Uluda niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, Cilt 8, Say 1, 2003

YAPILARDA YANGIN GVENL VE SNDRME SSTEMLER

Muhsin KILI*
zet: Bu almada yaplardaki yangn gvenlik nlemleri ve yangnlar sndrmek amacyla kullanlan yangn sndrme sistemleri tantlmakta ve muhtemel yangn risklerinde yangn tipi ve artlarna bal olarak yangn sndrme sisteminin seim esaslar verilmektedir. Anahtar Kelimeler: Yangn, gvenlik, sprinkler sistemi, yangn sndrme sistemleri.

Fire Safety And Fire Extinguisher Systems In Buildings

In this study, fire safety and extinguisher systems are introduced and classified by the type of fire on which they would be expected to be used. For the possible fire risks related with situations and conditions, general principals of the selection of the fire extinquisher systems are presented. Key Words: Fire, safety, sprinkler systems, fire extinguisher systems.

1. GR
Gnmzde byk ve kalabalk yerleim merkezlerinde pahal arsalarn deerlendirilmesi ve kk arsalara byk hacimli yaplarn yerletirilmesi dolaysyla yksek yaplarn says her geen gn artmaktadr. zellikle bata stanbul olmak zere Ankara, zmir, Antalya ve Mersin gibi ehirlerimizde ok sayda yksek otel, i merkezi ve konut yaplmaya balanmtr. Bursa ilimizde ise BUTTM, BUSK ve elik Palas'n yeni ksm yksek bina olarak karmza kmaktadr. Bugn birok gelimi lkede yararlanlan en etkili standartlardan biri olan NFPA 101, Life Safety Code'ta ykseklii on kat geen veya ykseklii 22.5 m olan yaplar "yksek yap" olarak tarif edilmektedir. Fakat birok lkede yksek yap alt snr 30 m olarak alnmaktadr. Yaplarn 30 m'den itibaren yksek yap kabul edilmesinin nedenlerinden biri de, d taraftan yangna etkili mdahale yaplabilecek uygun olan en fazla yksekliin 30 m olmasndandr. Dnyann en yksek yangn merdiveni tam dik konumda iken 60 m yksekliindedir. Fakat gerek rzgarn sallamas, gerek uygun zeminin bulunamamasndan ve gerekse tam dik olarak alamamasndan dolay optimum sndrme ykseklii 30 m'nin alt alnmaktadr. lkemizde zellikle stanbul'da 1970'li yllarda konut ve otel yapm ile balayan yksek bina yapm son yllarda i merkezlerini de iine alarak hzla artmtr. Yksek yaplarda ikinci sray oteller ve nc sray da i merkezleri almaktadr. Son yllarda ina edilen yksek yaplarda her trl yangn gvenlik nlemi alnmaktadr. Ancak daha nce konut olarak yaplan fakat sonradan bro ve iyeri olarak kullanlan yksek yaplarda ise maalesef hibir yangn gvenlik nlemi bulunmamaktadr. Bunun ac bedelini kan yangnlarda dyoruz. Daha byk felaketlerle karlamadan gerekli tedbirlerin bir an nce alnmas gerekmektedir. Yksek binalarda yangn sebeplerinin banda elektrik kablolarnda veya elektrikli cihazlardaki ksa devre ve kundaklama gelmektedir. ok sayda elektrikli cihaz, makina ve aydnlatma nedeniyle ekilen elektrik akm fazla olduundan, kk bir ihmal yangn balamasna neden olabilmektedir. Dier taraftan, kamu oyunun byk ilgisini ektikleri iin de sabotaj iin cazip binalar arasnda yer alrlar. Kullanm amacna gre yangnn genileme hz deimekle beraber, genellikle panik nedeniyle bir ey yaplamad, kimse ne yapacan bilmediinden herkesin kouturduu, fakat aresiz kalnd gzlenmitir. Bugne kadar meydana gelen yksek bina yangnlarnda scak gaz, duman ve alevler binann
*

Uluda niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Makina Mhendislii Blm, Grkle 16059 Bursa

59

st ksmlarna doru yaylmakta ve alt blmlerde yangn balamsa, hasar olduka byk olmakta; lmlerin tamamna yakn st katlarda duman nedeniyle boulmadan meydana gelmektedir. tfaiye merdivenlerinin 10. kattan sonra etkili olamamas nedeniyle, her ey binadaki nlemlere bal olmaktadr. Hzla ilerleyen byk yangnlarn tamamnda sprinkler sisteminin olmad, personel eitiminin yetersiz olduu, yksek binay kullananlarn yeterli olarak bilinlendirilmedii ve yangn nleme planlarnn bulunmad tespit edilmitir. Dnyada ve lkemizde yaanan gelimelere paralel olarak, dev marketler, byk i merkezleri ve yksek binalarn saylarnda byk art olmutur. Bu tip yaplarda binann mimari yaps dolaysyla dardan yangna mdahale zorlamtr. zellikle insanlarn youn biimde kulland yaplar bata olmak zere yangn gvenlik nlemlerinin alnmas yangn riskini dolaysyla can ve mal kaybn nlemede byk neme sahiptir. Yangndan korunma ve bina yangn gvenlii konusunda alnmas gereken nlem ve uyulmas zorunlu koullar iki ana blmde toplanmtr. Bunlar ksaca pasif yangn gvenlii nlemleri ve aktif yangn gvenlii nlemleridir. Yaplarda yangn risklerini azaltmak, geliip yaylmalarn nlemek ve yap ii yangn gvenliini salamak iin daha mimari tasarm almalarnn banda, bina strktrn tayin, yap malzeme ve elemanlar ile bina tantm ve dekorasyon dzenlemelerini belirlerken ele alp zmlemek ve bunlarla ilgili zorunlu (snr deerlerine) uymak pasif yangn gvenlik tedbirlerinin temelini oluturur. Yangn uyar ve sndrme sistemlerini ieren sistemlerde aktif yangn gvenlik nlemlerini oluturur. Yangna alnacak nlem yangn tanmakla orantldr. Eer yanan ve yanmas muhtemel maddeler, yangn yk ve dier artlar iyi belirlenirse bu durumda alnacak nlemlerde o derece etkili olacaktr. Bunun yannda yangna kar alnacak nlemlerde eitimde nemli rol oynar. Bazen eitimsiz bir ahsn yapaca mdahale yangn sndrmek yerine hzlandrabilir. Bu nedenle artlarn iyi tespit edilmesi, uygun nlemler, eitim ve gerektii ekilde kullanm etkili mcadelenin artlarndan olacaktr. Pasif ve aktif yangn gvenlik tedbirleri srasyla ikinci ve nc blmlerde incelenmitir. Alnabilecek yangn gvenlik nlemleri ve yangn sndrme sistemleri zellikleri ve kullanm alanlar incelenmitir. Ayrca yangn sndrc seiminde gz nne alnacak esaslar belirlenmitir.

2. PASF YANGIN GVENL NLEMLER

Bir yangnla mcadelenin en kolay yolu, ncelikle yangnn kmamasdr. Yap kullanma ekline bal olarak, yapnn mimari tasarm, bina strktrnn tayin edilmesi, yap malzeme ve elemanlarnn seimi, pasif yangn gvenlii nlemlerinin esasn oluturur. Yapya giren bileen ve malzemelerin yangna diren gstermeleri, stelik yangnn byyp gelimesini nleyici nitelikte olmalar gerekir. Proje yaplrken, genel konularn yannda, yangn kmasn nleyici tedbirler ile yangn sndrme kolayl faktrleri de gz nne alnmaldr. Pasif yangn nleme metotlar ayn zamanda yangn sndrme metotlarn da takviye edecek ekilde olmaldr. nsanlarn toplu ve youn olarak kulland yksek yaplarda ve alveri merkezlerinde en byk risk yangn olaydr. Bilindii zere yksek yaplarda dardan kurtarma mdahalesi ancak itfaiyenin sahip olduu yangn merdiveni alma ykseklii ile snrldr. Bu ykseklik Bursa iin en fazla 32 m. ykseklie kadardr. Bu nedenle itfaiye merdiveninin yksekliin zerinde, insanlar yap iinde kaderleri ile ba baa kalmaktadr. Buna gre yksek yaplarn iletmeye almas yani iskana alnabilmesi, mahalli yangn kodlarnn tam olarak yapda uygulanabilmesine baldr. Durum byle olunca, gerek mimari dzenlemede, gerek yap bnyesinde, gerekse elektro-mekanik dzenlemelerde baz kstlamalar ortaya kmaktadr. Mimaride yangn tedbirlerinin uygulanabilecei, rnein ka merdivenleri ve bunlarn basnlandrlmalar ile ilgili dzenlemelerin ve katlarn blmelere ayrlmalar olaynn ilenmesi gerekir. Statikte, yap strktr ister elik, ister betonarme olsun bunlarn yangndan korunma veya muayyen bir zaman yangna dayankllnn temini problemlerinin zmleri vardr. Dekorasyonda yangn ss az olan malzemelerin kullanlmasnn gereklilii vardr. Hatta mekanik tesisat sistemlerinin, yangnn katlara sirayetini nleyici mahiyette gelitirilmesi, yaplan almalar arasndadr. Bir yapnn yangna dayankl olup olmadn belirleyen, daha ziyade onun yapsal bileenleridir. Bununla beraber, bunlarn dnda kaplama ve bitirme malzemeleri ile eya ve mobilyalarn meydana getirdikleri bina ii sl yk seviyesi, yangnn balama ve gelimesini o dzeye getirebilir ki, dayankl olarak kabul edilen yap malzeme ve bileenlerinin bu nitelikleri byk lde ortadan kalkar. 60

Yapnn bal yangn riski sralamas, zellikle sl yk terimi ile belirlenen, yangn srasnda birim deme alanna den serbest kalori miktar ile deerlendirilir. Farkl konularda hacimlerin kullanlarnn farkl sl yke sahip hacimler ortaya karaca kabul edilirse, yangn risklerinin nem ve dereceleri de hi kukusuz farkl deerler olacaktr. Bu farkl yangn riski sralamasnda yapnn yeri ne olursa olsun, kullanlan yap bileenlerinin yangna dayankll 90 dakikadan az olmamaldr. rnein yap strktr betonarme olarak dzenledii taktirde, demir armatr evreleyen betonun et kalnl en az kolonlarda 40 mm., demelerde 35 mm. olmak zorundadr. Bu rakamlara sva dahildir. Binalarda lm ve yaralanma ile maddi zararn byk ounluu dumandan kaynaklandndan, malzeme seimine nem verilmelidir. Binalarn katlarndaki koridor, dinlenme yeri vb. ortak alanlar ile merdivenleri, yandnda youn duman aktaracak ve yangn bir blmden dier blme tayacak ekilde tamamen hal kaplanmamal; gerekirse erit yolluk kullanlmaldr. Yangn merdivenlerinde, giri kaplarnn yakn evresinde yangn yk kk ekilde dzenlenmelidir. Binalarn bar, lokanta, diskotek konferans ve balo salonlar gibi, ortak kullanm alanlarna dekorasyon yaplmak istenirse, dekorasyonda youn duman ve zehirli gaz kartan plastik, ahap, deri ve kuma kaplama malzemeler yerine, al vb. duman karmayan malzemeler kullanlmaldr. Yap pasif gvenlii asndan gnmzde ortaya kan bir sorun da zellikle sentetik yap malzemelerinin kullanmdaki artdr. 2.1. Blmeler: Blmeler yksek bina projelerinin nemli bir parasdr. Getiimiz 10 yl iinde kullanlmaya balanan malzemeler bir yangn durumunda daha fazla etkilenen cinstendir. Meydana kan s hem yangnn yaylmasna hem de sndrme iin ihtiya duyulan gayretlere dorudan etki yapar. Dolaysyla yangn yaylmasna mani olmak iin her trl gayret gsterilmelidir. Yangna dayankl duvarlar, kaplar, tavan kaplamalar ve havalandrma damperleri, yangnn yaylmasna mani olur ve yanan alan klterek, yangnn kolay sndrlmesini salar. Yanabilen ne kadar az malzeme mevcut ise, daha az s ortaya kar ve sndrlmesi kolay olur. 2.2. Ka Yollarnn Dzenlenmesi: Binalarda konferans ve balo salonlar ve elence yerleri olarak kullanlan salonlar, binann koridorlarna, ikiden az olmamak zere insan kapasitesi ile orantl sayda, ka ynne alan k kaplar ile balantl olmaldr. Ka yollarnn baka daire ve dier mekanlarn iinden geerek korunmu alana ulamasna izin verilmelidir. Ka yollarnn ve merdivenlerinin korunmu mekanlara ve veya sokaa alan kaplarnn genilii 120 cm'den az olmamal; bu kaplar ieriden darya doru kilitsiz olarak almal ve otomatik olarak kendi kendine kapanacak ve yangn dayanm en az 120 dakika olacak ekilde yaplmaldr. Btn k yollar aka iaretlenmelidir. aretlemeler elektrikli olmal ve ehir cereyan kesildiinde sistemi en az 25 dakika besleyecek gteki akye bal olmaldr. Keza yangn merdiveninin klandrlmas da ak ile yaplmak zorundadr. Yangn merdiveninin elektrik tesisat ayr bir hatla kesintisiz g kaynana veya otomatik devreye giren jeneratre bal olmaldr. Yksek binalarn sekizinci katndan balamak zere, her katta bir yangn kmas halinde, itfaiye yangn mahalline gelene kadar geecek srede insanlarn yangndan korunabilecei, en az 90 dakika yangna dayankl yap elemanlaryla korunmu ka yolu ile balantl mekanlar (yangn snaklar) yaplmaldr. 2.3. Basnl Merdiven Boluklar: Yksek binalarda, yangn ve duman yaylmasn nlemek iin gelitirilen proje sistemlerinden biri de basnl merdiven boluklardr. Merdiven boluunda atmosfer basncndan daha yksek bir hava basnc olmas, yangndan bina sakinlerinin ka yollarna duman dolmasna mani olur. Pozitif basnc salamak iin merdiven boluuna alan kaplar kapal tutmak gerektii ve bunun iin gerekli nlemlerin alnmasn unutmamak gerekir. Topluma ak binalarda acil durum enerji takviye sistemi mutlaka bulunmaldr.

61

Binalarda can gvenlii konusunda ilk alnmas gereken nlem, uygun yangn merdivenleridir. Gerek yangn annda kiilerin emniyetli bir kann salanmas ve gerekse olay yerine gelen itfaiyecilerin yangna mdahalesi iin zorunludur. lkemizde birok binada, yangn merdiveni olarak yapld sylenen birok merdiveni, yangn merdiveni olarak kabul etmek mmkn deildir. Yangn merdiveninin iinde, duvarnda, tavannda ve tabannda hibir yanc madde kullanlmamal; yangna en az 120 dakika dayankl olmaldr. Yangn merdivenlerinin kaplar duman szdrmaz ve yanmaz olmaldr. Yangn merdivenlerinin her iki kenarnda kpete veya korkuluk olmal; kaplarda eik bulunmamaldr. Yksek binalarda yangn merdivenleri bina iinde tertiplenmelidir. Bina dndaki yangn merdivenleri yksek binalar iin uygun deildir. Kat says yediyi veya ykseklii 20 metreyi geen binalarda yangn merdiveni bina iinde yaplmal ve korunmu olmaldr. Birden fazla bodrum bulunmas durumunda, bunlarn her biri iin dierlerinden bamsz ve ilikisiz ayr yangn merdivenleri dzenlenmelidir. Yangn merdivenlerinin korunmu mekanlara ya da sokaa alan kaplarnn genilii 120 cm'den az olamaz. Bu kaplar ieriden darya doru kilitsiz olarak almal ve otomatik olarak kendi kendine kapanmaldr. ok sayda kiinin bulunduu yerlerde yangn merdiveni genilii kii bana inite 1.25 cm ve kta 2 cm alnmaldr. rnein, 200 kiinin bulunduu bir iyerinde yangn merdiveni genilii 2.5 m alnmaldr. Yangn merdiveni 180 cm'den byk olduu zaman, iki merdiven yaplmaldr. Binalardaki ka kaplar panik bar sistemiyle donatlm olmaldr. 2.4. Asansrler: Binalarda asansrlerin yangnn yaylmasnda ve dumandan boulmalarda nemli rol olduu grlmtr. Gelimi lkelerde asansr kovanlarnn pozitif basn altnda tutulma zorunluluu da getirilmitir. Kat says 20'den fazla olan binalarda zel olarak dizayn edilmi ve korunmu olan sadece acil durumlarda itfaiyenin yararlanaca asansr yaplmaldr. nsan ve yk asansrleri ka yollar zerinde kurulmamal; her asansr kabini iin bamsz makina odas bulunmaldr. Asansrler yangn halinde otomatik olarak en alt kata inmeli; lambalarn yakarak kaplarn aacak dzene sahip olmaldr. Yangn esnasnda mmkn mertebe asansrler kullanlmamaldr. 2.5. Elektrik Tesisatnda Alnacak nlemler: Binann elektrifikasyonuyla ilgili blmlerin (trafo, kontrol merkezi gibi) duvar, deme ve tavanlar en az 120 dakika yangna dayanan yap elemanlar ile korunmaldr. Binalarn yangn merdivenlerinin ve yangn su devrelerinin elektrik tesisat, binann elektrik tesisatndan ayr, zel olarak yangna kar korunmaya alnm olacak ve bu binalarda elektrik akm kesilmesi halinde otomatik olarak devreye girecek ekilde jeneratr bulundurulmaldr. 2.6. Klima ve havalandrma sistemleri: Yksek yaplarn ve alveri merkezlerinin dizaynnda, yangn ve duman kontrol iin ilk dnlecek olay, yapnn stma, havalandrma ve iklimlendirme sistemleridir. Bu sistemler, yangn durumunda yangnn ve dumann yaylmasn nleyecek yada azaltacak ekilde tasarlanmaldr. klimlendirme ve havalandrma kanallarnn duvar, deme ve tavanlar delip getii yerlerde, sa kanal en az 2.5 mm'lik elik satan yaplarak, ara boluklar beton ile doldurulmal ve havalandrma kanallarndan katlara yangnn geiini nleyecek otomatik yangn damperleri ile donatlmaldr. Merkezi klima sistemleri, tek ekipman ile hizmet veren orta veya yksek hzl yaklak 10-20 kadar kanal sistemini ihtiva eden dzenlerdir. Bu sistemde ana kanallar btn hatlar getiinden duman tama zellii vardr. Bu nedenle kat girilerinde duman ve yangn tecrit edici kapatma damperleri konulur. Duman kontrol teorisine gre, bu gibi hallerde yangn olan katta, verici devredeki yangn damperi kapal fakat dn devresindeki yangn damperi ak kalmaldr. Son zamanlarda modern yksek binalarda her kat iin bamsz klima cihazlar kullanlmaya balanmtr. Bamsz kat niteleri sistemi, genelde her kat iin katn byklne gre bir veya iki cihaz 62

olabilir. Bu cihazlar sabit hacimli sistemde alan cihazlar olabilecei gibi, deiken hava debili sistem, fan tahrikli terminal nitesi veya kombine edilmi sistemler olabilir. Bu dzende d hava artlandrlm veya artlandrlmam olarak her kattaki cihaza gnderilebilir. Egzozu tahliye iin tuvalet aftlar da kullanlabilir. Bir katta yangn halinde, bamsz nite durdurulur; niteler d hava temin eden cihazn veri blm yangn damperi kapanr ve dn blm damperi alr. Eer sratli duman tahliyesi istenirse, ayr bir duman tahliye dzeni kurmak gerekir. Bu sistemde duman ve yangnn kattan kata gei tehlike riskini arttran, yapy yukarya doru kat eden fazla aftlar yoktur. kinci olarak dnlecek olay, yapnn kendi dizayndr. Daha projelendirme safhasnda, yangn ve dier kavramlar projeye yerletirmek gerekir. rnein ofis binasnn ykseklii, kat alanlar, yap zarf, asansr kmeleri konumu, ana giri lobisi ve relaktif olarak d zarfn hava szdrmazl, bilgisayar odalar vb. atrium olup olmamas, var ise ofis hacimlerinin buraya ak veya kapal olmas vb. Ele alnmas gereken dier bir faktr yapnn tayc sistemidir. Yap tayc sistemi betonarme mi; yangndan korunmu elik bnyeli mi; yoksa ikisinin karm m olmal buna karar verilmelidir. Yksek yaplarda kesinlikle tayc bnyede prekast beton kullanlmamaldr. D duvar, pencere ve deme ek yerlerinde katiyetle sznt aralklar bulunmamaldr ve eklemeler iin metotlar ortaya konmaldr. Yap zarf dier bir nemli dncedir. rnein tm pencerelerin trizleri, aralklar, granit kaplama dolaysyla pencere limitleri vb. tmyle phesiz sznt zerine tesir edecektir. Asansr sistemleri hayati neme haiz bir dnce ve tasarm konusudur. Yolcular boalttktan sonra kaplarn kapan ekli, baca tesirini azaltmak iin ve szntlar azaltmak iin ett edilmelidir. Zira dey tama ilemi nemli bir konudur. Asansr idare sistemi, yangn emniyeti sistemi ile ok dikkatli bir ekilde koordine edilmelidir ve bu koordinasyon, yangn alarm verildiinde, o ekilde entegre edilmeli ki, tm asansrler zeminde, k katnda toplanmaldr.

3. AKTF YANGIN GVENL NLEMLER

Yaplarda yangn ynnden alnacak aktif gvenlik nlemleri, genellikle yangn balang annda alglayp byyp yaylmasna msaade etmeden snrlandrp, kurtarma ve mdahale etme faaliyetlerini kolaylatrmaya, sakinleri gvenle yangnn olutuu yap ve blmlerden tahliye etmeye ve yangn bnyesel olarak sndrmeyi amalayan gvenlik nlemlerinin tmn ierir. Bu nlemler iki blmde toplanabilir: (a)Yangn alglama ve uyar sistemleri, (b) Yangn engelleme ve sndrme elemanlardr. Yangn ynetmeliklerinde aktif yangn gvenlii ile ilgili olarak eitli nlem ve kurallar sz konusu edilmektedir. Genel kurallar dnda, yap kullanma ekli, mekansal dzenleme farkllklar, kii (veya tat) says, yap byklk ve ykseklii, yangn duyarll v.b. parametrelere bal olarak deerlendirilirler. rnein NFPAa gre tehlike riskleri ve bu tehlike riskleri kapsamna giren alanlar aadaki gibi sralanmtr. - Hafif tehlike riskleri: Camiler, ktphaneler, hastaneler, mzeler, dispanserler, bilgisayar odalar, tiyatrolar, kk lokantalar, mstakil evler. - Orta tehlike riskleri (grup 1): Parklar, gsteri yerleri, cam retim yerleri, lokantalar, frnlar, iki imalathaneleri, konserve fabrikalar, elektronik fabrikalar, amarhaneler. - Orta tehlike riskleri (grup 2): la fabrikalar, kuru temizlemeciler, ahrlar, deri imalathaneleri, kat fabrikalar, postaneler, metal ileme atlyeleri, tekstil fabrikalar, ttn fabrikalar, aa ileme atlyeleri, tme fabrikalar. - Ekstra tehlike riskleri (grup 1): Havaalanlar, tekstil ileme fabrikalar, plastik fabrikalar, lastik fabrikalar, dkmhaneler, tutuabilir akkanlarn getii alanlar. - Ekstra tehlike riskleri (grup 2): Asfalt ilerinin yapld alanlar, parlama zelliine sahip akkanlarn getii alanlar, boyahaneler ve otomobil tamirhaneleridir. Yangn tedbirleri bunlara gre alnmaktadr. 63

Bilindii zere, insan gvenlii ile ilgili bir yangnda ortaya kabilecek sorunlar yangn mahallinin ksa sre iinde bulunmas, alarm ve yapy boaltma zaman ile ok yakndan ilikili olup, zerinde nemle (bilhassa yksek yaplarda) durulmas gerekir. Alarm zaman veya alarm mhleti, yangnn douu ile fark edilip alarm verildii an arasnda geen zaman parasdr. Bu zaman dilimi can gvenlii ve yangnla mcadele asndan ok nemlidir. Dolaysyla bunu en ksa srede gerekletirecek ve mmkn olduunca insan mdahalesi gerektirmeyen sistemler ile salamak bir zorunluluktur. Bu nedenle yap otomatik yangn alglayc ve uyarc sistemler ile tehiz edilmelidir. Bu suretle alarm mhletinde ve yangna mdahale zamannda gecikme olasl byk lde azalacaktr. 3.1. Erken Uyar: Is ve duman alglayabilen detektrl erken uyar sistemleri, yangn nispeten ufak ve kolay sndrlebilir durumda iken haber verir. Kk yangnlar daha az hasar verdikleri ve bu durumun binann ileri derece hasar grerek kmesini engelledii iin insanlarn zarar grmesini engeller. Yeni sistemlerde, binann 1. veya 2. bodrumunda veya ilk kattaki lobi alannda, gvenlik odasnn yaknnda bir yangn kontrol odas bulunmaktadr. Modern alarm panolar, detektr tipine, odann iinde bulunduu konumu ve dier deien koullar bildirecek ekildedir. Bir alarm durumunda gerekli tedbirlerin alnmas iin tm bu bilgiler bina yangn amirine bildirilmelidir. Yangn alglama sistemlerinin geirmi olduu evrimi incelemeden nce her sistem iin geerli olan temel yapya gz atmakta yarar vardr. Bir yangn alglama sistemini oluturan eler e ayrlr. Giri cihazlar, deerlendirme nitesi ve k cihazlar. Giri cihazlar, duman ve scaklk detektrleri, dme gibi fiziksel uyarlar alglayan cihazlardr. Bu cihazlardan gelen uyarlar, merkezi bir deerlendirme nitesinde (panelde) toplanr. Panelde tanml olan parametre ve programlara bal olarak deerlendirilen uyarlar neticesinde k cihazlar vastasyla gerekli nlemler alnr. k cihazlar arasnda sesli ve kl cihazlarn yan sra havalandrmaya kumanda eden klar veya itfaiyeye telefonla haber ileten cihazlar da olabilir. Bu ksmda panellerin zellikleri aklanacaktr. 3.2. Yap D Yangndan Korunma Tesisat: Merkezi su besleme sistemleri yalnz ime ve kullanma suyu salamaya deil ayn zamanda yangndan korunmaya da hizmet ederler. Nfusu 20000 kiiden yukar olan yerleim blgelerinde yangndan korunma tedbirleri kapsamnda su ebekesindeki ana borularn, su depolarnn ve mekanik tesisatn tasarmnda deiiklik yaplmaz. nk yangn sndrmede kullanlacak su debisi en ok ime ve kullanma suyu debisinin altnda kalr. Bu nedenle ebekeye yalnzca yangn hidrantlar eklenir ve bu hidrantlarn zerinde bulunduu boru devreleri iin uygun aplar seilir (DIN 3221, TS 2821). D tesisatn en nemli elemanlardr, yeralt ve yerst hidrantlar olarak iki gruba ayrlr. Yeralt hidrantlar balant ap 80 mm., ventil ap 70 mm., deerindedir. Montajlar daha kolay olup trafie engel olmazlar. Ancak gece ve kar yadnda yerlerini bulmak zordur ve kapasiteleri daha dktr. Hidrant aralklar 80-100 m., daha geni bir yerleimde ise 120 m. deerindedir. Yerleim iin bir baka deerde 100x100 m. bir alan iin 1800 lt/dak. su alabilme olana salanmasdr. 3.3. Yangn Sndrme Sistemleri Yangn olaylarnda yangn tipi yannda yangnn muhtemel gelime eilimi ve yangn yk hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. Buna gre kk, orta ve byk yangnlardan bahsetmek mmkndr. Kk yangnlar az miktarda yanabilir madde ieren odalar, brolar, holler ve dershaneler gibi adi yangnlarla az miktarda sv ieren yada iyi korunmu yakt depolarnn bulunduu yangnlar ierir. Yanabilir maddeler fazla olmakla birlikte yangnn yaylma eilimi az olacak ekilde dalm gsteren alanlarda bu snfa dahil edilebilirler. Orta iddetli yangnlar olarak kk yangnlardan daha byk oranda yanabilir madde ieren odalar, iyerleri, garajlar, galeriler, tamir atlyeleri vb. yerlerdeki yangnlar ierir. Bunlardan daha fazla ykl yangnlar ise byk yangnlar snfna girerler. Bu snf yangnlar ayrca kendi iinde snflandrmalar yaplmaktadr. 64

Gnmzde yangn riski tayan mekanlarda yangnn yaylmadan sndrlmesi amacyla eitli yangn sndrme sistemleri gelitirilmitir. Bu sistemler aada sralanmtr. 3.3.1. Sabit Boru-Hortum Sistemleri A snf yangnlar su kullanarak nlemek amacyla bina iinde yerletirilen sabit boru tesisat, yangn dolaplar ve hortumlar sabit boru-hortum sistemlerini olutururlar. Binada dier yangn sndrme sistemleri kurulmu olsa bile, sabit boru-hortum sistemleri gerekli tamamlayc olabilir. zellikle yksek binalarn st katlarnda hem etkili hemde en ksa zaman iinde sv akm elde etmenin en gvenilir yollarndan biridir. Sabit boru-hortum sistemlerinin belli bal uygulama yerleri olarak okullar, resmi binalar, oteller, sanat ve kltr merkezleri, spor salonlar, i hanlar, sat maazalar, 30 metre veya 10 kattan yksek binalar, sanayii tesisleri saylabilir. Sabit boru-hortum sistemleri aadaki gibi snflandrlmtr: a) Islak sabit boru-hortum sistemleri: Bu sistemde su kayna ile sistem arasndaki vana daimi ak olup sistemde her an basnl su bulunmaktadr. b) Otomatik beslenen sabit boru-hortum sistemleri: Bu sistemde hortum vanas aldnda, devre otomatik olarak su ile beslenir. c) El ile alan sabit boru sistemleri: Bu sistemde her yangn dolabnda bulunan el ile kumandal cihazn altrlmas ile suyun devreyi beslemesi salanr. d) Kuru sabit boru-hortum sistemleri: Bu sistemde devrede su yoktur. Bu sistem zellikle stmas olmayan dk scaklklara maruz kalabilecek mahallerde tercih edilir. Sistem zellikle yksek binalarn st katlarnda, itfaiye aralarnn giremeyecei dar sokak veya geni alanl binalarda tercih edilir. Suyun sisteme verilmesi deiik ekilde olmaktadr: i) tfaiye tekilat ile yaplan balantda su salanr. ii) Su elle kontrol edilen bir vanann almas ile sisteme verilir. iii) Hortum vanas aldnda sistem otomatik olarak su ile beslenir. 3.3.2. Otomatik Sprinkler (Fskiye) Sistemleri Sprinkler sistemleri yangn esnasnda otomatik olarak harekete geerler. Sndrc akkan olarak su kullanlr. Sprinkler sistemleri bina iinde bir dizi sabit boru ve bu borulara bal boalma fskiyeleri (sprinkler'ler) den oluur. Yangn srasnda aa kan snn etkisiyle kat balant elemannn erimesi yada cam bir ampul iinde bulunan svnn scaklk etkisiyle genileyerek ampul krmas sonucu suyun n alr ve yangn mahalline akar. Her 10-20 m2 ye bir fskiye tavsiye edilir. Bakm iyi yaplan sprinkler sistemleri olduka gvenilirdirler, can ve mal gvenliini korumasnda olduka etkilidirler. Amerikan NFPA kuruluunun kaytlarna gre incelenen 80 binin zerinde yangn olaynda sprinkler sistemleri %96.2 lik tatminkar bir yzdeyle yangnlar sndrd grlmtr. Ayrca, incelenen her on olayda altsnda sprikler sistemlerinin herhangi bir insan mdahalesi olmadan yangnlar kontrol altna ald tespit edilmitir. Yine NFPA kaytlarna gre, tamamen dzgn alan sprinkler sistemi ile donatlm binalardaki yangn olaylarnda, patlama ve parlama sonucu olanlar hari olmak zere, ok sayda ( veya daha fazla) can kayb olmamtr. Sprinkler sistemlerinin belli bal kullanm alanlar suyun fazla zarar vermeyecei otel odalar, maazalar, aa, lastik, tekstil endstrisi gibi yerlerdir. Islak Borulu Sprinkler Sistemleri: Islak borulu sprinkler sistemlerinde, otomatik sprinklerler bir su kaynana bal bulunan ve iinde su bulunan boru sistemlerine tespit edilmitir. Bu sistemlerde yangn sebebiyle oluan snn etkisiyle sprinklerler alr ve hemen suyun yanan maddelerin zerine boalmaya balamasn salarlar. Sisteme bal herhangi bir sprinkleri yangndan oluan snn etkisi harekete geirerek suyun akn salar. Serbest kalan su jeti sprinklerdeki yanstcya arparak dalr ve yangn mahalline dzgn bir yamurlama eklinde boalmas salanr.

65

Kullanm alanndaki artlara bal olarak, sprinklerler 40C ile 350C arasnda belirlenen bir scaklk deerinde aktif hale gemek iin dizayn edilirler. Sprinklerlerin ou yaklak olarak dakikada 70 ile 100 litre arasnda suyun yangn mahalline boalmasn salarlar. Bununla birlikte baz zel uygulamalar iin kullanlan sprinklerde boalan su miktar dakikada 400 litre'ye kabilmektedir. Islak borulu sprinkler sistemlerinde boru ebekesi su ile dolu bulunduu iin ortam scakl 4C den fazla olan mahallerde kullanlmaldr. Eer mahallin ok kk bir ksm dk scaklklara maruz ise bu ksmlarda esas boru ebekesine ek bir kapal devre oluturarak bu ksmdaki borularn iini antifrizli solsyon ile doldurulmas mmkndr. Kuru Borulu Sprinkler Sistemleri: Kuru borulu sistemlerde boru ebekesi su yerine su kayna ve boru ebekesi arasndaki valfi kapal tutacak dzeyde basnl hava yada nitrojen gaz ile doldurulur. Hava basnc ebeke giriine yerletirilen bir ara ile otomatik olarak kontrol edilir. Yangndan aa kan s herhangi bir sprinkleri aktif duruma getirdiinde, boru ebekesindeki basn hzla decektir. Bu basn azalmas kuru boru ebekesi giriindeki valfi almasna neden olacak bylece borular su ile dolacak ve ak bulunan spriklerden su yangn mahalline boalacaktr. Kuru borulu sprinkler sistemleri slak borulu sistemlerinin kullanlamad dk scaklktaki mahallerde kulanlabilir. Ancak kuru boru sisteminin giriindeki valf ksm stlan mahallere konulmaldr. Deluge (Selleme) Sprinkler Sistemleri: Deluge sprinkler sistemlerinin yaps slak ve kuru borulu sistemlere benzer fakat bu sistemlerden balca iki ynden farkldr: a) Standart sprinklerler kullanlr, fakat hepsi aktr. Sprinkleri harekete geiren eleman iermezler, bu nedenle boru ebekesi giriindeki kontrol valfi aldnda su btn sprinklerden yangn mahalline boalr ve mahal su ile boulur. b) Kontrol valfi normal olarak kapal tutulur. Valf ayr bir yangn alglama sistemi vastasyla harekete geerek alr. Deluge sistemler hzl bir ekilde genileyen yangnlarn kontrol altna alnmasnda ksa srede bol miktarda suyun gereksinim duyulduu mahallerde kullanlrlar. n Hareketli Sprinkler Sistemleri: Bu sistemler deluge sistemlere benzerler, fakat bu sistemdeki sprinklerler eriyebilen birleme eleman yada cam ampuller vastasyla kapaldrlar. Deluge sistemlerdeki kontrol valfi burada n hareket valfi vazifesi grr. Yangn alglama sisteminin harekete gemesiyle n hareket valfi alr ve boru ebekesi su ile dolar, sistem slak borulu sprinkler sistemi haline dnr. 3.3.3. Su Sprey Sistemleri Su sprey sistemleri deluge sprinkler sistemlerine benzerler, sadece kullanlan fskiye tipi farkldr. Su sprey sistemlerindeki fskiyeler suyu istenilen ekilde istenilen yere byk bir hassalkla gndermek zere dizayn edilirler. Kontrol vanasnn almasyla ak halde bulunan btn sprey fskiyelerinden su akmaya balar. Fskiyedeki koni eklinde kat eleman suyun istenilen ak ekli, hz, parack bykl ve younlukta tam olarak belirlenen alana akmasn salar. Su sprey sistemleri esas olarak soutma amacyla ok miktarda suyun gerekli olduu (rnein parlayc sv ve gazlarn ilem grd tesisler, bu sv ve gazlarn depolanmasnda ve tanmasnda kullanlan tanklarn ve yap elemanlarnn bulunduu mahallerde) zel tehlike mahallerinde kullanlrlar. Tehlikenin karakteristiine bal olarak yangn kontrol altnda tutmak yada sndrmek amacyla dizayn edilirler. Su sprey sistemleri elle yada otomatik olarak aktif hale getirilirler. Otomatik harekete geirmede kontrol sistemi, sabit scaklk s detektrleri yada kombine olarak sabit scaklk ve scaklk ykselme oran ile alan detektrler ile balantl olarak alr. 3.3.4. Kpk-Su Sprinkler Sistemleri Kpk-su sprinkler sistemleride deluge sprinkler sistemlerinin benzeridir, fakat bu sistemlerde sndrc akkan olarak su yerine fskiyelerden kpk aktrlar. Kpk konsantresinin suyla istenilen oranda karmasn salamak iin oranlayc bir ara kullanlarak belli orandaki kpk konsantresi suya enjekte edilir. Sistem aktif hale elle yada yangn alglayc aralar kullanlarak kontrol vanasnn

66

almasyla geirilir. Bu sistemlerin uygulama alanlar genel olarak parlayc ve yanc svlarn (petrol depolar, uak hangarlar gibi) tehlike oluturduu mahallerdir. Aqueous film-forming foam (AFFF) ve film-forming fluoroprotein agents (FFFP) solsyonlar kpkl sprinkler sistemlerinde kullanlmaktadr. AFFF ve FFFP solsyonlar kpk balonlar oluturmak iin hava ile kartrlmas gerekmediinden genellikle standart fskiyeler kullanlr. Kpk-su sprinkler sistemleri belli bir zaman dilimi sresince kpk aktrlar. Kpk konsantresi tkendii zaman sistemdeki fskiyelerden sadece su boalr. Kpk konsantresinin kalitesi ve ne kadar sre akaca tehlike durumu gz nne alnarak belirlenir. 3.3.5. Kpk Sistemleri Kpk sistemleri iki tipe ayrlrlar, bunlar: A. Dk genileme oranna sahip kpklerin kullanld sistemler. Bu tiplerde kpn genileme oran bire yirmiden azdr ve kpk yksek oranda su ierir. B. Orta ve yksek genileme oranna sahip sistemler. Genileme oran bire yirmi ile bire bin arasnda deiir. Bu sistemlerde kullanlan kpklerde su oran azdr ve kpk bal olarak hafiftir. Kpk konsantresi ile belli oranda suyun karmas ile kpk solsyonu oluur ve bu solsyonun hava ile irtibata gemesiyle kpk balonlar oluarak yangn mahalline sevkedilirler (ekil 1).
Kpk Konsantresi Su

Kpk Solsyonu

Hava

Kpk

ekil 1. Kpk olumas Dk genileme oranna sahip kpklerin kullanld sndrme sistemleri genellikle parlayabilen ve yanabilen svlarn bulunduu ve depoland mahallerde uygulama alanna sahiptirler. Bu sistemler oluan kp svnn yzeyine boaltarak soutma etkisi ve yzeyin kpk rts ile kaplanarak yangn sndrme etkisine sahiptirler. Kpk rts svnn buharlamasn bir sre nleyerek tehlikeyi engellerler. AFFF tipi kpkler benzer ekilde ilev grrler, fakat bir farklar vardr: AFFF kpkleri ile oluan solsyonun sv zerinde yzebilme zellii vardr ve bu ise buhar oluumunu engeller. Yksek genileme oranna sahip kpklerin kullanld sistemler genellikle kullanldklar alann kpk ile doldurularak ortamdaki havann yerini kpn almas ve bylece yangnn devam etmesi iin gerekli oksijenin ortamdan atlmas istenilen yerlerde kullanlrlar. rnein, bodrum katlar ve ambarlar gibi mahaller. 3.3.6. Sabit Kuru Kimyasal Sndrme Sistemleri Muhtemel gaz ve sv yangnlarnn olabilecei ve dier sndrme sistemlerinin etkili olamad durumlar iin tasarmlanr. Sndrc akkan yangn riskine gre deiik kuru kimyevi tozlardr. Sistem kuru kimyevi toz kayna ve buna balanm sabit borulardan oluur. Sistem elle veya yangn alglayclar ile otomatik olarak aktif hale getirilebilir. Boru sistemine bal lleler vastasyla sndrc yanan yzeye aktlr. Kuru kimyasal tozlar yksek basnta bulunan azot yada karbondioksit gaz yardmyla akkan 67

hale getirilerek yangn mahalline boaltlr. Gaz ve kuru kimyasal tozlar ayn kap iinde basn altnda depolanabildii gibi gaz ve kuru tozlarn ayr kaplarda depoland sistemlerde vardr. 3.3.7. Halojenli, NAF-S-III yada FM200 Gazl Yangn Sndrme Sistemleri Bu sistemlerde sndrc akkan Halon 1211, Halon 1301, NAF-S-III yada FM200 gaz akkanlardr. Binada sabit boru tesisat ve sndrc gaz akkan deposundan olumaktadr. Belli bal uygulama yerleri, kontrol ve bilgisayar odalar, parlayc ve yanc sv depolar, kablo kanallar ve odalar, elektrik ve motor odalar, boyama frnlar gibi yerlerdir. Halojenli sndrclerin bileimdeki gazlarn ozon tabakasna yaptklar olumsuz etki nedeniyle retimlerini ve kullanmlarna kstlamalar getirilmitir. Halojenli sndrclerin yangn mahalline boaltlmasyla oluan yeniden yaplanma rnleri zehirlidir. Bu nedenle bu sndrclerin kullanld mahallerde can gvenlii gz nne alnmaldr. Gnmzde halojenli sndrme sistemleri yerlerini sndrc akkan olarak NAF-S-III yada FM200 gaz kullanan sistemlere brakmaktadrlar. 3.3.8. Karbondioksit Yangn Sndrme Sistemleri Bu sistemler basn altnda yksek basn tplerinde yada alak basn tplerinde bulunan sndrc akkan karbon dioksit ierirler. CO2 kaynaklar sabit boru sistemlerine ve lle yada hortumlarna baldr. Kapal hacimlerde bu sistemler bulunduklar hacmi tamamen CO2 ile doldurmak zere tasarlanrlar. CO2 elektrii iletmedii iin ou zaman elektrikli aletlerin korunmasnda kullanlr. Gaz halinde bir yangn sndrc olmas nedeniyle elektrik ve elektronik aletlerin korunmas ve yanc sv yangnlarnda CO2 sndrclerin kullanlmas uygundur. Karbondioksit sistemleri elle yada otomatik olarak aktif hale getirilir. Sistemin aktif duruma gemesi srasnda mahalde bulunan kap, pencere ve dier da alan yerler otomatik olarak yada kendiliinden kapanacak ekilde yaplmaldr. Ortamdaki CO2 hacimsel olarak %5 deerinden fazla olduunda insanlar iin tehlikelidir. Bu nedenle kullanm annda insanlarn blgeyi terk etmeleri gerekir. Belli bal kullanm alanlar elektrikli ve elektronik alet ve tehizatn bulunduu mekanlar, sprey boyama odalar, kmr silolar, motorlar, gemi hangarlar, parlayc sv depolar, kurutma odalar v.b. yerlerdir. 3.3.9. Tanabilir Yangn Sndrcler Muhtemel her cins yangnda ilk mdahale iin kullanlrlar. Sndrc akkan olarak CO2, Halon, kpk, su, kimyevi kuru toz kullanlabilir. Sistem tanabilir 2, 6, 12 kg'lk kaplar halindedir. Her cins yangnda yanan maddenin cinsine gre uygun sndrc tipi seilmek kouluyla dier yangn sndrc sistemler ile birlikte kullanlabilirler. 3.3.10. Yangn Sndrc Tipi Seim Esaslar Yangn sndrc sistemi seilirken muhtemel yangnlar hakknda ne kadar iyi bir tahmin yaplabilirse o derece iyi yangn sndrc sistemi seimi yaplabilir. Bu amala yangn sndrc seiminde aada verilen durum tespitlerinin iyi bir ekilde yaplmas gerekir. - Muhtemel yangn halinde yanabilir eylerin ne tr maddelerden olutuu, hangi yangn snf veya snflarnda olabilecei belirlenmeli. - Muhtemel yangnda yanabilir eyleri bykl, mekan iindeki dalm, bu maddelerin s ykleri, yaylma eilimi ve iddeti gz nne alnarak potansiyel yangnn bykl tesbit edilmelidir. - Yangnda sndrcden beklenen etkinlik belirlenmeli. - Kullanlacak sndrc iin kullanm kolaylnn gerekli olup olmad veya seviyesi belirlenmeli. 68

- Sndrcnn kullanmda getirecei riskler var m? kullanc zel personel ihtiyac ve zel kabiliyetler gerekli mi? belirlenmeli. - evre scaklklar deiim aral, rzgar durumu ve zel hava hareketlerinin olup olmad varsa ekli tespit edilmeli. - Kullanm yerindeki dier evre artlarna gre sndrc sistemin uygun olup olmad belirlenmeli. - Yanma srasnda yanan malzemeyle sndrc maddenin kimyasal reaksiyona girip girmeyecei belirlenmeli. - Sndrc kullanm srasnda zel nlemler gerekli mi? koruyucu ekipmana ihtiya var m? Baka ne gibi emniyet tedbirleri gerekir bilinmeli. - Sndrc iin periyodik bakm ve onarm gerekli mi? bunun getirecei mali ykler ve yeniden doldurulabilirlik durumu bilinmelidir. - Yanan madde, evre artlar, kullanc ve sndrcler hakknda mevcut durum belirlendikten sonra en iyi sndrc sisteminin seilmesi mmkn olabilir.

4. SONU
Yanabilir eylerle i ie olduumuz bir ortamda yangn riski her zaman varolacaktr. nemli olan yangnn kmamas iin gerekli tedbirleri almak ve kmas halinde buna hazrlkl olmaktr. Genelde yaadmz evrede ok deiik sebeplere bal olarak yangn riskleri mevcuttur. Can ve mal gvenlii asndan, yangn riski durumun iyi belirlenmesi, bu risklere uygun nlemlerin bu konuda uzman kiilerce tespit edilerek tedbirlerin gerektii ekilde alnmas gereklidir. Aksi takdirde yaplacak hazrlklarla etkin bir mdahale mmkn olamaz. Yangn gvenlik nlemleri yaplarn projelendirilme aamasndan yapnn kullanlma koullarna kadar btn aamalar kapsayan bir btndr. Aktif nlemlerin yannda pasif nlemlerinde yangnla mcadelede etkili olduunu unutmamak gerekmektedir. Btn yanclar, evre artlar, kullanc ve sndrcler tam olarak deerlendirilmelidir. Aksi takdirde seilecek sndrc tipi uygun olmayabilir, kapasitesi kk olabilir, yangn sndrse bile hasar verebilir, kullanc asndan problem karabilir vb. problemler nedeniyle etkin bir mdahale mmkn olmaz. Sonuta ekonomik kayplara ve can kaybna neden olur. Yangn gvenlik nlemlerine yaplacak yatrm ilk bakta l bir yatrm eklinde gzkebilir. Fakat unutmamaldr ki bu nlemler ve yangn gvenlik sistemleri herhangi bir yangn durumunda can ve mal gvenliinin sigortalardr. Balangta yaplacak bir yatrm tesisinizi, malnz, binanz ve cannz uzun sre yangn riskine kar koruyacak ve gvenliinizi salayacaktr. htiya olduu anda harekete gemek zere hazr bekleyecektir. Etkin mdahalede en nemli faktrlerden biri de eitimdir. Mdahale personeli ve halk asgari bilgilerle donatlmal, psikolojik olarak da yangnla mcadeleye hazrlanmaldr. Yangnla bilinli olarak mcadele etmek kayplar en aza indirecektir.

5. KAYNAKLAR
1. Fire Protection Handbook, NFPA, 1992. 2. NFPA 10, Standart For Portable Fire Extinguishers. 3. NFPA 11, Foam Extinguishing Systems, Low Expansion. 4. NFPA 11A, Foam Systems, Medium-and High-Expansion. 5. NFPA 12, Carbon Dioxide Extinguishing Systems. 6. NFPA 13, 13D, 13R, Installation of Sprinkler Systems. 7. NFPA 14, Standpipe and Hose Systems. 8. NFPA 16, Foam-Water Sprinkler and Spray Systems. 9. NFPA 17, Dry Chemical Extinguishing Systems. 10. NFPA 90, Air Conditioning and Ventilating Systems 69

11. NFPA 92 A, Smoke Control Systems 12. NFPA 101, Life Safety Code Fire Protection Systems, NFPA, 1992. 13. TSE 2821, 5346, 8743, 9399, 9811, 9812, 9893, 10441 Binalarn Yangndan Korunmas Hakknda Ynetmelik, Resmi Gazete, Say: 24827, 26/07/ 2002.

70