Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
i AIKLAMALAR ........................................................................................................ii GR ...........................................................................................................................1 RENME FAALYET1 ........................................................................................3 1. BENZEN VE TREVLER.....................................................................................3 1.1. Benzen...............................................................................................................3 1.1.1. Benzenin Homologlar ve Benzen Halkasnda Sbstitentler ...................4 1.1.2. zellikleri ve retim Yntemleri ..............................................................5 1.1.3. Reaksiyon Kabiliyeti ..................................................................................6 1.1.4. Kullanld Yerler .....................................................................................6 1.1.5. Benzenin nsan Sal zerinde Etkisi.....................................................6 1.2. Etil Benzen ........................................................................................................7 1.2.1. Stiren ..........................................................................................................7 1.3. Kmen (zopropil Benzen)..............................................................................15 1.3.1. Trevleri ...................................................................................................16 1.4. Nitrobenzen .....................................................................................................19 1.4.1. Anilin........................................................................................................20 1.5. Klorobenzen ....................................................................................................21
1.6. Lineer Alkil Benzen (LAB).............................................................................23 1.6.1. Deterjan Aktif Maddeleri .........................................................................23 1.7. Maleik Anhidrit ...............................................................................................23 1.8. Siklohegzan .....................................................................................................25 1.8.1. Siklohegzanon ve Siklohegzanol .............................................................26 UYGULAMA FAALYET.......................................................................................30 LME VE DEERLENDRME.............................................................................33 PERFORMANS DEERLENDRME......................................................................35 RENME FAALYET2 ......................................................................................36 2. STRENN TREVLER VE PROSESLER........................................................36 2.1. Polistiren..........................................................................................................36 2.1.1. zellikleri.................................................................................................36 2.1.2. Kullanld Yerler ...................................................................................37 2.1.3. Mevcut Durum .........................................................................................37 2.1.4. retim Yntemi -Teknoloji......................................................................38 2.2.1. zellikleri.................................................................................................44 2.2.2. Kullanld Yerler ...................................................................................45 2.2.3. retim Yntemi -Teknoloji......................................................................45 2.2.4. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi .......................................................48 UYGULAMA FAALYET...................................................................................49 LME VE DEERLENDRME.........................................................................52 PERFORMANS DEERLENDRME..................................................................54 LME VE DEERLENDRME.........................................................................55 CEVAP ANAHTARLARI.........................................................................................58 KAYNAKA.............................................................................................................59
NDEKLER
ii
AIKLAMALAR
KOD ALAN Kimya Teknolojisi DAL Petrol- Petrokimya MODL Benzenin Trevleri ve Prosesleri MODLN TANIMI Petrokimya proseslerinde benzenin trevlerinden elde edilen rnlerinin retim yntemlerini, zellikleri ve kullanm alanlarnn ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. SRE 40 /16 N KOUL OrganikKimya modllerini alm olmak. YETERLLK nitelerde retilen benzen trevlerini inceleyebileceksiniz. MODLN AMACI Genel Ama Bu modlle gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak petrokimya proseslerinde benzenin trevlerinin proses akm emalar, retim yntemleri, zellikleri, kullanm alanlarn inceleyebileceksiniz. Amalar 1. Benzenin trevlerinin zelliklerini, retim yntemlerini inceleyip stiren prosesinin akm emasn sembolleri ve ynlerini belirleyebileceksiniz. 2. Stirenin trevlerinin zelliklerini, retim yntemlerini
inceleyip, akm emasn sembolleri ve ynlerini belirleyebileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, , bilgi teknolojileri ortam ( Internet ) vb., kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar. Donanm Okul veya snf, blm kitapl, VCD, DVD, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar vb. LME VE DEERLENDRME Modlde yer alan herhangi bir renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralar ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. Modl sonunda retmeniniz tarafndan teorik ve pratik performansnz lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve beceriler llerek deerlendirileceksiniz.
AIKLAMALAR
i
GR GR
Sevgili renci, Benzen; aromatik hidrokarbon olarak adlandrlan organik bileikler snfnn en basit yesidir. Renksiz, alevlenebilen, kaynama noktas 80,1oC, erime noktas 5,5 oC olan bir svdr. Organik bileiklerde znen ve kendisi de baka kimyasallar zme zelliine sahip bir maddedir. Kimyasal almalarda en ok kullanlan organik bileikler arasnda yer alr. Benzen ve trevleri petrokimya sanayinde nemli yer tutmaktadr. Endstride en nemli kullanm alanlar plastik imalatnda kullanlan stiren ve fenolun sentezinde balang maddesi olarak, naylon bileiklerinde ve sentetik deterjan imalatnda kullanlmaktadr. Endstriyel bakmdan deerli olduu kadar, yaps bakmndan kimyasal almalarda da nemli bir yer tutmaktadr. Bu iyi ynleri yannda, insan sal asndan solunduunda kan hcrelerini ldrme etkisine sahip olduundan kanser yapma zellii mevcuttur. Kanser yapan bileikler arasnda yer almaktadr. Bu modl baaryla bitirdiinizde, benzen ve trevlerini, - stiren prosesinin retim akm emalarn, fiziksel zelliklerini, retim teknolojilerini ve kullanm alanlarn ok daha iyi anlayabileceksiniz.
GR
2 3
RENME FAALYET1
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak petrokimya prosesinde benzen ve trevlerinden elde edilen rnlerin, zellikleri, kullanm alanlar ve akm emalar ile ilgili bilgi, beceri sahip olabileceksiniz. Aromatik hidrokarbonlar (arenler ) hakknda aratrma yapnz.
1. BENZEN VE TREVLER
1.1. Benzen
Aromatik bileiklerin en basiti benzendir. Ayrca bilinen en eski organik bileiklerden biridir. Benzenin nicel element analizi: % 92,3 C ve % 7,7 H dr. Buna gre bileim forml CH dr. Buhar younluuna gre tayin edilen molekl arl 78 g/ moldr. Buna gre kapal molekl forml C6H6 olur. Bu kapal formle, dz zincirli ve halkal olmak zere bir ok ak molekl formll karlk gelebilir. Halkal olan iki yap formln aada yazalm. Bunlardan biri Kekule, teki Dewar formldr.
RENME FAALYET1
AMA ARATIRMA
Kekule forml CH CH CH CH CH CH Dewar forml 4
Genelde Kekule forml benimsenmitir. Halkal bileiklerde genellikle halkadaki C atomu ve buna bal olan H atomu yazlmayp geometrik ekillerle gsterme gelenei vardr. Buna gre benzenin Kekule forml aadaki ekilde gsterilir.
n=7 iin C7H8 n= 8 iin C8H10, 4 izomeri vardr: CH3 C2H5 CH3 CH3 CH3 CH3 Toluen (Metil Benzen) Etil Benzen orto ksilen meta ksilen (o ksilen , ( m -ksilen CH3 1,2 dimetil benzen) 1,3 - dimetil benzen) CH3 para ksilen (p ksilen, 1,4 dimetil benzen)
5
Aromatik halkaya bal doymam gruplar da bulunabilir. rnein, vinil grubunun balanmasyla, zel ad stiren olan vinil benzen, asetilen grubunu balanmasyla fenil asetilen meydana gelir.
CH3 CH3 n Propil benzen KMEN CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 HEMMELLTEN PSYDO KMEN MEZTLEN CH = CH2 CH CH STREN FENL ASETLEN (Vinil benzen)
Tablo 1.1: Benzenin fiziksel zellikleri
6
retim yntemleri; Toluenin hidrodealkilasyonu ile Toluenin disproporsiyonu ile Etilen retiminde yan rn olarak Petrol rafinerilerinde katalitik reforming operasyon ile Kmrn karbonizasyonu ile elde edilir.
kilo kayb seklinde ortaya kar ve daha sonra burun ve damaklarda kanamalar grlr. Benzen ortamnda srekli alan isiler periyodik kan kontrollerine tabi tutulmaldr. Alyuvar veya akyuvar saylar devaml azalma gsteren ya da ard arda gelen aylk iki kontrolde akyuvar says metrekpte 5.000in, alyuvar says metrekpte 4.000.000'nun altnda bulunanlar hayati tehlikeye girmeden ortamdan uzaklatrlmaldr. Ani zehirlenme hallerinde suni solunum yaptrlmal gerekirse oksijen verilmelidir. Solunumu dzeltmek amacyla adrenalin kullanlmaldr. Benzenle alanlar koruyucu gzlk, yz siperlii, kauuk giysiler kullanmaldr. evre sal asndan iinde benzen bulunan atklar bir frn
7
iine pskrtlmek suretiyle yaklmaldr, yanmann daha kolay olmas asndan daha yanc bir zelti ile kartrmak uygun olabilir.
1.2.1. Stiren
Doymam aromatiklerin en nemlisi olan Stiren; kristal ve anti sok polistiren (PS), kpk polistiren (EPS), stiren btadien kauuu (SBR), akrilonitril btadien stiren (ABS) ve stiren akrilonitril (SAN) retiminde hammadde olarak kullanlmaktadr. Stiren ayrca, doymam polyester reinelerinin (UPE), koruyucu kaplamalarn (stiren btadien latex, alkidler), polyesterlerin ve eitli kopolimerlerin retiminde kullanlmaktadr.
dehidrojenasyonunu kapsayan bu entegre retim ynteminin lisansr Lummus Crest/Monsanto/UOP firmalardr. Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen iki aamal bir prosesle 550-640 C scaklkta, 8-14 psia basnta dehidrojene edilmektedir. Bu proseste reaksiyon ss buhar ile salanmaktadr. Stiren verimi benzene gre % 94,3 ve etilene gre % 93,3 olmaktadr. Alkilasyon ve dehidrojenasyon reaksiyonlar aada verilmektedir. b) Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonunu takiben etil benzenin oksidatif dehidrojenasyonu ile Stiren retimi: Benzen ve etilenin sv faz alkilasyonununu ve etilbenzenin oksidatif dehidrojenasyonu kapsayan bu entegre retim ynteminin lisansr Lummus Crest/Monsanto/UOP firmalardr. Dehidrojenasyon nitesinde, alkilasyon nitesinden gelen etilbenzen aamal bir prosesle 625 C scaklkta, 8-13,5 psia basnta dehidrojene edilmektedir. Dehidrojenasyon nitesinde toplam etilbenzen dnm % 82,5 olup, oluan CH2 CH3 + CH2 = CH2
106
10
c ) Toluen oksidayonu ile stilben eldesi ve stilbenin etilen ile reaksiyonu ile Stiren eldesi Stiren retiminde alternatif bir yol olan bu proseste, toluen oksidasyonu ile elde edilen stilben etilen ile reaksiyona girerek Stiren retimi gerekletirilmektedir. Toluen oksidasyonunda Bi/K oksit katalizr, stilben disproporsiyonunda Mo katalizr kullanlmaktadr. Bu prosesin en byk avantaj, ticari benzen alkilasyonu + etilbenzen dehidrojenasyonu entegre retim yntemine kyasla yar yarya etilen kullanlmasdr. Henz ticari uygulamas olmayan bu retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir. 2 C6H5CH3 + O2 C6H5CH = CHC6H5 + 2 H2O Toluen Stilben C6H5CH = CHC6H5 + C2H4 2 C6H5CH = CH2 Stilben Etilen Stiren d ) Etilbenzenin hidroperoksite oksidasyonu ile elde edilen hidroperoksitin propilen ile reaksiyonu sonucu elde edilen a-metilbenzilalkolun dehidrasyonu ile Stiren retimi Hidroperoksidasyon prosesi olarak bilinen bu alternatif Stiren retim prosesinin lisansr Shell ve Arco firmalardr. Bu proseste, etilbenzenin sv faz oksidasyonu ile etilbenzenhidroperoksit (EBHP), a-metilbenzilalkol(MBA) ve asetopenon (ACP) elde edilir. EBHP propilen ile reaksiyona girerek propilen oksit ve MBA elde edilir. Bu reaksiyonda Mo veya Ti esasl katalizrler kullanlmaktadr. Oksidasyon reaksiyonu sonucu oluan ACP 90 155 C scaklkta ve 1200 psia basnta hidrojene edilerek BA elde edilir. MBAnn dehidrasyonu sonucu Stiren elde edilir. Dehidrasyon reaksiyonunda genellikle katalizr olarak almina, reaksiyon ortam olarak tri-fenilmetan kullanlmaktadr. Bu alternatif Stiren retim ynteminin reaksiyonlar aada verilmektedir. C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OOH Etilbenzen Etilbenzenhidroperoksit (EBHP) C6H5CH2CH3 + O2 C6H5CH(CH3)OH Etilbenzen a-metil benzil alkol (MBA) C6H5CH2CH3 + x O2 (C6H5)CO(CH3) + asitler Etilbenzen Asetopenon (ACP) C6H5CH(CH3)OOH + C3H6 C3H6O +C6H5CH(CH3)OH EBHP Propilen MBA (C6H5)CO(CH3) + H2 C6H5CH(CH3)OH ACP MBA C6H5CH(CH3)OH C6H5CH=CH2 + H2O MBA Stiren
11
e ) Dier Alternatif Stiren retim Prosesleri a-metil fenilasetaldehitin paladyum katalizr ile 150C scaklkta dekarnonilasyonu sonucu stiren eldesi: Bu proseste dnm % 78 olup ticari uygulamas yoktur. Toluen ve metann oksidatif birleme (coupling) reaksiyonu ile stiren eldesi: 500 1000 C scaklk ve 15-450 psia basn aralnda gerekletirilen bu reaksiyonda, toluen dnm % 29-45, stiren seicilii %10-25 aralndadr. Bu yntem, ticari olarak uygulanmamaktadr. Toluen ve asetonun pirolizi sonucu stiren eldesi: 700900 C scaklkta buhar ortamnda gerekletirilen piroliz reaksiyonunda toluen dnm % 40, stiren seicilii % 38 olup, en byk yan rnler etilbenzen ve benzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Toluenin formaldehit veya metanol ile alkilasyonu ile stiren eldesi: 400-450 C
scaklkta zeolit katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonlarnda toluen dnm % 15-30, stiren seicilii %13-33 olup en byk yan rn etilbenzendir. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Benzen ve etilen oksitin alkilasyonu ile stiren eldesi: 315440C scaklkta ve 70 75 psia basnta aluminosilikat tipi katalizr kullanlarak gerekletirilen alkilasyon reaksiyonunda etilen dnm % 4-12 aralndadr. Bu retim yntemi ticari olarak uygulanmamaktadr. Etilen veya n-oktann aromatizasyonu ile stiren eldesi: Etilenin 850C scaklkta gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda etilen dnm % 87,5, stiren seicilii % 36,6 olup, benzen, naftalin ve toluen yan rn olarak retilmektedir. Ayrca, n-oktan 550C scaklkta ve 1 mmHg basncnda Pt/In ieren ZSM-5 zeolitik katalizr kullanlarak gerekletirilen aromatizasyon reaksiyonunda noktan dnm % 99,4, stiren seicilii % 64,3dr. Bu retim yntemleri ticari olarak uygulanmamaktadr.
12
fabrikalarnn kapasiteleri 500.000 ton/yln zerine kmtr. Gnmz koullarnda rekabet edebilecek yeni bir stiren fabrikasnn kapasitesinin minimum 300.000 ton/yl seviyesinde olmas gerekmektedir. Trkiyenin 2005 ylndaki stiren tketimi yaklak 55.000 ton/yl seviyesindedir. Fakat yurdumuzun PS, EPS, SBR ve ABS gibi stiren trevlerine olan talebi hzla artmakta olup nemli seviyelere ulam durumdadr ve bu talebin ok byk bir blm de ithalat yoluyla karlanmaktadr. Bu nedenle, eer bu stiren trevlerinin yurtiinde retilmesi durumunda ham madde olarak ihtiya duyulacak stiren miktar dikkate alnrsa, Trkiyenin stiren edeeri olarak stiren talebinin olduka yksek seviyelerde olduu grlmektedir. Ancak bu talebin yurtii stiren tketimine fiilen yansyabilmesi iin lkemizde stiren trevi reten yeni fabrikalarn kurulmas gerekmektedir. Bu balamda Petkim, Aliaada, 270.000 ton/yl kapasiteli PS (kristal ve antisok) ve 60.000 ton/yl kapasiteli ABS fabrikalar ile bu fabrikalarn ham madde ihtiyacn karlayacak 300.000 ton/yl kapasiteli bir stiren fabrikas kurmay planlamaktadr. retime 2010 ylnda balanaca ngrlen bu yatrmlarla, Aliaa Petrokimya Kompleksi Aromatikler fabrikasnda retilen ve Trkiyede tketim alan olmad iin ihra edilen benzen rnnn stirene dntrlmesi ve retilen bu stirenin de katma deeri yksek PS ve ABS gibi stiren trevlerine dntrlerek bu rnlere olan Trkiye talebinin karlanmas hedeflenmektedir. Fabrikada kullanlacak olan ham maddelerden benzen, aromatikler fabrikasndan temin edilebilecek fakat etilen, ithalat yoluyla karlanabilecektir. Dier taraftan Baser Petrokimya, Yumurtalkta bulunan PS (kristal ve antiok) kapasitesini 60.000 ton/yl artrmay planlamaktadr. Trkiyenin stiren talebinin, planlanan bu yatrmlarla, 2010 ylnda 400.000 tonun zerine kaca tahmin edilmektedir.
Depo tankndan alnan benzen risaykl kolonuna verilerek iindeki nem giderilir. Kolondan kan benzen, etilen ile kartrlp bir n stcdan geirildikten sonra, iinde kizelgura emdirilmi fosforik asit esasl katalizr bulunan kondenzasyon rektrne verilir. Reaktrden kan etilbenzen ve reaksiyona girmemi benzen ieren karm benzen risaykl kolonundan geirilerek tekrara reaktre gnderilir. Kolonun altndan alnan ve etilbenzen ieren karm ise etil benzen kolonuna arj edilir. Kolondan tepe rn olarak etil benzen, dip rn olarak ta polietilbenzen alnr. Dip rn olarak polietilbenzen kolonunda fraksiyona ayrlr. Kolonun tepesinden tepesinden tasarm koullarna gre yaklak 1900C kaynama noktal polietilbenzen, dipten de stiren kolonunun dibinde biriken maddeleri inceltmede kullanlan 2600C kaynama noktal polietilbenzen alnr.
13
B ) Etilbenzen Dehidrojenasyon Stiren Artma Ksm Etilbenzen kolonundan tepe rn olarak alnan etilbenzen ile etilbenzen kolonunun tepesinden gelen risaykl etilbenzen karm stp yksek basnl buhar ile birlikte dehidrojenasyon reaktrlerinden geirilir. Reaktrden kan rn karm s deitiricilerde soutulduktan sonra rn deitiricisinde younlaan buhar hidrokarbonlardan ayrlr. Hidrokarbon karm daha sonra benzen toluen kolonuna gnderilir. Kolona giden besleme akmnn bir ksm kkrt potalarndan geirilerek kolona verilir. Bylece sisteme, stirenin polimerlemesini nlemek amacyla inhibitr olarak kkrt ( 2 4 dinitrofenol) ilave edilir. Benzen toluen kolonundan tepe rn olarak alnan benzen toluen karm depo tankna gider. Dipten alnan karm ise etil benzen kolonuna arj edilir. Kolonun tepesinden alnan etil benzen dehidrojenasyon reaktrlerine gnderilir. Dipten alnan stiren ise stiren kolonuna arj edilir. Stiren kolonunun tepesinden stiren, dibinden de kolonun dibine biriken stiren, polistiren ve ar maddelerin karmndan oluan dip rn inceltilerek alnr. Dip rn iindeki stiren buharlatrlarak geri kazanldktan sonra depolanr. Nihai stiren rnn iinde kkrt istenmedii iin stiren kolonuna belirli noktalarda inhibitr olarak TBC (tersiyer btil katekol) verilir. Stiren rn ise soutulduktan sonra ara tanknda toplanr. stenen spesifikasyona uygunsa depo tankna gnderilip depolanr. Depo tankndaki stiren, polimerlememesi iin 50Cde ve iinde 13 ppm dzeyinde TBC ierecek ekilde muhafaza edilir.
14
Etilbenzen Kolonu Polietilenbenzen Kolonu Etilbenzen Kolonu Stiren Kolonu Etilen Taze Benzen Kurutulmu Benzen Kondenzasyon Reaktr Etilbenzen + Benzen Katalizr Benzen Risaykl Kolonu Etilbenzen Atk Benzen Etilbenzen PEB Kn: 1900C PEB Polietilbenze Kn: 2600C n Etilbenzen Etilbenzen Etilbenzen Dehidrojenasyo n
15
retim yntemi; Benzenin, propilen ile katalitik alkilasyonu yoluyla elde edilir. Tepkimesi; B ) Kullanld Yerler Fenol, aseton, alfa metil stiren retiminde hammadde olarak ve zc olarak kullanlmaktadr.
ekil 1.3: Kmenin yap forml
H AlCl3 C6H6 + CH2 = CH CH3 C6H5 C CH3 Benzen Propilen CH3 Kmen veya Kumol ( zopropil benzen)
pembeden krmzya kadar dner. Havadan su absorbe ederek sv hale dnr. Keskin yakc bir tada ve hemen fark edilen bir kokuya sahiptir. Olduka kuvvetli bir korozif maddedir. Etanol, eter, kloroform, gliserin, karbon dislfr ve suda znr.
Veya
17 retim yntemleri;
Benzenin slfonasyonu ile benzen slfonik asit elde edilir. Bu nce sodyum tuzuna evrilir sonrada kostikle muamele edilerek fenoln sodyum tuzu elde edilir. Toluenin oksidasyonu ile nce benzoik asit ve bunu takip eden ikinci bir oksidasyon ile de fenol elde edilir. Klorobenzenin dehidroksiyonu ile Klorobenzenin alkali hidrolizi ile Kmenin oksidasyonu ile B ) Kullanm Alanlar Bisfenol A, DPP (difenil Propan ) yapmnda ve fenolik reine retiminde kullanlr. Dier nemli sentetik trevleri salisilik asit, asetil salisilik asit (aspirin) dir. 2,4 dikloro fenoksi asetik asit ve 2,4,5 trikloro fenoksi asetik asit tarmda kullanlr. Pentaklorofenol standart odun koruyucu olarak kullanlr. Dier halojenli fenoller bcek ldrc olarak, deri koruyucu ve bakterilerle mcadelede kullanlr. Fenoller nitrobenzen ile birlikte anilin yapmnda da kullanlmaktadr. C ) Trevleri a) Bisfenol A zellikleri: Fenol kokusunda beyaz pul halinde, kristal bir yapya sahiptir. Suda znmez. Alkol ve seyreltik alkali zclerde znr. Karbon tetra klorrde ok az znr. Fenol ve asetonun reaksiyonu ile elde edilir. Tablo 1.5: Bisfenol A nn fiziksel zellikleri Resim 1.1:Bisfenol - A maddesi
18
Kullanm Alanlar: Epoksi, polikarbonat, fenoksi, polislfon ve baz polyester reinelerin retiminde ara madde olarak yanmaya dayankl malzemelerin yapmnda, kauuk kimyasallarnda ve fungasitlerde kullanlr. b ) Polikarbonat Polikarbonatlar, termoplastiklerin zel bir grubudur. lenmesi, kalplanmas, sl olarak ekillendirilmesi kolaydr, bu tip plastikler modern imalat sektrnde ok geni kullanm alan olan plastiklerdir. Polikarbonatlar olarak isimlendirilmilerdir, nk uzun molekler zincirleri iinde karbonat gruplar (-O-CO-O-) tarafndan balanm fonksiyonel
gruplara sahiptir. En yaygn polikarbonat plastik tipi, bisfenol - A gruplar ile balanm karbonat gruplarnn oluturduu polimer zincirlere sahip olandr. Bu tip polikarbonat ok dayankl bir malzemedir, kurungeirmez cam yapmnda kullanlr. Polikarbonatlarn karakteristikleri polimetil metakrilata (PMMA; akrilik) olduka benzer, fakat polikarbonat daha gl ve daha pahaldr. Ayrca bu polimer olduka effaf ve geiren bir yapdadr. Birok cam trnden daha iyi k geirgenlik karakteristiine sahiptir. CR39 zel bir polikarbonat malzeme olup iyi optik ve mekanik zelliklere sahiptir ve sklkla gzlk cam yapmnda kullanlr. Polikarbonattn Bisfenol - A ve fosgen (karbonil klorr)'den sentezlenmesi zellikleri: Polikarbonat reineleri effaf, korozyona dayankl, tututuklarnda kendi kendini sndren, zaman ve s ile boyutlar ok az deien, nem absorpsiyonu ok dk olan ve btn bunlara ilave olarak ok iyi mekanik zellii olan nemli mhendislik plastiklerinden biridir. zgl arl 1,2 g/ L dir. Kullanm Alanlar: Polikarbonat, endstri ve laboratuvarlarda olduu kadar ev eyalarnda da yaygn kullanlr. Koruma amal paralarn yapmnda kullanlr (Bankalar ve baz binalarda krlmayan veya yanstan pencereler gibi). Polikarbonattan yaplan dier rnler arasnda gzlk ve gne gzl camlar, CD (kompakt disk), otomobil far camlar
19
saylabilir. Ayrca iki ya da daha fazla cidarl (multicell) gzenekli levhalar halinde imal edilen polikarbonat, her trl aklklarn kapatlmasnda kullanlabilen bir at kaplama malzemesidir. yi s izolasyon zellii nedeniyle seralarda cam ve naylona alternatif olarak kullanlr. Kan analiz sistemleri ve eitli tbbi ekipmanlarn nemli paralar da polikarbonattan yaplmaktadr. effafl, darbe dayanmnn ykseklii ve gdalarla temasnda bir saknca bulunmamas nedeniyle gda sanayinde giderek yaygnlamaktadr.
1.4. Nitrobenzen
A ) zellikleri ve retim Yntemi
Sar kristal veya sar yams svdr. Etil alkol, eter ve benzende znr. Suda ok az znr. Molekl forml C6H5 - NO2 eklindedir. Yap forml;
ekil 1.6. Nitrobenzenin yap forml Tablo 1.6: Nitrobenzenin fiziksel zellikleri
20
B ) Kullanld Yerler Byk ounluu anilin retiminde kullanlr. Selloz esteri iin zc, selloz asetatlarn esterletirilmesinde tamamlayc ve metal veya ayakkab parlatclarnda kullanlr. Ayrca diaminodifenil, kinolin ve azobenzen retiminde kullanlmaktadr.
1.4.1. Anilin
A ) zellikleri ve retim Yntemi: Renksiz, ya grnmnde svdr. Hava ve kla temas ettiinde rengi hemen kahverengiye dner. Etil alkol ve eterde znr, suda az znr. ( 3,6 g /100 ml 180Cde). Molekl forml C6H5NH2 eklindedir. Yap forml;
Tablo 1.7: Anilini fiziksel zellikleri
Klorobenzenin aminasyonuyla Siklohegzanoln amonyakla reaksiyonu sonucunda Fenol ve amonyan reaksiyonu sonucunda
21
B ) Kullanld Yerler: Kauuk formlasyonlarnda hzlandrc ve antioksidan olarak boya ve fotoraf kimyasallar retiminde, retan kpkler iin izosiyanat retiminde, ila, patlayclar, difenilamin, fenolikler, mantar ve veteriner ilalar retiminde kullanlr.
1.5. Klorobenzen
A ) zellikleri ve retim Yntemi Monoklorobenzen: Renksiz uucu bir svdr. Bedeme benzer bir kokuya sahiptir. Etil alkol, benzen, kloroform ve eterde oda scaklnda znr. Suda znmez. Molekl forml C6H5Cl eklindedir.
ekil 1.8:Klorobenzenin yap forml Tablo 1.8: Monoklorobenzenin fiziksel zellikleri
o Diklorobenzen: Renksiz, ho aromatik kokuya sahip uucu bir svdr. Etil alkol, benzen, eter ve hemen hemen btn organik solventlerde znr. Suda znmez.
22
Tablo 1.9: o- diklorobenzenin fiziksel zellikleri
p Diklorobenzen: Beyaz kristalleri uucu olup etrafa ho koku yayar. Deiik kristal byklne sahiptir. Benzen, eter,etil alkol ve karbon dislfrde znr. Suda znmez.
Tablo 1.10: o- diklorobenzenin fiziksel zellikleri
retim yntemleri; Benzenin klorlanmasyla C6H6 + Cl2 C6H5Cl + HCl RASCIIING IIOOKER yntemi ile mnoklorobenzen eldesi ile (benzenin buhar faznda oksiklorinasyonu ile) B ) Kullanld Yerler m Diklorbenzen: o p nitroklorobenzen (anilin) retiminde byk bir ksm tketilir. Fenol retiminde ve zc olarak kullanlmaktadr. o Diklorobenzen: Organik sentezlerde, zararl bceklerin ldrlmesinde kullanlan zehirli ilalarn yapmnda, DDT, toluen diizosiyanat prosesinde solvent olarak kullanld gibi yine solvent olarak makinelerin temizlenmesinde ve boya kartmada kullanlr. Ayrca eitli boyalarn retiminde de kullanlr. p Diklorobenzen: Haarat ldrc olarak kullanlr.
zgl arl (20/4 0C) 1,305g/l Kaynama noktas 180,50C Erime noktas - 17,6 0C Alevlenme noktas (kapal kap) 74,4 0C
23
24
Resim 1.2:Maleik anhidriti ekil 1.9:Maleik anhidritinin yap forml Tablo 1.11: Maleik anhidritin fiziksel zellikleri
1.8. Siklohegzan
A ) zellikleri ve retim Yntemleri Renksiz, keskin batc bir kokuya sahip korozif olmayan svdr. Suda znmez. Aseton, alkol ve benzende znr. Molekl forml C6H12 eklindedir.
ekil 1.10: Siklohegzann yap forml Tablo 1.12: Siklohegzann fiziksel zellikleri
retim yntemleri; Benzenin katalitik hidrojenasyonuyla Petrol rafinerilerinde rafinaj sonucu petrolden B) Kullanld Yerler: Byk bir ksm naylon retiminde kullanlan kaprolaktam ve adipik asit eldesinde tketilir. Siklohegzan selloz eterlerin, kat veya sv yalarn zcs olarak kullanlr. Yal boya temizlenmesinde zc olarak kullanlmaktadr.
O
ekil 1.11: Siklohegzanonun yap forml
27
B ) Kullanld Yerler: Adipik asit ve kaprolaktam retiminde kullanlr. Solvent olarak tketilir. Boya ve vernik karc olarak, yalama ya katks, sellozikler, tabii ve sentetik reinelerde, wax ve yalarda zc olarak kullanlr. 1.8.1.1. Siklohegzanol A ) zellikleri: Renksiz yams __________bir svdr. Suda ok az znr. Hemen hemen btn organik solvent ve yalarla karr. Molekl forml C6H12O eklindedir.
Resim1.4: Siklohegzanol ekil 1.12: Siklohegzanoln yap formlleri Tablo 1.14: Siklohegzanoln fiziksel zellikleri
B ) Kullanld Yerler: Adipik asit retiminde kullanlr. Tekstil sanayinde, alkid ve fenolik reinelerde, zc, parlatc, plastik sanayinde ve emlsiyon yapclarda kullanlr.
1.8.1.2. Kaprolaktam
A ) zellikleri ve retim Yntemleri: Beyaz pul eklindedir. Su ve benzeri polar ve aromatik solventlerde znr. Yksek molekl arlkl alifatik hidrokarbonlarda az znr. Molekl forml C6H11NO eklindedir.
OH
28
Resim 1. 5: Kaprolaktam ekil 1.13: Kaprolaktamn yap forml Tablo 1.15: Kaprolaktamn fiziksel zellikleri
retim yntemleri; Hegzahidrobenzoik asit yoluyla Nitrik oksit indirgeme prosesiyle Fenol prosesiyle Siklohegzann fotonitrozasyonuyla Siklohegzanon ve hidroksilaminden
29
Resim 1. 6: Japonya'da kaprolaktam fabrikasnn grnm ve rn
B ) Kullanld Yerler: En yaygn olarak naylon 6 retiminde monomer olarak kullanlr. Plastikler, film, kaplama malzemesi, sentetik deri, poliretan, apraz ba ajan olarak da kullanm alan bulmaktadr.
30
UYGULAMA FAALYET
Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc lem Basamaklar neriler Bilgisayar hazrlaynz. Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice
taknz. Uygun program seiniz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz. izim sayfasn yatay konumuma getiriniz. Sayfann sol orta noktasndan izime balaynz. Etilen hattn kondenzasyon reaktrne balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Prosesleri sembolleri ile iziniz. Kondenzasyon reaktrne benzen risaykl kolonuna balaynz. Giri, klarn ynlerini okla gsteriniz. Benzen risaykl kolonundan etilen hattna balant yapnz. Balanty ekildeki gibi yapnz. Balant hattnn zerine kurutulmu benzen yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz.
UYGULAMA FAALYET
Katalizr
31
Benzen risaykl kolonundan taze benzen hatt balayarak sten atk benzen k balaynz. Kolonun adn iine yaznz. Balantlara dikkat ediniz. Atk hattna ismini yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz. Benzen risaykl kolonunu etil benzen kolonuna balaynz. Hatta etilen benzen yaznz. Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Balantlar ekilde ki gibi yapnz. Etil benzen hattndan benzen
risakl kolonuna balant yapnz. Etil benzen kolonunu polietil benzen kolonuna balaynz. Kolonun stnden ve altndan kan PEB maddesini kaynama noktalaryla yaznz. Balant hattna polietil benzen yaznz. Etil benzen kolonunu dehidrojenasyon reaktrne balaynz. ekildeki gibi balant yapnz. Balant hattnn zerine etil benzen yaznz. Ak ynlerine dikkat ediniz. Dehidrojenasyon reaktrn B. T. Kolonuna balaynz. Kolonun st kna benzen toluen yaznz. Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Balant hattnn zerine dehidrojenasyon rn yaznz.
Katalizr
32
B. T. Kolonunu etil benzen kolonuna balaynz. Kolonun stnden kan etil benzen hattn dehidrojenasyon rektrne balanan etil benzen hattna balaynz. Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz. Kolonlar aras balant hattna etil benzen yaznz. Etil benzen kolonunu stiren kolonuna balaynz. Balanty ekildeki gibi iziniz. Kolonun st kna stiren, alt kna dip rn yaznz. Kolonlar aras balant hattna
stiren yaznz. iziminizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Ak emasn yazcda yazdrnz. Mmknse renkli olarak kt alnz. Rapor olarak teslim ediniz. Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz.
33
LME VE DEERLENDRME
Aadaki 1- 7e kadar olan sorularda boluklar doldurup ve 8 - 20e kadar olan test sorularn cevaplaynz. 1.Gnmzde benzenin .. forml benimsenmitir. 2. Benzenin havada .in zerinde bulunmas insan sal acsndan sakncaldr. 3. .. stiren retiminde ham madde ve solvent olarak kullanlr. 4. C6H5CH2CH3 + O2 tepkimesini tamamlaynz. 5. Benzen hidrojenlerinden biri veya bir ka yerine hidroksil (OH) gruplarn balanmasyla treyen bileiklere.. denir. 6. Nitrobenzenin byk ounluu .. retiminde kullanlr. 7. C6H6 + Cl2 ?.... + HCl tepkimesini tamamlaynz. 8. Aadakilerden hangisi benzenin molekl formldr? A ) C6H5 B ) C6H6 C ) C6H7 D ) C6H8 9. Aadakilerden hangisi benzenin yap formldr? 10. Aadakilerden hangisi p ksilenin formldr? 11. Aadakilerden hangisi stirenin dier bir addr? A ) Fenil asetilen B ) Kmen C ) Etil Benzen D )Vinil benzen 12. Aadakilerden hangisi benzenden retilen maddeler arasnda yer almaz? A ) Keton B ) Stiren C )Kmen D ) Maleik Anhidriti
CH =CH2 A) B) CH3 C) CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
D) OH
A) B) C) D)
LME VE DEERLENDRME
34
13. Aadakilerden hangisi benzen zehirlenmesi belirtilerinden deildir? A ) Ba ars ve dnmesi B ) Dzgn konuamama C ) Derinin kurumas D ) Gzlerin morarmas 14. Etil benzenin dehidrojenasyon reaksiyonu sonucu aadaki rnlerden hangisi elde edilir? A ) Stiren B ) Kmen C )Fenol D ) Etil Benzen 15. Aadakilerden hangisi bileiinin ad deildir? A ) Kumol B ) Kmen C )zopropil Benzen D )zometil Benzen 16. Aadaki maddelerin hangisinin retiminde kmen ham madde olarak kullanlmaktadr? A ) Stiren B ) Fenol C )Aseton D )Alfa metil stiren 17. Aadakilerden hangisi Nitrobenzenin formldr? A ) C6H6 NO2 B ) C6H5 NO2 C )C6H5 NO3 D )C6H5 NO
18. Benzen + ..? H2SO4 Nitrobenzen + Su tepkimesinde soru iaretli yere aadaki bileiklerden hangisi yazlmaldr? A ) Azot dioksit B ) Diazot pentaoksit C )Azot monoksit D )Nitrik asit 19. Aadakilerden hangisi maleik anhidritin molekl formldr? A ) C6H10O B ) C6H12O C ) C4H2O3 D ) C5H2O3 20. Aadakilerden hangisi kaprolaktann molekl formldr? A ) C6H12O B ) C6H10O C ) C6H11NO D ) C6H5 DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise performans deerlendirmeye geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz. CH3 C6H5 CH CH3
35
PERFORMANS DEERLENDRME
Yukardaki uygulama faaliyetine gre aadaki davranlar EVET HAYIR olarak iaretleyiniz. Gzlenecek Davranlar Evet Hayr 1 nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? 2. Bilgisayarnz atnz m? 3. Uygun program setiniz mi? 4. Etilen hattn kondenzasyon reaktrne baladnz m? 5. Kondenzasyon reaktrne benzen risaykl kolonuna baladnz m? 6. Benzen risaykl kolonundan etilen hattna baladnz m? 7. Benzen risaykl kolonundan taze benzen hatt balayarak sten atk benzen k baladnz m? 8. Benzen risaykl kolonunu etil benzen kolonuna baladnz m? 9. Etil benzen kolonunu polietil benzen kolonuna baladnz m? 10. Etil benzen kolonunu dehidrojenasyon reaktrne baladnz m? 11. Dehidrojenasyon reaktrn B. T. Kolonuna baladnz m? 12. Etil benzen kolonunu stiren kolonuna baladnz m? 13. Ak emanz ak ynleri ve balantlar ile kontrol ettiniz mi? 14. Ak emasn yazcda yazdrdnz m? 15. Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? DEERLENDRME Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya akm emasnn iziminde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz renme Faaliyeti 2 ye geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.
PERFORMANS DEERLENDRME
36
RENME FAALYET2
Gerekli ortam salandnda kuralna uygun olarak petrokimya prosesinde stirenin trevlerinden elde edilen polistiren ve akrilonitril btadien stirenin elde edili akm emas ile ilgili bilgi ve retim deneyimine sahip olabileceksiniz.
Akrilonitrinin oluum tepkimesini aratrnz. Emlsiyon ve sspansiyon polimerizasyonunu aratrnz. Kauuun trleri ve zellikleri hakknda aratrma yapnz. Ktle polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retimindeki nitelerden devolatilizer ve granlatrn fonksiyonunu aratrnz. Dokuzuncu kalknma plannda Trkiyede polistiren ve akrilonitril btadien stiren retimi iin yaplan almalar aratrnz.
2.1.1. zellikleri
Polistiren saf halde renksiz, kat ve saydam bir maddedir. Siyah isli, yava yanan, effaf, sert, zgl arl dk, krlma indisi yksek bir termoplastiktir. Sentetik reineler
AMA ARATIRMA
RENME FAALYET2
[ CH2 CH ]n 37
iinde en yksek izolasyon zelliine sahip olan polistiren, aromatik ve klorlu hidrokarbonlarda, esterlerde znebilir. Suda, genel olarak alkollerde (metanol, etanol vb.) normal heptan ve asetonda znmez. Su buhar, oksijen, azot gibi birok gaz kolaylkla geirir. Nem ekisi dktr. Organik asit ve alkalilere kar dayankldr.
1999 ylnda Baer (BASIC) firmas tarafndan Adanada 40.000 ton/yl kapasiteli polistiren fabrikas kurulmutur. Fabrika halen ayn kapasite ile retimine devam etmektedir.
Resim2.1: Baer polistiren fabrikas
39
viskozitesi der. zc olarak etilbenzen veya ksilen kullanlr. Stiren ve zc karm seri halde dizilmi polimerizasyon reaktrlerine verilir. Bir reaktrden alnan karm dierine stten verilerek katalitik ortamda polimerizasyon gerekletirilir. zcnn varl polimerleme hzn yavalatr. Molekl arln drr ve son rnden ayrlmas iin uygulanan ilemler yatrm ve isletme maliyetlerini arttrr. Proseste kullanlan zelti miktar %12'nin altnda ise ktle, zerinde ise zelti polimerlemesi prosesi olarak adlandrlmaktadr. Reaktr scakl 100-180C arasnda tedrici (kademeli) olarak artar. Dnm %70-90'dr. Bu polimerizasyonda reaksiyon hz ktle, emlsiyon ve sspansiyon polimerizasyonlarnn hzlarndan daha dktr. 2.1.4.3. Ktle Polimerizasyonu Polimerizasyon derecesi scaklk ayarlamas ile kontrol altna alnr. Saf stiren % 30 60 orannda n polimerizasyona urar, sonra reaksiyon ilerleyip tamamlanaca bir polimerizasyon kulesine geer. Kuleden kaan stiren buharlar tekrar n polimerizasyon
ksmna gnderilir. Polimerizasyon kulesinden alnan rn vakum odasna gnderilir. Polistiren eriyii ekstrderden geirilerek palet haline getirilir. Bu metodun avantaj rn sarfiyetinin yksek olmasdr. Son yllarda ktle polimerizasyonu ile yaplan retim giderek yaygnlamaktadr. BASIC firmasnn PS fabrikasnda uygulanan ktle polimerizasyon prosesi akm semas ekil 2.1de verilmektedir. Ktle polimerizasyon reetelerinde genellikle zc kullanlr. Kullanlan zcnn, polimerlemenin ilerlemesi sonucunda meydana gelen viskozlam polimerin viskozitesini drmek, kartrma kolayl salamak, oluan ekzotermik sy uzaklatrmak gibi faydalar vardr. Polimerizasyon tamamlandktan sonra zc geri kazanlarak tekrar retimde kullanlr. zc olarak etilbenzen ve toluen kullanlr, kullanlan miktar ise reetelere gre %230 arasnda deimektedir. Antiok PS drt tip prosesle de retilebilmesine ramen, byk kapasiteli, ticari retim yapmak iin srekli ktle polimerizasyon prosesi rakipsizdir. Ticari olarak antiok polistiren retmek iin, ceketli ve kartrcl bir tank ierisinde, stiren ierisine ilave edilen kauuklar zlr ve zelti %2030 dnm olacak ekilde n polimerizasyona tabi tutulur. n polimerizasyondan sonra zelti devaml olarak birbiri ile seri bal reaktrlere beslenerek yaklak %80-90 orannda polimerletirilir. Polimerizasyon iin kullanlan reaktrler lisansr firmalara gre farkllklar arz etmektedir. Linear plug flow tower, horizontal plug flow reaktr, statik kartrc-reaktr (SMR) gibi reaktrler kullanlmakta ve birbirlerine gre baz avantaj ve dezavantajlar bulunmaktadr. Polimerizasyon reaktrnden kan rn 220260C'ye stlr ve fla tankna beslenir, basn 10-30 mmHg basnca drlr. Polimer ierisinde bulunan polimerlememi (kalnt) monomer ve zc gibi uucular uzaklatrldktan sonra rn ekstrdere beslenerek granl haline dntrlr ve paketlemeye gnderilir.
40 1356 7
4
2 8
9
8 9
44
2 cba 11 10 d
a Stiren, b Polimerleme iin ilaveler, c Paralanm kauuk, d Katklar, 1 zelti tank, 2 n stc, 3 n polimerleme reaktr, 4 Dili pompa, 5 6 Polimerleme reaktrleri, 7 Tubular polimerleme reaktr, 8 Devolatilizer, 9 zel dili pompa, 10 Kartrc, 11 Granlatr.
ekil 2.1: Ktle polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retimi akm emas
41 123
4
5 6 7 8 9
a- Stiren, b Paralanm kauuk, c Su, d- Polimerleme iin yardmc maddeler, e-
Sspansiyon yapclar, A + B Antiok polisitiren retimi, B Kristal polistiren retimi, 1- zelti tank, 2 n polimerleme reaktr, 3 Polimerleme reaktr, 4 titreimli elek, 5 ntralletirme, 6 Santrifj, 7 kurutucu, 8 Elek, 9- toplama tank
ekil 2.3: Sspansiyon polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retim akm emas
A B abcd a+e ac c f 42
2.1.4.4. Sspansiyon Polimerizasyonu Stiren polimerizasyonu iin en kolay yollardan biri sspansiyon polimerizasyonudur. lkemizde kurulu olan Tpra Yarmca tesislerindeki retim bu teknoloji ile Cosden lisansna uygun olarak yaplmaktadr. Stiren, su ve sspansiyon arac ile beraber reaktre alnr. Antiok trnde ayrca kauuk-stiren zeltisi reaktre ilave edilir. Balatc ilavesi ile balayan reaksiyonun sonunda oluan polimer tanecikleri su ile birlikte toplama tanklarna gnderilir. Buradan santrifjlere gelen karmdan polimer taneleri ayrlr. Polimer taneleri dner kurutucularda kurutulduktan sonra silolarda depolanr. Harmanlama ksmnda gerekli kimyasal madde ilaveleri yapldktan sonra ekstrzyon ksmna gnderilir. Granl haline getirilen polistiren otomatik paketleme makinelerinde torbalanr. Ayrca talep halinde polistiren big-bag olarak da ambalajlanr. Bu metotla elde edilen polimerin su ekisi, renk ve elektriksel zellikleri ktle polimerizasyonu ile elde edilen polimerinki ile ayndr. Tpra Yarmca Polistiren Fabrikasnda sspansiyon polimerizasyon yntemi ile kristal polistiren, sspansiyon-ktle yntemi ile antisok polistiren retilmektedir (ekil 2.3). Sspansiyon, zelti ve emlsiyon polimerizasyon prosesleri ile retilen polimerler yksek iletme maliyetleri ve dk rn kalitesi nedeni ile ekonomik deildir Ancak sspansiyon polimerleme yntemi byk hacimde genleebilir polistiren (EPS) retimi iin hala en nemli seimdir. Kpk polistirenin tanecik bykl ve ekli gibi rn zellikleri zerinde; sspansiyon yapc madde, koruyucu madde ve balatc deriimi, polimerleme scakl, kartrc tipi ve hznn byk etkisi vardr. Polistiren taneciklerin iersinde olmas gereken genletirme ajan (pentan vb.) miktar ve istenen rn zelliklerinin salanmas iin sz konusu deerlerin en iyi hale getirilmesi edilmesi gerekmektedir. Yetersiz kartrma stiren taneciklerinin birbirine yapmasna, ok hzl veya ok yava kartrma polistiren taneciklerin deforme olmasna sebep olmaktadr. Reaktrde retildikten sonra toplama tankna alnan ve genletirme ajan ieren rn, devaml olarak santrifje gnderilerek kresel tanecikler ayrlr ve ykanr. Islak tanecikler 40C'de kurutularak eleklerde elenip rn silolarnda toplanr. Genleebilir polistiren rn paketlenmeden nce, ihtiya duyulursa harmanlayc da kaplayc maddeler ve/veya d yalayc ilavesinden sonra paketlemeye gnderilebilir.
43
Proses Avantajlar Dezavantajlar Ktle Yksek rn sarfiyat Polimerizasyon ssnn etkili kullanm Dk ham madde harcamas Dk enerji harcamas Prosesin basitlii Zayf scaklk kontrol ve snn
uzaklatrlmas. Dk polimerizasyon hz Kalnt monomerin uzaklatrlmas Yksek viskoziteli polimer Geni molekl arl dalm Emlsiyon yi s kontrol Yksek polimerizasyon hz Isnn ok iyi uzaklatrlmas Dk rn safiyeti Safszlklara kars ar duyarlk Geni molekl arl dalm zelti yi s kontrol Polimerizasyon ssnn uzaklatrlmas ve etkili kullanm Dk viskoziteli reaksiyon ortam Yksek polimer safiyeti zmenin ve balatc kalntsnn uzaklatrlmas Dk polimerizasyon hz Safszlklara ar duyarllk Yksek enerji safiyeti Yksek ham madde harcamas Sspansiyon yi s kontrol Polimerizasyon ssnn uzaklatrlmas Yksek polimerizasyon hz
Dk viskoziteli reaksiyon ortam Dar molekl arl dalm Prosesin basitlii Dk rn safiyeti Yksek enerji harcamas Be-tipi operasyon
Tablo 2.1: Polistiren retiminde kullanlan ticari polimerizasyon tekniklerinin kyaslanmas
2.1.4.5. Yurtii Tketim Son yllardaki talep artna bal olarak yurtii talebin retimle karlanma oran %20 civarndadr. Bu oran, 2005 yl itibar ile %10 seviyelerine dmtr. Bunda Tpra n ekonomik nedenler ile PS retimini durdurmasnn da etkisi vardr.
44
ABSnin ana bileeni olan akrilonitril, btadien ve stiren monomerlerinin her biri son rne ayr zellikler katmaktadr. Btadien darbe dayanm ve salamlk verir, akrilonitril kimyasallara ve sya kar dayankllk, stiren ise sertlik ve ilenme kolayl salamaktadr. ABS reinelerinin zellikleri monomer bileimine, polimerizasyon tekniine, kauuun tanecik byklne, molekl yaps ve molekl arlna, katk maddelerine, isleme koullarna bal olarak deimektedir. Bunun sonucunda deiik ihtiyalara ynelik eitli ABS trleri elde edilebilmektedir. zel amalara ynelik ABS trleri retmek iin yapya baka monomerlerde eklenebilmektedir. ABSnin genel maksat trlerinin yannda, yksek darbe dayanmna sahip, sya dayankl, yanmaz, kaplamada kullanlabilen, souk ilenebilen, genleebilen, saydam, mat, kpkl ve levha olarak kullanlabilen trleri de mevcuttur. Dier plastiklerle ABS/PVC, ABS/PC, ABS/Naylon, ABS/PBT(polibtilen tereftalat) gibi eitli alamlar bulunmaktadr. ABS; nitrik asit, slfrik asit, aldehit, keton, ester ve klorlu hidrokarbonlara kar dayankszdr. Alkol, alifatik hidrokarbonlar, bitkisel ve hayvani yalarda znmez. ABSnin sertlik, salamlk, mkemmel srtnme kuvveti, boyutsal kararllk ve ilenme kolayl gibi avantajlarnn yannda, saydamlnn az olmas, bozunma scaklnn orta derecede olmas gibi dezavantajlar da mevcuttur.
45
ABS; kat tanecikler eklinde olup, kokusuzdur. nce tozlar patlamaya sebep olur. ABS yava bir yanma gstererek, karbon monoksit, karbon dioksit ve hidrojen siyanr ieren youn siyah bir duman retir. lenmesi esnasnda ortaya kan buharlar gz, burun ve boaz tahri edebilir.
ise jant kapa ve radyatr kafesleri ABSnin balca kullanld yerlerdir. Boru ve boru balantlar, inaat sektrnde kullanlan rnler, dinlenme/elence aralar (oyuncak, bot, mobil evler gibi), ofis aralar (hesap makinesi, kalem tras, kalem, fotokopi makinesinin kat konulan raflar gibi) ABSnin dier nemli kullanm alanlardr. Bunlardan baka mobilya ve deme endstrisinde, yiyeceklerin ambalajlanmasnda, yol ve spor sahas iaretlemelerinde, seyahat antas, bahe rnleri, tbbi aralar, ayakkab kesi yapm gibi eitli alanlarda kullanlmaktadr. Dayankl tketim mallarnda alternatifi polistiren rndr. Dier eitli enjeksiyon uygulamalarnda ABS yerine PS, YYPE ve PP kullanlabilmektedir.
46
Dier monomerler; metil metakrilat, metakrilonitril, divinil benzen, dimetil stiren, pmetil stiren, klorlu ve bromlu stirenler ve akrilatlar (metil, etil, n-btil) formlasyona ilave edilerek ok daha geni bir uygulama alanna ynelik rnler elde edilebilir. Emlsiyon polimerizasyonunun en byk dezavantaj ise enerji tketiminin ok olmas ve s geri kazanm olanaklarnn snrl kalmasdr. Ayrca proseste kullanlan ok miktarda suyun atlrken ilem grmesi gerekmektedir. Emlsiyon polimerizasyonu prosesi akm semas, ekil 2.3te verilmektedir. Btadien Stiren Monomer Akrilonitril Emlsiyon GRAFT (%50 Kauuk SAN Katklar Renkler Opsiyonel: Srekli ktle prosesinden ABS Ekstuder ABS (%15 20 Kauuk
ekil 2.3: ABS emlsiyon prosesi
Bu proses aada belirtilen ana blmlerden olumaktadr. Emlsiyon batch polimerizasyonu yoluyla polibtadienin hazrlanmas Ktle polimerizasyonu yoluyla stiren ve akrilonitril tarafndan ksmen alanm polibtadienin elde edilmesi Sspansiyon polimerizasyonu yoluyla alanma reaksiyonunun tamamlanmas ABSnin sudan ayrlarak kurutulmas Reinenin katk maddeleriyle kartrlmas ve pelet haline getirilmesi Sspansiyon polimerizasyonunun gelitirilmesi, bu proses ile retilen ABSnin performansnn arttrlmasndan ok proses ekonomisi nedeniyle olmutur. Sspansiyon prosesi emlsiyon prosesine gre daha dk yatrmla gerekletirilebilmektedir. Bu metodla kauuk yzdesi dk ve kauuk tanecikleri byk ABS trleri retilebilmektedir ki bu da reinede dk darbe dayanmna ve yzey parlaklnn azalmasna neden olmaktadr. Bunun yan sra bu metotla retilen ABSler geni molekl arl dalm nedeniyle daha iyi ak zelliklerine ve dk kauuk yzdesi nedeniyle daha iyi k stabilizesine sahiptirler.
48
Ancak ktle polimerizasyonunun monomer dnmnn dk olmas, rn esnekliinin az olmas ve prosesin mekanik olarak daha karmak olmas gibi dezavantajlar vardr. Bu dezavantajlardan monomer dnmnn dk olmas emlsiyon-ktle polimerizasyonu prosesinin gelitirilmesiyle ortadan kaldrlmtr. Fakat rn eitlilii ynnden bu proses de pek esnek deildir.
49
UYGULAMA FAALYET
Gerekli malzemeler: Bilgisayar, yazc lem Basamaklar neriler Bilgisayar hazrlaynz. Laboratuar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz. Uygun program seiniz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz. izim sayfasn sa st kesine zelti tank iziniz. Tank sembolne uygun iziniz. zelti tankna sten giri rn hatlarn balaynz. Tankn sol st noktasna paralanm kauuk hattn balaynz. Paralanm kauuk hattnn sa yanna polimerleme iin ilave hattn balaynz. Tanknn sa st noktasna stiren hattn balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ynn ok ile gsteriniz. zelti tankn iki yatakl n polimerleme reaktrne balaynz. nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. niteleri sembolleri ile iziniz. zelti tank ile reaktr arasndaki hatta stc balaynz. Boru kalnlklar ayn olsun (2
UYGULAMA FAALYET
50
n polimerleme reaktrn yatakl polimerleme reaktrne balaynz. Balanty ekildeki gibi yapnz. ekildeki gibi hatta dili pompa balaynz. Ak ynn ok ile gsteriniz. yatakl polimerleme reaktrn ikinci, iki yatakl polimerleme reaktrne balaynz. reaktrnden ayr ayr stnden k izip kk reaktrlere balaynz. Reaktrn st kn bota, alt kn ayn reaktre balaynz.(lemi reaktr iinde yapnz.) Ak ynn ok ile gsteriniz. Balantlar ekilde ki gibi yapnz. nc reaktr tubular polimerleme reaktrne balaynz. Tubular polimerleme reaktrn devolatilizere balaynz. ekildeki gibi balant yapnz. Dovolatilizeri ekildeki gibi iziniz. Ak ynn okla gsteriniz. Istcy sembolne uygun iziniz.
51
Devolatilizeri ikinci bir devolatilizere balaynz. Ak ynlerini belirtiniz. Balanty ekildeki gibi yapnz. izimlerinizi konu anlatmndan kontrol ediniz. Dili pompay sembolne uygun iziniz. Devolatilizeri kartrcya balaynz. Balantlar ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini okla belirleyiniz. Balant hattna ekildeki gibi katklar hatt balaynz. Kartrcy sembolne uygun
iziniz. Kartrcy granlatre balaynz. Balanty ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerine dikkat ediniz. Elde edilen rn yaznz. Akm emasn konu anlatmndan kontrol ediniz. Balantlara ve ak ynlerine dikkat ediniz. nite sembollerini kontrol ediniz. Ak emasn yazcda yazdrnz. Mmknse renkli olarak kt alnz. Rapor olarak teslim ediniz. Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz.
52
LME VE DEERLENDRME
Aadaki 1- 2e kadar olan sorularda boluklar doldurup ve 3 - 12e kadar olan test sorularn cevaplaynz. 1. Akrilonitril btadien stirenin ksaltmas .. olarak yazlr. 2. Emlsiyon polimeri prosesinde emlsiyon yapc olarak ya asitlerinin .. tuzlar kullanlr. 3. Stirenin polimerlemesi sonucunda temel olarak fakl rn elde edilir. Aadakilerden hangisi bu rnler arasnda yer almaz? A ) Antiok B ) Kristal C ) Genleebilir D ) Youn 4. I. Saf halde renksiz II. Kat ve saydam III. Siyah isli ve yava yanar IV. effaf ve sert V: Su buhar, oksijen, azot gibi birok gaz geirir Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir. A ) Polistiren B ) Kmen C ) Fenol D ) Kaprolaktam 5. Stiren monomerinin polimerizasyonu ile elde edilen polistiren retiminde aadakilerden hangisi yaygn olarak kullanlan polimer prosesleri arasnda yer almaz? A ) Emlsiyon B ) zelti C ) Solsyon D ) Sspansiyon 6. Aadakilerden hangisi ktle polimerizasyonu prosesinin avantajlarndan deildir? A ) Yksek rn sarfiyat B ) yi s kontrol C ) Dk hammadde harcanmas D ) Dk enerji harcanmas 7. Aadakilerden hangisi zelti polimerizasyonu prosesinin avantajlarndan deildir? A ) Polimerizasyon ssnn uzaklatrlmasnn etkin kullanlmas B ) Dk viskoziteli reaksiyon ortam C )Prosesin basitlii D ) Yksek polimer sarfiyat 8. Aadakilerden hangisi sspansiyon polimerizasyonu prosesinin dezavantajlarndan deildir? A ) Dk rn sarfiyat B ) Yksek enerji harcanmas C )Bec tipi operasyonu D ) Yksek miktarda hammadde harcanmas
LME VE DEERLENDRME
53
9. Aadakilerden hangisi ABSnin ana bileenlerinden deildir? A) Akrilonitril B) Btadien C) Etilen D) Stiren 10. Btadien ABS ye aadaki zelliklerden hangisini salamaktadr? A ) Kimyasallara ve sya kar dayankllk B ) Darbe dayanm ve salamlk C ) Sertlik D ) leme kolayl 11. ABS aadaki maddelerden hangisine kar dayankldr? A ) Nitrik asit B ) Slfrik asit C ) Fenol D ) Keton 12. Aadakilerden hangisi ABSnin retim yntemlerinden deildir? A ) Emlsiyon B ) zelti C ) Ktle D ) Solsyon DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise performans deerlendirmeye geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.
54
PERFORMANS DEERLENDRME
Yukardaki uygulama faaliyetine gre aadaki davranlar EVET HAYIR olarak iaretleyiniz. Gzlenecek Davranlar Evet Hayr 1 nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? 2. Bilgisayarnz atnz m? 3. Uygun program setiniz mi? 4. izim sayfasn sa st kesine zelti tank izdiniz mi? 5. zelti tankna sten giri rn hatlarn baladnz m? 6. zelti tankn iki yatakl n polimerleme reaktrne baladnz m? 7. zelti tank ile reaktr arasndaki hatta stc baladnz m? 8. n polimerleme reaktrn yatakl polimerleme reaktrne baladnz m? 9. yatakl polimerleme reaktrn ikinci, iki yatakl polimerleme reaktrne baladnz m? 10. reaktrnden ayr ayr stnden k izip kk reaktrlere baladnz m? 11. nc reaktr tubular polimerleme reaktrne baladnz m? 12. Tubular polimerleme reaktrn devolatilizere baladnz m? 13. Devolatilizeri ikinci bir devolatilizere baladnz m? 14. Devolatilizeri kartrcya baladnz m? 15. Kartrcy granlatre baladnz m? 16. Akm emasn konu anlatmndan kontrol ettiniz mi? 17. Ak emasn yazcda yazdrdnz m? 18. Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? DEERLENDRME Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya akm emasnn iziminde anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz modl lme ve deerlendirmeye geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.
PERFORMANS DEERLENDRME
55
LME VE DEERLENDRME
Aadaki test sorularn cevaplaynz. 1. Aadakilerden hangisi o ksilenin formldr? 2. Aadakilerden hangisi benzenin retim yntemlerinden deildir? A ) Etilen retiminde yan rn olarak B ) Kmrn karbonizasyonuyla C ) Toluenin disproporsiyonu ile D ) Kmenin oksidasyonuyla 3. Aadakilerden hangisi benzen zehirlenmesi belirtilerinden deildir? A ) Mide bulants ve kusma B ) Solunum Gl C ) Depresyon D ) Derinin morarmas 4. C6H5CH = CHC6H5 .........?..... + C6H6 tepkimesinde soru iaretli yere aadakilerden hangisi yazlmaldr? A ) C6H5CH3 B ) C6H5CH = CH2 C ) CH2 = CH CH = CH2 D ) C6H5 C = CH2 5. Vinil siklohegzan aadaki maddelerden hangisi ile tepkimeye girerse stiren oluur? A ) C B ) H2 C ) O2 D ) Cl2 6. Aadakilerden hangisi siklohegzanolun molekl formldr? A ) C6H10O B ) C6H12O C ) C4H2O3 D ) C5H2O3 7. C6H6 + CH2 = CH CH3 C6H5 CH (CH3)2 tepkimesinin gereklemesini salayan katalizr madde aadakilerden hangisidir? A ) NaCl B ) KCl C ) AlCl3 D ) FeCl3 8. Aadakilerden hangisi anilinin retim yntemleri arasnda yer almaz? A) Nitrobenzenin indirgenmesiyle B ) Kmen ve amonyan reaksiyonuyla C ) Fenol ve amonyan reaksiyonu D ) Klorobenzenin aminasyonuyla
CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
A) B) C) D)
LME VE DEERLENDRME
56
9. I.Berrak, oda scaklnda renksiz, aromatik bir yapda, ho kokulu bir svdr. II. Son derece yancdr. III. yi bir organik zcdr. IV. Kanser yapc bileikler arasndadr. V. suda znrl ok dktr. Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir? A ) Stiren B ) Kmen C ) Benzen D ) Fenol 10. Aadakilerden hangisi ktle polimerizasyonu prosesinin dezavantajlarndan deildir? A ) Zayf scaklk kontrol ve snn uzaklatrlmas. B ) Safszlklara kar ar duyarllk C ) Yksek viskoziteli polimer D ) Dk polimerizasyon hz 11. ABS yandnda dumannda aadaki gazlardan hangisi bulunmaz? A ) Azot dioksit B ) Karbondioksit C )Hidrojen slfr D ) Karbon monoksit 12. ABS aadaki maddelerden hangisine kar dayankl deildir? A ) Fenol B ) Etanol C ) Su D ) Ester
13. Stiren ABS ye aadaki zelliklerden hangisini salamaktadr? A ) Sertlik ve ilenme kolayl B ) Kimyasallara kar dayankllk C ) Isya kar dayankllk D ) Darbe dayankll DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarnz karlatrnz, cevaplarnz doru ise modl Uygulama Testine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.
57
Uygulama sorusu: Sspansiyon polimerleme prosesi ile kristal ve antiok polistiren retim akm emasn bilgisayar ortamnda proses sembolleri ile iziniz. (izim iin konu anlatmndaki akm emasndan yaralannz.) Kullanlacak malzemeler: Bilgisayar, yazc izdiiniz akm emasna gre aadaki davranlar EVET HAYIR olarak cevaplaynz. Gzlenecek Davranlar Evet Hayr 1. nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? 2. Bilgisayarnz atnz m? 3. Uygun program setiniz mi? 4. Sayfay dikey olarak hazrlayp sol st kesine zelti tankn sembol ile izdiniz mi? 5. zelti tanknn sol st kesine stiren ve sa kesine paralanm kauuk girii baladnz m? 6. zelti tankn n polimerleme reaktrne baladnz m? 7. n polimerleme reaktrne st sol keden su ve sa st keden polimerlemeye yardmc maddeler hatt baladnz m? 8. n polimerleme reaktrn polimerleme reaktrne baladnz m? 9. Polimerleme reaktrne sten (polimerleme iin yardmc + sspansiyon yapc) ve (su +stiren) hatlarn baladnz m? 10. Polimerleme reaktrn titreimli elee baladnz m? 11. Titreimli elei ntralletirme nitesine baladnz m? 12. Ntralletirme nitesini santrifj nitesine baladnz m? 13. Santrifj nitesini kurutucuya baladnz m? 14. Kurutucuyu elee baladnz m? 15. Elei depolama tankna balayp rnn adn yazdnz m? 16. Ak emasnda ak ynlerini ve nitelerin sembollerini kontrol ettiniz mi? 17. Ak emasnn yazcdan ktsn aldnz m? 18. Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? DEERLENDRME Bu yeterlilik srasnda bilgi konularnda veya akm emasnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier modle geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.
UYGULAMA TEST
58
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FALYET 1 N CEVAP ANAHTARI Soru Cevap Soru Cevap Soru Cevap Soru Cevap 1 Kekule 6 Anilin 11 D 16 A 2 10 ppm 7 C6H5Cl 12 A 17 B 3 Etil benzen 8 B 13 D 18 D 4 C6H5CH(CH3)OOH 9 A 14 A 19 C 5 Fenoller 10 C 15 D 20 C RENME FALYET -2 NN CEVAP ANAHTARI Soru Cevap Soru Cevap Soru Cevap 1 ABS 6 B 11 C 2 Alkali 7 C 12 B 3D8D 4A9C 5 C 10 B MODL LME VE DEERLENDRME Soru Cevap Soru Cevap Soru Cevap 1 A 6 B 11 A 2 D 7 C 12 B 3 D 8 B 13 A 4B9C 5 C 10 B
CEVAP ANAHTARLARI
59
KAYNAKA
ATALTA, Prof. Dr. hsan, Snai Stokiometri, nklap ve Aka Basmevi, stanbul , 1972 Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Dokuzuncu Kalknma Plan (20072013) Kimya Sanayi zel htisas Komisyonu Petrokimya alma Gurubu Raporu, Eyll ,2005 zel dare Komisyon Raporu, Petrokimya Sanayi 8. Be Yllk Kalknma Plan, Ankara, 2001, Yayn Nu: DPT: 2563 - K: 579 PETKM, Petrokimyasal Maddeleri retim Zinciri, Petkim Aratrma Merkezi, Ocak, 1991 TZN, Prof. Dr. Celal, Organik Kimya, Okan Yayn Datm, Ankara ,1988 www.greener-industry.org/.../nylon/6nylonPM1.htm "http://tr.wikipedia.org/wiki/Polikarbonat
KAYNAKA