250,00 300,00 34,0 40,5
57,0 68,0
M24x2 171,00 203,00 286,00 343,00 44,0 .52,0 73,0 88,0
M27x2 223,00 264,00 371,00 445,00 64,0 76,0 105,0 130,0
M30x2 280,00 331,00 466,00 559,00 89,0 105,0 150,0 180,0
86
(nastavak) Tablica 34. NORMALNA IZVEDBA VIJKA; p= 0,10
HRN M,BO.045
Sila prednapona Momeni pritezanja
F
p
(N}.10
3
Tuk (Nm)
Dimenzija 6.9 8.8 10,9 12.9 6.9 8.8 10.9 12,9
M4 3,55 4,20 5,90 7,10 2,0 2,4 3,3 4,0
M5 5,80 6,90 9,70 11,60 4,1 4,9 7,0 7,0
M6 8,50 9,75 13,70 16,40 7,0 8,0 12 14
(M7) 12,10 14,40 20,20 24,20 1,1 1,3 1,9 2,3
MS 15,10 17,90 25,10 30,20 1,7 2,0 2,8 3,4
(M9) 20,00 23,80 33,40 40,10 2,5 2,9 4,1 4,9
MIO 24,00 28,40 40,00 48,00 3,4 4,0 5,6 6,7
M12 35,00 41,50 58,50 70,00 5,9 6,9 9,8 11,5
MI4 47,90 56,50 80,00 96,00 9,3 11,0 15,5 18,5
MI6 66,00 78,50 110,00 132,00 14,5 17,0 24,0 28,5
MIS 80,00 95,00 134,00 160,00 19,5 23,5 33,0 39,5
M20 103,00 122,00 172,00 206,00 28,0 33,0 46,5 56,0
M22 129,00 152,00 214,00 257,00 37,5 44,5 62,0 75,0
M24 149,00 176,00 248,00 298,00 48,0 57,0 80,0 96,0
M27 196,00 232,00 326,00 391,00 71,0 84,0 120,0 140,0
M30 238,00 282,00 397,00 476,00 97,0 115,0 160,0 195,0
MS x l 16,50 19,50 27,50 33,00 1,8 2,2 3,0 3,6
MIO x 1,25 25,70 30,50 42,90 51,50 3,5 4,2 5,9 7,1
M12 x 1,25 39,30 46,60 65,50 78,50 6,4 7,6 10,5 13,0
M12 x 1,5 37,10 43,90 62,00 74,00 6,1 7,2 10,7 12,0
MI4 x 1,5 53,00 63,00 88,50 106,00 10,0 12,0 16,5 20,0
MI6 x 1,5 72,00 85,00 120,00 144,00 15,0 18,0 25,0 30,0
MIS x 1,5 93,50 111,00 156,00 187,00 22,0 26,0 36,5 43,5
M20x 1,5 118,00 140,00 197,00 236,00 30,5 36,0 51,0 61,0
M22 x 1,5 145,00 172,00 242,00 291,00 40,5 48,0 68,0 81,0
M24x2 166,00 197,00 222,00 332,00 52,0 61,0 86,0 105,0
M27x2 216,00 256,00 359,00 431,00 76,0 90,0 125,0 150,0
M30x2 271,00 321,00 452,00 542,00 105,0 125,0 175,0 210 O
87
(nastavak) Tablica 34. NORMALNA IZVEDBA VIJKA; )l; 0,125
HRN M.BO.045
Sila prednapona Moment pritezanja
F
p
(N)103 Tuk (Nm)
Dimenzija 6.9 8.8 10.9 12.9 6.9 8.B 10.9 12.9
M4 3,40 4,00 5,65 6,75 2,3 2,7 3,8 4,6
M5 5,55 6,55 9,20 11,10 4,7 5,5 8,0 9,5
M6 7,80 9,25 13,00 15,60 8,0 9,5 13 16
(M7) 11,40 13,60 19,10 22,90 1,3 1,5 2,2 2,6
M8 14,30 17,00 23,90 28,70 1,9 2,3 3,2 3,9
(M9) 19,10 22,60 31,90 38,20 2,8 3,4 4,7 5,7
MIO 22,80 27.10 38,00 45,70 3,9 4,5 6,4 7,7
M12 33,40 39,50 55,50 66,70 6,7 8,0 11,0 13,5
MI4 45,60 54,00 76,00 91,30 10,5 12,5 18,0 21,5
MI6 63,00 75,00 105,00 1126,00 16,5 19,5 27,5 33,0
MI8 76,50 90,50 127,00 153,00 22.5 27,0 39.0 45,5
M20 98,50 117,00 164,00 197,00 32,5 38,5 54,0 65,0
M22 123,00 145,00 205,00 245,00 43,5 51,5 72,0 87,0
M24 142,00 169,00 237,00 284,00 56)0 66,0 93,0 110,0
M27 187,00 221,00 311,00 374,00 83,0 98,0 140,0 165,0
M30 227,00 269,00 379,00 454,00 110,0 135,0 185,0 225,0
M8xl 15,70 18,60 26,20 31,50 2,1 2,5 3,5 4,2
MIO x 1,25 24,60 29,10 40,90 49,10 4,1 4,9 6,8 8,2
MI2 x 1,25 37,60 44,60 62,50 75,00 7,4 8,8 12,5 15,0
Ml2 x 1,5 35,30 41,90 59,00 70,50 7,0 8,3 11,5 14,0
MI4 x 1,5 51,00 60,50 85,00 102,00 11,5 14,0 19,5 23,5
M16 x 1,5 68,50 81,50 114,00 137,00 17,5 21,0 29,5 35,0
MIS x 1,5 89,50 106,00 149,00 179,00 25,5 30,5 42,5 51,0
M20 x 1,5 113,00 134,00 189,00 226,00 36,0 42,5 60,0 72,0
M22 x 1,5 139,00 165,00 232,00 279,00 48,0 57,0 80,0 96,0
M24x2 \59,00 188,00 265,00 318,00 61,0 72,0 100,0 120,0
M27x2 207,00 245,00 344,00 413,00 89,0 105,0 150,0 180,0
M30x2 260,00 308,00 433,00 520,00 125,0 145,0 205,0 250,0
ae
Vrijednosti momenta pritezanja Tuk prednaponske sile Fp za vijke s dodimim
povrinama prema HRN M.Bl.OS1, 120 601
Tablica 35. NORMALNA IZVEDBA VIJKA; fl. = O,OS
HRN M.BO.045
Sila prednapona Moment pritezanja
F
p
(N)103 Tuk (Nm)
Dimenzija 6.9 8.8 10.9 1<..9 6.9 8.8 10.9 12.9
M4 2.05 2,40 3,40 4,05 1,0 1,2 1.6 2.0
M5 3,40 4,05 5.70 6.85 2.0 2,4 3,4 4,1
M6 4,90 5,80 8,25 9,80 3,5 4,1 6,0 7,0
(M7) 7,60 9,00 12,70 15,20 6.0 7,0 1,0 1,2
MS 9,45 11,20 15,80 18,90 9,0 II 1,5 . I,8
(M9) 12.90 15,30 21,50 25,80 13 22 2,2 2,6
MIO 15.30 18,10 25,50 30,60 1,8 2,1 3,0 3,0
MI2 22,80 27,00 38,00 45,50 3,2 3,8 5,3 6,3
MI4 31,40 37,20 52,50 63,00 5,1 6,0 8,5 10,0
MI6 44,70 53,00 74,50 89,50 8,0 9,5 13,5 16,0
MIS 54,00 64,00 90,00 108,00 1I,0 13,0 18,5 22,0
M20 71,00 84,00 118,00 142,00 16,0 19,0 26,5 32,0
M22 90,50 107,00 151,00 181,00 22,0 26,0 36,5 43,5
M24 103,00 122,00 171,00 205,00 27,5 32,5 46,0 55,0
M27 138,00 163,00 Z30,OO 275,00 41,5 49,0 69,0 83,0
M30 167,00 198,00 278,00 334,00 56,0 65,0 94,0 II 0,0
M8xl 10,80 12,80 18,10 21,70 1,0 1,2 1,7 2,0
MIO x 1,25 17,10 20,20 28,50 34,10 1,9 2,3 3,2 3,9
MI2 x 1,25 27,10 32,10 45,10 54,00 3,6 4,3 6,0 7,2
MI2 x 1,5 24,90 29,50 41,50 49,70 3,4 4,0 5,6 6,8
MI4 x 1,5 36,50 43,20 61,00 73,00 5,7 6,7 9,4 11,5
MI6 x 1,5 50,50 60,00 84,50 101,00 8,7 10,5 14,5 17,5
MI8 x 1,5 67,50 80,00 113,00 135,00 13,0 15,5 21,5 26,0
M20 x 1,5 86,00 102,00 143,00 172,00 18,0 21,5 30,5 36,5
M22 x 1,5 108,00 128,00 179,00 215,00 24,5 29,0 41,0 49,0
M24x2 120,00 142,00 200,00 240,00 30,5 36,5 51,0 61,0
M27x2 159,00 187,00 264,00 316,00 45,5 54,0 76,0 91,0
M30x2 202,00 240,00 337,00 405,00 64,0 76,0 105,0 130,0
89
(nastavak) Tablica 35. E L S T I N IZVEDBA VIJKA; fl = 0,10
HRN M.BO.045
Sila prednapona Moment pritezanja
Fp (N) .10
3
1uk (Nm)
Dimenzija 6.9 8.8 10.9 12.9 6.9 8.8 10.9 12.9
M4 1,95 2,30 3,20 3,85 1,1 1,3 1,9 2,2
M5 3,25 3,85 5,45 6,55 2,3 2,1 3,8 4,6
M6 4,65 5,55 1,80 9,35 3,9 4,7 6,5 8,0
(M7) 7,25 8,60 12,10 14,50 7,0 8,0 II 14
MS 9,05 10,70 15,10 18,10 10 12 17 20
(M9) 12,30 14,60 20,60 24,70 15 18 25 30
MIO 14,60 17,30 24,30 29,20 20 24 34 40
MI2 21,80 25,80 36,30 43,50 36 43 61 73
MI4 30,00 35,60 50,00. 60,00 58 69 97 115
MI6 42,80 50,50 71,50 85,50 92 125 110 155 185
MIS 51,50 61,00 85,50 103,00 185 150 210 255
M20 68,00 80,50 113,00 136,00 215 305 365
M22 86,50 lil3,OO 144,00 173,00 250 300 420 500
M24 98,00 116,00 164,00 196,00 320 375 53 640
M21 132,00 156,00 220,00 264,00 480 57 800 960
M30 160,00 190,00 267,00 320,00 650 77 1100 1300
M8xl 10,40 12,30 17,30 20,80 II 14 19 23
MIO x 1,25 16,40 19,40 27,30 32,70 22 27 37 45
MIZl< 1,25 25,90 30,70 43,20 52,00 42 50 70 84
MI2 x 1,5 23,80 28.20 39,70 47,60 39 46 65 78
MI4 x 1,5 34,90 41,40 58,00 70,00 66 78 110 130
MI6 x 1,5 48,70 57,50 81,00 97,50 100 120 170 205
MI8 x 1,5 65,00 77,00 108,00 130,00 150 180 255 305
M20 x 1,5 83,00 98,13 138,00 166,00 215 255 355 425
M22x 1,5 104,00 123,00 173,00 207,00 290 345 480 580
M24x2 115,00 137,00 192,00 230,00 360 425 600 no
M27x2 153,00 181,00 254,00 305,00 540 640 890 1050
M30x2 195,00 231,00 325,00 390,00 760 900 1250 1500
90
(nastavak) Tablica 35. IZVEDBA VIJKA; l..I. = 0,125
HRN M.BO.045
Sila prednapona MOlllent pritezanja
Fp (N) 10
3
Tuk (Nm)
Dimenzija 6.9 8.8 10.9 12.9 6.9 8.8 10.9 12.9
M4 1,80 2,15 3,05 3,65 1,3 1,5 2,1 2,5
MS 3,10 3,65 5,10 6,15 2,6 3,1 4,4 5,0
M6 4,40 5,20 7,30 8,80 4,4 5,5 7,5 9,0
(M7) 6,85 8,10 11,40 13,70 8,0 9,0 13 16
MS 8,50 10,10 14,20 17,00 12 14 19 23
(M9) 11,60 13,80 19,40 23,30 17 21 29 35
MIO 13,70 16,30 22,90 27,50 23 28 39 47
MI2 20,50 24,30 34,20 41,00 41 49 69 83
MI4 28,30 33
J
50 47,10 56,50 66 79 110 135
M16 40,40 47,90 67,50 81,00 105 145 125 175 210
MI8 48,50 57,50 81,00 97,00 210 170 240
.,290
M20 64,00 76,00 107,00 128,00 250 350 420
M22 82,00 97,00 136,00 164,00 290 345 485 580
M24 92,50 1I0,OO 154,00 185,00 365 430 610 730
M27 125,00 148,00 208,00 250,00 550 660 920 1100
M30 151,00 179,00 252,00 303,00 750 890 1250 1500
MSxl 9,80 1l,60 16,30 19,60 13 16 22 26
MIO l< 1,25 15,40 18,30 25,70 30,90 26 31 43 52
M12 lC 1,25 24,50 29,10 40,90 49,10 49 58 81 97
M12 lC 1,5 22,50 26,60 37,50 45,00 45 53 75 90
MI4 x 1,5 33,00 39,10 55,00 66,00 76 90 125 150
M16 x 1,5 46,10 54,50 76,50 92,00 120 140 195 235
MIS x 1,5 61,50 73,00 103,00 123,00 175 210 295 355
M20 x 1,5 78,50 93,00 131,00 157,00 250 295 415 495
M22 x 1,5 98,50 117,00 164,00 197,00 335 400 560 670
M24x2 109,00 130,00 182,00 219,00 450 495 700 840
M27x2 145,00 171,00 241,00 289,00 620 740 1050 1250
M30x2 185,00 219,00 309,00 370,00 890 1050 1500 1750
1.5.3 LabavIjenje uslijed slijeganja
Slijeganje predstavlja sumu svih defonnacija II vij spoju nastalih
ostvarenjem spoja. Posljedica je smanjenje prednaponske sile Fp, te labavijenje spoja, kako to
prikazujesl.'S7. Uslijed slijeganja za iznos s u dijagramu defonnacija, prednaponska sila je
smanjena za Mp.
s
deformacija
SI. 57 Utjecaj slijeganja II dijagramu deformacija
91
Slijeganje je posljedica uglavnom deformacija povrinske hrapavosti
dosjednih povrina spoja, no sistematizacijom se moe podijeEti:
1. Radi materijala pod ukupnim i stegnutih
dijelova i brtve) ili povrinskih zona navoja vijka ili matice.
2. Radi radnom silom Fr i granice RpO,2 u stablu ili
navoju vijka.
3. Radi slijeganja povrinske hrapavosti navoja l stegnutih dijelova pod
u doputenom
Pokusi su pokazali da AFp vijka s rezanim u odnosu na valjani navoj iznosi 10 -'- 20 %, a
svaka povrina dodira u spoju nakon dlleg titrajnog dodatno umanjuje
prednaponsku silu za priblino 5 %.
Utjecaj pada prednaponske sile u ovisnosti o odnosu krutosti vijka i podloge prikazan je
na sl. 58, Vidljivo je da prikaz na sI, 58.b pokazuje manji pad prednaponske sile AFp, a odnosi
se na spoj tzv. vijka i krute podloge uz isti iznos slijeganja s, II odnosu na tzv. kruti
vijak i krutu podlogu, prikaz 58.a te time uzrokuje manju titrajnu komponentu i
sigurnost protiv labavijenja.
b)
Fr
SJ. 58 Utjecaj izbora materijala vijak-podloga na smanjenje
prednaponske sile tlFp radi slijeganja
su kriteriji za slijeganje:
- Slijeganje navoja iznosi 5 ).lIl1, neovisno o vijka (uz pravilno pritezanje)
- Iznos slijeganja proporcionalan je broju dodirnih povrina u spoju.
- Srednje slijeganje na dodirnoj povrini pri titrajnom iznosi za
glatke dodirne povrine 2 /-Im, za hrapave dodirne povrine 4 /-Im.
Vrlo nepovoljne rezultate u pogledu ostatne prednaponske sile Fp,min postie vijak manje
dlline, pa se ponekad nalaze konstrukcijska rjeenja s dllinom vijka.
92
To je u vezi s sigurnosti protiv labavijenja. Iznose s\ijeganja treba
kompenzirati izduenjem vijka, to je kod kratkih vijaka, osobito tzv.
standardnih vijaka (isti promjer stabla po cijeloj duini).
Kod upotrebe elemenata za osiguranje spojeva podloke i
sl.), gubi se njihovo svojstvo kod vijaka 500 do 600 N/mm
2
, ako je
iskoritena doputena prednaponska sila, pa se za spojeve viih
klasa koriste podloke s visokim djelovanjem, jer u protivnom se samo
broj dodirnih povrina, a to je nepovoljno.
Za potrebe treba sa smanjenjem prednaponske sile za !::.Fp, kako je
te vriti prema 1.5.2.
1.5.4 vijci
Prolazni vijci nesmiju biti silom, jer je stablo vijka na
savijanje, odnosno na odrez, kako to prikazuje sl. 59.b. Osobito je to nepovoljno, kod
promjenljive sile Fq. jer sila trenja FT = Fp . fl<, na nalenim plohama spojenih dijelova,
koja se odupire pomaku limova (kao na sl. S9.b), biti savladana Bolje rjeenje predstavljeno
je sl. 60, gdje zatik ili pravokutna ipka (irna ulogu pera) preuzimaju silu
i napregnuti su na odrez.
SI. 59 Prolazni vijak silom
SI. 60 sile II spoju prolaznim vijkom
Dosjedni vijci (sl. 61.a) su dobro rjeenje za sile, jer
promjera stabla ds i rupe nema a stablo je dimenzionirano prema

93
SI. 61 Spojevi oblikovani za sile
Slika 61.b prikazuje sile stezne ljuske, a sL 61.c
ili cijevi koja dosjeda u rupu kao dosjedni vijak i silu te
spoj jeftinijim prolaznim vijkom kroz
Dosjedni vijci, stezne ljuske i su na odrez:
Fq 4F
q
1'a '" JJ '" d;7r Tdop
i pritisak u rupi
Fq
PI'" --
d s p
,
Moe se uzeti:
za mimo
1' .. dop'" O,6R
pO

2
PI. dop '" O,75R
m
za promjenljivo
1' .. dop '" O,4Rpo2
PI. dop '" O.6Rm
Ako se spojem s prolaznim vij kom treba prenijeti sila pri mimom
treba odrati odnos:
Fl '" Fuk . J!o ?: Fq
jer je time osigurano da do vijka na odrez.
Za potrebe procjena dimenzije vijka prema dana je tablicom 36.
94
Tablica 36. tablica za procjenu promjera vijka
Radna sila po vijku
Nazivni promjer d (mm) za
klase!
aksijaIna aksijaina i/ili Sila prednapona
okomita na os vijka
Fp (N). 10
3
6.9
g,g
10,9 12,9
Fr (N)' 10
3
Fr (N). l 0
3
Fq (N),103
1,60 1,00 0,32 2,50 4 4
-
.
2,50 1,60 0,50 4,00 5 5 4 4
4,00 2,50 0,80 6,30 6 6 5 5
6,30 4,00 1,25 10,00
7
2
7
2
6 5
10,00 6,30 2,00 16,00
9
8
72
7
2
16,00 10,00 3,15 25,00
12 10 9
2
8
25,00 16,00 5,00 40,00 14 14 12 la
40,00 25,00 8,00 63,00 18 16 14 12
63,00 40,00 12,50 100,00 22 20 16 16
100,00 63,00 20,00 160,00 27 24 20 20
160,00 100,00 31,50 250,00
-
30 27 24
250,00 160 OO 50,00 400,00 -
-
30 30
1.6, Raspored naprezanja, oblikovanje spoja
U ostvarenom vij spoju vijak je napregnut na a spojeni dijelovi su
Zamiljene silnice naprezanja imaju zatvoreni tok, kroz stablo vijka, preko
dosjednih povrina navoja vijka i matice, kroz maticu i preko njene do sj edne povrine ire se,
konusno pod kutem 45 (Rotscher-ov konus), te se suavaju pod istim kutem i prenose preko
dosjedne povrine glave vijka, kroz stablo vijka, kako to prikazuje sl. 62.
SI. 62 Tok silnica naprezanja u spoju
! Navedene sile prednapona i nazivni promjeri se odnose na vijke kojima je promjer vrata jednak
promjeru navoja. Radi smanjenog presjeka struka, kod vijaka odabire se dimenzija koja odgovara
viem
2 Dimenzije M7 i M9 se primjenjuju samo II posebnim
95
mjesta na vijku prikazana su sl. 63, a predstavljaju opasnost loma vijka prema
pokazateljima. Vidljivo je da je opasnost loma na mjestu prvog nosivog
voja matice, pa se konstrukcijskim izvedbama nastoji raspored
po vojevima matice. rjeenja, koja se primjenjuju pri visoko
spojevima uz posebne izvedbe matica:
- konusno korjen matice
- konusno odrezani vojevi matice
- donji dio matice
- gornji dio matice.
65%
SI. 63 mjesta na vijku
Slika 64.a pokazuje izvedbu matice sa ljebom u dorijem dijelu, a sl. 64.b
konusna odrezane vojeve matice.
aj b)
Sl. 64
Na sl. 65. prikazani su vQjevi matice kOl1usnim produbljivanjem korjena voja.
SI. 65 Konusno produbljeni korijen navoja matice
96
Rezultati prvog nosivog voja matice, za neke od navedenih izvedbi,
prikazani su sl. 66. Vidljivo je iz sl. 66.b i 66.c da predloena konstrukcijska poboljanja daju
raspored vojeva po visini matice.
aj
b)
c)
raspodje/a

vojeva

vojeva

voleva
SI. 66 vojeva matice
Svaki prijelaz od manjeg na promjer stabla ili od stabla na glavu dovodi do
promjene rasporeda zamiljenih silnica naprezanja, to daje vrijednosti pokazatelja
zareznog djelovanja, kako to pokazuje sl. 67. i tablica 37.
SI. 67 Mjesta koncentracije naprezanja na vijku
Tablica 37. Pokazatelji zareznog djelovanja na vijku
Mjesto na vijku l 2 3 4 5
filktor oblika CIk 35 l, l 3-4 23 do 10
filktor zareznog djelovanja f3k 24 l - J, l 2 1,52 58
97
Osnovno je izraditi prijelaz s manjeg na promjer sa to zaobljenjem R, a
idealno je pri tom slijediti putanju kapljice vode u tzv. vertikalnom mlazu u vis. Slika 68
prikazuje izvedbe prijelaza II ovisnosti o nai11jeni vijka.
SI. 68
R=O,08d za ti 20 mm
R=O, 10d za ti 20 mm
Oblikovanje prijelaza na vijku
Slika 69. prikazuje ovisnost amplitude oblika ""AD u ovisnosti zavretka navoja
na stablu vijka. Vidljivo je da je ,,"AD najmanja kod izvedbe tzv. krutih vijaka
(izvedba c).
2
a)-El":E3-
-

\

\
b) BE
\
\ -=tr
\
7.o1f"
-
f-
\
o) I E"""
-7
\
\
'!. tWo;:
M
\

,-,
I-.---f..---
--
aJ
-
t-"" .. _.!.....-.-
--
b)
,
\'
ej
6 8 lO" 2.' 6 8 10
7
broj pr.mj.na N
SI. 69 Amplituda oblika prema zavretku navoja na stablu vijka
99
2. Spojevi zaticima i svornjaci ma
2.1. Zatici
Slue za spajanja, sreditenje, osiguranje, osiguranje poloaja i sl. Prema obliku
mogu biti prikazani sl. 70. i konusni, prikazani sl. 71.
dm6 dkS d hit dm5

'"
ti

DIN 7 7 7
7979 7979
6JlS
71106
SI. 7& Pregled zatika
258
DIN 1 7977 7978
:g
lO
"
Q
c)

N N
-
N

N I
lj
....

(.l
t
(.lc>
:s
:s

t
ff :r: .
:r:
SI. 7l Pregled konusnih zatika
()
.0-
7343

zatici se u rupe s dozvoljenim odstupanjem promjera
(razvrtavanje na mjeru), to eljeni dosjed (labavi, Prednost
konusnih zatika je u viekratnog rastavljanja spoja, bez posljedica na kvalitet
spoja, a oni s navojem (vanjski ili unutarnji) pogodni su za uvrte.
Tablica 38. Dimenzije zatika prema HRN M.02.20 I; DIN 7
d 08 l 1 2 1,5 2 25 3 4 5 6 8 10 12 14 16 20
od 2 3 3 3 4 4 4 5 5 6 8 10 10 14 16 20
l
do
8 12 14 16 20 24 32 40 50 60 80 !OO 120 160 180 200
Materijal: Rm 500.;. 600 N/mm
2
Primjer oznake: zatik rp 4m6 x 25 DIN 7; HRN M.02.20I
100
Slika 72. pokazuje namjene zatika. U prikazu n.a zatik d m6 slui kao zatik za
osiguranje poloaja, u 72.b i n.d zatik slui za vezu vratila i glavine kao
kiin, a slika 72.e pokazuje osiguranje zatikom.
SI. 72 Primjeri ugradnje zatika
zatici se jednostavnije jer ne zahtjevaju izradu rupe na preciznu
tolerancu, je dovoljno samo buenje, a spoj se odrava radi deformacije zatika
(prorezana pri zabijanju u rupu (sl. 72.c).
Veliku skupinu predstavljaju tzv. zatici, koji svoju dobivaju nakon
deformacije pri zasjecanju zatika, to ugradnju u rupu bez
dorade nakon buenja, kao kod spomenute
a)
SI. 73 Presjek zatika
Slika 73. prikazuje presjek takvog zatika prije i nakon ugradnje, a slika 74. daje pregled
izvedbi zatika. U prikazu su s donje strane navedeni brojevi normi po DIN-u, a
oznake sa slovom S odnose se na izvedbe Kerb-Konus GmbH iz Scheitenbaeha.
Vertikalno su dane HRN-norme. Vidljivo je da se zasjecanja moe dobiti osim
i konusni oblik. raspon dimenzija promjera: d = 1,5 + 25 mm, a
pripadne duine l = 4 + 110, (120), (160), (180) mijenjaju se prema normom
stupnjevima. Za detaljne informacije treba uzeti normu (standard).
101

i
i
I i


i

lS
....
'"
!il

rl
'"
(.)
:ii
ll!

i
:;,:
:;,:
I
!l! !l!
DIN 11;71 MI, !1;7J fm 1'170 S7 11;75 SJ SlO Sl1 $12 SU 7'1g9 S80
SI. 74 Pregled zalika
Primjere ugradnje zatika pokazuje slika 75, a slika 75.c koji
se primjenjuje za razna npr. natpisne
o)
SI. 75 Primjeri ugradnje zalika
Zatik mora biti od materijala, nego to su dijelovi spoja, da se pri
zabijanju ili izbijanju ne defonnira. Razlikom u izbjegava se i zaribavanje uprovrtu.
materijali prema DIN-u su: St 50 K, 9S 20K, St 60, C 35, 45 S20K, Ms 60 Pb,
AlCu MgPbF 38.
102
2.2. Svornjaci
Slue za zglobne spojeve s oscilatornim gibanjem i ostvaruju labave dosjede. Slika 76.
daje pregled izvedbi svornjaka, a njihove dimenzije dane su u tablicama 39. i 40.
aj
t"
-
t
i
tl


....
DIN 1433
bl
d,
d
,
-
ej
O
-:...
dj
O
,
ej
D
r"'t
! "" !
4
... d ti tl
tI- :t ,:t

... 1
lj e t
df.. tl
, :t_

;..1
-
1434,1435 1436 1438 1439
SI. 76 Pregled svornjaka
Tablica 39. Dimenzije svornjaka standardiziranih po HRN (mm)
s malom glavom, HRN
s malom glavom,
dl
HRN M.C3.040 M.C3.020 HRN M.C3.022
bll dl
11 min I j 14 Dh12 kjl4 I j 14 D k I jl4
h14
3 0,8 1,5 8 - 50 5 I 6 - 40
4 l 1,8 8 - 50 6 l 6 - 40
5 1,5 2 12 - 65 8 1,5 10 - 50 10 3 10 - 50
6 1,5 2,5 12 - 65 9 I 10 - 50 II 3 10 - 50
8 2 3 16 - 80 12 I 14 - 60 14 4 14 - 60
10 3 4 20 - 100 14 1,5 18 - 80 16 4 18 80
12 4 5 30 - 120 17 1,5 22 100 20 5 22 100
14 4 5 30 120 19 2 22 - 100 22 5 22 100
16 4 S 30120 21 2 22 - 100 24 5 22100
18 5 6,5 40 - 150 23 3 35100 26 5 35 100
20 5 6,5 40 150 26 3 35 100 30 6 35 100
22 5 6,5 40 -150 28 3 35 100 32 6 35 100
25 6 8 50150 32 3 40120 35 7 40 120
28 6 8 50 150 34 4 40 140 38 7 40 140
30 6 8 50 150 36
"
50140 40 7 50140
32 .8 10 60170 40 5 50150 44 8 50150
35 8 10 60170 44 5 50 150 48 8 50 ISO
40 11 10 70210 48 5 60180 52 8 60180
45 8 !o 70 - 210 52 6 60180 57 9 60180
50
,10 12 80 - 250 58 6 70 220 62 9 70 220
55 10 12 80250 65 6 70 - 220 70 10 70 220
60 10 12 90 - 290 70 7 80250 74 II 80-250
65 10 12 90 290 75 7 90250 79 II 90- 250
70 10 12 100320 80 8 90 - 250 84 12 90 250
75 10 12 100320 85 9 100 - 250 89 12 100250
80 13 15 120320 90 9 100250 94 12 100250
85 13 15 120 - 320 98 !o 110250 101 12 110250
90 13 15 130-320 102 12 110250 106 14 110250
95 13 15 130 320 108 12 130 - 250 III 14 130250
100 13 15 140320 112 12 130 - 250 116 14 130250
l Oznaku doputenih odstupanja po ISO-sistemu tolerancija treba navesti u narudbi. Za potrebe je d h II.
103
Tablica 40. Dimenzije svornjaka standardiziranih po HRN (mm)
s velikom glavom,
s navojem. pOluobraden s uputenom glavom,

dl
HRN M.O.02 I
HRNM.C3.06 HRN M.O.022
hil
D k I jl4 dl D I)
kmin
I jl4 D
kmin
dz
Ijl4
HI4
6 12 3 10 - 50 12 3 1,5 12 50
8 16 4 14 65 M6 14 8 4 14 - 70 16 4 2 15 - 65
10 20 4 18 - 80 MS 16 II 4 14 - 70 19 4,5 3 18 SO
12 25 5 22-100 MIO 20 14 5 20- 90 24 6 4 22 - 100
14 28 5 22 100 Ml2 22 18 5 28 105
16 28 5 22 100 Ml2 24 18 5 28 - 105 32 8 4 22 - 100
18 30 5 35 100 M12 26 18 5 40 125 32 10,4 5 35 100
20 32 6 35 - 100 MIo 30 21 6 40125 38 12,1 6 40120
22 34 6 35 -100 MI6 32 21 6 40 140
25 40 7 40 - 120 M20 35 25 7 55 - 140
28 42 7 55 - 150 M20 38 25 7 75 - 140
30 45 7 50 - 150 M24 40 28 7 50 150
32 50 8 50 - 150
35 52 8 50150 M2? 48 32 8 50 150
40 58 8 60180 M30 52 35 8 50 - 150
45 62 9 60 - 180 M33 57 38 9 55 - 180
50 68 9 70 - 220 M36 62 42 9 65 - 180
55 75 10 70220 M39 70 45 10 85 - 220
60 80 II 80250 M42 74 48 II 85 - 220
65 90 II 90 - 250 M45 79 52 II 105250
70 95 12 90250 M45 84 52 12 150 - 250
75 100 12 100250 M52 89 58 12 125-250
80 110 12 100 - 250 M52 94 58 12 125 - 250
85 110 12 110-250 M56 101 60 12 145 - 250
90 115 14 liO 250 M56 106 60 14 145250
95 120 14 130250 M64 III 70 14 145 - 250
100 125 14 130 - 250 M68 116 75 14 160 - 250
Kod svornjaka s uputenom glavom i nosom HRN M.C3.030 dimenzije d= 6,8, 10,12
i 16 imaju kut (x = 90, a kod dimenzija d = 20 i d = 24 (x = 60.
Materijal svornjaka je: a za i za
cementiranje: pri treba provrte kaliti.
U slici 77. prikazani su ugradnje svornjaka. Vidljivo je da je, radi labavog
dosjeda pri izvedbi promjera d hil te rupa prema eljenoj D9, Dil,
Cll, B12, All, potrebno osiguranje u aksijalnom.smjeru.
h)
Sl. 77 ugradnje svornjaka
unutamji

1 Oznaku doputenih odstuponja po ISOsistemu tclerancija !reba navesti u narudbi, Za potrebe je d h ll.
104
se osiguranje izvodi rascjepkom, kao na sl. 77.a, pa je potrebno koristiti
podatke sa sl. 76. (b, e, d i f) i iz tablice 39 (dimenzije rascjepki vidi u tablici 29). za
osiguranje treba koristiti podatke iz tablica: 41 i 42 te slika 78.a i 78.h.
_$_ DIN471
aJ... HRN M. C2.401
m_ d2 dl
I....L.J_4_ .-
SI. 78
b)
DIN 472
HRN M.C2.400
Utor za ugradnju
Tablica 41. Dimenzije vanjskih
Vanjski
DIN 471; HRN M.ClAOl
s m
th
s m
dl hl! H 13 toler. dl h II HI3
8 .0,8 0,9 7,6 50 47
52 49
9 8,6 55 52
10 9,6 56 2 2,15 53
.11 10,5 58 55
12 11,5 60 57
13 l l, I 12,4 h II 62 59
14 13,4 63 60
15 14,3
16 15,2 65 62
17 16,2 68 65
70 67
18 17 72 2,5 2,65 69
75 72
19 18 78 75
20 1,2 1,3 19 8.0 76,5
21 20
22 21 . 82 78,5
24
25 23,9 85 81,5
26 24,9 88 84,5
22,9 9.0 3 3,15 86,5
28 26,6 95 91,5
29 27,6 h 12 1.00 96,5
3.0 28,6
32 30,3 105 IDI
34 1,5 1,6 32,3 110 106
35 33 115 111
36 34 12.0 116
38 36 125 4 4,15 121
4.0 37,5 BG 126
42 1,75 1,85 39,5 135 131
45 42,5 14.0 136
45 45,5 145 141
th
!Oler .
h12
h 13
105
Tablica 42. Dimenzije unutarnjih
Unutarnii DIN 472; HRN M.C2.400
s m d2 S m d2
dl hil H13 toler. Dl h II H 13 toler.
10 10,4 50 53
II 11,4 52 55
12 12,4 55 58
13 13,6 56 59
14 14,6 Hil 58 2 2,15 61
15 15,7 60 63
18 19 62 65
63 66
65 68
19 20 68 71
20 21 70 73
21 22 72 2,5 2,65 75
22 23 75 78 H 12
78 81
24 25,2 80 83,5
25 26,2 82 85,5
26 27,2
28 1,2 1,3 29,4 85 88,5
30 31,4 88 91,5
32 33,7 90 93,5
H 12 92 3 3,15 95,5
34 35,7 95 98,5
35 37 98 101,5
36 1,5 1,6 38 100 103,5
37 39
38 40 102 106
!o5 109
40 42,5 !O8 112
42 44,5 110 112
45 1,75 1,85 47,5 112 4 4,15 116 H 13
47 49,5 115 119
48 50,5 120 124
125 129
d)

@,: .
. '.
...
SI. 79 izvedbe vanjskih
Na sl. 79 prikazane su vrste izvedbe vanjskih dok sl. 80 pokazuje
masti za podmazivanja od navoja pripremljenog za ugradnju mazalice do mjesta
u!eitenja svornjaka.
SI. 80 maziva do oslonca svornjaka
106
izvedbe unutarnjih pokazuje sl. 81. Okrugla ica oblikovana prema
sl. 82 moe posluiti kao vanjski ili unutarnji
SI. 81 izvedbe
SI. 82 Osiguranje icom II obliku prstena
se od visokovrijednog za opruge. Radi zatite od korozije
(opasnost labavijenje, te mala doputena odstupanja utora, vidi tablice 41 i 42) povrina
je: brunirana, fosfatirana, kadminizirana, Ugradnja vri se
posebnim klijetima, kojima se deformira oblik i "uskakanje" u utor.
2.3. zatika i svornjaka
ne uzima u obzir prednaprezanje izazvano zabijanjem u spoj.
F
F
SI. 83 Zglobni spoj zatikom ili svornjakom
Prema sl. 83 radna sila F zatik ili svornjak na mjestima dodira vanjskog i
unutarnjeg dijela zgloba (presjek A) na odrez i savijanje te na povrinski pritisak na mjestima
dosjedanja.
- pritisak vanjskog dijela:
- pritisak unutarnjeg dijeia:
- naprezanje na odrez:
- savojno naprezanje:
F
Pv = 2d. a :iPdop
F
P
--<p
u-d'b-
dop
107
Zatik prikazan na sl. 84.a savojno, napregnut je savojno u presjeku
A, te na dodirni pritisak u rupi:
- pritisak:
_ F <
P- L -Pdop
ds(1+6-)
s
- savojno naprezanje:
M FI
o' <cr
f W OI.d3 r,dop
,
aj b) ej
SI. 84 Z.tik na savijanje
Ugradi li se zatik okomito na uzdunu os spoja, kako to prikazuje sl. 85, tada biti
okretnim momentom T. Obodna sila Ft na dodiru glavine i vratila naprezati zatik
na odrez, a u dijelovima spoja na dodirni pritisak:
povrinski pritisak uglavini:
P
v
D.d -Pdop
v
naprezanje na odrez:
l0a
SI, 85 zatik
U da je zatik osim torzijskim momentom T i
uzdUl1omsilom u vratilu Fb tada se do djelovanja dolazi
rezultantnog'djelovanja:
.->:' k' .. ak '1 I 2.2 . . Fi <
- pntIs u vrat! u: P. = '\I P. + P. :SPdop pn mUJe: Pv = D . d -Pdop'
v

', k' .. ak l ., 2 '2 < . Fi <

- povr ms !pntls ugavlm:Pg= Pg+P
g
-Pdoppn emuJe:P
g
= -Pdop'
(Dg-D.)d
- naprezanje na odrez:
. ' .2 Fi <
pn emu Je: 1:' = 2 -1:'dop'
271: d
4
Zatik uzduino u spoj glavine i vratila (sl. 86) vri ulogu pera, a radi djelovanja
torzijskog momenta T, napregnut je na odrez. a vratilo i glavina na povrinski pritisak.
- povrinski pritisak:
- naprezanje na odrez:
Sl. 86 UZdUllO zatik
109
Tablica 43. Doputena naprezanja za spojeve zatika ili svorI1iaka

mirno
jednosmjerno promjenljivo

promjenljivo
Dusjed

Strojni dio od
zanje

GS GG Sr 37 St S!) GS GG SI37 SISO OS GG
CL SL C.OS4l SL C.OS'S SL
glatkih zatika 98 104 83 68 72 100 62 52 36 50 31 26
sa zareznim zatjkom p 69 73 58 48 52 70 42 34 26 35 21 17
labavi glatkih 30 30 30 40 24 24 24 32 12 12 12 16
svornjaka
Dosjed
Napre-
Zatik ili ,vornjak od Rm u N/mm
2
zanje
400 500 600 800 400 500 600 800 400 500 600 800
glatkih zalika
ot
83 105 128 150 56 80 96 112 28 40 48 56
t
54 72 87 102 40 52 64 74 20 26 32 37
sa zareznim zatikom
ot
70 87 105 125 48 68 80 92 24 34 40 46
r
45 60 72 85 34 44 52 60 17 22 26 30
labavi glatkih
ot
100 125 15S 180 66 .96 ,.114 134 .33 48 57 67
svornjaka
r
S4 72 87 102 40 52 64 74 20 26 32 37
111
3. Opruge
Oprugama se ostvaruju spojevi s djelovanjem (pomognuto izborom
materijala i toplinskom obradom) kojima se uz deformaciju
akumuliranje energije, te njeno
primjene opruga:
- za akumulaciju i energije (satni mehanizmi)
- za mjerenje sile (dinamometri)
- za odravanje stalnog tlaka (sigurnosni ventili)
- za osiguravanje prisilnog kretanja (ventili automobilskih motora)
- za priguenje udaraca (amortizeri)
Pregled opruga prema vrsti naprezanja i obliku, danje sL 87.
I
OPRUGE
PODJELA PREMA:
NAPREZANJU
I
TORZIJSIit:.
l l
FLEKSIJSKE
I

(UVOJNE!) (SA VOJNE)
I
OBLIKOVANJU
l ClLfNDRiCNE I
ZAVOJNE

ZAVOJNE
I
RAVNE J
(MATERIJAI.U)
I OKRUGU GUMENEIlZAVOJNEIFp!RAootl
PRESJEK RESJEX ASTE ASTE'
I I I I I I I I I I I


TORZiJSKE II FLEKSI,JSXE :-Js'iie

IZGLEDU

,

l
,
it
B

cf)
SI. 87 Pregled opruga
112
3.1. Osnovni pojmovi
Svojstva opruga projcjenjuju se prema njihovoj karakteristici. Karakteristika se dobiva
snimanjem ovisnosti deformacije o u pripadnom dijagramu, kako to
pokazuje sl. 88. Vidljivo je da ona moe biti:

& progresivna
t karakteristika
df
u.


JI!
proporcionalna
f karakteristika
dt
dF
SI. 88 Karakteristike opruga
a) progresivna, b) proporcionalna, c) degresivna
Krutost opruge danaje odnosom i pripadne deformacije:
c=F/!
N/mm pri silom
c=T/a N/rad pri momentom torzije
Krutost opruge predstavlja da deformacija opruge bude 1 mm
odnosno l rad. Krutost opruge konstantna je samo za opruge s proporcionalnom
karakteristikom.
Rad opruge predstavljen je povrinom ispod karakteristike opruge (vidi sl. 88) te je
dan izrazom:
w= [Fd! Nmm
pri silom
W = [Tda Nrad pri momentom torzije
Ova povrina predstavlja akumulirani rad koji se pri sav (zanemarivi
gubici) ako nema tarnih ploha (sloene opruge) ili ako opruga nije od gume (unutarnje trenje).
Trenjem se dio energije troi na zagrijavanje okoline.
Opruge zbog svojih svojstava nalaze primjenu kod vibracijskih sustava npr.
vibracijska sila, vibratori, opruge motornih vozila, opruge vagona i sl.
113
Slika 89 prikazuje shemu priguenog titranja gibljivo povezane mase m s nekoliko
tipova opruga te smjer priguenog titranja ako se masi dade impuls.
a)
(mo.a)
,---r-,
vrijeme-
&)
SI. 89 Priguenje titranja kod opruga
-f +f
!
vrijeme _
Za prema sl. 89.a prikazan je spoj zavoj ne opruge i mase koja je
i titranje u vertikalnom smjeru. Slika 89.b prikazuje
oprugu i titranja oko vertikalnog neutralnog poloaja.
Vlastita frekvencija opruga ili te f1eksijski
opruga dana je izrazom:
f "" l Hz
y 21!.Jclm
Vlastita frekvencija priguenog titranja za da je opruga predstavljena ipkom
krunog presjeka, kako to prikazuje sl. 89.c iznosi:
I
Iv = r::-tT Hz.
21!v
cl
Im
3.2. Opruge za
3.2.1 zavojna opruga okruglog presjeka ice
Ove opruge se vrlo upotrebljavaju. Do 10 mm promjera ice opruga se mota II
hladnom, a iznad toga u topiom stanju. Zavretak opruge treba oblikovati tako da djelovanje
bude u osi opruge, pa se zadnji zavoj moe brusiti i priljubiti uz prethodni
(sl. 90.a) ili izvesti poloeno (sl. 90.b), ali to zah1jeva posebnu tanjurastu s dijelom
uspona zavoja radi osiguranja Time to su neki zavoji u dodiru,
smanjuje se broj zavoja i iznos deformacije. Slika 91 prikazuje
deformaciju takve opruge. Krajevi opruga na gornjoj i donjoj strani opruge izvode se
114
pomaknuto za 180, tako da broj zavoja zavrava na broj cijelih zavoja + 112.
Krajevi zavoja opruga od ice do 0,5 mm promjera, ne bruse se. Iz slike 91 vidljivo je da bi
sila F maks izazvala takvu defonnaciju, da zavoja vie nebi bilo a onda bi
prestalo i djelovanje opruge, to je nedopustivo. doputena sila, kojom
opruga smije biti na sl. 91. je ke.o F
n
, pri ostaje medu zavojima
minimalna Smin-
ovih opruga propisan je u DIN 2089:
a) krajovI poloeni I brueni b) krajevi poloeni
Dm
{)
p
F
(J
s

{)

SI. 90 Izvedbe opruga od okrugle ice
I

F
f
;Lc

dopulteno

F"
f
n
,
Ln
nedoputeno

F
makS
r.,
SI. 91 Duina opruge u ovisnosti od
d
{) 12
SI. 92 Torzijska naprezanja u presjeku ice
f)...

F
maks
Lmln
Idealno torzijsko naprezanje (bez utjecaja zakrivljenosti zbog motanja):
1't< =8D Flnd
3
=Gdjlnn D
2
l m e m
Maksimalno torzijsko naprezanje
1'tk =k'1'ti
(Faktor k u ovisnosti odnosa D"ld danje u tablici 44.)
Promjer ice d=V8.F.D
m
/n'1'ti
Progib opruge
Broj zavoja
Sila na opruzi
.
Krutost opruge
e = FI j = G d
4
18 D! . n. sila)
Tablica 44. Faktor k za i zavoj ne opruge prema DIN 2089
D,,/d k Dsr1d k Dsr/d k
D"ld
k
D"ld k Ds/d k D,,/d
3 1,55 4 5 1,29 6 1,24 8,5 1,16 12 1,11 18
3,2 1,51 4,2 1,36 5,2 1,28 6,5 1,22 9 1,15 13 1,10 20
3,4 1,47 4,4 1,34 5,4 1,27 7 1,20 9,5 1,14 14 1,09 25
3,6 1,44 4,6 1,32 5,6 1,26 7,5 1,19 10 1,13 15 1,09 30
3,8 1,41 4,8 1,31 5,8 1,25 8 1,17 11 1,12 16 1,09
Ukupan broj zavoja:
hladno oblikovane opruge (DIN 2095)
toplo oblikovane opruge (DIN 2096)
115
k
1,Q7
1,06
1,05
1,04
Najmanji doputeni razmak zavoja iznosi Smin'" 0,1 < d ili ukupno
(vidi sl. 91):
hladno oblikovane opruge
toplo oblikovane opruge
Duina opruge
Duina opruge s potpuno zavojima:
kraj opruge brucn
kraj opruge poloen
Sa = (0,15D;, I d + O,ld). nuk
Sa =O,2(Dm +d)nuk
L
min
= (nuk -3).d
L
min
= (n
uk
-4)d
116
Kod nalijeganja svih zavoja proiruje se vanjski promjer oprug;::
6D
v
= 0,1/ D{m
2
- O,gm' d - 0,2d
2
)
pri je za opruge s:
- bruenim krajevima opruge
-poloenim krajevima opruge m '" (Lo - 2,5d)/ ne
titrajno opruga vidi u 3.3.1, a dijagram materijala opruga
za ventile motora s unutarnjim izgaranjem na sl. 127.
Vlastita frekvencija opruge (oba kraja opruge su
f,= d
v 2n-2 . ne . 2 p
3.2.2 zavojna opruga pravokutnog presjeka ice
Ovakav oblik ice primjenjuje se kad se radi o prostoru. Naprezanja u
pravokutnom presjeku ice su nejednolika, a i trokovi izrade su od onih s okruglim
presjekom. Pri narnatanju deformira se profil ice, tako da unutarnja strana presjeka raste, a
vanjska strana se smanjuje u vertikalnom smjeru, te presjek poprima oblik trapeza. Ta
deformacija je tim to je manji srednji promjer namatanja Dm. Izgled opruge dan je na
sl. 93 zajedno s dimenzijama. ovakvih opruga danje u DIN 2090:
L
mln
Sl. 93 Pravokutna opruga
- Torzijsko naprezanje r:=!fID
m
Flbh..[i;h
pri je !fl = faktor ovisan o odnosu b i h, a se iz nomograrna na sl. 94.
117
Sl. 94 Faktor VI za naprezanja
- Progib opruge: j = eD! n
e
F /b
2
h
2
G
pri e= faktor ovisan o odnosu b i h i se prema tablici 45.
Tablica 45. Faktor g za zavoj ne opruge pravokutnog presjeka
Error!
ili l 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1.9 2 2,2
Error!
s 5,59 5,61 5,67 5,77 5,88 6,02 6,17 6,33 6,50 6,68 6,87 7,26
Error!
ili 2,4 2,6 2,8 3 3,2 3,4 3,6 3,8 4 4,5 5
Error!
t 7,67 8,09 8,51 8,95 9,39 9,83 10,28 10,7 11,19 J2,33 13,4
- Broj zavoja:
pri c=Flj
- Broj ukupnih zavoja
ica kvadratnog presjeka koristi se zamjenjuje se okruglim presjekom.
118
3.2.3 opruge okruglog ili pravokutnog presjeka
Prikaz na sl. 95 pokazuje izvedbe konusnih opruga, pri izvedbe pod b)
i e) pokazuju smanjenja volumena pri deformaciji.
bJ
dj
Omu
L
!
t.!12
h
b
ej

Dm.
um
Uml
d-
I Dm.
SI. 9S Izvedba konusnih opruga
..
'-
-


se moe provesti prema osnovnoj jednadbi za naprezanje.
- Za okrugli presjek ice
"stv =k.F.D
mv
/2.W
p
$"t,dop
pri vrijednosti za faktor k treba uzeti iz tablice 44.
-za pravokutni presjek:
",tv =FD
mv
lf/lb,h.[b:h
Pro gib opruge:
f = ne,F + )/16. IpG
119
3.2.4 Tanjuraste opruge
Sastavljene su od tanjura, sl. 96, povezanih svornjakom kroz
sredinu tanjura (sl. 97.a) ili s vanjske strane (sl. 97.b). Uz kako
to pokazuje sl. 96, tanjur je napregnut savojno. Tanjuri su standardizirani prema DIN 2092 i
2093, karakterizirani su progibom f i silom F jednog tanjura, ali potreban ukupni progib
opruge uz zadano moe se realizirati bilo slaganjem tanjura u stupac
bilo kombinacijom paketa tanjura, to da oprugu dobivanlo biranjem gotovih tanjura.
+a _
v/.k
SI. 96 dimenzije tanjura
b} F
SI.97 opruga
Tanjuri se proizvode u grupama, kako to pokazuje tablica 46, i redovima: A, B, C.
Tablica 46. Grupe izrada tanjura
Grupa izrade Debliina tanjura t ili (I')
tancano,
1 hladno oblikovano, manje od 1,25
bridovi zaoblieni
tancano,
hladno oblikovano,
brido" i zaobljeni,
2 D", Di tokareno
1,25 do 6
fino rezano,
hladno oblikovano
bridovi zaobljeni
hladno ili toplo oblikovano,
3 sve plohe tokarene,
6 do 14
bridovi zaobljeni
Debljina tanjura t smanjuje se u grupi 3 na (t'). kako to pokazuje tablica 47, ali se
postie povrina dosjedanja tanjura.
120
Progib tanjura doputa se do f = 0,75 . ho, jer kod potpunog ispruenja tanjura moe
do promjena karakteristika, vidi DIN 2092.
Redovi su karakterizirani odnosom:
-redA: Def t ",18; holt '" 0,4 - tvrde opruge
- red B:
'" 28;
"" 0,75 - srednje tvrde opruge
- red C: '" 1,3 - meke opruge.
Ove opruge pogodne su za velika
Kut nagiba tanjura izvodi se od 4 do 7, a se od materijala s modulom
E = 206 000 N/mm
2
, Ck 67, 67 SiCr 5 ili 50 CrV
4
DIN 17221, DIN 17222. Ostali materijali dani su u DIN2093.
Dimenzije i karakteristike tanjura dane su tablicom 47 do 49.
Tablica 47. Red A - tvrde opruge
D,
Di tili (I') ho lo
F _I, f
Grupe
U" 0,75 ho)
hl2 Hl2 N
8 4,2 0,4 0,2
M 210 0,15
10 5,2 0,5 0,25 0.75 329 0,19
12,5 6,2 0,7 0,3 1 673 0,23
I
14 7,2 0,8 0,3 1,1 813 0,23
16 8,2 0,9 0,35 1,25 1000 0,26
18 9,2 I 0,4 1,4 1250 0,3
20 102 1,1 0,45 1,55 1530 OJ4
22,5 11,2 1.25 0,5 1,75 1950 0,38
25 12) 1,5 0,55 2,05 2910 0,41
28 14
t
2 1,5 0,65 2,15 2850 0,49
31,5 16,3 1,75 0,7 2,45 3900 0,53
35,5 18,3 2 0,8 2,8 5190 0,6
40 20,4 2.25 0,9 3,15 6540 0,68
45 22,4 2,5 I J,5 7720 0,75
2
SO 24,4 3 1,1 4,1 12000 O,8J
56 28,5 3 1,3 4,J 11400 0,98
6J JI J.5 1,4 4,9 15000 1,05
71 36 4 1,6 5,6 20500 1,2
80 41 S 1,7 6,7 33700 1,28
90 46 S 2 7 31400 1,5
100 SI 6 2,2 8,2 48000 1,65
112 57 6 2,5 8,5 43800 1,88
125 64 8 (7,S) 2,6 10,6 85900 1,95
140 72 8 (7,5) 3,2 11,2 85300 2,4
160 82 10(9,4) 3,5 13,5 1390CO 2,63
3
180 92 10/9,4) 4 14 125000 3
200 102 12 (11,25) 4,2 16,2 183000 3,15
225 112 12 (11,25) 5 17 171000 3,75
250 127 14 (13,Ii 5,6 19,6 249000 42
121
Tablica 4 8 . Red B srednje tvrde opruge
De Di
I ili (t') ho lo F I. J
Grupe
U'" 0,15 ho)
hl2 HI2
N
8
4,2
0,3
0,25 0,55 119
0,19
10 5,2
0,4 0,3
0,7 213
0,23
12,5 6,2
0,5 0,35 0,85 291
0,26
14 7,2
0,5 0,4
0,9 279 0,3
I
16
B,2 0,6
0,45 1,05 412
0,34
18
9,2 0,7 0,5 1.2
572
0,38
20
10,2 0,8 0,55 1.35
745 0,41
22,5 11,2 0,8 0,65 1,45 710
0,49
25
12,2 0,9 0,7
1,6 S6S
0,53
28
14,2 l
0,8 18 1110
0,6
31,5
16,3 1,25 0,9 2,lS 1920
O,6S
35,5 18,3
1,25 l 2,25 1100
0,15
40
20,4 1,5 1,15 2,65 2620
0,86
45
22,4 1,75 1,3 3,05 3660
0,98
SO
25,1:\ 2
1,4
3,4 4760
1,05
56

2B,S
2 1,6
3,6 4440 1,2
63 31
2,5
1,75 4,25 7180
1,31
2
11 36
2.5
2 4,5 6730 1,5
80 41
3
2,3 S ~
10500 1,13
90 46
3,5 2,5 6
14200 1,88
100 Sl
3,5
2,8 6,3 13100
2,1
112 57
4 3,2
7,2 17800
2,4
i25 64
S 3,5
8,5 30000 2,63
140 72
S
4 9
:moo 3
160 82
6
4,5 10,3 41100
3,38
ISO 92
6
5,1 III
37500 383
200
102
g (7,5) 5,6
13,6 76400
4,2
3
225
112
8 (7,5) 6,5
14,5 70800
4,8B
2S0 127
10 (9.4) 7 17
119000
S,2S
Tablica 49. Red e -meke opruge
De
Di
I ili (l') ho lo F 1 J
Grupe
(i'" 0,75 hol
hl2
HIZ
N
g 4,2
0,2
0,25 0,45 39
0,19
10 5,2
0,25
0,3 0,55 58
0,23
12,5 6,2 0,35
0,45 0,8
152
0,34
14
7,2
0,35 0,45
0,8 123
0,34
!6
8,2
0,4 0,5
0,9 155
0,38
18
9,2
0,45 0,6 1,05
214
0,45
I 20
10,2 0,5 0,6S
1,15 254
0,49
22,5
ll,2 0,6
O,g 1,4 425
0,6
25
12,2
0,7 0,9
1,6 601
0,68
28
14,2
0,8
I 1,8 801
0,75
31,S
16,3 0,8
I,OS 1,85 687
0,79
35,5
IB,3 0,9
1,15 2,05 831
0,86
40
20,4 l
1,3
2,3 1020
O,9B
45
22,4 1,25 1,6
2,85
1890
1,2
50
25,4
1,25 1,6
3,45
1550
1,2
56
2S,5
1,5 1,95
4,15 2620
1,46
63
31
1,8 2,35
4,6 4240
1,76
71
36 2
2,6 5,2 5140
1,95
80
41
2,25 2,95
S,7 6610
2,21
2
90
46
2,5 3,2
6,2 7680
2,4
100 SI
2,7 3,5
6,9 8610
2,63
112 57
3
3,9 8
10SOO
2,93
125
64 3,5 4.5
8,7 IS400
3,38
140 72
l,8
4,9
9,9 17200
3,68
160 S2
4,3 5,6
II
21800
4,2
180
92
4,S 6,2
12,5 26400
4,65
200
102
5,5
7
13,6 36100
S,25
3
225
112
6,5 (6,2) 7,1
13,6
44600
S,ll
250
127
7 (6,7)
7,8
14,8 50500
5,85
122
Dijagrami opruga hr/t u ovisnosti F/Fho dani su sl. 98, pri
Fho predstavlja gdje je / = h", q. nastaje potpuno izravnanje tanjura. Stupci
tanjura mogu se kombinirati, pri se oblikuje i karakteristika opruge, kako to pokazuje
sl. 99. Vidljivo je da je ona blago zakrivljena, pa povrina ispod nje predstavlja akumulirani
rad koji bi se trebao, teoretski gledano, dobiti natrag pri opruge, to stvarno
biti, osobito ako je opruga sastavljena od paketa (gubici trenja na dodimim povrinama,
krivulja crtkano).


1.2 H-++++ ....
'v\o\\ !/
1.1 '}
:.9
flho
SI. 98 Teoretske karakteristike tanjura
123
l I
""
!
'"

F
I I
/
E
:

V
'I
f---'''- (---00-'
J
lit---r--t---::::=-l
,

'. ,
J
l F3"'3F,
F nr2F,
3
Ff,

2
F,
F,
1
f
SI. 99 Oblikovanje karakteristike tanjuraste opruge
da su opruge toplinski (42 do 52 HRC), to vodilice i podloga na koju
dosjeda tanjur treba imati od 45 HRe, da ne nastupi habanje.
Sl. 100 pokazuje nekoliko dobrih rjeenja oblikovanja tanjuraste opruge.
SI. 100 Primjeri tanjuraste opruge
prema DIN 2092:
- Doputeno
F = 4E .(4 .K; f 1(1- p.l ).Kl . D; . t[K; (ho lt f It)(ho lt - f 12t)+ l]
124
- do izravnanja tanjura
pri je
Kl =[(0-1)10]2 1(0+1)/(0-1)-2I1
n
0
K2 =6{[(0-1)lI
n
o]-I}/1Z"ln o
K3 =3(0-1)/1Z"ln 0
K4 = tiy +C
2
.
Za tanjure bez dosjedanja plohom (dodir samo vanjskim bridom) = l, u protivnom
treba CJ, C2, te zamijeniti t sa (t') odnosno ho = lo - t' umjesto ho, kako to propisuje
DIN 2092.
- naprezanje na vanjskom obodu tanjura:
O"IV = -4E 1(1- p2). t
2
. K4 . II Kl . D: . o t[K4 . (K2 - 2K3)(ho 1 t -- f 12t)+ K
3
]
Izraze za ostala mjesta vidi DIN 2092.
Krutost tanjura
e = dF Idi = 4E t
3
KJ 1(1- p2)Kl .D;[KJ{ch
o
It)2 -3 hol It
2
+ 312(j Itf}+ l]
Rad opruge
f
W = fFdi = 2E t
5
. KJ . cf It)2 1(1- p2 )Kl .D:[KJ(h
o
It- 112t)2 + l]
o
125
3.2.5 Prstenaste opruge
Prstenasta opruga, sl. 101, sastavljena je od vanjskih i unutarnjih prstena, koji se
dodiruju kosom plohom, nagnutom pod kutem a, pri pod djelovanjem
sl. 101b, dolazi do smanjenja visine, tj. javlja se progib f, a vanjski promjer
prstena De se dok se unutarnji Di smanjuje.
b)
SI. 101 Prstenasta opruga
Prsteni su toplinski a mogu biti ili Jasno je da radi
postojanja trenja akumulirani rad prilikom opruge biti u cjelosti
prilikom dio energije biti pretvoren u toplinu trenja i predstavlja tzv.
priguenje opruge (Wp) kako to pokazuje sL 102.
SI. 102 Karakteristika prstenaste opruge
Rad trenja (Wp) ovisan je o kuta a, to je on manji to je rad trenja ali
nesmije poprimiti vrijednosti iz se uzima a = 14 kod
odnosno a '" 12 kod prstena.
Radi dosta velikog priguenja ove opruge koriste se kod posebno
udarnih (npr. odbojnici vagona, kako to pokazuje sl. l 03) kao kod prea,
stanova i sl.
126
SI. 103 Primjena prstenaste opruge
Radi smanjenja trenja mogu se podmazivati specijalnom
Iz dijagrama na sl. 102 vidljivo je da se deformacija smanjivati tek kad F
op
! padne
na Frast. koja se moe odrediti:
- Sila F
rast
'" tan(a-{ll)/tan(a + (lJ)
pri je
{ll "" 9 kod tekih, prstena
{ll'" 8,5
0
kod tekih, prstena
(lJ '" 7 kod lakih,
- Naprezanje u vanjskom prstenu
CT '" F I,,h . tan(a + p)A
- Naprezanje u unutarnjem prstenu:
CT = FI,, h tanCa + p). bi
- Progib opruge
f"" (n-l)F (De I be +Di I b
i
)/2,,h.E . tana tan(a+ p)
- Krutost opruge
e =2n h E tanatan(a+ p)/(n-1){De Ib
e
+ Di Ib
i
),
pri
h'" (0,2 do 0,17) De
n broj prstena.
susjednih prstena mora ostati i pri
s'" 0,005 (De + Di) za prstene,
s'" 0,0025 (De + Di) za prstene,
127
a ako opruga zavrava s 2 prstena smanjene visine, kao na sl. 101, tada je visina opruge
pod
L=(n-l)(h+s)/2
U da su svi prsteni iste visine:
L = (n + 1)b/2 + (n -1)s/2
3.2.6 Slogovi opruga
Ponekad se radi utede na prostoru ili potrebe za eljenim oblikom karakteristike opruge
slogovi opruga. je izvesti paralelno spajanje opruga, kako to pokazuje
sl. 104, gdje se opruga smjeta unutar druge uz karakteristike:
- pro gib sloga:
/=/1=12= ..
- karakteristika sloga: C = CI + C2 + ...
- sloga:
a)
,
f
SI. 104 Paralelno spojene opruge
Prikaz na sl. 104.c pokazuje kako se odnose promjeri ice opruga u slogu. Slika I04.b
pokazuje da se mogu slagati kombinacije vrsta opruga.
Za serijskog spajanja opruga, kako to pokazuje sl. 105, opruge se nastavljaju
jedna na drugu uz karakteristike.
- progib sloga:
/=/1+12+ ..
- karakteristika sloga: IIc = liCI + 1/C2 + ...
- sloga: F = Fr+ F2 + ... =/- CI' c2/(CI+C2)
128
Umjesto spajanja dviju opruga, je izraditi oprugu s korakom
namatanja, se postie isti rezultat, slika 10S.b.
aj b) ej
F
SI. 105 Serijsko spajanje opruga
3.3. Opruge za
3.3.1 zavojna opruga okruglog presjeka ice
Moe se oblikovati bez ili s njime, a motanje se vri u hladnom stanju
do promjera ice 17 mm. Za i za promjere ice iznad 10 mm, motanje se
vri u toplom stanju, a opruga se nakon oblikovanja poboljava ali se time gubi
pri motanju. Slika 106 prikazuje oprugu motanu s
Fp S 0,25 F maks, pri je tijelo opruge duine Lmin, tj. vojevi nalijeu jedan na drugi.
Prikaz pod b) pokazuje stanje pod F > Fp pri se javlja
vojeva, dok prikaz pod e) predstavlja oprugu pod doputenim Fmaks,
pri opruga poprima L
maks
, tj. doputenu dimenziju u rastegnutom stanju.
Fmak
"-
Fa
/"
..
/
1;-
F,V ..

F. :

f.
'h
prog/b I
tH
Lm'n
LH
'.
-'it

c:;:
'\ c:;
\ c:;:
0,,""'
1-
.. -
t_
.I_.

J
::;
::..-
L
aj


bJ L.
ej
3
Sl. 106 opruga molana s
129
Krajevi opruge oblikovani su za i zavravaju uicama, kako to
pokazuje sl. 107. Oblici uica i odstupanja srednjeg promjera Dm te duine opruga prilikom
izrade, propisani su DIN 2097. Opruge se proizvode u kvalitetama:
- grubo: dop odstupanje Fp 30 %
- srednje: dop odstupanje Fp 15 %
- fino: dop odstupanje Fp 7,5 %
JJ
k) J)
mj
Sl. 107 Izvedba uica
aj Y, uice, b) uica, cj dvostruka uica, d) postran. uica, e) dvostruka
postran. uica, fl kl1k!ll$t. uica, gl postrana kukast. uica, h) engleska uica, il kosa uica,
jl uvaljana k) plosnat. uvrnuta uica, I) uvaljani zatik s navojem, m) uvrnuti s ... tikom
130
i opruga propisan je prema DIN 2089 te je dan u 3.2.1, osim
posebnosti:
- Duljina namotanog tijela opruge: Lmin ""(ne + l) d
- Duljina opruge pri ispitnom
Lisp = L
maks
= Lo + (Fmaks-Fp)lc
- Duljina opruge pod koje je u ispod Fm.ks:
L=Lo+(F-Fp)lc
madno oblikovana opruga pod djelovanjem doputenog Fn biti torzijski
napregnuta: r 'i, dop = 0,45 Rm, a kod prednapregnutih opruga ovisit o odnosu riamatanja W
i tehnologijijzrade:
- namatanje na namatalici
- namatanje na automatu
treba interpolirati.
rtio.dop = 0,11 Rm za w = 4
rtio. dop = 0,06 Rm za w = 12
r'io,dop = 0,06 Rm za 11' = 4
r'io,dop = 0,03 Rm za w = 12
Toplo oblikovane opruge ne izvode se s a uz doputeno
Fn javlja se torzijsko naprezanje: T'i. dop = 600 N/mm
2
,
Na vijek trajanja opruga oblik uice i tijela. Polumjer
zakrivljenja uice treba biti to radi smanjenja dodatnih Kod opruga
za promjenljiva a za izdrljivost, doputeno naprezanje
hoda opruge gornjeg i donjeg torzijskog naprezanja iznosi:
T!ll.dop
pri je
- faktor sigurnosti s = l ,3 do 1,5
- donje torzijsko naprezanje titranja 'kd
- faktor opadanja ice a
- hoda ice tkH pri 'kd = O,
Kod titraj nog su i lomovi radi umornosti materijala. Raspon
deformacija pri je saji, na sl. 106.
Dijagram materijala za opruge ventila motora s unutarnjim izgaranjem u
O na sL 127.
131
3.4. Opruge za torzijsko
3.4.1 ipka krunog presjeka
Torzijske opruge u obliku ravne ipke krunog presjeka koriste se za mjerenje momenta
pritezanja kod momentnih spojki, u automobilskoj industriji za priguenje
torzijskih vibracija. Krajevi ipke su radi zareznog djelovanja i prikladno oblikovani,
kako to pokazuje sl. 108, za Oblikovanje prijelaza od stabla na
kraj (glavu) prikazanje na sl. 109, a karakteristika opruge na sl. 110.
I a) 1)
_I a
'V
-E:t3'. E@. EB+El.
a) b) e) d)
SI. 108 Oblici 7.avr!elaka torzijske opruge
a) ekscentar. b) s krunim cl esterokut, dl kvadrat, el trokutasto ozubljenje
,
I,
----
Jr
I
, -i
.. -
,
d
,
,
- f----_i_
-
0_-
,
,
, ,
,
,
-,
-----
"
y-
'h
I,
I
L
SI. 109 Izvedba opruge s ozubljenjem
I T,
,...
"
i lj f--L-------:7I"
'ii

'"'
---

--- --
))1 11; 4naks
Kut zakreta 1J-
SI. 110 Karakteristika torzijske opruge ti obliku ipke
Detalji oblikovanja glava opruga, DIN 2091, prema kojem se vri i prikazani
su na sl. Ill.
132
SJ. 111
- Moment torzije :
Za kruni presjek:
polarni moment otpora
polarni moment inercije
- Kut zakreta
Krutost opruge
- Torzijsko naprezanje
Promjer ipke
Dimenzioniranje zavretka opruge
Wp = n; d
3
116
I =n;.d
4
/32
p
s = 57,332 T lr/ 71 .G d
4
e = T I S = Gn;d
4
Il
r
57,332
Tt =TIWp =T161n;d
3
d=VT16171T
t
- Dimenzioniranje zavretka ipke (glave):
duina prijelaznog radijusa R:
duina glave:
duina opruge
lb = (dr -d)/2
vd;=d-'
O,5d
r
<lk <1,Sd
r
If =1-2(lh -l.)
- Povrinski pritisak prema obliku glave:
kvadratna prema sl. Ill.a P"" 3 T !lk . df
esterostrana, prema Ill. b
ozubljena, prema 111.c
Rad opruge:
p",,6.Tll
k
d;
P'" !2d. T I z.lk(d; -dn
W=T
2
.1
r
/2.G.!p 16.T
2
l
r
/G.,,d
4
133
Naknadno unoenje napona na povrinu ipke kugljcama) ili fino
bruenje povisuje izdrljivost. materijal za ove opruge je prema DIN-u 50
CrV 4, prema HRN-u. Standardne materijale vidi u O ili u normama.
3.4.2 zavojna opruga
zavojna opruga prema sl. 112 je torzijski, ali sila F na kraku R
djeluje tako da "nan1ata" oprugu te napree icu savojno. Radi tangencijalnog djelovanja
opruga mora imati je to tm (jezgra), kao na sl. 112, ali
su izvedbe s vanjske strane Promjer tma (jezgre) Dd mora biti manji od
unutarnjeg promjera opruge Di, jer se pod unutarnji promjer smanjuje. Radi
iZbjegavanja otpora trenja vojevima, opruge se izvode sa a
vojevima. U da postoji koje "odmata" oprugu postoji opasnost poputanja
svojstava ili puzanja. Namjena ovih oprugaje za tipaljke, povratni hodi sl..
SI. 112 Zavojna opruga momentom
Opruge promjera ice do 17 mm motaju se II hladnom stanju, a iznad toga u toplom, no
prema DIN 2194 postoje preporuke:
- promjer ice
- srednji promjer zavoja
- duina opruge
- broj zavoja
- odnos motanja
do 17 mm
doJ40mm
do 630 mm
od 2
4 do 20
134
..

!
I
dj
SI. 113 Izvedbe krakova opruge i zavojnih opruga napregnutih savojno
a) tangencijalni krakovi, b) savinuti krakovi, e) kombinirana izvedba, d) upet krak u trnu
Slika 113 pokazuje promjenu naprezanja opruge na stalnom
polumjeru R. Za i opruge treba koristiti preporuke
DIN 2088, prema kojem se provodi i
- Promjer trna za unutarnje opruge Dd = (0,8 -;- 0,9) Di
- Prorrijer tuljka za vanjsko opruge: Dh = (1,1 -;- 1,2) De
- Moment kojim se opruga
M = F R '" 1C' d
4
E a / 64 1 57 3 ,
- Promjer ice opruge:
- Idealno naprezanje (bez utjecaja zakrivljenja)
Korigirano naprezanje radi utjecaja zakrivljenja (vidi dijagram sl. 114)
odnos savijanja rid
2 3 4 5 6
,
l.'
\
I t J
wl.))+I. ..
q.,+q87.!!.+O
1\
jo",
I I I
\
(prema GfJlmerou)
i"-
i'
i"-
i'--
-
,I
\0
O 2 .: 6 8 10 11 " lli
odnos motan/. W""
SI. 114 Faktor q u zavisnosti od w i rid
':Krutost opruge obzirom na silu F
CF = F la ""d
4
. E/1l67 /R NIO
- Krutost opruge obzirom na moment M
CM =Mla""d
4
EIl167! Nmml
- Rad opruge
W = M a7!"12180", M aI257,3
- Kut zakreta
135
8 9
18 20
Izraze za duina ice vojeva l, te broja vojeva ir,
izraze za a i p, te dijagrame treba potraiti u DIN 2088.
3.4.3 Spiralna opruga
Slui za akumulaciju rada i njegovo (satni mehanizmi,
i sL). se od pravokutnog profila ili od okrugle ice, a oblikovane su u obliku
Arhimedove spirale. Akumuliranje energije vri se djelovanjem vanjskog torzijskog momenta
koji izaziva u opruzi savojno naprezanje. Slika 115 pokazuje izvedbe spiralnih opruga, a slika
116 karakteristiku te opruge.
aj
SI. 115 Spiralna opruga
a) vanjski kraj okretljiv. b) unutarnji kraj okretljiv
136
M
n
SI. 116
"m.ks
broj okretaja
n----Jo-
Karakteristika spiralne opruge
slijedi na osnovu savojnog naprezanja:
- Savojno naprezanje
(ff = q. M IW !> (fr. <lop
Faktor;q vidi u sJ. 114.
- Moment kojim se opruga M=FR
- Kut zakretanja
- Krutost opruge
- Rad opruge
ii =MlI El =1W . (ff I El
c=IEll
Ako se radi o Arhimedovoj spirali, je karakteristika stalni razmak zavoj ima (\
slijedi duina radnih navoja
1= /r(ru + R)n,
pri je n = broj radnih zavoja.
137
3.5. Opruge za savojno
3.5.1 Jednolisna opruga
Mogu biti izvedene kao konzola sl. 117.a ili na dva oslonca, sl. 117.b, a irina moe biti
ista ili promjenljiva, kako to pokazuje prikaz tlocrta za razne izvedbe.
Sl. 117 Jednolisna opruga
a) s jednim osloncem. b) s dva oslonca
Slika 118 pokazuje karakteristiku jednolisne konzolne opruge, stalnog presjeka po
cijeloj duljini, to nije sa stanovita iskoritenja materijala, ali je jednostavna za
izradu.
F
I
Ih
c.::::.-


I


F,\
,
F" \
Sl. 118 Karakteristika konzole jedllolisne opruge
Izvedbe, odstupanja, ispitivanje, vidi u DIN 2192.
i dvokrakih opruga:
- Naprezanje
- Pro gib opruge stalnog presjeka
!=4P/3Ib.h
3
.E
- Progib opruge trapezastog zavretka
F
" l,
"
'.
! = 4K F .1
3
I b h
3
E; vrijednosti za faktor K vidi u tablici 50.
138
Opruga trokutasto g zavretka nema vrijednosti, jer iljak nemoe sluiti kao
oslonac.
- Rad opruge stalnog presjeka
W = bh
- Rad opruge trapeznog zavretka
W == K .al.dop b h.l(l +b
o
I b)/9(1 +b
o
I b) E
Tablica 50. Faktor K za trapezne opruge
bo/b O 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9"
1,0
K 1,5 1,4 1,32 1,26 1,2 1.17 1.12 1,08 1,05 1,03 1,0
3.5.2 Sloena lisnata opruga
Sastoji se od vie listova, koji se slau prema potrebama mjesta primjene
(cestovna vozila, vozila). Sl. 119 pokazuje oblikovanja i slaganja sloenih
lisnatih opruga.
SI. 119
a)
b)
21
slaganja sloenih opruga
SI. 120 Profili listova opruga
a) glatki za cestovna vozila, b) oljebljeni za vozil.
139
Listovi mogu biti glatki (cestovna vozila) ili s oJjebljenjem vozila), kako
to pokazuje sl. 120. Slog listova treba povezati bilo svomjacima, bilo spojnicama, kako to
pokazuje sl. 121, prema DIN 4621, te oblikovanje krajeva opruge za ugradnju, prema DIN
5242.
ej
grlIma
oblik D A oblik E @ako cbJik F
EJb
E.;;::::o CJI1Jl r:S:J1:11l

aMk G ''Oblik H ',oblik J oblik K
.;!
ED
" --
,.: .,.
,I , ... t2:J"
SI. 121 spajanja sloga listova
a) svomj.k, b) stremen, c) i d) obujmice, ej listova
sloenih lisnatih opruga je da udare na pruzi i cesti pretvore u duge priguene
titraje, kojima se udobnost putnika i produuje. vijek trajanja vozila, to da
postoji dio energije u dijagramu - deformacija koji kao priguenje,
kako to pokazuju sl. 122 i 123.
t
Otltztvno


H; H1H1 Hn H; Hms
(prog/b) vIsina oprl..1J$ H--...
SI. 122 Jednostupnjevita lisnata opruga
1

A: ri
nazivna
Aj)/'

fi
r;
V
tt

I
H,
fi
H1 H1 H; Hn Hm.
H' H II:
(prog/b) vIsina opruge H --JI'" 4 A 4
SI. 123 Dvostupnjevita lisnata opruga
140
sloenih lisnatih opruga provodi se prema jednadbama koje se koriste
kod jednolisnih opruga .
Savojno naprezanje
Fl
CIf = . W S;Clr.doP'
I .
pri je moment otpora lisnate opruge: W zb h
2
/6, a moment inercije: I ""b h
3
112,
i = broj listova.
- Progib sloene lisnate opruge
faktor K treba odrediti prema tablici 50.
-Radopruge
W=Ff/2
Detaljniji prema DIN 2094.
141
3.6. Opruge od gume
Guma kao materijal, osim ima svojstvo tzv. unutamjeg trenja, to da
se pod djelovanjem deformira i zagrijava, se dio akumulirane energije
pretvara u toplinu i prenosi na okolinu. To svojstvo gume koristi se kod opruga gdje je takvo
priguenje poeljno, kao priguen j e titraja i udara izazvanih radom stroja, te
njihovog prenoen j a na temelj iIi ostali dio konstrukcije. Osim prirodne gume koristi i
guma (buna - S, perbunan), a opruga se u kombinaciji s metalom
tuljci) s kojim se spaja vulkaniziranjem. Pri oblikovanju treba voditi da se
deformacija gume, jer u protivnom nestaju svojstva tj. guma se nemoe
komprimirati, samo deformirati. Metalni dio opruge slui za i
ravnomjerni raspored (da se ne doputen! pritisak za gumu). SJ. 124
prikazuje izvedbe gumenih opruga, te djelovanja Guma je
organski materijal, podlona je starenju, tj. pod djelovanjem svjetla topline, kisika umjetna
guma otvrdne, a prirodna omeka uz stvaranje napuklina. je osjetljiva na ulje, benzin,
a kod niskih temperatura (-20 do -70) C postaje tvrda i krhka. Temperature do kojih se moe
koristiti guma vidi u tablici 51.
Sl. 124 izvedbe gumenih opruga
142
Tablica 51. Temperature upotrebe gume
Vrste gume Temoeratura C
traino kratkotraino
Prirodna -30 +60 65 +100
Buna S 25 +75 50 +120
Buna SS 20 +75 -35 +120
Perbunan 25 +85 30 +150
Perbunan extra 20 +80 30 +100
Od perdorena G -15 +50
Od perdorena H 15 +50
Od tiokolaA -15 +50
E ovisan je o gume i obliku opruge, prikazan je dijagramom
na sl. 125 zajedno s modulom smika G. je izraena u IRH (internacionalnim
jedinicama za gumu), koje priblino odgovaraju konvencionalnoj Shore - A
(vidi DIN 53505, HRN G.82.125).
SI. 125
-- tRli (SncreA 2
__ __ __ __
NImtr.' NhMI'


taklor oblika k ---
Modul E i smika G u zavisnosti o i obliku opruge
Faktor oblika k za gumenu oprugu, prema sl. 126.c dan je izrazom
k = 7f 14 dI I d7f' h = d / 4h ,
a predstavlja odnos povrina preko koje se prenosi F i slobodne povrine
gumene opruge.
aj
F
bJ
SI. 126 Osnovni 'oblici gumenih 'opruga
aj sa bJ 5. !uljcima, cJ s radi torzjj,kog
javlja se naprezanje, d) izvedba s tuljcima. e) izvedba s
143
Prema guma se dijeli u skupine: A, B, e, a za opruge se koristi skupina
A s najviim vrijednostima.
Priguenje kod gumenih opruga iznosi (30 - 35) % uloene energije za deformaciju, a
dobar je i izolator. Nedostatak gume je da pod trajnim i deformacije
postaju trajne. Karakteristike ovih opruga su zakrivljene (vidi sl. 8S.a), ali to ovisi i o
Pri promjenljivom opruga se pa njezina karakteristika
odstupa od to se moe dati izrazom:
c = rp -C
stat
'
pri je fuktor korekcija rp ovisan o gume
gume
rp
40
1,15
50
1,3
60
1,6
70 IRH (Shore-A)
2,2
Ova korekcija se moe koristiti pri na tlak i smik, a za
treba primijeniti interpolaciju. naprezanja treba izbjegavati, jer radi starenja postoji
opasnost zareznog djelovanja. Karakteristike se ustanovljavaju pokusima, pa treba koristiti
preporuke
OJjentacijske vrijednosti doputenih naprezanja u ovisnosti o l
naprezanja, dane su u tablici 52.
144
Tablica 52. Orijentacijske vrijednosti doputenih naprezanja
Naprezanje Nlmm
2
Paralelno Uvojno
Vlak <tdop Tlak <tdop
tdop tdop
mimo 1 ... 2 3 ... 5 I ... 2 2
povremen i udar l . ., 1,5 2,5.5 1 ... 2 2
trajno titraj no 0,5 .. l l ... 1,5 0,3 .. 0,5 0,3 ... l
posebni evi udara 1 ... 2 3...5 0,5 .. 1 0,5 ... 1,5
U tablici 53 dani su za izvedbe gumenih opruga.
Tablica 53. Orjentacijski gumenih opruga
Izvedba Vrijedi za
Naprezanje

opruge slika deformaciju
N/mm2
Defannacija
br. 126 do
s 20%
JI"=' ?;IG
sl. 126 a pomaka
?;=FIA
silomF
s !Uljicima
j =/nDld(F 11,81c-h G)
sl. 126 b
s 20%
(J =FIA
sl.126c sabijanja
j=F'hIA E
s !Uljcima 40% ?;=TIA 'r
a= T 14;r.h.G(lIr
2
-11 R2)
momentom sl. 126 d zakreta
T s 20%
.. = O,65T .RI(R
4
_r
4
)
lX '" O,65T S I(R4 - r
4
). G
sL 126 e zakreta
145
3,7, Materijali opruga
je materijal za izradu opruga, ali i mjed, fosforna bronca, silicijeva
bronca, novo srebro, nikelin, guma, drvo, pluto. Materijal mora imati ova svojstva:
visoka granica
visoka trajna i vremenska
lako oblikovanje u hladnom stanju
Visoka svojstva materijali postiu kaljenjem, te naknadnim obradama
kuglicama, visokim poputanjem, uklanjanjem sloja i sL).
za toplo oblikovani prema DIN 17221; HRNC,:B0.551 dane su karakteristike u
tablici 54.
Tablica 54. prema DIN 17221, HRN C.:B0.5S1.
Vrst
DIN 38 Si 6
HRN
DlN 46 Si 7
HRN
DINjI Si7
HRN
DIN 55 Si 7

DIN 65 Si 7


DIN 60 Si Mn 5

DIN 6681 7

DIN 67 SiCr 5

DIN SO CrV 4

DIN 58 CrV 4

Stan'. obrade!
u I G H+A
HB 30 Rp 0.2 Rm as %
Nlmm2 N/mm
2
240 217 1050 1200 6
255 230 1100 1300 6
270 230 1100 1300 6
290 235 1100 1300 6
310 240 1050 1350 6
310 240 1050 1350 6
> 310 240 1200 1400 6
> 310 240 1350 1500 5
> 3\0 235 1200 1350 6
> 310 235 1350 1500 6
Primjeri upotrebe
prsteni l za osiguranje
vijal; .. tanjuraste opruge, opruge z.
kultivatore.
StoasIe opruge, lisnate opruge za
vozila na tanjuraste opruge
Lisnate opruge lA vozila na
one koje su strojno zak:aljene
Lisnate opruge za vozila do 7 mm
debele, zavoj ne opruge, listovi lisnatih
opruga, tanjuraste opruge.
opruge za vozila vie od 7 mm
debele, zavojne opruge, tanjuraste
opruge.
Lisnate opruge za vozila vie od 1 mm
debele zavojne opruge, tanjuraste
opruge, prstenaste opruge
Lisnate opruge, zavojne opruge
j
ravne
torzione opruge 25 mm promjera
Zavojne opruge. prvenstveno
udamo, ravne toniQne
opruge :s: 40 mm promjera, ventiIske
opruge
Posebno visoko opruge za
vozila, zavoj ne opruge,
prsteni, tanjuraste ravne
tonione opruge:;; 40 mm promjera
Posebno visoko zavoj ne
opruge i ravne torzione opruge
pronUcra
l U = stanje valjanja, G = meko weno, H + A = kaijeno i poputeno (Navedene su samo minimalne i

146
je odrediti doputena naprezanja:
O"dop=rt, dop "" (0,4 + 0,7)Rm za mimo
O"dop=t't,dop"" (0,3 + O,4)R
m
za istosmjerno promjenljivo
o" dop=r t, dop"" (0,2 + 0,25)R
m
za promjenljivo
Potrebno je naglasiti da doputena naprezanja ovise i o obliku opruga te potrebnim
svojstvima. izdrljivost opada s porastom debljine. U tablicama je
dan pregled materijala.
Tablica SS. Hladno valjane trake za opruge prema DIN 17222, HRN C,B3.722 za rezanje,
tancanje, utiskivanje savijanje, namatanje s kaljenjem u ulju.
Oznaka O"fN/mm
2
Primjeri uporabe Oznaka O"fN/mm
2
Primjeri uporabe
C 53, C60 C67
1200 ... 1450
Mk \OI
1800 ... 2400

e.1730. e.1733 e.! 930
C75 M75 M85 71 Si 7
opruge za satne
j
e.1834
1200 H. 1600

1900 ... 2400
mehanizme
55 Si 7
1600 ... 2000
Mnogostrana

uporaba, zavisno
65 Si 7. 60 SiMn 5
1700'H 2200
od traenih
66 Si 7
1800 ... 2300



Mnogostrana uporaba,
Ck 53 (KC 53)
1200 H. 1450
svojstava
67 SiC, 5
1900 ... 2400 z.'1visno od traenih
e.1631
Ck60 (KC 60) 50 CrV 4
svojstava

1300 H' 1550

1700 ... 2300
Ck 67 (KC 67)
1400 ... 1650
58 CrV 4
1900 H. 2400

Tablica S6. Okrugla ica za opruge prema DIN 17223, HRN C.B6.012
Oznaka Kratica promjera Uporaba
opruge, zavojne fleksione
A 0,3 ... 10 mm
opruge i profilirane opruge za
niska mima i rijetko
promjenljiva
Patentirano ica za
B O,3 ... 17mm
opruge za mima i mala
opruge od nelegiranog
promjenljiva
C 0,07 ... 17 mm

, .
i zavojoe fleksione
H 0,07 ... 2mm
i profilirane opruge, takoder za
promjenljivo
opruge koje rade u podrueju
Poboljana ica za opruge FD I ... 14mm
vremenske ili imaju
umjereno trajno

Poboljana ica za ven tUske
VD l ... 7,5 mm
za sve opruge s visokim trajnim
opruge

147
02 04 06
D I
, , ,
f 1'/ t I' /
'i
.'
O
.-;
2
r-
d mm
.,
;,5
O
'o ./ i
.p
I/t-kd
r-
"/ I
/
O
VJ
- I
-
,( V
-/
r--. rila N"T
2i1i1 400 GDJ soo 1000 200 400 6GO 800 1 GOD
aj
bJ NapTfzan/o l'k<J Nlrnm2
SI,127 ica za opruge ventila VD 1722312
a) bez mikrokov.nja opruga, b) S mikrokovanjem opruga
Tablica 57. Rm N/mm
2
ice DIN 2076
d VrsI ice d Vrst ice
mm A B e H FD VD mm A B e FD VD
0,30 1750 2100 2510 2700 2,4 1410 1690 1970 1650 1550
0,32 1740 2090 2510 2700 2,5 1400 1670 1940 1600 1500
0,34 1740 2090 2500 2100 2,6 1390 1650 1930 1600 1500
0,36 1730 2080 2490 2700 2,8 1370 1630 1890 1600 1500
0,38 1730 2080 2480 2700 3,0 1350 1600 1860 1550 1460
0,40 1730 2080 2480 2700 3,2 1340 15&0 1830 1550 1460
0,43 1720 2070 2470 2700 3,4 1320 1560 1810 1550 1460
0,45 1710 2060 2460 2700 3,6 1300 1540 1780 1510 1430
0,48 1710 2060 2460 2700 3,8 1290 1520 1750 1510 1430
0,50 1700 2050 2450 2700 4,0 1280 1510 1730 1510 1430
0,53 1690 2040 2440 2600 4,25 1270 1490 1720 1470 1400
0,56 1690 2040 2430 2600 4,5 1250 1470 1700 1470 1400
0,60 1680 2030 2420 2600 4,75 1230 1450 1660 1470 1400
0,63 1670 2020 2410 2600 :S,O 1210 1420 1630 1430 1370
0,65 1670 2020 2410 2600 5,3 1190 1400 1610 1430 1370
0,70 1660 2010 UOO 2600 5,6 1170 1380 1580 1430 1370
0.75 1650 2000 2380 2550 6,0 1150 1350 1550 1430 1370
0,80 1640 1990 2310 2550 6,3 1140 1340 1540 1430 1370
0,85 1630 1970 2350 2500
I
6,5 1130 1320 1520 1390 1330
0,90 1620 1960 2340 2500 7,0 1110 1290 1480 1390 1330
0,95 IGlO 1950 2320 2500 7,5 1090 1270 1460 1390 1330
1,00 1600 1940 2310 2500 1800 1700 8,0 1070 1240 1430 1320
1,05 1590 1930 2300 2500 1800 1700 8,5 1040 1220 1400 1320
1,10 1590 1920 2290 2500 1800 1700 9,0 1020 1200 1380 1320
1,2C 1570 1900 2260 2400 1750 1650 9,5 1010 1170 1360 1320
1,25 1560 1890 2240 2400 1750 1650 JO,O 1000 mo 1350 1280
1,30 1550 1880 2230 2400 1750 1650 10,5 1120 1330 1280
1,40 1530 1860 2200 2300 1750 1650 11,0 1100 1320 1280
1,50 1520 1840 2170 2300 1100 1600 12,0 1060 1280 1280
1,60 1500 1820 2150 2300 1700 1600 12,5 1050 12GO 1280
1,70 1490 1800 2120 2250 1700 1600 13,0 1040 1250 1280
1,80 1470 1780 2100 2250 1700 1600 14,0 1010 1220 1280
1,90 1460 1760 2070 2150 1700 1600 15,0 990 1190
2,00 1450 1750 2060 2150 1650 1550 16,0 980 1160
2,10 1440 1730 2030 1650 1550 17,0 970 1130
2,25 1430 1710 2000 1650 1550
Promjere ica za opruge koje se oblikuju vidi u DIN 2077, a materijal u
DIN 17221 do DIN 17225,
148
Tablica 58. Vatrootporni za opruge prema DIN 17225
RpO,2 Granica u N/mm2 pri 'C Granica puzanja u N!mm2 pri C
Vrst
Rrn
N/mm'
20 100 200 300 400 400 450 500 550
67 SiCr 5 1500 II OO 1100 1000 900

50 CrV 4 1350 1000 1000 1000 900

45 CrMoV 6 7 1400 1050 1050 950 850 700 500 320
30 WCrV 179 1400 1100 1100 1000 900 750 550 420 300
65 WMo43 g 1400 1100 1100 1000 900 800 600 470 350 200
X12 CrNi 177
hladno valjan 1200
hladno 1600
vrst
Modul u N/mm2 pri 'C
20 100 200 300 400 450 500 550
67 SiC, 5 210000 206000 200000 193000
.
50 CrV 4 210000 206000 200000 193000

45 CrMoV 6 7 210000 206000 200000 193000 181000 174000
30WCrV 179 210000 206000 200000 193000 181000 174000 171000
65 WMo43 g 210000 206000 200000 1930(>0 184000 179000 175000 170000
XI2 CrNi 177 180000 175000 168000 161000
Kovanje i toplinsko oblikovanje za opruge XI2 CrNi 177 hladno ,avijaU, omatati itd,
Ovi se upotrebljavaju za ventiIne opruge na motorima, opruge za brtvljenje i povratne ventilne opruge na
lokomotivama, opruge razvodnika pregrijane pare na lokomotivama itd.
Tablica 59. Moduli E i moduli klizanja G materijala za opruge
E o'
Materijal opruge
N/mm2 N/mm2
Patentirana ica za opruge od nelegiranih i poboljana ica za opruge
., 210000
'" 82000
od nelegiranih DIN 17223, HRN e.B6.012
Opruga od toplo oblikovanih DIN 17221. HRN C.BO.SSI
210000 " 80000
Opruga od XI2 CrNi 177 DIN 17224
" 194000 " 70000
Opruge od kositre"e bronce CuS. 8 F 95 i mjed CuZn 36 F 70 Dn, 17682, HRN
" 1I2000

C.D2.IOO i 102
Opruge od bakarberilija CuBe 2 P 90 i CuBe F 85 kao i novo ,rebro CuNi 18 Zn
" 135000 " 50000
20 DIN 17682
Opruge od Ms 63 DIN 17660, HRN C.D2.IOI. tvrdo
'" 94000 '" 35000
Vidi DIN 2089
POPIS LITERATURE
Dedcer KH. Elementi strojeva, knjiga, 1980.
Dubbels Taschenbuch fUr den Maschinenbatl, 12. Auflage, Band l, Springer
Verlag, Berlin, 1963.
KleinM. Einfiihrung in die) DrN-Normen, 6. Auflage, B.G. Teubnerr,
Stuttglj.rt, EnO.
Niemium G. Maschinenelemente, Band I, Band II, Springer Verlag, Berlin 1961.
Obermit E. Elementi strojeva, 3, kolska knjiga, Zagreb 1973.
Tochterman W. Maschinelemente, Springer Verlag, Berlin, 1956.
torga L
Norme
Opruge, za konstruiranje i Velebit,
Zagreb, 1984.
ISO, HRN, DIN
149