DNCE, EVDEN EVE TAINMA MERAKLISIDIR!

DUBUFFETDEN 4 TEZ
(Sanat Dnyamz, 103, Yaz 2007: 259-267)
Bar Acar
Gzel olann lt ne? Bir eyi gzel diye niteler ve gelecee onu bu ekilde aktarrken
elimizde ne gibi bireysel ya da toplumsal veriler vardr? Sz konusu olan sanat yapt
olduunda bu soruya verilecek cevaplara neden birer uzman ordusu elik etmektedir?
Baumgartenin estetii, bu sorulara kar disiplinize edilmi bir cevap niteliindedir. Tm
estetik (gzelduyubilim) kurma giriimleri, son derece znel kaynaklardan doan sorulara
nesnel bir cevap bulma abalardr. Bu, Kantn, Gzel bulduum eyi, hibir kar
gzetmeksizin, herkesin de gzel bulmasn isterim. eklinde zetlenebilecek ereksiz
ereklilikle temellendirmeye alt, herkes iin geerli bir ortak duyum bulma
yaklamnn uzants olarak da grlebilir.1
Daha sonuca ulamadan unu belirtelim: Elbette kavramlatrma ynnde yaplan aba,
bulank bir dncenin, hissin, yaantnn maddileme aamalar, nesnelleme basamaklar
olarak, yabana atlamayacak deerdedir. Ne ki, elde edildii savlanan nesnel ltlere
baklacak olursa, bu konuda, srecin kazanmlarn deil, sonucu ne karmak derdinde olan
yaklamlar, hiyerarik ve baskc bir yap kurmann tesine geememilerdir. Antik adan
bu yana oran, ritm, harmoni kavramlaryla bouuyoruz ve hala altn oran civarnda
dolanyor saylrz.
Jean Dubuffet, bu ve benzeri sorularn zerinde Demoklasin klc gibi gezindii bir 20.
yzyl sanats. Onun 1968 ylnda yaymlad Boucu Kltr kitabndan hareketle, bu
sorularn yaantmza nereden girdii ve nasl olup da bizi yaptla ba baa kalmaktan
alkoyduu zerinde durabiliriz. Bu alma, bir sanatnn kuram kurma giriimi olarak kabul
edebileceimiz Boucu Kltrde saptadmz drt ana tez zerinde durmay
hedeflemektedir.
Dubuffet ve Ham Sanat
Ham Sanatn kurucusu Jean Dubuffetnin ayrt edici zelliklerinin banda sanat olmaolmama ikilemi gelir. 41 yana kadar ressamlkla arap reticilii arasnda gidip gelen
sanat, akl hastalarnn sanatsal abalarnn kefiyle birlikte brt (ham) araptan art brute
(ham sanat) gemeye karar verir.
Paris Julian Akademisinden rendii resmin kurallar onun iin hibir zaman yapt ii
tanmlayc olmamtr. ki dnya sava arasnn ruh hali ve 2. Dnya Sava, onun her trden
kurumsal yaplanmayla ve sistemle (hem sanatsal hem de toplumsal anlamda) olan
mcadelesini biimlendirir. Gerekstclerle girdii iletiim ve yol arkadal da, resimde
kural deil yaayan bir eyler bulma abasnn gstergesidir.
Dubuffetyi sanata geri aran, Dr. Hans Prinzhornun 1922 ylnda yaymlanm Akl
Hastalarnn Sanatkarl kitabdr.2

1945 ylnda Dubuffet, psikiyatri kliniklerinin de bu konuda ilgisinin artmasyla, Fransa ve

svirede, akl hastalarnn yaptlarn toplamaya balar. 1947 ylnda Art Brut
Koleksiyonunu sergiler.3 Kurucusu olduu ve ncln yapt sviredeki Ham Sanat
Mzesi, akl hastalarnn yaptlarnn yannda, danteller, yn rgler, kap ssleri ve ahap
boyamalar gibi sradan insanlar tarafndan retilmi pek ok kk el sanat rneini bir araya
getirir.4
Bu, yaad ala toplumsal akl-dl deneyimleyen sanatnn, akademinin biim
zmlemelerine, kural koyuculuuna kar sanatn zne dnme giriimidir. Bu tarihten
itibaren yaptlarnda katran, akl, cruf, kl ve kum gibi malzemeler kaln boya hamurunun
zerinde boy gsterirler. Resimleri bir yandan kaln boya tabakasnn zerine kaznarak
yaplm izlenimi verirken, bir yandan da Paris duvar resimlerinin etkisini tamaktadr.
Genelde kaba saba olarak grlen Dubuffetnin almalar, 1960l yllarda zgn renkleriyle
ve giderek mimariye alan mekn yaratma giriimleriyle karmza kar. 5
Tez 1: Kltr, sabitleyicidir!
Dubuffet, kavram olarak kltre kardr. Bunu onun ilk ve ne nemli tezi olarak
grebiliriz. Ona gre kltr, hiyerariktir, eleyicidir, sabitleyicidir.6 Dubuffet, kltrn
Ortaa dnyasndaki dinin yerine getiini syler ve sistemin bir paras olarak grd bu
yaplanmaya kar kar. Bu anlamda 2. Dnya Sava sonrasndaki politik angajman
hedefine koyar. Ta giymeye gz diken fatih, artk halkn nne yannda piskoposla deil,
Nobel dlllerle kmaktadr.7
Oysa kltr, kapsayc olduu iddiasyla byk ounluu darda brakmaktadr. Kltr
seicileri, ne dnyadaki insan saysnn byklne ne de yaratlan dnce rnlerinin
saylamazlna aldrrlar.8 Onlar iin kltrn temel zellii, baz rnleri kuvvetli bir kla
aydnlatmak, geri kalan her eyi karanlkta braktna aldrmadan, bunlar yararna
tekelletirmektir.9
Bununla beraber, zerinde nemle durulmas gereken nokta, Dubuffetnin burada,
dncenin yaratc etkinliini kavram olarak kltrn dnda tutmasdr.10 Eyann ve
eylerin snflandrlarak istiflenmesi anlamndaki kltre kar karken, kltrn belirli bir
tarzndan sz etmektedir.11 Bu tarz, sanatnn daha sonraki aklamalarnda da greceimiz
gibi, kurumlamaya yol aan dnsel etkinliktir, yoksa bu kurumlamaya kar gelien
dnsel gymnasiumlar deil. Bir mermi iin yerekimi neyse kltr iin kurumlama
odur.12
Kurumsallamaya yol aan tutumun Bat dncesinin derinliklerinden geldiini savlayan
Dubuffet, bunun sebebinin tutarllk al, tutarllk yanlsamas olduunu belirtir.
Kltr, kendini ayrks klacak, zel bir dil kurmaktadr, ki bu aslnda kltrlenmedir.13
Kltr konusundaki kyasya tartmalarn nndeki en byk engel kltr tanmlamalardr.
Raymond Williams, kavramn kltr sosyolojisi anlamnda ilk aratrlmasnn 1950li yllarn
banda yapldn syler. Bugn kullandmz anlamda kltr, rn yetitiriminden
(culvatation), belirli bir topluluun btn bir yaam biimi anlamna ancak 17. yzyln
sonlarna doru deimitir.14
Dubuffetye gre kltr, kavram yaratcdr, kendi karlar iin kavram ve kavramlara eitli
adlar icat eden bir simyac gibi davranr.

eylerin ancak onlara dardan bakan, onlara yabanc biri iin birer ad vardr. lerinde
olan onlar adlandramaz...15
Bu durumun yaratt en zararl etki olan zel szck daarc, dnceyi zenginletirmek
gibi bir ama tamaz.16 Aksine, dnce tamamen alnt figrlerle doldurulduundan17
yeniyi retememe ve tkanklk sonucunu beraberinde getirir.
Kltrn durumu, ad sylenir sylenmez erdemi-etkisi uup giden birok baka eyin
durumu gibidir. lk aamada diri ve grbz, karlksz ve zsuyuyla dolup taan sanat vardr.
kincisinde kltr szcnn icadna tank oluruz, sanatn kanadna kurun balayan.
ncsnde, artk ok kltr, onbalam kltr vardr, sanat ise yok olmutur.18
Bu tutumuyla tam anlamyla bir anarist olarak gsterir kendini Dubuffet. Bir dzenin yerine
bir bakasnn geirilmesine kar kar. yle der: ...baland noktann deimesiyle bir
kpein stats de deimi olmaz ki, zincirin boyu ayn kalacak olduktan sonra...19
Dubuffet, kltr kavramn kullananlarn, sadece, rnlere deer atfetmek peinde olduklarn
syler.20 Zaten kltr, retmekten deil, rnden beslenmektedir.21 Dolaysyla meta
deiimiyle ilgili bir terimdir.
Bu noktalardan yola karak Dubuffetnin kar kt kltr tanmnn ideal ya da
idealletirilmi kurallar sistemi olarak kltr22 olduunu ileri srebiliriz.
Tm bunlara karn kltrszl bir zm olarak grmez Dubuffet. Kltrszlk,
kltrlenmeye kar daha dirensiz bir boluk yaratacandan tehlikelidir. Asl olan kltrn
sorgulanmas ve reddidir onun iin.23 Sanat iin bir kltrn yasasnn yrrlkte olmas
lazmdr ki, ona itiraz edebilsin.24
Buras onun dncesinin krlma noktasdr: Kurumsal bir kimlik olarak, bir adlandrma
mekanizmas olarak kltre kar k, ama bunu kltrszle dmeden yap! Yapy
bozmaya ura, ama yapnn olmad bir durumu aklndan bile geirme. Tam anlamyla
modernist bir projedir Dubuffetninki. Modernizmin ykcln da aklcln da ayn anda
iinde tar. eliik bir btndr. Btnm gibi grnen bir elikidir. Yaratcln ve
gcn de buradan alr.
Tez 2: Gzel, hiyerari kurar!
Dubuffetnin ikinci tezi olarak ele alnabilecek, gzellie, gzel kavramna kar tutumudur.
Aslnda tm kavramlatrma abalarna kar mesafeli yaklar sanat.25 Yine de bunun iinde
gzele kar ald tavr, dikkat ekicidir.
Kltr estettir... Estet, gzellie tutkunluk komedisi oynar. Fakat gzellik hibir yerde
mevcut deildir, uzlamsal -kltrel- deilse. Bbrek talar nasl bbrein salgsysa,
gzellik de kltrn saf salgsdr. u kadar ki, bu ta bir hayalet-tatr, bir enayi tuzadr.26
Burada Kantn ortak duyumunun olumsuzlanmasn grebiliriz. Dubuffet, byle bir ortak
duyumdan sz edilemeyeceinden emin gibidir. Ortak duyum, zorunlu olarak uzlam
gerektirmektedir. Uzlamsa, Dubuffetnin kitabnda, bir sanatnn son olarak yapaca
eylemdir. nk kontrol ve kabullenmeyi beraberinde getirir. lmle edeerdir.

Gzelin ortaya kt yerde drbnnz alp arkasna baknz. Arkada deneiyle

retmen, onun arkasnda da jandarma vardr.27
George Simmelin davurumculuk iin szn ettii ekilde, onun resmi ya da heykelleri
gzel duyumunun dnda konumlanmaya alr. Gzel ya da irkin sanata ikin olamaz,
nk sanat dnyay duyumsamann peindedir, onu gzel duyumsamann deil.28 Bu, bizi
insan yapan etkinliktir. Oysa dereceler belirlemek ve ltler koymak ancak insan idealar
evreninde gezintiye karmay amalar, ki bu da, Dubuffetye gre, yaamsal olann reddidir.
...Gzel her eyden, lmden bile nce vardr; biz yok oluruz gzel kalr...29
Tez 3: Benlik tek gerektir!
Dubuffetnin evreninde en nemli unsur bireydir. Bireyin benlii tinsel bir olu iinde btn
bir evreni kavrama yetisine sahiptir. Bu yzden Dubuffet, bu kavramn yanna sokulmaya
allan toplum kavramna iddetle kar kar. Ha bire toplumdan sz edenler, aslnda
bireyin ayaklarna klelik zinciri takmaya alan sistemin gardiyanlardr; din adamlar,
politikaclar, profesrler, her trden uzmanlar ve retmenler...
Dubuffet srarla bunun altn izer: Bireysel yararla toplumsal yarar srekli atma
halindedir. Bu atmann korunmas tm insanlk iin en ideal olandr. Byle bir atma
yokmu gibi gstermeler de yalnzca kt bir aldatmaca, bir maniplasyon arac olabilir.
Dolaysyla, bir topluluun salnn iyilik derecesi kurallar ineyenlerin saysyla
llecektir.30 Bireyin toplumla arasndaki gerilim iin en iyi zm, aralarndaki atmay
srdrmek ve hatta bunu srekli iaret etmek, vurgulamaktr.31
Asosyal (topluma kar kaytsz) bir tavr iddetle reddetmesi onun kafasndaki benlik
kavramn anlamamz iin nemlidir. Dubuffet, topluma kar kaytsz deildir. O bir antisosyaldir, toplum kartdr. Asosyalliin tamamyla bir yabanclama olduunu syler. Buna
kar diyalektik bir tavr taknarak, bir eyin var olmas iin en az iki karlkl terimin
bulunmas gerektiini belirtir.32
Tez 4: Ancak delilik sistemin dna kabilir!
Peki, btn bu kltrel kuatmann stesinden kim gelebilir? Nasl olur da koca bir sistemle
ba edilebilir. Dubuffetnin delilii aratrmas bu yzdendir. Rasyonel bir ereveye kar o
irrasyonel bir alan aramaktadr; ki yeni, farkl ve dntrc olabilsin.
Dubuffet, kendisine kar yneltilen tamamen ham, kltrden arnm sanat olamaz
iddiasn ise gln bulur. Bu yaklam, sonuta onun gstermeye alt, kltrn nirengi
belirleme abasnn bir uzants olmaktan teye gidememitir. Soruyu kartlarna geri evirir.
Ham sanat iin tam bir hamlk bulunamyorsa ve bu onun reddedilme nedeniyse, zgr bir
sanat iin tam anlamyla zgrlk, ilkel bir sanat iin tam anlamyla ilkellik de bulunamaz.
Dolaysyla ham sanat reddeden beyler, srekli kendisinden sz ettikleri zgr ya da ilkel
sanattan sz etme haklarndan da feragat etmelidirler.33

Ancak delilik sistemin dna kabilir. Akl zerine ina adilmi toplumun kendisi iin ne
kadar ldrc olabildii ortada olduuna gre, sanatnn bunun dndaki bir alana
ynelmesi kanlmaz gibidir.
Kald ki, Foucault, 1960larda deliliin tarihini ele alrken, zellikle, kavramn toplumsal bir
dlama sisteminin paras olarak, meczupluktan czzamllarn boaltt yere nasl
geirildiinin altn izer. Bilgelikten klinik hasta kategorisine bir yer deitirmedir sz
konusu olan.34 Foucaultya gre, delilik toplumsal olarak yaratlm, ina edilmi bir
kategoridir.35
Gerekten de deliler tarafnda retilen yaptlar, yzyl bandaki avangart sanatlarn
yaptlarna, primitif sanata benzer geler tamaktadrlar. 19. yzyln son eyreine girilirken,
nce Genio e Foliayla Cesare Lombroso36, sonra Fransz psikiyatr Tardieu ve Simonun
almalar bu olgu zerinde ilk kez durmulardr.37 1950lerde ise, Leo Navratil, resmi ilk kez
hastalar zerinde bir tedavi yntemi olarak kullanm ve sonularn gzlemlemitir.
Alexandra Schussler, hastalarn tedavisi erevesinde kullanlan sanatsal yaratm srelerini
incelerken, Ham Sanat yaklamna da deinmekte ve Dubuffetnin kendi almalarna da
bir marka isim haline getirdii Ham Sanat damgas vurduunun altn izmektedir. 38
Gerekten de bir yandan logosun tersi olarak delilikten sz ederken, onun iin ereveler
kurmak, irrasyonel bir alan iin rasyonel bir aklamalar silsilesi gelitirmek ok da tutarl
grnmemektedir.
Son Sz Yerine: Dnsel Gymnasiumlar
Aslnda Dubuffetde, Boucu Kltrden yola karak syleyebiliriz ki, kltr kart
syleminin, gzellik eletirisinin ve delilik kategorisinin arkasnda, daha temelde, baka bir
ey duruyor gibidir. Bu, Baudelairein modern ressam iin srarla zerinde durduu
yenilikilik olgusudur.39
20. yzyl bandan beri tm modernist sanatlarn mottosu olan yeni Dubuffet iin de en
ndedir. Onun sanat yeni, artc ve sarscdr. Sanatn z, gelenee kar duran,
kurumlamayan ve srekli srayarak ilerleyen yeniliktir. Sanat, ancak gemii bir kenara
brakp ilerlerse sanat yapm olur.40
Kiinin benliine dnebilmesi iin eylemsizlii nermez Dubuffet. Bunun iin kltrden
arnma enstitleri, nihilist gymnasiumlar kurmay nerir.41
Kendini bir nihilist olarak grr Dubuffet. Yalnzca nihilizmin hayal gcn harekete
geireceine, Ham Sanata olanak vereceine inanmaktadr.42 Turganyevin Bazrovu misali,
modernizmin yadsmac tutumunu anlatan, kurucu bir nihilizmdir burada sz konusu edilen.
Dubuffet daha sonraki yazlarnda da, negativismeden sz ederek bunu vurgulamtr.43
Modernizmin yadsyc, srekli yeniyi arayan yzdr Dubuffetnin yz.
Bu konudaki dncelerinin en zl ifadesi yledir: Dnce, evden eve tanma
meraklsdr, devingenlikle, hi durmayan hareketle yaar; onun iin ikametin uzamas kadar
zehirleyici hibir ey yoktur.44

ALTU, Taylan. Kant Estetii, stanbul, Payel Yaynlar, 1989: 97-119.

AKYZ, Cem. Ham Sanat (Art Brut), Mart 2007 http://www.tesmeralsekdiz.org/icinden_okumalar/ham_sanat.asp
Prinzhornun Dubuffetyle ilikisi konusunda soru iaretleri vardr. 1976 ylnda verdii bir syleide Dubuffet,
Prinzhornun almalarn ne o tarihte ne de sonrasnda okumadn sylemitir. Bkz. ZDEM, Filiz. Jean Dubuffet:
Bat Kltr ya da Bu Elbise Olmam! , Sanat Dnyamz, 97, 2006: 29.
3
ANONM. Kesintisiz Bir Devrim, Mart 2007
http://liman.goodforum.net/Akademik-Forumlar-c2/Biyografiler-f22/JEAN-DUBUFFET-p2044.htm
4
AKYZ, Cem. ag.e. , Mart 2007
http://www.tesmeralsekdiz.org/icinden_okumalar/ham_sanat.asp
5
LYNTON, Norbert. Modern Sanatn yks, (ev. Cevat apan, Sadi zi), stanbul, Remzi Kitabevi Yaynlar, 1991:
280.
6
DUBUFFET, Jean. Boucu Kltr, (ev. smet Birkan), Ankara, Dost Kitabevi Yaynlar, 2005: 29.
7
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 9.
8
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 16.
9
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 13.
10
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 9.
11
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 31.
12
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 64.
13
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 34.
14
WILLIAMS, Raymond. Kltr, (ev. Suavi Aydn), Ankara, mge Yaynlar, 1993: 8-9. Ayrca bkz. WILLIAMS,
Raymond. a.g.e. 35-55. Bu ksmda Williams, Kelt toplumlarndan hareketle, sanatnn kurumlamayla ilikisini ele
almtr.
15
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 54-55.
16
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 41.
17
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 42.
18
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 39.
19
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 72.
20
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 46.
21
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 68.
22
GVEN, Bozkurt. nsan ve Kltr, stanbul, Remzi Kitabevi Yaynlar, 1984: 104.
23
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 82.
24
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 71.
25
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 54.
26
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 68.
27
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 69.
28
SIMMEL, Georg. Modern Kltrde atma, (ev. Tanl Bora vd.), stanbul, letiim Yaynlar, 2003: 67.
29
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 70.
30
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 11.
31
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 76.
32
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 79.
33
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 61-62.
34
FOUCAULT, Michael. Deliliin Tarihi, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara, mge Yaynlar, 1995: 40-77.
35
TEKELOLU, Orhan. Foucault Sosyolojisi, Bursa, Alfa Aktel Yaynlar, 2003: 30.
36
SCHUSSLER, Alexandra. Deliliin Yaratlarn erevelemek: Psikiyatrik Hastalar Tarafndan Sanatn Anlamlarnn
Yn Deitirmesi, (ev. M. Kubilay Akman), Mart 2007.
http://www.izinsizgosteri.net/asalsayi71/alexandra.schussler_71.html
37
GNEY, Melike. izofreni ve Sanat, Klinik Psikiyatri, 4, 2001: 129.
38
SCHUSSLER, Alexandra. a.g.e. Mart 2007.
http://www.izinsizgosteri.net/asalsayi71/alexandra.schussler_71.html
39
BAUDELAIRE, Charles. Modern hayatn Ressam, (ev. Ali Berktay), stanbul, letiim Yaynlar, 2004: 213-217.
40
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 12.
41
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 82.
42
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 74.
43
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 87.
44
DUBUFFET, Jean. a.g.e., 71.
2