STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

MEKANSAL ARA DURUMLAR ZERNDEN MMARDE MELEZLK KAVRAMI

YKSEK LSANS TEZ Mimar Gke Nazan GNDZ

Anabilim Dal : MMARLIK Program : MMAR TASARIM

HAZRAN 2007

STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

MEKANSAL ARA DURUMLAR ZERNDEN MMARDE MELEZLK KAVRAMI

YKSEK LSANS TEZ Mimar Gke Nazan GNDZ (502041018)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 7 Mays 2007 Tezin Savunulduu Tarih : 12 Haziran 2007

Tez Danman : Dier Jri yeleri

Prof.Dr. Aye ENTRER Prof.Dr. Semra AYDINLI Do.Dr. Murat SOYGEN

HAZRAN 2007

NSZ Mekansal Ara Durumlar zerinden Mimaride Melezlik Kavram isimli tez almasn, bandan itibaren, konunun gelimesi ve ynlendirilmesi asndan fikirleri, nerileri ile destekleyen deerli hocam Prof. Dr. Aye entrere; .T.. Mimarlk Fakltesi Mimari Tasarm Anabilim Dalna; saladklar zengin kaynaklardan dolay T Mimarlk Fakltesi Ktphanesi alanlarna; hibir zaman desteklerini esirgemeyen aileme ve aratrmada katklar olan tm arkadalarma en iten teekkrlerimi sunarm.

Mays 2007

Gke Nazan GNDZ

ii

NDEKLER

EKL LSTES ZET SUMMARY 1. GR 1.1. Giri ve almann Amac, Yntemi 2. MELEZLK KAVRAMI 2.1. Kavram Olarak Melezlik 2.2. Mimaride Melezlik Kavram 2.2.1. Farkl Bak Alar zerinden Mimaride Melezlik 2.2.2. Aratrma Kapsamnda Mimaride Melezlik 3. MMARDE MELEZLK SREC 3.1. Oluma (Ortaya k) 3.1.1. Bir Araya Gelme 3.1.1.1. Birleme 3.1.1.2. Ayrma 3.1.2. Sralama 3.1.3. Tesadfilik (Olaanlk-Zorlama) 3.2. Oluum (Var Olma) 3.2.1. Bir Arada Olma 3.2.1.1. sel Birliktelik 3.2.1.2. Dsal Birliktelik 3.2.2. Tanmlama 3.2.2.1. Aynlk, Ayrlk, Benzerlik 3.2.2.2. Ait Olma 3.3. Varln Srdrlebilirlii, Devamll 3.3.1. Kalclk 3.3.2. Bakalam 3.4. Blm Sonucu 4. MELEZLK SRECN ETKLEYEN KUVVETLER, DNAMKLER 4.1. Fiziksel Boyut (Alg Boyutu zerinden Maddesellik Durumu) 4.1.1. lek-Oran

vi ix x 1 1 4 4 6 7 10 15 17 18 18 20 22 26 29 30 33 42 49 51 53 55 56 58 61 63 64 66

iii

4.1.2. Younluk 4.1.3. Doku 4.1.4. Hareket 4.2. levsel Boyut (Kullanm) 4.2.1. Paylam (levsel Birliktelikler) 4.3. Fiziksel-levsel Boyut (Dinamiklerin Birliktelii) 4.4. Blm Sonucu

69 71 72 79 81 83 84

5. MEKANSAL ARA DURUMLARIN MELEZLK SREC BALAMINDA, MEVCUT RNEKLER ZERNDEN DEERLENDRLMES (SRKLASYON ALANLARI) 85 5.1. Mimaride Melezlik Srecinin Tasarlama Aralklar ile Tek Boyutta Eleen Ara Durum Yaklamlar (Tekil Tasarlama Aralklarna Bamllk) 88 5.1.1. zole Etme 89 5.1.1.1. Gizleme 91 rnek 1: Figge Sanat Mzesi 92 5.1.1.2. Glendirme 94 rnek 2: Mirador Konut Blou 95 rnek 3: Selfridges Alveri Merkezi 98 5.1.2. Ekleme 102 rnek 4: Seattle Merkez Ktphanesi 103 rnek 5: WIPO Merkez Ofisi 105 rnek 6: Support and Infill 108 5.1.3. Kartrma 110 rnek 7: Hybrid: The Superimposion of Two Pure(s) 113 rnek 8: The Fun Tower 115 5.1.4. arptrma 117 rnek 9: Mediapark Blok 4 119 rnek 10: Hcre Ev 122 rnek 11: Tsunami Antsal Peyzaj 124 5.2. Mimaride Melezlik Srecinin Tasarlama Aralklar ile ok Boyutta Eleen Ara Durum Yaklamlar (oklu Tasarlama Aralklarnn Aralklar) 127 rnek 1: Habitable Bridge rnek 2: Eyebeam Dijital Sanat Mzesi rnek 3: Prototip Mteri Deneyim Merkezi rnek 4: Mercedes-Benz Mzesi 5.3.Blm Sonucu 6. SONULAR VE TARTIMA: MELEZLK BALAMINDA MMAR NERLER GELTRME KAYNAKLAR 128 130 132 134 138 142 148

iv

EKLER ZGEM

159 160

EKL LSTES

Sayfa No

ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 2.9 ekil 2.10 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18 ekil 3.19 ekil 3.20 ekil 3.21 ekil 3.22 ekil 3.23 ekil 3.24 ekil 3.25 ekil 3.26 ekil 3.27 ekil 3.28 ekil 4.1 ekil 4.2

: Melezlik zerine bir grafik almas ............................................ 5 : kili olma durumlar ...................................................................... 6 : Kavram olarak melezliin mimariye yansmas ............................ 7 : Melez yaplama rnekleri, Arnavutluk ........................................ 8 : Kamusal ve zel mekanlarn birliktelii ........................................ 9 : Mimari stillerin birliktelii zerinden melez mekan...................... 9 : Sanal ve gerek mekan arasnda olma............................................10 : Mimaride melezlik-sre ilikisi ................................................... 11 : Boluk kavram zerinden ara duruma yaklam .......................... 13 : Mekansal ara durumun n plana kartlmas, Cincinnati............... 14 : Mimaride melezlik sreci............................................................... 16 : Oluma durumu.............................................................................. 17 : Birleim emas rnekleri .............................................................. 19 : Ara durum balamnda ayrma......................................................21 : Hiyerarik bir sralama ile mekann ortaya k...........................23 : Ardk dizinde bir mekansal oluum emas................................. 27 : Le Parc de la Villette.......................................................................28 : Birliktelik zerinden rnek emalar............................................... 31 : Mekansal birlikteliklerin nitelikleri................................................33 : Mekansal anlamda iliki emalar rnei....................................... 35 : Heterojen oluum........................................................................... 36 : Homojen oluum ........................................................................... 36 : Mekann alt sistemlere ayrlma yntemi ile oluumu.................... 38 : A zerinden bir ema tasarm......................................................39 : Farkl dalm analizleri zerinden bir mekansal oluum.............. 40 : Kiasma binas sirklasyon alanlar ................................................. 41 : Mekansal anlamda balam kavramnn farkl boyutlar.................43 : Kapal bir merdiven sistemi tanm, St. Joseph Kilisesi ................44 : Bir asansrn farkl boyutlardaki snrlar......................................45 : Snr ve snrszln ara durumu.................................................... 47 : Transborderline projesi.................................................................. 48 : Snr etkileimleri........................................................................... 49 : Melezlik kimliinin oluumu......................................................... 50 : Mekansal balamda farkl ve benzer ara durumlar........................ 52 : Galerinin merdivenleri................................................................... 54 : Rampa araclyla snr kavramna yaklam................................ 55 : Mekansal balamda ara durumun yok oluu.................................. 57 : Dock Caddesi, Philedelphia........................................................... 59 : Sre balamnda kuvvet ve dinamikler.........................................63 : Farkl leklerde ara ve ana mekan tanmlamalar.........................67 vi

ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 4.12 ekil 4.13 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10 ekil 5.11 ekil 5.12 ekil 5.13 ekil 5.14 ekil 5.15 ekil 5.16 ekil 5.17 ekil 5.18 ekil 5.19 ekil 5.20 ekil 5.21 ekil 5.22 ekil 5.23 ekil 5.24 ekil 5.25 ekil 5.26 ekil 5.27 ekil 5.28 ekil 5.29 ekil 5.30 ekil 5.31 ekil 5.32 ekil 5.33 ekil 5.34 ekil 5.35 ekil 5.36 ekil 5.37 ekil 5.38 ekil 5.39

: Byk lekli bir sirklasyon alan tasarm .................................68 : Mekansal balamda ara durum lei, Murcia Katedrali...............68 : Sirklasyonda younluk art........................................................ 70 : Bir mekann hareket emas........................................................... 73 : Yol-mekan ilikileri....................................................................... 75 : Kolay ulalabilir sirklasyon alanlar........................................... 76 : Ulam gletiren bir alveri merkezi tasarm ........................ 77 : Ask-geit sistemleri, ABD ........................................................... 78 : Louis Kahnn galeri tasarm ........................................................80 : Alexanderplatz projesi, Berlin ...................................................... 82 : levsel sreklilikte bir mekan rnei ........................................... 82 : Sirklasyon-ara durum....................................................................87 : Tmdengelimci bir mekansal biimlendirme yaklam................ 88 : Zonlamaya dayal bir mekansal organizasyon emas................... 90 : Bir merdivenin volmetrik ktle olarak ele alnmas..................... 91 : Genel grn ................................................................................92 : Yerleim plan.................................................................................93 : Bina kesiti.......................................................................................93 : Merdiven tasarm...........................................................................94 : Glendirme zerinden bir merdiven tasarm............................... 95 : Genel grn.................................................................................95 : Organizasyon emalar................................................................... 96 : Sirklasyonun kurgusu .................................................................. 97 : Malzemeye dayal glendirme .....................................................98 : Yerleim plan ............................................................................... 99 : Bina kesiti ......................................................................................99 : Genel grnler............................................................................ 99 : Galeri ve sirklasyon alanlar ........................................................100 : Sirklasyonun glendirilmesi ...................................................... 101 : Sirklasyonun eklemlenmesi..........................................................101 : Bir konut yerleiminin alt blmlere ayrlma emas.................... 102 : ve d grn ........................................................................... 103 : Platform emalar ...........................................................................103 : Sirklasyonun eklenti eklinde konumlanmas.............................. 104 : Genel perspektif ............................................................................ 105 : Genel perspektif ............................................................................ 106 : Avlu-bina ilikileri......................................................................... 107 : levsel elemanlarn gruplara ayrlmas......................................... 107 : Eklenerek oluan organizasyon emalar ...................................... 108 : Eskiz almalar............................................................................ 109 : ki boyutta ara ve ana durumlarn ifadesi...................................... 109 : Ana-melez mekan kesiti................................................................ 110 : Melez kent tasarm ....................................................................... 111 : Koolhaasn melezleme kavram...................................................111 : Melez mekan ad altnda bir eit kartrma emas......................112 : Poplar Caddesi Projesi, Georgia.....................................................113 : Genel kesit ve perspektifler............................................................ 114 : Mekan genelinde sirklasyonun organizasyonu.............................114 : Perspektif .......................................................................................115 : Giri alan ...................................................................................... 116 vii

ekil 5.40 ekil 5.41 ekil 5.42 ekil 5.43 ekil 5.44 ekil 5.45 ekil 5.46 ekil 5.47 ekil 5.48 ekil 5.49 ekil 5.50 ekil 5.51 ekil 5.52 ekil 5.53 ekil 5.54 ekil 5.55 ekil 5.56 ekil 5.57 ekil 5.58 ekil 5.59 ekil 5.60 ekil 5.61 ekil 5.62 ekil 5.63 ekil 5.64 ekil 5.65 ekil 5.66 ekil 5.67 ekil 5.68 ekil 5.69 ekil 5.70 ekil 5.71 ekil 5.72 ekil 5.73 ekil 5.74

: Yukar k yolu ........................................................................... 116 : mekan sirklasyon alanlarndan bir grn .............................117 : arpma aralnda bir koridor..................................................... 118 : Genel perspektif ............................................................................ 119 : arpma aral..............................................................................119 : Avlu yerleimi.................................................................................120 : arpma alan analizleri ............................................................... 120 : arpma zerinden mekansal organizasyon analizleri .................121 : Genel grn ................................................................................122 : mekann hcresel yaplamas.................................................... 122 : Yerleim planlar ........................................................................... 123 : Sirklasyon alannn konumlan.................................................... 123 : Vaziyet plan ..................................................................................124 : Organizasyon emalar .................................................................. 125 : Modellemeler .................................................................................125 : Farkl kesitler zerinden analizler.................................................. 126 : Genel perspektifler ........................................................................ 126 : arpma durumundan farkl perspektifler.....................................127 : Modellemeler zerinden kprnn konumlan ...........................128 : Farkl fonksiyonlarn birliktelii ................................................... 129 : Yatayda ve deyde alan bir gei modeli................................. 129 : Genel kesit ve perspektif ............................................................... 130 : Sreklilie dayal i mekan dzenlemeleri.................................... 130 : Farkl mekansal oluumlarn birliktelikleri.....................................131 : Kesit ve yerleim planlar...............................................................132 : Model zerinden kesitler................................................................ 133 : Uzak ve yakn lekte kesitler........................................................133 : Farkl boyutlardan kesitler .............................................................133 : Genel perspektifler ........................................................................ 134 : Yerleim planlarnda sirklasyonun konumlan.......................... 134 : Bina program emalar................................................................... 135 : Binann kesit olarak almas........................................................136 : Sirklasyon alanlar zerinden i ie gemeler.............................. 136 : Galeri boluundan perspektifler....................................................137 : Hareket zerinden mekann kurgulan.........................................137

viii

MEKANSAL ARA DURUMLAR ZERNDEN MMARDE MELEZLK KAVRAMI

ZET Genel anlamda mimaride melezliin konumlanna bakmak iin, ncelikle melezliin kendine zg farkl kavramsal almlar ve onlarn yardmyla mimaride melezliin karlklar gzden geirilir. Aratrmada ise, mekansal ara durumlar zerinden, mimaride melezliin bir sre araclyla tarifi yaplr. Mekansal ara durumlar leinde melezliin ortaya k, var oluu ve varln srdrebilmesi durumlar sz konusu srecin temel kavramlardr. Bu kavramlarn alt balklarnda ise, ayn srecin aralklarn oluturan farkl ilikilerde yaplama karakteristikleri belirlenir. Bu arada, mimarinin tetikleyicileri durumundaki kuvvet ve dinamiklerin fiziksel ve ilevsel temelde baskn nitelikte olanlar, sre aralklarndaki etkileimlere, dolaysyla bu noktada ortaya konan mimari yaklamlara iaret ederler. Farkl boyutlaryla tasviri yaplan melezlik srecinin, mimarideki etkinliini deerlendirebilmek iin, bu ierikte tasarlanm mevcut rneklerle eleme, akma ya da elime aralklarnn karlatrmal analizleriyle baz snflandrmalara gidilir. Bu rneklerin ortak temelini ise, sirklasyon alanlar zerinden incelemelere imkan veren, mekansal ara durum yaklamlar oluturur. Yaplan incelemeler zerinden, eitli mekansal ara durum yaklamlarnn kendi sreleri ile, tarifi yaplan mimaride melezlik ve melezlik sreci arasndaki deiken eleme dinamikleri sorgulanr. Bu balamda rnek gsterilen sirklasyon alanlarnn ele aln yntemlerinin, farkl farkndalk seviyelerine ramen, genellikle melezliin potansiyel durumlarndan uzak noktalarda konumland ynndeki ngry ortaya koyabilmek zere, karlkl iliki deerlendirmeleri yaplr. Mimarlk gndeminde tanmlamalarla ifade edilip, tasarm srelerinde de karlklarn bulmaya baladndan beri, melezliin bu anlamda ama ya da ara olarak ele alnmas, ok gemie dayanmasa da kabul edilir bir durumdur. Ancak melezlik balamnda deerlendirilebilecek, mekansal ara durum potansiyellerine olan farkndal arttrabilmek gereklidir. Bu balamda, mimaride yeni olarak grlebilecek arada olma durular, belki de yaaylar tarifleyebilmek iin, daha kapsaml almalara hala ihtiya olduu da yadsnamaz bir gerektir.

ix

THE CONCEPT OF HYBRIDITY IN ARCHITECTURE OVER SPATIAL INBETWEEN SITUATIONS

SUMMARY Like any other scientific discipline, the concept of hybridity is met with many different approaches in architecture, due to the variety of its conceptual definition. The research content will evaluate the situation and position of this concept in the architectural agenda. This evaluation consists of identification of its own structure and the analysis of relevant reflections. In order to understand the position of hybridity in architecture, its varying definitions are examined through both conceptual and architectural fields. The research, defines the architectural hybridity over spatial in-between situations with the help of a process. At the scale of spatial in-between situations, becoming, being and continuity of hybridity are the basic concepts of the process. These concepts include structuring characteristics with different relations that form the process interspaces. Moreover, physically and functionally dominant forces and dynamics of architecture, refer to interaction in these interspaces and related architectural approaches. After defining different dimensions of hybridity process, some classifications of relations between existing design samples and the process interspaces are made to evaluate its effectiveness in architecture. Collective basis of the samples creates spatial in-between approaches related to situations, which lets research over circulation spaces. Over the research, matching dynamics of defined approaches and the hybridity process are examined. Then, evaluations of reciprocal relations are presented, in order to justify that the architectural method samples, used for designing circulation spaces, are situated far from the potential conditions of hybridity. It can be admitted that, hybridity is discussed, since being defined in architectural agenda and evaluated in design processes. But, awareness for hybridity potentials of spatial in-between situations should be increased. It can be a fact that, more extensive research is still needed, in order to define new in-between situations and manner of living in architecture.

1.GR

1.1. Giri ve almann Amac, Yntemi Bilim alannda meydana gelen hzl geliimler ve bunlarn da zellikle teknolojiye yansyor olmas, iinde bulunulan a hz kavram zerinden tanmlamaya balar. Bu geliimlerin kendini iletiim alannda da gstermesi, ok byk lekli almalarn dahi, bir nevi etkileim temelli a sistemleri ile kurgulanmasna yol aar. Birok farkl disiplinde sklkla karlklarn bulan, bu balant sistemleri zerinden dnler, iletiimin yansra, iliki ve etkileim kavramlarn da gnmzn kavramlar haline getirir. Bu kavramlar, sz edilen alma alanlarnda olduu gibi, mimarlkta da etkin bir neme sahip olarak, kendine zg nitelikleri ile balantlardan doan ilikiler zerinden mekansal karlklar bulurlar. Mimari anlamda balantlarn bu denli nemli olmaya balamas, birliktelik durumlarnn yeniden sorgulanmasna neden olur. Bu noktada iliki ve etkileimler, genellikle mekansal anlamda birlikteliklerle aklanmaya allr. Gnmz mimarisinin hem szl ve yazl, hem de rne ynelik gndeminde yer edinen melezlik kavram, bu tip aklamalar sonucunda nem kazanr. Her ne kadar farkl ele allarla farkl tespitler sunuyor olsa da, bu kavram, zellikle mimari anlamda, mekansal ana durumlarn yansra, ara durum tanmlamalarn da etkinletiren bir pozisyon alr. Melezliin mimaride devreye girdii aralkta, potansiyelini daha fazla sergileyebilen mekansal ara durum olgusunun, mimari oluumlarn karakteristik dinamiklerinden olduu, kabul edilebilir bir durumdur. Bu yzden, mekansal ara durumlarn melezlik balamnda deerlendirilmesi, aratrmann ana kapsamn oluturur. Byle bir yaklam araclnda, mimaride melezlik kavramnn nerede durduunu grmeye almak gereklidir. Bunu salamak iin, melezliin mimaride ne gibi almlarla sradann veya yeninin iaretine ne kadar imkan verebildiini deneyimlemek

amacyla, gerek yaamda karlklarn bulabildii mimari nermeler zerinde ne derece etkinlik gsterebildii tartlmaldr. Melezliin mekansal ara durumlar ile ilikilerinin farkl boyutlarda

deerlendirmelerini sunan aratrma, ilk olarak melezliin kavramsal adan ne gibi anlamlarla zdeletiini tartr. Buna bal olarak, mimarlk kapsamnda ne gibi anlamsal karlklara denk geldiinin analizini yapar. Ayrca birok farkl bak asnn iinde, melezlik almlarnn ne ekilde ynelmelere sahne olduunu, farkl emalar zerinden zetler. Daha sonra, mimaride melezliin yerini tarif eder. kinci blmde ise, tanm yaplan mimaride melezlik kavram, mekansal ara durum tasarmlarnda deerlendirmeler yapabilmek zere, bir sre zerinden ifade edilir. Bu sre mimaride melezliin srecidir ve genel anlamda oluma, oluum ve srdrlme aralklarn kapsar. te yandan, bu aralklarn hem kendi ilerinde, hem de bulunduklar balamdaki iliki ve etkileimlerin varl da bu sre tanmnn bir parasdr. Bu sayede, dier mimari tasarm srelerinin yansra, melezliin de mekansal ara durum balamnda bir srele ifade edilmesi sz konusu olur. Byle bir kapsamda tanmlanmaya balayan mimaride melezlik srecinin, onun kuvvet ve dinamikleri olarak da kabul edilebilecek, farkl boyutlarda bir takm temel durumlarla etkileimi kanlmazdr. Bu etkileim, srecin de mimari anlamn destekleyen bir durum olabilir. nk, sre aralklar ile bu temel durumlarn birlikteliklerinden, tasarlama aralklar olarak da ifade edilebilecek, melezlik balamnda mekansal ara durum yaklamlarn niteleyebilmek mmkn olur. Sz konusu kuvvet ve dinamikler ise, genel anlamda daha maddesel alana ynelen fiziksellik, sistemin ilerliine ynelik ilevsellik ve her ikisinin de birlikteliinden doan insan, mekan, zaman vb. kavramlarla ilintili boyutlar zerinden aklanr. Sre aralklar ve dinamiklerin yardmyla tasvir edilen, mekansal ara durumlarn mimari tasarmda bulduklar yaklamlar, melezlik balamnda gzden geirmek iin, tasarmda ara durum ele al yntemleri, farkl tutumlarna gre analiz edilir. Bu balamda, hem mekansal balayc, ayrc, aktarc, iletici, arac olma gibi baskn zelliklerinin, hem de mekansal organizasyonlarda ana mekanlar aras ulamn temel durumlaryla eletirilmeleri gibi nedenlerden tr, sirklasyon alanlar, mekansal ara durumlara potansiyel rnek tekil ederler. Bu yzden, aratrma

kapsamnda gerek srecin ifade edilmesi, gerekse dinamiklerin ve etkileimlerinin tanmlanmas ve mevcut rneklerin karlatrlmas balamnda yaplacak deerlendirmelerde, sirklasyon alanlar zerinden incelemeler yapmak uygundur. Bir sonraki blmde, mevcut sirklasyon alanlarnn farkl ele alnlaryla tasarlanm rneklerin, melezlik srecinin sunduu aralklarla karlatrlmas sz konusudur. Bu karlatrmalarla, nermelerin melezlikten ne derece izler tad, ya da bu potansiyeli gizledii, hatta yok ettii gibi durumlar deerlendirilir. Bylelikle, melezlik ad altnda tanmlanan mekansal olgularn ne gibi tanmlamalara sahip, ne gibi etkileim seviyelerinden geerek, ne gibi karlklar kazand ya da kazandrd konusu tartlr. Tm bu deerlendirmelerle, melezlik balamnda mimari neriler gelitirebilmenin, ne kadar farkl karakterlerinin olabilecei konusu zerinde durulur. Sistemin yaamn gerekliiyle uyumlu olabilmesi veya yeniyi ifade edebilmesi durumlar tartlr. Bu balamda izlenebilecek yollarn neler olduu ve olabilecei konular gzden geirilerek, ara durum olgusunun mimari balamdaki gleri ve potansiyelleri sorgulanr. Bu noktada, mevcut mekansal ara durum nermeleri ile mimaride melezlik sreci arasndaki ilikinin geliimi nemli olmaya balar. Bu yzden, melez olan ya da olabilecek mimari tasarmlarn, yaantnn kendisiyle yzletiinde ne gibi karlklar bulabilecei ve bu karlklarda benzer ilikide zmler nermenin nne nasl geilebilecei gibi sorulara cevaplar arama yoluna gidilir.

2. MELEZLIK KAVRAMI

2.1. Kavram Olarak Melezlik Melezlik kavram, birbirine benzer ya da birbirinden tamamen farkl disiplinlerin kapsamnda sklkla kullanld gibi, ayn hzla mimari tasarm ortamnda da kendine yer edinmektedir. Aslnda bu kavramn, tm bu kategorilemelerin dnda, ncelikle kelime anlam olarak ne tr yaklamlar bnyesinde barndrd durumu saptanmaldr. Bu durum, ne tr alanlarda, ne gibi yansmalara neden olabileceinin etd edilebilmesi amacyla, mmkn olduunca ak bir ekilde tanmlandnda anlam kazanr. Bylelikle, hem farkl yaklamlar aras karlatrmalar yapabilmek, hem de ierii gerei sahip olduu anlamsal zenginlikleri ortaya karp, bunlar herhangi bir mimari tasarm srecine uyarlayabilme potansiyelini n plana karmak, daha olasdr. Literatr taramalar zerinden yaplabilecek bir deerlendirmeye gre, melezlik kavramnn iki ana kapsamda tariflemek mmkn olabilir. Bunlardan ilki, melezlik kavramnn bir tr karm olarak tanmlanmas durumudur. Latin kkenli bir kelime olarak ifade edildii bir tanma gre melez, kartrlm bir ey, melezlik de basit anlamyla bir karmdr (www.encyclopedia.com/SearchResults.aspx?Q=hybrid, 2007). kinci genelleme ise melezlii, paralarn bir araya getirilmesi ile oluan bir eit kompozit sistem olarak tanmlar. Bu dnceye gre melezlik, heterojen elemanlarca kompozisyonu oluan, biimlenen bir kompozit oluumdur (Sargn, 2004). Yine bu balk altnda snflandrlabilecek dier bir tanma gre, melezliin paralarn ve katmanlarn bir btn oluturmak iin bir araya gelmesi durumu nemlidir (Caples ve Jefferson, 2005a). Bu tanm, birok alma alannda melezliin edindii rol zetlemede etkin bir nitelik sergiler.

ekil 2.1 : Melezlik zerine bir grafik almas (www.ufr-anglais.univparis7.fr/COLLOC_CHV/METISSAGES-2/Affiche-27-oct.htm, 2006) Benzer nitelikteki, tek dze olarak nitelendirilebilecek, yaygn tanmlamalarn dnda melezliin, Stam (1998)e gre, asimetrik ya da Silva (2006)ya gre uzakla yakn arasndaki snrlarn net bir ekilde tanmlamad bir durum olarak ifade edilmesi sz konusudur. Tm bu yaklamlarn dnda melezlik kavram, bir eit karm ya da kompozit olmann, i ie gemenin, bulankln tesinde birok potansiyeli iinde barndran bir kavramdr. Dolaysyla melezlik, yalnzca paralarn bir araya gelmesi gibi salt bir aklama ile netletirilemeyecek kadar youn bir kavramsal ierie sahiptir. Melezlik, paralarn bir araya gelmesi, birbirinden ayrlmas ya da bakalamas ile olumu olabilir. Aslnda onu oluturanlar zerinden tanmlandnda, onlardan hem biri hem teki, hem hepsi ayn zamanda da hibiridir. Bu yzden melezliin, sklkla karlalan tariflerden fazlasn ifade ettii gz ard edilmemelidir. Kavramsal boyutundaki bu zenginlik, onu herhangi bir disiplin erevesinde bir konuma yerletirmeden nce, eletirel bir bak asndan gzden geirilmelidir. Bu balama uygun bir yaklama gre, bu durum baz kriterlerin birbirinden ayrlmas, ifadelenmesi ya da snrlarn yersizlii gibi bir takm aklamalarn tesinde, isimlendirilemeyen melezlerin kefedilebilmesi ile ilgilidir (Anglil ve Klingmann, 2000). Yine bu yaklama yakn bir tanmlamada Melezlik ikilidir, tamamlayc grleri ierir. kili olma durumu, ayrlk ve birlikteliin uyumlu birliktelii eklinde tasvir edilebilir (Kokinov, 2005a).

ekil 2.2 : kili olma durumlar (Chakrabarti ve Mehrotra, 2006)

2.2. Mimaride Melezlik Kavram Melezlik kavram gemiten gnmze, ierii gerei farkl sfatlarla

nitelendirilebilecek esneklikte, greceli tanmlamalarn kapsamnda yer alabilecek bir yapya sahip olmutur. Dolaysyla, baz alanlarda birbirine benzer ya da birbirinden tamamen farkl karakterdeki nitelendirmelerle tasvir edilmi ve karlklar birok sistem dahilinde salanmaya allmtr. zellikle biyoloji, antropoloji gibi sosyal veya kltrel aratrma alanlarnn literatrnde kayda deer bir nemle kendine yer edinen melezlik, mimarlk alannda da yaplan ara durum almlarnn bir paras olmaktadr. Yine birok kavramsal erevede irdelenebilecek bir yapsnn olmas nedeni ile, melezlik kavram, mimari alanda da birbirine benzer tanmlamalarla ifade edilir. te yandan, farkl noktalarda dahi mimarlkla akt ve birbirinden ok farkl kapsamlar dahilinde rnlerini sunduu durumlarla yzlemesi de sz konusudur. rnein, melezlik kavramnn gndeme gelmesinde etkin olduu dnlen akkanlk olgusu, aslnda mimari bir akkanln tesinde bir noktada konumlanmaktadr. Larsn da belirttii gibi, dnyann akkanlnn deneyimlendii noktada dil, cinsiyet, bedenin dahi akkanlat, hereyin arada olduu bir durum tanm yaplabilir (Spuybroek, 1998). Bu farkl kesitlerdeki dinamiklerle beslenen ara durumun karakterindeki eitlilik, melezlik kavramnn mimaride farkl karlklar sunmasna neden olur.

ekil 2.3 : Kavram olarak melezliin mimariye yansmas Bu arada, aratrmann ana erevesini karakterize eden mimaride melezlik kavram ile ilgili kapsaml bir incelemeye yer vermeden nce, melezlik kavramnn mimarideki potansiyelli konumunu gz ard etmemek zere, farkl dinamiklerle bulduklar karlklara da ksaca deinmek gerekir. 2.2.1. Farkl Bak Alar zerinden Mimaride Melezlik Melezlik, tanm gerei ilk akla gelen anlamyla olduu gibi daha ok insan, onun nitelikleri ve ilikileri balamnda nitelendirilebildiinden, mimari kapsamda da daha ok sosyal ve kltrel balamlarn devreye girdii rneklerle karlklar aranan bir kavramdr. Bu bak as ile ekillenen melez mimarlk da, farkl nitelikteki toplumsal yaplamalarn, kltrel ya da sosyal oluumlarn, birok nedenden tr bir arada olmalar ile ekillenen bir mimarlk olarak ele alnmaktadr. Sosyal ya da kltrel boyutuyla ele alnan melez mimarln temel nedenlerini, yine insan kaynakl gelime ve etkileimlerin oluturduu savunulur. Bu kapsamda, daha ok toplumsal lekteki politik ve ekonomik gelimelerin yansmalarndan sz edilir. Gelimeler, ilk balarda daha ok savalar, ekonomik krizler ve etkileri erevesinde ekillense de, gnmzde yerelleme, kreselleme vb. kavramlarn sonucu olabilecek, mekansal kitlelemeler, danklklar, dalmlar ve hareketlenmelere dayal olarak ekillenir. rnein Sargn (2004)n tanmlamaya alt Melez mekan kavram, postendstriyel durumlarn doasn karakterize eden ztlklar aras kutuplama, mutasyon, ak veya belirsizliklere bal hareketlere dayaldr. Bu sayede, yer deitirmi politika ve ideoloji sistemleri gibi durumlarn yanyanal ile melezliin douu savunulur.

ekil 2.4 : Melez yaplama rnekleri, Arnavutluk (Yazgan ve Yazgan, 2004) Toplumsal lekte ele alnnn basknl ile dikkat eken melez mimari, Hegel ve Marxn ekillendirdii dialektik dncenin postmodern, poststrktralist, postkolonyal vb. kritiklerle geliimi ile aklanp, bir takm yaklam ve kartlklarn da kayna olan ikiliklerin bir sonucu olarak tanmlanr. zellikle Postmodernizmin snf, rk, cinsiyetler aras snrlar geen duyumlara dikkat ekmesi ve bireysellik ile koalisyonun temeli olarak hizmet edebilmesi, mimaride melezlik tanmnn sosyal ve kltrel boyutunu glendirme amal snflandrmalara kaynak olarak gsterilebilir (Soja, 2000). Daha kat snrlarla karakterize edilen baka bir tanma gre, mimaride melezliin ieriini kltrn ta kendisinin retmesi sz konusudur. Bu retim sreci, yer deitirme, bozulma, yerinden kma ve tekrarn retim sreci olarak nitelendirilir (Lim, 2006). Sosyal boyutuyla baskn olan mimaride melezliin deindii bir dier konu, gnmzde de sklkla deneyimlenmeye allan, sosyal iliki ve etkileim temelli yaklamlardr. Bu balamda, daha ok zel ve kamusal mekan kavramlar zerinden karlatrmalar yaplmakta ve arada olma durumlar yine bu keskin snrlarla tanml, sosyal birer oluum niteliindeki karakterler zerinden zmlenmektedir. Bu iki ayr uta yer alan mekansal dzenlemelerin birlikteliklerindeki eitlemeler de, melez mekan oluumunun ta kendisi olarak grlmektedir. Daha ok sosyal konut kavramnn douu ile e zamanl olarak deerlendirilen, kamusal ve zel alann birliktelii ile oluan, melez ad altnda nitelendirilen mekanlar, genelde birok farkl sosyal aktivite programlar ile ykl konut alanlar ieriklidir. Bu yaklam, her ne kadar melezlik olgusu balamnda tanmlanmaya allsa da, daha ok bireysellik ve sosyalliin birbiri iine geemeden, ynlar ya da katmanlar eklinde var olduu, bir eit karmakln tesine geememektedir.

Yine de, bu anlamda sorgulanmadan deerlendirilen, benzer nitelikteki rneklerin says her geen gn artt iin, melez mekan almlar erevesinde bu etkin boyutun da var olduu gerei hatrlatlmaldr.

ekil 2.5 : Kamusal ve zel mekanlarn birliktelii Sosyal ya da kltrel zellikler ile olduu gibi, mimari stillerin ve onlarn ngrdkleri biimlerin birliktelii ile doan mimari oluumlarn da, melezlik erevesinde ele alnd durumlarla karlamak mmkndr. rnein, fzyon mimarisi ad altnda, farkl sluplarn, ayn yapda bir araya gelmesi ile tanmlanan mimari davrann, Post-modern akm ile kabul ve itibar grd savunulmakta ve bu davrann melez olarak nitelendirildii gr nem kazanmaktadr (Etcheberry, 2004).

ekil 2.6 : Mimari stillerin birliktelii zerinden melez mekan (Etcheberry, 2004) te yandan, sosyal, kltrel birliktelikler ya da mimari stiller zerinden tek dzeye indirgenmi bir melezlik kavramnn dnda, gnmz mimarlnda gncel bir neme sahip, bambaka boyutta bir melez mekan kavramnn varl da yadsnamaz. Bugnn tasarmlarndaki mekaniklikten elektroniklie doru gerekleen srama, ayn zamanda arac olma durumuna doru bir sramadr (Eisenman, 2003a). Bu 9

balamda n plana kan melezlik kavram, zellikle teknoloji ve ona dayal bilgisayar sistemleri ve iletiim alarnda meydana gelen hzl ve akc gelimelerle oluan arayzler ile ilgilidir. Bu arayzlere melezlik kimliini kazandran durum, ayn anda sanal ve gerek olma hali ile aklanr. Bu kesitte gerekleen yaygn bir modelleme ann melez mimari ad altnda toplanmas ile, zaman ve mekan kavram da yeniden tanmlanm olur.

ekil 2.7 : Sanal ve gerek mekan arasnda olma (www.electronicshadow.com/vmed2/EN/hybridcube.htm, 2006) 2.2.2. Aratrma Kapsamnda Mimaride Melezlik Belirli bir durumun temelinde ekillenen tanmlamalarnn tesindeki boyutuyla, mimaride melezlik olgusunun mekansal bir oluum sreci balamnda, farkl boyutlar ve dinamikleri ile irdelenmesi, bu aratrmann ana kapsamn oluturmaktadr. inde bulunulan zaman aral, akkanlk ve hareketin kurallar ile tanmlanan bir nesile aittir. Bu balamda srecin kendisi de, devamnda ulalan hedefler kadar nemlidir. te yandan deiimin kuvvetleri ile de ekillenme durumu, yine nemli bir konu olarak grlmektedir (Foy, 2004). Bu sebeple, gnmz mimarlnn da bir getirisi olan melezlik kavram, mekansal boyutlar ile belirli bir oluum sreci erevesinde incelenirken, ana hatlaryla sre, dinamikler ve nermeler balklar altnda deerlendirilecektir. zellikle hareket, hz ve iletiim ann bir getirisi olan kat, statik (duraan) ve bamsz sistemlerin yerini srekli, akkan sistemlerin almas durumu, balantlar ve ilikiler kavramlarnn n plana kartld durumla zdeletirilebilir. Bu durum, entrer (2004)in XX. yy. paralanmann, atomize olmann yzylyken; XXI. yy. 10

lek, boyut, hz ve bal sorunlara karlk tekrar-birletirmenin, btnlemenin, balantlar kurmann-aradaki ba dokusunu tesis etmenin yzyl olacaktr gr ile uygun den bir ngr ierir. Bylelikle, an da getirisi olan, iliki ve etkileim kavramlarnn zenle vurgulanmas gerekliliine iaret edilir. Mimari alanda ilikiler, etkileimler sz konusu olduunda dnm, deikenlik, tekillik, oulluk gibi kavramlar ve bu kavramlar ile zdeletirilebilecek mekansal ara durumlar nemli olmaya balar. Ara durum olarak adlandrlan oluumlar, melez oluum potansiyelini iinde barndran durumlardr ve melez mekan terimi ile nitelendirilmeleri mmkn olabilir. Bu erevede ele alnan melezlik balamnda, mekansal ara durumlar ele al yntemlerinin yansmalarn ise, zellikle gnmz mimari tasarm srelerinin belirli bir ksmnda grmek mmkndr.

ekil 2.8 : Mimaride melezlik-sre ilikisi Gnmz mimari rnekleri mekansal ara durumlar asndan incelendiinde, iki u noktada beliren yaklamlar dikkati eker. Bu yaklamlardan ilki, ara durum ve melez mekan oluum bilincinin yeterince somutlatrlmad durumlarda, varlklarnn gz ard edilmesi ya da tamamen olumsuz sorunsallar olarak ele alnmalar ile ilgilidir. Bu kapsamdaki rnekler, genelde mevcut durumlarn iyiletirmesi ad altnda yaplan dzenlemelerle ilikilendirilir. Potansiyel ara durumlar, mevcut durumun genellikle belirsiz, yersiz, tanmsz, bo veya durum d olan ksmn oluturduklar dnceleri ile ele alnrlar. Bu yzden, stne basma, eritme ya da bozma gibi yntemlerle yok edilmeleri mmkndr. Balang olarak, daha kentsel lekte bir rnek zerinden bakldnda, enformasyon aklar ve melez kimliklerle kreselleme imaj oluturan Los Angelesn, ayn anda snrl ve akc, tekil ve oul olmann kartl ile belirsiz bir dnya tanmlayan corafyalardan olutuuna inanlmas dikkat eker (Cruz, 1999). Esasnda dinamik bir sentez oluturan yaplamann, belirsizlik kavram ile aklandnda, bir eit karkln tesine geememesi gibi olumsuz bir ifadeyi artrmas sz konusudur.

11

Venturi (2005a)nin Arlatrmaclk akmnn ortak kurucularndan olan Le Corbusier de, ayn ekilde ak olan ve anlam belirsizlii bulunmayan nemli temel biimlerden sz ediyordu. Birka ayrlknn dnda tm mimarlar anlam belirsizlii kavramn frlatp attlar aklamasnda da olduu gibi, ak olmama durumunun, belirsizlik kavram ile aktrlarak olumsuzlatrlmaktadr. Ayn durum, aslnda melez bir karakter olma potansiyeli olan, herhangi bir mekansal ara durumun yersiz terimi ile akland karlatrmalar iin de geerlidir. Gnmzde tm sirklasyon, enformasyon ve iletiim mekanlarnn yersiz olarak dnlebilecei gr, bu tip mekanlarn karlama mekan olarak hizmet verememesi yznden, yetersiz bir dile sahip olmalar ile temellendirilir (Auge, 2000). Halbuki, bu tek ynl yersizlik saptamasnn dnda, yersiz olarak grlen mekanlar, objektif olduu kadar subjektif boyutuyla da grlmesi olas mekanlardr. Daha ok kullanclarnn iindeyken onu tanyamadklar ya da kendilerini tanmlayamadklar mekansal oluumlar zerinden somutlatrlabilirler (Auge, 2000). Yani yersizlik kavramnn, yeri olmama durumunun tesinde anlamlar barndran, bir takm potansiyellerin sorgulanmas gerekliliini douran bir durum olarak ele alnmas, ara durum zerinden melezlii tartabilmek zere, daha uygun bir yaklam olabilir. Yersiz nitelendirilmesi ile e nitelikte saylabilecek ya da daha olumsuz eletirilere alabilecek yabanclatrma yaklam da nemli bir deerlendirme biimidir. Bu balk altnda ele alnabilecek rnekler, genellikle sistemin genelinden uzak kalm, herhangi bir btnsel kompozisyonla badaamayan, bamsz, tekil, ayrk sistemlerin sayca oalmasna neden olurlar. Mimari tasarm sreci kapsamnda dnlm bir rnek iin, genellikle ortaya kan rnn sistem d olarak ifade edilmesi ya da alglanmas olasdr. Bu olaslk ile mekansal ara durumlar dnldnde, iliki ve etkileimlerin zayflad, hatta tamamen yok olduu rnekler oalaca iin, mekansal balantlarn da bu noktada eletirilmesi gereklilii doar. Balantlar kavram mekansal anlamda da ok nemlidir. Bu yzden, Balant denilen ey, bir mekann evresiyle uyutuu derecedir eklinde ifadelerle desteklenir. Ayn ifadenin devamnda, balantlarla kurulan ilikilerin koptuu noktada, mekan d olma durumunun ortaya kmas zerinden, balam olgusunun da bu anlamda etkinliinden bahsedilir. Bu aklamann sonu ksmn ise, bir mekann yalnzca balamna bal ya da ondan tamamen bamsz olmas yerine, 12

ayn anda hem balamnn bir paras, hem de ondan ayr olma olaslnn ve geriliminin sorgulanmas oluturur (Harrison ve Dourish, 1996). Bu sorgulayc tutumu ar basan tanmn da desteiyle, ara durumlarn melez oluum erevesinde varlklarn ortaya koyma potansiyeli aa kar. Mekansal bir ara durumun tanmsz bir mekan olarak aklanp, zerinden hemen yeni tanmlamalara gidilmeye allmas durumu da, etkinlii tartlr bir dier yaklamdr. Melezlik kavram tanmsz olma kavram ile basite indirgenecek ya da olumsuzlatrlacak bir yntemle ele alnmamaldr. nk o, daha ok arada olma halinin tanm ve bu tanmn kendi iinde ve bulunduu balamda sorgulanmas ile ilgili bir durumdur. Yanlsama payn iinde barndran ara mekan yaklamlarnn en yaygn ise, bo mekan kavram altna snlarak problemlerin temellendirilmesi durumudur. Mevcut bir sisteme sahip mekansal kurgular zerinden yaplan mimari almalar, hem mevcut ara durumlarn deerlendirilmesi, hem de yeni ara durumlar yaratlabilmesi kapsamnda daha salkl veriler elde edebilmek asndan nemlidir. Bunun iin de, bo mekan tanmnn dolu mekana evrilmesi ynnde gelien tutumlardan uzaklamak gerekir. nk, her ara durum bir bo mekan deildir ya da her bo mekan bir ara durum olarak nitelendirilemez. Boluk olarak ifade edilen mekan, aslnda doldurulmas gerekli bir tanmszlktan ok, ieriindeki potansiyel enerjinin da vurumu ile etkinliinin de sorgulanmas gerekli bir mekandr. rnein, her ne kadar fiziksel, elektronik mekann melezliiyle uraan bir aratrma konusunun paras olsa da, medya balantlarnn fiziksel mekanlarn arasndaki boluklar olarak nitelendirildii ve onun zerinden yeninin yaratlacan iddia eden bir tanmla, ara durumun, ana durumlarn aralarn doldurma grevini stlenmesi dikkat ekicidir (Watts ve Dubois, 1999).

ekil 2.9 : Boluk kavram zerinden ara duruma yaklam 13

Sz konusu ara durumlar, tm bu nitelemeler dorultusunda, tek dze yaklamlarn dna kabildiinde, melezlik kavramnn mekansal denemeler zerinden karlklarn bulmalarna izin verirler. Bunu salamak iin, belirsiz, yersiz, tanmsz ya da yabanc olma durumu, sahip olduklar anlamlarn gizli dinamizmi ile, mekansal ara durumun oluumunda etkin roller edinmelidir. Dier u noktada ise, bu tip oluumlarn gereinden fazla, belki de saptrlm bir nem verme duygusu ile, n plana kartlmalar durumu yer alr. Byle bir durumda, meydana gelebilecek herhangi bir boyuttaki abartl deiim, mekann ara durum olma kimliini tehdit edebilecek gte olabilir. nk n plana kartma, ya sistemin geneli zerinden bir izolasyonla ya da yeniden bir ana durum olarak tanmlanma ile sonulanabilir ki, her iki durumda da ara durumun kendi potansiyellerinden uzaklama ihtimali vardr.

ekil 2.10 : Mekansal ara durumun n plana kartlmas, Cincinnati (www.bluffton.edu/~sullivanm/ohio/cincy/hadid/cac.html, 2003) Balangta ok olumlu ya da ok olumsuz olarak ele alnan melez olma durumlar, hedeflenenin dnda olsun ya da olmasn, melez olma durumundan uzaklaarak genelde yapay, s, sradan, etkinlii yetersiz pasif sonular doururlar. Esasnda, hibir tasarm srecinde, herhangi bir ara durum olgusu bu kadar kesin bir nyarg ile ele alnmamal, arada olma durumunu ele almann da ara durumlar olma gerei gz ard edilmemeli, ara kesitlerin de ara kesitleri alnabilmelidir. Bunu salayabilmek iin ise, mekansal ara durumlar, mimaride melezliin niteledii bir sre tarifi zerinden deerlendirilecektir. 14

3. MMARDE MELEZLK SUREC

Herhangi bir bilimsel disiplin erevesinde, oluumun zaman kavram zerinden tanmlanmas ya da deerlendirilmesi yaygn bir durumdur. Zamann devreye girdii alanlar, aslnda bir bakma sre kavramnn oluum zerindeki etkinliine iaret ederler. Bu etkinlik, farkl bak alar zerinden farkl almlara sebep olan yaklamlarla ekillenir. rnein, rn retme ya da gelitirmeye dayal sistemlerde, girdi ve ktlarla tanmlanan sreler sz konusudur. Bu yaklam, zellikle endstriyel alanlarda geerlidir. te yandan, oluum kavramnn belki de en temel durumunu aklayabilecek evrim sreci de, birka tane yasa, kural ve ilkeyle sk skya balantl bir gelime gibi grnmektedir (Dzgren, 2007). Halbuki, bu anlamda bir oluum, kat kurall bir kuramla tanmlanmamaldr. Yldrm (1998)n da belirttii gibi, evrim dncesinin temel tezi, canllar dnyasndaki trlerin donuk ve deimez olmadn gsterir. Bu durum da, kapal dzende ileyen sistemlerin yerine, dzeltilmeye, gelimeye ak olanlarna olan eilimi vurgular. Bu anlamda, mimari tasarmda da zaman kavram zerinden farkl ele allarn deerlendirilmesi mmkndr. Birok mekansal oluum, izledii yolun nitelii ne olursa olsun, yalnzca bir sebep ya da sonu olmann tesindedir. Byle bir konumlanma, o mekansal oluumun, hem varln, hem de zaman iindeki anlamn tetikleyen, sre kavramn niteleyen bir konumlanmadr. Sre kavramnn tanmn veya belirli niteliklerini tartmak bir yana, asl nemli olan, oluum esnasnda tanmlanabilecek girdi ve ktlar olduu kadar, ilikilerden doan etki ve etkileimlerdir. Herhangi mimari bir dzenlemenin, bu gibi birlikteliklerle temellendirildii veya deerlendirildii srece, etkin sre tarifleri sunabilecei kabul edilebilir. Gney ve Yrekli (2004)nin Dzenler sre olarak tanmlandnda mimarlk yeniye alr iddialarnda da olduu gibi, sre kavram, mimari bir oluum iin, birok dinamii iinde barndrr niteliktedir.

15

Srecin yalnzca belirli bir dizgide ilerleyen tarifine takl kalan mimarlk, ayn zamanda yalnzca mekansal oluumun kendisine takl kalm, tek dze bir mimarlk olarak grlebilir. Bu balamda, oul katlmclar, eitli istekler, hareketler veya fikirlerden doan karkln, dzenleyici bir iskelet olarak formule edilmesinin, tasarm ve planlama snrlamasna gerek duyan dnceler younluk gsterir (Bobic, 2004a). Halbuki, mekansal bir oluum sreci, yalnzca salt bir bir araya gelme ile tariflenen oluma kavramnn tesinde, hem var olma, hem de varlnn devamllnn, kendi ilerinde ve birbirleri arasndaki iliki ve etkileimlerinin bir eit tariflemesidir.

ekil 3.1 : Mimaride melezlik sreci Birok boyutu ve dinamizmi iinde barndran bir mimari sre tanm, herhangi bir mekansal oluumun melezlik sreci erevesinde deerlendirmesi durumunda da sz konusudur. Melez mekanlar sonu ne olursa olsun, belirli bir srecin kapsamndadrlar. Bu sre hem oluma, hem var olma durumu, hem de bu varln srdrlebilirliini kapsayan bir sre olduundan, tad potansiyeller sayesinde, melezlik srecinin deerlendirilmesi ile de eleir. nk Mimarlk bir srecin iindeki gereklik, hatta srecin kendisidir. Bu sre asimetrik bir iletiim srecidir. 16

tekinin farkndal ile yeni-den ve yeniden okunarak yaratlr. Bu durum mimarlk gerekliinin teki ile varolmasdr ve tekini talep etmesidir. Mimarln ak ulu olabilme zellii kendini teki aracl ile yeniden tanmlamas ve retmesidir ki, burada sre mimarln ynn belirler (Gney ve Yrekli, 2004). Tm bu tanmlamalar, melezlik srecinin oluma, oluum ve varln srdrlebilirlii, devamll aralklarnda analiz edileceinin iaretidir. Bylelikle, tez kapsamnda, melez mekan yorumlar zerinde tekrar dnerek, sre balamnda daha net almlarn yaplabilmesi ngrlmektedir.

3.1. Oluma (Ortaya k) Oluma, bir nevi ortaya k eklinde ele alnan bir sre aral olarak kabul edildiinde, mimari anlamda bir melezlik srecinin irdelenmesi gerekli bir potansiyelidir. Herhangi bir melez mekan retimi ya da mevcut bir mekansal ara durumun melez nitelikler tayp tamadnn deerlendirilebilmesi iin, ncelikli durumlardan birisi, o mekann nasl olutuunun sorgulanmasdr. nk ortaya k, birok nedenselliin temellerini iinde barndran, sz konusu srecin tamam zerinde etkinlii ar basan bir aralktr. Melez mekann douuna iaret eden oluma durumu, bir bakma ok ynl deikenlerin farkl boyutlar ile bir araya gelmelerinin bir dizgisi olarak yorumlanabilir. Tpk Eisenman (2003b)n, formalize etme veya mekansallatrma arasnda bir ayrm yapmadan, her ikisini de olumann eit sreleri olarak ele almas gibi, bir araya gelme tek boyutlu bir duruma sktrlacak kadar basit bir kavram deildir.

ekil 3.2 : Oluma durumu (www.electronicshadow.com/vmed2/EN/hybridcube.htm, 2006) 17

te yandan, bir araya gelmenin nitelik ve dinamikleri kadar, olayn gereklemesinin zamansall da nemlidir. Bir zamansal srecin iinde tanmlanabilecek oluma hali, ister anlk, isterse daha periyodik bir sreklilik durumunda olsun, kendi iinde de beliren bir sreci niteler. Bu sre, genelde yokluktan varln douu gibi tek dzelikte varsaymlarla eletirilir. Kimi zaman da, yokluktan varla geiin bir ncekinin sonu olmas gibi, daha lineer sralamalarla tariflenir (Silva, 2004). Aslnda melez bir mekann oluma durumu, kat tarifler altnda ve kat bir zaman diliminde yaplan betimlemelerle sorgulanmamaldr. Bu aralkta, bir araya gelmenin eitlemelerini ve onu salayan sralama olgusunun evresel devinimlerini iinde barndran betimlemeler devreye girmelidir. nk, Felix Guattarinin de syledii gibi, Oluma, gler ve aklarla karlaabilen bir yn ve enerjiye sahiptir. Lineer ve dnmsel olmann dnda ok ynl, tersine evirilebilir ve biimsiz olabilir (Eisenman, 2003b). Farkl glere sahip oluma srecinin nasl ele alndn gzden geirmek iin, bir araya gelmenin kendisi ve sralamas gibi, durumun tesadfiliine de bu sre aralnda deinilecektir. 3.1.1. Bir Araya Gelme Melez bir oluum iin bir araya gelme kavram, her zaman onu oluturan paralarn birlemesi anlamna gelmez. Bir araya gelme, i ie geme, st ste basma veya sadece yan yana gelme eklinde bir oluma sreci tasvir edilebilecei gibi, herhangi bir sistemin paralarna ayrmas ile de aklanabilir. Ayrma ise dalma, paralanma, deformasyon vs. gibi dnmsel aamalar kapsar. Her iki durumda da ortaya melez oluumlar kma olasl sz konusudur. 3.1.1.1. Birleme Bir araya gelme durumu, zellikle melez oluum kavram sz konusu olduunda, genellikle farkl mekansal olgularn birletirilmesi eklinde ele alnr. Birok rnekte de karlklarn bulduu zere, Entegre bir arayz, farkl leklerin karmna iaret eder. Ayr elemanlar ve birimler, uyumlu ve ilikili bir btn salamak adna birleir (Bobic, 2004b). Halbuki melezliin temsil ettii birleme, karmann tesinde bir birleme, belki de basit anlamda bir eit kaynamaya daha yakndr. Birden fazla mekansal boyutun veya etkenin bir araya gelii, her zaman paralarn

18

birbiri iine girip kaynamas ya da kaynamamas ile de llemez. Kimi zaman bir eit yanyanalk ya da st stte olma durumu da bir melez durumun oluumuna iaret edebilir. Bu ok ynl oluma potansiyelleri eklindeki dn, sradan rnekler retmenin nne geebilecek bir soru iareti olmas bakmndan etkin bir uyarcdr.

ekil 3.3 : Birleim emas rnekleri (Ching, 2002b) Ara durum, farkl durumdaki paralarn birlemesi veya birletirilmesinin tesinde olduundan, herhangi bir mekansal ara durum da, bir takm mekansal oluumlarn bir araya gelmesinin tesindedir. rnein, ok ilevli ya da ok farkl lekte mekansal elemanlar iinde barndran bir mekansal oluum, bu elemanlarn tek tek birbirine karmas ya da kartrlmas ile ortaya km olarak dnldnde, melezlikten sz etmek tartlr bir noktadadr. nk melez oluum, para btn anlay erevesinde incelenebilecek salt netlikten ok daha fazlasdr. Dolaysyla, iki ayr mekan birbirine balayan bir geit, rnein bir kpr, bu iki mekann bir araya getirilmesi sonucu oluan bir ikincil mekan olarak grlmektense, onlarn ara durumunda kendi oluumunu gsterebilmelidir. Mesela, mekanlar aras balant salamann dnda, baka fonksiyonlarn servisini de yapyorsa, ona melezlik niteliini kazandran, bu fonksiyonlarn sadece tek bir mekansal oluumda birletirilmi olmas ile ilgili deildir. rneklerden de anlalaca zere, bir araya gelme ile kast edilen birleme, herhangi bir mekansal nitelike oalma olarak grlmesi zerinden mekansal karlklar bulabilir. Ancak, bu yaklamn tesinde bir ara durum tariflenebildiinde, melezlik 19

potansiyelinden bahsetmek olasdr. Aksi takdirde, toplama veya arpmlar zerinden yaplan mekansal ilikilerle eletirilen melez mekann etkinlii tartma konusu olarak kalacaktr. 3.1.1.2. Ayrma Daha genel bir tanmlamada da belirtildii gibi, mekansal bir oluumda melezlii ortaya karmak iin, bir araya gelme kavram, yalnzca birleme kavram ve onun eksik ya da potansiyel karlklar ile zetlenmemelidir. Melez bir mekann ortaya k, her zaman iyi ya da kt bir takm birlemelere aklanamaz. Kimi zaman tam tersi olan bir durum, yani ayrma durumu, bir ortaya kn kaynan oluturabilir. Mekansal bir oluum sz konusu olduunda, ayrma ile kast edilen, yalnzca para ve btn ilikisi zerinden anlamlandrmalar deildir. Melezlik ilikisellii etkisinde tasarlanan veya yorumlanan bir mekann ortaya k aralnda bir takm ayrmalar sz konusu olabilir. Fakat bundan, bir btnn kendi ieriini tarifleyen paralarna ayrlmas anlam karlamaz. Bu yzden, bir eit slah ad altnda ele alnan mekansal paralanma ya da ayklanma modelleri zerinde durmak gereklidir. nk, Ayn eleman ya da alt sistem, farkl yaklamlarn ya da daha st sistemlerin de bir paras olabilir. Bu noktada, bu tip farkl organizasyon veya mimarlklarn yalnzca birbirinden ayrlmas uygun deildir (Heylighen, 1989a). te yandan, bu paralarn paralanmas eklindeki ayrma tanmlamalarnn tesinde, bir dalma ya da bir eit deformasyon da, bu dorultuda dnlmesi gerekli kavramlar olarak baskn hale gelmelidir. Kimi zaman, anlam kaynamas ya da karmakl iinde youmu bir mekansal btn, zaman iinde ieriindeki yaplamalar daha belirgin klacak deiimlere urayabilir. Bu durum, mevcut bir mekansal oluum zerinden yaplan zmlemelerle yeniden anlamlandrmalar sunabilecei gibi, bazen yalnzca gereksiz birlikteliklerin ayklanmas, hatta zararl grlen eklerin ortadan kaldrlmasna sebep olabilir. Bu tip bir mekansal btnde meydana gelecek ayrmalar, belki de bulankln kalkmas ile birlikte, yapsnda barndrd aralklarda, melezlii ortaya karabilir. Tek dze ayrma yaklamna sahip mimari rneklere bakldnda, ara durumun, ayrlan paralardan biri olarak izole edilmeye alld ya da tamamen deforme edilerek anlamn kaybetmeye balad gzlemlenir. nk mekansal bir 20

ara durum, balam ile beraber ilemek yerine, ondan kopartlrsa, ortaya kmak eyleminin yerini, ortadan kalkmak eylemi almaya balar. Ama bu durum, yalnzca kendi iinde uyumlu ya da evresiyle etkin anlamda ilikili mekansal oluumlar iin geerlidir.

ekil 3.4 : Ara durum balamnda ayrma (www.newcastle.gov.uk/tlt/photo/018361.htm, 2003) te yandan, mekansal boyutta bir ayrma, melezlik balamnda her zaman olumsuz sonular dourmaz. Bylelikle uyumlu btnlerin dnda, saysz oklukta uyumsuz mekansal birlikteliklerin varl da unutulmam olur. Onlar zerinden yaplacak analizlerle, ara durumlarn potansiyelleri, dolaysyla da melezliin ortaya k sreci tetiklenebilir. Bu iki u noktada saylabilecek, ayrmann melezlik kavram zerindeki etkinlii tartmalar, daha ok sz konusu mekann balam ile ileyen sylemlerdir. Melez mekann kendisinde meydana gelebilecek ayrmalar, olumadan ok, oluumu tanml bir kavram zerinden deerlendirilecek bakalam kavram ile ilgilidir. Melez mekann douu, bir araya gelmenin farkl durumlarn, deikenlerini, karlklarn, nedenlerini ya da sonularn analiz etmek durumundadr. Ayrca, srecin btn dnda, kendi iinde de bir srece gnderme yapt iin, srecin kendisinin de bu noktada ele alnmas uygun olacaktr.

21

3.1.2. Sralama Melezlik srecinde oluma aralnn kendi srecini ele almak sz konusu olduunda, bir araya gelme kavram zerinden zaman kavram devreye girmeye balar. Olumann gerei olarak grlebilecek, zamanlama zerinden yaplacak deerlendirmeler, srecin dizgisinin, bir baka deyile bir araya gelmenin bir eit sralamas ile ilgilidir. Herhangi bir mekansal oluumun meydana gelmesinde sralama kavram devreye girdiinde ilk akla gelen, birlikteliklerin yap talarn oluturan mekansal durumlarn bir araya gelmelerindeki ncelik sonralk durumlardr. Bu kapsamdaki yaplama yaklamlar, nceki, sonraki veya ardndaki olma durumlarnn hangi dizinde birbirine eklemlenecei sorular etrafnda younlar. Ayn yaklamlar, hiyerarik dzen kavramna kazandrlan baskn role verilen cevaplarla son bulurlar. Doal evrimin varyasyon ve seime dayal olduunu savunan gre gre, doal etkileimlerle balanan ve birleen elemanlar birok eitte montaj yaratrlar. Bu montajlardan yalnzca stabil olanlar ayakta kalrken, dierleri dalr ve bir sonraki baka bir evrimin paras olurlar. Doal olarak seilmi btnleri formalize eden stabil montajlar, daha sonra, daha yksek dzendeki montajlarla birleebilmek iin, yeniden ilevlenir. Bu sre, kendini hep bir st seviyeye gre tekrar eden, hiyerarik bir dzende devam eder. Yine bu grn devamnda, srete modullerin hibir ara katmana ihtiyac olmad savunularak, stabil dzenin douu etkileyici olarak dnlr. Bu dzenin gc zerinden, ona yakn olanlarn stabil olma durumuna da yakn olduklar yargsyla, srete hiyerarinin liderlii vurgulanr (Heylighen, 1989b). Oluma srecinde hiyerari kavramna bal sralamalar yapma durumu, genellikle mekann fiziksel ya da ilevsel nitelii zerinden aklanr. Ana durumlarn ncelikli, ara durumlarn ise ikincil planda ortaya karld mekansal karlklarda, bu mekanlarn sahip olduu ara durumlarn elikisel yan ar basar. Bir rnek zerinden gidilecek olursa, avlu dzenlemesinin mekann ana karakterini niteledii dnlen bir yapda, asl ncelikli olan avlunun kendi tasarmdr. Ona yaknl ile dikkat eken, ikincil nemdeki mekanlarla balantlar kurmak amal, ara mekanlarn tasarm, srecin tamamlaycs niteliindedir.

22

ekil 3.5 : Hiyerarik bir sralama ile mekann ortaya k (www.lukez.com/teaching/thesis/fausto/fausto_images.htm, 2000) Tam tersi bir sralama ilikisi dnldnde, ara durumun ncelikli olma hali sz konusu olabilir. Yollarn, koridorlarn mekanlar arasnda balant salamalar sebebiyle, mekann nasl konuacana karar veren anahtar elemanlar olarak betimlendii bir analize gre, yol seimi, yaratmaya ve bylece mekann kefine doru atlan ilk admdr. Bir yol seerek ardkln, mekanlarn dalmnn seildii, mekann dilinin taslann organize edildii dncesiyle de, ilk olarak oluann, mekansal balayclar olduu iddias desteklenir (Franck ve Lepori, 2000a). Bu tip yaplamalarda, kimi zaman ara durumun kendisi, sistemin bir bakma hereyi gibi grlerek, farkl boyutlardaki vurgulamalarla gereinden fazla n plana karlr. Mekann geri kalan ksm, ona gre ve ondan sonra ekillendirilir. Bylelikle, ara durum dier durumlarn da stne basacak bir gce sahip olur. Ayrca, ana karakterindeki basknlk sebebiyle, arada olma durumu ile sahip olaca gc kaybeder, genellikle yap genelinde sivrilir, katlar ve sradan bir yapayla ular. Daha ok dizgisel bir dzenleme yapmak adna, sralamada seimlere gitme tutumu, zellikle hiyerari gibi bir anlayla snrlandrlp temellendirilmi mekansal oluma analizleri, ardkln dzenlenmesi ile megullerdir. Bu kapsamdaki almalar, mekansal oluumlarda melezlik yolunda ilerlerken, onun ncelii ya da sonralnn olup olmadn bile sorgulamaktan ok uzakta olduklar iin, birbirini takip eden benzer karakterdeki rneklerle mimariye dnmeye mahkumdurlar. Bir mimari kompozisyonda, birden ok baskn eleman yer alabilir. Birincil odak noktasndan 23

daha nemsiz ikincil vurgu noktalar, grsel eksenler yaratr. Bu ayrt edici fakat ikincil nemdeki elemanlar, hem eitlilik meydana getirebilir, hem de grsel bir ilgi kayna ve genel kompozisyonda bir gerilim ve ritim yaratabilir. Ancak arya gtrldnde bu noktalar karmaa ile yer deitirebilir. Bir kompozisyondaki her para vurgulandnda, aslnda hibirey vurgulanmamtr (Ching, 2002a). Grld zere, bu tip ele allarn yalnzca ara durumun kendisi iin deil, mekann tamam iin de bir tehdit unsuru olduunun alt izilebilir. Bu aralkta asl kritii yaplmas gereken, ara durumun oluumu esnasnda neyin ncelikli ya da sonlandrc nitelikte olduuna karar verebilme olasldr. Eisenman (2003b)n da ifade ettii gibi, sabit bir durumdan stabil olmayan bir duruma doru bir ykla neden olan, kumun son tanesi deil, ilk kum tanelerinin yn oluturmaya balad zaman balayan eydir. Yani srecin kendi sralamasnn nitelii ne olursa olsun, ncelikle unutulmamas gereken ey, ortaya kn ilk anndan itibaren kararlarn dikkatli verilmesidir. nk sonucu ne olursa olsun, ortaya kn k noktas, ayn zamanda birok yargnn da temelini oluturur. Bir mekan tasarmnda, hangi durumun ilk nce ekilleneceine karar vermek, o kadar kolay bir aama olarak grlmemelidir. Bu yzden, sz konusu sre aralklar ile oluumlar aras ilikiler, daha detayl analizlere malzeme tekil etmelidir. nceki-sonraki olma durumu, sre balamnda dnlmesi gerekli bir durumdur. Ama bu durum, bir tariflemeyi betimlemekten ok, sonuca olan etkileri deneyimlendiinde etkinlik gsterir. rnein, toplamda iki ayr yap blounun ve onlar birbirine balayan bir eit pasajn birlikteliinden oluan bir mekan ele alnabilir. Bu mekan tasarm gerei, yalnzca bloklardan hangisinin nce oluaca ve ara durum oluturmas beklenen pasajn ne aamada devreye gireceinin belirlenmesi gibi yzeysel tarifleme tutumlar sergilememelidir. Asl tartlmas ya da sorgulanmas gereken durum, deikenlerden herhangi birinin sralamasnda meydana gelebilecek deiimlerin, sonuca ne gibi etkilerinin olduudur. Bu etkiler, ayn yap iinde yap bloklarndan hangisinin ilk nce var olduu durumu, pasajn olumasnda onun niteliini deitirebilecek sonular dourabilir mi? Ya da bir ara durum ana durumlarla e zamanl olumann yansra, onlardan da nce oluabilir mi? gibi sorularla sorguland derecede anlamldr.

24

Aslnda bu balk altnda ele alnan sralama, ba sonu kesinlikle belirli bir lineerlie sahip bir bir araya gelmenin tesinde bir devinimlikten sz eder. lk olarak, Deleuze ve Guattarinin de tanmlad ilikisel boyutuyla olu kavram, birisinin baka biriyle olan ilikisinde girilmesi mmkn olan, yani biri deiirken dierini de olua sokan bir hareket olarak tasvir edilir. Bu sayede, hareketin kollektif olduu gerei vurgulanm olur. (Akay, 2006). te yandan, bir fabrika rnnn ortaya k srecinde olduu gibi tkr tkr ileyen bir srecin salt netliinden, aka tarifleniinden bahsetmek yerine, gerekte bu srecin nasl ilemesi gerektii ile ilgilenmek de nemlidir. Massumi (1998)nin Sresel mimarln hedefi hibir sonla bitmez. Hereyi ortadan tekrar ele alr. rn yeniden sretir ifadesi srecin dngsel yapsn glendirici niteliktedir. Ayn ifadeyi destekleyen farkl boyuttaki bir sre tanmna gre de, Deformasyonel eitliliin devamll herhangi bir noktada ve herhangi bir zamanda kesilebilir. Ztlklar ise, formal ayrlmlarn yeni serilerini retmek adna ters evrilebilir ve yeniden harekete katlabilirler (Massumi, 1998). Grld zere sralama kavram, ister bir lineer dizini, isterse de daha devinimsel bir sreci nitelemi olsun, sonuta her iki boyutta ortaya kacak olan mekansal karl, melezlik kapsamnda deerlendirebilmek iin gz ard edilmemelidir. Burada sz edilen, yalnzca devinimsel, kendi iinde deiken, dinamik bir sreci savunup, onun dnda kalan lineer, snrl dizgide bir sreci reddeden tek ynl bir yaklam deildir. Banda, ortasnda, sonunda, baa dnd, sonu atlad ya da ortada son bulduu noktada oluabilme potansiyelini iinde barndran bir srecin etkisindeki mekansal ara durumun, melezlik balamnda deerlendirilmesi olasdr. Ayn ekilde kat tariflemelere sahip bir srecin genellikle sonunda ortaya kartlan ara durumun, arptlan tariflemelerle yeniden snanmas da melezliin douunu tartabilmek asndan nemlidir. Bylelikle, srecin genel tutumunda izlenen yol her ne olursa olsun, yaplan sorgulamalarla ara durumun esaslar, daha anlaml bir biimde, belki de daha yksek bir farkndalkla ifade edilme olasln yakalam olur. Deleuzen de belirttii gibi balanglar ve sonlar deil, arada olma halleri vardr. Iki potansiyel arasndan kan imek budur (Akay, 2006).

25

3.1.3. Tesadfilik (Olaanlk-Zorlama) Bir araya gelme ve sralama kavramlar ile okunan melezliin mekansal anlamda ortaya k, tm bu srecin yapaylk ya da doallk olgularyla da nitelenmesi gerekliliini hatrlatr. Srecin ierii ya da zamansal anlamdaki nitelii kadar oluumunun rastlantsall, dier bir deyile tesadfi olma durumu da nemlidir. Bu balk altnda ise, srecin zorlaycl ya da olaanl ile ele alnd, zt kutuplarda yer alan yaklamlar gze arpar. ounlukla mekansal oluumlarn, hem bir araya gelme durumlarnda, hem de zamannda, rastlantsalla hi frsat verilmeden, sistemin aamalar dizgisi eklinde dzenlenmesi sz konusudur. Bu tanm, zorlayc bir yaplamann birok tasarm srecinde ne derece yaygn bir karaktere sahip olduunu anlatmak iindir. Bu tip bir yaplama, genel anlamda tesadfilikten uzak, daha yaptrmsal snrlarla ve kurallarla ekillenmi bir tasarm srecinin sonucudur. Srecin tanm, en bandan belirgin girdi ve ktlarla tespit edilir ve sonucunun da nasl bir noktaya varlaca aa yukar kestirilebilir niteliktedir. Ama, balang aamasnda karar verilen ya da hedeflenen yapsal bir btne ulamak olduundan, yntem belirli bir ardklkta ve ekilde birliktelikleri salamak, bylelikle ngrld iddia edilen sonuca ulamak zerinden kurgulanr. Halbuki bu iddia, ngrlerin hayat bulmasndan ok, beklenenin gereklemesidir. Bu yzden, bir probleme zm getirme mantnda olduu kadar matematikseldir. Bu formulize etmeye dayal sre oluumu, ister istemez belirli formullerden faydalanmak zere, birok mekansal boyutu kalplar iine sokmaya alr. Bylelikle, birok adan duraan veya sradan olma durumuyla yzlemesi de kanlmazdr. Modele yn vermeye alan sistemlerin asl problemi, kontrol strktrn belirlemek ile ilgilidir. nk hangi moduln hangi modle mesaj ileteceini ya da hangisinden mesaj almas gerektiine karar veren bir dizi kural setleriyle hareket etmektedirler (Heylighen, 1989c). Bu aralkta, belirli bir dzenlemeye takl kalma fikri, ya ar dzenliliin getirdii monotonluk ya da ok fazla detayc dnlmln getirdii bir karmaa ile son bulabilir. Byle bir sralama sisteminin sonucunda oluan mimari rnn, arada olma durumlarndaki yapaylk da dikkat ekicidir. te yandan, bu tip sistemlerin son aamasnda hedeflenen bir melez

26

oluum yaklamyla ilerlemek de tartlmas gerekli bir sralama eklidir. Bu tip bir ilerleme metodu, daha ok bitmi bir sisteme sonradan eklemlenmeye almak gibi, etkinlii problemli sonular dourabilir.

ekil 3.6 : Ardk dizinde bir mekansal oluum emas (www.arkitera.com, 2007) Baka bir adan bakldnda, ortaya k srecinin zerindeki kuralc ya da zorlayc tutumun karsnda, tesadfi olma yanls bir yaklam gzlemlenebilir. Mekansal oluum, belirli iskeletlere giydirmeler yaparak ynlamaya doru gitmenin tesinde, sre boyunca deiken nitelikler sergileyebilecek girdi ve ktlarn etkileimi ile sentezlenebilmelidir. Bylelikle, zamann herhangi bir aralnda ortaya kabilecek rastlantlar karsnda da geirgen olabilir. Bu tutumda ortaya kan mekann, sreci balamnda olaanlklar iinde barndrmas ya da onlarla beslenmesi ile daha doal, hatta daha geree yakn anlamda bir mimarlk rnne ynelmesi olasdr. Tesadfilik yaklam, Heylighen (1989b)in Mekana den eleman setleri ne kadar kkse tesadfi kombinasyonlarla meydana gelmelerindeki olaslk da o kadar yksektir ifadesinde olduu gibi, tesadfilie bile kurallar koyan tek ynl bir almla ilikilendirilemez. Burada sz konusu olan, hem sistemin kendisi, hem geneli, hem de arac durumlarla ilgili bir tesadfiliktir ki, bu

27

ele al biimi de zaten srecin olaanlna iaret eder. Dolaysyla, yine Heylighen (1989b)in Organize bir btnn etkileimli paralar koleksiyonunun dzensizlii zerinden yaratl, dinamik bir douun temel parasdr gr bu noktada daha anlamldr. Bu aamada, sre esnasndaki olaan ya da dayatmac tutumun, melez mekann ortaya k asndan sorgulanmas gereklidir. Her iki u noktadaki yaklamn sonucunda elde edilebilecek farkl ya da tamamen zt karakterli rnlerden, hangisinin gerekte melez bir oluuma sebep olduu aslnda aktr. inde birok rastlantsalln potansiyelini barndran melez bir mekan, daha sistematize yollarla yaratabilmek pek olas deildir. Kendi iinde ya da bulunduu mimari balamda tayabilecei belirsizlikler, onun arada olma durumunu glendirici zelliklerdir. Bu zelliklere yer verilmeden, her eyin ak ve net bir ekilde ne srlmesi, yaratlmas durumu, bu anlamda zayflatc bir etki olabilir. Unutulmamas gereken, tesadfi metotlarn her zaman olumsuz anlamda bir karklk veya belirsizliin garantisi olarak ele alnamayacaklar gereidir ki, Bernard Tschuminin Le Parc de la Villette projesi bu aamada sunulabilecek iyi bir rnek olarak gsterilmektedir (Abel, 2000).

ekil 3.7 : Le Parc de la Villette (www.fba.fh-darmstadt.de, 2002)

28

Olaanl, kendi dinamii iinde, belirli belirsiz bir sralamann herhangi bir aamasnda ortaya kan ara durum, sistemin tamam ile birbirini destekler nitelikte olabilir. O zaman, melez bir oluum olarak ortaya k da netlik kazanabilir. Tesadfilik, karar verme aamasndaki heterojen tercihlerin eitliliine iaret ettii noktada, bu srece bir ses ekler. Bu aamay takip eden modellerde, herhangi bir ilk olma durumuna karar vermeksizin, sonu rnde eitlilie ihtiya duyulduunda, kesin karar vermeyi bulanklatrmak iin kullanlyor olsa da, bu tesadfi balanglar iyidir (Batty, 2005a). Dier bir adan, keyfilik ya da zgrln ztlklar aras etkileimin douuyla yola girdii ifadesine gre, sonu formun bu etkileimden nasl kartldnn arada ne olduu sorusu ile balantl olduu savunulur (Massumi, 1998). Bu da, ara durumun ortaya k aral zerindeki gcn, bir kez daha ortaya koyar.

3.2. Oluum (Var Olma) Melezlik srecinin mekansal almlar zerinden incelenmesi, yalnzca ortaya kn tamamlanmas ile tanmlanan bir kapallkta deildir. Bir dier nemli durum, ortaya kan, meydana gelen oluumun, oluum olarak deerlendirilmesi durumudur ki, bu da en az oluma sreci kadar, srecin tamam zerinde aktif bir rol edinmektedir. Mekansal bir dzenlemenin melez bir oluum olarak varln gsterebilmesi durumu, ncelikle oluum olgusunun kendisini niteleyen bir durumdur. Oluum kavram, mimarlk tarihinde ok kereler kendisine yer edinmitir. Farkl noktalara temas eden tanmlamalarla desteklenen bu kavram, gnmzde kesin yarglarla ele alnmak yerine, daha ak ulu bir noktadadr. Aristo gibi Leibniz de, kartlm potansiyel keyfilik ve yaratma tanmna ramen, oluumun kendi oluum potansiyelini ierdii noktada, onun potansiyel durumlar zerinde durur. Onun gznde yaratma hareketi, her zaman meydana kmaya ve tekrar tekrar olmaya hazrdr (Silva, 2004). Bu noktada tanmlanan olu, belirgin bir snrlanmlktan ok, daha evrimsel bir oluum sreci tanmna uygun olmakta ve oluumun kendi dinamiklerini, kendisinin getirebildiini gzler nne sermektedir.

29

te yandan, Eisenman mimari varolusal gereklii, varln yokluunun bilincine varma aracl ile kendi znn yaratlmas olarak tanmlar (Gney ve Yrekli, 2004). Bu tanmlama, daha ok varln yoklukla birlikte anlam kazand elemesinden doan bir gereklii savunur. Dahas, 19. ve 20. yzylda, varolu kavram metafiziin etkisinden kurtularak canl, yaan-m bir gereklik anlam kazanr. Descartesn, varln tanm ile ilgili olarak aklad bilin-lilik durumu, Husserl tarafndan ayn izgide aratrlr ve nesneleri bilen zneler aracl ile varln kavranabilmesinde gelinen son nokta olarak grlr (Gney ve Yrekli, 2004). Bu balamda, gnn mimarlnn varolusal gereklii, yaanan dnyann iinde olmak ile kout olan varolu bilinci ile mimarlk yaratmna yanstlarak, mimarln varlk olma abalarna karlk gelir (Gney ve Yrekli, 2004). Farkl boyutta birok tanmlamada olduu gibi, mekansal varolu, mimarln gerek anlamda varoluuna k tutacak gce sahip bir yaklamla ele alndnda, melezlik sreci balamnda da nem kazanr. Aratrma kapsamnda melez oluum, tad glerin birliktelii, onlarn niteledii ilikiler ve etkileimlerin eitlilik ve deikenleri ile tanmlanr. Bylelikle, arada olma kimliinin var olmas balamnda, bir sre aralnn tarifi yaplr. 3.2.1. Bir Arada Olma Var olma, melez oluumun hem kendi iinde bir var olma, hem de bulunduu btnlk iinde bir var olma olarak deerlendirildiinde, her iki adan varlk ve birliktelikler durumlarnn tartlmas sz konusudur. Varln tanmlanmas kadar, yapsal anlamdaki bir arada olma durumlar da nemlidir. nk, tanmlamay esas anlamda tetikleyen, bu durumlardr. Bir mekansal oluumun ara durum olarak var olmasnn eletirisi zerinden, balantlar, ilikiler, etkiler, tepkiler vs. gibi kavramlar baskn karakterlere dnebilirler. Genel anlamda balantlarn varl, bir arada olmann bir sonucu ya da balangc ile ilikilendirilebilir. Bu da, melezliin bir olu olarak varln etkileyen faktrlerdendir. Bir arada olma hali, yalnzca ilk akla gelebilecek nitelikteki karm olmann dnda, bir i ie gemeyi, yan yana olmay veya sadece karlamay temsil ediyor olabilir. Aslnda Sz konusu olan sabitlenmi uzaklklar, alanlar veya yn verici alar deil, 30

yannda olma, uzanda durma, iinde veya dnda olma, srekli olma veya duraksama, hatta tekrar etmedir (Spens, 1998). nk, mekansal bir oluum olarak kanksanabilecek herhangi bir yap, kendi bana bir son demek deildir, o ereveler, eklemler, nem verir, iliki kurar, ayrr, birletirir, kolaylatrr ve yasaklar (Franck, 1998). Dolaysyla, bir araya gelmesinin tm dinamikleri, bir arada olma durumundaki eitlemelere de yn verir.

ekil 3.8 : Birliktelik zerinden rnek emalar (Ching, 2002b) Birliktelik eitlemeleri ile varln destekleyen mimari oluum, ister belirli bir dzeni ya da dzensizlii, isterse bir eit karmakl ya da akl iaret ediyor olsun, melez oluumlar tanmlamak ya da yorumlamak zere, sre erevesinde nemsenmelidir. Bu aralkta karmaklk ve dzen arasnda bir tarifleme yapmak uygun olabilir. yleki, eitlilie yer vermeyen bir dzenin monotonluk ve skntya, dzene yer vermeyen bir eitliliin de kaosa yol at ayrm noktasnn deneyimi, mekann sylemi ne olursa olsun, tartlmas gerekli bir eiktedir (Ching, 2002b). Esasnda, karmaklk olgusu, mekansal oluum zerinden deerlendirildiinde, sadece olumsuz nitelemelerle nne geilmesi gerekli bir olgu olmann tesindedir. Mhim olan, bir dzen ve dzensizlik arasnda bir dengede ya da uyumda birok 31

farkl veya benzer mekansal boyut arasnda birliktelikler salayabilmektir. Bu yzden, bir arada olma halinde, mutlaka bir dzene gitme abasndaki yaklamlarn yerini, karmakln ve her iki u noktann ara kesitinde bir yerlerde var olabilmenin sorgusu alabilmelidir. Venturi (2005a)nin Karmaklk yok olunca sadelik yavanla dnr grn, yaamn canl karkln apak bir btnle yelemesi, srekliliin zaman zaman kesintiye uramasn benimsemesi ve ikicilii (dalizm) tm benliiyle savunmas takip eder. Bu durum, karmak bir birlikteliin arada olma durumuna hizmet edebilecek potansiyelleri olabileceini vurgular. Sz edilen denge durumu, mutlaka varlmas gereken bir aama veya almas gerekli bir eik olarak grlmenin tesinde tanmlanmaldr. Denge fikrinin, dinamiklerin merkezi olduunu savunan gr, dengede olma halini, deikenlerin belirli bir rutinde, tekrar tekrar dngselletii yer olarak tanmlar (Batty, 2005b). Wise (2004)n bir strktr iinde, birden fazla denge durumunun, farkl modlar ve diren seviyelerinin varl ile var olaca ifadesi, tek ve mutlak bir denge kavram anlayna effaflk getirir. Dengede olmama durumu ise, elemanlar farkl oranlarda deien ve farkl mekansal leklerde ve zaman aralklarnda deiken etkiler gsteren bir olu olarak ifade edilir (Batty, 2005b). Karmaklk, dzen veya ikisi arasnda yer alabilecek denge kavramlar ile tanmlanan bir mekansal var oluun, daha yzeysel yaklamlarla ele alnd noktada, mekann ilikisel boyutu devreye girmelidir. Balantnn bu yaklamlar zerindeki gcn en iyi ekilde betimleyen aklamaya gre, eitliliin artmas sreci farkllk olarak tanmlarken, balantlarn say ya da gcnn artmas, srete entegrasyon kavramn niteler (Castle, 2004). Balant temelli mekansal iliki ve etkileimler, mekansal birliktelikler balamnda isel ve dsal balklar altnda ele alnr. Burada asl amalanan ieride veya darda olma halleri arasnda ayrm yaparak, farkl farkl kanlara varmak deildir. Sz konusu balant kavram, hem sistemin kendi iindeki birlikteliklerinin, hem sistemin balam ile olan ilikilerinin, hem de bu iki durumun da bir arada olmasnn tanmn yapmak iin kullanld srece etkindir. nk, her ne kadar genetik disiplini kapsamnda bir kuramn paras olmu olsa da, bir bak noktasndan bakldnda dsal olan eyin, baka bir taraftan bakldnda isel saylabilecei

32

gerei, bir arada olma halinin ilikisel potansiyelini vurgular. Ayn aklamann devamnda, yalnzca bir sistem ve onun evresinin olmad, e zamanl, ksmen zerk ve etkileimde meydana kan birok sistem olduu anlatlr. Bu evrimsel srelerin sahip olduu a strktrnn isel, dsal olma halleri zerinden, bir sre iin sistem olan eyin, baka bir sre iin evre olaca yargsna varlr (Heylighen, 1989d). Byle bir yarg, zellikle mekann melez oluumunun kritiini yapabilmek iin, her trl i-d ilikileri ve birlikteliklerinin etkilerine de yn vermek asndan, bir eit tersine dnebilme hissini tetikleyebildii lde baarl olabilir. oklu sistemlerin dnda, sadece bir tek durumun tm dzenin kontrolun elinde tuttuu durumlarda bile, kontroln seviyesi her zaman o veya bu ekilde dier durumlara bamldr (Bobic, 2004c). Bu yzden, melez oluum kapsamnda bir arada olma kavram, kendi iinde ve balamnda salad balantlarla ekillendii erevede ele alnmaldr.

ekil 3.9 : Mekansal birlikteliklerin nitelikleri (Diner, 2005) 3.2.1.1. sel Birliktelik Herhangi bir mekansal dzenlemenin melez bir oluum olarak etkinliinin yarglanabilmesi veya yaratlabilmesi, ncelikle melez oluumun kendi yapsal erevesi iinde gzden geirilmektedir. Bir eit yapsal analiz olarak da isimlendirilebilecek bu sre, daha ok oluumun kendisi ile ilgilidir. Bu yzden,

33

melez oluumun isel yapsnda ne gibi varyasyonlar olabilecei ve bu varyasyonlarn ne gibi sonular dourabilecei sorgulanmaldr. Ayrca bu kapsamda, oluumun daha eylemsel boyutunu oluturan, isel birlikteliklerin hareketliliine, bir baka deyile, ilikilerin etkileime getii sre aralna da deinmek gereklidir. Mevcut sistemlerin veya sistem nerilerinin mekansal yaplarnda isel birlikteliklere dair bir takm tespitlerin, genellikle belirli bir dzen erevesinde dnp dolat gzlemlenir. Kimi zaman, ardk yanyana olma, st ste ylarak katmanlama veya kmelemelerden, kimi zaman ise daha kat snrlarla ayrlklarn dikkati ektii hcresellemelerden sz edilebilir. Bu eitlemelere, Castle (1999)n, sisteme uyum salamann yolunu hcre ve organizma mant arasndaki biyolojik ekillenme mantyla ele almas ve bina elemanlarn, yaamn iine girdii yaayan oluumlar olarak deerlendirmesi, rnek tekil eder. te yandan, bir baka mekansal ema modeline gre, Kmeli organizasyonun paralarnn rnts, kat ve geometrik bir kavramdan ortaya kmad iin, kmeli organizasyonun biimi esnektir; dolaysyla byme ve deiimi, kendi karakterinde herhangi bir etki olmakszn kolayca kabul eder (Ching, 2002c). Ayn modelleme yargs, mekansal ilikiler iinde en yaygn olann bitiiklik olarak grr. Ching (2002d)in Bitiiklik, her mekann kesin bir ekilde tanmlanmasna ve her birinin kendi ilevsel ya da simgesel gereklerine kendi tarznda cevap vermesine olanak tanr. ki bitiik mekan arasndaki grsel ve mekansal sreklilik, bunlar birbirinden ayran ve birbirine balayan dzlemin zelliklerine baldr aklamas ile de, iliki emalarnn varlna atfta bulunur. Mekansal yaplamann sahip olduu biim veya organizasyon emalar, zellikle melez oluumlar asndan incelendiinde, duraan, kendi iinde bitmi veya katlam ekillenmelerin yerine, evresel boyutlar da iinde barndran dinamik bir oluum srecinden bahsedilmelidir. Bu dinamizmi harekete geiren, dzenlemenin ieriindeki iliki emalar olduu iin, ne tip oluumlarn ne gibi yaplamalara gidebilecei ile ilgili nermelerle, isel balamdaki analizi derinletirmek mmkndr. Bu kurguda ekillenmi bir analize gre, etkileimlerin iddeti koalisyon olarak tanmlanan ilikilerin, sk ya da esnek olarak snflandrlmasyla

34

aklanr. Sk olanlar youn balantlara, tam tersi esnek olanlar ise genelikle geici olan, zayf balantlara iaret ederler. Bu iki u nokta arasnda, btn bir dizi yer alr. Ayrca bu koalisyonlarn keskin hatlarla ayrlm snrlar da yoktur. Bir durum tek seferde birok durum iinde yer alabilir ve farkl almlara gidebilir. Bununla birlikte, yeni elemanlar veya durumlar da kendi bnyesine geici veya kalc sreyle alabilir, var olanlar paylaabilir ve giderek birinden dierine akabilir (Kokinov, 2005b).

ekil 3.10 : Mekansal anlamda iliki emalar rnei (Ching, 2002d) Bu ve buna benzer nitelikteki analizlerin, isel birliktelik durumuna getirdiklerinde olduu gibi asl nemli olan nokta, yalnzca mekann isel yaplamasn tanmlayan birliktelik biimleri ve etkilerinin aratrlmas deildir. nemli olan, onlarn sayesinde melezlik karakterinin bu durumda ne noktada konumland ve hangi balamda zmlendiinin eletirisini yapabilmektir. Heterojenlik-homojenlik Melez oluumun kendi isellii balamnda ne tip konumlar sergileyebileceinin sorgulamasn yapmak zere, ilk olarak yapsalln homojenlik ve heterojenlik durumu irdelenebilir. nk bu oluum biimleri, ayn zamanda melezlik zerinden yapsal zmlemelere gidebilmenin anahtar olabilecek kadar, yaygn ve etkin bir kullanm evresine sahiptirler.

35

Melez oluumlar, bugne kadar hep heterojen olular olarak tanmlandndan, hem mevcut sistemler zerinden deerlendirilmesi, hem de yeni yaplama nerilerinin gelitirilmesi asndan, bu kavram iinde gidip gelen aralklarda ekillenmektedirler.

ekil 3.11 : Heterojen oluum (www.stat.scphys.kyoto-u.ac.jp/research.html, 2005)

ekil 3.12 : Homojen oluum (www.stat.scphys.kyoto-u.ac.jp/research.html, 2005) Castle (2004)n ifadesiyle heterojenlik kavram, aralarnda oklu balantlara sahip, ok sayda deiik paralarla tanmlanan bir eit karklk olarak nitelenmekte; bu temelde oluan bir yaplamada, farkl paralarn tamamen zgr olmamalarna ramen, farkl davrand ne srlmektedir. Bu karklk, doal olarak paralarn eitlilik ve bamszl arttka artan ynde ilerlemektedir. Halbuki, heterojenlik kavram, sadece karklk kavram ile eletirilecek basitlikte olmadndan, melez bir oluum da, bu balamda nitelenmi bir heterojenlikle aklanamayabilir. nk melez oluum, yalnzca kark olmann getirileri ile deerlendirilmek yerine, yapsal potansiyelleri ile n plana kabilmelidir. 36

Melezlik balamnda sz edilmesi gerekli olan heterojenlik, farkl tanmlamalara sahip durumlarn, birbiri iine yeterince geemedii noktada ekillenecek karmlar olarak grlebilir. Bu birbiri iinde balantsal kopukluklar veya ilikisel aralklar olmas nedeniyle karamayan karmlar, melez oluum kavramn daha ok bir araya gelme aralnda desteklerler. Temel anlamda, benzemeyen veya farkl ierik ve elerden oluan heterojenliin, melezliin kkeninde ve kompozisyonunda yer aldn savunan gre gre, heterojenlik daha ok melezliin oluma an ile ilgili bir durumdur (Yazgan ve Yazgan, 2004). Bu sebepten, melezlik, oluum olarak varln ortaya koyabildii noktada, ayrt edilebilecek basknlk ve ekinik karakterler ve onlar arasndaki elikiler yerine, homojenliin beraberinde getirdii balantlar arasndaki akc ilikiler ve uyumlu birlikteliklerle tanmlanabilmelidir. Sonu olarak, heterojen veya homojen bir sistemin melezlik balamnda yorumlanabilmesi mmkndr. Fakat, melez bir oluum elde edebilmenin yolu, homojen birliktelikler zerinden, baka bir oluum, hatta daha da tesi yeni bir oluum tarifleyebilmekten geer. nk heterojen bir oluum, kendisini oluturan dier oluumlarn sadece hepsinin birlikteliidir. Halbuki, homojen oluum, tpk melezliin tanmnda da olduu gibi, kendisini oluturan unsurlarn ne hepsi, ne hibiri, hem biri, hem de teki olma durumlarnn devreye girmesi ile, artk bambaka bir oluumu tarifler. Zonlama-Dalm Heterojenlik ve homojenlik zerinden deerlendirilen melezliin, isel anlamda analizini daha yzeysel bir noktadan derinlere tayabilmek iin, ona bu isimleri kazandran yaplama yntemlerini de incelenmek gereklidir. Bu balamda n plana kan durum, melez oluumlarn yapsal birliktelikleri iinde, belirli kategorilere ya da snflandrmalara gre zonlamalar yapabilme veya dalmlar ne srebilme olaslklarnn tartlmasdr. Zonlama, bir bakma gruplama ya da kmeleme yntemleriyle doan, hcresel bir organizasyon biimi olarak grlrse, daha ok heterojenlie yakn bir izgide ilerledii ne srlebilir. Bu da yine bir araya gelme aralna hitap ettii srece, melezlik oluumunu temellendirici nitelikte bir durumdur. Daha ak bir dille ifade edilecek olursa, herhangi bir mekansal durumun zonlama yntemi kullanlarak ortaya 37

kartlmas, melez bir mekan iin de sz konusu olabilir. Fakat burada asl nemli olan, zonlamann var olma srecindeki durumudur. Her alt sistemin bireysel bir fonksiyon performans gsterdiini ve her birinin elemanlarnn tutarl bir kapal tavrla ilikilendirildiini savunan grn amac, herhangi bir alt sistemin dier alt sistemlerden belirgin bir ekilde ayrlmasn salamaktr (Heylighen, 1989a). Bu ekilde oluturulan zonlar, birbirlerinden ayr mekansal emalar olarak kodlarn koruduka, melez oluum kendi iinde paralara ayrlm, snrlanm sistemler zerinden tanmlanma durumu ile elimeye balar. Byle bir mekansal ierik erevesinde, zonlamann en azndan belirli dzeyde iletiimi salayabilmek iin, bir takm geirgenliklere sahip olmas gereklilii domaldr. Aksi takdirde, sistem kendi i snrlarn daha da katlatrdka, balantlar da o derece azalr. Dahas, ngrlen yaplama, birbirinden ve sistemin i bnyesinden de kolaylkla ayrlabilir paralar zerinden tanmlanmaya balar.

ekil 3.13 : Mekann alt sistemlere ayrlma yntemi ile oluumu (www.lukez.com/teaching/thesis/fausto/fausto_images.htm, 2000) Daha st bir lekten bakldnda, amzn da bir getirisi olan alarn, ncelikli olarak uzaklk kavram ile ilikiye girmek iin meydana ktklar dikkat eker. Her nokta en yaknndaki komusu ile balanr, dolaysyla her alt grup en yaknndaki komu alt gruplarla balar oluturur. Bu balamda yaygnlaan ifadeler, tm alt 38

gruplarn, tm noktalar balayan tek bir a kurana kadar kendini tekrar eden bir srecin varln savunurlar (Frazer ve Frazer, 1998). A ve balant kavramnn bu derece nemli ve etkin olduu bir mimarlk erevesinden bakldnda, sadece snrl zonlamalar zerinden mekansal oluumlar kurgulamann ne kadar salkl olaca pheli bir durumdur.

ekil 3.14 : A zerinden bir ema tasarm (www.rsc.org, 2006) Zonlamann a sistemlerinin geirgenlii ve balantlarna tanmas gerektii dncesi, melezlik balamnda daha ok dalmlara iaret etmek amaldr. Mekansal niteliklerin hangi boyutunda olursa olsun, dalmlar balantlar, iletiim ve etkileimleri beslerler. Bu yaklam destekleyen bir ifade, tm sistemi kontrol eden, kaynak salayan, sorunlar zen tek bir yneticinin olmadn ne srerek, daha kk lekli ikilikler ve onlar arasndaki balantlarn varln dile getirir. Ayn balamda, sistemin global davrannn, bu modellerin etkileiminden kt savunulur (Kokinov, 2005a). Yine bu anlamda, daha homojen yaplamalardan sz etmek mmkn olabilir. nk melez oluum, bir takm mekansal olgularn birbiri iinde dalm ile ortaya km olabilir. Bu dalmlarn varln srdrrken, balantlar oluturduu ve ilikileri desteklediinde, melez oluumun var olma srecinin aktif hale gelebilecei dnlebilir.

39

ekil 3.15 : Farkl dalm analizleri zerinden bir mekansal oluum (www.emergentarchitecture.com/projects.php?id=13, 2007) Mimarlkta yollarn, mekanlar ve olaylarn ardkln ve bir eit dzenlemesini yarattn ileri sren rnek, onlarn strktre uzanarak bir dalm diyagram tanm ile binann da kendi iskeletine iaret ettiklerini belirtir (Franck ve Lepori, 2000a). Aslnda bu ifade, melez oluum olarak yorumlanabilecek mekansal ara durumlarn dalmn, bulunduu balam erevesinde deerlendirme potansiyelini aa karr. Ayn rnek zerinden yaplan aklamann devamnda, yollarn mekana dzen veya dzensizlik getirebilecei de hatrlatlrken, bu dalmlarn en beklenmedik durumlarda bile kaza sonucu veya keyfi olarak gereklememesi gereklilii savunulur (Franck ve Lepori, 2000a). Bylelikle, dalm kavramnn mekansal ara durumlar zerindeki gl karakteri bir kez daha yinelemi olur. Zonlama ve dalm ile gerekletirilen analizler, melez oluum srecinin tam tersi bir noktasndan da tekrarlanabilir. Bu nokta, mevcut melez ya da melez olarak kabul edilen sistemler zerinden yaplan analizler sonucu, oluum olaslklarn tartmak ile ilgilidir. Heterojen yapya sahip bir melez sistem bnyesinde, belirli nitelik gruplarna gre zonlamalar yapmak, bir baka deyile, toplamda tek bir lekeyi oluturan sistemi, renklerine ayrmak mmkn olabilir. Halbuki, artk homojen bir yap kazanm bir mekansal melez oluum iin, ayn ekilde net bir zonlama veya dalm yapabilmek 40

kolay deildir. Sonuta melez bir mekan oluturan paralarn neler olduu ayr ayr biliniyor olsa da, birbiri iine dalarak kendi iinde ergiyen bir yapya kavumu sistem iin, yeniden o paralar belirleyebilmek, snrlarn izebilmek veya katmanlarna ayrabilmek, ksacas yaps kendi iinde bitmi bir sistem zerinden yeniden zmlemeler yapmak, pek olas grnmemektedir. rnein, Kiasma projesinin deerlendirilmesinin yapld bir sunuta, merkezi bir rampann 25 galeriyi birbirine balayan bir harekete sahip olduu, merdiven ve asansrlerin ise alternatif rotalar ve kestirme yollar salad zerinden bir aklamaya gidilir (Franck ve Lepori, 2000b). Mekann gerekte neyi hedefledii ve neye sahip olduunu tartmak bir yana, bu analizle her ne kadar balant kavramna deinilmi olsa da, asl dikkati eken durum, balanty salayan mekanlarn dahi zonlanarak okuyucuya aktarlmasdr.

ekil 3.16 : Kiasma binas sirklasyon alanlar (www.kiasma.fi, 2007) Neticede, ister balangtan yaratlan bir sistem, isterse mevcut bir sistem zerinden olsun, zonlama ve dalm kavramlar, melez hem oluumun de var isel yap olan ve organizasyonunun hem kurgulanabilmesi, kurgularn

yorumlanabilmesi asndan, dikkatle zerinde durulmas gerekli kavramlardr. Bu aamada nemli olan, bir melez oluum deerlendirmesi yapabilmek iin, doru aralkta uygun yntemi kullanarak, sebep-sonu ilikisi iinde sreci tekrar tekrar deerlendirebilmektir. nk, isel yapnn sahip olduu kurgu, ayn zamanda dsal yaplamann da bir esi olabildiinden, mekansal oluumun tamamna atfta bulunacak potansiyelleri bnyesinde barndrabilecek gtedir. 41

3.2.1.2. Dsal Birliktelik Mekansal bir oluumun melezlii kapsamnda, isel birliktelikler dnda, dsal birlikteliklerin de ele alnmas gereklidir. Bu iki yapsal karakter arasnda kesin bir ayrma gidilmemesi gerekliliine daha st lekte de deinilmesine ramen, dsal birlikteliklerin nitelik ve etkinliklerinden sz etmeden nce, isellikle olan ilikilerinden bamsz bir alanda ele alnmayacan hatrlatmak gerekir. Melez bir mekan tasarm sunabilmek, o mekann isel birliktelik ve ilikilerinin dzenlenmesi ile tamamland srece, d evresinden kopuk bir eper iinde tanmlanmaya mahkumdur. Bunun sonucunda oluan mekan ise, kendi iinde melez olarak nitelense bile, da kapal ve izole bir sistem tanmlamaya balayacandan, nerilen arada olma durumu da, elikili bir hal almaya balar. Halbuki sz konusu ara durum, yalnzca kendisi ile var olmad gereinin bir hatrlatmasn yaparak, bulunduu mekansal balam iinde bir tariflemeye gidebilmeli ve onunla birlikte var olabilmelidir. Sz edilen dsal birliktelikler, organizasyon biimleri asndan en az isel birliktelikler kadar eit sunabilirler. Yani, bu birlikteliklerde de ayrlmalar, paralanmalar, balanmalar vs. deneyimlenebilecek eylemlere dnebilirler. Fakat, burada asl tariflenen durum, melez bir mekann kendi mekansal btnlnn, mekann genelinde nasl konumland ve aralarndaki iliki btnlklerinin nasl kurgulanaca ile ilgilidir. Bu yaklamdaki bir mekansal kurgu, rnein bir merdivenin bir sanat galerisi iin ne olduu, bir sokan onun kenarnda yer alan konut bloklar iin ne anlama geldii, bir fuaye salonunun bir kltr merkezi binas leinde nasl ekillenebilecei gibi sorular sre boyunca kendine tekrar tekrar sorabilmelidir. Mevcutta var olan ya da var olduu iddia edilen melez karakterdeki bir mekan deerlendirebilmek iin, yine onu konumland balam iinde, baka bir deyile, paras olduu sistem veya sistemlerin btn iinde ele almak gerekir. Bu balamda, evre kavram nemli olmaya balar. nk, kendi var oluunda meydana gelebilecek herhangi bir durum, yine bu yakn veya uzak evresi ile kurduu ilikilerin sonucunda meydana gelebilecek etkileimlerin niteliklerine baldr.

42

ekil 3.17 : Mekansal anlamda balam kavramnn farkl boyutlar Mekansal oluumun dsal birlikteliklerinden doan iliki ve etkileimlerin, isel olanlarla karlatrmalarn sunmak, aslnda bir ara durum tanmlamas yapmak ile e deerdedir. Bu ara durumda rol alan snr kavramdr ki, bu kavram sz konusu iliki ve etkileimlerin tarifinin bir nevi k noktas olarak, melezliin oluum srecine hizmet eder. Snrlar Melez bir mekan ele aldnda, kendi i yapsnda olduu gibi, d yapsnda da belirgin olsun ya da olmasn, bir snrlama kavram tanmlamak mmkndr. Bu kavram gndeme getiren, o mekann sahip olduu biimsel veya ilevsel konumlanmalarn dnda, deneyimledii balantlardan doan iliki ve etkileimlerin varldr. Melezlik balamnda, mekansal bir oluum zerinden tanmlamalara gidebilmek iin, ncelikle ilikilere kimi zaman araclk eden, kimi zaman da onlar kontrol eden, serbest brakan, benimseyen, elik eden hatta dlayan, snr kavram zerinde durulmas gereklidir. Burada sz konusu olan snr kavram, herhangi bir mekansal modelin sadece maddesel boyutlarnda aranabilecek bir srece hitap etmemelidir. Snr diye tarif edilen ey, kimi zaman sosyal bir oluum, bilimsel bir gerek olabilir ki, iin bu boyutu da mekansal nitelii etkileme asndan en az fiziksel boyutu kadar 43

nemlidir. nk, tarihin, psikolojinin, hukuun veya politikann yaplamasnda, snrlar hep geii salayan bir sembolik anlamla yklenmi olsalar da, bir snra ulamak aslnda kltrel bir engeli amak ya da teki ile karlamak gibi konularla da yzletirilmektedir (Corfu ve Epirus, 2005). Bu tip sosyokltrel olgularn devreye girmesi ile ekillenen snrlamalar, mekansal oluum srecinin sonucunu dorudan etkileyebilecek kadar gl olabilirler. Biraz daha mekansal adan bakldnda, bu glerin, rnein bir ktphane binas iin bir merdiven tasarlarken, basamaklar ses kartan bir malzeme kullanlamayaca, ibadet mekanlarnda yer alan sirklasyon mekanlarnn tamamen da ak bir effaflkta tasarlanamayaca, statik adan taycl sorunlu olan bir galeri kprsnn uzun vadede var olamayaca gerei gibi ciddi sonular dourabilecei dikkat ekicidir.

ekil 3.18 : Kapal bir merdiven sistemi tanm, St. Joseph Kilisesi (www.answers.com/topic/auguste-perret, 2007) in farkl disiplinlerle ilintili olan boyutlar bir yana, aratrma kapsamnda sz edilen snrlar, daha ok maddesellii ile n planda olan, fiziksel nitelikteki mekansal snrlamalardr. Yalnz bu tanmlama ile kastedilen, yalnzca iki boyutlu lekesel bir izgi olarak snr deildir. Snr denildii zaman, o mekann nc boyutuyla da dnlmesi gerekli bir durumunun olduu unutulmamaldr. Katlama fikri, geleneksel snr kavramna yeni bir boyut kazandrr. Bu boyut, aniden grlen bir 44

izgi olmaktansa, durumlarn hem arabuluculuu hem de yeniden ekilleniini salayabilecek, hacimsel bir durum tarifler (Eisenman, 2003a). rnein, herhangi bir yapda yer alacak olan asansrn plan dzleminde sahip olduu boluun nitelikleri ne kadar nemli ise, nc boyutuyla balad katlar arasnda edindii ya da tarifledii snrlarn nitelikleri de en az o kadar nemlidir.

ekil 3.19 : Bir asansrn farkl boyutlardaki snrlar (www.icip2006.org/local_info.asp, 2006) Snr kavramnn ierik ya da lekle ilgili boyutlarnn da dnda, hem konumlan, hem de biimlenii itibari ile sentezlenen, yapsal ynyle ele alnmas gerekli bir boyutu vardr. Konumlan asndan snr, yalnzca ile d olma halleri arasndaki bir yerde olmak durumunda deildir. sel birlikteliklerin kendi isel snrlar olduu gibi, dsal birlikteliklerin de kendilerine zg snrlarnn olabilecei yadsnamaz. Snrn kendi biimlenii de mekansal oluumun nitelii zerinde sz sahibidir. Baz durumlarda mekanlar, ok kesin snrlarla evresinden ayrlarak, izole bir oluum haline dnebilirler. Ayn mekanlarn snrlar daha geirgen hale getirilerek ya da tamamen ortadan kaldrlarak, var olduu mekansal btnln iinde eritilmeleri de olasdr. Snrlarn varlnn kabul, snrszla oranla daha yaygn bir durumdur. Onlarn her yerde olduu fikri ile hareket eden bir gre gre, olmamalar durumunda dnyann yalnzca karm, nevrotik, korku ve fke ile baskn hale gelecei dnlmekte ve snrszlk tamamen reddedilmektedir (Andreu, 1999). Tschumi de 45

pluralizmi ve tam bir kaos durumunu reddederek, mimarln her yeni tanmnda limitlerinin belirlenmesini gerekli grmektedir; bu durumda Tschuminin de belirttii gibi limitlerdeki mimarln yeni olduu kabul edilebilir. Tschuminin buradaki endiesi, bu tanm yaplmayp limitler yani snrlar belirlenemezse mimarln akp gidecei ve yok olacadr (Yrekli ve Yrekli, 2004). Snrlarn konum ya da biimleri zerinden yaplan bu tip yaklamlar, elbette snrl olma halinin mutlak var oluunun kabul, snrszln ise zerinde dnlmeden reddedilmesi ile zetlenmemelidir. Tam tersi adan deinilmesi gereken dier bir kavram, snrszlktr ki, bu iki zt kutup sreklilik ve sreksizlik tanmlamalar zerinden melezlii sorgulamaya yardmc olurlar. Genel anlamda, Watts ve Dubois (1999)in ...insanlar mekansal mesafelere kar duyarldrlar ve zellikle kiisel dzeydeki mekansal snrlarn belirsizletirilmesinden rahatszlk duyarlar gr snrszln nn tkayan bir alanda konumlanr. te yandan, snrszln deneyime ak olduunu, sreksizliin kartlnda, hayal gcnn sonsuzluunu arttrdn savunan gr, olaya baka bir adan bakar (Andreu, 1999). Bir dier aklamaya gre, bir snr yok olduunda, yerini hemen onun altnda yer alan yeni bir snr alr. nk, tek bir alanda birok farkl tip snr st ste biner ki, bu da snrl ve snrsz olma halleri arasnda bir geiin varln tarifler (Andreu, 1999). Snrl ve snrsz olma durumlar arasnda bir geii niteleyen dier bir kavram, snrlarn geirgenlii ile ilgilidir. Geirgen bir mekansal snrn, melez oluumu niteleyebilecek potansiyel bir duruma iaret etmesi mmkndr. nk mekansal bir snrn sahip olduu geirgenlik, hem snrl hem de snrsz olma hallerini ayn anda iinde tayan, deiken durumlara esnek cevaplar oluturabilen ve birok karla hizmet edebilen bir geirgenliktir. Dzlemlerin kenarlar boyunca yerletirilen aklklar, grsel olarak mekan ke snrlarn zayflatr. Mekann genel biimi anr, bitiik mekanlarla grsel sreklilii ve ilikisi artar. Mekan evreleyen dzlemler arasna yerletirilen aklklar, dzlemleri grsel olarak ayrr, tek bana belirginlik verir. Arttka kapallk hissi kaybolur. Bitiik mekanlarla iie gemeye balar (Ereki, 2006). Snr ve snrszln bu ara durumu, mekansal anlamda birok yaplamaya yn verecek kontrol elinde tutabilecek deikenlikte kullanlabilir.

46

ekil 3.20 : Snr ve snrszln ara durumu (www.storefrontnews.org/, 2007) Tm bu sebepler yznden, snr kavramnn varl ve nitelikleri, melez mekan oluumunun tanmlanmasnda, nemli bir etken olarak rol oynar. Bu durumda asl nemli olan, melez mekann snrlarnn olup olmad, ya da nasl olduu sorularnn da dnda, kendisinin bulunduu balam erevesinde bal bana bir snr olup olmad sorusuna cevap aramaktr. Bu sorunun k noktas ise, Anuradha Mathurun Mississipi nehri zerinden, snrn kendisi olma ve olmama kimlii ile ilgili sorgulamalardr (Mathur, 1999). Bir melez mekan, balaycl ile melezlik tanmn btnsel lekte glendirebilecei gibi, snrlayc yn ile de ayn etkiyi gsterebilir. Kendisi bal bana bir snr olarak tasarlanan Transborderline projesi, eski snrlarn yerine geerek, kamusal alan iin yeni bir oluum tanmlar. eitliliin bulutuu, alverie girdii ideal bir esnek mekan yaratmas, ayn zamanda etkileim ve karlama esasl strktrn potansiyelini kefetmesi ile bu aralkta ele alnabilecek bir rnektir (Castle, 2001). Yine bu balamda daha tipolojik bir rnek vermek gerekirse, havaalanlar en uygun mekansal oluumlar olarak grlebilir.

47

nk onlar, hem ayrlmalarn, hem de yeniden birlemelerin yeri olduu kadar, ortadan kaybolma ve yeniden grnmenin de mekan olarak bir snrn tad karakteristikleri kendi oluumunda tarlar (Andreu, 1999).

ekil 3.21 : Transborderline projesi (www.digilander.libero.it/stalkerlab/tarkowsky/transbord/index.html, 2000) Mekansal bir oluumun snr olmas ya da kendisinin bir snr olmas durumu, onun melezliini etkileyebilecek sonular ortaya koyabilir. Birbiri arasnda kpr olan karlkl iki yaplama dnldnde, sz konusu kprnn mekanlar arasnda bir balant, bir gei, yani bir ara durum oluturmas dolaysyla, melez olarak nitelenmesi olasdr. Ayn zamanda bu kpr, her iki taraf da birbirinden ayran bir durum nitelii gsterir ve bu ara durum, aslnda bir snra iaret eder. Bu durumda snrlarn hem balaycl, hem de ayrcl nemli olmaya balar. Ayrc ve balayc olma durumlar, e zamanl tanmlayc durumlara iaret ettiinde, o mekann melez olma kimlii glenmeye balar. Ayrma, birleme, gelime, byme, azalma, deformasyon, mutasyon vb. gibi farkl ilikilerden doan eylem veya etkileimler, gerekleebilmek iin, sz konusu melez mekann snrlarndan gemek ya da gememek durumundadrlar. Bu sebeple, snrlar yalnzca birer ayrc olarak grmek yerine, etkileimlerin ve eitli dnmlerin meydana geldii dinamik membranlar olarak tanmlamak daha aklcdr. Ekoloji ile ilgili aratrma sahalarnda bile eper, eylem ve glerin karlap iletiime girmesi ile, her zaman en canl ve en zengin yerdir. Bu noktada, hem ekime, hem oulluk, hem takas hem de melezlik vardr (Corner, 1999). Bir baka deyile, ne tr bir mimari modellemenin yaplacana dair verilen karar ne olursa olsun, melez bir oluumun tanmlanabilmesine giden yol, snrlarnn

48

niceliksel veya niteliksel varoluunun kurgusu zerinden geer. Dolaysyla, mekan zerinde belirli bir tanmlamaya gidilmeden nce, bu snr kavram tm boyutlar ile analiz edilebilmelidir.

ekil 3.22 : Snr etkileimleri (www.people.vcu.edu/~dkuciauskas/research.htm, 2007) 3.2.2. Tanmlama Tanmlama, var oluun isimlendirilmesinden ok, bir karakter ya da bir kimlik kazanmas ile ilgili bir durumdur. Dolaysyla, melez mekann oluumu srecinde de, kritik bir aralkta yer alr. Melez bir mekan tanmlamas yapabilmek, yani ona bir kimlik kazandrabilmek, onun var oluunun en byk aklamasdr. Bu tanmlamay yapabilmek iin, oluumun hem isel, hem de dsal yaplama kriterlerinin ayr ayr ve birlikte dnlmesi gereklidir. Mekann var oluunu zetleyen tanmlama olgusu, sre boyunca birok farkl mekansal boyutun ya da dinamiklerin etkimesi ile ekillenebilecek esnekliktedir. Bu esneklik, kimi zaman kat kimlikler kazandrlm olan yapsal znelerin bile kimliini deitirebilecek, rnein deerini arttrabilecek ya da azaltabilecek gtedir. Silva (2004)nn Bir gen ekenar, ikizkenar ya da eitkenar olabilir. Ekenar bir gen, iinde ikizkenar gen olma potansiyeli vardr, ama ikizkenar gen deildir tanm, i ie gemilii olan belirgin kimliklere kat, deimez kimlikler kazandrr. Aratrma kapsamnda ele alnan melezlik kimlii, aslnda bu kadar sistematik bir katlkta deildir. nk melezlik kimlii, birlikteliklerin glerinde meydana gelecek ciddi reformlardan bile etkilenmeyebilir ya da kk bir etki ile deiimi de sz konusu olabilir. 49

ekil 3.23 : Melezlik kimliinin oluumu (Zheng, 2004) Bu g kimi zaman mekann konumlan, biimlenii, eylemlerinin ekillenii ya da dzeninin organizasyonu gibi bir durumun paras olabilecei gibi, bu durumlar aras iletiimsel hareketliliin de sebep ya da sonucu olabilir. Rajchman (2003)n ki nokta arasnda yer alan ey izgi deil, birok izginin kesiiminde yer alan ey noktadr ifadesi zerinden bakldnda, sadece bak asnn deimesinin bile, kimlik tanmn ne byk lde deitirebilecei grlr. Melezlii yaratma amac ile oluturulmu mekansal e ynlarnn, paralanm btnlerin, kat eperlerle yaplan fonksiyon zonlamalarnn, sreklilik adna snrszln ya da snrn kendisi olma durumlarnn ne derece melez olduu sorularna aranacak cevaplarla, bu srecin daha salkl deneyimlenmesi olasdr. Melezlik kavramnn sahip olduu hem o hem bu, hem hibiri, hem de her ikisi olma durumu, nc ey veya teki, belirsiz veya tanmsz gibi kelimelerle ifade edilebilir. Burada asl nemli olan, melez oluum olarak karakterize edilebildii noktada artk yeni bir eyi tariflemesidir. Bu noktada devreye giren yeni kavramn deneyimlemek iin, melez oluumun sahip olduu kimliin kendi iinde ve balamnda ne gibi pozisyonlar alabilecei zerinde durulmaldr. 50

Deleuzeun de ifade ettii gibi, Olu tam da olmak demek deildirTaklit etmek demek deildirGibi yapmak demek deildir. Bir modele uymak demek deildir. Btn gibi yapmalarn bir modeli olduunu dndmzde, olu modelin dna kmaktrBu gemite olana bakmak ve model almak deildir, daha ok hala olmam zerine doru eilmektir (Akay, 2006). 3.2.2.1. Aynlk, ayrlk, benzerlik Aynlk, ayrlk ya da benzerlik terimleri ile melez oluumlarn birliktelikleri zerinden yaplan incelemeler, oluumun tanmlamasn yapabilmeye ya da mevcut tanmlar yorumlayabilmeye yardmc olarak kabul edilebilirler. Bu kabul, melez olarak nitelenmi ya da nitelenecek herhangi bir mekansal ara durumun, hem kendi iinde, hem de bir araln niteledii mekann geneli eliinde, melezliinin ne ada konumland ile ilgili dinamikleri iinde barndrr. Melez mekan her zaman birbirinden farkl oluumlarn bir arada olmas zerinden tanmlanamayacandan, kendi iinde birbirine benzer ya da ayn oluumlardan sz edilebilir. Herhangi bir sergileme alan olarak dzenlenmi bir koridorda, sergileyici olma rol ile, o koridorun ayn zamanda baka bir sergi holne almasyla sahip olduu balayc olma rol, birbirinden farkl iki durumun adeta birbiri iine gemesidir. Bir baka deyile, bu durum ayn melez sistemin farkl boyutlarda ieriklere sahip olabilmesi ile ilgilidir. Belki de melez mekan, byle bir aralkta melez olarak evrilir. te yandan, ayn sergi koridoru zerinde birbirine benzer eserlerin okluu, yine melez olma hali iinde barndran bir durumdur. Sadece sergileme koridoru olarak tanmlanan bu koridorda baskn olan, sergilenen eserlerin nicelii iken, ayn koridorun bir farkl duruma daha hizmet ediyor olmas, bnyesinde farkl oluumlar barndrabilecei gereini dorular. Bunu salamak iin, ayn koridorda herhangi kk bir sat tezgah ya da danma alannn varl yeterlidir. Melez mekan olarak nitelenen herhangi bir sirklasyon alan, bulunduu mekann genelinde, onun dier ksmlar ile her adan benzerlikler, ayrlklar veya aynlklar barndrabilir. nk bu alan, bir takm mekansal niteliklerin birlikteliidir ve bu nitelikler mekann btnnde de izlerini gsterebilirler. Bir galeri boluunun ortasndan geen bir kpr, tasarm gerei zeminde ya da tavanda balad 51

mekanlarla ayn dokusal zelliklerde olabilir. Fakat bu durum, onun melez bir oluum olduu gereini deitirmek ya da etkilemek zorunda deildir. nk o kpr, aslnda ne birinci ne de ikinci mekandr. Hem her ikisi, hem de hibiri olma durumu, onun asl karakteridir.

ekil 3.24 : Mekansal balamda farkl ve benzer ara durumlar (www.specnet.com.au, 2007) Daha yakn lekte bir deerlendirmede, melezlii farkllklarn bir araya gelmesiyle, aynlklarn oalmaya balad bir aralkta tanmlamak mmkndr. Her ne kadar aynlama ya da benzerleme, bir eit homojenleme zerinden, isel anlamda bir melezlie iaret ediyor olsa da, bu kapsamda farkllklarn varl daha dsal anlamlarla ilikilidir. Kendi iinde daha ok benzerlikler ve aynlklarn bir sentezini sunarak melezleen bir oluum, balamyla olan farkll var olduu srece, tam anlamyla bir melezlie iaret eder. Burada sz edilen farkllk, bir nevi teki olma durumudur ki, bu kavram, sadece yabanclama anlamnda bir tekilikten ok, yaratlma eylemi dolaysyla sahip olunan, bir karakter sunma biimidir. Tanyeli (2002)nin tanm yapt tekiletirme sreci bir simetri (veya ayna imgesi) yaratma uradr. tekiletiren kendisini ve davranlarn meru klmak iin, yaratt simetriini gayrimeru, geersiz, yanl, tarihsel analizde geride kalan, tasfiye edilmesi veya dzeltilmesi gereken olarak niteler. Bu tanm tekilemeyi, yani farkl olma durumunu, daha ok olumsuz anlamda nitelerken, Deleuze farkll yaratclk olarak tanmlar (Hayles, 2004). Ona gre olu, birine benzemek yerine, benzemeyi mmkn olmaktan karan hareket tir (Akay, 2006).

52

yle grnyor ki, melezlik yalnzca aynlk veya benzerlikler, ya da farkllklar zerinden tanmlanmak durumunda deildir. Her iki kavramn etki ve tepkilerinin zerinden kendi oluumunu kurgular. Bu da zaten o oluumun kimlik kazanmas durumuna etir. Melezlik kimliinin, yapsal birliktelikler zerinden karlatrlmalarla

sorgulanmas, tanmlanma srecinin yalnzca belirli bir araln temsil eder. Bu durumun tamamlaycs, sz konusu karlatrmalardan doan sentezlerdir ve bu aamada aidiyet kavramndan bahsedilebilir. 3.2.2.2. Ait Olma Melez mekann bulunduu mekanlar btn iindeki ait olma durumu, kimliinin belirlenmesinde belki de en baskn rol oynar. Karlatrmal durum ve eylem analizlerinin, kimlii niteleyecei araln besleyen bu kavram, oluumun karakterini byk lde etkileyebilecek bir potansiyeldedir. Melezlik balamnda incelenen birok kavramda olduu gibi, aidiyet kavram da birok zt karakterdeki durum arasnda gidip gelen bir durumdadr. Kimi zaman, melez oluumlarn zmlenemeyecek bir yaplama haline gelmesi, sz konusu ait olma durumlarnda belirsizliklere neden olabilir. Bu daha ok bamsz alan, izole sistemler iin geerli bir yarg olabilir. Kimi zaman da, onun varlna kaynak olan mekansal elerin niteliklerine gre ait olma durumu, daha net aklanabilir. Ayn nitelikteki iki kat birbirine balayan bir merdiven, alt katn m yoksa st katn m bir elemandr? Hangisine aittir? Ait olma durumunda bir paylam sz konusu olabilir mi? rnein, yarsna kadar alt katn, dier yars ise st katn bir parasdr eklinde bir snflandrma yaplabilir mi? Onu tanmlayan aa inmek mi, yoksa yukar kmak mdr? Baka bir deyile alt katn m, st katn m zelliklerini tamal, yoksa kendisi bal bana bir gei sistemi mi olmaldr? gibi birbiri ardna sralanan sorulara verilebilecek cevaplarla, arada olma durumunda aidiyet kavramnn ne noktada ekillendiine bakmak mmkndr. Aidiyet durumunun tanmlanabilmesinde byle bir snflandrma sz konusu olduunda, oran-orant kavram devreye girmeye balar. Bu oran-orant, ara durumla, onun eperinde yer alan durumlar arasndaki nitelikler ile ilgilidir. Ayn merdiven

53

rnei ele alndnda, herhangi iki kattan da eit miktarda zellik tadnda yepyeni bir sisteme ait olmaya balarken, eitlik daldnda okluk durumuna gre iki sistemden baskn olan sisteme mi ait saylr? sorusu akla gelir. Yani ayn merdiven ayn zellikteki iki kat yerine, herhangi bir idare katn nemli bir toplant salonuna balamas zerinden ele alnrsa, o zaman bu merdiven toplant salonun merdivenleri olarak grlr ve kimlii de ona gre ekillenir. rnein, byk ve grkemli bir kltr merkezinin st katnda yer alan bir fuaye alan halyla kapl ise, bu hal, genelde o kata kan merdivenlerin ilk basamandan itibaren uygulanr. Bu iliki erevesinde, sz konusu merdivenler zemindeki ana giri lobisini fuayeye balayan merdivenler deil, sadece fuayenin merdivenleridir.

ekil 3.25 : Galerinin merdivenleri (www.pub.ucsf.edu/missionbay/imagedb/index.php, 2007) te yandan, her zaman kimlii tanmlamada net bir ifade kullanabilmek, belirli bir snflamaya ait klabilmek sz konusu deildir. Bazen sistem, ierii ya da hedefi gerei, arada olma durumunu belirsiz klar hale gelebilir. Ama bu belirsizlik durumu, kimlik kazandrmada olumlu ya da olumsuz bir etkendir eklinde kesin bir yargyla tanmlanamaz. Herhangi bir yapnn rampalar, birbirine baladklar mekanlar arasnda, ba sonu ayrt edilebilecek snrlara sahip olmadklarnda, belirsiz olarak tanmlanabilirler. Bu durum, zellikle akkan mekan kavram ad altnda tasarlanm mekanlar iin geerlidir. Bu balamda belirsiz olan ey rampann kendisi olsa da, bu belirsizlik tanmszlk demek deildir. Belirsiz olma durumu onun kimliinin ana karakteridir ve sistem iinde edindii yeri bu nitelikte, bu balk altnda tanmlar.

54

ekil 3.26 : Rampa araclyla snr kavramna yaklam (www.archidose.org/Oct99/101899.html, 1999) Ait olma durumu, melez bir mekan sz konusu olduunda, daha ok iinde bulunulan balamn boyutlar ile ilgilidir. Melez mekann, bir balama o veya bu ekilde ait olmas, kabul edilebilir bir durumdur. Yine de, lein daha bireysel bir orana kltld noktada, kendine ait bir sistem gibi, kendi kendinin melezi olabilecei ihtimali sorgulanmaldr.

3.3. Varln Srdrlebilirlii-Devamll Melez mekan oluumu, tpk ortaya k gibi, melezlik srecinde bir aral temsil eder. Bu srecin en ok gz ard edilen araln, melezliin olumaya balad andan itibaren, var olma durumunun devamll oluturur. Yani bu sre, tamamlanp bitmek yerine, yaamn devam ettirebilir. Bu balamda, her zaman sfrdan balayarak ortaya klar sergileyen, sonra da belirli ya da belirsiz bir tanmlama aral ile son bulan bir sre tariflenmez. Dolaysyla, varln devamll araln, tam olarak kesin bir sre aralnda konumlandrmak da uygun deildir. Ayn zamanda, srecin lineer bir ak yerine, daha ak ulu bir yapsnn

55

olmas gerei, var olmann nereye kadar srdrlebileceinin de bir kesinlii olmadnn kantdr. nk bu evresel saylabilecek sre hareketi, kendi iinde geri dnleri, ara bir noktadan yeniden balaylar ya da baka aralklarda baka eylere dnmleri, bozulmalar, hatta yok olular bile iinde barndran bir harekettir. Hereyin hereye alak ya da yksek bir derecede balandn savunan gr, ayn zamanda kritik bir noktada meydana gelebilecek herhangi bir deiimin, bir takm ilikileri tanmlayan yollar da aktive etmesinden bahseder. Bylelikle, bir konumdaki deiikliin, baka bir noktadaki deiimi de etkileme potansiyelini ne srer (Batty, 2005c). Deiimin her an, herhangi bir noktada olabilecei ihtimali yznden, melezlik kimlii kazanm bir oluumun varln, ne kadar srdrebileceinin en azndan zamansal olarak net bir karln aramak yersizdir. zellikle mevcut mekansal bir sistemde melezlik kimliinin ortaya k, srecin balad araln kesin izgilerle altnn izilemeyeceini vurgular. Ayrca, belirli bir mekansal oluumun zaman iinde melezlemesi ihtimali, bu sayede dorulanr. Bu noktada sre kapsamnda deiimin de kanlmazln vurgulamak iin, inaa etme durumunu sre yapan eyi, balantlarn esneklii ve deimek iin sahip olduklar potansiyel olarak gren tanmlamaya yer vermek uygundur (Franck ve Lepori, 2000b). 3.3.1. Kalclk Melez oluum srecinin devamllna yn veren sre aral, sreklilik ve deiim unsurlar arasnda gidip gelen bir yapdadr. Bir yanda mimari tasarmda sre kavram daha tamamlanan ve biten bir aralk olarak ele alnr. Bu alanda, bina arazisinin kalc, strktrn 30 ila 300 yl, cephenin 20 yl, servis alanlarnn 7 ila 15 yl, mekan plannn ise 3 ila 30 yl var olduunu kat aralklarla betimleyecek kadar ileri giden almalar mevcuttur (Franck ve Lepori, 2000b). Bu aralkta srekliliin nerede durduu, daha ok kalclk kavram ile aklanabilir niteliktedir. Aklamann var noktas, melez oluumun kalc olup olamad sorusuna aranacak cevaplarla ilintilidir. Melez bir oluum olarak grlen herhangi bir mekansal dzenleme, eer gerek anlamda melezlik kimlii tayorsa, bu kimliini sre boyunca devam ettirebilmesi olasdr. Kimlik olgusunun ok abuk kaybedilemecei gerei bir yana, melez bir 56

yaplama artk kendi doas gerei belirli bir kararlla sahiptir. Sahip olduu isim, onu dierlerinden ayran eydir ve bunun devamll ayn zamanda bir yeninin de tanmdr. Yeni ise, baka yeni ynlarnn altnda kalarak gizlenmedii ya da farkl etkileimlerden tr bakalamad srece yeni olmaya devam eder. Daha geni bir lekten bakldnda, melez bir mekann balam ile var olmas durumunun da kalcl etkiledii aktr. Doal evrim gr zerinden mimariye yaklaan Simon, elemanlarn doal etkileimlerle birbirine balandna ve birletiine, bylelikle birok eitte montajn yaratldna inanr. Bu montajlardan sadece stabil olabilenlerin varln srdrebileceini, dierlerinin ise baka bir evrimin paras olmak yolunda dalacan savunur (Heylighen, 1989b). Birliktelik ve balantlar zerinden kalcln deerlendirildii bu aklama, melezlik balamnda bir mekansal ara duruma tanabilir. rnein bir koridorun, arada olma kimliini, mekann kendisi var olduu srece devam ettirebilecei gerei doar. Ayn ara durum, kendi balamndan sklp kartldnda, artk ne bir ara durum, ne de bir melez oluum olarak nitelenebilir. Bu noktada, belki de izole sistemler zerinden rnekleri akla getirmek uygun olabilir. Bir mekann orta ksmlarnda konumlanan bir merdiven, balad katlar arasnda bir ara durum tekil edebildii noktada melez olabilir. Ayn merdivenin etraf kaln duvarlarla rldnde, balantlarnn kopmas sonucu, balam ile olan ilikileri zayflar. Bu durum, melez bir oluum olarak varlnn devamlln tehdit eden bir unsurdur.

ekil 3.27 : Mekansal balamda ara durumun yok oluu (www.nationaltrust.org/11most/world_trade_center.html, 2006) 57

ki ayr lekte yaplan dnce analizlerinin sonucu, melez oluumun, zellikle kendi iinde gl bir karakter oluturmasndan doan bir kalcla sahip olmas kabul edilebilir. nk oluumunu salayan birliktelikler, tpk homojen zeltilerde olduu gibi, znenleri ve zenleri kolayca tarif edilebilecek ya da oluum zerinden tek tek ayrt edilebilecek basitlikte deildirler. Dolaysyla, teki ya da bakas olma kimlikleri ile beraber getirdikleri yeni olma durumu, kolaylkla bozulmayacak bir kalclktadr. Bu durumun daha tersi bir durum, balam konusu devreye girdii zaman geerlidir. Arada olma hali ile kazanlan melez kimlikler, mekann genelinin sahip olduu kimliin devamllna baml durumda bir kalclktadr. Bu balamda kesintiye uramas, hatta tamamen sona erdirilmesi gerei de yadsnamaz. nerilen sistemin var oluunu srdrebilmesi iin, farkl boyutlar ile dnlm, karlatrlm ve deerlendirilmi, daha ngrl yaklamlara ihtiya vardr. nk, Bir sistemde asl srdrlmesi gereken kimliktir. Bu kimlik o sistemi var olduu evreden ya da arka planndan ayrt eden olarak tanmlanabilir. Bu da bulunduu durum deise de kimliini srdrebilen sistemlerin douuna izin verir (Heylighen, 1989b). 3.3.2. Bakalam Var olma srecinin ierii gerei bahsedilen kalclk, kat ve mutlak olmaktansa daha arada bir noktada konumlanabilecek, esnek ve deiken bir karaktere sahiptir. Bu aklama, var olmann srdrlebilmesi durumunun kalckla olduu kadar, deiim ile de ilgili olduunun bir ispatdr. Binalarn farkl deiim oranna sahip katmanlarn oulluundan olutuunu ne sren gr, bu deiimler yznden onlarn da her zaman paralanabileceini savunarak, deiimin gcn vurgular (Scheid, 2005a). Deiim, bir srecin hemen hemen her aralnda karlalabilecek ve etkinliini sistemin bir blm veya tamam zerinde gsterebilecek dinamik bir durumdur. Dolaysyla, etki ettii sistemlerin de bir tepki olarak deiime uramas, bir baka deyile bakalam sz konusudur. Sz edilen bakalam, mimari oluumun doduu aralklardaki deiken durumlarla ilgili dzenlemelere olabilir. Bu tip deiimler, yklemekle ilgili zellikle mevcut mekansal bir izgide younlarlar. yeni ilevler

Allagelmi mimari eler evrimsel bir gelimenin belli bir aamasn temsil ederler; deiiklie uram kullanm ve anlatmlarnda, hem eski hem de yeni 58

anlamlarndan bir eyler ierirler. Eskil diye adlandrabileceimiz bir e ift ilevli eye benzer. Gereksiz bir eden farkldr, nk ift anlam ierir. Bu durum, armla su yzne kan eski anlamla, deiiklie uratlm veya yeni ilevin ve yeni balamn yaratt yeni anlamn hemen hemen belirsiz birleiminin sonucudur Bu tr almalarda, eski binalar program ve simge asndan kendilerini yeni kullanmalar brakrlar. Bylece birbirine dolak eski sokak dokular yeni ilevler ve farkl leklerde devinimler kazanr. Ortaa Avrupasndaki kent surlarnn brakt izler, 19.yy da bulvarlara dntrldler; Broadwayin bir blm, buray New York eyaletinin st blmne balayan bir anayoldan ok bir meydan ve simgedir. Bunun yan sra, Philedelphiadaki Society Hillde bulunan hayaletimsi Dock Caddesi, eskiyle yeni arasnda yaplan olumlu bir geie deil, bu ilem srasnda anlamn yitirmi bir blgeye rnektir (Venturi, 2005b). Bu anlatmda da zetlendii gibi, deiim kavram, ok geni bir mimari yelpazede ve zaman aralnda sklkla karlalan ve mekansal bakalamlarn temelini oluturan bir olgu olarak varln srdrmektedir.

ekil 3.28 : Dock Caddesi, Philedelphia (www.sailortownbelfast.org/Housing.htm, 2006) Bakalam, etki ettii alansal eitlilik bir yana, mimaride melez oluum srecinden bahseden bir aklama iin, herhangi bir aralkta ortaya karak, oluumun zellikle tanmlama araln etkileyebilmesi nemlidir. Melez oluum kimliinin ortaya konuu, ister kendi iinde, isterse daha geni bir birliktelik kapsamnda ele alnsn, bir bakalam olarak grlebilir. Melez olan ey, hem onu ortaya karanlardan, hem 59

de etrafnda bulunanlardan baka birey olabildii srece melez olabilecei iin, kendi sreci de bal bana bir bakalamdr. Bu durum, mekansal bir ara durum zerinden rneklendiinde, iki koridor arasnda balant kurabilmek iin tasarlanm nc bir koridor ele alnabilir. Bu koridor, dierleri gibi ulam salamas asndan bir koridor olma kimlii ile var gibi grnp, aslnda ara durumlarn arasnda olmas dolaysyla, onlarn dnda baka bir ey olma anlamna da sahiptir. Hem ohem bu olgusunun znde var olan ift anlam elikilere olduu kadar bakalamlara da yol aabilirancak anlam deiimi, biimsel deil de algsal dzeyde de yaratlabilir ifadesi, melez oluumun sadece anlamnda oluabilecek deiimin bile, farkl ynlerde deiimleri tetikleyecek gce sahip olduunun bir gstergesidir (Venturi, 2005b). Bu da, mekansal niteliklerin hangi boyutunda olursa olsun, melezlii douran ya da onu betimleyen eyin, deiimlerden doan bakalamlar olduu kansn dorular. Melez oluum bir eit bakalamdr demek mmknken, melez oluumun kendi oluumu zerinden bakalamas mmkn olabilir mi? sorusuna aranacak cevaplar, daha ok varln srdrlebilirlii ile ilgilidir. Melezliin kendi oluumu asndan bakalam, isel ve dsal ilikileri aras deiken olma halini belirsizletirirken, varlnn srdrlebilirlii balamndaki bakalamda, bu ayrm yeniden belirmeye balar. Melez bir oluum, balam erevesinde var olduu aralkta sahip olduu arada olma kimliini, balamn bir bakalam srecine girmesiyle kaybedebilir. Kendi balamnda kazand salam ve oturmu karakterin, bu kadar hzl bakalaabilmesi daha ciddi deformasyonlar gerektirecek zorluktadr. Bu anlamda, bakalamn kendi srecine bakldnda, araln nasl ekillendii akla gelen dier bir soru iareti olabilir. Eklemlenme, kartrma, i ie geme gibi birok yaklamla tanmlanabilecek deformasyonlarla, melez oluum kimlii gizlenebilecei gibi, ortadan da kaldrlabilir. Tersi ynde bir bakalamn sz konusu olup olamayaca sorusu, buradaki boluu dolduran cevaplar iinde barndrr. Franck ve Lepori (2000b)nin Bina bir sre olarak alglanyorsa, dnm potansiyeline olan dikkat, srecin bandan itibaren ortaya konulmaldr gr, bu aamada bir yn vericidir. Melezliin kendi oluum srecindeki bakalamnn, balad arala dnp dnemeyeceinin kritikleri, onu oluturanlarna ayrlp ayrlamayacan sorgulamak iindir. Bu da bir nevi ze dn tartmas ile zde bir durumdur. 60

zsel gereklik insana sezgi ve entellektel gr yoluyla kefedilebilecek zsel gereklik gruplar hakknda kesin bilgi veren, nesnelerin onlar her ne ise o yapan zlerini ortaya koyan gereklik trdr (Cevizci, 2000). Herhangi bir mimari rn znden alp, daha genel noktalara tayan durum ya da eylemlerden ayklayabilmek, olas bir durum olarak grlebilse de, ayn ey melez bir oluum iin ok da olas deildir. nk, onu melez yapan eyin temelde ne olduunu tartmak bir yana, byle bir ze ulalp ulaamayaca bile, net bir aklamaya sahip deildir. Melezliin aslnda bir bakalam olduunu tekrar hatrlatarak, bu bakalamn bakalamas, ileri ynde daha olas iken, bir paralanmaya doru gittii tam tersi ynde saf bir oluuma ulamas pek kolay grnmemektedir. inde bulunduu arada olma durumu nedeni ile, ortaya knn ya da oluumunun bile bir dizinle tarifini yapmann kolay olmad melez bir oluum iin, deneyimledii deformasyonlarla yap talarna ayrlmasnn gl, bu noktada daha kabul edilebilir durmaktadr. Sonu olarak, bakalam sreci itibari ile her ne ynde ilerlerse ilerlesin, bulunduu aralk ve etkiledii durumlar zerindeki gc neticesiyle, melez oluumun ortaya kmas ya da ortadan kaldrlmas olasdr. Esasnda bu oluum, tanmlanmas ve bu tanmn srdrlebilirlii ile ilgili bir durum olmas niteliiyle, ciddi analizlere ihtiya duyan dinamik bir olgu olarak grlmelidir. A topolojisinin ilikisel anlamda stabil olabilse de, tamamen donmam olduunu hatrlatan grn desteiyle, deiimler ve onun getirdii etkileimlere de ak kap braklmas gereklilii, bakalamn potansiyel varlnn kanlmazlna iaret eder (Kokinov, 2005c). Bu yzden, kendisini, srecin tamamn olumlu ya da olumsuz ynde olmann aralnda besleyen, bal bana bir sre olarak tanmlamak da mmkndr.

3.4. Blm Sonucu Gnmzn mimarlk anlay, kendini stil ve formun tesinde bal bana bir sre olarak tanmlama hedefindedir (Dubbeldam, 2002). Bu anlamda, mimari bir tasarm ne srme ya da mevcut oluumlar deerlendirmenin yolu, sre kavramnn irdelenmesinden geer. Bu durum, melezliin mimarideki roln sorgulamak asndan da nemlidir. Aratrma kapsamnda, melezliin sre balamnda tanmlanmas ise, mekansal ara durumlarn araclna iaret eder. 61

Sz konusu sre, melezliin kendi tanmnda sahip olduu ara durum potansiyellerini yanstan bir yaplama tarifler. Farkl aralklarda, ak ulu evreler belirler. Bu evreler, mimaride melezliin ortaya kn, varln ve srdrlebilirliini yanstan aralklarn kapsar. Aralklar, birbiri iine geebilen, belirgin ya da snrl olmayan aamalardr ve kendi ilerinde de kavramsal ve yapsal adan farkl aralklar ierirler. Bylelikle, melezliin yaplamas, birok boyutta kesit zerinden sorgulanr. Bu anlamda, mekansal ara durumlarn araclnda, bir bakma mimari tasarm srelerine yn verme hedefiyle ilerlenir.

62

4. MELEZLK SRECN ETKLEYEN KUVVETLER, DNAMKLER

Melezlik srecinin deiken birok boyutla beslenen tarifinin, daha st lekten incelendiinde, yalnzca bir takm girdilerin bir takm ktlara dnt bir srece edeer olmamas, kabul edilebilir bir durumdur. Melezlik sreci kapsamndaki oluma, oluum ve oluumun devamll aralklar, ardk bir sralama ile birbirini takip eden bir dizinde yer almadklar gibi, yalnzca kendi kavramsallklar ile de bir sreci tanmlayabilmek iin yeterli deildirler. nk melez bir oluum yaratma sreci, dier birok mimari tasarm srecinde de olmas gerektii gibi, belirli bir forml balamnda ilerleyen katlklar yerine, daha geirgen, daha esnek aralklar kapsar. eriini zaman, mekan ve yerin oluturduunu iddia eden bir sre tanmna gre, ayn srecin ilikileri de kapsayan gerilimleri ve mcadelelerinden bahsetmek mmkndr (Franck ve Lepori, 2000c). Dolaysyla, sonu rn etkileyebilecek bu aralklarda bir takm kuvvetlerin, dinamiklerin varlndan sz etmek gerekir.

ekil 4.1 : Sre balamnda kuvvet ve dinamikler

63

Srecin herhangi bir aralnda devreye girme potansiyelini tayan bu kuvvet ve dinamikler, genel olarak birok boyutuyla ele alnabilecek kadar eitlilik gsterirler. Eisenman (2003b)n, mekan kuvvetlerin matriksleri eklinde nitelemesi, bu eitlilii iaret eden iyi bir zet olarak grlebilir. Sosyal, kltrel, psikolojik vb. ynleri ile, daha ok insann kendisi ve kendi getirileri ile ilgili st lekteki kuvvetlerin srece katlm, herhangi bir mimari tasarm sreci iin de etkin bir durumdur. Fakat, tm bunlarn zerinde gerektiince duran bir mimari gndemin varl kabul edilerek, bak as daha ok melez sistem kuvvetlerinin maddesellii, ilerlii ve her ikisinin birlikteliine doru ynlendirilir. Srecin kapsamnda aktif roller edinen kuvvet ve dinamiklerin eitlilii bir yana, bu eitliliin hangi aralklarda hangi durumlar dourabilecei de nemlidir. Sre balamnda gelien etki ve tepkimeler zerinden tanmlanabilecek kuvvet ve dinamikler, ayn zamanda o srecin bir ksm ya da bazen tamamnda aktif olabilirler. Melezlik srecinde, belirli bir erevede snflandrlan bu kuvvet ve dinamiklerin, bu snrlamann dna taacak kadar ok boyutlu olduu bir gerektir. Fakat, burada ama, belli bal dinamikler zerinden sre aralklarnda meydana gelebilecek etkileimlerin deerlendirmelerini yaparak, potansiyelleri aa karabilmektir. Sre balamnda kuvvet tanmlamalar yapabilmenin tesinde, srecin toplamdaki enerjisi ve gcyle kendisinin de bir dinamizmi veya kuvveti aa karmas olasdr. Yaratma srecini, bilinmeyenin kefi, kaynaklar, ihtiyalar ve amalar arasnda denge aratrmas, katlmc bir eylemden fazlas ve yeni alan formlarn mcadelesinden doan bir gerilim olarak tanmlamak, onun gcn bir kez daha vurgulayan bir yaklamdr (Franck ve Lepori, 2000c).

4.1. Fiziksel Boyut (Alg Boyutu zerinden Maddesellik Durumu) Melezlik sreci zerinde, etkinlikleri tartlamayacak potansiyeldeki kuvvet ve dinamiklerin sahip olduu niteliksel boyutlar, yine sre aralklar zerinden deerlendirilebilir. Deerlendirme kapsamnda, fiziksel zellikleri ar basan boyutlarn oluturduu gruplamalar zerinden gitmek, bu balamda gelien bir takm etkileim analizleri oluturmak zere atlan ilk admdr.

64

Fiziksel ereve iinde yer alan, hemen akla gelebilecek yzeysel ya da boyutsal yarglar, mekann en boy ve ykseklik kavramlar ile kstl tanmlamalarn tesindedir. Fiziksellikle kast edilen, sadece kat bir mekansal maddesellik ya da sadece forma dayal, onun zerinden yaplacak matematiksel karmlardan ibaret bir ifade deildir. Bu balamda zellemi rnek bir ifadenin, konkav biimlerin sirklasyon sistemini iine alabilecek doal bir yapya sahip olmasnn karsnda, konveks biimlerin bir sirklasyon sistemine uymak iin bir farkllama gstermeyecei eklindeki, kurallarla belirlenmi formal yaklamlar dikkati ekicidir (Shpuza, 2001). Halbuki, aratrma gerei devreye giren fiziksellik, mekann kendisinin ve kullancsnn fiziksel birlikteliinden oluan bir fizikselliktir. Kullancnn sz konusu olduu aralkta, fiziksel davrann tesinde, algsal boyutun yansmalarnn ele alnmas kanlmazdr. Romero (1998)nun mekansal algnn, tamamen bu dinamik oyuna bal olduu dncesinin yardmyla, fiziksel dinamiklerin maddesel niteliklerinden sz ederken, kullanc ve onun mekana tad algsal etkileimler de analiz edilecektir. nk Bir mimarlk gerekliinin anlam zmlenmesi olduunda, mimarlk gerek-lii artk bir mimarn rettii bir gereklik deildir. Umberto Econun aklad biimiyle bir ak almlama gerekliidir... Ak almlamada gerekliin yaratlmas onu yorumlayann iine katlmas ile oluur. Bir mimarlk gerekliinin yaratcs artk sadece bir mimar deil, onu yorumlayan, alglayan dierleridir. Yani bu gereklik alg nesnesi, alglayan ve tasarlayan tarafndan oluturulan bir gerekliktir (Gney ve Yrekli, 2004). Bu kapsamda melezlik srecini etkileyebilecek fiziksel anlamda kuvvet ve dinamikler, lek-oran, younluk, doku ve hareket balklar altnda irdelenmektedir. Herbir balk altnda yaplan incelemelerde, sz konusu dinamiklerin, hem melez oluumun kendisi, hem de bulunduu balam ile ilikilerini gzden geirilir. nk bu noktada asl ama, melezlik kavramn mekansal oluum zerinden incelemek zere, yalnzca kendi iinde zetleyebilecek bir tanmlamadan kurtarmaktr. Bu kavram, bulunduu balama da bal olarak asl melezlik kimliini oluturan boyutuyla deerlendirilmelidir. Durumlar balamlar iinde deerlendirmek ksaca, gereklie balanma ve gerekliin toplam bir vizyonuna sahip olmaktr ki, bunun iinden yeni zmlerin remesi ok byk bir olaslktr (entrer, 2004). 65

4.1.1. lek-Oran Mekansal oluumlarn melezlik durumlarn, sre zerinden incelemede ilk akla gelebilecek fiziksel lek boyutu, nemle zerinde durulmas gereken bir dinamiktir. ncelikle lein mekansal dzenlemedeki etkisinin kabullenilmi durumuna kabaca gz atlabilir. Bu durumda, kk dzenlemelerin hem daha yeniliki olma, hem de yenilii ortaya koyma kabiliyetine, daha geni lekteki dzenlemelerin ise, daha kk lekli yenilikleri istila eden, isel bir strktre sahip olduu gibi, kritik iddialar olan grler dikkati eker (Scheid, 2005b). Esasnda fiziksel lekle kast edilen durum, yalnzca mevcut boyutlarn nicelii ya da nitelii ile ilgili deildir. Bir baka deyile, bu aralkta sz edilen, en-boy-ykseklik kavramlarnn matematiksel karklklarndan ok, iin algsal boyutunu yanstmaktadr. Tasarm srecinde ortaya konulan boyutlarn nasl alglanaca, srecin ilk anlarndan itibaren n grlebilmesi gerekli bir durumdur. Ching (2002e)in Yrme yollar arasnda yn kaybna neden olacak bir karmaann meydana gelmesini nlemek iin, eitli yollar arasnda herbirinin boyut, biim ya da uzunluunu farkllatrmak sureti ile bir hiyerarik dzen elde edilebilir nerisi, bu aamada rnek olarak sunulabilecek bir yaklamdr. Bu aralktaki lek deerlendirmeleri melezlik srecine evirildiinde, mekansal balantlarn n plana kt aktr. Balantlarn nitelikleri ve ngrlen boyutlar, algsal boyut sz konusu iken, mekansal ara durumlarn sre iindeki konumlarn da etkilerler. Tasarmclarn zellikle ilgilendikleri ey grsel lek unsurudur; grsel lek nesnelerin gerek boyutlar ile deil de, nesnelerin kendi normal boyutlarna veya ayn balam iindeki baka nesnelerinin boyutlarna gre kk m yoksa byk m grndkleri ile ilgilidir (Ching, 2002f). Melez mekan srecinde, mekansal oluumun kendi lei kadar, iinde bulunduu balam iindeki lei de nemlidir. nk, hem kendisi bir eit balantdr, hem de bulunduu sistem yada sistemler iindeki birok balantyla ilikilendirilir. Bu ilikilendirme, bir nevi kyaslama durumunda, lek kavram oran kavramn n plana kartr. Daha kapsaml bir lek-oran ilikisine gre, lek, herhangi bireyin boyutunun baka bireyin boyutuyla veya referans olarak alnan bir standart ile kyaslamasn gerektirir; oran ise bir parann hem teki paralarla, hem de btnle kurduu harmonik ilikiyi

66

belirtir. Bu iliki sadece bir byklk ilikisi deil, bir nicelik veya derece ilikisi de olabilir (Ching, 2002g).

ekil 4.2 : Farkl leklerde ara ve ana mekan tanmlamalar (www.lukez.com/teaching/thesis/fausto/fausto_images.htm, 2000) Ara durumun leinin, fiziksel byklk adan abartlmas ya da kltlmesi, farkndalk durumunu etkiler. Ayrca, asl durumlarn baskn ya da ekinik karakterde kalmasn salayarak, melezlik balamnda yaplan eletirilere yn verir. Kimi zaman, ara durumun mekan iinde leinin gereinden fazla vurgulanmas durumu, onun bir ara durum olarak alglanmas ihtimalini azaltarak, daha ok iddial bir kimlik kazanmasna, katlamasna neden olabilir. te yandan, ara durum leinin ok fazla kltlmesi, kendi alglanmasn da gletirecei iin, arada olma durumunun belki de farkedilememesi nedeniyle, gerekte yaamayan melez kimlikler dourabilir. Bu kimlikler ise, asl kat kimliklerin iddial byklkleri karsnda ezilip, yok olabilirler. rnek olarak, melez mekan oluumu balamnda deerlendirilebilecek, herhangi iki mekansal oluumu birbirine balayan aklklar ele alnabilir. Herhangi bir lobiye dardan alan bir ana giri kaps dnldnde, kapnn boyutu ok fazla bydnde gei noktas olma durumu azalmaya balarken, boyutu kldke ara durum olma zellii basknlk kazanabilir. Elbette bulunduu balamda, yani lobinin tamamnda yer alan dier mekansal oluumlarn tad karakteristiklere gre, orantnn tam tersi bir gelime de sz konusu olabilir.

67

ekil 4.3 : Byk lekli bir sirklasyon alan tasarm (www.chdeportzamparc.com/, 2006) Mekansal lek boyutunun balam ile deerlendirilmesine verilebilecek bir dier rnek ise, Murcia Katedrali olabilir. Bu katedralde byklk ve kklk eni ve yn arptlm Shingle biiminde bir merdivende de ayn anda yanstlr. Basamak aynasnn ve tabannn boyutlar kukusuz ayn kalr, ama merdivenin eninin aada geni oluu giri katndaki byk salonu, yukardaki daralma ise st kattaki greceli kk odalar antrr (Venturi, 2005c).

ekil 4.4 : Mekansal balamda ara durum lei, Murcia Katedrali (www.thammachat.tripod.com/chambord1.htm, 2006) 68

Derinlik kavram da, yine mekann lek ve oran boyutlarnn algsal etkileimlerle ilikilendirildii bir aralkta yer alan, dier nemli bir boyuttur. Hcreler aras balantlar eklinde ekillenmi bir koridor, sistemin toplamndaki derinliini azaltrken uzama, devamllk ve lineerlikten etkilenir. Merkezilik prensibine gre, merkezi ekilde konumlanm koridorlar, eperde konumlananlara gre plan dzleminin derinliini daha ok azaltr (Shpuza, 2001). Bu tip tespitlerle, derinlik kavramnn mekansal ara durum olarak ele alnabilecek koridor dzenlemeleri zerindeki etkinlii tartlabilir. Tm bu tespitler ve mekansal anlamda bulduklar karlklardan grld zere, mekann fiziksel lei, ara durumun oransal anlamda ana durumlarla ve mekann btn kapsamnda karlatrmal olarak deerlendirilmesine izin veren bir kuvvettir. nk, lek ve daha ilikisel boyutuyla oran kavramlar, algsal deiimler ve seimlerle farkl izgilere tanabilecek deikenlik potansiyelini iinde barndrrlar. Bu potansiyelleri de melezliin zellikle ortaya k aralnda farkl etkileimler yaratabilmek zere kullanrlar. 4.1.2. Younluk Mekansal bir oluum srecinin fiziksel boyuttaki dinamikleri sz konusu olduunda, ele alnmas gereken dier bir durum da younluk olgusudur. Srecin melezletii aralktaki younluk durumu, daha ok var olma ve varln devam ettirme durumlar ile ilikilidir. Melez oluumun isel strktr dnldnde, onu oluturan durumlarn, sistem iinde yer alan dier durumlarla kurduu younluk ilikilerinin, kimlik zerinde etkileyici tutumlar sergileyebileyecei anlalr. Bu ilikilerde, genel anlamda denge kavram nemli olmaya balar. Mekansal oluumun bir blmn oluturan oluumlardan herhangi birinin younluunun dierine gre baskn olmas, sistemin sahip olduu heterojenlik ya da homojenlik karakteristiini de deitirebilir. Sistemin heterojen yapsnn, varln tanmlanabilecei ekilde homojen bir yapya dnmesi, paralarn younluklarndaki art ya da azalma ile ilgilidir. Bu da tpk bir zeltinin znen ve zcleri ile olan younluk ilikileri gibi, sonucu etkileyecek zellikte bir etkinlik durumudur. Mesela, iki kat kimlikteki mekansal oluumun birbiri iine gemesi ile oluan bir melez mekan, her iki mekann da 69

zelliklerini kendi iinde barndrabilir. Bu bir dengede olma hali olarak tanmlanabilir. Ayn mekanlardan herhangi birinin dieri zerine basmaya balamas durumunda, ayn melez mekan, baskn olan paradan dierine oranla daha fazla younlukta nitelik tayabilir. Bylelikle, daha ekinik mekansal kimliinin etkisinden syrlarak, baskn olan mekansal oluumun bir paras olmaya balar. Bu da denge durumunun yeniden tartlmas ihtiyacn dourur. Melez mekan oluumunda younluk faktr sz konusu olduunda, dahil olduu mekann toplamndaki durumu, yani mekann dier paralar ile olan younluk ilikileri de nem kazanr. Bir mekanda birden ok balant noktas, geiler, ara durumlar olabilmesi durumu elbette olasdr. Bu mekanda, kendi bana melez olan ya da olmayan durumlarn niteliklerindeki younluk artmas ya da azalmas, hem mekann btnnn, hem de paralarnn melez olma niteliklerinde deiime neden olabilir. Bir rampa kendi bana sadece bir rampa iken, birden fazla rampadan oluan, hatta neredeyse tamamnn rampalarla tanmland bir mekanda, ayn rampa sadece bir balant olmann tesinde, oluturduu mekann kendisi olmaya balayabilir. Bu durumda melez olma tanm netlik kazanabilicei gibi, belirsizleebilir ya da tamamen yok olabilir.

ekil 4.5 : Sirklasyonda younluk art (www.thewe.cc/weplanet/news/americas/venezuela.htm, 2006) Younluun dinamikleri zerinden yaplabilecek analizlerle, mekansal sre boyunca hedeflenen, bozulan ya da yeniden kurulmaya allan denge durumlar 70

deiebilir. Bylelikle, mekansal oluumun niteliklerini ve belki de melezlik potansiyellerine yn verecek sonular doabileceini savunmak mmkndr. Bu aamada, melezliin varln srdrebilmesi iin younluun sistemde kuraca denge ilikileri sorgulanmaldr. Kalabalklarn bymesinin lek ve younluklar kontrolden karmas, gvenlik ihtiyacnn domasna neden olan korku ve panik durumlarn dourabilir ki, buna sebep olarak denge durumundaki bozulmalar gsterilmektedir (Batty, 2005d). Burada sz edilen younluk, her ne kadar bambaka bir alann konusu olsa da, denge zerinden ciddi boyutta etkilerinin olmas nemli bir tespittir. Younluun kendisini, sre boyunca sk sk kontrol edilmesi gerekli bir dinamik olarak ele almak, mekansal kaliteyi de arttrabilmek iin, aklc bir nerme olmaktadr. 4.1.3. Doku Mimarlkta yzey etkisi, birok aratrma alannn kapsamnda rol alabilecek potansiyelde, etkin bir durumdur. Bu durumda yzeyin sahip olduu niteliklerle, sistemin genelinin tetikleyicisi olabilecek gler tarif edilebilir. Bu glerle nitelenen tariflemelere gre yzey, kesinlikle grlebilecek, temsil edilebilecek ya da saklanabilecek eyler arasndaki gerilimi douran ve gizleyendir (Burns, 2003). Herhangi bir mekann tasarm srecinde, yzey niteliklerinin en kapsaml ifadesi olan doku, bir baka deyile malzeme, ne kadar nemli bir yere sahipse, ayn durum melez bir mekan, dinamikleri ile olan ilikileri balamnda tanmlarken de geerlidir. Franck ve Lepori (2000d)nin, bir merdivenin ini k nasl beden iin var ise, basamaklarnn yapld malzemenin de onu deneyimleyen beden iin var olduu dncesi, yine ara durum dokusunun nemini vurgulayan bir rnektir. Bu sebeple, mekansal bir ara durumun, mekann genelindeki ya da kendi ieriindeki basknlk ve ekiniklik durumundaki zmlemeler, malzeme nitelikleri zerinden yaplabilir. Fakat bu zmlemeler, balantlar arasndaki mekansal sreklilik olgusu ile ilikilendirildiinde, daha uygun karlklar bulmak mmkndr. Mekan genelinin malzeme niteliindeki devamllk ya da kesintiler, bakalamlar, karmlar vs. iinde barndrd ara durumun niteliklerini etkileyecek sonular dourabilirler. Bireysel arayzlerin organizasyon ve tasarm eitlemelerini rnekleyen bir yaklama gre, her kurgu fonksiyonel, mekansal ve formal elemanlarn organizasyonlarndan oluur. rnein, bir binann kap girii, yzey 71

dokusunda meydana getirilecek bir deiiklikle iki baskn alan arasndaki geie iaret edebilir (Bobic, 2004c). Bu gibi rneklerde, tamamnda belirli bir malzeme dokusunun etkin olduu bir mekanda ara durum dokusu, bambaka bir malzeme ile tanmlanabilir. Bu durum, ara olma karakterini glendirebilecei gibi, izole bir yaplamaya doru da gidebilir. nk kendi kat kimlii, ara durum olma kimliinin stne karak, daha baskn bir hal alr. Bu ayrc nitelii ile bamsz bir sistemmi gibi alglanr ve yle de hareket eder. Bunun dnda mekansal sreklilik amal bir mimari tasarm rneinde, bu sreklilik genelde malzeme niteliinde de devam ettirilmesi gerekli bir durum olarak grlr. Bu amala ortaya konulan, Angelil ve Klingmann (2000)n przsz mekanlarn farkllk ve uzaklklar balayarak, blnmelerin de zerini prsszletirdii sav ile, doku zerinden sreklilik olgusunu glendirme istekleri aktr. Halbuki byle kesin bir sreklilik zerinden konuya yaklamak yerine, bu tip yaklamlar daha farkl ele allara sahne olmaldr. Melez mekan olarak tanmlanabilecek ara durum, ana durumlarla benzer ya da tamamen ayn grnme sahip olarak, gerekten melez olma bal altnda tanmlanabilir. Fakat bu netliin belirsizlie dnebilir, hatta sistemin geneli iinde yok olabilir potansiyellerinin de aa kabilir olduu unutulmamaldr. Malzemenin gc ile, sadece onun niteliinde yaplabilecek deiimlerle bile, herhangi bir mekansal ara durumu, ana durumlardan herhangi birinin parasym gibi tanmlamak mmkndr. Zemini ahap kapl bir teras kat ile, zemini ta kapl bir giri kat arasnda yer alan merdivenin basamaklarnn malzemesinin ne olaca zerine verilecek kritik karar, o merdiveni bir tanm altnda toplamak iin yeterli olabilir. Basamaklar ahap yapldnda, o merdiven artk terasa kan merdiven iken, ayn basamaklar ta kaplandnda ayn merdiven artk giri katna inen merdivendir. te yandan, tamamen farkl, nc bir eit malzeme kaplamas sz konusu olduunda sonu baka iken, ta ve ahap karm bir malzeme ile kaplanmas durumunun sonucu ise bambakadr. 4.1.4. Hareket Hareketli kavram, belki hz a olarak adlandrlan zaman aralnn bir getirisi olmasnn etkisiyle, birok disiplinde kazand baskn karakteri, mimarlk 72

dnyasnda da sahiplenir. Fakat Mimarlk, basit bir hareketi nermez, onu sklkla kurgular, kullancy farkl yollara tar ve belirli pozisyonlara adapte eder (Franck ve Lepori, 2000e). Dolaysyla, bir mekan iindeki kullanc hareketlilii, ayn zamanda o mekann kendi senaryosunun sahip olduu harekete uyan ya da uymayan hareketlerle ilgilidir. zlemelerin mekan, bireyleri bir yerden bir yere tamaktan ok, onlarn etrafta dolamasn salayabilen mekandr (Castells ve Hayles, 2004). Bu sebeple, mekann genelinin sahip olduu hareket senaryolar, mekana var ya da uzaklama durumlarnn tesinde, ara durumlarnn da karlklarn bulabilmesi asndan zenle irdelenmelidir.

ekil 4.6 : Bir mekann hareket emas (www.croquet.funkencode.com/2006/04/24/the-64-billion-dollar-question/, 2006) Ayrca hareket, fiziksel olduu kadar dier birok boyutuyla da, etkileim odakl bir kavramdr ve zaman-mekan ilikilerinin kurgulanmas balamnda nemli roller edinir. Etkileim sz konusu olduunda, mekan dahilindeki kullancnn yolculuu, onun takip ettii izler, var ya da ayrl noktalar, geiler, balantlar gibi mekansal ara durumlarn deneyimlenmesine yn verebilen kavramlar, yine hareket olgusunu gndeme getirirler. Ulamn mekansal ara durumlar zerinden incelenmesi ile nem kazanan hareket kavram, bu ara durumlarn yeniden tanmlanmasna neden olabilecek sonular dourabilir. Baz durumlarda hareketin tanm, ara bir mekann da tanm olmaya balar. Bu tanm melezlik erevesinde olunup olunmadn belirleyebilecek gce sahiptir. bir mekana dair bilgiler, ancak iinde hareket edilerek elde edilebilir. 73

Byle bir oluum ierisinde Arnheim, mekanlar grsel anlamda, dinamik ve statik olmak zere iki grupta toplamtr. Bu dnceye gre, bir koridor statik bir etkiye sahiptir. nk kullanc sadece bir aks zerinde ilerlemek zorundadr. Bu nedenle kullancnn zihninde oluan mekansal etki hep ayn kalr. Bu durum bir oda iin geerli deildir; oda, farkl noktalardan bakldnda deiik ekillerde alglanaca iin, grsel anlamda dinamik bir etkiye sahip olacaktr (Demirel, 2004). Byle bir yarg, ara durum potansiyeli olan bir koridor rnei zerinden, sirklasyon alannn hareketinden doan dinamizmi grmezden gelir. Halbuki mekansal ara durumlar zerinde hareketin etkisini incelemek iin, sirklasyon alanlar, yzeysel kurallarla ele alnamayacak kadar potansiyel mekanlardr. Bu durumu desteklemek zere, yine koridor niteliindeki yrme yollar zerinden gerekletirilen bir takm analizlere yer verilebilir. Bu alanlarn sadece bir aks zerinde ilerlemenin tesinde, kesiimler ve karlamalar da yaratabilen karar-verme noktalar olarak nitelenmesi, hareketin bu anlamdaki gcn vurgular niteliktedir (Ching, 2002e). Sz konusu hareketin iddia edilen lineerlikle snrl olmasnn dnda, birok farkl kurguyla ele alnabileceinin bir dier ispat, Ching (2002h)in yol-mekan ilikileri zerine yapt snflandrmalardr.
Yollar, birletirdikleri mekanlar ile u ekillerde ilikili olabilirler: Mekanlarn yanndan geerek Herbir mekann btnl korunur. Yrme yolunun konfigrasyonu esnektir. Yrme yolu ile mekanlar balantya sokabilmek iin ara mekanlar kullanlabilir. Mekanlarn iinden geerek Yol, mekan iinden eksen boyunca, al ya da bu mekann kenar boyunca geebilir. Yol, bir mekan kesip geerken, iinde bir dinlenme ve hareket dzeni oluturur. Bir mekan iinde son bularak Mekann konumu, yrme yolunun kendisini ortaya karr. levsel veya simgesel olarak nemli mekanlara yaklap girmek iin byle bir yolmekan ilikisi kullanlr.

74

ekil 4.7 : Yol-mekan ilikileri (Ching, 2002h) Bu anlamda farkl iliki kurgulamalarnn mmkn olabileceini gsterirken, bu snflandrmann yalnzca snrl modellemeler zerinden aklanmas yetersizdir. Bunlarn dnda, hareket zerinden birok iliki biimi kurgulayarak, mekansal sre iinde dinamik etkiler yaratmak mmkndr. Ayn dinamik etkileim, koridorlarla salanan yatay hareketlilik zerinden vurgulanabilecei gibi, herhangi bir merdivenin deydeki hareketlilii zerinden de gsterilebilir. nmek ve kmak arasndaki durum farklln merdiven hareketlilii ile deerlendiren bir aklamaya gre, yerekiminin de yardmyla inmek eyleminin kmaktan daha kolay olduu, bu ini ve klarn yeryz ve gkyz arasnda bir gerilim, merdivenin kendisinin ise katlar arasnda bir balant salad dnlr. Bir merdiven tasarlamak, basamaklarn ritmini, kat ya da effaf strktrn, duraklamalar ve bak alarn da semek, onu kullanan beden iin hem bir mod, hem de bir yolculuk yaratmak olarak tanmlanr (Franck ve Lepori, 2000e). te yandan, yatayda ve deydeki hareketlilikleri ile daha zel erevelerde deerlendirilen sirklasyon alanlar, mekansal oluumun daha genel lekleri veya balamlarnda da deerlendirebilir. ki u noktada konumlanan ulam emalarnn 75

karlatrmasn yapmak, hareketin o mekana etkiyecek dier dinamiklerini de ortaya karma olana salar. Bu emalarn ilk blmn oluturabilecei dnlen durum, sirklasyon mekannn, bal bulunduu mekanda kolay ulalabilirlii durumudur. Yaygn olan bir tasarm anlay erevesinde, ofis binalarndaki asansr ya da merdivenlerden oluan ve ekirdek ad altnda tanmlanan sirklasyon alanlar, genellikle kolay ulalr niteliktedirler. Belki de zaman ve hz kazanm amac ile, mmkn olduunca mekann ana giriine yakn noktalarda ekillendirilirler. Byle bir konumlandrma, sirklasyon alanlarnn zellikle giri katnda olduka vurgulanmas, dier katlarda ise daha ok standartlamas sonucu, tekdzelie itilmesi ile ilgilidir. Bu noktada sz konusu ara durum, melez bir durum olmaktan ok, kendi erevesi altnda kat bir kimlik kazanm mekann, herhangi bir organizasyon kutusundan biri gibi alr. nemli olan, hareket esnasndaki yaanmlktan ok, hareketin balang ve biti noktalarnn tanmlanmasdr. Bu da o ara durumu ba sonu belirli bir ereve iine iter. Bu tip yaplama srelerindeki tespitler, rnein bir asansrn, ne kadar srede ve hangi katlara hizmet ettii, ka durann olduunun irdelenmesi sorular etrafndadr. Onun dnda nasl bir yolculuun yaand, onun senaryosu, katlar arasndaki yaantnn ara durumlar gibi konular, bu anlamda akla bile getirilmeyen noktalardr. nk o asansr, sadece ulam salayan, yani var ya da ayrl noktalarna hizmet eden bir geiin tesinde bir ey deildir. O yzden, rnekleri sklkla grlebilecek, ayn anlaya sahip yaplamalarn birinden tekine tekrar etmesi de kanlmazdr.

ekil 4.8 : Kolay ulalabilir sirklasyon alanlar (www.oikos.com/library/showcase/cambridge/index.html, 2004) 76

Ulam emalarnn dier blm, daha ok hareketi zenginletiren, dolama tevik eden yaklamlarla ilikilidir. Ulam, her zaman ya da her eit yapda, bir an nce tamamlanmas gerekli bir evre olarak ele alnmaz. Kimi zaman varlacak ya da uzaklalacak noktalara ulam, mekann tek hedefi deildir. Mekann dier noktalar, yani kendisinin toplam da, en az bu sonlanma noktalar kadar nemlidir. Bu yzden, temelinde sirklasyonun vurguland, onun mekann tamamna ya da ounluuna hareketi kazandrd mekansal dzenlemelere gidilebilir. Fakat bu durum, her zaman mekann tamamnn yaar hale geldii ya da sirklasyonun katlmyla arada olma kimliini glendirebildii rneklerle sonulanamayabilir. Bazen dolam mmkn olduunca uzatabilmek amacyla, sirklasyon mekanlarnda hareket nemli olmaya balar. Sonuta yine abartl bir ele alla, ara durum, ara durum olmaktan kmaya doru yol alr. Genellikle alveri merkezi tasarmlarnda, tasarmclarn yaklam, iverenlerin de isteiyle ulamn kolaylkla salanmas yerine, dolamn vurgulanmas dorultusundadr. Burada asl ama, kullancnn mekan iinde geirdii zamann nicelii zerinden, tketimi mmkn olduunca arttrmakla salanan kazantr. Batty (2005d)e gre kk metrekarelerle tanmlanan mekanlardaki hareketin dinamikleri younluk koullar tarafndan bastrlrken, ok byk metrekarelerle tanmlananlarda hareketin maaliyet ve kararllk ile karakterize edilir. Bu gr, hareket zerinden mekan sistematize eder. Bu tip kurallarla tasarlanan sirklasyon alanlar, genellikle bulunduklar plan dzleminin en sonunda, girie mmkn olduunca uzak noktalarda konumlandrlrlar. Fiziksel boyutlar da hareketi arttrp dolam uzatabilmek iin, mekan genelinde abartlr. Halbuki, gereinden fazla uzaklama durumu, sirklasyon alanlarn artk ulam salamann tesinde, daha ok ulam gerekli bir mekansal oluuma dntrr.

ekil 4.9 : Ulam gletiren bir alveri merkezi tasarm (www.lightingdesignlab.com/locations/wa_pacplace.html, 2007) 77

Baz durumlarda, ulam geciktirme isteinin fazlaca abartlmas, mekann geneli iinde bir takm karklklarn domasna ve hareketin zaman zaman dmlenmesine neden olabilir. zellikle alveri maazalarnn bulunduu blgelerdeki ask geit sistemleri, labirentte benzetilip, sistemin en kark yerleri olarak tanmlanrlar. Buna neden olarak, daha fazla dolamla, daha fazla tehirin salanmas gsterilir ki, bu da ticari kayglarn bu noktadaki yaptrm gc yineler. Ne yazk ki, bu probleme zm olarak, kolay ynlenme ve hareketi salamak iin, uygun yerlere grnen ve birbirleriyle uyum ierisinde yn tabelalar koymak gibi snrl ve yzeysel etkinlikte neriler getirilir (Kaya ve Kaplan, 2001). Halbuki, hareket snrlanm bir izgide ilerleyen bir ynlenimden ok daha fazlasdr. Bedensel hareketlerin amac, etrafta neler olduunun duyumsamalaryla iliki ve etkileimler kurmaktr. Ayn zamanda, dnyann hareketler ve potansiyel hareketlerle anlalmas, bu kavram kat ynlenimlerden uzaklatrr niteliktedir (Franck ve Lepori, 2000e).

ekil 4.10 : Ask-geit sistemleri, ABD (Kaya ve Kaplan, 2001) Ulaabilmenin, ulamn kendisi olma kavramnn nne gemesi yine problemli bir durumdur. Bu da ara durumun sadece ana durumlar arasnda, almas gerekli herhangi bir kademe gibi almasna neden olur. Kendisinin ara durum yerine ana durumlardan herhangi biri gibi tanmlanmas, melez bir oluum olarak deerlendirilmesini zorlatrr. 78

Hareketin, tek boyutlu ve tek amal, snrl, zorlayc, geici zmlerle ekillenen modellemeleri yerine, mekan iindeki tanmn ve mekann kendi hareketinin tanmn karlatrma yoluna giden kurgu nerileri, hareketlilik kavram zerinden mekan tanmlamada olas zmler sunabilirler. nk hareket dinamii, mekan yaanr klabilecek potansiyelleri iinde barndrabilen, birok eitlilii o mekana katabilme gcyle, ulamn tesinde karlamalar, arpmalar, ynlenimleri, duraksamalar, geri dnleri de tanmlayan bir boyuttadr. Bu kavramlarn eliinde bir melez mekan tanm, sz konusu hareketin kurgusal dinamiinden kolaylkla etkilenebilir. Mekann hareket zerinden ekillenebilmesi ya da en azndan var olan kimliini koruyabilmesi iin, genel ve ara durumlar aras hareketin ilikisel metodlarla irdelenmesi gereklidir. Bu anlamda Couture ve Rashid, objeler ya da stiller yaratmak yerine, insanlarn mekan boyunca hareketine yardmc olmak eylemleri ile ilgilendikleri iin rnek tasarmclardr (Moreno, 2007). Yine, Royal Danish Akademisinin, mekan boyunca hareket edilebilecek mekanlar tasarladklar iddialar ile eleen Amsterdam yaknlarndaki Florida Pavyonu, bu balamda eletirilebilecek rnekler arasndadr (Moreno, 2007).

4.2. levsel Boyut (Kullanm) Mekansal bir ara durumun tasarm sreci, bir anlamda yaantnn oluumunun, varlnn ve bu varlnn devamllnn bir sreci olarak tanmlanr. Bu srete mekansal oluumun melez olma niteliklerini etkileyebilecek dinamikler, ele alnan fiziksel boyutlar ile snrlandrlm deildirler. Mekanlarn avantajlarn, onlarn balant ve ilikileri toplamalarndaki snrsz yetenekleri ile temellendiren gr, mekanlarn yalnzca fiziksel yaknlklarla ilikilendirilemeyeceini vurgular (Kelly, 2006). Sz edilen yaantnn devreye girebilmesi iin, fizikselliin yansra aktivitenin, baka bir deyile ilerliin de devreye girmesi kanlmazdr. Bu zmleme, elbette melez bir mekann oluum srecini etkileyebilecek bir dinamiktir. nk, iinde birok balantsal iliki ve etkileimi barndrr. Bu durum bir mekan ara bir oluum olarak deerlendirebilmek iin, yzeysel deerlendirmelerin tesinde bir gce sahiptir. Melez mekan oluumlar zerindeki ilevsel etkileimler sz konusu olduunda, mekann kullanm nemli olmaya balar. Mekan kullanmnn nitelii, yaps, 79

deiimi, bakalam, oalmas, azalmas vs. melez mekann kendi kimliini etkileyebilecek dinamikleri iinde barndrr. rnein bir havaalan yaplamas, bir uak araclyla onu terkeden yolcu ve orada alan bir personel iin ayn anlamlar tayamayacandan, bir ilevsel grecelilik kapsamndadr (Auge, 2000). Bu erevede, yine modelleme srecinde hedeflenen ve varlan sonular aras iliki ve etkileimlerin deerlendirilmesi faydal olur. Kimi zaman bir ara durumun, sadece kullanmnn nitelii ile bile melezlik kapsamnda ele alnmas olasdr. Bu balamda bir sirklasyon alan, sadece insan sirklasyonunu salamann tesinde bir aktivite ile yklendiinde melez bir karakter kazanabilir. Yeniden havaalan rneine dnlecek olunursa, hem turizmin geliimi, hem de ulam ann genilemesi ile bu tip dzenlemelerin temeldeki ulam fonksiyonu sorgulanr. Alveri dkkan, restoran, park ve otel gibi yaplamalarn getirdii farkl etkinliklerin birliktelikleri ile, sahip olduklar arada olma durumunun ilerletildii savunmas dikkat eker (Avendano ve di., 1999). Venturi (2005c)nin Kahn galeriyi yeler nk hem ynlendiricidir hem deildir; ayn anda hem bir geit hem bir odadr ya da Nashdomun basamak sahanl ise ayn zamanda bir odadr rnekleri, yine bu erevede deerlendirilebilecek, daha kk lekte ve detayda ara durumlarn temsili olarak ele alnabilirler. Fakat, bu gibi ilevsel birliktelikler tasarm her zaman etkin ara durum tanmlarna ulatrmaz. Genellikle sonu, sadece anlamsal lekte bir oulculuk, bir yn olarak kalma durumu ile eleir. Bu tip bir mekansal oluum, anlamnda meydana gelen kayma yznden, karmak bir heterojen yap kazanmann tesinde konumlanamaz. Tam tersi bir yaklamla, ayn sirklasyon alannn ulam ya da balayclk ilevini bile yerine getiremeyecek kadar skntl bir modele sahip olmas, melezlik balamnda benzer nitelikte olumsuz sonular dourabilir.

ekil 4.11 : Louis Kahnn galeri tasarm (www.greatbuildings.com/buildings/Institute_of_Public_Admin.html, 2007) 80

Tm bu sonular, her zaman dardan bir ilevsel kuvvetin eklemlenmesi veya karlmas zerinden kurgulanm deildir. Asl nemli olan, mekann btnnde meydana gelen ilevsel ilikilerin ve neticesinde karlalan etkileimlerin analizidir. Bu yzden, bir ara durum olarak grlebilecek sirklasyon alanlarnn melezlik balamnda deerlendirilmesi iin, bu ilevsel boyutlarn birliktelikleri zerinden yorumlar sunulmaldr. 4.2.1. Paylam (levsel Birliktelikler) Bir mekansal ara durumun melezliinin analizini, ilevsel dinamikler zerinden tanmlayabilmek iin, o mekann bir arada olma durumlarnn gzden geirilmesi gerekir. Bu birlikteliklerin zmlemelerine getirilen nermeler genellikle, bina alt blmlerinin, bina ilevsel yaps btn ierisinde sahip olduklar hiyerarik balant deerleri (Knig saylar, ortalama derinlik ve entegrasyon deerleri) veya bina btn ilevsel zmlemelerinin, bina btnsel formuna ilikin oluturduu deerler (Beta, Gamma indeksi, dng saylar, graf ap ve alt yedek ebeke indeksi) in aracl ile oluan sistematik kurallarla ele alnrlar (Yldrm, 2002). Halbuki, ara durumun ilevsel dinamii, ayn mekan erevesindeki ana durumlar ve hatta dier ara durumlarn sahip olduu ilevsel iliki ve etkileimlerle ilintilidir. Bir sirklasyon alan ilevsel bir geii anlatt noktada, birok farkl ilevle yzyze kalr, onlar iine alr, dna atar, stne basar ya da onlarn iine girer, eriyip kaybolur. Baz durumlarda, sirklasyon alannn aradal, bu ilevsel birlikteliklerden hi etkilenmez, sadece sirklasyonu salama yn n planda kalr. Bu genelde birbiri iine karmayan, snrlarn daha belirgin olduu izole oluumlarn bir gstergesidir. te yandan, gei mekannn aralklarnda, daha birbiri iine geebilen ilevsel birliktelikler sz konusu olabilir. Ana mekanlarn sahip olduu ilevlerden birini veya birkan iinde barndrabilen sirklasyon alanlarn dnebilmek mmkndr. Berlindeki Alexanderplatz projesi, sirklasyon alanlarn insanlarn durmadan getikleri yer kavramndan kartarak, onlarn bir araya geliini salayan kamusal alanlara dntrd iddiasndadr. Bu mekan, artk yalnzca bir gei olmaktan ok, iletiim ve deneyimin meydana geldii bir mekandr (Hayles, 2004). Bu sayede, tanm sadece sirklasyon zerinden kurgulamak yetersizleeceinden, artk ara mekan, ana mekann ilerliinden izler tar bir hal alr. Dahas, ilerliin bu ekilde birbiri iine gemesi durumu, baz durumlarda hi 81

snr tanmaz bir hale gelebilir. Bu durum, genellikle ilevsel sreklilii salayabilmek amac ile tasarlanm ara mekanlarda dikkat eker. Ara ve ana durumlar arasndaki etkileimin en yksek dzeyde olduunu kabul edilerek, ara durumu net bir ekilde tarifleyebilmek gleebilir. Geirgenliin artmas, belki de en st seviyeye ulamas, hangi aktivitenin nerede balayp, nerede bittiini belirli bir diyagramla analiz edebilmeyi, hatta tanmlayabilmeyi de gletirir. Fakat bu durum, her zaman olumsuz bir rnekle sentezlenmez.

ekil 4.12 :

Alexanderplatz projesi, Berlin (www.alexanderplatz.com/, 2006)

ekil 4.13 : levsel sreklilikte bir mekan rnei (www.arch.columbia.edu/gsap/54023, 2006) Bir sergi mekan boyunca varln devam ettiren, ana sirklasyonu salayan bir rampa, sahip olduu ilev ya da ilevler balamnda, melez oluum potansiyelini sunabilir. Bu rampa, sergi mekan boyunca dolam salamann tesinde, serginin 82

devamlln salyorsa, rnein ulam boyunca sergi mekan ile grsel de olsa etkileimini srdrmeyi baarabiliyorsa, mekann asl ilevinin tanm ile akabilecek nitelikler gsterir. Ayn rampa, iinde sergileme ya da ulamn dnda, daha birok ilevi barndryor ve bu ilevler, ilevsel katmanlar yn eklinde ele alnyorsa, bu anlamda bir karmaa sz konusu olur. Bu aralkta dikkat edilmesi gerekli durum, ilevlerin nicelike fazlal ya da azl ile ilgili olmaktan ok, onlarn birbiri iine geebilmeleri ile ilgilidir. Mekansal ilevler arasnda olaan geiler salayp, birbirleri iinde erimelerle, ilevsel eitlilikte bir homojenlik sunabilme durumu, melez bir oluuma neden olabilir. Bu etkileimin sadece ilevsel karma dzeyinde kalmas ile, ilevsel bir eliki elde etmenin tesine geilememesi olasdr. Venturi (2005c)nin Ilevlerin aka belirtilmesinin ve yine uygun biimde eklemlenmesinin iermeyi (hem ohem bu) amalayan karmak ve elikili mimarlkla bir ilgisi yoktur; bunun ad olsa olsa dlayan (ya biri ya teki) mimarlktr aklamas da, bu olasl destekler niteliktedir.

4.3. Fiziksel-levsel Boyut (Dinamiklerin Birliktelii) Birok tasarm kararnn binann hem hareket ve balant, hem de statik ve aktivite paralar arasndaki iliki ile ilgilenerek kurduu fiziksel ve ilevsel birliktelie yaplan gnderme, melez mekan srecinin dinamikleri balamnda da geerlidir (Shpuza, 2001). Sz konusu dinamikler, her ne kadar ayr balklar altnda incelenmi olsa da, bu durum onlarn dinamiklerin iki ayr kolunu oluturduu anlamna gelmemelidir. nk bu dinamikler, kendi alt balklar altnda yer alan tanmlamalarn tek sahiplenicisi deildirler. Yani, bir tanmlama erevesinde yer alan dinamiksel boyut, ayn zamanda bir dierinin de alt baln oluturabilecek bir nitelik kazanabilir. rnein, hareket boyutu yalnzca etkileimin fiziksellii ile ilgili bir boyut olmann tesinde, ilevsellik dinamizminin de gz ard edilemeyecek bir esidir. Mekansal kullanm elbette iinde hareketi de barndrr. Herhangi bir mekansal kullanmn etkinlii, alg boyutu zerinden ele alnan lek boyutunu da devreye sokabilir.

83

4.4. Blm Sonucu Mimarlk artk mekan ve yerin, orada ve burada olmann statik durumlar ile snrlandrlmayp, olayn problemi ile ilgilenmelidir (Eisenman, 2003a). Fiziksel ve ilevsel dinamiklerin, hem kendi iinde hem de birlikte kurduklar iliki ve etkileimler sayesinde, mekan ve insann niteliksel birlikteliklerinden, dier bir deyile yaayan bir mimarlk olayndan sz etmek olasdr. Tm bu etkileimlerin birlikteliklerinin saysz kombinasyonlar ile oluabilecek melezlik srecinde, mekan zerinden yaam senaryolar nerileri sunabilmek mmkndr. Yaayan bir melez sistem oluturabilmenin sz konusu olduu aralkta, gnmz mimarisinde karln bulmu program nerileri zerinden deerlendirmeler yaplr. Bu oluumlarn mimaride karlklarn bulup bulamadklar, gerek melezleme senaryolarna sahip olup olmadklar tartlr. Bylelikle, hedeflenen mekansal melezlemenin ulalabilirliinin sorgusu ile, srecin mimari anlamdaki etkinlii deneyimlenir.

84

5. MEKANSAL ARA DURUMLARIN MELEZLK SREC BALAMINDA, MEVCUT RNEKLER ZERNDEN DEERLENDRLMES (SRKLASYON ALANLARI)

Mimari tasarm srecinin ortaya kmasnda birok etkileimin saysz eitlemeleri ile nermeler sunabilme durumu, melez bir mekan oluturma sreci iin de geerlidir. Mekansal bir oluumun srecini tanmlamann birok yolu olmas, tasarmcnn sreci ele al biimindeki farkllklarn da bir sonucudur. Melezlik kavramnn mekansal deneyimler zerinden deerlendirilmesi, melezliin melez mimari yaam senaryolar iine ne lde girebildiini sorgular. Srecin bir blmnde ya da tamamnda etkinlik gsterebilen durumlarn hangi nitelikteki girdilerle, ne gibi ktlar oluturabilecei hakknda yarglar sunar. Melezlik sreci olarak tarifi yaplan aralklar btnnn, tam anlamyla ba ve sonu belirgin izlerle ifade edilemeyecei aktr. Ara durumlarn tasarmlarn iinde barndran bu sre, bu ara durumlarn farkl aralklarndan kesitler sunabilen, bal bana melez bir sre tarifidir. Dolaysyla, daha ak ulu, birbiri iine geebilen aralklarda bir tanma gitmek daha uygundur. Srecin kendisinin bir son ya da balang olmama durumu, ortaya kan, oluan ve varln srdren melezlik srelerinin, mimarinin kuvvet ve dinamikleri ile desteklenmesine neden olur. Yalnz bu genel sre kavram ile anlatlmak istenen, tamamyla rnek bir sre tanmlamas zerinden, belirli kalpta model nerisi sunma kaygsnn olmaddr. Byle bir tasarm srecine maruz kalan herhangi bir mekansal ara durumun, melezliin kendisi olmas ya da en azndan izlerini tayabilmesi iin, sre evrelerinin her birinden srasyla gemek gibi bir kurallar dizisiyle ilerlemesi, nerilen bir durum deildir. Srecin melez yaps, kendi iinde de yine melez olarak nitelendirilebilecek sre aralklar sunar. Bu aralklar aslnda oluma, oluum ve srdrlebilirliin salt kendi aralklar olmaktan ok, mimarinin dinamikleri ile etkileime girmeleri zerinden 85

ekillenen aralklardr. Dolaysyla bu etkileimler iin nasl zaman ya da karakter tanmlamalar yaplamyorsa, bu aralklar da belirgin zaman dilimleri ve kurall etkileim sonular ile dizinlemek, sonsuz kombinasyonu olan bir problemi zmlemek gibidir. Bu etkileimlerle tariflenen aralklar, srecin genelinin herhangi bir i ie geme noktasnda, bir ya da birden ok dinamiin devreye girdii noktada ekillenirler. Yine baka aralklarla da etkileimlere girerek, bambaka aralklar tarifleyebilirler. Grld zere, bu aralk tarifleri belirgin bir bititen ok, tekrar tekrar evrilmeyi ngrrler. Derinleen melezlik sreci iinde tariflenen tasarlama aralklar, mimari rn elde etme gzyle bakldnda, sahip olduklar oluumun izleri ve etkileimlerin dinamikleri ile ara durumlarn ele aln emalarn tariflerler. Bu aralklardan doan ey, dorudan bir ara durum deil, onun bir nevi deerlendirilme yntemidir. Dolaysyla, her araln bir melezlii tarifleyecei yargs sz konusu olamaz. Ancak, onlarn tariflenmesi ile bir ara durum yorumunun, melezlik potansiyeli tayp tamadnn yargs mmkndr. Srecin tasarlama aralklar ve onlarn tarifledikleri ara durum yaklamlar, mimari bir mekan tanmna giderek, bir rne iaret edebilecek durumdadr. Dolaysyla, aratrma kapsamnda mevcut mimari ara durum rnekleri zerinden karlatrmal analizlere yer verilir. Bu analizlerin temel amac, mevcut ara durum yaklamlarnn, tasviri yaplan srecin hangi aralklarnda ne gibi etkileimlerle, nelere dnebildiine bakmaktr. Bu yaklamlarn melezlii iaret edip edemediklerinin ya da en azndan o potansiyeli iinde barndrp barndrmadklarnn deerlendirmesi de tartma konusudur. Grld zere, farkl sre aralklarna referans verme potansiyeli olan, mimaride mekansal ara durum ele al yntemleri, bir sonu tariflemek yerine, mekansal bir modele giden yolu tariflemektedir. Bu yzden, rnekler zerinden yaplacak analizler, aslnda bu yolda melezliin nerede durduunun bir tartmas olarak grlebilir. Herhangi bir mekansal ara durumun ele aln biiminin, melezlik balamnda analizlerini yapmak zere, mevcut mimari ara durum nerileri, sirklasyon alanlar zerinden deerlendirilir. Sahip olduklar potansiyel durumlarla, sirklasyon alan-

86

ara durum ilikisinin ne kadar kuvvetli olduunu gstermek iin, Alvar Aaltonun tasarlad birok kltrel etkinlik binasndaki, kamusal sirklasyonu mekansal ara yzler zerinden salama abas rnek tekil edebilir (Spens, 1998).

ekil 5.1 : Sirklasyon-ara durum (www.sangboy.com/ando/bigi3.htm, 2004) Hensel (2004)in Genel yaklamlarn yerine, mimaride servis alanlar olarak da adlandrlabilen sirklasyon alanlar, tasarm srecine tamamen e zamanl bir srele tanmlanmaldr gr, bu alanlar sre balamnda vurgular niteliktedir. Sirklasyon alanlarnn mimari bir sre erevesinde ele aln biimleri, melezlik kavramnn tartlabilmesini salayabilecek nermeler dourabilecei iin de nemlidir. Dier nemli olan konu, bu nermelerin mimaride gerekten de karlk bulup bulamadklar durumuna olan baktr. nk, kendine zg mevcut srecinde ortaya kan mekansal bir ara durum, ele aln itibari ile, melezlik balamnda deerlendirilebilir. Bu durum, tasvir edilen melezlik sreci aralklar ile de karlatrma yapabilme imkann dourur. rnein tmevarmc yaklamlarda, blmn btnsel formunun belirsiz olduu, tmdengelimci yaklamlarda ise, mekanlarn belirli bir btnsel biime yerletirilmesinin, yatay ve deyde sirklasyonun zlmesini zorlatrd dnlr. Seehof Etal, mekanlarn boyut

87

farklar arasnda yaratt elikiler yznden, geometrik uyumu salad noktada, ilevsel kopukluklara neden olan tmel sirklasyon alan biimlerinin nceden belirli olmasnn gereklilii iddia eder (Yldrm, 2002). Bu ekilde, farkl ara durum yaklamlarn, melezlik potansiyeli zerinden tartabilmek zere zmlemeler sunulabilir.

ekil 5.2 : Tmdengelimci bir mekansal biimlendirme yaklam (Yldrm, 2002) Mevcut mimari rneklerde sirklasyon alanlarn ele al biimleri, mimari melezlik srecinin tasarlama aralklarnda ekillenen, ara durum ele al biimlerinin yalnzca belirli bir ksmna hitap edebilecei gibi, kimi durumlarda birden ok araln birlikteliinden doan bir ele alla da eletirilebilirler. Analiz kapsamnda mevcut ele al biimleri zerinden yaplan incelemelerde, bu yaklamlarn melezlik sreci ile olan ilikilerini gzden geirebilmek iin, eletirmelerle salanan karlatrmalarn erevesinde deerlendirmeler sunulacaktr.

5.1. Mimaride Melezlik Srecinin Tasarlama Aralklar ile Tek Boyutta Eleen Ara Durum Yaklamlar (Tekil Tasarlama Aralklarna Bamllk) Mekansal ara duruma rnek tekil eden sirklasyon alanlarnn kendi sreleri balamndaki ele aln yntemleri ile, melezliin kendi srecinin aralklarnda ortaya kan ara durum yaklamlar arasndaki ilikiler deerlendirilmelidir. Bu sayede, mimarinin mevcut rneklerinde melezliin kendisini ya da en azndan potansiyelini nasl konumlandrabilecei ile ilgili ipular sunulabilir. Bu rneklere 88

genel anlamyla bakldnda dikkati eken, sre aralklarndan snrl nicelik ve belirgin nitelikte izler tayan olgularn, yalnzca belirli dinamiklerle niteledii tasarlama aralklarnn yansmalardr. Bir dier durum, daha fazla araln ve farkl boyutlardaki mimari dinamiklerin etkileimi, bir baka deyile aralklarn ara kesitleri ile ekillenir. Mevcut rneklerde bu yansmalardan ilki, genellikle belirli, kat ve tek dze kurallar erevesinde ele alnan mekan yaratma srelerinin bir sonucudur. Bu sonu, melezlik srecinin yalnzca belirli bir aralndan, belki de tesadfi izler tayarak gelimi yaklamlar iin geerlidir. Bunu yanstan balklar altnda toplanan yaklamlarn, dierine oranla ok daha yaygn bir ele al evresine hitap ediyor olmas da, zerinde durulmas gereken dier nemli bir durumdur. Mimari tasarm srelerinde mekansal ara durum olarak grlen sirklasyon alanlarnn, birincil yaklamla ele alnd durumlarda, baskn karakterleri ile dikkati eken ara durumun ele aln yntemleri, izole etme, ekleme, kartrma ve arptrma zerinden zetlenir. Bu kavramlarn eliinde, farkndalk durumunun boyutlarn tartmak bir yana, melezlik srecinin belirli aralklarna konsantre olunarak tasarlanan mekansal ara durumlarn, ne derece melez olabileceklerinin bir deerlendirmesi yaplr. Bu anlamda, sahip olunan mimarinin genel tutumundaki sorunlu durumlara da zmlemeler nerme yoluna gidilir. 5.1.1. zole etme Gnmz mimarlnda balant, iliki ve etkileim alarnn kazand aktif durum kadar, ayn zaman aralnda ayrmlarn, bamsz oluumlarn da birok boyutuyla varln srdrmesi sz konusudur. Etkileimli alanlardan oluan bir dnyada yaanyorsa, izolasyon yoktur, iki eyden birinin dierine mdahale etmemesinin bir yolu yoktur (Franck ve Lepori, 2000f). te yandan mimari mekann, kavramsallnn ve dilinin kefi, son zamanlarda daha ok strktr ve malzemenin statik anlaynn, kullanc ve kullanmla ilikileri zerinden modellendii gerektir. Ayrca, ada binalarn genellikle, kullanclarnn organizasyon ve aktivitelerini, fiziksel ktle ve formla sarmalayan donmu varlklar (Schneidler, 2007) olarak tanmlanmas, sz konusu ayrmlar zerinden bir bakma izolasyonun gcn vurgular. 89

Franck ve Lepori (2000b)nin binalarn sklkla balamlar ve ilevselliinden ayrlm objeler olarak alglanmas tanm, sirklasyon alanlarnn sistemin geneli iinde ayr birer sistem olarak ele alnmalar yaklam ile rtr. Bu yaklam biimi, genellikle zonlamalara dayal organizasyon emalarnn kaynanda analiz edilen mekansal dzenlemeler iin geerlidir. nk, bu tip yaklamlarda yaygn olan anlay, ana ve ara karakterde paralardan oluan bir mekansal sistem kurgulamaktr. Shpuza (2001)nn oda gibi sirklasyon alan olmayan mekanlar ura alanlar olarak tanmlayp, buna sebep olarak da sirklasyon alanlarnn plan dzleminin geri kalanndan karlmasn gstermesi, bu balamda bir rnek tekil eder.

ekil 5.3 : Zonlamaya dayal bir mekansal organizasyon emas Bir takm mimari kabullerin zerinden, farkl karakterleri ile ele alnan sirklasyon alanlar, mekann btnsel deerlendirilmesi sz konusu olduunda, genellikle kendi iinde bamsz olarak alan, izole edilen bir ele al biimiyle tasarlanrlar. zole olma potansiyeli olduka baskn olan bu sirklasyon alanlarnn, ne boyutta ele alnlarla, ne ynde ekillenecei, mevcut rnekler zerinden deerlendirilir. Bu noktada melez mekann da ne derece ulalabilir olduu sorgulanabilir. Bu anlamda deerlendirilecek rneklerin ara durum yaklamlar, genel anlamda iki ayr karakterde kavramla eletirilebilecek durumdadr. Bu kavramlardan biri, sirklasyon alanlarnn, bir eit gizleme metodu ile, bir dieri de tam tersi bir glendirme metodu ile yol almalar ile tariflenebilir. Le Corbusierin sarmal merdiven ve rampa korkuluunun srekli erilerini daha da yceltmesinin yannda, Wrightn i mekanda tm merdivenleri duvarlar arasna saklamas tutumlarnn

90

karlatrlmas, bu aralkta arpc bir rnek olabilir (Venturi, 2005d). Her iki erevede deerlendirilen rnekler zerinden, sirklasyon alanlarnn ne tip izole kimlikleri, hangi durumlar altnda kazanabilecekleri, melezlik srecinin aralklaryla yaplan karlatrmalarn yardmyla sorgulanmaldr. Ayn zamanda, bu izolasyonun, ara durum olma ve hatta melezlik kimlii kazanabilme durumu etrafnda karlklarn bulup bulamadklar da gzden geirilmelidir. 5.1.1.1. Gizleme Gizleme, genellikle sirklasyon alanlarnn, mekann geneline gre nemsiz ya da ikincil planda servis mekanlar olarak deerlendirildikleri durumlarda karlk bulan bir ara durum yaklamdr. Mekann genelinde grsel anlamda engel tekil ettii, baka ilevsel boyutlarn mekann ana karakterini oluturmas gereklilii, organizasyon emalarna ayrlma durumunun ilerlii kolaylatrd iddialar ile yola kan mimari rnekler, genel anlamda bu eit bir izolasyonun belli bal tetikleyicileridirler. Bir merdivenin bir mekana sdrlma yollarn birka yolla aklayan Ching (2002), bir sralama altnda onu, hareket gzergahnn ve duraklama blgesinin iinden oyulup karld volmetrik bir ktle olarak kategorize eder.

ekil 5.4 : Bir merdivenin volmetrik ktle olarak ele alnmas (Ching, 2002)

91

Yine baka bir sirklasyon sisteminin izolasyonla ele aln, kendi almn kamusal alan aktivitelerini alt st etmemek iin, bu sistemlerin geni toplu kullanm alanlarnn kenarlarna yerletirilmesi gereklilii zerinden yapar (www.architypes.net/pattern/give-circulation-spaces-equal-importance, 2007). Bu da yine ikincil planda bir yaklamla ele alnmann bir sonucudur. rnek 1: Figge Sanat Mzesi Davenportun merkezinde, Iowann dousunda, Mississippi Nehri kysnda yer alan mzenin yapm 2005 ylnda tamamlanmtr. Tarihsel kentin iinde simgesel bir bina yaratma hedefi ile, d cephesi tamamen cam bir strktrden oluan yapnn genel tasarm, opak, saydam ve yarsaydam yzeylerle basit hacimsel bir blok zerinden kurgulanmtr. Ayrca, gl ve tekil hatlaryla kentin zgara sistemini destekleme iddiasyla, farkl cepheler farkl arazi koullarn yanstmakta ve kent meydan, cadde girii ve nehir teraslar gibi isimlerle tanmlanmaktadr (Ylmaz, 2006).

ekil 5.5 : Genel grn (Ylmaz, 2006) eitli programlar iinde barndran mekan, zellikle sabit koleksiyonlar iin dzenlenmi geni sergi alanlar, derslik ve ktphane gibi eitim ve alma alanlarnn yansra, kamusal olarak snflanan restoran, lobi, maaza ve bir k bahesine de sahiptir (Ylmaz, 2006).

92

ekil 5.6 : Yerleim plan (Ylmaz, 2006) Genel tanmlamalarn takibinde, daha detayda tanmlamalara gelindiinde, tasarmn ilevlerin st ste bindirilerek tevik edildiinden bahsedilir. Bina iindeki dolam rotalarnn, ziyaretilerde mzenin etkinliklerine ilikin farkndalk yaratacak biimde gelitirildii, bylelikle sergileme almalar ile hzl bir iliki kurulabildii dnlr (Ylmaz, 2006). Mekan zerinden gelitirilen tm bu tarifler gzden geirildiinde, aratrma kapsamnda en tartlr durumun, ilevsel konumlanma ve rotalar aras ilikilerle ilgili olduu aktr. Hem plan dzleminde, hem de nc boyutuyla dikkati eken en arpc durum, yapnn sahip olduu iednk, kapal birlikteliklerden oluan bir yaplamadr. st ste yld aka belirtilen ilevsel oluumlar, birbirinden bamsz alan ayr hcreler iine yerletirilmi gibidirler. Ayrca, mekansal anlamda hzl bir ynlenme salad iddia edilen rotalar, aslnda duvarlar arkasna gizlenmi sirklasyon mekanlar ile ilikilidir. Onlar da herhangi bir kapal hcre gibi almaktadrlar.

ekil 5.7 : Bina kesiti (Ylmaz, 2006)

93

Ksacas, mzenin geneli iinde mekansal ara durumlar oluturaca dnlen sirklasyon mekanlar, bir eit gizleme metodu ile ele alnmtr. Dolaysyla, kendi iinde alan, balantlar net olmayan, kapal, bir o kadar da sradan mekansal oluumlar ortaya kmtr. Bu yzden, arada olma durumlarndan, zellikle zonlama ve ilevselliin baskn karakterleri yznden, tamamen uzaklamlardr.

ekil 5.8 : Merdiven tasarm (Ylmaz, 2006) Arada olma kimliklerinin byle bir kapal sistem iinde grlemeyecei ya da karklklarn zaten bulamayaca gerei, bu noktada melez bir kimlik tanmlamasn da neredeyse imkansz klar. nk, sistemin ele aln biimi, aslnda en az kazand kimlikler kadar katdr. Melezliin belki de en temel karakterini oluturabilecek balant ve etkileimlerden doabilecek, homojen yaplama da byle bir dzende seilememektedir. 5.1.1.2. Glendirme Sirklasyon alanlarnn mekansal balamda izole olarak deerlendirilmesine izin veren ele al yntemlerinden bir dieri, niteliklerinde meydana getirilecek glendirilmelerle ilgilidir. Bu yaklam, gereinden fazla baskn karakterler kazandrma durumu ile eletirilebilir. Bu tip yntemler ise, zellikle sirklasyonun ok fazla n plana kartld rnekler iin geerlidir. Bir mekandan dierine nemli geilerin belirgin yntemlerle iaretlenmesi gerekliliini savunan gr, sirklasyon alanlarna verilen nemin dier mekanlar 94

kapsamnda arttrlmas amacndadr. Ayn gr, kullanclar sirklasyon alanlarna ynlendirmek iin, bu alanlarda farkl seviyeler, farkl zemin malzemeleri, duvarlar, kolonlar vs. kullanarak, eklinde sistemin neriler genelinden getirir farkl olma durumlarnn belirginletirilmesi (www.architypes.net/pattern/give-

circulation-spaces-equal-importance, 2007). Halbuki, ara durumu glendirmek isterken, aslnda bir eit izolasyon tanmlamaya balar.

ekil 5.9 : Glendirme zerinden bir merdiven tasarm (www.da-vinci-codeparis.com/Louvre-Museum, 2007) rnek 2: Mirador Konut Blou MVRDV Mimarlk Ofisi tarafndan 2004 ylnda Madridde tamamlanan konut projesi, evresinde yer alan ktlesel tek dze binalardan syrlp, blgenin genelinde bir iaret noktas tanmlayabilmek iddiasndadr (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006).

ekil 5.10 : Genel grn (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006) 95

Genel bir bakla ok katl blok ktlelerinden oluan yap, formu sayesinde peyzaja bir ereve oluturur. Bu ereveyi salayan durum, yerden 40 metre sonra cephede alan byk bir yrtk ile ilikilendirilir. Bu yrtn asl grevi, kamusal bir bahe tanmlamas zerinden, yeni bir konut mimarl hedefine araclk etmesidir (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006). Konut blounun geneli, kendi iinde birok eitte farkl ve kompakt konut tipinden oluur. Standart aile tipi birimlerinin ardk tekrarlarndan vazgeilerek, her konut tipi kk birer konut blou gibi altrlr. Ayrca bu bloklar, st ste konulup yaptrlarak, allmadk bir kent kapasitesi salanmas iddiasyla bir sperblok tanmlarlar (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006).

ekil 5.11 : Organizasyon emalar (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006). Dnyann en iyi 12 yeni binasndan biri olarak seilen bu konut blou, kullanc ihtiyalarna tekil bir strktr zerinden oul zmler sunmas ile n plana kar. Yine bu deerlendirme balamnda, 21 katl devasa aklnn, masif ve heykelsi teraslarla st katlara kpr kurmas asndan, dikkat ekici olduu ifade edilir. (Sullivan, 2006).

96

ekil 5.12 : Sirklasyonun kurgusu (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006). Farkl tipolojilerde konut birimi birlikteliklerinin varyasyonu ile modellenen bu yap, ilk anlamda cephesinde bulunan aklk zerinden deerlendirildiinde, aslnda temelinde bir ulam durumunu salamak yatar. Sre boyunca kullanlan analizler incelendiinde, zeminin, bir bakma kentsel dokunun, tm peyzaja hakim olacak ykseklikte bir noktaya tand grlr. Hem konut bloklarndan oluan modllerin yatayda ve deyde balantlarn salamak, hem de zemin ile ykseklik arasndaki ilikiyi kurabilmek iin, sirklasyon alanlar mmkn olduunca glendirilmitir. Sistemin ana yaplamalarn oluturan konut bloklar kadar, sirklasyon alanlar da dikkat ekici niteliktedir Bu ekicilik, hem i mekanda, hem de d cephede kolaylkla alglanabilecek bir kuvvettedir. Yapnn btnnde bu kadar kuvvetli bir kimlik ve etkiye sahip olan sirklasyon alanlarnn, konut bloklar kadar yapnn ana karakterlerinden biri gibi deerlendirilmeleri ile, nasl bir mekansal aralkta olduklarna baklabilir. Bu noktada, ara durumlarn ana karakterlerden bile gl olmalar durumu ile karlalr. Bu niteleme, zellikle malzemenin karakterinde meydana getirilen ayrc ve baskn karakterle glendirilir. Bylelikle, sirklasyon alanlarnn, ara durum olma potansiyeline de bir nevi snr ekilmi olur. 97

ekil 5.13 : Malzemeye dayal glendirme (www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html, 2006) Grld zere, mekansal bir ara durumun izole edilmesi, yalnzca onu gizleyerek deil, glendirilerek de yaplabilmektedir. zolasyonun devreye girdii bir modellemede, bu anlamda bir yaklamla, ara durumun farkndalnn arttrlmas, onu ara durum olarak glendiren neriler sunamayacandan, melezlik konusunu gndeme getirmek yine gtr. nk ana durumun bu denli glendirilmesi, melezliin de o denli kayboluu gibi bir duruma iaret eder. Onun sreci ile salkl ilikiler kurabilmek iin, snrlamalara bal zonlamalardan doan etkileimlerin analizi elbette yetersizdir. rnek 3: Selfridges Alveri Merkezi Yapm 2003 ylnda tamamlanan Selfridges Alveri Merkezi, Birminghamda Future Systems mimarlar tarafndan gerekletirilmitir. zellikle lei ve d grnm ile mimarlk gndeminde sklkla ele alnan bu merkez, evresiyle allagelmemi ilikiler kurmas asndan yoruma aktr. Bu ilikilerle zellikle fiziksel nitelikleri sayesinde farkllaarak, hem evresi balamnda bir iaret noktas, hem de bu zamana kadar tasarlanan alveri merkezleri arasnda bir krlma noktas olma hedefindedir. Bu yzden, hem i hem de d mekan tasarm ile dikkat ekici bir mimari karaktere dnmtr (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007). 98

ekil 5.14 : Yerleim plan (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007)

ekil 5.15 : Bina kesiti (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007)

ekil 5.16 : Genel grnler (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007) 99

zellikle, nc boyutuyla eriselliin srekliliini koruyan bu yap, en st ksmna yerletirilen klk sayesinde, i mekanda yer alan derin galeriye referans verir. Bu galeri, ayn zamanda birbiri iine geer gibi konumlanan, parlak beyaz yryen merdivenlere verilen, devasa bir iskeletin kemikleri gibi olma kimlii ile dramatik bir etkiye sahiptir (www.future-systems.com/architecture/architecture_03.html, 2007).

ekil 5.17 : Galeri ve sirklasyon alanlar (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007) Yapnn sahip olduu fiziksel yzey eitlemelerinin baskn karakterleri bir yana, zellikle i mekannda tarifledii sirklasyon mekanlar, tartlmas gerekli bir potansiyele sahiptir. Bu balamda en ok dikkat eken alan, galerinin kemikleri olarak simgelenen, devasa yryen merdivenlerdir. Bu dikkat ekicilik, belki de heykelvari kimlii ile o kadar baskn bir durumdadr ki, i mekana dnp bakldnda, neredeyse onun dnda hibirey alglanabilir durumda deildir. Bu abartl durumun araclar ise rengi, dokusu, fiziksel formu, konumlan gibi boyutlar zerinden gelitirilen yaklamlardr. Bu tip yaklamlar, gl bir sirklasyon sistemi zerinden kurgulanabilir. Glendirme durumuyla kendini tanmlayan ara durumun, tamamyla ana durum haline gelmi halini, bu rnekte gzlemlemek mmkndr. Dolaysyla, ilk rnekte glendirmeyle izole edilmi bir aralk olarak sirklasyon alan, melezlii nasl aa kartamyorsa, ayn durum bu rnek iin daha da gletirilmi demektir.

100

ekil 5.18 : Sirklasyonun glendirilmesi (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007) Mekan iindeki sirklasyon alann bu ilgin durumu, mekann d cephesinde yer alan ve evreyle balantda arac olduu dnlen kpr asndan da devam eder. Fakat bu noktada bir glendirmedense, daha ok bir ekleme dikkat ekmektedir. Bu balamda melezliin nerede durabilecei, bu balkta ak ulu braklarak, bir sonraki balk altnda ele alnan rneklerle netletirilmeye allacaktr.

ekil 5.19 : Sirklasyonun eklemlenmesi (www.futuresystems.com/architecture/architecture_03.html, 2007) 101

5.1.2. Ekleme Sirklasyon alanlarnn melezlikle kurabilecei ilikileri gzlemlemek zere, karlatrmalar sre aralklar kapsamnda gerekletirilen analizlerde karlalan ikincil kavram, mekansal ara durumun bir takm eklemlenmeler zerinden kurulan modelini karakterize eder. Yldrm (2002)n bu kapsamda ekillenen analizi, eklemlenmeden doan tasarlama yaklamlarnda, hiyerarik dizili balamnda her blmn tasarm alanna yerletirilmesinde Alt Blm evresel liki Matrisi kullanlmas gerekliliini savunur. Bu matrise gre, her blmn tasarma yerletirilme sralamas belirginletirilir ve her blm, nceki blme eklemlenerek; kesin biim ncesi veri salayan ileve bal biimsel embriyo emas ad altnda kat tanmlamalar ve kurallarla ele alnr.

ekil 5.20 : Bir konut yerleiminin alt blmlere ayrlma emas (Yldrm, 2002) Her zaman bu kadar belirginlemi sistematikler eliinde olmasa da, genellikle para btn ilikisi iinde deerlendirilen mimari tasarm srelerinde, her bir para srecin balarnda kat kimlikler ve yaln ieriklerle tanmlandktan sonra bir araya getirilir. Bu paralardan birini, servis mekanlar olarak tanmlanan sirklasyon alanlar oluturur. Bu yaklamn iaret ettii en baskn melez sre aralklar, zellikle seilen bir mimari boyutun, bir eit sralamayla etkileimidir. rnein, bu mimari boyutun zellikle ilevsellik zerinden kurulduu noktalarda, sirklasyon ilevi ile bir tanma oturtulan mekanlarn, ayn zamanda dier ilevlere ayrlm oluumlarla birlikte, bir sralama zerinden tasarlanaca aktr. Bu yzden, arada olma durumunun konumland aral ve ayn zamanda melezlik kavram ile kurduu balantlar netletirmek iin, bu yaklam temeline sahip, mevcut rnekler deerlendirilmelidir. 102

rnek 4: Seattle Merkez Ktphanesi OMA Mimarlk Stdyosunun 2004 ylnda Seattleda hayata geirdii ktphane binas, eimli bir arazide yer alan iki cadde arasnda konumlanm, dolaysyla her iki tarafa da alan yzeyler oluturma gereklilii duymutur (Kiser, 2005). Genel boyutuyla, 4 kat boyunca ykselen demelerin birbiri stne ylmas ile kendi modellemesini aklayan bu yap, yatayda herbiri kendi fonksiyonuna uyum gstermek iin, deiken lee sahip sekiz ayr katmana ayrlr. Cam ve elik strktrden oluan bir d yzeyle de giydirilir. Bylelikle, hem genel formu birletirilir, hem de ara durumlarnda kamusal alan tanmlamalarna gidilir (Kiser, 2005).

ekil 5.21 : ve d grn (Kiser, 2005) Yapnn giri dzlemlerinden biri, ocuk ktphanesi ve yabanc dil kaynaklarna ev sahiplii yapar. Camdan devasa bir duvar altnda konumlanan living room isimli lobiye, hem yryen merdivenlerle, hem de kat boyunca ykselen yrme yoluyla ulalabilir. Dewey Ramp isimli alan ise, 4 kat boyunca spiral bir formla ykselen kitap aratrma alandr. En st katta okuma odas yer alr (Kiser, 2005).

ekil 5.22 : Platform emalar (Kiser, 2005) Program ve medyann birleimi amacyla operasyona balayan tasarm grubu, bu amala 5 ayr platformda, farkl program ynlar tanmladn, bu ynlarn da her 103

birinin tek bir amaca hizmet etmek iin lek, younluk ve transparanlk bakmndan farkllatklarn ne srer. te yandan, bu farkl platformlar arasnda alma, etkileim, oyun ve okuma ilevleri ile organize edilmi ara mekanlar oluturulduu savunulur (Kiser, 2005). Btn bu mekansal birleim ve etkileimlerin organizasyonlarnn k noktalarn deerlendirmek, ayn zamanda genel yaklam deerlendirebilmek iin nemlidir. Yapnn d cepheden bamsz olarak ekillenen i yaps, kendi syleminde ynlar olarak tanmlad ilevsel zonlamann, nc boyutuyla da forma yansm halidir. Bu tasarmda dier bir baskn karakter, sralama zerinden ekillenen aralklarla ilgilidir. Ktphanenin ana ileyiini oluturan, bir nevi lineer sre emas, zeminden balayarak ykselen bir sralama ile binann kendisine de yanstlr. Bina adeta ykselen bir organizasyon emasna dnr. Bu emalar arasnda bir takm geileri salamak iin, ister istemez bir takm sirklasyon alanlar araclyla balantlar salanmaya allr. Bu tip balantlarn biraz da zorunluluktan domu ve biten bir emay harekete geirmek zere sonradan eklemlenerek modellenmi gibi durmalar, onlarn baskn karakterlerini ekillendiren bir durum haline gelir. Ayrca sirklasyon alanlar, dikkati ekecek biimde sistemin ayr alan, bamsz paralar gibidirler. Fakat, bu bamsz kimlikler, kat fonksiyon ve form yklemeleri ile modellenmi platformlar arasnda, daha ekinik dzeyde kalrlar. Dolaysyla, bitmi, kendi iinde alan mekanlara, bir nevi taklma eklinde eklenirler. Yani bu aralklarda o sirklasyon alannn, kendine zg, nitelikli bir ara durum tanmlamas zordur. Nasl olsa, platformlarn ilerlii ile sistemin genelinin ilerlii kabul edilmitir. Bu durumda bulunduu aralkta bir merdivenin, olduu yerden kaldrlp bir rampaya dnmesinin, sistemin genelini ya da kendi roln etkileyecek bir karakterinin olduu pek sylenemez.

ekil 5.23 : Sirklasyonun eklenti eklinde konumlanmas (Kiser, 2005) 104

Bu erevede deerlendirilen sirklasyon alanlarnn, ara durum olarak melez olabilme potansiyelleri de grlemez. te yandan, kendi srecinde ara yz olarak niteledii oluumlar, fonksiyonlarn birbirine kart bir mekan kavram zerinden tanmlar. Hatta mixing chamber ismi ile de bunu aka gzler nne sererek, farkl boyutta bir ara durum yaklam sergiler. rnek 5: WIPO Merkez Ofisi Hani Rashidin Cenovada gerekletirdii bu ofis projesi, arazi planlamas ve ktlesel emas itibariyle eski ofis binasna yenisini entegre eden bir sistemden oluur. Bunu salamak iin, yeniden merkezilemi bir giri ve tm araziye servis veren bir duraklama noktas tanmna gidilir (Couture ve Rashid, 2002).

ekil 5.24 : Genel perspektif (Couture ve Rashid, 2002) Zemin dzleminin dzenlemesi boyunca yeni peyzaj ykselir. Bylece nerilen ile mevcut binalar aras yeni seviyede balantlar arttrlr. Bu durum, hem akkan, hem de olaylarla dolu yaya balantlar ile, yeni binann dndaki avluya da direk ulamlar salar. Avlu, birok farkl aktivite iin kullanlabilir. Hem eski hem de arazinin dier blmlerinden de ulalabilir niteliktedir (Couture ve Rashid, 2002). Bina leinde yaplan dier bir deerlendirme, yeni binann formu ve malzemesi boyunca eskisini tamamlayc zellikte oluudur. rnein, effaf bina kabuu, hem farkl gr alarn, hem de aklkla birlikte doal peyzaj karlar. (Couture ve Rashid, 2002). 105

Genel emaya bakldnda, zemin seviyesinde her iki bina iin de genel giri noktas olan ve yeni diye tariflenen bir mekan dikkati eker. Bu mekanda bir resepsiyon alan ve video gsterilerine araclk eden bir kamusal sergi mekan konumlanr. Sz konusu videolar, iki bina aras balantlar olaylar ve dramatik boyutlar zerinden yanstrlar (Couture ve Rashid, 2002).

ekil 5.25 : Genel perspektif (Couture ve Rashid, 2002) Yeniden tanmlanan giri alan, yeni binann kamusal alann akc bir ekilde, eskisine balar. Dolaysyla, konferans alanlar, toplant odalar ve dier birok aktivite ile ykl mekanlarla da direk balantya geer (Couture ve Rashid, 2002). te yandan, ofis katlar daha ok esnek ve ak plan emalar nerir. Ayrca personel alanlar ve toplant odalar, avlu ile grsel iletiim kurarlar. Binann bu noktadaki cam cephesi, avlu iin de adeta bir d duvar gibi alr. Bu isel mekan, ayn zamanda kamusal alanlar, yemek alanlar ile ktphaneden de ulalabilir konumdadr (Couture ve Rashid, 2002). Bina, kurgusu gerei her ne kadar eskisinin yenisiyle entegrasyonlar araclyla bir arada olduunu savunsa da, bu durumun ne derece salanabildii, tartma konusudur. Bu pheye neden olan ilk durum, eski ile yeni arasndaki geilerin daha ok grsel nitelikteki elemeler araclyla salanabilecei dncesidir. Bir yanda 106

kamusal olarak tanmlanan mekanlarda balantlar salama abas devam ederken, te yanda eskinin zerine yeni olma durumu ynlar halinde eklemlenir. Bu ynlarda, yapsal ya da ilevsel elemanlar ayr ayr gruplar halinde ele alnarak, adeta belirli bir sralama sunulur.

ekil 5.26 : Avlu-bina ilikileri (Couture ve Rashid, 2002)

ekil 5.27 : levsel elemanlarn gruplara ayrlmas (Couture ve Rashid, 2002) 107

Sirklasyon alanlar ile salanaca dnlen entegre balantlar da, aslnda bu eklentilerin bir paras olmann tesinde deildir. Bylelikle sradan bir yapsal eleman olarak alrlar. Bu noktada, melezliin tartmas bir yana, ara durum karakterini bile sergileyemeyen rneklerle tanmlanrlar.

ekil 5.28 : Eklenerek oluan organizasyon emalar (Couture ve Rashid, 2002) rnek 6: Support and Infill Adelina Grega tarafndan tasarlanan bu proje, Gven Arif Sargnn nderliinde Arnavutlukta yaplm bir alan aratrmas zerinden gelitirilen bir nerinin sonucudur. Bu projeyi zel klan yaklam, melez mekan tanmlamaya ya da yaratmaya olan niyetin, srecin banda aka belirtilmi olmasdr. Dolaysyla, bu rnekte melezliin potansiyellerinden ok, karlklar ve geerlilii sorgulanabilir. 108

Mevcut kent dokusu zerine neriler getirmek temeli ile ekillenen projenin k noktas, konutlarn, farkl programlara sahip ek performans mekanlarna olan ihtiyacnn tespitidir. Bu tespiti sentezleyebilmek adna 6 benzer prefabrike konut blou, kat, statik olduu kadar gelime, deiim ve dnme kapal olmalar nedeni ile seilir. Onlar daha geici, deiken ve esnek klmak iin de, ok fonksiyonlu kamusal mekan tanmlamalarna gidilir (Greca, 2004).

ekil 5.29 : Eskiz almalar (Greca, 2004) Kamusal mekan olarak tasarlanan ve mekansal ara durum olarak karakterize edilen ok fonksiyonlu aktivite kuleleri, sirklasyonu altyap eleman olarak ele alr. Onu mevcut binalar arasnda balantlar kurmak iin kullanr. Bu elemanlar, ayn zamanda mekansal ara durumlar aktive edecei dncesiyle konumlandrarak, onlara organizasyon ve ilev asndan ykler bindirir (Greca, 2004).

ekil 5.30 : ki boyutta ara ve ana durumlarn ifadesi (Greca, 2004) 109

ekil 5.31 : Ana-melez mekan kesiti (Greca, 2004) Melezlii yarattn iddia eden bu proje, sreci balamnda deerlendirildiinde aka belli olan durum, eklemenin baskn olmasdr. Bu eklemlenme, bir entegrasyondan ok, boluklar doldurma mantna daha yakn ara durumlar tanmlar. Byle bir yaklam iin ara durumu yaratma yolu, ana durumlar arasna girmek ve onlara birden fazla ilev sunmak zere bir takm yklemelere gitmekten geer. Melezliin tanm, sirklasyon alanlarnn kat kimliklere sahip ara mekanlara yardmc, servis altyapsnn elemanlar olarak alt ifadesi ile, zeri rtk bir hal alr. Daha kendisinin ara durumu elikili olan bir mekanda, ona ikincil bir karakterde hizmet eden bir sirklasyon alann, melezlik bir yana, arada olma durumu ile de elemek zordur. 5.1.3. Kartrma Mimaride balantlar zerinden kurulan mekansal ilikilere olan ilginin artmas, birliktelik kavramlarnn sklkla gndeme gelmesine neden olmaktadr. Bu anlayla ele alnan mimari rneklerin says gnden gne artmaktadr. Sz edilen birliktelikler, mevcut rneklerle eletirildiinde, genellikle fonksiyona ynelik ele allarn varl dikkat ekse de, kimi zaman strktrel ya da formal anlamda birletirici bir yaklam da gndeme gelebilmektedir. Bu btnletirme dncesi, yalnzca gnmz mimarl ile ekillenen bir yaklam da deildir. Ayn btnletirme dncesi ierisinde, bina iinde bulunan kullanm alanlarnn birletirilmesi fikri, tarihsel rnekleriyle birlikte karmza kmaktadr. Bu rnekler arasnda hem yeni bir kentsel mekan yaratmak, hem de yaya ulam iinde mekanlar birbirine balamak amal tasarlanan Floransa-Ponte Vecchio, Eski Londra, Paris-Pont Neuf, ngiltere-Pulteney ve Venedik-Ponte Di Rialto kprlerini saymak mmkndr (Kaya ve Kaplan, 2002).

110

Tschumi (1996)nin programlarn akmas olarak niteledii kullanm alanlar, dier bir deyile farkl ileyilerin birliktelii ile tasarlanan rnekler, daha yakn zamanl ele allar sayesinde, farkl dinamiklerde karlklar sergilerler. Bu balamda en yaygn olan yaklam tr, kamusal ve zel yaamlar arasnda etkileimi arttrp, izolasyonu ldrmek iddiasyla yola kan, ortak ve bireysel kullanm alanlarnn birliktelikleri ile ilgilidir.

ekil 5.32 : Melez kent tasarm (www.worldtraveldirectories.com/China/ModernArchitecture.html, 2007) Farkl boyutlarn birlikte ele alnlarnda baskn olan ilevsel boyutun dnda, birok farkl arac olabileceini hatrlatmak gerekir. rnek olarak, Rem Koolhaasn alt yap, mimarlk ve peyzaj lemesinden bahsedilebilir. Bu lemeyi ayr ayr ele almak yerine, tek bir noktaya ynelme amac ile hareket eder. Mimarln peyzaj, alt yapnn mimarlk ya da peyzajn alt yap gibi bildirilebilecei noktalar, terminolojilerin melezlemesi olarak tanmlar (Angelil ve Klingmann, 2000).

ekil 5.33 : Koolhaasn melezleme kavram (Angelil ve Klingmann, 2000) 111

Mimaride melezlik balamnda ara durum deerlendirmeleri yapmak sz konusu olduunda, bu anlamda ekillenen yaklam tanmlar, daha kartrmac bir tavr almaya balayan yntemlere karlk gelmeye balarlar. zole etme ve ekleme ile tasvir edilen mekansal ara durum yaklamlar, daha ok melezlik potansiyelinin gizli tayclardr. Bu gizliliin ak niyetlere dnme durumunda, kartrma yntemleri ortaya kar. Kartrma, melezliin kendi tanmndan da kartlan bir karm yargs ile, ara durum mimarilerinin sre tanmlamalarnda yaygn bir kullanma sahiptir.

ekil 5.34 : Melez mekan ad altnda bir eit kartrma emas (Saggio, 2006) Bir mekansal ara durum, birden fazla mimari boyutun birok sre aral ile etkileiminin kartrlmas ile ekillenirse, genellikle farkl boyutlarn birbiri iine gemesinin karmakla iaret ettii rneklerle karlk bulur. rnein Hood (2005), Poplar Caddesi projesindeki melezlik anlayn, geleneksel olmayan kamusal mekann park ve sanat elemanlar ve kasabaya gerekli olan park etme ihtiyalarnn karland dier elemanlarla birlemesi eklinde zetler. New York, Central Park 112

baheler, sokaklar ve plazalardan olumas sebebi ile melez mekan olarak tanmlayan anlay, ayn bak as ile akan zellikler gsterir (Arbor, 2006).

ekil 5.35 : Poplar Caddesi Projesi, Georgia (Hood, 2005) Bu rnekler, kimi zaman ilevsel, kimi zaman da farkl mekansal lekler gibi durumlarn, birbiri iine belirli belirsiz oranlarda kartrlmas zerinden ara durumlar tanmlamaya alrlar. Bu ayn zamanda bir araya gelme aralyla eletirilebilir bir durumdur. rnek 7: Hybrid: The Superimposion of Two Pures Yine Arnavutlukta gerekletirilen atlye almasnn rnlerinden olan bu proje, Devrim imen tarafndan, kastl bir melez mekan tanmlama amacyla tasarlanr (imen, 2004). Daha bandan melezlii farkl enerji seviyelerinin orbitallerinin bir karm olarak tanmlayarak yola kan bu alma, melez mekanlar da bu balamda tanmlamaya ynelir. Bunu da ok fonksiyonluluk ile eletirir. Bu yzden, ardndan tanmlad melez konut da, ticari mekan ve aktiviteleri iinde barndrr bir yapdadr (imen, 2004). Konut ve ticari mekanlarn birliktelii zerinden, melez mekan tanmlad fikri ile ekillenen bina, aslnda kendi srecinde de tarifledii melezliin kartrmaya karlk geldii aralkta konumlanr. Sonuta iki ayr ana fonksiyona sahip oluumun birbiri iine gemesiyle oluan mekanda, sk aralkl bir ulam a zerinden balantlar kurgulanr. Bu aralkta sirklasyon alanlar, arada olma durumunun tartmas bir yana, daha ok bir karmn iine karmaya alr haldedir. Bu yzden, kendilerini birok noktada tekrar tekrar tanmlamak zorunda kalrlar. Yaplamalarndaki bu eitlilik ve tekrarlarn sayesinde, kark olmann tesine geemezler. 113

ekil 5.36 : Genel kesit ve perspektifler (imen, 2004)

ekil 5.37 : Mekan genelinde sirklasyonun organizasyonu (imen, 2004) Fonksiyon birlikteliklerine bu denli dayal bir melezlik tarifine gitmek yerine, sre ierisindeki farkl aralklar da farkl boyutlar zerinden deerlendirilmelidir. Zt karakterli mekansal ilevlerin karm ile ekillenen ok fonksiyonlu mekanlarn, gerek yaamn devreye girdii aralklarda, ne kadar olumlu karlklar bulabilecekleri elikilidir. Ayn tanm zerinden bir eit melezlie takl kalnan, standartlamaya doru yol olan yaklamn, srele ne derece ilikiler kurabilecei de ayr bir soru iaretidir. 114

rnek 8: The Fun Tower Broadwayde bir caddenin kesinde konumlanan bu kule, Times Squarei hem ekillendiren, hem de ekillendirecek olan birok olayn zirvesinde olduu iddiasyla, gnn her saatinde 8000 ziyaretiyi karlayabilecek, esnek bir yapdr (Gajentaan, 1996).

ekil 5.38 : Perspektif (Gajentaan, 1996) 6 adet 7 katl geni hol, sinema, tiyatro, alveri merkezi, spor aktivite merkezleri, disco gibi birok trde aktiviteyi iinde barndrr. Esneklik durumu, biraz da bu farkl fonksiyonlardaki hollerde, fonksiyonlar aras yer deiiminin salanabilecei ile ilgilidir. Bu deiimler, asansr ve merdivenlerin sayesinde ziyaretiler tarafndan bile gzlemlenebilir. Birbiri zerine yerletiren fonksiyon holleri, tepede tam bir bina arazisine dnr. Bu da kulenin adeta deyde alan bir kent gibi tanmlanmasna neden olur (Gajentaan, 1996). Bu tanmlamalar zerinden proje, temelde elence merkezi olma gereinin yansra, deiimin de yeri olarak grlr. Deiim, fonksiyonlarla ilgili bir durum olduu kadar, cepheye de yansyan bir yaklamdr. ift panelli cephe sistemi, ihtiyaca gre alp kapanabilecek cam perdelerine sahiptir. Baz blmleri ayn zamanda reklam panelleri olarak da alabilir ekilde dzenlenmitir (Gajentaan, 1996). 115

ekil 5.39 : Giri alan (Gajentaan, 1996) Cephenin dnda, projenin en nemli yapsal oluumlarndan bir dieri lobisidir. Lobi hem ziyaretileri karlar, hem de onlar st katlara tar. Srekli megul olmasna ramen, aslnda iinde yaplacak ok bir ey olmamas ynyle tren istasyonuna benzetilir. ine Times Squareden metro araclyla da ulam salanan bu mekann asl ulam karakteristiini, cepheyi boydan boya en st katlara kadar dolaan yukar k yolu belirler. Bu yola iki adet 40 metrekarelik, 120 kiiyi tayabilecek kapasitede dev asansrler araclk eder. Her holde belirli bir sre bekledikten sonra hareketine devam eden bu sistem, hem i mekan, hem de darda yer alan cadde manzarasn takip edebilme imkan salar. Yani bu sistem, ulamla birlikte, bir elence yolculuu deneyimini kullanclarna sunmas ile de n plana kar (Gajentaan, 1996).

ekil 5.40 : Yukar k yolu (Gajentaan, 1996) Bir nceki rnekte olduu gibi, bu yap da strktrel ve zellikle fonksiyonel birok eidi iinde tar. Her ne kadar bir melez mimari rnei olduunu vurgulamak istese de, aslnda birok birliktelik zerinden tanmlanan bir karmlar btn olmas 116

durumu, daha ar basmaktadr. te yandan, bu karmlarn karanlarn oluturan, hollere ayrlm ana karakterler aras ara durumlar, melezlie daha yakn bir iliki ile yaklarlar. nk bu ara durumlarn sahiplenicisi olan sirklasyon mekanlar, hem farkl tiplere, hem de yer alt ve yer st gibi farkl seviyelere hitap ederler. Binann i ve d evresi gibi farkl dolam aralklarndan, hem ieriyi hem de dary ayn anda deneyimleyerek, ulamn yannda bir yolculua iaret ederler. Bylece, ara durumun farkl aralklarn gsterebilen, onlar mekanda bir etkinlie kavuturan bir mekan tanmlanr.

ekil 5.41 : mekan sirklasyon alanlarndan bir grn (Gajentaan, 1996) Melez olarak sunulan bu mekann melezlik kimlii, her ne kadar farkl fonksiyonlarn birliktelii zerine ykleniyor olsa da, asl melezlii, aslnda ara durumu farkl nitelikleri ile ele alabilmi olmas ile ilikilendirilmelidir. 5.1.4. arptrma Mekansal ara durumun, mimari tasarmda ele aln biimleri ile ilikileri gzden geirildiinde, en az zerinde durulan ya da farkedilen kavramn, karlama olduu grlr. Halbuki arada olma halleri, yalnzca bir karmn ya da bir eit eklemlenmenin beraberinde analiz edilmek durumunda deildir. Dengenin kartlklardan yaratlmas gerekliliini savunan Venturi (2005a), kartlk ve belirsizlikler arasndaki gerilimin yanstlma durumunu, Kartlama (paradoks) olan eilim birbirinden farkl gibi grnen nesnelerin yanyana durmasna izin verir ve bu uyumsuzluun kendisinden bir eit gerek doar szyle destekler. Belki de en kuvvetli dinamikleri iinde barndrabilen, karlama temelli yaklam da bu balamda gzden geirilmelidir.

117

Mekann kritik takaslar iin var olduunu dnen Soja (1996), onun ayn zamanda merkezi bir savunma gc, yeni ve radikal olaylarn meydana gelebilecei bir karlama yeri olabilmesini de iyi bir durum olarak ngrr. Karlama kavram, en iyi zetini, mekansal ara durum asndan arptrma yaklamnda bulur. Mekansal bir ara durum, farkl ya da ayn dinamiklerin birlikteliini salayabilmenin tesinde, ana durumlarn karlat, yz yze geldii, dinamiklerinin yan yana olabildii bal bana dinamik bir durumdur. Bir ara durumu niteleyebilmek adna, i ie gemeler ya da izole olup ayrlmalar ne kadar nemli ise, karlama aralklar da o kadar nemlidir. nk bu aralklar, durumlardan hepsi ya da hibiri olma halinin beraberinde getirdii dinamiklerin gerilimlerini iinde barndrr. Bu zellii ile de tasarm srecinin ieriine kesinlikle dahil olabilmelidir. arpma aralnn, mekansal bir ara durumu melezlie tayp tayamayacann sorgulamas asndan, arpmaya katlan ve katlmayan mekansal durumlarn potansiyelleri deerlendirilmelidir. Ayrca, melezlik srecinin iine giren ya da ona teet geen yaklamlar arasnda da karlatrmalara gidilmelidir. Herhangi bir gei mekannn ortasndan bakldnda, nemli olan tek ey geiin kendisi deildir. Geride braklan ve ileride olanlar kadar, etrafnda dnen, zerinden geen veya iine girebilen durumlarn varl da gz ard edilemez. Byle bir ele alla, arada olma durumunun en gl potansiyelleri, bu aralkta ekillenebilir. nk, mekan boyutlu bir strktrden ok, balantlar ve ayrllar arasndaki gerilimden trer (Arbor, 2006). Gerilim ierikli arptrmann bu gcn, ara durum yaklamlar zerinden aa karmak iin, bu balamda mevcut mimari karlklar ele alnabilir.

ekil 5.42 : arpma aralnda bir koridor (www.cdnarchitect.com, 2007) 118

rnek 9: Mediapark Blok 4 Mediapark Blok 4 Projesi, aslnda birok farkl ierikteki yap bloklarnn bir araya gelmesi ile oluan, olduka geni kapsaml bir yap kompleksinin ofis bloklar ksmnn ald isimdir.

ekil 5.43 : Genel perspektif (www.mediapark.de/index_ka165.php, 2007) Yapm 2003 ylnda, Herman Hertzberger mimari stdyosu tarafndan tamamlanr. Ofis bloklar kompleksinin en nemli zellii, bir eit avlu vurgulamas ile yola kan, bloklar arasnda yer alan bahe dzenlemesidir. Bu avlunun bahe olarak grlmesi ile, daha ok ak bir kent mekan olmas durumu ilikilendirilir. Yani bu binalar kent leinde bir bahe olmalar ile nem kazanrlar. Bloklarn herbiri, birbirlerine ve avluya dnk yarm daire biiminde ofis binalarndan oluur ve daha ok kent ile kurduu balantlar zerinden deerlendirilir (www.mediapark.de/index_ka165.php, 2007).

ekil 5.44 : arpma aral (www.mediapark.de/index_ka165.php, 2007) 119

ekil 5.45 : Avlu yerleimi (www.mediapark.de/index_ka165.php, 2007) Yap fiziksel anlamda, en bata konumlan itibariyle ehre alan bir bahe olarak nitelense de, daha ok ie dnk bir kapall yanstr. Kapalln tanmlayclar ise, en bata yzyze bir ereve oluturan ofis bloklar ve onlarn birlikteliklerinden doan avlu yerleimidir.

ekil 5.46 : arpma alan analizleri (www.mediapark.de/index_ka165.php, 2007)

120

Yapnn tasarm ile ilgili sre analizleri incelendiinde, mekansal anlamda n plana kan durum, bir eit karlama ya da arptrmadr. Bu arptrma, binalarn birbirleri ile karlamalarndan doan bir gerilim ile olduu gibi, ayn zamanda bu gerilimin aralnda ekillenen ara durumun yaklam ile de ilgilidir. arptrmann belki merkezi hali olarak da aklanabilecek avlu yerleimi, bloklarn birliktelii zerinden bir ara durum oluturabilir. Fakat, dzenlemenin biimlenii ve ilevsellii zerinden etkinlii sorgulandnda, ara durum kavram yine elikili bir hal almaya balar. nk buradaki biimleni, daha ok bloklar aras birlikteliin kurgusu kurulduktan sonra ortaya kan, boluk niteliindeki bir ara mekana, bir ileyi kazandrma abasnda gibidir. Bu ilerliin gerekte ne denli yaayabilen bir arada olma halinin sorgulamas bir yana, arptrma, karlama gibi mimaride ara durumun belki de en karakterli kavramlarn dourabilecek eylemlerin potansiyelleri gizlidir. Herhangi bir mekan tanmlamann sradanl zerinden, etkinlii tartabilecek bir takm oluumlara gidilmektedir. Sz konusu avlu tanm, bir takm farkl sosyal aktivitelerle ilikilendirilmi mekanlarla zenginletirilmeye allsa da, zellikle fiziksellii zerinden forma dayal gelien salt bir araln tesine geemez. Dolaysyla bu anlamda melez bir aralk tanmlamak mmkn deildir.

ekil 5.47 : arpma zerinden mekansal organizasyon analizleri (www.mediapark.de/index_ka165.php, 2007) 121

rnek 10: Hcre Ev Emergent isimli mimarlk ofisinin farkl proje gruplar arasnda gerekletirilen birok projeden birini oluturan Hcre Ev, 2006 ylnda Los Angelesta hem yaama hem de alma alan olarak tasarlanmtr. Balang aamasnda program veya fonksiyon ilikilerinden ok, hcresel tektonikler ve strktrel performanslarla dzenlemelere gidilir. Bu sayede yap, duvarlarn bile mekan blme ve ok ynl kuvvetlerin taycln zme konusunda ilevsiz hale getirildii farkl dinamiklerle tanmlanr (Masuyama ve Grobe, 2006).

ekil 5.48 : Genel grn (Masuyama ve Grobe, 2006) Genel anlamda yer dzlemleri, strktrel ereve ve binann d kabuu, bamsz sistemler olarak ele alnmaz. Daha ok varyasyon ve adaptasyondan domu gibi ekillenir. Bu ekillenme, boyutuyla gelien ve yaylan hcresel bir modele ynlenir (Masuyama ve Grobe, 2006).

ekil 5.49 : mekann hcresel yaplamas (Masuyama ve Grobe, 2006) 122

Binann taycln salayan, yine micro lekli hcresel elemanlardr. G ak ile malzeme dalm arasndaki geri beslemeli dng, maksimum etkinin minimum malzeme ile yaratld yerde yaratlr. Ayrca bu etki, yalnzca teknikle de snrl deildir. Birok atmosferik durumu da ierir (Masuyama ve Grobe, 2006). lk anlamda rnek deerlendirildiinde, sradan bir tasarlama yaklam veya kurgusu ile meydana getirilmedii aka grlr. Savunduu mimari grn de araclyla ekillendirdii hcresel yaplamalar, ayn zamanda daha geometrik dzenlemeleri de iinde barndrr.

ekil 5.50 : Yerleim planlar (Masuyama ve Grobe, 2006)

ekil 5.51 : Sirklasyon alannn konumlan (Masuyama ve Grobe, 2006) 123

Bu ayr durumlarn bir araya geldii noktada, bir ara durum meydana gelir ve bu ara durum, zt karakterdeki ana durumlarn arpmasna ahitlik eder. Arala yerletirilen ve sirklasyonu salayan merdiven dzenlemesi, bu kartlk balamnda deerlendirilmesi gerekli niteliktedir. Sz konusu dzenleme, her ne kadar iki ana durumun arasnda konumlanm olsa da, onlardan hibir iz tamadan, herhangi bir merdiven tanmna iaret eder. Bu tanm, arpmann dinamiklerinden doabilecek potansiyelleri ortaya koyamadndan, bir melez mekandan da sz etmek pek mmkn deildir. nk bu ara durumda ekillenen sirklasyon eleman, mevcut hcresel yaplamay, baka bir seviyede zmlenmi farkl bir yaplamaya tayan, herhangi bir arac eleman olmann tesine geememektedir. rnek 11: Tsunami Antsal Peyzaj 2004 ylnda gerekleen tsunami faciasnn neden olduu kayplarn mimari bir temsilini oluturmak amal proje nerisi, yine Emergent Mimarlk Ofisi tarafndan gerekletirilen bir grup almasdr. Bu arada neri, olay harfi harfine yanstma amal bir antsallk giriiminde deildir. Daha ok bir soyutlama zerinden gider. Bir obje olmaktan ok, bir nevi yerin sahip olduu formu anlatt sav ile, bir odak noktas olmaktan ok, bir deneyimdir. Bu nedenle, gler ve doann dinamikleriyle ilikili olduu kadar, olayda insann etkisiyle de ilikili olan, adeta bir gizem mekandr (Field, 2005).

ekil 5.52 : Vaziyet plan (Field, 2005) 124

ekil 5.53 : Organizasyon emalar (Field, 2005) Peyzaj dzenlemesinin bat uurumunda okyanus manzaras iin net aklklar sunan bu gizemli mekan, antsal merkezden bir yrme yoluyla ayrlr. Hem kentte bir tampon grevi grr, hem de ziyaretileri iin zengin seyir imkanlar salar (Field, 2005).

ekil 5.54 : Modellemeler (Field, 2005) Peyzajn platform ksmnda, ziyaretiler sanki tektonik bir yara doru ilerler gibi hareket ederler. Bu yark, hem yas tutmak, hem de manzaradan faydalanmak iin dzenlenmi, zel ve korunakl bir mekan belirtir. Boluklar peyzajn srekliliini krar, zel etkileimler ve kiisel etkiler iin imkanlar yaratr. Yarktan, tekrar ana platformun olduu yere, bir merdivenle ulam salanr (Field, 2005). Antsal merkez, any karlama ve renme gibi temel etkinliklerin de imkanlaryla desteklenir. Highway 4n yaknnda bir yere konumlandrlan bu alma, kolay ulam ve park etme salamas ile de kullanc tercihini arttrr ynde iler (Field, 2005).

125

ekil 5.55 : Farkl kesitler zerinden analizler (Field, 2005) Byle bir yaklamda tarifi yaplan dzenleme, evresiyle salad balantlar zerinden, hareketi ynlendirici izler sunmasnn da tesinde, aslnda bal bana bir arpma mekan tanmlar. Bu arpmada, hem fiziksel boyutlar, hem de mekann sunduu deneyimler n plana kar. Eski ile yeninin, alak ve yksek platfomlarla salanan yzeylerin, zerinde ve iinde, hatta kara ile deniz arasnda ky olma durumlarnn birliktelikleri, bu yaklam destekler niteliktedir.

ekil 5.56 : Genel perspektifler (Field, 2005) 126

ekil 5.57 : arpma durumundan farkl perspektifler (Field, 2005) Sz konusu ara durumlar aras balanty salayan sistem olarak merdiven, her ne kadar arpmaya tanklk etse de, onun dinamiklerini kullanmadan tek dzeliini korur. Bu balamda melezlik kavramnn potansiyeli daha zayftr.

5.2. Mimaride Melezlik Srecinin Tasarlama Aralklar le ok Boyutta Eleen Ara Durum Yaklamlar (oklu Tasarlama Aralklarnn Aralklar) Belirli sre aralklarndan doabilecek yaklamlara odaklanarak ekillenen mekansal ara durumlarn, ne lde melezlie iaret edebilecei tartlr bir durumdur. Bunun dnda, herhangi bir mekann kendine zg oluum srecinin, melezlik srecinden daha fazla iz tamasnn melezlikle olan ilikisi zerinden geliecek tartma da sz konusudur. Kimi oluumlarda farkl dinamiklere kar olan farkndaln artmasyla, onlar srece katlan sradan elemanlar olarak grmenin tesine geilebilir. Bu neri, tek boyutlu yaklamlar zerinden ara durum sorgulamalarna gitmek yerine, farkl veya deiken boyutlarn araclyla gerekleen analizlere iaret eder. Burada sz konusu olan ok boyutluluk, yalnzca srelerin aralk ilikilerine takl kalm deildir. nk farkl sre aralklarnn ok boyutlu etkileimi ile tasarlanan bir ara durum, ayn zamanda birok ele al ynteminin sentezini iinde barndrr. Bu erevede ilerleyen yntemler, doal olarak bir arpmann, eklemenin, izolasyonun, karmann birlikteliklerinden izler tayabilir. Bu aralkta kritik yaklam tariflerine sahip, mekansal ara durum olarak sirklasyon alanlarnn, ne gibi nitel karlklar olabilecei, yine bu aralkta sunulacak mevcut rnekler zerinden deerlendirilebilir. 127

rnek 1: Habitable Bridge 1996 ylnda Zaha Hadidin tasarlad bir yarma projesi olan bu kpr, Londrada yer alr. Yapnn ana temasn, gkyznn baskn karakterine dnen yatayda bir gkdelen formu ile birok aktivitenin birliktelii oluturur. Bu noktada metropolisin kltrel eitlilii zerinden, birok aktivite ve fonksiyon yaayan bir strktrde toplanr (Beck, 1997). Program ile kast edilen mekansal organizasyon, zellikle deyde alr. Bu sisteme ulam, yine kamusal bir aka sahip sokak tanmlamalar sayesinde gerekletirilir. Ticari ve kltrel alanlar daha ok st seviyelerde, ofis ve konut gibi zel alanlardan sonra kurgulanr. En nemlisi, tm bu birliktelikler arasnda mekanlar ve rotalar btn bir ak gibi ilerler (Beck, 1997).

ekil 5.58 : Modellemeler zerinden kprnn konumlan (Beck, 1997) Bu kpr, ilk bakta yalnzca farkl fonksiyonlarn birlikteliini iinde barndrma ynyle farkl ya da zel olarak grlebilir. Aslnda kazand dinamik, ayn zamanda ok ilevli bir bina gibi alabilir olmasndan ok daha fazlasdr. Sz konusu olan yaplamann sadece kpr olmas bile yeterince gl bir ara durumken, ulamn tesinde birok eyi arada olduu noktalarda deneyimlemeye izin vermesi, bu gc arttran asl durumdur.

128

ekil 5.59 : Farkl fonksiyonlarn birliktelii (Beck, 1997) Proje balamnda dier nemli konu, ulam ya da geiin, yalnzca ba sonu boyunca iki noktay birletiren yatayda bir dorudan ok, deyde de alabilen aralklarnn olmas ile glenen durumudur.

ekil 5.60 : Yatayda ve deyde alan bir gei modeli (Beck, 1997) te yandan, snr nitelii ile tanmlanm bir ara durum olan nehrin, iki ana durum arasnda bir gei olmasnn yansra, farkl boyutlarda, farkl yaantlarla akyor olmas da nemlidir. Bu aralkta var olan ara durum, hem yeniden tanmlanr, hem de kendisi bal bana bir ara durum olarak etkinliini srdrr.

129

rnek 2: Eyebeam Digital Sanat Mzesi Aklamasna geleneksel mze kavram zerinden balayan, 2001 ylnda Hani Rashid tarafndan tasarlanan bu yap, yeni formlarn sergilenmesini salayan yeni bir mze tarifler. Ayn zamanda program ve olayn akkanl iin var olan bir mekanizma olmas iddiasyla dikkat eker (Rashid, 2006).

ekil 5.61 : Genel kesit ve perspektif (Rashid, 2006) Mze olarak hizmet vermesinin yansra, sahip olduu atlyelerle birok alma grubuna hitap edebilen bina, kendi i mekann gelitirir niteliktedir. Sz konusu ak, hem imaj, hem elastik olma, hem de her zaman deiime hazr olma durumlar ile ilgilidir. Bina tasarm, formal zmlemelerinin her annda, programlarn st ste binmesini ve geilerin srekliliini grnr klar (Rashid, 2006).

ekil 5.62 : Sreklilie dayal i mekan dzenlemeleri (Rashid, 2006) 130

Giri seviyesinde yer alan geni, eimli ve srekli yzeyler, hem altnda yer alan sergi alanna, hem de st katlardaki tiyatro, atlye gibi aktivite alanlarna rampalarla balanrlar. Bu balantlarda geiler grnmez haldedir. Atlye ve kara kutu isimli tiyatro alan arasndaki geiler de sreklilik zerinden kurgulanr. Programlar aras deiim, kullanc mekan iinde ykseldike var olur. Bir mekan kimi zaman bir kafeye, tiyatroya, kitapya, ynetim ofisine veya at bahesine dnebilir. at bahesi, i mekandaki kafe ile d mekandaki ak sergi alanlar arasnda, zaten bal bana bir gei noktasdr. Bu ayn zamanda bina ile kent arasnda da bir ilikilendirmenin iaretidir (Rashid, 2006).

ekil 5.63 : Farkl mekansal oluumlarn birliktelikleri (Rashid, 2006) Sreklilik ve geiler zerinden, farkl boyutlarda kendini ifade eden bu yap, hem ieriindeki yapsal oluumlar dzeyinde, hem de balantlar ile ekillenen oluumunun tamamnda iliki ve etkileimler zerinden kurgulanr. Ksacas, fiziksel yada ilevsel niteliklerine yansyan bu zelliklerin kuvvetli durumu, onu bal bana bir ulam, bir duraklama, bir ynlenim ve en nemlisi bir gei olarak sunar. Bu sunu, binann kendi gcn de arttrr ynde geliir. Bu balamda, sirklasyon alan gibi bir mekansal ayrm yapp, zerinden deerlendirme yapmak kolay deildir. nk, sz konusu merdiven ve rampalardan oluan sirklasyon mekanlar, aslnda binann hem sergileme gibi ana

131

fonksiyonlarnn, hem de birebir sahip olduu strktrnn tamamen iindedir. Ondan yansmalar tayp, onun mekansal btnlne de iaret eden niteliklere sahiptir. Yani ulam mekan olduu kadar bir gei, bir sergileme, bir balant mekan, ya da bir deme olduu kadar bir duvar ve bir tavan olabilmesi mmkndr. Ara durumun ve mekann btnnn melezlik karakterini aa karan gl duru, farkl sre aralklarndaki etkileimlere hitap eder. Bunu da zellikle ortaya k, oluum ya da onun srdrlebilirlii aralklarnn farkl dinamiklerle yzlemesinden bir takm izler tamasna borludur. rnek 3: Prototip Mteri Deneyim Merkezi George Yu Mimarlk Ofisi tarafndan gerekletirilen ve deneysel anlamda bir rnek tekil eden bu proje, byk bir teknoloji firmas iin, farkl mteri gruplarnn deneyiminde, yksek dzeyde entegrasyon salama amal bir almadr. Bu entegrasyon da yapya ilk girildii noktadan itibaren balayan ve devam eden niteliktedir (www.georgeyuarchitects.com/, 2007)

ekil 5.64 : Kesit ve yerleim planlar (www.georgeyuarchitects.com/, 2007) Entegrasyonlar zerinden tanmlanan bu deneysel alma, sreci balamnda incelendiinde, zellikle balantlar salamak iin, birok farkl ve ardk kesitler zerinden yaplan analizler dikkati eker. Sz konusu kesitler, farkl fiziksel niteliklerdeki mekansal oluumlar ve onlarn sunduu ilevlerle ekillenen, farkl yaaylarn organizasyonlarndan kesitler sunar. Bu yzden onlar mekann kendisini oluturan ana karakterler olarak grmek mmkndr.

132

ekil 5.65 : Model zerinden kesitler (www.georgeyuarchitects.com/, 2007)

ekil 5.66 : Uzak ve yakn lekte kesitler (www.georgeyuarchitects.com/, 2007)

ekil 5.67 : Farkl boyutlardan kesitler (www.georgeyuarchitects.com/, 2007) Bu balamda bir mekan, ayn zamanda bir gei, bir mekann bir blm ya da hepsi, hem ii hem d olabilir. Dolaysyla, genelinde, hem o hem bu olgular zerinden kurgulanan aralklarla alr. Bu tanm, melezlik srecinin aralklarnn aralklar ile ekillenen tasarmlara rnek tekil edebilecek niteliktedir. Bylelikle, birebir melezlik potansiyelinin mekan boyunca deerlendirilmesi sz konusu olabilir.

133

rnek 4: Mercedes-Benz Mzesi

ekil 5.68 : Genel konum (www.unstudio.com/projects/name/M/1/139#text, 2007) 2006 ylnda Un Studio Mimarlk Ofisi tarafndan uygulanan Mercedes-Benz Mzesi, Stuttgartta yer alr. Mzenin genel geometrisi strktrel ve programa dair organizasyonlarn bir sentezi olarak ekillenir. Bu durumda binay bulunduu evrede bir kentsel iaret olarak tanmlar (www.unstudio.com/projects/name/M/1/139#text, 2007). 25000 metrekarelik alana sahip mze binas, ykseltilmi bir platform zerine yerleir ve bu platform ara merkezinin odalarna alr, ziyaretiler ise binaya kuzeybat kesinden girerler. Bir yryen merdiven araclyla zemin katn bodrum kata, 3 adet asansrle de st katlara balayan giri lobisi, ayn zamanda ziyaretileri mzenin organizasyon sistemi ile tantrr. Lobinin yansra yine zemin kotunda, geni ve ak planl mekansal emalara sahip, ocuklar iin mze, kk dkkanlar ve bir restoran yer alr (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007).

ekil 5.69 : Yerleim planlarnda sirklasyonun konumlan (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007) 134

Sz edilen binann organizasyon sistemi, 2 ayr tipin 3 ayr kola ayrlp, merkezdeki gvdede birlemi durumu zerinden tanmlanr. Dolaysyla binann program, zemin katndan merkezi galerinin evresinde dnerek ve artarak ykselen yzeylere datlr (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007).

ekil 5.70 : Bina program emalar (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007) Mze deneyimi atrium boyunca kan ve iki ana yolu izleyen ziyaretilerin hareketi ile balar. Bu iki ana izden biri, araba ve kamyon koleksiyonlarnn, dieri de efsane odalar isimli tarihi gsterimlerin sunulduu mekanlardan oluur. Bu mekanlar gsterim platformlarnn evresi zerinde dnerek alalr, birbirleri ile birok noktada kesiirler. Ayrca ziyaretilerin izin de rotalarn bu noktalarda verirler deitirebilmelerine

(www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007). 135

ekil 5.71 : Binann kesit olarak almas (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007) Mze bir bakma strktr ve ieriin birbiri iine gemesinden oluur. Ayn zamanda, insanlarn etrafta zgrce dolamn, hayal etmesini, renmesini, bakmasn ve kla mekann cazibesine kaplmasn salar. rnein, i mekanda mzenin rampalarndan aa yrrken, farkl ya ve tipte arabalarla evrelenmi olma durumu, ziyaretilerde bir anayoldan aaya sr hissini uyandrr. te yandan, binann strktr, geni ada bak seenekleri, kestirmeler, kapal-ak alanlara elverilidir. Sreklilik ve deiik gsterimlerdeki alntlar zerinden potansiyellere imkan vererek, heyecan verici mekanlar sunar (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007).

ekil 5.72 : Sirklasyon alanlar zerinden i ie gemeler (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007) 136

Bina ayrca malzeme, durabilite, karakter ve dzgnln kalitelerini etrafna yayar. Bylece, ziyaretileri mekansal anlamda bir konfora tevik eder (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007). zellikle strktrel ve ilevsel ierikler zerinden tarifi yaplan bu mze, yaklam itibariyle genel anlamda iie olma durumundan doan birlikteliklerle ekillenir. Fakat bu birliktelikler, mekan bir takm zonlamalar zerinden tanmlayan organizasyon emalarnn kartrlmas yerine, farkl ele allarla btnsel anlamda mekansal dzenlemeler tanmlar.

ekil 5.73 : Galeri boluundan perspektifler (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007)

ekil 5.74 : Hareket zerinden mekann kurgulan (www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm, 2007) 137

Mekann geneline bakldnda, farkl mekansal oluumlarn farkl boyutlardaki birliktelikleri ile homojen yaylmlar saland dikkat eker. Kullanma verilen nemle, hareket zerinden mekansal kurgulara gidilir. Bu nokta, hem fiziksel hem de ilevsel boyuttaki dinamiklerin birlikteliklerinden doan etkileimlerden izler tar. Bylelikle, mekan kullancnn deneyimini gz ard etmeden, bir nevi yaamsal senaryo sunar. Mzenin sahip olduu bu zengin karakter, ara durumlar zerinden

deerlendirildiinde, yine i ie gemenin potansiyeli n plana kar. Mekan, sirklasyon alanlarnn mekann geri kalanyla btnleerek ekillenmi bir halidir. Toplamda farkl dinamiklerle sunulan bu yapda, aslnda mekann kendisi bir ara durumdur ve bu ok gl bir karakterdedir. nk, sirklasyon ayn zamanda bir sergi alan, ayn zamanda bir giri-k ve mekann kendi kurgusunun deneyimidir. Bu birlikteliklerin balamnda, melezliin nerede durduu da aktr. Mekann kendisi nasl birebir bir ara durum tarifini yapabiliyorsa, iinde tad birok boyuttaki hem o hem bu olgularnn sonular ile melezliin tarifini de yapabilir. nk, yaps, oluumu ya da kurgusu gerei melezlik srecinin aralklarndan izler tar. Ayn zamanda sz konusu dinamiklerin etkileimlerinin eitlemelerini de iinde barndrr.

5.3. Blm Sonucu Farkl ele al biimleri zerinden deerlendiren, kapallk ve snrllk zerinden ekillenen mimari yaklamlar, genel anlamda sahip olduklar mekansal ara durum karakterlerinin izole edilerek tariflendii rnekler zerinde karlklarn bulmaktadrlar. Kendilerine zg sreleri ile melezliin sreci arasnda yalnzca tesadfi dzeyde elemeler ve snrlanm tek boyutlu birliktelikler vardr. Bu da ara durumun anlamnda elikilere yol aar. Bu eliik durumlar, melez olmayan ya da olabilme potansiyeli bastrlm rnekleri mimarlk dnyasna sunarlar. nk ara durumun kendisine getirilen farkl boyutlardaki snrlamalar, balamndan koparlamalar, arada olma durumlarn zedelerler. Bu durumda, nitelikli ara durumlarn ortaya konmas da zordur.

138

Hibir eyin snrnn olmad, sonsuz bir mekansal sreklilik neren ar u grn karsnda, her kk proje parasnn kendi imkanlaryla sonsuz olmasnn, o projeyi kabusa dntrecei gibi kritik sylemler mevcuttur (Castle, 2004). zellikle bamsz objeler yaratmak zere form kazanan binalarn, aslnda kendi ilerlikleri ve kendi evrelerinden koptuklar iddias, izolasyonla ele alnan mimari yaklamlarn, ne noktalarda karlk bulabildiinin genel bir tanmn yapar. Bu aralkta, mekansal ara durumlarn, yine ara durumlar olan bir sre zerinden deerlendirmesini yaparken, bu iki u noktada konumlanan izolasyonun katl ile, snrszln sonsuzluu arasnda ele allara gidebilmek nerilebilir. Kokinov (2005b)un da belirttii gibi, ikili durumlar izolasyonun iinde ok fazla bir ey yapamamaktadrlar. Eklemlenme yntemi ile tanml paralarn bir araya getirilerek katmanlamasn ieren bir mimari yaklamda, sirklasyon alanlar genelde en son aamada sisteme eklemlenen paralardandr. Ba sonu belirli katmanlarn srayla bir araya getirilmesi ile tanmlanan sreci ile mekann geneli balamnda sirklasyon, anlam asndan da ikincil planda tutulur. Genellikle boluklara enjekte edilme eklinde ele alndklar rneklerle zdeleir. Bu tip emalar, sanki bitmi bir srecin sonradan tanmlanmas gibi bir etkide alglanabilirler. nk sirklasyonun ele aln biimi, tamamlanm bir mekansal oluuma, sonradan oturtulmaya allma eklindedir. Bu da onun bir katman olarak, dier katmanlarn oluturduu mekann geneline ne derece ait olduunun pheli sonular barndrabileceinin bir ispatdr. Benjamin (2003)in bo mekann programatik bir enjeksiyonu bekler durumda olmamas gerekliliini savunan gr eklentiyi sorgular. Byle bir enjeksiyon ile ana durumlar aras boluklar, bir eit zorlama yntemi ile doldurmaya alan bir sirklasyon sisteminin, ne derece uygun ya da uyumlu bir ara durum olabileceinin elikili olduu grlr. Bu erevede, ara durum niteliindeki elikili kimlikle, melezlik erevesinde deerlendirilmesi de gtr. nk ilikileri nceden karar verilmi, olaanlktan uzak bir sistemin stne basarak empoze olmaya almas, mekann geneli itibari ile dnldnde, sz konusu ara durumun herhangi bir katman olarak tanmlanmas ile etir. Dier taraftan, zellikle melez mekan oluturabilme abasn srecin banda aka ifade eden birok mimari srete, melezlik kavram, bandan itibaren bir takm 139

paralarn kompozisyonu, heterojenlii gibi kavramlarla tanmlanr. Dolaysyla, karlklarn bulduu iddia edilen sonular, melezlikten te, yalnzca paralarn yanyanal, i ielii, st stelii ile oluan kark kompozisyonlardr. Bu sonularn tanmlad mimari tasarmlar, srecin banda bir k noktas olarak grd heterojenlik kavram zerinden karmlar tanmlamaya balarlar. Bu tip bir ele al srecinde elde edilen rnekler, sirklasyon alanlar asndan deerlendirildiinde, genellikle fonksiyonel ya da ilevsel karmlarn oluturduu karmaklk ya da yavanlklarn dna kamayan mekansal oluumlar belirir. Kimi zaman, byle bir karm iinde sirklasyon alann ayrt edebilmek mmkn olabilirken, ou zaman fazla nitelik yklenmesi ile anlam kaymalar meydana gelebilir. Bu durumda ara durumlarn hangi noktada durduu, neyi ifade ettii net bir ekilde ifade edilemez. nk, karmdaki yn olma durumunda bir eit oulluk anlayyla ngrlen kaynamann meydana gelememesi, ayrkla ve dankla neden olur. Byle bir durumda, neyin ara durum olduu ya da balam erevesinde nerede deerlendirilebilecei ilikisinin, melezlik olgusu ile ilgisi yoktur. Halbuki, Rajchman (2003)n oulluk yalnzca bir ok paraya sahip olmak demek deildir, birok yolla nelerin katlanddr sz, kavramsalln ele aln balamnda bir eit krlma noktasdr. Bu aralkta melezlii, yeni mekansal oluumlarla tanmlayabilmek iin, ele alnan kavramlar sradan karmlardan uzaklatrmak, mimariyi de yeni kavramsal krlma noktalar zerinden deerlendirme imkan verebilir. Bir dier adan, sz edilen arpma dinamiklerini bilinli ya da bilinsiz olarak iinde barndran bir tasarm aral, her zaman nitelikli ara durumlar, dolaysyla melez oluumlar tanmlayamayabilir. Bu balamda ele alnan rneklerde ara durumlar, daha ok bo mekanlar, niteliksiz yaplamalar olarak tanmlanma tehlikesi ile yzyzedirler. Bu yzden, melezlik tanmlamasndan uzak bir tanmszlkta yer almalar olasdr. arpmalarn sz konusu olduu birliktelikler, benzer ya da farkl, hatta tamamen ayn durumlarn karlamas ile meydana gelen, ok boyutlu etkileimlerin sentezini iinde barndrmaldrlar. Etkin olarak deerlendirilebilecek ara durumlarn, melezlik olgusu balamnda ele alnmalar olasdr. Bunu salamak iin, melezlik srecinin

140

aralklar balamnda, zellikle bir araya gelme ve birlikte olma durumlarnn etkileimlerin ara kesitleri ile kendilerine zg sreleri sorgulanmaldr. te yandan, farkl ara kesit durumlarnn aralklarndan mimariye bakan ara durum yaklamlar, melezliin kendi srecinden daha fazla iliki ve etkileimi de deneyimleyebilecek ak ululuktadr. Bu tariflemenin asl amac, sreler aras bir nevi ilikilendirme orantsnda bir sebep-sonu emas kurmaktan ok, sre aralklar ve etkileim kavramlar zerinden ifade edilen tasarlama aralklarnn ara kesitlerini sunabilmektir. nk, burada sz konusu olan ey, aralk eletirmelerinin nicel bir oulluk zerinden deerlendirilmesinden daha fazlasdr. Bu anlamda bir orant kurmak gerekli grlrse, bunu aralklarn ara kesitleri ile mevcut ele allarn melezlik potansiyelleri zerinden kurmak daha uygundur.

141

6. SONULAR VE TARTIMA: MELEZLK BALAMINDA MMAR NERLER GELTRME

Melezlik kavram birok disiplinde olduu gibi, mimarlkta da n plana kmaya balamaktadr. Farkl alma alanlarnda sosyal, kltrel, bilimsel ya da teknolojik gelimeler ile ilikiler kuran boyutlarda analizlerle ele alnan bu kavram, mimarlk dnyasnda da ok farkl karlklara sahne olmaktadr. Sz konusu bak alar zerinden mimaride edindii aktif roln yadsnamaz olduu, aratrmann balangcnda belirtilen tespitlerle aklanmtr. Bu aratrma konusu ise, mekansal ara durumlar zerinden, mimarlkta melezliin bir sre araclyla deerlendirilmesi ile ilgilenmektedir. zellikle bilim ve teknoloji dnyasndaki gelimelerin de etkisiyle gnmzn kavramlar kat, statik veya duraan sistemlerin yerine, srekli, hareketli veya deiken sistemler zerinden tanmlanmak eilimindedir. Bu sistemlerin getirdikleri olarak da nitelenebilecek iliki ve etkileimler, birlikteliklere odaklanm durumdadr. Birliktelikler de balantlarn varln n plana kartr. Farkl ele allarda ald karlklar bir yana, mimarlk alannda balantlar, birlikteliklerle ekillenmekten ok daha fazlasdr. Mekansal anlamda kendini gsterebilen bu kavram, aslnda yaknlk, uzaklk, iinde ve dnda olma, sreklilik ve sreksizlik ya da tekrar gibi ilikilendirmelerin dnda, mekansal anlamda etkileimi de tanmlar. Bu etkileim, mekan oluturan, destekleyen, karlayan ya da onu yok edebilen durumlardan doar. Durumlar arasnda ana karakterler gibi, arada olanlar da belirleyenler sz konusudur. Aslnda bu da, mekansal bir oluumda, ara mekan tanmlamalarna giden bir ara durumun varlnn hatrlatmasdr. Birliktelikler eliinde tanmlanan mekansal durumlar, esasnda melezliin mimari alanda tariflemesini yapabilme potansiyelindedir. nk, melezliin karmlar kadar, hem o hem bu olmas ile ilgili kavramsal karlklar, mekansal bir ara durum iin de geerlidir. Dolaysyla bu iki kavram, mimarlkta birbirini besleyen karakterleri ile eletirilebilecek durumdadr. 142

Mimaride melezlik, yalnzca kavramsal aklamalarna takl kalm erevelerle ele alnmak durumunda olmadndan ve yalnzca mekansal birliktelikler zerinden kurgulanmas da yetersiz olacandan, aratrma kapsamnda bir sre zerinden tariflenmitir. Bu sre, mimaride melezliin sreci, baka bir deyile melez bir mekan oluumunu, betimleyebilmek zere ekillenmi bir yaklamdr. Onu dier tasarm srelerinden ayran durumu, belirli bir lineerlik ya da dngsellik dizgisinde ilerlemekten ok, srecin kendisine de melezlik karakterini kazandrmak ile ilintilidir. Melez bir mekann tarifi nasl kat kurallar erevesinde yaplmamalysa, onu niteleyen sre de bu katlktan uzaklamaldr. Bundan kurtulmann yolu, ba sonu girdi ve ktlarla deerlendirilen yaklamlarn yerine, arada kalan evrelerin de potansiyellerini sunan, ak ulu bir sistemden geer. Bir mekanda ara durumun konumlan, edindii rol, onun ortaya kn, oluumunu ve srdrlebilirliini de iermelidir. Yani melez mekann oluumu, oluan ve tamamlanan bir sre zerinden irdelenmemelidir. Ortaya kmas kadar, varln tanmlayabilmesi ve devamlln salayabilmesi, hem kendi iinde, hem de bulunduu mekansal balamda bir melezlik yaratabilmesi asndan nemlidir. Bu tanmlamalar, tarifi yaplan srecin aralklar eklinde almaktadrlar. Birbiri iine geebilen, yanyana ya da ard arda ilerleyebilen bu aralklar, srecin almas gerekli aamalar olmaktan ok, onun iinde melezlii niteleyebilecek ynde aralklar sunan potansiyel evrelerdir. Sre aralklarnn melez bir mekann oluumu ile ilintili olabilecek aralklarnn eletirisini sunmak, tam anlamyla bir mimari sre tariflemek iin yetersizdir. Bunu gidermek, farkl kuvvet ve dinamikler olarak isimlendirilen mimari boyutlarn devreye girmesi ile salanr. Fiziksel ve ilevsel eitliliklerle ekillenen bu kuvvet ve dinamiklerin sre aralklarna etki etmesi de kanlmazdr. Bu etki, nitel ya da nicel anlamda, dinamikler ve aralklar balamnda eitlilikler zerinden doar. Dinamizmi de iinde barndran etkileimlerle sre aralklar, tasarlama aralklarna dnerek, mekansal anlamda yaklamlar tanmlamaya balarlar. Bu yaklamlar, herhangi bir mekansal ara durumun ele aln yntemi olabilir ve ara kesitlerin ara kesitlerini sunabilen bir sre kapsamnda deerlendirilebilirler. (ekil A.1) Mekansal ara durum yaklamlarnn gnmz mimarisinde bulduu karlklar da, bu aralkta ele alnmaktadr. Ama, melez olabilme ya da onun potansiyeline yn 143

verme durumlarnn, kendine zg sreleri ile incelenmesidir. Bu deerlendirmeler, melezlik srecinin aralklaryla karlatrld ya da ilikilendirildiinde aklk kazanmaktadr. Karlatrmalar sonucunda seilen mevcut rneklerin, srele olan ilikisel boyutlaryla snflandrlmas, hem sahip olduklar srecin bir irdelemesi, hem de melezliin tanmlad srecin etkinliinin gsterilmesi ile ilgilidir. Sreler aras ara durum ele al yntemlerinin eletirilmesiyle ortaya kan deerlendirme, mutlak etkinlikte bir sre modeli tanmlamak amacnda deildir. Yaplan analizlerden de grld zere, mekansal bir ara durumu ele al ynteminin, srecin tasarm aralklaryla olan benzerliklerin artmas ya da azalmas, melezlii nitelemez. nemli olan bu srecin birok aralna sayca hitap etmek deildir. Asl ama, tek dze ele allarn sahip olduu potansiyel gleri gz nne sererek, bulduklar mimari karlklarn yorumlarn sunmaktr. Ayn durum, sre aralklar ile elemelerin artt rnekler iin de geerlidir. Farkl elemeler zerinden yorumlanan bu rneklerde, zellikle sirklasyon mekanlar balamnda yaplan analizler, bu alanlarn sre iindeki ele alnlarnn ve bulduu karlklarn, kendi iinde ve mekann btnlndeki niteliklerini eletirirler. Bylelikle, farkl yaklamlarla eletirilen mimaride melezlik kavramnn yalnzca rne ynelik bir bak asndansa, srece ynelik, daha kapsaml ve nitelikli almlar n plana kar. Bu durum da, sz konusu melezliin, mekansal ara durum yaaylarnn dinamikleri zerinden tarif edilmesine imkan verir. Mekansal bir ara durum oluumunun sreci boyunca, ara kesitlerinden ara kesitler sunabilmesi durumu, sz konusu mevcut analizler zerinden incelenmektedir. Tek dze ele allar, daha ok belirli kavramsal yaklamlar altna snmaktadrlar. Bu yzden, melezliin ortaya k bir yana, ara mekan kavramn dahi bnyesinde tam oturtamayan rneklerle son bulmaktadrlar. nk genel anlamda baskn karakterde bir yntemle kurgulanan ara durum, tarifi yaplan sre aralklarndan ancak kstl lde izler tayabilmektedir. Bunlar da zaten melezliin potansiyelini kullanabilmek zere ynlendirememektedir. Byle bir yntemle, ou zaman izole, eklenti, kark ya da yabanc duran ara durum almlar dikkat eker. Bu tarifler de ounlukla potansiyelli durumlar gizleyerek bu anlamda sradanlarlar.

144

te yandan, tek dzelii krabilen ara durum rnekleri, genellikle melezlik sreci ile daha ok boyutta eleenlerdir. Burada tercih sebebi, birok sre aralna hitap etmek yerine, onlarn da etkileiminden doabilecek deiik aralklardan da izler tayabilmek ile ilgilidir. Bu kapsamda yer alan rnekler , sreleri balamnda kat yaklamlar krarak, arada olma durumlarnn dinamizmini sreleri boyunca kullanabilirler. Tek boyutta ele allardan uzaklama, aslnda mekann geneli zerinden de ara durum tarifleri yapabilmeye olanak verir. Sre boyunca farkl aralklardan sunulan kesitler, melez mekann kendi tarifini de bal bana gl bir ara durum karakteri zerinden yapabilirler. Mevcut nerilerle desteklenen aratrma, tm bu tanmlama ve analizlerin de sonucunda, ara durumlar balamnda benzer neriler geirmenin nne geilip geilemeyeceini de tartma imkan sunar. Genel yaklamn tekil boyutlar zerinden temellendirilip gelitirildii dnlrse, bu anlamda mekansal ara durumlarn ister ekinik, isterse baskn bir ekillenmeyle olsun, birbirine benzer nitelikte zmlemelere gittii aktr. nk bu zmlemeler, sradan olarak yorumlanabilecek mekansal karlklar bulmaktadrlar. Bu balamda kullanlan yntemlerle ilgili farkndalk durumunu tartmak bir yana, bu mekansal karlklarda, birbirine benzer tasarmlarn nne geebilmek gereklidir. Bu aralkta melezliin gcnden sz etmekle, aslnda sradanlk durumunu, yeniyi yaratabilme noktasna ekmek mmkndr. Melez olan, kavramsal tanmnn da gerek anlamda karlklarn sunabildii lde yeni olana iaret edebilir. Ayn durum, mekansal bir ele al iin de geerlidir. Melezlii belirli kalplar iinde bnyesinde barndran bir ara mekann, bu balamda kendini tekrar etmesi kanlmazdr. Halbuki, sreci boyunca farkl aralklardan kesitlerle derlenebildii ve bunlardan doan etkileimleri de kullanabildii srece, oluan mekan melezlie yaknlaabilir. Bu da onun hem o hem de bu, hem hepsi hem de hibiri olma durumlarnn gcnde gizlidir. Mimarlkta yeniyi ortaya koyabilmek elbette nemlidir. Melez bir mekan zerinden bunu salayabilmek ise, bu balamda olasdr. Melezlik balamnda mimaride yeniyi ortaya koyma olasl, yalnzca mekann maddesellii zerinden gelimez. nk yeni olu, bir mekan yaratma ile olduu

145

kadar, onun srdrlebilirlii aralyla da ilikilendirilebilir. Burada devreye giren durum, bu mekann deneyimlemesiyle doan yeni tarifiyle ilgilidir. Deneyimle anlatlmak istenen, mekann kurgulanan senaryolar zerinden, bir bakma yaant ile karlamas durumudur. Bu aralkta mekann beraberinde getirdikleri kadar, kullancnn mekansal davranlar ve geni lekteki evre etkileimleri de nemlidir. Gerek yaamla karlalan mekan, ara durumlarnn melezlii balamnda incelendiinde, balamdaki etkinlik durumlarnn da sorgulanmas olasdr. Aslnda, melezliin kendi srecinin de bir esi olan bu yaamla ilikilendirme boyutu, onu modellenmi kat kimliklerle analiz etmenin de nne geer. Bu boyut, melezliin konumlann bir adm teye tayabilmek iin de gereklidir. Yaantnn kendisiyle yzleme, sz edilen melez mekann, kullancnn onu deneyimlemesi zerinden aklanabilir. Sradan bir yaklamla tasarlanm bir sirklasyon alan, onu deneyimleyen iin, asl hedefledii mekana ulamak ya da benzer mekanlar arasnda geii salamak amacyla konumlanm bir arac olma durumunun tesinde deildir. Dolaysyla, bu alanlara olan farkndalk ou zaman olduka dk seviyededir. Bu yzden, daha ok ikincil planda, servis mekanlar mantyla alan sistemlere dnmeleri de kanlmazdr. te yandan, farkl aralklardan izler tayarak, melezliin kuvvetlerini yanstabilen mekansal ara durum, farkl ynelimleri sreci boyunca iinde barndrabildiinden, deneyime de daha aktr. nk birok boyuttaki dinamiin etkileimi ile, mimari gcn ara durum zerinden yanstabilen mekan, insan-mekan-zaman arasndaki ilikileri de eitli aralklardan sunabilen bir mekandr. Byle bir mekan da, aslnda kendi deneyimini kendisi tarifleyebilecek durumdadr. rnein bir merdiven, sradan bir merdiven olabilmenin dnda, bir gei olduu kadar bir ulam, bir var olduu kadar bir ayrl, bir mekansal e olduu kadar mekann kendisi olabildii noktada birok adan deneyimlenir. Bu deneyimler, onu gerek yaama adapte olma zorunluluundan kurtararak, kullancy kendi deneyimine tevik eden, kendine zg yaantlar sunar. Bu yaantnn, melezliin poyansiyellerini yanstabildii srece de, kendine olan adaptasyonu salamas olasdr. Gerek yaam zerinden yaplan karlatrmalarn dnda bir dier konu, mevcut oluumun, sreci boyunca meydana gelebilecek deiikliklere adaptasyonudur. 146

Detayl aklamalarn srecin varln srdrebilme aralnda bulabilen bu kavram, deiim potansiyelinin hep var olabilecei zerine kurgulanr. Bu da esasnda bir eit ngrl sistem oluturarak salanabilir. Deiim faktrnn her zaman tetikte olmas gerei, iinde bulunulan balamda reddedilemez bir durumdur. Burada asl nemli olan, ne ynde deiimler olabilecei tahminlerini iinde barndran cevaplar retebilecek esneklikte bir mekansal sistem oluturabilmektir. Mekansal ara durum balamnda byle ngrl bir sistem nerebilmek iin, melezliin kendi kavramsallnda barndrd deikenler, destekleyici niteliktedirler. nk farkl aralklardan izler sunabilmeyi baaran bir mekan, ayn zamanda deiken boyutlardaki etkilere de hitap edebilecek gce sahip olabilir. Melezlik, tarifi gerei sahip olduu dinamiklerin de yardmyla mekansal yansmalar bulabilirse, gerek anlamda bir melez mekann varlndan sz etmek mmkndr. Bu yansmalar, sz edilen sre boyunca oluan, var olan, varln srdrrken deiip, geliebilen ara durumlarn mekansal karlklarndadr. Bu balamda, mekansal bir ara durumun melezlii ile aktif bir mimari rol edinmesinin yolu, yaantnn kendisi olabilmeyi veya yeniyi yaratabilmeyi baarabilmesinden geer. Tm bu alardan etkin bir melez sistem tanmlayabilmek iin, sre boyunca yaklamlarla, farkl aralklarda, farkl birlikteliklerden doan, deiken etkilerin deiik tepkileri sorgulanmaldr. Sz konusu ara durumlar, melezliin kavramsal ve srece ynelik glerini kullanarak kendi tanmn olduu kadar, iinde bulunduu uzak ya da yakn mimari evrelerin de konumlann yeniden tarifleyebilirler. Aksi takdirde, allagelmi yntemlerle, tek dze ele allarla ekillenen sradan mimari durularn nne geilmesi zordur. Bu da ara durumlar olduu kadar, mekann geneli zerinden, mimarln bu anlamda bulduu almlarn byk blmn etkileyebilecek bir potansiyele iaret eder. nemli olan, bu potansiyeli ara durumlar zerinden yeni yaaylar tariflemek ynnde ortaya koyabilmektir. Bu tariflere ulamann yolu da, bir bakma melezliin bu balamda sorgulanmasndan geer.

147

KAYNAKLAR Abel, C., 2000. Pseudo-Complexities, in Architecture and Identity, p.60 Architectural Press, London. Akay, A., 2006. Deleuze dncesine giri nereden olabilir?, Giles Deleuze iin iinde, Akbank Sanat sergi zel basm, 30 mart-6 mays, 3-6. Andreu, P., 1999. Border and Borderers, Architecture of the Borderlands, AD, 69/ 7-8, 57-59-61. Anglil, M. ve Klingmann, A., 2000. Scape, Hybrid Morphologies: Infrastructure, Architecture, Landscape, Daidalos, 73, 22-23. Arbor, A., 2006. Natural Resources and Environment, www.snre.umich.edu/ Auge, M., 2000. Non-places, in Architecturally Speaking/Practices of Art, Architecture and the Everyday, p.10, Routledge 11 New Fatter Lane, London. Avendano, S., Murphy, D. ve Old, A., 1999. Between London City Airport and Silvertown, Architecture of the Borderlands, AD, 69/7-8, 66-69. Batty, M., 2005a. The Drivers of Urban Change, in Cities and Complexity, p.21, MIT Press, Cambridge. Batty, M., 2005b. Temporal Processes:Equilibria and Transition, in Cities and Complexity, p.31, MIT Press, Cambridge. Batty, M., 2005c. The Emergence of Fractal Phenomena: Order at the Edge-ofChaos, in Cities and Complexity, p.479, MIT Press, Cambridge. Batty, M., 2005d. Observing and Understanding Local Dynamics, in Cities and Complexity, p.322, MIT Press, Cambridge. Beck, H., 1997. Zaha Hadid: Habitable Bridge, Thames River, London, UK, UME, 5, 42-53.

148

Benjamin, A., 2003. Opening the Interstitial: Eisenmans Space of Difference, in Blurred Zones, Investigations of the Interstitial, p.310, Eisenman Architects, The Monacelli Press, New York. Bobic, M., 2004a. Urbanity Now, in Between The Edges, p.42, THOTH Publishers Bussum, The Netherlands. Bobic, M., 2004b. Interface Typology, in Between The Edges, p.89, THOTH Publishers Bussum, The Netherlands. Bobic, M., 2004c. Interface Morphology, in Between The Edges, pp.70-83, THOTH Publishers Bussum, The Netherlands. Burns, K., 2003. Surface: Architectures Expanded Field, AD, 73/2, 86-91. Burry, M., 2003. Between Surface and Substance, AD, 73/2, 8-13-19. Caples, S. ve Jefferson, E., 2005a. Mixology, AD, 75/5, 5-7. Caples, S. ve Jefferson, E., 2005b. Fabricating Pluralism, The New Mix: Culturally Dynamic Architecture, AD, 75/5, 26. Castells, M. ve Hayles, K., 2004. The Hybrid Museum, in Nanoculture, p.37, Intellect Books, USA. Castle, H., 1999. Modernism and Modernization in Architecture, John Wiley & Sons, London. Castle, H., 2001. New Babylonians, Transborderline: A habitable cross border structure, supporting the free circulation of people, AD, 71, 3. Castle, H., 2004. Morphogenesis and the Mathematics of Emergence, Emergence: Morphogenetic Design Strategies, AD, 74/3, 14-37. Cevizci, A., 2000. Felsefe Terimleri Szl, 30, 260, Paradigma Yaynevi, stanbul. Chakrabarti, K. ve Mehrotra, S., 2006. Data Node Splitting, The Hybrid Tree: An Index Structure for High Dimensional Feature Spaces, www.ieeexplore.ieee.org/servlet/opac?punumber=6088 Ching, F.D.K., 2002a. Hiyerari, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.338, Yem Yayn, stanbul.

149

Ching, F.D.K., 2002b. Dzenleme lkeleri, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.320, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002c. Kmeli Organizasyonlar, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.214, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002d. e Gemi Mekanlar, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.184, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002e. Yrme Yolunun Konfigrasyonu, Biim, Mekan ve Dzen iinde, ss.252-253, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002f. Grsel lek, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.314, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002g. Oran ve lek, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.278, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002h. Yol-Mekan likileri, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.264, Yem Yayn, stanbul. Ching, F.D.K., 2002. Dolam Mekannn Biimi, Biim, Mekan ve Dzen iinde, s.274, Yem Yayn, stanbul. Corfu and Epirus., 2005. Borders and Borderlands, www.durrell-school-corfu.org/ Corner, J., 1999. Field Operations, Architecture of the Borderlands, AD, 69/7-8, 5254-56. Couture, L.A. ve Rashid, H., 2002. World Intellectual Property Organization Headquarters, in Asymptote:Flux, pp.88-93, Phaidon Press, USA. Cruz, T., 1999. The Tijuana Workshop, Architecture of the Borderlands, AD, 69/7-8, 42-43-47. imen, D., 2004. Hybrid: The Superimposition of Two Pure(s), in Hybrid Spaces, pp.47-57, Ekip Grafik Ltd., Ankara. Demirel, E., 2004. Boluun Mimarisi, Mimarlk, 315, 43-46. Diner, ., 2005. Mekansal Hemyzey Birleim ve Entegrasyon Kavramlar ve Mimari Mekan Organizsyon Sreci, Ege Mimarlk, 2-54, 27.

150

Dubbeldam, W., 2002. Armature, in architecturanimation, 123, European Union, Barcelona. Dzgren, .B., 2007. Evren, Evrim, nsan, www.historicalsense.com/Archive/Fener73_4.htm Ereki, E., 2006. Mimari Mekann Nitelikleri, Biim ve Mekan, www.odevsitesi.com/default.asp?islem=dok_indir&odevno=151370 Eisenman, P., 2003a. Folding in Time:The Singularity of Rebstock, in Blurred Zones, Investigations of the Interstitial, pp.130-132, The Monacelli Press, New York. Eisenman, P., 2003b. Processes of the Interstitial: Spacing and the Arbitrary Text, in Blurred Zones, Investigations of the Interstitial, pp.94-101, The Monacelli Press, New York. Etcheberry, M., 2004. Fzyon Mimarisi, www.arsiv.sabah.com.tr/2004/11/12/cp/gnc105-20041106-101.html Field, J., 2005. Tsunami Memorial Landscape, www.emergentarchitecture.com/projects.php?id=7 Foy, R., 2004. Architecture of Change: Design Adjusts to the Age of Flux, www.di.net/article.php?article_id=364 Franck, K. A. ve Lepori, R. B., 2000a. Paths, Roads:A Way to Convey, in Architecture Inside Out, p.84, Wiley-Academy, Great Britain. Franck, K. A. ve Lepori, R. B., 2000b. Balancing Opposites, in Architecture Inside Out, pp.130-136, Wiley-Academy, Great Britain. Franck, K. A. Ve Lepori, R. B., 2000c. Inside Out, in Architecture Inside Out, p.27, Wiley-Academy, Great Britain. Franck, K. A. ve Lepori, R. B., 2000d. The Animism of Architecture, in Architecture Inside Out, p.56, Wiley-Academy, Great Britain. Franck, K. A. ve Lepori, R. B., 2000e. Bodies: Moving, Making Space, in Architecture Inside Out, pp.37-39, Wiley-Academy, Great Britain. Franck, K. A. ve Lepori, R. B., 2000f. Matter as Field, in Architecture Inside Out, p.69, Wiley-Academy, Great Britain. 151

Franck, K. A., 1998. It and I, Architects in Cyberspace 2, AD, 68/11-12, 16. Frazer J. ve Frazer, J., 1998. Groningen Experiment, Architects in Cyberspace 2, AD, 68/11-12, 15. Gajentaan, K., 1996. Fun Tower Times Square, www.home.luna.nl/~xino/times2/funtower.htm Greca, A., 2004. Support and Infill, in Hybrid Spaces, pp.59-67, Ekip Grafik Ltd., Ankara. Gney, D. ve Yrekli, H., 2004. zsel mimari gereklikler, Mimarln tanm zerine bir deneme, t Dergisi/a mimarlk, planlama, tasarm, 3/1, 31-42. Harrison, S. ve Dourish, P., 1996. Re-Place-ing Space: The Roles of Place and Space in Collaborative Systems, Proceedings of CSCW96 (pub. ACM)., Xerox Palo Alto Research Center, Cambridge, www.ics.uci.edu/~jpd/publications/place-paper.html Hayles, K., 2004. The Construction of Hybrid Spaces, in Nanoculture, pp.37-39, Intellect Books, USA. Hensel, H., 2004. Finding Exotic Form:An Evolution of Form Finding as a Design Method, Emergence: Morphogenetic Design Strategies, AD, 74/3, 31. Heylingen, F., 1989a. Relational Closure as an Internal Stability Criterion, SelfOrganization, Emergence and the Architecture of Complexity, Proceedings of the 1st European Conference on System Science, Free University of Brussels, Belgium, 5-7. Heylingen, F., 1989b. Emergence and Self-Organization, Self-Organization, Emergence and the Architecture of Complexity, Proceedings of the 1st European Conference on System Science, Free University of Brussels, Belgium, 2-5. Heylingen, F., 1989c. Operationalizing the Theory, Self-Organization, Emergence and the Architecture of Complexity, Proceedings of the 1st European Conference on System Science, Free University of Brussels, Belgium, 8.

152

Heylingen, F., 1989d. A Generalized Variation-and-Selection Dynamics, SelfOrganization, Emergence and the Architecture of Complexity, Proceedings of the 1st European Conference on System Science, Free University of Brussels, Belgium, 4-5. Hood, W., 2005. Macons Backyard, The Hybrid Spaces of Walter Hood, www.asla.org/land/050205/walterhood.html Kaya, . ve Kaplan, H., 2002. Eriim ve Ynlenme, Ask-Geit Sistemi: Kent Merkezinde Gvenlikli Ulam Mekanlarnn Dzenlenmesindeki Yeri, Uluslararas 1. Trafik ve Yol Gvenlii Kongresi, 8-12 Mays, 2002, Ankara, 464-473. Kelly, K., 2006. Making a Different Kind of Big, New Rules for the New Economy, www.kk.org/newrules/newrules-ack.html Kiser, K., 2005. Rem Koolhaas OMA Seattle Public Library, www.arcspace.com/architects/koolhaas/Seattle/ Kluitenberg, E., 2006. The Network of Waves, Public Agency in Hybrid Space, www.nettime.org/Lists-Archives/nettime-l-0612/msg00038.html Kokinov, B., 2005a. Main Ideas of DUAL, DUAL Cognitive Architecture, www.alexpetrov.com/proj/dual/#main_ideas Kokinov, B., 2005b. Dual at the Meso Level, DUAL Cognitive Architecture www.alexpetrov.com/proj/dual/#main_ideas Kokinov, B., 2005c. Dual at the Macro Level, DUAL Cognitive Architecture www.alexpetrov.com/proj/dual/#main_ideas Lim, M., 2006. Hybridity in the Architecture of Colonial Presence, www.alambina.net/?phpzap=news&part=detail&id_news=40&lang=e n

Massumi, B., 1998. Sensing The Virtual, Building the Insensible, Hypersurface Architecture, AD, 133, 16-17-18-22-24. Masuyama,T.ve Grobe, A., 2006. Cell House, www.emergentarchitecture.com/projects.php?id=9

153

Mathur, A., 1999. Blues Meanders, Architecture of the Borderlands, AD, 69/7-8, 48-49-51. Moreno, S., 2007. Blurred Vision, www.shonquis.com/writing.htm Rajchman, J., 2003. Perplications: On the Space and Time of Rebstockpark, in Blurred Zones, Investigations of the Interstitial, Eisenman Architects, p.152, The Monacelli Press, New York. Rashid, H., 2006. Eyebeam Museum, www.asymptote.net Romero, C., 1998. Vortex 2000, Architects in Cyberspace 2, AD, 68/11-12, 49. Saggio, A., 2006. Changing Places of Digi-log Future, International Conference, Korea. Sargn, G.A., 2004. Hybrid Spaces, in Hybrid Spaces, pp.3-4, Ekip Grafik Ltd., Ankara. Scheid, E., 2005a. How Buildings Learn, www.iawiki.net/EmergentArchitecture 2005b. Punctuated Equilibrium, www.iawiki.net/EmergentArchitecture Emergent Architecture,

Scheid,

E.,

Emergent

Architecture,

Schneidler, T., 2007. The Refashion Lab: Building Digital Matter And Hybrid Space, Interactive Institute Smart Studio, www.smart.interactiveinstitute.se Shpuza, E., 2001. Floor Plate Shapes as Generators of Circulation, Georgia Institute of Technology, 3rd International Space Syntax Symposium, Atlanta, USA, 14. Silva, A.D., 2004. Cyberspace as space, From Multiuser Environments As (virtual) Spaces To (hybrid) Spaces As Multiuser Environments, Federal University of Rio de Janeiro, Rio de Janeiro 2004, 69. Silva, A.D., 2006. Hybrid Spaces as Mobile Spaces, From Cyber to Hybrid, Space and Culture, 9/3, 261-269-278. Soja, W. E., 2000. Thirdspace:Expanding the scope of the geographical imagination, in Architecturally Speaking/Practices of Art, Architecture and the Everyday, pp.20-23, Routledge 11 New Fatter Lane, London. 154

Spens, M., 1998. Alvar Aalto New York, Before and After, Architects in Cyberspace 2, AD, 68/11-12, 6-8. Spuybroek, L., 1998. Transarchitectures, Architects in Cyberspace 2, AD, 68/11-12, 62. Stam, R., 1998. Hybridity and the Aesthetics of Garbage: the Case of Brazilian Cinema, Cultura visual en Amrica Latina, 9/1, 2, www.tau.ac.il/eial/IX_1/stam.html Sullivan, C.C., 2006. Dnyann En yi 12 Yeni Binas, www.arkitera.com/news.php?action=displayNewsItem&ID=6926 entrer, A., 2004. Estetik Bugn (ve Trkiye): Kt Taklit, Gereklik, Yenilik, Etik-Estetik iinde, ss.178-179, Yap Yayn, stanbul. Tanyeli, U., 2002-2003. teki ve tekiletirme, Arredamento Mimarlk, 100, 68-69. Tschumi, B., 1996. Architecture and Disjunction, p.228, The MIT Press, USA. Venturi, R., 2005a. Bir Yanda Karmaklk ve eliki, te yanda Basitletirme veya Resim Gibilik, Mimarlkta Karmaklk ve eliki iinde, ss.17-19, Matsa Basmevi, stanbul. Venturi, R., 2005b. elikili Dzeyler: ift levli eler, Mimarlkta Karmaklk ve eliki iinde, ss.42-60, Matsa Basmevi, stanbul. Venturi, R., 2005c. elikili Dzeyler: Mimarlkta hem ohem bu Olgusu, Mimarlkta Karmaklk ve eliki iinde, ss.28-59, Matsa Basmevi, stanbul. Venturi, R., 2005d. Uyarlanm eliki, Mimarlkta Karmaklk ve eliki iinde, s.82, Matsa Basmevi, stanbul. Watts, L. ve Dubois, E., 1999. Personal presence as a marked trail: the formation and stability of place. Hybridization of interaction spaces, "placeness" and privacy: persons and groups in a lightweight media space, Technical Report for the TACIT TMR Network, 24th of September, France. Wise, C., 2004. Drunk in an Ogry of Technology, Emergence: Morphogenetic Design Strategies, AD, 74/3, 59.

155

www.alexanderplatz.com/ (2006) www.answers.com/topic/auguste-perret (2007) www.arch.columbia.edu/gsap/54023 (2006) www.archidose.org/Oct99/101899.html (1999) www.architypes.net/pattern/give-circulation-spaces-equal-importance (2007) www.arkitera.com (2007) www.bluffton.edu/~sullivanm/ohio/cincy/hadid/cac.html (2003) www.cdnarchitect.com (2007) www.chdeportzamparc.com/ (2006) www.croquet.funkencode.com/2006/04/24/the-64-billion-dollar-question/ (2006) www.da-vinci-code-paris.com/Louvre-Museum (2007) www.digilander.libero.it/stalkerlab/tarkowsky/transbord/index.html (2000) www.electronicshadow.com/v-med2/EN/hybridcube.htm (2006) www.emergentarchitecture.com/projects.php?id=13 (2007) www.encyclopedia.com/SearchResults.aspx?Q=hybrid (2007) www.fba.fh-darmstadt.de (2002) www.future-systems.com/architecture/architecture_03.html (1999) www.georgeyuarchitects.com/ (2006) www.greatbuildings.com/buildings/Institute_of_Public_Admin.html (2007) www.icip2006.org/local_info.asp (2006) www.kiasma.fi (2007) www.lightingdesignlab.com/locations/wa_pacplace.html (2007) www.lukez.com/teaching/thesis/fausto/fausto_images.htm (2000)

156

www.mediapark.de/index_ka165.php (2007) www.mvrdv.nl/_v2/projects/178_mirador/textcredits/index.html (2007) www.nationaltrust.org/11most/world_trade_center.html (2006) www.newcastle.gov.uk/tlt/photo/018361.htm (2003) www.noticiasarquitectura.info/especiales/unstudio_mercedes.htm (2007) www.oikos.com/library/showcase/cambridge/index.html (2004) www.people.vcu.edu/~dkuciauskas/research.htm (2007) www.pub.ucsf.edu/missionbay/imagedb/index.php (2007) www.rsc.org (2006) www.sailortownbelfast.org/Housing.htm (2006) www.sangboy.com/ando/bigi3.htm (2004) www.spec-net.com.au (2007) www.stat.scphys.kyoto-u.ac.jp/research.html (2005) www.storefrontnews.org/ (2007) www.thammachat.tripod.com/chambord1.htm (2006) www.thewe.cc/weplanet/news/americas/venezuela.htm (2006) www.ufr-anglais.univ-paris7.fr/COLLOC_CHV/METISSAGES-2/Affiche-27oct.htm (2006) www.unstudio.com/projects/name/M/1/139#text (2007) www.worldtraveldirectories.com/China/Modern-Architecture.html (2007) Yazgan, K., Yazgan, B., 2004. The Hybridization Processes in Architecture, in Hybrid Spaces, p.22, Ekip Grafik Ltd., Ankara. Yldrm, C., 1998. Evrim Kuramnn Bilimsel Konumu, Evrim Kuram ve Banazlk iinde, s.37, Bilgi Datm, stanbul.

157

Yldrm, M. T., 2002. Bina Fonksiyonu Bina Biimi likisinde Graf Teori, Kullanm le Veri Eldesi, Gazi niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dergisi, 17/3, 57-74. Ylmaz, B., 2006. Figge Sanat Mzesi, Yap, 296, 52-56. Yrekli, H. ve Yrekli, F., 2004. Mimarlkta Yeni Kavram, Mimarlk ve Felsefe iinde, ss.157-158, Yap Yayn, stanbul. Zheng, Z., 2004. Foreignness: Hybridization and Mutation as Design Process, Master Thesis of Architecture, Rice University School of Architecture, Texas.

158

EKLER

ekil A.1 : Mekansal Ara Durumlar zerinden Mimaride Melezlik Sreci 159

ZGEM 1981, Ankara doumlu olan Gke Nazan Gndz, 1999 ylnda Batkent Lisesinden mezun olmutur. Ayn yl .T. Yabanc Diller Yksek Okulunda ingilizce hazrlk eitimi grmtr. 2000 ylnda .T.. Mimarlk Fakltesinde balad mimarlk lisans eitimini 2004 ylnda tamamlam ve yksek lisans eitimine balamtr.

160