!STANBUL TEKN!K N!VERS!TES! ! FEN B!L!MLER! ENST!

TS

YARATICI YIKMANIN DN"M EKSEN!NDE DE#ERLEND!R!LMES!

YKSEK L!SANS TEZ! Beril SEZEN

Mimarlk Anabilim Dal Mimari Tasarm Program

Anabilim Dal : Herhangi Mhendislik, Bilim Program : Herhangi Program

HAZ!RAN 2012

!STANBUL TEKN!K N!VERS!TES! ! FEN B!L!MLER! ENST!TS

YARATICI YIKMANIN DN"M EKSEN!NDE DE#ERLEND!R!LMES!

YKSEK L!SANS TEZ! Beril SEZEN (502091046)

Mimarlk Anabilim Dal Mimari Tasarm Program

Tez Dan$man: Prof. Dr. Ay$e "ENTRER Anabilim Dal : Herhangi Mhendislik, Bilim Program : Herhangi Program

HAZ!RAN 2012

!T, Fen Bilimleri Enstitsnn 502091046 numaral Yksek Lisans "rencisi Beril SEZEN, ilgili ynetmeliklerin belirledi"i gerekli tm #artlar yerine getirdikten sonra hazrlad" YARATICI YIKMANIN DN"M EKSEN!NDE DE#ERLEND!R!LMES! ba#lkl tezini a#a"da imzalar olan jri nnde ba#ar ile sunmu#tur.

Tez Dan$man :

Prof. Dr. Ay$e "ENTRER !stanbul Teknik niversitesi

..............................

Jri yeleri :

Prof. Dr. Semra AYDINLI !stanbul Teknik niversitesi Prof. Dr. Blent TANJU Mardin Artuklu niversitesi

.............................

..............................

Teslim Tarihi : Savunma Tarihi :

03 Mays 2012 15 Haziran 2012 iii

iv

NSZ En ba#ta, tez sreci boyunca her trl deste"i, katklar ve bana olan inanc iin dan#manm Ay#e $entrere; anlay#lar ve her zaman yanmda olduklar iin aileme; her #eyin derya deniz oldu"u d#nce evreninde bilgilerini de"il, sezgilerini vererek anlam dnyam geni#letti"i iin Hasret Akna; her bir d#nce krntsn zenle yakalayp bana sundu"u iin Didem Sa"lama; bu srete bana evini aarak ok keyifli al#ma ortamn ve anlar payla#t" iin Aya Koro"luna ve tm di"er arkada#larma benim iin ok de"erli olan katk ve destekleri iin sonsuz te#ekkrlerimi sunarm.

Haziran 2012

Beril Sezen (Mimar)

vi

!!NDEK!LER Sayfa NSZ........................................................................................................................ v! !!NDEK!LER ........................................................................................................vii! KISALTMALAR....................................................................................................... ix! "EK!L L!STES! ........................................................................................................ xi! ZET........................................................................................................................xiii! SUMMARY .............................................................................................................. xv! 1. G!R!" ...................................................................................................................... 1! 1.1 Sorun ve ereve................................................................................................ 3! 1.2 Ara#trma Yakla#m ve Yntemi........................................................................ 6! 2. YARATICI YIKMA VE MODERNL!K ............................................................. 9! 2.1 Modernlik !kilemi............................................................................................... 9! 2.1.1 Modernli"in imkansz devi ..................................................................... 12! 2.2 Estetik Boyut .................................................................................................... 15! 3. YAPMA................................................................................................................. 19! 3.1 Yapmann Etimolojisi....................................................................................... 20! 3.2 Yaratc Ykmann Yapmas............................................................................. 21! 4. YARATICI YIKMA ............................................................................................ 29! 4.1 Yapmak !in Ykmak ....................................................................................... 29! 4.1.1 Ekonomik-politik sistem: kapitalizm ........................................................ 32! 4.1.2 Kltrel dn#m rne"i olarak 20.yzyl ncleri ................................. 37! 4.1.2.1 Ftristler: #iddet ve ykma................................................................ 39! 4.1.2.2 I. Dnya Sava#ndan sonra modernistler: dzen ve ykma............... 42! 4.2 Ykmak !in Yapmak ....................................................................................... 47! 4.2.1 21. yzyl Trkiyesinde kentsel dn#m rne"i olarak Sulukule okumas ............................................................................................................................ 51! 4.3 Ara Sonu ......................................................................................................... 57! 5. YARATICI YIKMANIN ZAMAN VE DN"M YNNDEN DE#ERLEND!R!LMES!........................................................................................ 59! 5.1 Sre ve Ya#am !li#kisi...................................................................................... 60! 5.1.1 Varl"n iki boyutu: virtel ve edimsel ..................................................... 62! 5.1.2 Zamann kipleri ......................................................................................... 65! 5.2 Zaman ve Yaratc Ykma ................................................................................ 68! 5.2.1 Yapma ve sonsuz #imdi............................................................................ 68! 5.2.2 Ykma ve bellek ........................................................................................ 80! 5.3 Ara Sonu ......................................................................................................... 89! 6. SONU.................................................................................................................. 93! KAYNAKLAR.......................................................................................................... 97! ZGEM!" ............................................................................................................ 102!

vii

viii

KISALTMALAR TDK : Trk Dil Kurumu

ix

"EK!L L!STES! Sayfa "ekil 1.1 : Kent meydannda tren tasviri . ................................................................. 2! "ekil 1.2 : Yaratc ykma kavramnn alm............................................................. 5! "ekil 1.3 : Paristen yaratc ykmay ele#tiren bir karikatr ....................................... 6! !"#$%&'()&* Yaratc ykmann modernlikle ili#kisinin kavramsal anlatm................ 17 !"#$%&+()&* Yapmann kapsamna ili#kin kavramsal anlatm. .................................... 23 !"#$%&+('&* Albrecht Drerin 16. yzylda perspektif tekni"ine ili#kin grsel anlatm ................................................................................................................. 25! !"#$%&+(+&* Ortaa"a ait harita rne"i ....................................................................... 25! !"#$%&+(,&* Rnesansda Mercatora ait dnya haritas ............................................. 26! "ekil 4.1 : 1926 yapml Faust filminden karelerde Faust ile Mefisto ...................... 30 "ekil 4.2 : 1920lerde radyo deneyimi ...................................................................... 39! "ekil 4.3 : Umberto Boccioninin Bir Futbolcunun Dinamizmi adl tablosu ............ 40! "ekil 4.4 : 1920lerde kent......................................................................................... 44! "ekil 4.5 : Tony Garnierin Bahe Kent nerisi. ....................................................... 45! "ekil 4.6 : Kule-Kentler ............................................................................................ 46! "ekil 4.7 : Eli Lotarn objektifinden Pariste mezbahalar blgesinden bir foto"raf. 49! "ekil 4.8 : !stanbulda son dnem konut yapla#malar, 2012................................... 53! "ekil 4.9 : Sulukulede yenilenen blgenin haritas. ................................................. 53! "ekil 4.10 : Najla Osseirann objektifinden Sulukule ykmlarnn ertesi gnnden bir grnt.............................................................................................. 53! "ekil 4.11 : Najla Osseirann objektifinden yenilenen Sulukule'de proje srecinden bir grnt ............................................................................................. 54! "ekil 4.12 : !stanbuldan gvenlik duvarl ve giri#li kapal site rnekleri................. 56! !"#$%&-()&* Yaratc ykmada yapma ile ykmann birbirlerine ko#ullanmalarnn kavramsal anlatm. ................................................................................. 61 !"#$%&-('&* Theo van Doesburg ve Cornelis van Eesterenden asal renkler ve formlarla ilgili bir al#ma olarak Kontra-Konstrksiyon Projesi............ 70! !"#$%&-(+&* Villa Savoye ............................................................................................ 70! !"#$%&-(,&* Picasso, Mandolinli Kz........................................................................... 71! !"#$%&-(-&* 20. yzyl ba#larnda !spanyada in#a edilmi# bir mezbahann Churtichaga+Quadra-Salcedo tarafndan 2009'da dn#trld" sinema rne"i........................................................................................................ 80! !"#$%&-(.&* Srede #imdi ve gelecek ili#kisi............................................................... 84! !"#$%&-(/&* Yaratc ykmann mze - mezbaha zerinden kavramsal alm........... 86! !"#$%&-(0&* Yaratc ykmann zaman ve dn#mle kar#la#trlmasna ili#kin kavramsal anlatm. .................................................................................. 88!

xi

xii

YARATICI YIKMANIN DN"M EKSEN!NDE DE#ERLEND!R!LMES! ZET Bu al#ma, ilk olarak, yapma ve kurma boyutlaryla mimarl"n insann ya#amsal etkinli"i olarak duyumsan# zerine bir sorgulamadan yola kmaktadr. Mimarl"a ili#kin genel kanlardan biri onun, insann do"a kar#sndaki temel savunma mekanizmalarndan biri oldu"udur. Fakat mimarlk her ko#ulda bu savunma perspektifinden de"erlendirilebilir midir? Bu savunmaya bir savunmaszlk hali ikin de"il midir? Bunun iin ilk etapta yaplarn kurulup yapldklar kadar, bozulup ykldklarnn da mmkn oldu"u akla getirilebilir. Sava#lar, afetler, kazalar bir gn her #eyi yerle bir edebilir. Ama bu ykmlarda mimarlk edilgendir; yaplar ya yklr ya da buna kar# dayanr. Halbuki kendi ba#na ykan bir mimarlk da sz konusudur. Ve bu ara#trmann oda"ndaki konu da bylesi bir mimarlktr. Bu ba"lamda ele alnan mesele bir dn#trme yolu olarak yaratc ykma olgusudur. Yaratc ykma, kendisine ykmay eklemlemi# bir yapma biimidir. Bununla birlikte, ya#amda yeni formlarn eski strktrlerin ortadan kaldrlmak suretiyle retildi"i bir dn#trme etkinli"ini tanmlamaktadr. Tez kapsamnda yaratc ykma mimarl"n kendi iinde retti"i #iddetin modlarndan biri olmas asndan tart#maya almaktadr. te yandan bu mevzu, 21. yzyl Trkiyesinin ncelikli gndemlerinden birini olu#turdu"u iin de nem ta#maktadr. Bugn, Trkiyenin ilgi ve enerjisini aktt" temel meselelerden birisi olarak kentsel dn#mn sz konusu oldu"u her alanda ykarak yapan bir mekanizmann yaygnl" dikkat ekmektedir. Trkiyede kentsel dn#mle, iyile#tirme, yenileme gibi amalarla konut yapla#malarnn, kentsel alanlarn tekrardan dzenlenmesini ngrlmektedir. Fakat bu uygulamann daha ok, yeni in#a edileceklerin kar#snda mevcut evrenin ve ili#kilerin dn#trlmesinden ziyade btnyle gzden karlmas #eklinde seyretti"i sylenebilir. Bu do"rultuda yaratc ykmaya ili#kin gerekle#tirilen bu tart#mann bir di"er hedefi Trkiyenin gelecek ve kent vizyonu iin de katkda bulunabilmektir. Her ne kadar Trkiyede dn#m kavram son zamanlarda kentle#me ba"lamnda konu ediliyor olsa da bir dn#m modeli olarak yaratc ykma kendi tarihi ierisinde sadece yapl evrenin de"il, tm bir ya#ant ve deneyim tarzlarnn ve d#nsel paradigmalarn dn#trlmesi prati"i olarak kar#mza kmaktadr. O nedenle, al#mada yaratc ykmann bir tr problematik olarak ortaya kondu"u ana eksen dn#m kavramdr. Yaratc ykmay fark yaratacak bir dn#m ynnden tart#rken ba"lam ise modernlik olarak ele alnmaktadr. nk modernle#me, dnyay de"i#tirme ve farkl klmaya gereksinmeye ba#layan insann bu arzuyu somut olarak gerekle#tirme srecinin btndr. Fakat modernlik przsz ve sorunsuz ya#anan bir geli#me de"ildir. Daha ok gelgitli ve kendi iinde ikilemlidir. Modernlik, yaratc gc hayata geirmede dnyay ve varlklar farklla#trma ile dzenleme arasnda ikiye blnm# gibidir. Bu tezde yaratc ykma, bu olanaklar dzenleme ynnde xiii

rgtleyen pratiklerle ili#kisi ierisinde okunmaktadr. Bu ba"lamda ykma, bir dnya resminden istenmeyen unsurlar ayklanmann arac olarak amlanrken yapma ise bu dnyay belli bir kesimin grmek istedi"i #ekilde biimlendirme i#lemi olarak tart#lmaktadr. te yandan tez kapsamnda dn#m kavram, Deleuzen Bergsonun zaman kavram zerinden geli#tirdi"i perspektiften sunulmaktadr. Bu perspektif dn#m hemen her trl etkinli"in z-karakteristi"i olarak ortaya koyar. Yaratmak yok etmeye de"il, o"altmaya, fakat fark olu#turacak bir o"altmaya dayand" srece gerek anlamda dn#trme anlamna gelebilir. Bu erevede Bergson zaman fark yaratacak unsur olarak amlar. O nedenle, tez boyunca yaratc ykmann hikayesi zamanla olan ili#kisi ynnden irdelenmektedir. Bu tezde zamann farklla#trc gcn etkisiz hale getirerek dnyay sabit formlar ierisinde dzenlemeye al#an modern mekanizmalarn yapma ve ykmay nasl olumsuzluk temelinde bir araya getirdikleri ara#trlmaktadr. Bunun iin yaratc ykmann modernlikle ba#layan serveni tarihsel rnekleri ve lkedeki gncel kentsel yenileme uygulamalar zerinden incelenerek, zaman kavram ve yenilik olgusu asndan tart#lmaktadr. Bu tart#mann amac gerek mimarlk prati"inde, gerek kentsel dzenlemede, gerekse de ya#ama ili#kin gelecek kurgularnda, yeniyi retebilmek adna bir #eyleri ya#am alanndan d#lamann ne gibi ba"lantlar ve de sonular olabilece"ini gsterebilmektir. Bu do"rultuda yaratc ykma, yapma ve ykmann birbirleriyle kurduklar diyalektik bir ili#ki ba"lamnda ortaya konmaktadr. Diyalektik, varlklarn ya da durumlarn kar#tlklar halinde dzenlenmesine ve taraflardan birinin zorunlu bir olumsuzluk olarak kurgulan#na dayanr. O nedenle dn#m, mevcut bir yapnn dn#trlmesinden ziyade ortadan kaldrlmas ve yerine bir ba#kasnn in#a edilmesi #eklinde gerekle#tirilir. Varlk ya da yap bir olumsuzluk olarak tahayyl edilmekte ve bu olumsuzlu"u giderme maksadyla yklmaktadr. Dolaysyla yaratc ykmann dn#m iddias varlklar yeniden de"erlendirme amacna de"il, de"ersizle#tirici bir tutuma dayanmaktadr. Yaratc ykmay yaratc bir dn#trme etkinli"inden ayran karakteristi"i bu de"ersizle#tirmedir. Bu al#mada amalanan yaratc ykma zerinden yapma-ykma diyalekti"inin dayand" olumsuzluk kurgularnn nasl ve ne #ekilde mimarl"n yapma ve yaratc ynn kstlad"n ortaya sermektir. Nitekim bir yapnn dn#mesi onu srekli olarak hayata katma ynndeki bir abaya sk sk ba"ldr. Bu durumda varl"n ne oldu"u de"il, ne #ekilde farklla#trlabilece"idir mesele. Halbuki ykmak, sadece varlklar de"il, onunla birlikte varlktaki potansiyeli gerekle#tirecek olan insann kendisini de dn#trecek olan bu abadan alkoymas ve ya#amsal malzemeden almas anlamna gelmektedir. Bu durumda ykmak suretiyle yapmaya ili#kin bir hesap verebilmek, mimarlk yapmann sorumlulu"una ili#kin oldu"u kadar insann ya#am kar#sndaki sorumlulu"u adna da nem ta#maktadr.

xiv

EVALUATION OF THE CREATIVE DESTRUCTION IN THE CONTEXT OF TRANSFORMATION SUMMARY This study starts with a query on architecture as a basic activity of human living with its constructive dimensions. Architecture has usually been associated with construction. It has been related to building up a shelter, safety and protection from the outside world. However, is it possible to consider architecture as a self defence mechanism of human living against nature, in all circumstances? Is a state of vulnerability not inherent in this defence? Therein lies the fact that destruction and damage has haunted architecture to this day. As it is known, natural disasters, war or even accidents have been the serious threats for architecture during history. They have devastated lifes and cities and all the built up environment. Nevertheless architecture has nothing to do with being the source of that kind of destruction. Here, architecture is rather the target that would either be destroyed or resist the effects of catastrophes. Yet, there is another architecture which destructs on its own. And it is this architecture that this study takes into consideration as a research topic. Since modern times there arises a type of construction which has been accompanied particularly by destruction and is called in literature creative destruction. Creative destruction basically refers to the transformative act of modernity and architecture through generating new forms of life by destructing the old structures. Here in this study creative destruction is questioned in terms of being one of the modes of violence that architecture creates by itself. On the other hand, it is crucial to pay attention to the phenomenon of creative destruction in the sense that it is one of the significant issues of Turkey that comes to the forefront in the countrys recent agenda. Nowadays, every area that urban transformation is in progress is evidently dominated by a mechanism which constructs the city by destructing. In Turkey, urban transformation is associated with renovating and rehabilitating housing areas and public spaces. However, it is more likely to abolish the existing environment and buildings rather than transforming them into something new. In this case, the aim is to contribute to the vision of realising the future projects of Turkey by discussing creative destruction in terms of transformation. In the study creative destruction is discussed in the context of the relationship between construction and destruction through its historical samples and references rather than an urban transformation model. Although, the notion of transformation, in Turkey, is lately in question from the point of urbanization, creative destruction has become, during its own history, a transforming practice of not only built environment but the whole life, ways of experiencing and conceptual paradigms. That is the reason why creative destruction has been problematized in the context of transformation in general. Then as a part of this research it is obligatory to explain what attributions transformation implies. xv

The discussion is built on modernity for it brought forth the phenomenon creative destruction. It could be said that modernity is the whole process of actualizing the desire of changing the world and taking responsibility for life that the humanity has started to be in need of. Corresponding to transforming everything from the deepest origins, modernity signifies a milestone in history. And once the transformative movement has started, from there on it is not possible to stop reconfigurations of time in modernity. However, modernity is not a smooth and problem-free process in every respect. Rather, it has its ups and downs and has been constituted as a dilemma by various factors. In the study modernity is presented as divided into two parts in actualizing its creative power in letting entities and the world to differentiate or regulating the world in the basis of stability. In this context creative destruction is investigated in relation to the regulative forces of modernitys dilemma. From this point of view the destructive dimension of creative destruction is associated with the regulating instrument of modernity which is burdened with removing away the unpredicted and undesirable pieces from a world panorama whereas construction performs the role of structuring that world according to preferences and ideals of a minority. On the other hand, in this thesis the notion of transformation is discussed through Deleuzes aspect that he developed through Bergsons notion of time. Deleuzes perspective presents transformation as the essence of any activity. As far as creation is based on exclusions of things from life it cannot be considered as transformative. Instead of this, a transformation must diversify life and all the creatures along with it. In this context Bergson propounds time as the condition of variation and change. Moreover, Bergsons assertion relies on not only the power of time but the very change that is due to transforming old forms into new configurations. Therefore, during this research, creative destruction is examined under the guidance of time by using the notion as a litmus paper that reveals the differences of creative destruction over transformation in the sense of Deleuze. This thesis researches how modern mechanisms, which defuse the differentiating powers of the time and organize the world in fixed forms, combine the construction and destruction processes under a negative basis. In this context the adventure of creative destruction that starts with modernity is examined through historical examples and contemporary urban transformation applications in Turkey and discussed over concept of time and plot of novelty. The aim of this discussion is to reveal the relationships and consequences of the exclusion of things from life in order to generate the novelty, either in architectural practice, urban renewal or future fictions over life. Consequently, it is discussed that modernity grounded creative destruction on a dialectical relationship between construction and destruction. And the notion of dialectic is introduced on the basis of negating the state of life and entities through creating dualities. In such a relationship creative destruction reveals the destructive and malicious lie behind the creative and friendly face of architecture. This dialectic renders constructive and destructive forces in creative destruction in two separated phases during a progress. While, in the first instance, it comes to mean to destruct to construct whereas constructing seems to be the aim of the process, and in turn comprises the mode of to construct to destruct in which destructing emerges as the primary purpose over construction. It could be said that, as the creative destruction distinct from a creative transformation, it relies on associating xvi

construction with destruction on the basis of absolute necessity and an ends-means relationship. This causes transformation to be performed as removing away the existing entities in order to create the new ones which can be formulated as (y) + (x). In this case, destruction lays as the mere condition of construction in transformation. That comes to mean that the existing conditions, living entities, buildings and whatsoever in earth are fictionalised as a negation which is supposed to be eliminated by destroying it. By this way entities are subject to be devaluated rather than revaluated. In this respect, modernity which is based on regulation lacked imagining different features of life together, so they failed in comprehending the world in continuity. They depicted contrasts rather than perceive differences. Whereas one side of this contrast is supposed to be constructed, the other one is supposed to be removed away and forgotten. With reference to this, the aim of this study is to question the negation that the dialectic of constructing-destructing is depandant on, whether it is a necessary condition for transformation or not, and examine how this dialectic constrains the potential of the constructive role of architecture in terms of creativity. As a matter of fact, it can be said that as long as a building is being operated by users, it participates in life and since then it is transforming. In this manner the issue is not what a building is, but how it could sustain becoming something else out of itself for having a chance to stand on life. At the last instance destruction turns to not only destructing the entities themselves, also ending the opportunity of actualizing their potential of variation and proliferation. Since, along with built environment, transformation comes to mean self-transformation of humankind, destruction, on the other hand, turns into a sort of self-destruction. In that case, humans who are in charge of actualizing the potential of an entity, would be detaining themselves from that opportunity and wasting their vital material. Then, it is important to account for creative destruction and affirm the existence of entities such as buildings with regard to taking responsibility for performing architecture as well as living in an artifical environment for it becomes an ethical issue.

xvii

xviii

1. G!R!" Mimarl"a ili#kin yerle#ik kanlardan biri, hatta belki de en temeli, onun bir in#a etme, yap yapma eylemi olmasdr. Do"a ya da herhangi d# #artlara kar# kendimizi korumaya ald"mz gvenli bir blge, bir barnak in#a etme faaliyeti. Mimarlk yaplr; yapmadr, in#a etmedir; ta# stne ta#, tu"la stne tu"la koyma, aya"a dikmedir. Mesela kimse tutup da mimarlk ykmadr, bozmadr, paralamadr gibi bir cmle kurmaz. Mimarlk olumsuz terimlerle ili#kilendirilmez. Peki nereden kaynaklanmaktadr bu genel kan? Ku#kusuz yapma ediminin mimarlk imgeleminde bu denli baskn ve olumlu bir ieri"e sahip olu#unun bir itibar vardr. nk mimarlk insann do"ayla mcadelesinden arta kalan bir rn de"ildir sadece. Aslnda tam da bu mcadelenin verilme yoludur. Bu ba"lamda Heidegger (2008), in#a etmek iskan etmektir derken, mekan retmenin matematiksel bir hesaba dayanmaktan ziyade dnyada yer edinmelerden ibaret ya#amsal bir sre oldu"una i#aret etmektedir. Yapma, insann varolu# eylemidir, bundan dolay eylemle beraber ortama art bir #ey olarak katlan rn de insandan yanadr, dostanedir. ! nsan do"a kar#snda yaparak varl"n saknr ve bu yolla varolu#unu garantiler. Fakat bu inan#ta yapmann ierimleri zerine pek d#nlmemektedir. Her ne yaparsak yapalm kendi mevcudiyetimiz iin yapt"mz srece her #ey yapmaktan ibaret gibi grnr. Halbuki gndelik d#nmeyi biraz zorlad"mzda mimarlkla, en az yapma kadar ili#kili bir ykma belirecektir. Bu gerek hemen akla gelmeyebilir ama ba#a gelmi#tir. Aslnda iyi bilinen bir hikayedir ki ilk nce do"a gelir evleri insanlarn ba#larna ykar. Nehirler ta#ar, zemin kayar. Ya da insan kendi evini kazara kl edebilir. Oysa, bizatihi insann mesul oldu"u ykmlarn defteri ok daha kabarktr. En ba#ta sava# vardr. Tm ya#amsal kaynaklarla beraber canl poplasyonunu yok etmeyi hedef edinmi# istemli #iddet ykmalarn ykmasdr. Grld" gibi mimarl" olumsuzluklarla tahayyl etmeye pek yana#lmasa da bir #ekilde ykm mimarl"a ve yapl evreye hep musallat olmu#tur ve hala olmaktadr.

Ama bylesi ykmlar, vurgunun yapmada oldu"u mimarl"n ykma ile ili#kisini yeterince aklamaz. nk yapmaya d#saldr; yani olsa olsa yapma srecinin d#nda, sonradan ba#a gelmi# istenmeyen bir durumu ifade edebilir. Mimarl"n yapma ile ili#kisini sorunsalla#trabilmek iin onun d#nda de"il, kendi iinde bir ykma olgusu aramak gerekir. yleyse amz yklabilen bir mimarlktan ykan bir mimarl"a do"ru da geni#letmeliyiz. Mimarlk sadece do"ay uysalla#trma faaliyeti olarak grlemez. Ya da bu anlamda sadece bar#l ve uyumlu bir ili#kiyi gzetmemektedir. o"u zaman uysalla#trmaya ve kendini gven altna almaya alttan alta bir #iddet olgusunun e#lik etti"i sylenebilir. Antoine Picon (2008), mimarl"n daha ba#ndan beri sava#a ynelik geli#tirilen taktiklerin bir paras oldu"undan dem vurur. Bu ba"lamda Vitruviusun sava# tekniklerine ve makinelerine mimarlk bilgisi dahilinde yer vermi# oldu"undan ve bu esaslarn Rnesans sonras iin de belirleyici oldu"undan bahseder. rne"in kentin snrlarn tutan surlar ve kaplar dahi militarist ve #iddetli bir dilden ayr d#nlemezdir ($ekil 1.1).

!"#$%&)()&* "#$%!&#'()$*$()!%+,#$!%)-./,/!01/23$4!566789! Burada amalanan, mimarl"a ili#kin bir z geli#tirmek ve #iddeti bu zle ili#kilendirmek de"il; ancak mimarl"n tarihinde yapmann u"raklarnn her zaman iin net olmad"n ve kar#t gibi duran ykmay da iinde barndrd"n ortaya koyabilmektir. Nitekim dostane grnen yapma birdenbire bir #iddet aracna dn#ebilir. Bu komplike ili#ki smrgecilikte net biimde izlenebilir.

Smrgeci kendisine bah!edilen yerin sorumlulu"unu stlendi"i anda orada egemen hale gelir. O, dominus: lord, efendi, roln stlenmi!tir. Bununla birlikte, bu egemenli"in nihai amac sadece araziyi zerine geirmekle kalmayp topra" i!leme ve retici kapasitesini smrmeden olu!ur. Smrgeci zoraki eylemler yoluyla blgenin nceki statsn de"i!tirir. O ana kadar varl"n srdrm! olan ne varsa, ister do"al ister nceki bir kltrn rn olsun, ykp yeni bir retici dzene"e dn!trr. Ama, onu yeni servetler retme yetene"ine sahip olacak biimde -bir kltr olarak- i!leyip geli!tirmek yoluyla karl hale getirmektir. Askeri i!galin !iddeti, kltr yeti!tirme kurnazl"yla yeni bir retimi ba!latan egemenli"in !iddetine dn!trlr. (Sol-Morales Rubi, 1998)

Bu noktada sz konusu olan kendisine ykm ncelemi! bir yapma srecidir. Ykma artk yapmaya kar!t bir eylem de"il, aksine yapmann kurucu unsuru olmu! durumda, ondan yanadr. yleyse bu mimarlk yapmak iin ykmak !eklinde ifade edilebilir. Buradan mimarlkta yapma ve ykma ili!kisinin ba!ka boyutlarn bulgulamaya devam edilebilir. Fakat tez kapsamnda bu a!amada kalmak bile yeterlidir. Mimarl"a ili!kin bu d!nme denemesinin neden yapld" az sonra anla!lacaktr. Son olarak gelinen sre tekrar gzden geirilirse grlecektir ki ba!ta mimarlk sadece yapmadan ibaretti. Bir sonraki admda ykma da oldu"u anla!ld. Ve nihayetinde birbirinden ba"msz cereyan eden yapma ve ykmann birlikte bir ortaklk ili!kisi kurabildikleri de ortaya km! oldu. 1.1 Sorun ve ereve Trkiyede zellikle bir sredir iyice belirginle!mekte olan kentsel dn!m adl bir fenomen var. Bu olgunun, yanklarn sadece mimarlk ve kent gndeminde de"il, tm lke genelinde bulan, son yllarn n plana kan meselelerinden birisi oldu"u sylenebilir. # eri"i yapl evreyi yenilemek ve iyile!tirmek !eklinde ifade edilen dn!mler kentin gbe"inde ve periferide hatr saylr bir hz ve yo"unlukta gerekle!en toplu konut yatrmlar, nemli meydanlarn ya da blgesel alanlarn yeniden i!levlendirilmesi, tarihi ve kltr varl" olarak korumaya alnm! tekil yaplar tekrar de"erlendirme gibi trl !ekillerde cereyan etmektedir. Kentsel dn!mde artan hareketlilik, do"rudan Trkiyede ya!anan (depreme kar! nlem olu!turma gibi) zgl ve (ekonomik byme gibi) kresel sreler erevesinde anla!labilir. Bununla birlikte, uygulanan dn!m modellerinin olu!turulmasnda hi ku!ku yok ki bu geli!melerin pay azmsanamaz. Yine de bu

al#mada amalanan bu geli#melerin neler oldu"u, nasl ya#and" ve retim pratiklerine nasl yansd"n aklamak ve tart#mak de"ildir. Daha ziyade, dn#mn gerekle#tirilme biimlerini, mimarlk yapma ve d#nme yollar ve yaratclk olgusu zerinden sorunsalla#trmaktr. nk kentsel dn#m sadece insanlara konut edindirme, afet gvenli"ini sa"lama ya da lke sermayesi iin gelir olu#turacak projeler retme aral"na kstrlamaz. Sz konusu olan kentin ve yaplarn dn#trlmesi zerinden ya#antnn yeni ve ok boyutlu deneyimlere almas ise bu durumda dn#m, bir retim mekanizmas ya da planlama meselesi olarak ele almaktan ziyade, onu her trl etkinli"in z-niteli"i olarak d#nmek gerekir. Peki tart#maya alacak olan kenti dn#trme biimi nedir? Trkiyeye zg bir model mi sz konusudur? Birbirlerinden son derece farkl lekte ve farkl niteliklerde gerekle#en dn#m projelerine bakld"nda o"unlu"una ili#kin baskn bir ortak uygulamadan bahsedilebilir. Gze arpan durum, bir modelden ziyade daha ok forml olarak uygulanan sistemli ykmlardr. Forml, ilk i# olarak dn#trlecek alanda mevcut yapla#mann yklmas ve ardndan sfrdan bir durumun in#a edilmesi olarak verilebilir: - (y) + (x). Bu durumun problematik haline getirilmek iin ne gibi bir ehemmiyeti vardr? diye sorulabilir. Dn#trmek zaten bir #eyden bir ba#ka #eye kmak de"il midir? E"er forml bir de Sol-Morales Rubinun, smrgeci mimarl"a ili#kin aklamasndan elde edilen kavramsalla#trma yapmak iin ykmak ile birlikte d#nlrse, birebir rt#menin bir tesadften daha fazla anlama geldi"i konusunda yeterince #phelenebilinir. Nitekim Trkiyede dn#mn hikayesi yeni bir durum yaratmak adna yklan mahallelerle, binalarla, sokaklarla doludur. 21.yzyl ykma faaliyetinin ya#and" ilk tarihsel an de"ildir elbet; ama ncllerine gre dn#mn en hzl, en yo"un ve hala ayn formatta srdrld" yegane zamandr. Mesele #u ki kentsel dn#mde ykmlar smrgeci i#galin zorbal"nn aksine, kenti gzelle#tirmek, iyile#tirmek ve yenilemek gibi toplumsal fayda yolunda gerekelendirilse bile, bir #eyi var etmenin ko#ulu bir di"erini ortadan kaldrma suretiyle icra edildi"i srece ykmlarn smrgeci bir yapma ile kurdu"u akrabalk gz ard edilmemelidir. te yandan yapmak iin ykmak ne lkeye zg ne de yeni bir olgudur. O, Avrupa tarihinin kapitalist modernle#me serveninin bir paras olarak ortaya km#tr. Nihayetinde modernle#me srecine sonradan girmi# ya da kresel

co"rafyaya dahil olmu# lkelere de sram# grnmektedir. Aslnda ykmak iin yapma literatrde o"unlukla yaratc ykma olarak kullanlmaktadr ($ekil 1.2). David Harvey (2006), Postmodernli"in Durumu adl al#masnda yaratc ykmay yaratc biimde ykc olmak #eklinde aarak bu kavramn modernli"i betimlemedeki nemine i#aret eder. nk o; yaratmak ve ykmak arasndaki modernist ikilemin rndr. Bu ikilemin neden modernli"e mal edildi"i tezin ileriki blmlerinde aklanacaktr; fakat #imdilik sylenmesi gereken, yaratc ykmann, tm eli#kilerine ra"men be# yzyldr ucundan kenarndan bir #ekilde modernli"e de"mi# lkelerde kentsel politikann tekrar tekrar ba#vurdu"u bir yol olmas bakmndan hala zerine d#nlmeyi haketti"idir ($ekil 1.3).

!"#$%&)('&* :),)%*2*!'*;&)!;).,)&*$*$!)<*=*&*!! A"a kan bu ili#kiler uzantsnda bu al#mada amalanan, yaratc ykmann ya da di"er tabiriyle yapmak iin ykmann dn#m ba"lamnda sorunsalla#trlmas yoluyla bugnn kentsel dn#mler adna pay karmak oldu"u kadar mimarlkta yapma/in#a etme/retme srecine ili#kin tekrar bir de"erlendirmede bulunabilmektir. Yaratc ykmada yaratclk boyutu, bir olumsuzlamayla ili#kilidir. nk yapma kendisini ancak ykmann glgesinde gerekle#tirebilmektedir. Bu ba"lamda yapmak iin ykmann yenili"e alan, fark deneyimleyen bir dn#m olmaktan ziyade bilinli bir yok etme niyeti ta#yan glerle ili#kili oldu"una ili#kin ngrler do"rultusunda, bir di"erini ykmak #artyla kurmann niteliksel bir dn#mden fark, yapma ve ykmann nasl birbirlerine ko#ullandrld" ve bu ko#ulun hangi erevelerde zorunlu kabul edildi"i tart#lacaktr. Ara#trmann, bugnn ve gelece"in kent politikalar iin projeksiyon yapabilmesi adna nemli olan, yaratc ykmann tarihsel u"raklar ve onu belirleyen parametreleri a"a karlarak sadece kent ekseninde de"il, mimarlkta yaratc bir etkinlik olarak dn#mn olanaklarna i#aret edebilmektir. 5

!"#$%&)(+&* 1),/->%#$!'),)%*2*!'*;&)'*!#=#?%/,#$!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!@/,!;),/;)%A,!0B),.#'4!566C89! 1.2 Ara$trma Yakla$m ve Yntemi ncelikle belirtmek bu gerekir nedenle ki, tart#ma kentsel bu dn#m oda"nda olarak

yrtlmeyecektir;

ara#trmada

meseleye

detayl

girilmeyecektir. nk dn#m, bir tr kent yenileme uygulamas de"ildir; bizatihi mimarlk yapmaya, d#nmeye, yaratmaya, retmeye ikin bir sre olarak ele alnd"nda anla#labilir. stelik sadece mimari de"il, her trl ya#amsal yaratmn bir dn#trme faaliyeti oldu"u sylenebilir. Bu nedenle, ara#trmay kent ba"lamyla snrlamadan tm bir ya#amsal etkinlik fikrine geni#letebilmek nemlidir. yleyse mimarl"n hayata nasl katld", onu nasl etkinle#tirdi"i, nasl dn#trd" zerine d#nerek ilerlemeli. Bu al#mada, mimarlkta yapma ve ykma edimleri irdelenerek, nasl biimlendirildikleri, nasl icra edildikleri ve birbirleriyle nasl ba"lantlandrldklar ortaya konarak, ykarak yapma haline gelmi# dn#trme prati"ini kendi dinamikleri ierisinde anlamaya al#lacaktr. Tart#ma, yntemsel olarak iki ana parametre ekseninde verilecektir: Modernlik ve zaman kavram. Neden modernlik? Modernlik, tm de"erlerin kkten-yeniden de"erlendirildi"i (Kwinter, 2002), ya#amn tm formlarnn geleneksel olanlardan en radikal biimde farklla#arak dnyevile#ti"i ilk tarihsel dn#m srecidir. Onunla beraber eylem, tanrsal gcn tekelinden kp insan etkinli"i haline gelmi#tir (Hardt ve Negri, 2008). Bylece yaplan ve yklan dnyann yannda dnyay yapan ve ykan znenin ortaya k# zemini hazrlanm# olur. Bu nedenle, yaratc ykmann

hikayesi modernli"in kendi geli#imi ve deneyimlenmesi sreci ierisinde anlamlandrlacaktr. Neden Zaman? Ara#trmada, yaratc ykmann dn#m iddiasn de"erlendirme gere"ince bir lte ihtiya vardr; o da zaman olacaktr. nk zaman hayatn hareket ve olu# gcdr(Colebrook, 2009). Onun ak# hareketi ierisinde hayat srekli olarak farklla#maktadr. Zamann yegane dn#trc unsur olarak kavramsalla#trlmas Bergsonun Sre kavramnda bulgulanr. Sre farklla#an ya da do"asn de"i#tirendir, niteliktir, heterojenliktir, kendisinden farklla#andr (Deleuze, 2009). Ara#trma boyunca sre, yaratc ykma iin bir tr turnusol ka"d i#levi grerek, onun gerek bir dn#mden ayrld" ynlerini a"a karmada kullanlacaktr. Son olarak tezin kurgusuna ve blmlerine de"inmek gerekmektedir. Yapma ve ykma edimlerinin birbirlerine nasl ko#ulland"n anlamak iin ilk olarak modernli"in nasl tezahr etti"inin ve geli#me srecindeki u"raklarnn neler oldu"unun ortaya konmas #arttr. O nedenle ara#trma srecine yapma ve ykmann modernlikle olan ili#kisini kurarak ba#lamak yaratc ykmann karakteristi"ine dair temel ipularn yakalamak adna nemli olacaktr. nc. blmde yaratc ykmann yapmas ele alnacaktr. Yaratc ykmada ykma, yapma ediminden ba"msz de"ildir; hatta onu gerekle#tirmenin bir arac oldu"undan ykma ba#vurmann nedenlerinin yapmann iinde aranmas gerekti"i d#nlmektedir. O nedenle bu blmde yapmann ierimlerine girilerek ona ili#kin bir ereve olu#turulacaktr. Drdnc blmde ise yaratc ykma ele alnacak ve kapsam yapmak iin ykmak oldu"u kadar ykmak iin yapmak olarak da geni#letilerek ona ili#kin btncl bir bak# geli#tirmeye al#lacaktr. Yapmak iin Ykmak ksmnda yaratc ykma, modernle#me srecindeki tarihsel rnekleri zerinden amlanarak, ykmann hangi nedenlerle ve ne #ekillerde yapma iin hayati bir nem arz etti"i ortaya konacaktr. Ykma ve yapma arasndaki ili#kiyi etraflca kurabilmek iin onu #ekillendiren farkl dinamiklere bakmak nemlidir. Bunlardan ilki modernlikle beraber geli#en ekonomik-politik sistem kapitalizm olacaktr. Ardndan kltrel formasyonun dn#mn hedeflemi# 20. yzyl modernistlerinin yakla#m ve eylemleri de"erlendirilecektir. rneklerin belirlenmesinde her birinin ykma sylemiyle kurduklar ili#kinin birbirinden niteliksel bir farka sahip olmas, ykmann 7

yapmaya ba"lanma biimlerinin farkl boyutlarna de"inebilmek adna zellikle gzetilmi#tir. Ayn blmn Ykmak iin Yapmak ksmnda ise ykma ile yapma arasndaki ili#ki tersyz edilerek, bu srete ykmann yapmaya ili#kin bir ara olmaktan nasl bir ama haline geldi"i ortaya serilecektir. Artk hiyerar#ik var olan yapma ve ykma ili#kisinin btnyle birbiri iine girdi"i ve neyin ama neyin ara oldu"unun kati olarak saptanamaz bir eyleme dn#t" ortaya konacak ve ardndan bu apraz ili#kiler bir de 21. yzyl Trkiyesindeki kentsel dn#m olgusu zelinde irdelenecektir. lkedeki gncel dn#m projelerinden biri ele alnarak ona ili#kin bildirilen gerekeler ve sylemlerde ve de uygulama esnasnda ya#anan geli#melerde gerekli ve arpc grlenler vurgulanarak dn#m ekseninde sorunsalla#trld" yaratc ykmann bugn iin nasl bu al#mann atfta bulundu"u edimselle#tirildi"inin izleri srlecektir. Mimarlkta yapma ve ykma ili#kisinin meselelerden biri Trkiyedeki gncel kentsel dn#m sreci oldu"u iin, bu konuda da bir de"erlendirmede bulunmak ayrca nemlidir. Yaratc ykma, ona ili#kin geli#tirilecek tm kavramsalla#trmalarla son kertede zaman zelinde ele alnacak ve onun, yaratc bir dn#me mi yoksa hayat olumsuzlamaya m yasland" ortaya konacaktr. ! lk etapta, rehber alnacak olan Bergsoncu zaman kavram Bergson ve Deleuzen argmanlar zerinden aktarlacak ve bu #ekilde dn#m kavramnn erevesi olu#turulacaktr. Sonraki a#amada ise yaratc ykma bu karmlar do"rultusunda de"erlendirilerek tart#mann tamamlanmas amalanmaktadr.

2. YARATICI YIKMA VE MODERNL!K Modernlik, yaratc ykmann iinde olu#tu"u ba"lamdr. Bunun iin en az sebep gsterilebilir. ! lk olarak modernlik, zamandaki ilk niteliksel dn#me kar#lk gelir. Anlam kendinden menkul bir dnya anlay# km#tr ve her #ey mutlak bir yeniden anlamlandrmaya alm#tr. Bu anlamda modernlik dnyann konstrksiyon oldu"unun ke#fidir bir nevi. Bu yakla#m dnyay ve de"erleri yaplan, in#a edilmi# gereklikler olarak kavrad" anda bunlar tekrar da"tma ve tekrar olu#turma yoluyla srekli olarak dn#trme frsatn da beraberinde getirir. Dolaysyla dn#trme pratiklerinin hikayesinin modernlik ile ba#lad" sylenebilir (Kwinter, 2002). !kinci neden, yapma, ykma, bilme gibi etkinliklerin modernli"in dnyevile#me sreciyle beraber insana devredilmesi; bylelikle insann znele#me ve etkinle#me srecinin ba#lam# olmasdr (Hardt ve Negri, 2008). Artk yaplan-yklan bir dnya yerine, znelerin yaparak ve ykarak retti"i bir dnya vardr. nc neden ise, modernle#menin zgl geli#me serveniyle ili#kilidir. Yaratc ykma, srecin farkl zne ve pratiklerce oradan ve buradan eki#tirilmeleriyle ya#anan srt#melerin, gerilimlerin, ikilemlerin rndr (Harvey, 2006). Bu dalgalanmalar esnasnda yapma ve ykma e#itli biimlerde ve birbirinden farkl ba"lamlarda biraraya getirilir ve birbirine ko#ullanr. yleyse ilk i# modernli"in servenine dalarak yaratc ykmay do"uran dinamikleri ara#trmak olmaldr. Bunun iin nce modernli"in seyri ortaya konacak, hemen sonrasnda ise ayn sre bir de (mimarlkla ili#kili olmas bakmndan) modernli"in estetik boyutu zelinde izlenecektir. 2.1 Modernlik !kilemi Marshall Berman (2009), Kat Olan Her $ey Buharla#yor adl al#masnda modernli"i hayati bir deneyim tarzyla ili#kilendirerek onun zerine basit ama ayn zamanda derinlikli bir kavray# geli#tirir:
Modern olmak, bizlere serven, g, o#ku, geli#me, kendimizi ve dnyay dn#trme olanaklar vaat eden; ama bir yandan da sahip oldu"umuz her #eyi, bildi"imiz her #eyi,

oldu"umuz her #eyi yok etmekle tehdit eden bir ortamda bulmaktr kendimizi. Modern ortamlar ve deneyimler co"rafi ve etnik, snfsal ve ulusal, dinsel ve ideolojik snrlarn tesine geer; modernli"in bu anlamda insanlar birle#tirdi"i sylenebilir. Ama paradoksal bir birliktir bu, blnm#l"n birli"idir. Bizleri srekli paralanma ve yenilenmenin, mcadele ve eli#kinin, belirsizlik ve acnn girdabna srkler. (Berman, 2009)

Bermann tasviri modernli"e dair karakteristik bir ikileme dikkat ekti"inden nemlidir. Dnyay dn#tme frsatn elde eden insan, bunu bir bedel demeden gerekle#tiremeyecektir. Bu bedel kendi bildi"i, tand" dnyann yklmasdr. Denilebilir ki modernlikle beraber insan hayatna bir sarsnt musallat olmu#tur. Bu sarsnt insann duygu ve arzularn harekete geirirken bir yandan da insann zerine hayatn kurdu"u zemini srekli olarak yerinden oynatmaktadr. ! kilem tam da bu sarsntnn olumlu mu yoksa olumsuz mu oldu"una karar verilememesinden kaynaklanmaktadr. Bu tezde yapmak iin ykmann modernlikle ili#kisi tam da bu ikilem zerinden kurulacaktr. ncelikle modernli"in bu eli#kili yapsn ortaya koymak gerekmektedir. Bu konuda genel bir strktr olu#turmak adna Hardt ve Negrinin !mparatorluk adl al#malarndaki argmanlarndan yararlanlacaktr. Hardt ve Negri (2008), modernli"i en az iki kip olarak tanmlarlar. Modernlik ilk olarak bir devrim, sonrasnda ise bir kar#-devrim hareketi olarak ya#anmaktadr. Hardt ve Negri, birinci kip modernli"in devrimini, yapma ve yaratma faaliyetlerinin, ilahi ya da a#kn bir kudretin kapsamndan kp, yeni durumda insana ait bir eylem haline dn#mesi olarak grrler. Buna gre 1.kip modernli"in kurucu dinami"ini etkinlik ve yapc/yaratc kuvvetler olu#turur. Bu hareketin kendisini btnyle 16. yzyl Avrupa Rnesansyla birlikte gstermeye ba#lad" sylenebilir. Rnesans, etkinlik ve yenilik kavramlarnn ya#amn ufkunda do"maya ba#lad" andr.
Gerekten de etkinlik, dnemin egemen kategorisidir. Bulu#lar, do"ann srrna giri#, al#ma, vb. Ortaa"n yasaklad" ya da kmsedi"i btn bu etkinlikler, Rnesansn gndemini boydan boya doldurur. Byk ve her #eyi sarsan bir yenilik duygusu, sanattan tekni"e, ticaretten felsefeye, kuramsal olsun pratik olsun btn alanlarda yo"un bir biimde ya#anr. Blochun syledi"i gibi, bir grkemlilik ve sonsuzluk izlenimi, feodal ve teolojik toplumun yapay ve kapal dnyasnn yerini almaktadr. Ticaretin yerellikten kurtulup dnyaya al#na, Albertinin perspektifi ve Rnesansn resminin bir pencereden alp ayrt edilebilen en uzak ufukta, ardnda ula#labilecek btn bir dnyann yer ald"n d#ndrerek biten tablolar e#lik eder. Yeni do"a ve yeni birey birlikte do"makta, do"a kendini bak#a amaktadr. (Bumin, 2010)

10

Grld" zere etkinlik ve yenilik dnemin kilit kavramlardr. Demek ki, modernli"in kklerinde bilgi a#kn dzlemden ikin dzleme gemi# ve sonu olarak bu insan bilgisi bir yapma, do"ay dn#trme prati"i haline gelmi#tir (Hardt ve Negri, 2008). Dnyann yeni bir deneyim alan olarak ke#fiyle insana tarihinde ilk defa dnyay olumlama olana" belirir. Bundan byle insan, dnya kar#snda edilgin de"il, etkindir. Onu kullanr, kurgular, dn#trr. Fakat insann kendisinde ke#fetti"i bu yaratma gc onun do"ann kar#snda bi efendi rolne brnmesini gerektirmez. Aksine, Rnesansda sesler benin mevcut dnyayla i ieli"ini, bu dnyaya yerle#mi#li"ini dile getirir: insan rzgarla, toprakla, yldzlarla karde#tir (Bumin, 2010). Hardt ve Negrinin ikinlik olarak tanmladklar dzlemin erevesini byle bir dnya anlay#nn izdi"ini belirtmek gerekir. Bu, insann yartanrclk oynad" bir dnya de"il, kar#snda etkilendi"i ve do"ann ak#na ona etkiyerek, onu dn#trerek katld" bir dnyadr. Kendisinde yaratma gcn ke#fetmi# olan insan bu gc sergileyece"i etkinlik alann geni#letmek iin dnyay da ke#fetmeye alr. Co"rafi ke#iflerle farkl insan topluluklar ve kltrleri oldu"u kadar ba#ka co"rafyalar ve do"ann ba#ka ynleri de serilir insann nne. Dolaysyla her anlamda ba# dndrc bir bilgi ak#ndan bahsetmek mmkndr. Bu yeni bulgular y"n mevcut d#nce paradigmalaryla aklanamayacak bir okluk olu#turdu"unda, yeni paradigmalarn retilmesi bir gereklilik haline gelir. Yenilik, hem varolan bir dnyann yeni yzlerinin, yeni kltrlerinin ke#finin hem de bu yeni durumlar kar#layacak yeni d#nce, ifade ve ya#ama tarzlarnn yenili"idir (Bumin, 2010). $imdi insan yiten mutlak dnyalarn kar#snda ve verili de"erlerin artk olmad" bir dzlemde dnyaya ili#kin yeni de"erleri ar#nlad" admlar sayesinde in#a etmek durumundadr. Son kertede etkinlik, yenilik retme etkinli"idir. Tm bu anlatmlarda grld" zere, do"ann oklu"u, e#itlili"i insan adeta bylemi# ve onu hayat ynnde kamlam#tr. Belli ki Bermann ba#ta ifade etti"i ykc tehdit henz duyumsanmaya ba#lanmam#, dnyann geri kalanyla birle#menin paralayc etkisi henz belirmemi#tir. Sarsntdan duyulan merak ve o#kuya endi#enin rengi bulanm# de"ildir. Bu duygunun ba# gstermesi ikinci kip modernlik olarak tariflenen dneme denk d#ecektir. Hardt ve Negri (2008) devrimin, bir kar#-devrimi a"rmasn ironik bir biimde ola"an bulur gibidirler:

11

Bylesine radikal bir altst olu# gl bir at#may nasl k#krtmazd? Bu devrim bir kar# devrime nasl yol amazd? Aslnda kelimenin tam anlamyla bir kar# devrim sz konusuydu: Ne gemi#e dnebildi"i ne de yeni gleri ortadan kaldrabildi"i iin, ortaya kmakta olan hareket ve dinamiklerin kuvvetini tahakkm altna alp etkisiz klmay amalayan kltrel, felsefi, toplumsal ve politik bir giri#imdi bu. Bu, yeni glerle sava#mak ve onlar tahakkm anlatna alacak ku#atc bir iktidar kurmak zere tasarlanm# olan ikinci kipteki modernlikti. Bu, Rnesans devrimi iinde ortaya kan ve devrimin ynn de"i#tirmek, yeni insanlk imgesini a#kn bir dzleme ta#mak, bilimin dnyay dn#trme kapasitelerini grelile#tirmek ve hepsinden nemlisi okluk adna iktidarn yeniden ele geirilmesine kar# kmak zere ortaya kan bir kar#-devrimdi.

Burada yeryznden gklere geri bir hareket sz konusudur1. Fakat bu sefer gklere ta#narak yceltilen yaratc bir imge olarak ! nsandr. Bu durumda ise ikinci kip modernli"in kurucu dinami"ini bir tr kar#-yapc ya da tepkisel2 kuvvetlerin olu#turdu"u sylenebilir. yle grnyor ki ikinlik dzleminin birdenbire grnr olmas sadece o#kuyla kar#lanabilen bir durum de"ildir. ! nsan kendi gcnden ve evrenin okluk ve karma#asnn ani beliri#inden sevin duydu"u kadar rkm# de gibidir. Bermannn modernli"in paradoksuyla i#aret etti"i #ey sevin ve korku arasndaki gerilimde yatar. Bu gerilim onun hem bir devrim ve hem de kar#-devrim olarak yank bulmasna sebep olmu#tur. ! kinci kip modernlik bu gerilimin ve endi#enin icabna bakma politikalarndan ve yollarndan rl bir harekettir. 2.1.1 Modernli%in imkansz devi Modernli"in icaba bakma yntemlerini anlamak iin Zygmunt Baumann Modernlik ve Mphemlik adl al#mas izlenecektir. Baumann iddias (2003), modernli"in kendisine pek ok imkansz devler atfetti"idir. Bunlarn, en temelinde yer alan, bu anlamda en belirleyici olan ise dzenleme devidir. Bauman, dzen anlay#nn tarihte ilk defa modernlikle beraber do"du"una dikkat

Hardt ve Negri, g" a#knlk imgesi, yeryzn ise dnyevile#me imgesi olarak kullanmaktadr. 2 Deleuze (2010b), Nietzschenin kendi felsefesinde tanmlad" iki tip kuvvet oldu"undan bahseder: etkin kuvvetler ve tepkisel kuvvetler. Etkin kuvvetler, hayatn yenilik ve farkllk gcn ortaya koyan kuvvetlerdir. Tepkisel kuvvetler ise, hayattaki e#itlili"i yadsrlar. Onlar, bu e#itlili"i arttrc ynde etkinle#mek yerine, olumsuzlayarak kendilerinden farkl olana kar# ktcl bir tepki duyarlar. Bu ba"lamda tepkisellikte olumsuzlama olumlamadan nce gelmektedir. Deleuze, Nietzchenin klelik kavramn tepkisellik erevesinde aklar .Ona gre, Nietzche klelikle toplumsal #artlardan dolay kleli"e mahkum edilmeyi kastetmemektedir. Bahsetti"i gnll kleliktir. Kle gibi davranmak, kendisini mtemadiyen bir efendiye tabi hissetmek ve etkin olmaktan saknmaktr.

12

eker. Dzenle kastetti"i dnyann, insan habitatnn, insan benli"inin ve bu arasndaki ba"lantnn dzenidir (Bauman, 2003). Dzen, snflandrmalar ve kategorile#tirmeler yoluyla sa"lanmaktadr. Bu kategoriler a priori de"ildir, bizzat modern pratikler tarafndan retilirler:
Snflandrmak, blmek ve ayrmaktr. Snflandrma ncelikle #unu koyutlar: Dnya ayr ve farklla#m# varlklardan olu#ur. Daha sonra, her bir varl"n belli bir gruba ait oldu"unu ve bu grubun da toplu olarak- ba#ka varlklarn kar#t oldu"unu varsayar. Son olarak ise, farkl eylem kalplarn farkl varlk kategorileriyle ilintilendirerek, varsaymlarn gere"e dn#trr. Snflandrmak, ba#ka bir deyi#le, dnyaya bir yap atfetmektir: Dnyadaki olabilirlikleri maniple etmek; baz olaylar tekilerden daha olas klmak; olaylara rastgele de"ilmi# gibi davranmak ya da olaylarn rastgeleli"ini snflandrmak veya tamamen yok etmektir. (Bauman, 2003)

rne"in varlk alanna ili#kin en temel kategori varlklarn canl ve cansz olmak zere ikiye ayrlmasdr. Biyoloji bunlardan canllar snfyla ilgilenir ve tm canllar dnyas hcresel yaplar, beslenme biimleri, reme biimleri gibi belli ba"lamlarda tekrar tekrar ayr#trlr. Nitekim snflandrma sadece bilime ait bir etkinlik de"ildir. Uzmanla#mayla do"an mesleki birimlerin, rklarn, co"rafyalarn, mzik trlerinin, mimarlktaki tipolojilerin de birer kategorile#tirme rn olduklar sylenebilir. Snflandrmadaki ama, bir ynyle ku#kusuz operasyoneldir. Mesela konut denildi"inde hangi durumlara referansta bulunuldu"unun insanlar tarafndan ksa srede bilinebilmesini amalar. ats, pencereleri, kaps olan mekan diye anlatmak yerine, konut demek her zaman iin daha spesifik bir imgeye gnderir. Fakat Bauman (2003) adlandrma retiminin dil kaynakl olmasndan tr da"lmasnn da an meselesi oldu"unu belirtmektedir:
Dilin yapla#trma aralar yetersiz kald"nda durum, mphemli"e dner; eldeki durum, artk ya dilin ayrd" kategorilerin hibirine girmiyordur ya da ayn anda bu kategorilerden birkana birden giriyordur. Mphem bir durumda, "renilen kalplardan hibiri o duruma uymaz, ya da "renilen kalplardan birka birden uyar. Ancak her iki durumda da sonu, kararszlk, kararla#trlamazlk, dolaysyla da denetimsizlik duygusu olur. Yapla#trma giri#imi sonucunda, yok oldu"u d#nlen rastgelelik yeniden kendini gsterirken, eylemin sonular tahmin edilemez hale gelir.

Hareket, ekseninden srekli olarak sapma e"ilimindedir. Daha do"rusu biz ekseni herhangi bir ada sabitledi"imizi zannetti"imiz iin, onun hareketi bir sapma olarak grnmektedir. yleyse herhangi bir #eyin kategori-d# olarak grlmesinin nedeni bizatihi kategorilerin varl"dr (Bauman, 2003). Bu anlamda ikinci kip modernlik,

13

kategoriler retti"i srece srekli bir kama-kovalama; sapma-sabitleme durumu iinde hapsolmaktadr. Baumann (2003) izle"inde dzenleme mekanizmalarna dair, yaratc ykmay anlama asndan da kritik olan birbiriyle ili#kili iki temel durum tespit edilebilir: (1) Snflandrmalarn ikili kurgulara dayandrlmalar, (2) ikili"in mevcut durumun olumsuzlanmas zerinden kurulu#u. ! kiliklerde snrlar kat ve geirimsizdir. Hibir kalba tam olarak oturmayan bir arada-olu#un nne gemenin yolu ikili"in kanatlarn mmkn oldu"unca ula#trmaktr.
Toplumsal dzen vizyonu ve prati"i iin ya#amsal olan ikiliklerde, farklla#trc g, kural olarak, muhalefet yelerinin birinin arkasna saklanr. ! kinci ye, birincinin tekisinden, birincinin kar#t (itibarsz, bastrlm#, srgn edilmi#) tarafndan ve bunun yaratmndan ba#ka bir #ey de"ildir. Nitekim anormallik normun, sapknlk yasaya itaatin, hastalk sa"l"n, barbarlk uygarl"n, hayvan insann, kadn erke"in, yabanc yerlinin, d#man dostun, onlar bizin, delilik akln, ecnebi vatanda#n, sradan adam uzmann tekisidir. Bunlar birbirine ba"mldr fakat ba"mllk simetrik de"ildir. !kinci taraf, tasarlanm#, zoraki tecrit edilmi#li"inden dolay birinciye ba"mldr. Birinci ise, kendini do"rulamak iin, ikinciye ba"mldr. (Bauman, 2003)

!kilik retimi, yaratc ykmlarn da bel kemi"idir. Ancak bir di"erini ykmak ko#uluyla var edilen durum, kendisini bir nceki durumla mutlak bir ikilik ierisinde tanmlar. Yklan ile yaplan ayr iki #eydir. Bir #ey yklr, yerine ba#ka bir #ey yaplr. Yapma ve ykma ortak bir amata bir araya gelirler. Yklacak olan bir anormallik, in#a edilecek olan bir norm olarak grlmeye ba#lanr. yleyse Baumann cmlesi #u #ekilde yeniden kurulabilir: Yapma/in#a, kendini do"rulamak iin, ykmaya ba"mldr. Bunun alm #udur: Yaplacak/in#a edilecek olan, yeni durumun/yapnn kendisini var edebilmek iin bir di"erinin yklmasna gereksinir. Yaratc ykma ile ilgili temel problemlerden biri, uygulanabilmek iin bylesi bir ikili"e yaslanmak zorunda olmasdr. te yandan yklmas gerekli grnen durumun ya da yapnn anormallik olarak tayini, mevcut durumun ve bugnn de"ersiz atfedilmesiyle ilgilidir. Bugnn hep bir yetersizlik sylemine tabi tutuldu"u grlr. Olmas gerekti"i gibi olmamak bugnn telafi edilemez ilk gnahdr (Bauman, 2003). Telafinin tek ko#ulu ykmadr; ykp yenisini yapmaktr. Bu bakmdan bugn ya da gemi#, gelece"in tekisidir.

14

Tekrar ifade etmek gerekirse buraya kadar modernlik ve yaratc ykma ili#kisine dair ortaya konanlar #u #ekildedir: dn#trc ve yaratc bir etkinlik olarak yapma ikinci kip modernlikle beraber birdenbire dzen tesis etmenin arac olarak yapma haline gelmi#tir ve bu dzen kat ikilikler ve bugnn de"ersizle#tirilmesi zerinden tesis edilmektedir. Ykma tam da yapmada ya#anan bu dn#m srecinde ona ko#ullanmaya ba#lamakta; bylece yaratc ykma byle bir ikilik kurgusu ierisinde mimarlk sahasnda belirsizli"in icabna bakmann bir yolu olarak belirmektedir. Bir sonraki a#amada modernli"in kendi iinde kipler ve paralar olarak ya#ad" blnmelerin estetik alanda nasl duyumsand" irdelenecektir. Nitekim mimarlk, esteti"in ve politik srelerin ak#tklar arayzde yer ald"ndan her iki ba"lamn birden de"erlendirmesi nem arz etmektedir. 2.2 Estetik Boyut
!nsan iine eken bu heyecanl, alkantl hayat kar#snda sarho# oldu"umu hissediyorum. Gzlerimin nnden geip duran bylesine ok sayda nesne ba#m dndryor. Beni etkileyen tm bu #eyler arasnda yre"imi saran bir tek #ey bile yok. Yine de hepsi birden hislerimi sarsyor; yle ki ne oldu"umu, neye ait oldu"umu unutuyorum. (Berman, 2009)

Bu szler Rousseaunun Yeni Heloise adl romann kahramn Saint-Preuxa aittir. Berman modern duyarll"n iinde do"du"u ortamn tasvirini bu szler zerinden yapar. Bu alnt modernli"e ili#kin #unu syler: modern ortamlar ok sayda nesnenin bir arada bulundu"u ve nesnelerin ok hzl harekettikleri ortamlardr. Tam da bu yzdendir ki hem her #ey son derece arpcdr, hem de insann yre"ini saracak kadar kalc bir etki brakmazlar. te yandan 19. yzyl Fransasnn #airi, modernli"in klt figr Baudelaire ise modernli"i #u #ekilde ifade eder: Modernite, anlk olandr, geip gidendir, olumsal olandr; sanatn yarsdr; teki yars ise, sonsuz olandr, de"i#meyendir (Harvey, 2006da atfta bulunuldu"u gibi). Baudelairenin amac, ebedi olan anlk olann iinden karmak kaydyla modernli"e zg olan ortaya koymaktr (Frisby, 2008). Bu bakmdan Baudelairein modernlik formlasyonu Saint Preuxun dile getirdi"i dilemmann zme kavu#turulmas, bylece anlk ile sonsuzun uzla#trlmas olarak d#nlebilir. Postmodernli"in Durumunda Harvey (2006), modernli"in ikili karakteri zerinde zenle durmakta ve modernli"in estetik alann ynlendiren temel itkinin anlk olanla 15

sonsuz olann uzla#masndan daha ok at#mas oldu"unu ifade etmektedir. te yandan, formlasyonun geicilik ve dinamizm kanadnn birok modern d#nr ve sanat tarafndan yeterince vurguland"na; fakat sonsuzluk boyutunun ne oldu"unun belirsizlikte kald"na dikkat eker. Bu belirsizlik tehlikelidir, modernli"in ruhunda doldurulmay bekleyen onulmaz gedikler am#tr. Nitekim, bundan byle modernli"in kilitlendi"i soru brakalm zaman ve mekanda gerekle#en bu toplumsal de"i#im girdabnn iinde gizlenmi# oldu"u farzedilen sonsuz ve de"i#mez hakknda inandrc bir#eyler sylemeyi, hi olmazsa bir tutarllk duygusunu nerede arayp bulabiliriz? (Harvey, 2006) sorusudur. Bu soru modernlik iin kritik bir neme sahiptir. nk, tutarll"n bir gereksinim olarak do"mas ve aranmas modernli"in kendi iindeki kiplerinin dn#meye ba#lad" ana i#aret eder. !#te bu tutarllk aray#, Baudelairenin zamansal ve geici olandan ebedi olann bulgulanarak modernli"e zg nitelikleri ortaya koymaktaki naif abay a#ar ve ebedi normlarn aray#na dn#r. Modernlik, formlasyonun sonsuzluk kanadn biimlendirecek engin sayda idealler ve zaman tesi de"erlerin retimi tarihi haline gelir. Ksacas, sonsuzluk aray# modernli"in dzen devlerinden biri haline dn#m#tr. dev, Bermann (2009) ifade etti"i #ekliyle gerginlik ve alkant; psi#ik ba#dnmesi ve sarho#luk; deneyim imkanlarnn geni#lemesi ve ahlaki snrlarn, ki#isel ba"larn yokolmas, benli"in geli#mesi ve sarslmas olarak vuku bulan modernli"e dair bu atmosferin srekli olarak kontrol altna alnmasn hedefler. nk bu atmosfer, bizi yerimizden etmekle tehdit eden sarsntlara ve da"lmaya neden olur. Bu tehdit, ancak klavuzlu"una ba#vurarak tekrar yerimize dnebilece"imiz genelgeer ve kalc de"erlerin varl"nda kabul edilebilirdir. Burada sz konusu olan, kurgulanan ikili"in ba#tan karc ve da"tc ucunun, tutarl ve toplayc ucunun tekisi olu#udur. Modernlik tarihinde, adeta bir saplant haline gelen sonsuz de"erler aray# ikinci kip modernli"in amalarna sk skya ba"ldr. Birinci kip modernlik olumsal ve de"i#ken kuvvetleri ncelerken ikinci kip modernlik kendine de"i#mez ve mutlak de"erler kurgulayabilmek iin rastgele olan yarnn nne setler eker. Bu ba"lamda yapma-ykma ili#kisi de modernli"in bu setleri ekmek iin ba#vurdu"u aralardan birisidir ($ekil 2.1). Yapma, sonsuz de"erlerin in#a prati"i; ykma ise bu minvalde yapmann nndeki engelleri kaldrarak yolunu aan bir gereklilik olarak icra edilir. Az nce de ifade edildi"i gibi #eylerin gelip geicili"i, sz konusu kalc de"erlerin

16

yerle#tirilmesi amacna hizmet etti"i takdirde makuldur. yleyse bir sonraki adm, sonsuz olmaldr. de"erleri in#a eden yapmann ierimlerini ele almak

!"#$%&'()&* Yaratc ykmann modernlikle ili#kisinin kavramsal anlatm.

17

18

3. YAPMA Yaratc Ykma, ykma ve yapmann birbirlerine ko#ullandrldklar bir ili#kiyi tanmlamaktadr. Bu sebeple ykma dinami"ini anlayabilmek iin ncelikle yapmann ierimlerinin amlanmas gereklidir. nk ykma mevzusu, aslnda btnyle bir yapma eylemine ba"ldr. Sz konusu yaratc ykmada ykm, yapma iin zorunlu bir ko#ul olarak varsaylr. Tezin problematik haline getirmeye al#t" konu da bu ili#kinin gerekten bir zorunluluk arz edip etmedi"idir. $ayet etmiyorsa, bu durumda ykm kendisine nceleyen yapmann ne tr bir yapma oldu"u ve hangi amalarla ortaya kt" ara#trlmaldr. Ba#lamadan nce yapma ile hangi durumlara referans verildi"inin netle#tirilmesi gerekmektedir. Ne de olsa yapmak dildeki en temel birka fiilden biri olarak bir ok anlam ve durumu kar#lamaktadr. rne"in TDKnin Byk Trke Szlkne gre yirmi iki farkl kar#l" olan yapmak szc"nn ald" kimi anlamlar #u #ekildedir: 1. Ortaya koymak, gerekle#tirmek, olu#turmak, meydana getirmek (...) 5. Bir #eyi ba#ka bir #ey durumuna getirmek (...) 7. Bir d#nceyi, bir davran#, bir iste"i i#e dn#trmek, gerekle#tirmek (...) 8. Dzenli bir duruma getirmek (...) 9. retmek (...) 11. Zarara yol amak (...) 13. Salglamak, karmak (...) 18. Bir durum yaratmak(...) 22. Olmak. Grld" zere yapmaktan sz ederken bylesi bir anlam geni#li"ine gndermede bulunmak kanlmazdr. $u esnada pratik bir fayda sa"lama adna anlam mimarlk iin zelle#tirmek gerekmektedir. retmek ve yaratmak eksenli bir anlam alannda kalmak ko#uluyla, yap yapmak, in#a etmek, kurmak bu tezin zerinde durdu"u yapmak edimine denk gelen fiiller olacaktr. $unu da eklemek gerekiyor ki mimarlk retimi sadece fiziksel bir kar#lk gerektirmez. D#nerek de mimarlk yaplabilir. Bu durumda in#a etme ve yapma fiilleri maddi oldu"u kadar episetemolojik biimlerini de kapsayacak boyutta d#nlmelidir.

19

3.1 Yapmann Etimolojisi Harries (1982), insan yap yapmaya/in#a etmeye te#vik edenin insann yurtsuzlu"u (homelessness) oldu"unu ileri srer. ! nsann dnyadaki mevcudiyeti bir ilk yurttan edilmi#li"iyle sarmalanm#tr. Dnyada insan, bu yoksunlu"un ierisinde, mekann deh#eti ierisinde bulur kendisini. Harries, mekann deh#etinin ayn zamanda zamann deh#etine neden oldu"unu syler. nk bu ilk yurt zamandan ba"msz, zamansz bir mekandr. Dolaysyla yurdun yitimi ya#amn ba#lamas, insanl"n zamansall"a almas demektir. Ve zaman lme do"ru akt"ndan yoksunluk fanilik kaygs olarak yanklanr. Mark Twain, Ademle Havvann Gncesi adl yksnde cennetten bilgi a"acnn meyvesinden tattklar iin kovulan Adem ile Havvann dnyay ilk ke#fetme maceralarn ele alr. Havvann a"zndan lmll"e mahkum edili#in yaratt" izlenimi ise #yle tasvir eder:
Bilgisizdik o zaman, #imdi ise bilgi ynnden zenginiz ok. Ne zenginiz ya! Al", susuzlu"u, so"u"u "rendik; hastal", acy, znty "rendik; nefreti, ba#kaldrmay, aldatmay "rendik; i ezikli"ini, su ile susuzlu"u ayn sayan vicdan "rendik; beden ile ruhun yorgunlu"unu, dinle#tirmeyen uykuyu, dinlendirmeyen dinlenceyi, cenneti bize geri getiren, uyand"mz an gene alp gtren d#leri "rendik; (...) #imdi hepsine sahip durumdayz. (Twain, 2011)

En nihayetinde bilgilerin en acsn, lmn bilgisini de "renirler. Cennetin kayb o kadar a"r basar ki Havvann kaybettiklerinin kar#l"nda kazandklarnn esamesi okunmaz. Belli ki tm benli"i bu kaypla doludur. Halbuki her #eyle beraber do"urganl", retkenli"i ve hazz; do"ann mevsimlerle de"i#en renklerini, canllar ve canll" ve tm bunlarn mutlak olana" olarak zamansall" "renmi#lerdir. Gel gr ki zamann sprizlere ve yeniliklere gebe hareketinden o#ku duymak yerine zdrap duymu#lardr. Bu durumda insan bu gerekle nasl ba# edecektir? Son kertede fanilik gelir insann elini kolunu ba"lar. Ondan ka# yoktur, zamann ak#ndan ka# yoktur. Zaman tekin de"ildir; neler getirip gtrece"i bilinmez. Bu durumda zamann deh#etine kaplm# bir insan ne yapar? Duydu"u deh#eti yat#trmaya al#r. Harriesin (1982) belirtti"i zere bir yap in#a etmek, zamann deh#etini dindirmeyi sa"lar. stelik bu korunma sadece fiziksel ko#ullara kar# bir korunma de"ildir; ayn zamanda insann ruhunu da skuna erdirmenin bir yoludur.

20

(Yap) yapmann zamann ak#na kar# koymak olarak icra edilmesi bu tezin meselesinin dayand" temel olgudur. nk yaratc ykmada sz konusu olan yaratma/yapma etkinli"i, zamann ak#ndan do"acak olan belirlenemezliklerin d#lanmas ilkesine dayanr. Yaratc ykma modern zamanlara zg bir eylemdir. Oysa ki zamann ak#na, olu#a kar# durma abas Harriese baklrsa ilk andan itibaren sregelmektedir. yleyse denilebilir ki yap yapmann zaman ilga etme arzusuyla hep bir ili#kisi olmu#tur; fakat modernlikle beraber kar# koymann biimi ve yntemleri de"i#mi#tir. Bu al#mann amalarndan biri modernlikle beraber ne gibi de"i#imlerin, hangi nedenlerden tr meydana geldi"ini ortaya koymaktr. Bunun iin ncelikle zaman d#layan bir yapmann ierimlerine bakmak gerekmektedir. 3.2 Yaratc Ykmann Yapmas Zamana kar# yapmann kkleri Platoncu bak#ta aranacaktr. Karatani (2006), Antik Yunanda dnyann yaratlm# bir #ey oldu"u fikrinin pek yaygn olmamasna ra"men Platonun felsefesinin dayand" temel gr#lerden biri oldu"unu ifade eder. Platon, mimarlk szc"ne bu ba"lamda bir metafor olarak ba#vurmaktadr:
Platona gre mimari, her #eyden ok, ki#inin btn olu#lara onlar yap#lar olarak yeniden in#a ederek direnmesine ya da tahamml etmesine olanak sunan etkin bir konum anlamna gelir: Kkendeki anlamyla poiseis yalnzca yaratma anlamna gelir, yaratma da, bildi"iniz gibi, ok e#itli biimler alabilir. Yokluktan varl"a kan bir #eyin sebebi olan her trl eyleme poiseis denilebilir ve btn zanaatlardaki btn i#lemler poiseisin trleridir, bunlarla u"ra#an herkes de yaratcdr. (Karatani, 2006)

Dnyay bir yapm rn olarak grmek, beraberinde zorunlu olarak bu eseri retmi# mutlak bir yaratcy da gerektirir. Nitekim bu yaplm#l"n kimin elinden kt"nn aklamas verilmelidir. Bu imge, Mimar olarak Tanrdr. Bununla ili#kili olarak Karatani, Alfred North Whiteheadin gr#lerine yer verir:
Alfred North Whitehead, bilimleri ayakta tutan #eyin matematik ya da kesin, kat temeller de"il, dnyann Byk Mimar Tanr tarafndan yaratld" iin dzenli oldu"una, dolaysyla da eninde sonunda anla#labilir oldu"una dair bir inan oldu"unu ne srm#t. Whitehead, modern bilimin, Ortaa"da Hristiyanlk ve Platonculuktan geli#en bu inancn sonucu olarak ortaya km#tr. (Karatani, 2006)

Bu gr#, yaratc tanr ve eser kavramlarnn altnda yatann dnyay ya da #eyleri her daim basit, anla#labilir ve tahmin edilebilir klma arzusuna i#aret etmesi

21

bakmndan

nemlidir.

Bu

arzu

en

temelde,

zamann

#eyler dnya

zerindeki ve mekan

tanmlanamayacak

derecedeki

dn#trc

etkilerinin

imgelemlerinden karlmasna dayanr. yle ki eser, bitmi#, tamamlanm# bir srecin sonucu olarak bir hareket iermez, nasl olu#turulduysa yle kalr. Grlecektir ki sonu rn olu#turmak iin yapma, modernlik iin de vazgeilmez olacaktr; ancak eylemi gerekle#tiren imge radikal bir de"i#ikli"e u"ramaktadr. Nitekim, dnyevile#me ile birlikte Mimar olarak Tanr d#ncesi terk edilirken bir tr Tanr Mimar anlay#na geildi"inden bahsedilebilir. Bu sefer sz konusu zamand# bir yaratc olarak insandr. ! nsann znele#me sreci kendisine do"a zerinde tand" mutlak iktidara dayanr. Artk metafor olan Tanrdr. Bu dn#mn ufku on yedinci yzylda Kartezyen d#nce ve dalizm ile belirmeye ba#lar. Bu dnemin en belirgin zelli"i, fizikte ya#anan geli#melerin uzantsnda akl ve bilimin tamamen bilme odakl bir dnya gr# etrafnda rgtleni#idir. Nitekim, bilme tutkusu kanlmaz olarak bir hakimiyet bilinciyle birle#ir: insann do"a zerindeki hakimiyetiyle.
(...) Rnesanstan bugne #eylerin olageli#inin bir dnya resmine [Das Weltbild] dn#mesiyle ve artk bu #ablon iinden nesneler olarak grlmesiyle birlikte, mimarlk "renimi de yeni bir a#amaya girmi# bulunuyordu. Bu yeni durum soyut anlamda tekil ve herhangi bir znenin ykselen egemenli"iyle i ie d#nld"nde neredeyse zamand# bir yaratc sanat-mimar mitosunun giderek yerle#mesine de #a#mamak gerek. (Nalbanto"lu, 2008)

!nsan, etkinli"in znesi olarak, kendisini do"adan ayr#trmaya ve do"ayla tanr arasnda bir yerde konumlandrmaya ba#lar. Do"a ise, ya#anlan bir #ey olmaktan kp zlmesi gereken bir problem haline gelerek nesne(l)le#ir. Bu durum, insann do"aya bak#nn bir mesafe iermeye ba#lamas anlamna gelir. Keza akl, insan dnyay anlamak ya da tasarlamak iin onun iinde bulunma ya da ona temas etme gereklili"inden azat etmi#tir. Artk #eylerle ili#ki kurmak iin fiziksel yaknlk nemsizle#ti"i gibi, uzaklk ona belli bir nesnel ve btncl bak# as da sa"lar. !nsan, #eylerin soyutlamalar olarak formller, yasalar ve kavramlarla i# grr. retimin soyutla#ma ynndeki evriminin nemli getirilerinden biri, etkinli"in yer ve zamandan ba"msz klnabilmesidir. Evrensel akl, #u ya da buna de"il, evrensel bir mekan ve zamana hitap ediyordur. Evrenselle#menin ko#ulu ise mekan ve zamann birbirinden koparlmasdr. Bu olgu, yerel al#kanlk ve deneyimlerin getirdi"i kstlamalardan kurtulmay sa"layarak ok e#itli de"i#im olanaklarnn

22

almasna yardm eder (Giddens, 2004). Fakat modernlik kendi iindeki kar#devrim e"iliminin stesinden gelemedi"inden, zgrle#tirme hareketini hep bir basitle#tirme ve denetlenebilir klma drts takip eder. Dolaysyla Platonculuktaki dnyann a#kn tasavvuru, modernli"in dzenleme pratikleriyle beraber ala#a" edilmekle kalmaz, do"a, insan iin basit ve renksiz bir oyunca"a dn#trlr. Modernlikle beraber yapmann ieri"inde de"i#en en temel unsurlar bu #ekildedir ($ekil 3.1). $imdi bu durumun mekan ve zaman zerindeki sonularna de"inilecektir.

!"#$%&+()&* Yapmann kapsamna ili#kin kavramsal anlatm. Artk sz konusu olan ii bo#altlm# zaman ve mekan kavramlardr. Zamann bo#altlmas byk lde, uzamn bo#altlmas iin bir nko#uldur ve bylece, br zerinde nedensel bir nceli"i vardr (Giddens, 2004). Harriesin mekann deh#etinin zamana dair bir kaygya dn#t"n ifade etti"i durumda da bu deh#etin stesinden gelmenin yolu zaman mekandan ihmal edebilmekti; ya da di"er bir ifadeyle zaman mekansalla#trabilmekti. 23 Zaman bo#altmann en tipik

yntemlerinden biri ise saatin icaddr. Ortaa"da kilise anlarnn belirli aralklarla alnmasyla ba#layan bu sre, zamanda trde# dilimler olu#turma ve bylece do"al sreleri toplumsal faaliyetler ekseninde biimlendirme amac ta#maktadr (Kwinter, 2002).
Saatin ortaya k#n zamann icadndan ziyade lm olarak grmek paradoksal grnr. Fakat, hatrlanmaldr ki, saat zaman retmez, onu standartla#trr, korelasyonuna yol verir ya da daha do"rusu zaman buna zorlar. Saat, dolu ve ikin olan zaman tek bir transandant zamana indirger; btn olanlar, zel veya yerel olan de"il, herkes ve tm sreler iin genel bir aynlktan ibaret bir seyreltiyle ili#kilendirir. Saat zaman, dn#trc morfogenetik srelerde belirleyici olan hareketli, ak#kan ve nitel sreklili"e sahip olan zamandan vazgeip, korelasyon, senkronizasyon ve lm iin sabitler. (Kwinter, 2002)

Bununla birlikte zamann tabi klnd" mekan da bo#altlm#tr. Bilimde saysal yntemlerin a"rlk kazanmas ve bu ba"lamda geli#en lineer perspektif ($ekil 3.2) anlay# do"rultusunda mekan matematiksel oranlar ve geometrik biimlerce tanmlanan soyut bir hacim olarak kavranmaya ba#lanr. Hesaplanabilir, arplp blnebilir, tm bilinmezlikleri ortaya dklerek rasyonel bir dzenin kurgusu haline getirilebilirdir. Bu ba"lamda Harvey (2006), Rnesansla birlikte haritalama tekniklerinde Ortaa"daki ok boyutlu ve znel anlatmn yerini alan dnyann iki boyutlu dzlem halindeki tasavvurunu, mekan avular iinde hissetmek isteyen indirgemeci bir yakla#mla ili#kilendirir ($ekil 3.3, 3.4). te yandan Rnesansda kompozisyon temas n plana kmaktadr. Kompozisyon, ba#langc ve sonu belirli, kendi iinde tamamlanm# btnl bir yapdr. Bu durumda soyutla#an mekann da en az Platonun eseri kadar kapal bir yap sergiledi"i sylenebilir. $eyler ise birer nesne olarak ancak mekan doldurma i#levi grebilirler. Mekan, mekan dolduran cisimler ve mekan kuran zne birbirleriyle uyum arz etmek durumunda olsalar da aralarndaki ili#ki hiyerar#iktir. Gerekte birbiriyle i ie varolan ili#kilerin karma#kl" ve olumsall" zaman ve mekan birbirlerinden ay#trlarak giderilmeye al#lr. Denilebilir ki Mimar Tanr ve Eserinden Tanr Mimar ve Mekanik Kutusu anlay#na kaymada en ok do"aya kar# duyulan saygdan yitirilmektedir. Antikitede dnyann anla#labilirli"inin, dnyann a#kn bir kuvvetin rn olmas dolaysyla daha ok bir inanca ya da kabule dayand" sylenebilir. Halbuki modernlik, anla#labilirli"i gerekle#tirmek ister ve onu bir klf gibi do"ann zerine zorla geirmeye al#r. Tm abas do"ann ardnda saklad"na inanlan daha yce 24

bir hakikati ortaya karmaktr. Bir hakikat ihtiyac, do"ann tek ba#na yetersizli"i inancndan ve de"ersizle#tirilmesinden ayr d#nlemez. O nedenle insann elinde do"a, orasndan burasndan eki#tirilen, paralarcasna kurcalanan bir oyunca"a dn#trlr. Soyut mekan da, do"ayla rt#ebilece"i d#nlen klf giydirme icatlarndan birisidir. Bu icatlar disipline etme prati"ine dayand" lde bir tr temsil sorunsal arz ederler. yleyse, zamana kar# yapmann hikayesini bir de bu adan anlatmak gerekmektedir. Bunun iin Hakan Yceferin Bergson ve onun izle"inde Deleuze felsefesi zerinden amlad" olanakllk kavramna ili#kin anlatm dikkate alnacaktr.

!"#$%&+('&* Albrecht Drerin 16. yzylda perspektif tekni"ine ili#kin grsel anlatm (Url-1).

!"#$%&+(+&* Ortaa"a ait harita rne"i (Harvey, 2006). 25

!"#$%&+(,&* Rnesansda Mercatora ait dnya haritas (Harvey, 2006). Temsil, bir olana"n gerekle#tirilmesi olarak d#nlebilir. Hakan Ycefer (2010a), olanakl olann yeni bir durum olu#turmak de"il, bilinebilir olann gerekle#tirilmesi demek oldu"undan bahseder. Olanakll", yaratc ve olumlayc bi etkinlik olarak yapmadan ayran en nemli karakteristi"i budur. Hakan Yceferin olanakll"n ieri"ine ili#kin aktardklar ise #u unsur temelinde belirtilebilir: (1) Olanakllkta bir eksiklik tpk ilk yurdun eksikli"i gibi- bir kayp ya da bir olumsuzluk ncelenmektedir. (2) Olanakl olann gerekle#tirilmesi ise bu eksikli"in giderilmesi ve tekrar btn hale gelme anlamna gelmektedir. (3) Bu tamamlanma ise onu olu#turan unsurlarn birbirleriyle rt#p uyu#masna ve benzerliklerine dayanmaktadr. $imdi bu tabloyu, modernli"in geli#me hikayesiyle birlikte yapma ediminin dn#t" anlamlar ve biimleri zerinden detaylandrmak gerekmektedir.
Rationalism, akl (ratio) adn verdi"imiz, kendisinde tmel olarak geen kavramlar, bilgiler ve kurallarn bulundu"u kabul edilen yetimizi gere"i bilmek ve aklamak organ olarak alan "rdr (...) Renaissance sonlarnda hzla ilerleyen matematik fizik, do"ann yapsn matematik kavramlarla kavrayabilece"imizi gstermi#tir. Bu anlay#ta yle do"a yasalarna varlm#tr ki, bunlar kesin kavramlara dayanrlar; bu kavramlar da zihinden tretilmi#lerdir, do"adan karlmam#lardr. Demek ki, do"a ile akl, nesne ile zihin arasnda bir uygunluk var (...) Bu bilim, akln kendi ba#na, kendi iinde kalarak i#leyi#i ile do"a yaps arasnda tam bir uygunluk oldu"unu gsteren en sa"lam dayanakt; dolaysyla bu bilimin do"a gere"ini kavrarken yrd" yolda, gere!in btnn kavramak iin de yrnebilir ve yrnmelidir. !#te 17. yzyl felsefesinin rationalismini olu#turan inan budur. (Gkberk, 2000)

26

17. yzyldaki anlay#ta olanakllk kavramnn hemen hemen tm bile#enlerine rastlamak mmkndr. Burada yapma, yeni bir #ey ortaya koymaktan ziyade, varoldu"u ngrlen fakat henz bilgisine ula#lmam# bir gerekli"i ke#fetme etkinli"i haline dn#m#tr. Akl, dnyaya dair olgularn srrna eri#tike en nihayetinde bir hakikatin gn yzne vuraca" d#nlr. Mesele, do"ru kavramlar ve formlleri retmeye kalm#tr. Bilme odakl kavramlar, varolan aklama ve if#a etme zerine olduklarndan ise birer temsilden teye gidemezler; nk bir olguyla rt#ebilmek zere retilmi#lerdir. Bu esnada hakikat aray#nn, modernli"in ikili formlasyonunda geici olan #eylerin kar#sndaki sonsuzluk boyutunu olu#turdu"una zellikle dikkat edilmelidir. Modernistlerin sonsuz de"erlerin yaratlmas konusundaki tela#lar, bulduklar takdirde ya#adklar paralanmann tekrar btnle#ece"i sansyla ili#kili grnmektedir. Modernli"in bir bilme meselesi olarak ba# gstermesi yitirilen bir yurt kaygsyla i iedir. Nitekim Mark Twainin hikayesinde Havva da dnyada olmay bilgi sahibi olmakla tanmlyordu. Fakat, bu deneyim tatl oldu"u kadar acdr da; ne de olsa zamann nelere gebe oldu"u bilinmez ve denetlenemezdir. Zamann olumsall"nn stesinden gelmeye soyunan ise modern insandr. Bu insana gre, acnn kayna" tam da bir bilgisizlikte yatmaktadr. ! nsan, duyumsad" zamann ak#n aklayamad" ya da iinde ya#ad" dnyann nasl dnd"n bilmedi"i srece, belirsizlikte kalmakta bu nedenle de eksik hissetmektedir. Modernli"in, akl, insana yitirdiklerini geri vermenin teminat gibi grd" sylenebilir. Akln bilgisi olgularla rt#t" an hakikati ortaya koyacak, eksik tamamlanacak, ta# gedi"ine oturacaktr. ! nsan bu tamamlanmay dnyay yurt olarak benimsemenin tek ko#ulu zanneder. Ama #u aktr ki, dnyayla nihayetinde sa"lanacak olan bylesi bir bar#ma zamanl bir dnya fikrinin olumsuzlanmasna dayanmaktadr. Bergson #yle ifade eder: Gereklik...srekli bir olu#/olma halidir. O, kendisini yapar/olu#turur, ama asla yaplm# bir #ey de"ildir (Kwinter, 2002de atfta bulunuldu"u gibi). Bitimsiz olu#makta olan bir #eyin ba#ndan ve sonundan bahsedilebilir mi? Bu #ey nereden ba#lam#tr ki nerede bitecektir? !#te bu ba#sz sonsuzluk, bu belirsizlik nedense bir yurt fikriyle uzla#maz grnmektedir ki, yapma/in#a etme, hep bir mutlak ba#lang ve mutlak bir sonla kendi iinde kapal bir btnlk olu#turma haline dn#r. Byle bir yapma bir #eyleri ve en ba#ta zaman d#lama zerinden eyler. Ykma, bu d#lamann en bilindik ve garantili

27

yollarndan birisidir. Ykmann yapma iin zorunlu bir ko#ul haline geldi"i bu bakmdan sylenebilir. Ama yapmay bu zorunluluktan kurtarmann hi mi yolu yoktur? Heidegger (2008) buna ili#kin #yle sorar: !nsan yurtsuzlu"u, insann hala sknt olarak iskan etmenin gerek skntsn d#nmyor olmasna dayanyorsa?. Harriese gre (2000) ise Heideggerin bu sorusunu #u #ekilde anlamalyz: Gezgin yayalar oldu"umuzu ve btnyle yurdumuzda, evimizde hissetmenin hibir yerde mmkn olmad"n kabul etmeyi beceremedi"imiz srece, dnyada yurtta hissetmek zaten mmkn de"ildir. Demek ki, dnyada kendimizi yurtta hissetmenin bir yolu olabilir. ! lerleyen blmlerde bu yolun ne olabilece"i konusuna yer verilecektir. Fakat #imdi burada kalp, bir sonraki blmde yapmaya ili#kin olu#turulan bu ereve ykmayla ili#kisi ierisinde geli#tirilerek yaratc ykmann btn olu#turulmaya al#lacaktr.

28

4. YARATICI YIKMA Yapmann ko#ulu olarak ykma tarih sahnesinde yer almaya modernlik itibariyle ba#lar. Nitekim, bir nceki blmde aktarld" zere mutlak bir yapma modernite ncesinde de sz konusuydu veya ykmlar ya#anmaktayd. Ama yapmayla evrelenmi# bir ykmann tamamen modern bir durum oldu"u sylenebilir. Modern znenin do"ayla olan ili#kisinin bir hakimiyet haline dn#mesiyle beraber, yapma oldu"u kadar ykma da bu yeni do"an bilincin etkinlikleri kapsamnda belirir. Do"ann ve mekann mekanik kurgusu, onun hesaplanabilirli"ini mmkn kld" gibi, yklp yaplmasn da mmknlemektedir. Bu bakmdan ykma, modernli"in dzen devini yerine getirmeyi stlenmi# bir yapmann bu devi zmekte zorland" zamanlarda ba#vurdu"u bir yol olarak grlebilir. Bu blmde amalanan, ykmann yapmaya hangi gerekeler ve kurgularla ne #ekilde ba"land"n tarihteki rnekler ve sylemler zerinden gstermeye al#maktr. Yaratc ykma, yapmak iin ykmak ve ykmak iin yapmak olmak zere iki ba"lamda ele alnacaktr. ! erikleri kati bir biimde birbirinden ayrlamayacak olsa da bunlar birbirlerinin hem nedeni hem de sonucu olabilmektedirler. Bu durum #u #ekilde izah edilebilir: Kimi zaman bir #ey yapmak iin mevcut ba#ka bir #eyin yklmas zorunlu grlebildi"i gibi; kimi zaman da aslnda zaten varolan durumdan ya da #eyden kurtulmak iin ba#ka bir #ey yapmak gerekiyordur. Bu durumda o #eyi ortadan kalrdrmann bir ko#ulu olur yapma. Dolaysyla ykarak hem ykm# hem de yapm# olunabilir; ayn #ekilde yaparak da hem yapm# hem de ykm# olunabilir. !lk olarak, yaratc ykmann bu iki modu rnekler zerinden incelenecek ve akabinde, bunlarn ba"lantlar ve ne tr bir yapma ve ykma olduklar bulgulanmaya al#lacaktr. 4.1 Yapmak !in Ykmak Yaratc ykma ilk bak#ta sadece yapmak iin ykma srecinden ibaret gibi grnr. Halbuki az nce de"inildi"i zere bu sre ykmak iin yapmak ile ikiye

29

katlanr. Yine de bu grnrdeki hali bile yaratc ykma hakknda hatr saylr derecede fikir vericidir. Yaratc ykmann bir zorunluluk olarak grlmesi modernli"in kendi i eli#kilerine verilen bir tepkiyle ili#kilidir. Bir yandan neredeyse her #eyin gelip geicili"i, tm yapl evrenin de bu geicili"e do"al olarak tabi oldu"u kavray#n do"urarak ykmlar olas klar, te yandan daha nce yaplm# olan ok #eyi ykmakszn yeni bir dnya nasl yaratlabilece"i (Harvey, 2006) ciddi bir pratik sorun olarak belirir. Ancak bu sayede sonsuz ve btnyle yeni olan in#a edilebilir gibi grnmektedir. Marshall Bermann (2009) gn yzne kard" zere tarihte belki de ilk yaratc ykc Goethenin hikaye kahraman Faustdur.
Eski dnyann kllerinden yepyeni bir dnya yaratmak amacyla dini efsaneleri, geleneksel de"erleri ve greneklere dayal ya#am tarzlarn ykmaya hazr epik bir kahraman olan Faust, son tahlilde, trajik bir ki#iliktir. D#nce ve eylemin bir sentezi olarak Faust, insan yoksulluktan ve yoksunluktan kurtarma potansiyelini ta#yan bir yce ruhsal ba#ar u"runda, do"aya hakim olma ve yepyeni bir do"al manzara yaratma yolunda, hem kendini, hem de btn dnyay (hatta Mefistoyu bile), rgtlemenin, ac ekmenin ve yorgunluktan tkenmenin en u noktalarna kadar zorlar. (Harvey, 2006)

yle ki Faust, hedeflerini yerine getirebilmek iin, onu ba#tan karmaya u"ra#an Mefisto (#eytan) ile i#birli"ine bile giri#ir ($ekil 4.1). Onun #eytanla kurdu"u ili#kinin anlam, nayak oldu"u byk geli#melerin byk insani bedelleri oldu"unun ortaya kmasdr (Berman, 2009). En nihayetinde Faust, modernli"in aydnlanma projesinin bir aktrdr. Bu nedenle tezin kapsamn a#mayacak lde bu projeye de"inmek, yaratc ykmay yeterince anlamak iin nemlidir.

!"#$%&,()&* DE5C!')F*&=*!G)H-%!I/=&/$(#$!;),#=#,(#!! !!!!!!G)H-%!/=#!J#I/-%3!0K,=L589!

30

Aydnlanma 18. yzylda, Baudelairenin formlasyonunda da yank bulan modernli"in eli#kilerini evrensel akl, evrensel hukuk ve nesnel bilime dayanan yeni bir sistem aracl"yla zmeye giri#mi# bir projedir. Rasyonel ve evrensel bir yaplanma ile tm insanl"a e#itliki ve retken bir zemin sunmay amalamaktadr. Buna kar#n, ilerlemenin akbeti ba#aryla de"il dnya sava#larnda oldu"u gibi do"aya ve dnyaya hakim olmaya al#an glerin at#malaryla sonulanm#tr. Aydnlanmann, modernli"in sonsuz de"erlerinin evrensel bir aklsallk oldu"u sylemi, her #eyin kaytsz bir biimde evrensellik yasasna tabi tutulabilece"ini varsayar. Bu durum, sre ierisinde baskc bir akl egemenli"ine ve aklla rt#meyen durumlarn akld# olarak adlandrlp tasfiye edilmelerine neden olmu#tur. Bu tasfiyeler ise Faustda oldu"u gibi tm bir kent iin gerekle#tirilecek aklc bir gelecek projesi kar#snda engel grlen yaplarn yklp iinde ya#ayan insanlarn lmlerine neden olmaya dek varmaktadr (Harvey, 2006). Bu ykmlar kanlmaz olarak, akl ile akl d#; yeni ile eski gibi snflandrmalara dayanr. Bu snflandrmalarn temelinde ise dnyaya eki dzen verme drtsnn yer ald" belirtilmi#ti. Her seferinde yeni dzenin tesisi kaotik gemi#e ait birtakm de"erlerden kurtulmay gerektirmi#tir. Bu de"erler gelenek, grenek gibi ya#amsal pratikler ya da d#nsel paradigmalar oldu"u kadar, kltrel ve fiziki yaplar/binalardr da. Tezin temel sorunsallarndan biri yeni d#nsel ve fiziki yaplarn olu#turulmasnda, bu biimlerin tasfiyelerinin mutlak bir ko#ul olup olmad"dr. Bu meseleye bir cevap olu#turabilmek iin, ncelikle bu gereklili"in ne tr dinamikler ve srelerle ili#kili olarak ortaya kt"n bulgulamak gerekmekteydi. Bu amala, ykmann zorunlu model olarak uygulan#nn sebebi, modernitenin kendisinin ak etti"i belirsizliklerinin nn alabilmek iin yine kendisinin icat etti"i kavram ve dzenleme pratikleriyle ili#kilendirilerek ilk adm kavramsal olarak tamamlanmaya al#lm#tr. $imdi bu ili#kiyi daha belirgin bir biimde ortaya karmaya yardmc olmalar bakmndan ykmlarn bizzat zorunlulu"u zerinde duran modernist sylem ve eylemlerin tarihsel rnekleri ele alnacaktr. rneklerden biri ekonomik sistemden, di"er ikisi de kltrel dn#m hedeflemi# modernist hareketlerden olacak #ekilde farkl ba"lamlardan belirlenmi#tir. Bunun sebebi modernli"in kltrel yaplanmann oldu"u kadar ekonomik-politik srelerin de etkisinde olmasdr. Nitekim Baumann (2003) gr# de bu yndedir:

31

(...) Bana gre, modernlik, Bat Avrupada, 17. yzyldaki bir dizi derin toplumsal, yapsal ve entellektel bir dn#mle ba#layan ve (1) Aydnlanmann geli#mesiyle kltrel bir proje olarak; (2) - Kapitalist ve daha sonra da komnist endstri toplumunun geli#mesiyle de toplumsal olarak kurulan bir ya#am biimi olarak olgunlu"a eri#en tarihsel bir dnemdir.

Harveyin (2006) de Postmodernli"in Durumunda ileri srd" tez, politikekonomik srelerle kltrel srelerin birbirlerinden ayr#trlamayaca"dr. 4.1.1 Ekonomik-politik sistem: kapitalizm Yaratc ykmann sadece kapitalist bir mesele oldu"unu ileri srmek onun modernli"in ikilemlerinden treyen boyutlarnn gz ard edilmesine neden olabilir. Bu al#mann kapsamnda anlatlan modernlik tarihi kapitalist geli#menin ya#and" dnya co"rafyasna ait oldu"undan her trl kltrel hareketleri ekonomik srelerle olan ba"lar do"rultusunda anlamaya al#mak yaratc ykma ediminin daha kapsaml biimde kavranmasn sa"layacaktr. Nitekim ykmlar, kapitalist bilinle ak bir biimde rt#mektedir. Harvey (2006), yaratc ykmay kapitalizmle ili#kilendiren iktisat Schumpeterin arpc buldu"u gr#lerine yer verir:
Schumpeterin bak# asna gre, bir kahraman figr olan giri#imci, yaratc ykcnn en mkemmel rne"iydi, nk teknik ve toplumsal yenili"in sonularn en u noktalara kadar ta#maya hazrd. !nsanl"n ilerlemesi de ancak bu tr yaratc kahramanlk sayesinde gvence altna alnabilirdi. Schumpeter iin yaratc ykma hayrl sonular do"uracak bir kapitalist geli#menin ilerici leitmotifi idi.

Yaratc ykma ve kapitalizm ili#kisini anlayabilmek iin ncelikle kapitalizme ili#kin bir aklama getirmek gerekmektedir. Modernle#meyle kapitalizmin ortaya k#larnn ayn tarihsel aral"a denk gelmesi #phesiz bir tesadf de"ildir. Her ikisi de hemen hemen 16. ve 17. yzyllar arasnda Avrupada geli#meye ba#larlar. Modernlikle beraber d#nce sistemlerinde ya#anan radikal dn#m ve zgrlk ruh hayatn tm alanlarna szacak ve ekonomiyi de dn#trecektir. Tpk modernle#menin kltrel, siyasi ve bilimsel formlardaki dnyevi#le#me olarak tanmlanmas gibi kapitalizm de retimdeki dnyevile#me olarak ifade edilebilir. Keza, burjuvazi kendinden nceki retim biimlerinin kapal yaplarn zerek engellerini krm# ve retimi kltrel ve co"rafi snrlarn ok tesinde bir boyuta ta#m#tr. Kapitalizmin temel dinami"i insan etkinli"i olarak ifade edilebilir. ! nsan etkinli"inin zgrle#tirici gc, varolan toplumsal kalplarn zlerek srekli de"i#erek geli#mesi ve ilerlemesi ilkesine yaslanr. Kapitalizmde bu geli#me arzusu kendisini yenilik arzusu olarak gsterir. Yeni retim ili#kileri, yeni retim aralar, 32

yeni retim mallar, yeni kaynaklar, yeni co"rafyalar, yeni insanlar...Yenilenme, kapitalizmin ya#amsal dayana" ve motivasyonudur (Berman, 2009). Ama gel gr ki kapitalizm de modernlik gibi ikilemli, hatta iki yzldr. Etkinle#meye kar# duydu"u heyecann ve gcnn br yznde ya#amsal kaynaklar o"altmaktan ziyade tketmeyi hedef edinmi# bir drt vardr:
Marxa gre burjuvazi aktivizmindeki ironi, burjuvazinin kendini en zengin olanaklardan, ancak onun erkini kranlarca gerekle#tirilebilecek olanaklardan koparmak zorunda olmasnda yatar. Burjuvazinin at" tm o ola"anst etkinlik tarzlar dururken bu snfn mensuplar iin gerekten anlam ta#yan etkinlik para kazanmak, sermaye biriktirmek, artde"ere el koymaktr. Btn giri#imleri sadece bu amaca ynelik bir aratr, kendi ba#larna gelip geici ve ksa vadeli birer kardan ba#ka bir #ey de"ildir hibiri. (Berman, 2009)

Bunun alm, kapitalizmde yenilik drtsnn ardnda yatann hayat de"il, sermayeyi olumlamak olmasdr. Kapitalizmin asli motivasyonu sermayenin srekli olarak bytlmesidir. Bu gdlenim kanlmaz olarak tm kapitalistleri piyasa rekabetinin iine ekmektedir:
Bu ekonominin snrlar iindeki herkes acmasz rekabetin basksn hisseder. Kah soka"n kar# kaldrmndan gelir bu rekabet basks, kah dnyann teki ucundan. Bu bask altnda en k"nden en glsne kadar her burjuva, srf i#ini srdrebilmek ve ayakta kalabilmek iin yenilik yapmaya zorlanr. Kendi iradesiyle aktif biimde de"i#meyen ki#i, piyasaya hkmedenlerin zorbaca dayatt" de"i#melerin pasif kurban olacaktr. Bu demektir ki burjuvazi, bir btn olarak retim aralarnda srekli devrim yapmakszn varolamaz. Ama modern ekonomiyi #ekillendiren ve gden glerin hayatn btnl"nden kopartlp ayr bir yere konulmas mmkn de"ildir. retimde devrim ynndeki yo"un ve acmasz bask Marxn deyimiyle retim ko#ullar (ya da retim ili#kileri) ve onlarla birlikte tm toplumsal ko#ul ve ili#kilere yaylmaya ve onlar dn#trmeye mahkumdur. (Berman, 2009)

Grld" zere de"i#im kapitalizmde bir zorunluluktur. Lefebvre (2009) bu kanlmaz gereklili"in sonularn #yle aktarr:
Kapitalist donanmn modernle#tirir; yani daha az el eme"iyle daha ok retim yapacak, ya da eskisi kadar el eme"iyle daha ok retim yapacaktr. Rakiplerini ykma u"ratacak; ya da rakipleri de donanmlarn modernle#tirmek zorunda kalacaklardr. yle bir durumda, ekonomide ilerleme olacak, retici gler geli#ecek; ama bu ilerleme ykmlar, iflaslar ve onlarn yol at" i#sizlik pahasna, yani pek ok eli#ki boyunca gerekle#ecektir.

Dolaysyla de"i#ime zorlayan piyasa #artlar yine ayn #ekilde mevcut sistemin tasfiye edili#ini de zorunlu klmaktadr. !#te kapitalizmle ili#kili bir yaratc ykma tam da byle bir ba"lamda sz konusu olur. Kapitalizmde yapma yeni sistemlerin 33

aray# ve tahsisi olarak tariflenebilir. Ykma ise, yeninin bir sre sonra kar olu#turamamas nedeniyle elden karlmas ya da btnyle yok edilmesidir. Sanki yeni, aniden devas olmayan bir eskime hastal"na yakalanm#tr ve hastal"n aresi olmad" iin elde bulundurulmasnn bir manas yoktur. Eskiyen sistem kar#snda dinamik bir atlmda bulunamamak kapitalizmin belki de en temel korkusudur. Fakat bu durum kapitalizmde retimin zeminini belirsizle#tirir. Nitekim, daha ba#ndan her #ey adeta da"tlmak, yok edilmek, eskitilmek zere yaplyordur ve bu eskimenin ne zaman gerekle#ece"i kimsenin bireysel kontrolu altnda de"ildir. Yenilik istikrarszl", gvencesizli"i keskinle#tirir ve sonunda kapitalizmi dnemsel kriz nbetlerine iten ba#lca g olur (Harvey, 2006).
Kat olan her #ey srtmzdaki giysilerden onlar dokuyan tezgah ve makinelere, makinelerin ba#nda al#an insanlara, i#ilerin ya#ad" ev ve mahallelere, i#ileri smren #irketlere, kasabalara, # ehirlere, koca koca blgelere ve onlar iine alan uluslara kadar btn bunlar ertesi gn yktrlmak, da"tlmak, paralanmak ve yerle bir edilmek zere yaplyor. yle ki ertesi hafta yeniden i#lenebilsin, yerine konabilsin ve btn bu sre, in#allah sonsuza de"in, tekrar tekrar, ok daha karl #ekillerde devam etsin. Tm burjuva antlarnn ekicili"i (pathos) maddi g ve katlklarnn aslnda hibir i#e yaramamas, hibir a"rlklarnn olmamas kutsadklar kapitalist geli#menin gleri tarafndan rk sazlklar gibi frlatlp atlabiliyor olmalardr.. Burjuva bina ve kamusal yaplarnn en gzel, en etkili olanlar bile tek kullanmlk: Hzla de"erden d#p sermayeye evrilebiliyor, eskimek zere planlanyor, toplumsal i#lev bakmndan Msr piramitleri, Roma su kemerleri, gotik katedrallerden ok, adr ve kampinglere benziyorlar. (Berman, 2009)

Kapitalizmde bile bile yklmak zere gerekle#tirilen retimin mant"n anlamak adna para olgusunun nasl geli#ti"ine bakmak gerekmektedir. Bunun iin Karataninin Marxn meta analizine ili#kin incelemesi dikkate alnacaktr. Karatani (2006) Marxn bu analizle parann di"er tm metalar iin nasl a#kn bir merkez te#kil etti"ini ortaya kard"ndan bahseder. nk aslnda her metann de"eri grelidir. Yani meta, nceden belirlenmi# ikin bir de"ere sahip de"ildir. Marx, metalarn kullanm ierisinde, eylem ierisinde anlam edindi"inden bahseder ve alaca" de"eri belirlemenin de, kar#l"nda herhangi bir meta ile e#le#tirilme yoluyla mmkn olabildi"ini sylemektedir. Burada nemli olan hibir metann bir di"er meta kar#snda mutlak bir de"er te#kil etmedi"idir. A metasnn kar#l" B olabildi"i gibi, C ya da X de olabilir. Karatani bu ili#kiyi tersinirlik olarak betimlemektedir:

34

(...)Keten bezinin de"eri, ceketin kullanm de"eri ile ifade edilir ifadesi ceketin de"eri, keten bezinin kullanm de"eri ile ifade edilir #eklinde ters evrilebilir. Burada temel nemde olan #ey, Marxn mecazi olarak kral ile tebaas arasndaki ili#ki #eklinde aklad" tersinirliktir. Bir ba#ka deyi#le, byle bir de"er biiminde, hangi metann figr (pozitif), hangi metann zemin (negatif) oldu"u belirlenemez. Bu tersinirlik yasaklanr yasaklanmaz ve birok metann iinden tek bir meta yzeye karak e#de"er biim konumunu tekeline alr almaz, di"er btn metalar (gstergeler) tek tek de"erler elde etmeye ba#larlar3.

Para de"eri, tam da bu belirlenemezli"in ortadan kaldrlmasn sa"lamann yoludur. Artk meta kar#snda parann figr m yoksa zemin mi oldu"u mutlak olarak sabitlenecek ve bylece #eylerin mbadele edili# sreleri kolayla#trlacaktr. Bu srete metalar greli de"erlerini yitirerek, kar#l" para olan genel bir de"er edinmektedirler (Karatani, 2006). Bu durum, metann nicelle#mesi ya da soyutla#mas olarak da ifade edilebilir; tpk mekann nicelle#mesi gibi. Nitekim artk her #ey saysal bir de"ere tabidir.
Biz hayatn karma#kl"n ve farkll"n tek bir mbadele sistemine indirgeyebildi!imiz iin kapitalizm mmkndr ancak. Daimi, srekli bir mbadele oldu"u srece kapitalizmde neyin dola#mda oldu"u artk hi nemli de"ildir (...) Sermaye, sermaye ak# aracl"yla tm mbadeleleri sayya dkerek ak#lar retme ve onlar ak hale getirme e"ilimini kesintiye u"ratr. Kapitalizmde her #ey para ve nicellikle llr hale gelir sanatn meta de"eri ve kavramlarn bilgisel de"eri bile. (Colebrook, 2009)

Sadece gndelik hayatta kullanlan rnler, giydi"imiz kyafetler, yedi"imiz yemek de"il; iinde ya#ad"mz mekanlar ve hatta tm bir dnya co"rafyas dahi kapitalizmin mant"nda birer metadr. Dolaysyla, mekan da nicel de"er sisteminde kar#l"n bulur ve ekonomik-politik gler tarafndan dn#trlr. Bu ba"lamda, mekan ve onunla birlikte zerinde yer alan her #ey kapitalistlerin kar getirme gdlerine ba"lanarak bir anda alnp satlabilir, yklp yaplabilir. Bu bakmdan kapitalizmde mekan kurgusu, kartezyen d#ncenin mekan zamandan ayr, homojen ve nicel bir ktle olarak tasarlay# ile birebir rt#r. Mekann nicelle#mesi co"rafik ve kltrel farkllklarn elage edilerek, mekansal snrlarn a#lmasn kolayla#trr. Dolaysyla bir mekana has yerel zelliklerin st rtlerek, mekana sadece genel bir
3

Kullanm de"eri iin Karatani #u rne"i verir: Z miktarndaki A metas = U miktarndaki B metas. Bu denklemde A ve B metalarnn yerine herhangi bir meta konabilir. Bu, sistemin tersinir oldu"u anlamna gelir. Dolaysyla sz konusu kullanm de"eri oldu"unda hibir meta birincil de"ildir, sistem ok merkezlidir. Karatani, bu durumda V miktarndaki C metas ya da X miktarndaki F metasnn da bu denkli"e dahil edilebildi"ini ve bylece denkli"in sonsuza dek srdrlebilir oldu"unu ifade eder. Ama para de"eri, metalarn bu ksmi ya da greli de"erlerinin genelle#tirildi"i bir ba"lam olu#turmaktadr. Para, sregiden denklemin bi ucunu mutlak olarak i#gal ederek tersinirli"i sonlandrmaktadr (Karatani, 2006).

35

meta de"eri parasal bir de"er atanr. Bylece dnyann farkl co"rafyalarnn tek bir genelle#tirici lte gre kyaslanabilmeleri ve bylelikle mbadele edilebilmeleri mmkn hale gelir (Harvey, 2006). Zaman da kapitalistler iin sadece ileriye do"ru akan genelle#tirici ve llebilir bir kategoridir. Trde# bir zaman kavray# tm bir dnyay ortak bir zeminde birbirine ba"lar. Zamann organizasyonu, kar aray# iin hayatidir. Zaman, sermayenin devir sresiyle anlamlandrlr. retim sresi ile mbadele dola#m sresi birlikte alnd"nda sermayenin devir sresi kavram ortaya kar. Bu da ok nemli bir niceliktir. Dola#ma sokulan sermaye ne kadar hzl geri kazanlabilirse, kar o kadar yksek olacaktr(Harvey, 2006). Deleuze, kapitalizmin herhangi bir nesneyi ya da kavram ait oldu"u mekan ve zamandan koparma giri#iminde zgrle#tirici bir yn bulmaktadr. nk aslnda mbadele, #eylerin farkl #eylerle yeni kar#la#malar ya#amasn ve bylece yeni durumlarn ve ili#kilerin yaratlmasn sa"lamaktadr. Deleuze, bu durumu bir #eyin yurtsuzla#trlmas olarak ifade etmektedir. Deleuzen kapitalizmde olumsuzlad" ise, zaman ve mekann dn#trc kuvvetlere almasnn sermayeyi arttrma amal bir stratejiden ileri gelmesidir. Mekan ve zamann homojen ve nicel kategoriler olarak kavramsalla#trlmalar, son durumda zgrle#tirici de"il, totaliter bir harekettir. Dolaysyla, yurtsuzla#trma mutlak bir yurt olan sermaye iin gerekle#tirilmektedir (Colebrook, 2009). Kapitalizm belirsizliklerden ve bir ertesi gne de"erini yitirecek yatrmlarn, stratejilerin anlk ve gelip geiciliklerinden beslenir. Buna ra"men, tpk modernli"in ikili formlasyonunda oldu"u gibi aslnda kapitalizm de mutlak, de"i#mez ve sonsuz bir de"erin sermayenin- gdmndedir. Mbadeleye alan her #ey hayata ili#kin deneyimleri ve olanaklar de"il, sermayeyi arttrmak iin zgrle#tirilir. Yapma, sermaye iin yapmadr. Mbadelenin ngrmedi"i hibir #eyin varl"nn mzakereye dahi tabi tutulmazl", ykmn da mutlak suratte bir ortadan kaldr# olarak icra edilmesine yol aar. Dolaysyla Faust hikayesinde oldu"u gibi kk bir klbe ile kentsel planlar birbiriyle kolaylkla mbadele edilebilir. Tabi bu al#veri#in tek gerekle#me biimi edilmesidir. kar de"eri ta#mayan klbenin yerinden

36

4.1.2 Kltrel dn$m rne%i olarak 20.yzyl ncleri Modernlik hayatn ak#nn insan nereye srkleyece"inin nceden kestirilemedi"i bir ortamdr. Buna kapitalizmin belirsizliklerini de eklersek her anlamda bir bilinmezlik ve ngrlemezli"in ya#amn ruhunu ele geirdi"i sylenebilir. Harvey (2006), tam da bu bitmek bilmeyen hareketin nasl deneyimlenece"i ve nasl temsil edilece"inin, sonsuz de"erlerin ne oldu"una ili#kin bir cevap da olu#turaca"ndan modernistler iin hayati bir mesele oldu"unu syler. Nitekim, bu duruma ynelik aray#larda kimi bu belirsizlik ve olumsallk gibi nitelikleri ortaya karmak isterken kimi ise bu bu"ulu ortamn kaynakland" kkeni tespit ederek, belirsizlikleri kontrol altnda tutmaya al#maktadr. Modernli"in her trl sureti iin geerli olabilecek bu temel aray# o"u zaman ikinci kip modernlik olarak belirtilen a#knla#trc glerle ili#kili olmu#tur kanlmaz olarak. rne"in 18. yzyl Aydnlanmas yeni hayatn temelini herkes iin geerli olabilecek rasyonel ve bilimsel bir sistemde kurarken insanlar fikirsel ve fiili olarak etkinle#tirme yolunda rgtlemeyi hedeflemi#tir. Halbuki insan sz konusu evrensel de"erler ynnde zgrle#meye itme abas bir sre sonra evrensel bir bask biimine dn#m# ve do"ann insan kar#snda itibarszla#trlmas ile sonulanm#tr. te yandan 18. yzyl ortalarnda belirginle#en snfsal mcadele hareketleri de aydnlanmann politik tutumunun ba#arszl"n ortaya koymaktadr. 19. yzyl itibaryla bu evrensellik miti ciddi biimde sarslmaya ba#lar. Bu dnem modernli"in kendi iindeki nemli krlma anlarndan birini te#kil eder. Aydnlanmann bilimsel gereklik sylemi terk edilerek hayatn estetik biimlerinin o"ullu"u vurgulanmaya ba#lanm#tr (Harvey, 2006).
(...)1848den sonra, tek bir mmkn gsterim tarz oldu"u d#ncesi kmeye ba#lad. Aydnlanma d#ncesinin kategorik sabitli"i gittike sorgulanr oldu; sonunda, bunun yerini farkl gsterim sistemleri ynnde bir vurgu ald. Pariste, Baudelaire ve Flaubert tr yazarlar ve Manet gibi ressamlar, 19. yzylda matematik dilin varoldu"u farzedilen birli"ini parampara eden Euklidyen olmayan geometrilerin ke#fedilmesine benzer biimlerde, farkl gsterim tarzlarnn olanaklarn ara#trmaya ba#ladlar. Bu ilk deneme, 1890 sonrasnda Berlin, Viyana, Paris, Mnih, Londra, New York, $ikago, Kopenhag ve Moskova gibi ok farkl merkezlerde inanlmaz bir d#nce ve deney e#itlili"inin f#krmasyla sonulanyor. I. Dnya Sava#nn hemen ncesinde ise doru"una eri#iyordu. Yorumcularn o"u bu ta#kn deneycili"in, 1910 ile 1915 aralarnda modernizmin do"asna nitel bir de"i#imle sonuland" konusunda hemfikirdir. (Harvey, 2006)

37

Berman (2009) 19. yzyla zel bir nem atfetmekte ve bu dnemi zellikle iki isim zerinden anlatmaktadr: Marx ve Nietzsche. Marx, toplumsal ili#kilerin dn#mn olumlamakta fakat modern burjuvazinin bu dn#mden do"an frsatlar insanlarn aleyhinde kullanmasn yermektedir. Nietzsche ise, modern zamanlarda insann belli bir toplumsal kimlikle rt#emeyece"ini, modernli"in retti"i toplumsal kodlamalarn dahi yine modernlik tarafndan zlece"ini vurgulamaktadr. Berman, her iki d#nrn de amalarnn, modernli"i tm eli#kileri ierisinde kavramak ve bu ortam ele#tiriken bile onu sahiplenebilmek oldu"unun altn izer. 19. yzyl modernistleri modernli"in imkanlarna kar# duyarl, en kkten olumsuzlamalarnda bile olumlayc, en karanlk ciddiyet ve derinlik anlarnda bile ironik ve #endirler (Berman, 2009). Burada nemli olan, modernli"in ikilemlerine yine modernlik ierisinde zm olu#turma tavrdr. Bunun akabinde Bermann iddias, 19. yzyla hakim olan bu ok seslili"in 20. yzylda kaybolmu# olmasdr. Yine de bu durum, 1848de belirginle#en ele#tirel zeminin 20. yzylda sonland" anlamna gelmemektedir. Aksine, 20. yzyl avangardlar bu zemin zerinde tm bir modernlik tarihinin belki de en yaratc biimlerini ortaya koymu#lardr. Buna ra"men Berman, 20. yzyldaki yaratcl"n sorununu, modernli"in gelgitli ve kaygan atmosferinin anlatm biimlerinde kaybolmaya ba#lamasyla ili#kilendirir. Ona gre, bu ifadelerde artk hakim olan hem o/hem bu yerine ya o/ya bu bak#dr. Ya o/ya bu, bir seimin gerekle#ti"ine i#aret eder; ve her seimde belirleyici olan her akmn kendi gerekleri ve de"erleridir. Nitekim, Aydnlanma sonrasnda tek bir gere"in herkes iin kabul edilebilirli"i inanc terk edilmi#ti ve yeni gerekleri ifade etme esteti"in meselesi haline gelmi#ti. Bu demektir ki, ne kadar dil varsa o kadar gereklik mmkn olabilecektir. Ama 20. yzyln avangardlarnn manifestolarndaki keskin tonlamalar bu o"ulcu seslerin varl"n olumladklar konusunda ku#ku yaratmaktadr. $imdi bu ku#kunun pe#inden gidilerek yaratcl"a ve yapmaya bu denli sarlm# bu estetik hareketin nclerinden biri olarak Ftristler ele alnacak ve yaratc ykma ile ba"lants ortaya konacaktr. Bunun zerinden tekrar yaratcl"a geri dnp aslnda bu yaratma/ yapmann yine ne tr bir yapma oldu"unun izah verilecektir.

38

4.1.2.1 Ftristler: $iddet ve ykma 20. yzyl ba#lar insanlarn bilimsel geli#melerin meyvelerini yemeye ba#ladklar dnem olmas itibariyle nemlidir. Bir ok teknolojik yenilik birden insan hayatna girmeye ba#lar ($ekil 4.2). Bu hem konforu hem de yeni deneyimleri beraberinde getiren o#kulu bir sretir. Lynton (2009), Modern Sanatn yksnde bu dnemin geli#melerini #u #ekilde tasvir eder:
Bu insanlarn yararlanabilecekleri geli#meleri bir d#nn: evlerde musluk, elektrik, kalorifer, asansr, telefon; sokaklarda atlarn ekmedi"i tramvay, otobs, elektrikle aydnlatma, yeralt trenleri, gramafon, radyo, telgraf, ucuz gazete ve foto"raflardan yararlanarak elde edilmi# yarm tonlu resimlerle ssl dergiler; 1903ten sonra hzla geli#en uak sanayii, Bleriotnun 1909da Man# uakla gemesinin Avrupada yaratt" heyecan; 1895te rntgen #nlarnn bulunmas rne"inde oldu"u gibi tptaki arpc geli#meler; sanayideki hzl ilerlemeler...

!"#$%&,('&* DE56>=#,(#!,)('3!(#$#'/&/!0K,=LM89! Tm bu arpc geli#melerin uzantsnda Ftristler bu yeni dnyaya inanan ve onu olumlayan bir perspektifte yerlerini alrlar. El attklar tm sanat dallarnda a"a zg karakteristikleri vurgulamak zere seferber olurlar. Ftristler, teknolojinin mutlak hakimiyetini kabul eder ve bu ba"lamda en n planda hareket ve hz olgularn vurgularlar. Hz, moderniteyi ncesinden ayran en temel niteliklerinden biri olmakla beraber, 20. yzyla kadar ya#anan teknolojik ilerleme sayesinde insan hayatnda ok daha etkili bir hale gelir. Bu yeni ve ba# dndrc olgu ftristlerin sanatnda o"u kez lokomotif, otomobil ya da hareket halindeki beden gibi dinamik imgelerle ifade edilir ($ekil 4.3). Ftrist Manifestoda hzn yceltili#i #u #ekilde dile getirilir: Tasdik ediyoruz ki dnyann ihti#am yeni bir gzellik ile zenginle#mektedir; hzn gzelli"i. Ba#l" tpk patlayc bir nefesin kvrmlar gibi byk borularla bezenmi# olan bir yar# arabas bir #arapneli srer gibi grnen grleyen bir araba Samothracein Zaferinden ok daha gzeldir (Marinetti, 1909). 39

!"#$%&,(+&* K&@#,%3!N322/3$/>$/$!N/,!GH%@3=2H$H$!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!O/$)&/P&/!)(=*!%)@=3-H!0K,=LQ89! Hzn vurgulan#nda nemli olan onu, yaratt" atmosfer ve bu atmosferin sarsc etkisiyle beraber betimlemektir. Hz, sadece ba# dnmesi yaratacak kuvvetin ok tesindedir; tm bu yeni olgularn duygular zerindeki etkisi adeta ykcdr. Bunun akabinde gelen #iddet ve saldrganlk, ftrizmi besleyen ana drtlerdir. Bu ba"lamda Herscher (2010), erken 20. yzyl modernist harekette #iddetin kltrel retimi gerekle#tirmenin nemli yollarndan biri oldu"una dikkat ekmektedir.
Burada ba# eken !talyan Ftrizmidir: F.T. Marinettinin mze ve ktphaneleri yakmak iin yaklm# parmakl iyi kundaklara sesleni#i, Luigi Russolonun modern sava# halinin son derece duygusal, nemli ve etkileyici seslerinin a"r#m; ve Giovanni Papininin ykmla tazelenmi#ler tarafndan retilen yeni sanat beklentisi, hepsi #iddeti modern kltrn kurucu unsuru olarak ortaya koymaktadr.(...) Burada, ykm, hedefini toplumsal alandan basite ortadan kaldrma ya da kazma de"ildir, fakat hedefteki unsurun sosyal statsn ve anlamn ve bunlarla beraber toplumun kendisinin de dn#trlmesidir. (Herscher, 2010)

Toplumsal dn#m gerekle#tirme amac modernist akmlar tarafndan ykm yapmaya ikinle#tirir. Bununla birlikte Ftristlerin, kltrel formlarn dn#mnde ncelikli olarak fiziksel evre zerinde gerekle#tirilen bir operasyonu gerekli grdkleri sylenebilir. Bu ba"lamda Ftristler #u cmleleri haykrmaktadr: Biz gen Ftristler, gemi#e ait hibir#eyi nemsemiyoruz!... Kazmalarnza, baklarnza, ekilerinize sarln ve saygde"er #ehirlerimizi amanszca paralara 40

ayrn!... Dnyann zirvesinde dimdik ayakta durup, bir kez daha yldzlarla boy l#elim! (Kruft, 1994de atfta bulunuldu"u gibi). Burada sz geen saygde"er kentler, Venedik ve Roma gibi tarihi yaplarla dolu, gemi#in ykn stlenmi# kentlerdir. Ftrist hareketin kilit figr Marinetti, bu kentlerin kar#snda ! talyann yeni yz olarak Milano ve Cenovay ileri srmektedir (Kirk, 2005). Nitekim burada gemi# ile gelecek; tarihi ile modern; eski ile yeni arasnda olu#turulan tipik modernist ikilik hemen gze arpacaktr. Ftristler yenili"i, ve yeni kentleri o#kuyla kar#ladklar kadar, gemi#in ve eski olann yok edilmesini de ayn tonda bir o#kuyla dile getirirler. Bu do"rultuda Kruft (1994), ftrist mimar Antonio Sant Eliann perspektifini #yle aktarr:
SantElia'ya gre modern ya#amn ko#ullar gelenekten, stilden, estetikten ve orandan bir kopu# gerektirir. Tarihsel sreklili"i reddedi#i onun Ftristlerle olan benzerli"ini gz nne serer. elik ve beton gibi yeni malzemeleri yneten kurallar, gemi#in antsal, yekpare ve kalc de"erlerinin, #imdinin hafif yap ve pratik de"erlerine boyun e"di"i yeni bir gzellik idealini gerektirmi#tir. SantElia, yeni a" temsil edebilmek iin #ehirlerdeki kenar mahallelerin yklp, byk otellerin, tren istasyonlarn, muazzam anayollarn, devasa tersanelerin, vs. dikilmesini nerir. Modern #ehir ba#tan yaratlmaldr () Bunu gerekle#tirmek iin btn antlar, kaldrmlar, pasajlar ve merdivenler yklmak, sokaklar ve meydanlar azaltlmak zorundadr; ancak bu #ekilde yeni #ehrin in#as iin gerekli olan yzey bulunur ve bu zemin dzlemi sakinlerinin ihtiyalarna gre yeniden dzenlenebilir.

Sant Eliann nerisi yeni kentlerin kurulaca" zeminin gemi#e ait yaplarn arndrlmas ko#uluyla sa"land" bir d#lama retori"ine dayanmaktadr. Bununla birlikte tarihi kentler, yalnzca gemi#in slubuna ve a"rl"na sahip olduklar iin de"il, ayn zamanda sa"lksz olduklar iin de yklmaldr. Marinetti, Venedik, Roma ve Floransa iin cerahatli leke ifadesini kullanr (Kirk, 2005). Marinettinin Ftrist Manifestoda dillendirdi"i #u szler ise, ftristlerin ykmla olan maceralarnn son kertede ald" halin, kkten bir zm olarak grdkleri sava# olumlamak oldu"unu ortaya koymaktadr: Sava# dnyann tek hijyeni-, militarizmi, ulusseverli"i, zgrlklerin ykc jestlerini, u"runa lnecek gzel fikirleri ve de kadnlar hor grmeyi yceltece"iz (Marinetti, 1909). Ftristlerin tavr itaatsizdir; bozmak, da"tmak, ykmak isterler. Bu adan, modernli"in eki dzen verici modlarna kar# meydan okuduklar d#nlebilir. Ne de olsa, onlar uyum ve dzenden de"il; #eylerin da"larak birbirine bulanm#l"ndan, alkant ve kaosun hkm srd" bir ya#antdan keyif alrlar. Fakat en nihayetinde her #eye yerini bildirmeye abalayan bir dzene kar# gelmenin yolu olarak modern 41

dzenin kendi yntemlerini kullanma hatasna d#erler. Yakla#mlarnda Baumann (2003) tabiriyle bahvanlk4 tavr ortadadr. Bahvann baheyi yabani otlardan arndrd" gibi, ftristler de modern kenti gemi#in yabani formlarndan arndrmak isterler ve gerekelerini kurduklar ikilikler zerinden temellendirirler. Bermann ba#taki iddiasna dnersek, ya o ya bu' mant"nn, ya eski ya yeni; ya gemi# ya gelecek arasnda seime zorlayarak birinden feraget edilmesine neden oldu"u sylenebilir. Ftristler bu vazgemenin boyutlarnn ykma, sava#a ve nihayetinde fa#izme kadar uzand" tarihsel bir rnektir sadece. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, geleneksel d#ncenin ve ya#ama biimlerinin terk edilerek yeni a"a ve yeni deneyimlere almada bir nceki dnyaya ait yaplarn ortadan kaldrlmalarnn alternatifsiz bir zorunluluk olup olmad"dr. Yahut #yle de sorulabilir: #iddeti kltrel dn#mn motor kuvveti olarak grmek, gemi# kltrlerin fiziksel yaplarn ve evrenin mutlak suratte tasfiyesini gerektirir mi? Hemen burada ykmay zorunlu olarak alan ftristler iin yapmann zamana kar# duracak gte mutlak bir yapma biimine dn#t"n dile getirmek gerekmektedir. Nitekim, a#kn bir gemi#ten kurtulmaya al#an dnyevi abann da aslnda ba#ka trl gerekleri sonsuz olarak retti"i grlecektir. Bu ba"lamda Ftrist Manifestoda bahsi geen teknolojik a"n ilkelerinin de"i#mez ve mutlak olarak iselle#tirildi"i bir dn#mdr: Yzyllarn son zirvesinde duruyoruz!...Neden geriye bakalm, tam da ! mkanszn gizemli kaplarn ykmay isterken? Zaman ve Mekan dn ldler. Daha #imdiden mutla"n iinde ya#yoruz, nk sonsuz, ayn anda her yerde bulunan hz yarattk (Marinetti, 1909). 4.1.2.2 I. Dnya Sava$ndan sonra modernistler: dzen ve ykma Bu blmde ftristlerin sert tnsnn aksine yapmaya dair lml ve yumu#atlm# yakla#mlara odaklanlacaktr. Fakat yumu#ama, ykmann bir eylem biimi olmaktan kt" ya da nerilmedi"i anlamna gelmez. Sadece bu sefer hz ve hareket gibi da"tc kavramlar yerine, dzen, hijyen ve ekonomiklik gibi disipline edici unsurlar ilke haline gelmektedir. Bu olgularn hangi nedenlerle ne srldklerini ortaya koyabilmek iin ncelikle do"duklar ortama baklmaldr.

Bauman (2003) modern devletin etkinli"ini bahecilik olarak betimlemektedir. Baumana gre, bahivann tertipledi"i bahesinden, anszn orada burada biten yabani bitkileri srekli olarak arndrmaya abalad" gibi, modern pratikler de halihazrda bulunan toplumsal yapy dzenleme adna zararl diye kabul etti"i mekanizmalar ve ya#am biimlerini ortadan kaldrmaktadr.

42

Ykmn Ftristlerde oldu"u gibi da"tma amal kullanmndan dzenleme amal icra edili#ine dn#ndeki belirleyici etmenlerden birisi I. Dnya Sava#dr ku#kusuz. Sava#, insan hayatnda ac dolu kesintilere, ykmlara ve kayplara neden olurken ayn zamanda, insann yzyln parlak geli#melerine olan inancn da sarsar. Fakat bu durum ironik biimde yeni de"erlerin ve umutlarn aray#na da yn verir. Harveye (2006) gre, insann mkemmelle#ebilece"ine ili#kin Aydnlanma tr kesin inanlarn yoklu"unda, moderniteye uygun bir efsane aray# byk nem kazanyordu. Nitekim bu dnemde bu aray#, makine esteti"ine olan ilgiyle sonulanmaktadr.
Modernizmin bir kanad, makinada, fabrikada, a"da# teknolojinin kudretinde ya da ya#ayan bir makina niteli"iyle kentte cisimle#mi# bir aklclk imgesine ba#vuruyordu. (...) Bir dizi kltr reticisi, zellikle 1920li yllarn etkili Bauhaus akm iinde ve evresinde al#anlar, toplumsal olarak yararl amalar u"runa rasyonel bir dzeni kabul ettirmek zere harekete gemi#ti. Toplumsal olarak yararl amalar, insanl"n zgrle#mesi, proletaryann kurtulu#u ve benzeri #eylerdi, rasyonel kavram ise teknolojik etkinlik ve makinal retim aracl"yla tanmlanyordu. Le Corbusiernin sloganlarndan biri, dzenin tesisi yoluyla zgrlk yaratmakt; a"da# metropolde zgrl"n ve hrriyetin, rasyonel bir dzenin kurulmasyla vazgeilmez bir ba" iinde oldu"unu vurguluyordu. (Harvey, 2006)

Sava# sonrasnda ama, #iddetin, insann hayat kar#snda zedeledi"i onur ve inancn geri onarabilmektir. ! nsan onurunu, rasyonel aklnn ba#arlaryla telafi edebilecek; ya#am, makinelerin becerisiyle ba#tan ve hatta kusursuz olarak kurulabilecektir. Kusursuzluk makineler tarafndan garanti ediliyor gibiydi. Kusursuzluk zanaatkarl"n de"il, teknik retim srecinin alanyd. Makine a" sk kullanmnda pozitif a"r#mlarla ykl bir terimdi. Kendisinden kusursuz i#levsellik ve mkemmel sonular beklenen makineye ynelik inkar edilemez bir tapnma szkonusuydu (Bollerey, 2002). Anla#laca" zere sava#n yol at" kaos mutlak bir dzen ihtiyacn do"urmu#tur. Kald ki ama sadece bu dzenin kurulmas de"il, bu dzenin bir daha da"lmamacasna kurulmasdr. ! nsanlar, bylesi bir travmay tekrar deneyimlememek iin, kusursuz al#acak bir sistemle kendilerini gvence altna almaya al#r gibidirler. Bu gvenceyi de ancak makinede bulmaktadrlar. Ancak, makineyi bir g olarak merkeze ta#yan etmenin sadece sava# oldu"u sylenemez. Bu dnemde etkilerinin belki de daha baskn olarak grld" geli#me kentle#medir ($ekil 4.4).

43

(...)1848den sonra modernizmin byk lde kentsel bir olgu idi. Patlamal kentsel bymeyle (birka kent yzyl sonunda bir milyon e#i"ini a#acakt), krdan kente yo"un bir gle, sanayile#meyle, makinele#meyle, mimari evrede devasa bir de"i#imle ve kentsel politik hareketlerle (Paristeki 1848 ve 1871 ayaklanmalar bu tr hareketlerin ak ama u"ursuz birer sembolyd) huzursuz ve karma#k bir ili#ki iinde varl"n srdryordu. Dev lekte kentle#menin psikolojik, sosyolojik, teknolojik, organizasyonel, politik sorunlaryla ba#a kma konusundaki acil ihtiya, modernist hareketlerin f#krmasna yol aan bir toprakt. (Harvey, 2006)

!"#$%&,(,&* DE56>=#,(#!;#$%!0K,=LR89! Modernitenin kendi ikilemlerinin ve ekonomik sistemin eli#kilerinin zerine bir de kentlerin kalabal" ve onun her yne da"lan hareketi ve kaotikli"i kent insann hem fiziksel hem de duygusal anlamda ypratr (Simmel, 2008). Bu durumdan ho#nut olmayan bir grup modernist vardr ki, onlarn kentli olmay ve ilerlemenin mmkn kld" her trl geli#me olanaklarn terk etmeden kentle#menin zorlu #artlarn yumu#atma abas ierisinde olduklar sylenebilir. Bu aray#larn hatr saylr duraklarndan biri ye#il kent tutkusudur. Bollerey (2002), kimi modernistlerin kenti do"a ile ili#kilendirmenin kentle#me kar#t bir niyet ta#d"n ve bu arzunun daha 17. yzylda Rousseaunun nayak oldu"u ordre naturel denilen do"al dzen anlay#na sk skya ba"l oldu"unu ileri srer. Ona gre, Owendan Fouriere, Tony Garnierden Le Corbusiere kadar kent ya#antsna ili#kin fikir reten bu isimler bugnn kentinin kusurlarn telafi etmenin yolunu bu do"alla#ma gelene"inde bulmaktadrlar ($ekil 4.5). Bollerey, 1933te Uluslararas Modern Mimarlk Kongresinde Atina Tz" ad altnda modern #ehircili"e ili#kin belirlenen

44

ilkelerde de ordre naturalin kentte edimselle#tirilme yolu olarak bir dizi dinlence ve spor alanlarnn kurgulanmasnn nerildi"ine dikkat ekmektedir:
Hafta sonundaki bo# zamanlarn ula#labilir ve uygun yerlerde geirilmesi mmkn olmaldr. Bunlar, kamusal parklar, a"alk alanlar, spor alanlar, stadyumlar, kumsallar, vs. #eklinde hazrlanm# yerler olmaldr. Btnyle de"erlendirilmesi ve yararlanlmas gereken hali hazrda varolan do"al gzelliklerdir: nehirler, orman, tepelikler, da"lar, vadiler, gller, deniz, vs. (Bollerey, 2002de atfta bulunuldu"u gibi)

!"#$%&,(-&* S3$'!T),$/#,>/$!N)U<#!"#$%!+$#,/-/!0K,=LC89! te yandan, Le Corbusier (2005), modern kentin kendi kendine bymesi kar#snda bir #eyler yapmann gereklili"ini #u #ekilde gerekelendirmektedir:
Byk kent bizden habersiz bir plan do"urmakta. Bu dev bir plan olabilir nk byk kent gitgide kabaran bir dalgadr.Tka basa sk#trlm# yaplar st ste bindiren, grltyle, pis benzin ve toz kokusuyla dolu dar yollar birbirine dolandran ve katlarn soluk ald" pencereleri bu pisli"in iine almaya zorlayan kentlerimizin bugnk izgisinden vazgemenin tam zamandr.

Le Corbusierin (2005) nerisi gkdelendir. Nitekim, gkdelen kentin pisli"inden ve grltsnden ykselerek arnmaya imkan sa"lamaktadr ($ekil 4.6). Ayn zamanda insan yo"unlu"unun belirli noktalarda toplanmasna ve bylece caddelerin bo#altlarak ferahlamasna yarayacaktr. Kulelerin kent planlamasndaki yerle#imi ise binalar arasnda geni# ve ihti#aml bulvarlar olu#turacak #ekilde birbirinden uzak ve lineer biimde yaplacaktr. Bylelikle herkes bakt" yerden ok ilerisini grerek geni# bir alana hakim olabilecektir. 45

!"#$%&,(.&* "H=#L"#$%=#,!0V#!W3,@H-/#,4!566R89! Le Corbusier, kaostan arnmann yollarn aryordur ve bu kaosun ba#lca sorumlusu olarak eski kentleri gsterir. O, Stokholm, Paris, New York ve Buenos Aires iin eski kent yapla#masnn btnyle yklmasn nermi#tir (Bollerey, 2002). nce kent ykmla gemi#in tozundan arndrlmaldr. Ne de olsa gemi#, sava#larla, kanla, hurafelerle, bo# inanlarla, insan akln zgr etkinlikten alkoyacak bir y"n olumsuzluklarla doludur. Gemi#in hatalarn bir daha tekrarlamamann yolu makinelerin becerisiyle hayat do"ru hesaplayp ve do"ru yerle#tirilip dzenli ve mkemmel klmakt. Bu durum, modernli"in dzen harekatnn belki de en ak savunusudur. Bir gelecek vizyonu mevcut durumun olumsuzlanmas ve hatta yklmas zerinden olu#turulmaktadr. Bu bakmdan modernistlerin okca ba#vurdu"u eski-yeni, kaotik-dzenli gibi ikilikler burada da mutlak ve kusursuz bir yapma iin seferber edilir. Modernistler iin kltrel dn#m, kentlerin Le Corbusierin (2005) bugn artk herkes kendine gne#in, snn, temiz havann ve temiz parkelerin gerekli oldu"unu biliyor; ona beyaz, parlak bir yakalk ta#mas gerekti"i "retildi dedi"i insanlara yak#acak biimde dn#trlmesiyle i iedir. Bu kentler, kalabalklarn birbirine de"meden yryebildi"i, soka"n grlmeden, kentin kokusunun solunmadan ya#anabildi"i kentlerdir. Burada hem yapmak iin ykmay hem de ykmak iin yapmay anlamak asndan kritik olan, beklentinin ve arzunun, bir #eylerle kar#la#may, yzle#meyi ve kar#may asgari orana indirebilmek olmasdr. Bu bir #eyler insan kalabal" oldu"u kadar, gemi# de"erler ve yaplar da olabilmektedir. Bir sonraki blmde yaratc ykma, modernlikte dn#mlerin kltrel kar#may iermeden gerekle#tirilmeleriyle ili#kisi ba"lamnda tart#lacaktr. 46

4.2 Ykmak !in Yapmak Modernist vizyonun amac a"n ruhunu zmsemi# yeni bir toplumsal yap kurgulamaktr. Bu yeni sistemde hedeflenen d#nce yaplarnn dn#trlmesi oldu"u kadar estetik ya#antnn normlarnn ve biimlerinin de de"i#mesidir. Bu bakmdan modernistlerin yeni olu#umlardan, onu hissetmekten ve ifade etmekten duyduklar heyecan ku#ku gtrmez. Fakat sz konusu yaratc ykmada motivasyonun sadece bu yenilik duygusu oldu"unu sylemek fazla iyi niyetli kalacaktr. Nitekim o, bir yapma oldu"u kadar bir ykma faaliyetini de ierir. Yine de modernli"in yok etme olgusuyla olan ili#kisi, yenilik ve yapma ile olan ba" kadar belirtik de"ildir. Bunun nedeni ykmann sadece, yapmann bir ko#ulu olarak ele alnmasndan kaynaklanmaktadr. Bir ko#ul olarak ykma her zaman modernli"in ikincil hedefi ya da arac gibi grnr. Halbuki ykmann btncl bir aklamasn verebilmek iin, onu her #eyden nce bir ama olarak sorunsalla#trmak gerekir. Dolaysyla, Yapmak iin Ykmak oldu"u kadar Ykmak iin Yapmak da gndeme getirilmelidir. Bir ama olarak ykmann genel kabullerinden biri onun, modernli"in gelenekle ba"n kesme i#lemi oldu"udur. Modernli"in gelenekten bir kopma oldu"u, bu anlamda bir devrim oldu"u do"rudur. Elbette modernlik, d#nce yaplarnn ve ya#anty duyumsamann biimlerinin geleneksel modlarndan temelden dn#mne ve farklla#masna i#aret eder. Ama gelenekle ba"n kesilmesi, geleneksel yaplarn bu dn#mde eritilmedikleri anlamna gelmez. Neticede toplumsal dn#mlerde, ncesine ait olan fiziki yaplarn ortadan kaldrlmas gereklili"i ile, bundan byle yeni bir dilde mimarlk retmek iki ba"msz durumdur. Bu iki durumu ak#trmak ykmann bir kopma olarak de"il bir ba#ka ama olarak icra edilmesiyle mmkn grnmektedir. Gel gelelim bu ama, bir #eyden kurtulmadr. Modernistlerin uygulamalarnda ve sylemlerinde ykmann, gemi#ten ve ona ait yaplardan kurtulma olarak cereyan etti"i hemen grlecektir. Gemi#, zellikle saknlmas ve elage edilmesi gereken bir durum olarak ele alnr. Bu durumda, modernlik iin acil olann, de"i#en toplumsal ko#ullar ifade edecek yeni diller yaratmann m yoksa zerinde bir karabasan gibi glgesini hissetti"i geleneksel yaplardan kurtulmann m oldu"u bir muamma halini alr. Nitekim, bu iki durumu birbirinden ayrmak pek mmkn de"ildir, nk aslnda birbirlerine dolanarak olu#turulmu# bir d"m tanmlarlar. 47

Hibiri bir di"erine gre ncelik ta#maz. Kaostan kurtulmak bir dzen kurmakla mmkn oldu"u kadar; bu dzenin przsz biimde srdrlebilmesi iin de kaotik olanlarn srekli olarak denetlenip, etkisiz hale getirilmeleri gerekmektedir. Bir nevi yumurta m tavuktan kar, tavuk mu yumurtadan... Modernlikte ykmann tek ba#na, yapma kadar temel bir olgu olarak ortaya k#n ve bu srete bu sefer de yapmann nasl ykmaya ba"l bir ko#ul olarak vuku bulabilece"ini amlayabilmek iin Bataillen #iddetin varl" ve onun bastrlmas zerine olan gr#lerinden faydalanlacaktr. Her #eyden nce belirtilmek gerekir ki, burada #iddet, salt bir gcn bir varlk zerindeki tahakkm ya da yok edicili"i olarak de"il, belirsiz olann, snf-d# olann #iddeti olarak d#nlmelidir.
Bataille ilgilendiren mesele #iddetin kendisinden ziyade, uygarlk tarafndan tekilik ve heterojen dzensizlik olarak tanmlanarak yok saylmasdr: sa"lksz bir temizlenme ihtiyacyla, geimsiz bir nemsizlik ve can skntsyla #iddetin karantinaya alnmas (...) bir tr sblimle#me (homojenle#me) projesinde yer almann yoludur ve bu sblimle#me aktivitesi, insann kendisini tanmlamak istedi"i aktivitenin ta kendisidir. (Bois ve Krauss, 1997)

Bataille #iddetin bastrl# hikayesini, tarihteki mezbahalarn kapatlmalar ve bununla do"rudan alakal olarak mzelerin kurulma sreci zerinden anlatr ($ekil 4.7). Onun izle"inde eden mezhaba bir ve mzenin birlikte modernli"in ikiliklerinden bir birini olu#turduklar sylenebilir. Mze mezbaha ili#kisi birbirlerini kar#lkl olarak var taraflarn aradalklarnn imkanszl"na dayanan paradoks tanmlamaktadr (Hollier, 1992). Bu snflandrmada eksi kutubu temsil eden mezbaha hakknda Bataillenin aklamalar #u #ekildedir:
Gemi# zamanlarn tapnaklar olarak mezbahalarn iki dinsel amac vard, e# zamanl olarak dua etme ve ldrme amalarna hizmet ediyorduGnmzde ise mezbahalar lanetlenir ve koleral bir gemi gibi karantinaya alnrBu lanetlemenin kurban kasaplar ya da hayvanlar de"il, kendi e"retili"ine, aslnda patolojik bir temizlik ihtiyacna kar#lk gelen bir e"retili"e katlanamama noktasna gelmi# #u halktr. (Hollier, 1992de atfta bulunuldu"u gibi)

Mezbahann karantinaya alnmas, onun hem dua etme hem de kurban verme olarak vuku bulan varl"nn zaman ierisinde bir belirsizlik olarak duyumsanmaya ba#lanmasyla ilgilidir. Bu belirsizlik, mezhabann dua ve ldrme; ilahi ve lanetli olmak zere iki zt i#levi ve anlam iermeye ba#lamasndan kaynaklanr. Mezbaha ba#l ba#na bir ikili"e ev sahipli"i yapyordur ve ikilik, kan dken tarafn #iddetinin de grnr olmasna yol aar kanlmaz olarak. Aslnda snflandrmann mant" da

48

budur. Farkllklar ieren bir btnnn her paras snflamalar halinde birbirinden koparld" iin #eylere #iddetli ya da uysal ad koyulabilmektedir.

!"#$%&,(/&* X=/!V3%),>*$!3@Y#;%/I/$(#$!1),/->%#!&#P@)U)=),!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!@+=Z#-/$(#$!@/,!I3%3[,)I!0N3/-!.#!",)H--4!DEE\89! Nitekim, Bataillen mezbahalar zerinden gstermeye al#t", st srekli kapatlan bir gerek, her #eyin ift kullanml oldu"u gere"idir. Bir metafizik idealizm ve rasyonel hmanizm tarafndan kutsanm# yce kullanm vardr ve bir de alak kullanm (Bois ve Krauss, 1997). Yce/yksek/yumu#ak amal kullanm #eylerin birincil ve esas kullanm olarak varsaylr. rne"in bir a"zn ne i#e yarad" soruldu"unda, yemek yeme i#levinin, kusma i#levinden ncelikli olarak hatrlan# buna i#aret eder. nk alak kullanm #iddetli ve sert grlen, bu yzden de de"ersizle#tirilen kullanmdr. $iddetin bastrlmas ise, #eylerin bu ikili ya da karma#k yaplarnn korkutucu, pis, mtemadiyen olumsuz bulunan taraftan arndrlarak, sadece yce kullanm do"rultusunda idealize edilmeleri, sblimle#tirilmeleri anlamna gelmektedir (Bois ve Krauss, 1997). Mze ise , dini ritelleri gere"i dktkleri kann deh#etine kaplan insanlarn, bu gere"i ya da #iddeti ba#larndan savmann bir icaddr. Mze mezbahay ncelerken, onun varl"na duyulan tahammlszl"n zerine kurulur. Kurban kesimiyle kar# kar#ya kaldklarnla kendi bilinsiz e"retiliklerine s"nanlar, kendi mnasip 49

irkinliklerini

kasapl"n

kamula#trc

irkinli"inin

kar#sna

koyanlar,

paralanmann mezbahalardan kendilerine akseden grntsne dayanmayanlar, mzelere kendilerini tekrar btnle#tirmek iin giderler (Hollier, 1992). Mezbahann karantina uygulamasna tabi tutalabilmesi, ierimlerinden birinin ihmal edilip, sadece #iddet ynnde homojenle#tirilmesi ve de mutlak eksi kutup ilan edilmesiyle mmkn olabilmi#tir. Nitekim mezbahalarn yok edilmesi deh#etin kovulmas iin yeterli de"ildir. Bu laneti kknden kazyabilmek iin bir de onun tam kar# kutubunu in#a etmek gerekir. Dolaysyla bastrma, ykma ve yapma olmak zere iki i#lem gerektirmektedir. Bu cmle #u #ekilde de kurulabilir: Yaratc Ykma, ihmal(ykma) ve yceltme(yapma) olmak zere iki i#lem gerektirmektedir. Bu bakmdan mze ykma amal bir yapmann, bir yok sayarak kurtulmayla mmkn olabilen yceltmenin nesnesidir. Grld" zere, ykma ve yapma bu #ekilde birbirlerine dolanrlar. Onlar katksz bir biimde birbirine mecbur brakan, #eylerin heterojenli"ini indirgeme abasdr. $eyleri mutlak iyi ve mutlak kt grmeye al#mann sorgusuz uygulamalarndan biridir ykma. Buradan, modernlik ve yaratc ykma meselesine homojenle#tirme aktivitesi ba"lamnda bir projeksiyon verilebilir. Modernlik, #eylerin karma#kll"nn if#a edilir olmaya ba#lad" bir dnm noktasyd; ya da Bermann ifadesiyle hem o / hem bunun birlikte ya#anmaya ba#land" and. Fakat modernlik zamanla kendisini o ve bu arasnda ayrc kuvvetlerin etkisi altna girmi#tir. Bu ayrlma, #eylerin artk ya o ile ya da bu ile adlandrlmasna yol aar. Dolaysyla taraflardan biri ihmal edilir ve #eyler, sadece bir ynyle onanr ve yceltilir. Efsaneler, #eylerin eksi kutuplar ihmal edildi"i iin efsanele#ir. rne"in akln yce kullanm, rasyonel olu#udur. Onun hezeyanlar da retebilece"i ihmal edilir. Modernistlerin, kent tahayylnden tarihi yaplarn arndrlmas talebi de bu ba"lamda anla#labilir. Kent, eski ve yeni arasnda bir tercihin konusu haline gelir. Gemi#i mutlak olarak pislik ve kaosun kayna" olarak grmek, yeninin mutlak olarak temiz ve dzenli olaca" d#ncesi ile i iedir. !lgintir ki dzenli olma adna kente getirilen nerilerin okca dinlenceye ve ye#ile atfta bulunu#u ister istemez #iddetsiz ve huzurlu bir ortam tahyylnden ileri geldi"ini d#ndrr. Holliere (1992) gre de mezhaba gibi sert tketim formlarnn yumu#ak tketim biimlerine dn#trlmesi bizzat modernitenin kamusal alan projesinin bir parasdr. Hollier, Emile Zolann kent zerine olan fikirleri zerinden ele alr meseleyi. Zola, i#i snfnn tatil gnn

50

etkili bir biimde de"erlendirebilmesi iin onlara, zamanlarn kentin periferisindeki parklarda geirmeyi nerir. Holliere gre Zolann asl amac, bu snf kentin merkezinden mmkn oldu"unca uzakla#trmak ve bylelikle tek bo# gnn krlarda geiren insanlarn ald" keyif zerinden kent iinde yoksullu"un bitti"ine ili#kin yanlsamal bir izlenim yaratabilmektir. Hollierin perspektifi nk yumu#ak tketim biimlerinin insan zerindeki afyon nemlidir; etkisinden

faydalanmann homojen bir kent merkezi grnts olu#turma abasyla olan ili#kisini a"a karmaktadr. Snfsal e#itsizliklerin sonland", herkesin mutlu ya#ad" bir kent imaj iin, bir snf btnyle kent mekanndan kovulmaktadr. Bu kovulu#un bile kimsenin cann yakmadan, #iddet uyandrmadan gerekle#tirilmesi ok arpcdr. Ykarak ya da ihmal ederek bir gemi#in/#imdinin kirli ellerinden, bir toplumsal snfn bula#c varl"ndan ve herhangi bir olumsuzluktan kurtulmaya al#lr. Gz nnden kaldrld", zihinden atld" d#nlr. Halbuki hibir zaman bir bastrma btnyle mmkn olamaz (Bois ve Krauss, 1997), hi bir zaman mutlak bir saflk sa"lanamaz. Bunun nedeni, yalnzca her #eyin iki boyutlu olmas de"il, ayn zamanda boyutlarn birbirlerine ayr#trlamayacak biimde bulanm# olmalardr: Her #ey ikiye blnm#tr, fakat bu blnme simetrik de"ildir (dikey bir biimde kesilerek taraflar basite birbirinden ayrlamaz), dinamiktir (bu blnmenin ekseni yataydr): alak olan taraf, kendi d##nn iine yksek olan da eker (Bois ve Krauss, 1997). yle ki Mze de zamanla Mezbahaya dn#r. Hollier (1992), mzelerin mezbaha alanlarna in#a edilmesini bu ikisinin garip bir biimde kaderlerinin birbirine ba"lanmas olarak de"erlendirir. Dahas, unutturma ve tekrar btnle#tirme prati"i olarak aya"a dikilen #ey mze- ironik biimde bu eylemin izlerini zerinde ta#r. Bu bakmdan ykma amal bir yapmann fiziksel alanda oldu"u kadar zihinsel ya#antda, yani bellek zerinde de gerekle#tirilmi# bir operasyon oldu"unu vurgulamak nemlidir. 4.2.1 21. yzyl Trkiyesinde kentsel dn$m rne%i olarak Sulukule okumas Modernle#meyle i ie geen kentle#me srecinin 21. yzylda daha geni# co"rafyalar kapsayarak ilerledi"i sylenebilir. Nitekim, bugn iin dn#m szc"nn, kentsel dn#m tamlamasndan neredeyse ayr d#nlemez oldu"u bir ba"lam vardr. Bu tamlamann ska telafuz edildi"i co"rafyalardan birisi Trkiyedir. Bu durumda Trkiyedeki kentsel dn#m srecini izlemek, yapma ve 51

ykma edimlerinin modernle#me tarihi boyunca yapmak iin ykmak ve ykmak iin yapmak #eklinde birbirine ba"lanma serveninin bugn ald" gncel seyrini anlama adna nemlidir. ncelikle lkede kentsel dn#m olgusunun nasl ele alnmakta oldu"una baklrsa, kapsamnn byk bir o"unlu"unu kitlesel konut retiminin olu#turdu"u grlecektir ($ekil 4.8). Konut retimi kabaca, kent iindeki tarihi mahallelerde mevcut yap sto"unun yklp tekrar yaplmas, kentin iinde ve eperinde yer alan gecekondu mahallelerinin yklarak arazinin yeniden yapla#maya almas ya da zerinde yerle#im bulunmayan arazilerin de"erlendirilmesi #eklinde gerekle#mektedir. Gecekondu dn#m projeleri ve yoksulluk alanlarnn dn#trlmesi salt konut retme amac ta#maktan ziyade blgede ya#ayan kentlinin barnma ko#ullarn ve ya#amsal faaliyetlerini iyile#tirme amac ta#maktadr. Bu ba"lamda kent iinde yenilenmesi sz konusu olan Sleymaniye, Tarlaba# ve Balat gibi tarihi semtlerin ortak zelliklerinin merkezi bir konumda yer almalar, alt yap ve fiziki durumunun genellikle kt olmas ve yo"unlukla gmen ve alt gelir gruplarnn ya#ad" yerler olmas dikkat ekicidir. $imdi bu rneklerden blgedeki ykmlarn fiilen gerekle#mi# oldu"u ve proje sreci di"erlerine nazaran ilerlemi# olan Sulukule ele alnacaktr ($ekil 4.9, 4.10, 4.11). Ama, tm dn#m srecini aktarmak de"il, projeye ili#kin yaynlanan belediye raporunun aklamalar zerinden uygulamann yaratc ykmayla olan ba"lantlarn ortaya koyabilmektir. Raporda daha ilk ba#tan gze arpan, d#layc bir sylemdir:
Bu blgeler, yalnzca fiziki knt alanlar olmakla kalmayp, ayn zamanda sosyo ekonomik ve sosyo kltrel problemlerin de byk lde i ie ya#and" alanlarn olu#masna sebebiyet vermi#tir. Bu alanlar, kente d#ardan g etmi# olan ve kentin dar gelirli ve yoksullar tarafndan kullanlan, mlkiyet-malik ili#kisinin kopuk veya hi olmad", kente, kentliye aidiyet hissiyatnn bulunmad", yalnzca barnmak ihtiyacndan ba#ka bir amalarnn olmad" alt gelir ve kltr seviyesindeki gruplarn kulland" veya i#gal etti"i alanlardr. Bilindi"i gibi !stanbul, zellikle Fatih blgesi nemli bir deprem ku#a"nda ve riski altndadr. Yknt ve enkaz durumundaki yaplar, buralarda ya#ayan insanlar asndan da en byk riski ve tehlikeyi olu#turmaktadr. (...) Mevcut durumlar itibari ile kiraclarn, kira demeyen i#galcilerin ve birtakm marjinal gruplarn i#galine u"rayan bu alan, kayt d# ekonominin, gayri yasal uygulamalarn ve su unsuru olu#turan gayri ahlaki ortamlarn mekan haline gelmi# ve 10-15 ki#ilik ailelerin bir arada ya#ad" sa"lksz yerle#melere dn#m#tr. (Url-10)

52

!"#$%&,(0&* ]-%)$@H=>()!-3$!(+$#&!;3$H%!')F*=)?&)=),*4!56D59!!!

!"#$%&,(1&* ^H=H;H=#>(#!'#$/=#$#$!@+=Z#$/$!U),/%)-*!0K,=L\89!

!"#$%&,()2&* _)Y=)!`--#/,)$>*$!3@Y#;%/I/$(#$!^H=H;H=#!'*;*&=),*$*$!! !!!!!#,%#-/!ZA$A$(#$!@/,!Z+,A$%A!0K,=L789!

53

!"#$%&,())&* _)Y=)!`--#/,)$>*$!3@Y#;%/I/$(#$!'#$/=#$#$!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!^H=H;H=#>(#!F,3Y#!-A,#2/$(#$!@/,!Z+,A$%A!0K,=LE89! Blgenin knt hali olarak ilan edili#i iflah olmazl"nn bir kant gibi kullanlmaktadr. te yandan i#gal etme, su unsuru olu#turma, gayri ahlaki olma gibi aklamalarla blge #iddet alan olarak ilan edilmektedir. Bu ifadelerde, yaratc ykmaya ili#kin d#layc dil kendisini hemen belli etmektedir. Blge sakinlerinin kente d#ardan geldikleri zellikle vurgulanarak, geldikten sonra da hep d#arda kaldklar ifade edilir. Demek ki kentin bir de ierisi vardr. Bu yakla#ma gre ierisi, tanml bir ya#ant biimiyle ili#kilendirilmektedir ki mahallelinin ya#ants ona dahil grlmez. Kentin homojen kurgusu, farkl aktrlerin farkllklarn tanmad" iin, nk kategori d#dr, onlar kentin d#nda zanneder. yleyse bu tahayyle gre kentin iinde olan nedir? Bu durumda kentin ii ikili"in tam kar# aya"nn mekan olmaldr:
Bu alanlar en nemlisi, kentin topo"rafik ve konum olarak en gzel yerinde ve merkezinde bulunan tarihi kara surlarna biti#ik, Feyzipa#a Vatan caddeleri arasndaki tarihi haticesultan ve Nesli#ah (Sulukule) Mahalleridir (...) Bu alandaki tarihi trbeler, camiiler hazireler (Nesli#ah Sultan Camii ve Haziresi, Mihrimah Sultan Camii ve Haziresi), alann tarihi sre itibar ile bir gruba ait e"lence merkezi olarak kullanld"n de"il, tam tersi Osmanlnn st ve orta tabakasn olu#turanlar tarafndan kullanld"n gsteren belgeler bulunmaktadr. (Url-10)

Bu ifadelerde sz konusu dn#mn rengi iyice ortaya kmaktadr. Kentin sre ierisinde e#itli etmenler ve aktrlerce gerekle#mekte olan dn#mne mdahale, onu tarihteki gerek sahiplerine ve gerek i#levlerine kavu#turma amac olarak sunulmaktadr.

54

Kentin ii, d# oldu"u gibi bir de sahipleri vardr. Bu gzel konumun kntden arndrlmasyla kendi zne dnebilece"i vaadinin aslnda Sulukule imgesinin st snflar iin olumsuz itibarnn krlarak onlar blgeye ekmeye hizmet etmekte oldu"u sylenebilir. Bu ba"lamda yerel belediye, Sulukulenin sahip oldu"u imkanlara dikkat ekmek durumundadr. Peki mahallenin yeni alclar geldi"inde eskilere ne olacaktr?
Protokol ile burada yasal olarak mstakil mlk (konut-i#yeri) bulunan herkese buradan birer mstakil mlk verilmesi, kirac durumunda olan herkese de TOK!nin !stanbulun ba#ka bir blgesinde (Gaziosmanpa#a Ta#oluk) yapm# oldu"u sosyal konutlardan birer konut verilmesi, bu konutlardan hibir pe#inat alnmamas, konut tesliminden sonra ba#lamak kaydyla 180 ayda (15 yl) konut bedellerinin denmesi kararla#trlm#tr. (Url-10)

Kimin nereye ait oldu"unu bildiren dzen pratikleri yoksul snf kent merkezinin d#na Ta#oluk, merkeze yakla#k 45 km uzaklktadr- uygun grmektedir. Nitekim, tm yenileme srecinde ya#anan geli#melerin arka plannda yer alan, farkl toplumsal gruplar aras herhangi bir kar#maya ve etkile#ime frsat tanmayan bir uygulamadr. Toplumun #iddetli bulunan bir kesimi yerinden edilerek, hafif olanla ikame edilmektedir. Bu ba"lamda Kolluo"lu ve Candan (2009), ! stanbuldaki gecekondu dn#m projeleri zerinden yaptklar ara#trmalar neticesinde kentsel dn#m meselesinin sadece yoksullu"un yer de"i#tirmesi olarak cereyan etti"ini ifade etmektedirler. stelik onlarn izdi"i tabloya gre bu yer de"i#tirmenin sonular ko#ullarn bir ncekinden daha olumsuz ynde seyretti"i #eklindedir. Bununla ili#kili olarak, Ocak 2012de Radikal gazetesi web sayfasndaki habere gre, uygulamann ilk gndeme geldi"i gnlerde yetkililer tarafndan mahalleden kimsenin gnderilmesinin sz konusu olmad" ynnde aklamalarn yapld" Sulukuledeki projede evleri yklan 900 mlk sahibinin sadece be#te birlik bir kesimine Sulukulede ikamet etme hakk tannm#tr (Url-11). te yandan Ta#oluka yerle#tirilen 337 ailenin ise hemen hepsi, ekonomik durumlarnn ve sosyal ili#kilerinin kaldramayaca" bir ya#antnn iine itildiklerinden geri dnp eski mahallelerinde kom#u blgelere yerle#mek durumunda kalm#lardr (Vardar, 2012). Bu kutupluluk kurgusuyla ili#kili olarak, farkl bir adan Hseyin Kahvecio"lu (2010) da Trkiyede konut retiminin byk blmn stlenen kamu kurulu#unun orta ve st-orta gelir gruplaryla alt ve alt-orta gelir gruplarna ynelik farkl uygulamalar yrtt"n ileri srmektedir. Ona gre, st tabakaya ynelik retimde tasarm ve estetik kararlar nispeten daha nitelikli ve e#itlilik gsterirken, alt gruplar 55

iin retim tamamen niceliksel bir anlay#la ilerlemekte ve bu yzden Trkiyenin ok farkl #ehirlerinde birden tek tip #ablonlar ayn teknikle tekrarlanp durmaktadr. Bu Sulukule okumas zerinden amalanan Trkiyede toplumsal kalkndrma, fiziksel iyile#tirme gibi iyi niyetli grnen sylemlerin icraatlar zerinden arkaplanlarna i#aret ederek, yapmak iin ykmann, ykmak iin yapmaya dn#en boyutlarn ortaya sermektir. Dn#mn snflandrmaya dayanan bir tr toplumsal yerle#tirme mekanizmas gibi i#letildi"i sylenebilir. Bu erevede ykma, ikili"in bir kutubunu tabansz brakarak onu yerleri de"i#-toku# etmeye zorlamann bir yoludur aslnda. Bu yerle#tirmenin ise kentte amalanan dn#mden ziyade kurulmaya al#lan bir denetimle ili#kili oldu"unu sylemek lazm. Kentin #iddetli kesimi oldu"u d#nlen etnik gruplar ya da yoksullu"u etkisizle#tirmek iin onlarn kentteki varolu# dinamikleriyle ve evreleriyle ili#kileri aniden kesilirken bir taraftan da konut ve kamusal i#levlerin retiminde izlenen ereveli/kapal formlar ve tanml tipolojilerle #iddetten saknlacak gvenlik yuvalar5 olu#turulmaktadr ($ekil 4.12). Halbuki bir #eyi yerine sokmaya al#mak aslnda tam da o #eyin yerinden kp ortal"a frlamasnn sebebidir o"u zaman. Nitekim Ta#oluka gnderilenler geri dnm#tr; bu proje ne onlarn #artlarn iyile#tirmi# ne de onlar gittikleri yerde tutabilmi#tir.

!"#$%&,()'&* ]-%)$@H=>()$!ZA.#$=/;!(H.),=*!.#!Z/,/?=/!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!;)F)=*!-/%#!+,$#;=#,/!0K,=LD589!

Trkiyede toplu konut retiminde yaygnla#an kapal site uygulamalarnda alann gvenlik duvarlaryla evrilmesi ve siteye giren kanlarn site kapsndaki gvenlik elemanlar ve kameralaryla denetlenmesi; ya da al#veri# merkezi, niversite gibi kamusal kullanma ak alanlara eri#imin yine kontrol edilebilir gvenlik kaplarndan sa"lanmas vb. uygulamalar sembolik de olsa ya da can gvenli"i sa"lama maksad ta#sa da, kullanc e#itlili"ini snrlandrma ya da denetleme amacna i#aret etmektedir.

56

4.3 Ara Sonu Kapitalizm, hayatn karma#kl"n ve farkllklarn tek bir mbadele biimine, ayn #ekilde topik vizyon da tek bir ideale indirgeyerek kendileri iin hayati olan de"erleri sonsuz klmann yolunu buluyorlard. Halbuki bu karma#klk, asimetrikli"inden tr indirgenebilir de"ildir. Asimetri, her #eyin birbirine saf biimde ayrlamamacasna buland"n ifade eder. Dolaysyla hayat salt farkllklar ierdi"i iin de"il, bu farkllklar birbirine doland" iin heterojendir. yleyse her #eyde #iddetli bir yn bulmak mmkndr. Buna ra"men, insanlk tarihi kendisini a"a vuran belirsizlikleri zorla ula#trma ve gvenlik sahasndan uzakla#trma pratikleriyle rldr. Yaratc ykma, bu pratiklerin icraatlarndan birisidir. nk yaratc ykma, bir #eyleri ihmal etmek ya da d#lamak suretiyle bir #eyler yapmaktr. Bu kastl bir ihmaldir. ! hmal etmenin, bir olumsuzluk ya da #iddet ierdi"i gerekesiyle gerekle#tirilen bir de"ersizle#tirilmeye dayand"nn zellikle alt izilmelidir. Ani bir eskime, yetersiz, pis, dzensiz, irkinlik gibi gerekeler hep de"ersizle#tirme jargonuna aittir. Bir #eyler gerekten eskimi# olabilir ya da yetersiz gelebilirler. Ama bu gibi durumlarn belli bir ba"lamda byle grlebilece"ini, her ko#ulda yle olduklarnn iddia etmenin zorunlu bir iddia oldu"unu da sylemek lazm. Bu durum, varlklarn, hibir zaman btnyle -her zaman ve her ko#uldade"ersizle#emeyece"i anlamna gelir. yleyse bu de"eri atfeden mutlak bir etmen var demektir. O da zamandr. Bataillen Mzesi, belirsizli"in #iddetini ba#tan savmayla ili#kilidir. Bir de akla, Harriesin in#a etme eyleminin zamann deh#etine kar# bir savunma oldu"u sav getirilirse belirsizlik ve zaman arasnda bir ili#ki var gibi grnmektedir. Nitekim bu do"rudur. Zaman #eyleri olduklar #ey olmaktan kararak, olu#a brakma, belirsizle#tirme e"ilimindedir. Bu, anlamn ve de"erlerin de mutlak olmad"nn, zaman ierisinde, zamanla de"i#tikleri anlamna gelir. Zaman, farklla#trma gcyle varlklar kendi zamanlarnn d#na ta#r (Colebrook, 2009). Bu sayede rne"in bir 15. yzyl yaps aslnda grlecektir ki illa gemi# bir dneme ait olmas gerekmez- sadece gemi#e mal olmaktan kar, bugn ve gelecek iin de bir kullanm de"erine sahip olabilir. nk bu de"er, kltrel pratiklerle, insan etkinli"i ile verilir. Bu durumda ykma ve de"ersizlik sylemi, etik bir mesele haline gelir. Neden bir yapnn de"erlendirilmek yerine, gzden karld"nn aklamasnn verilmesi gerekir. Bu durumda #u sorulabilir: kltrel dn#m ve kltrel evrenin 57

dn#trlmesinde mimarlk, varlklarn de"er potansiyelini grmezden gelerek mmkn olabilir mi? Mutlak bir yapma- ycelik retimi olarak- ve mutlak bir ykma de"ersizle#tirici kuvvet olarak- birbirlerini gerektirir. yleyse ama, mimarl" bu ikilikten zgrle#tirmek olmaldr. Buna imkan sa"lamas asndan bir sonraki blmde yaratc ykma, zaman ynnden tart#lacaktr.

58

5. YARATICI YIKMANIN ZAMAN VE DN"M YNNDEN DE#ERLEND!R!LMES! Yaratmak ya da daha genel boyutuyla yapmak, fark yaratmaktr. Yeni, bir ba#kasndan ya da kendisinden bir fark oldu"u iin yenidir; do"rusal zamanda daha ilerideki bir tarihte yer ald" iin de"il. Fark olu#turan unsursa zamandr. Zaman, her trl tekil yeniliklerin yaratcsdr (Deleuze, 2010a). Yaratc ykmann neden zaman ynnden de"erlendirildi"i, onun yeniliki ve dn#trc olma iddiasndan ileri gelmektedir. Yaratc ykma, mevcut durumu ykmak ko#uluyla yeni bir durum yaratma amac ta#r. Dn#m ise, mevcuttan/eskiden yeniye do"ru gerekle#en harekettir. Yaratc ykma ortaya yeni bir durum koyar koymasna; yani bir #ey gitmi# ve yerine bir ba#kas gelmi#tir. Fakat bu durum dn#trme eyleminin gerek bir fark yaratma bakmndan dn#trc oldu"unu sylemek iin yeterli midir? Acaba dn#m srecinde eski ile yeninin ili#kisi sadece birbirleriyle ikame edilmek midir, yoksa daha fazlas m olmaldr? Hatta acaba dn#m sadece iki farkl #ey arasndaki hareket midir, yoksa ayn #eyin iindeki farkl iki hareket de olabilir mi? Yapma ile ykmay birbirine ko#ullayarak ba"layan hareketin motivasyonu olumlama mdr yoksa olumsuzlama m? Dn#mn gerektirdi"i ykm epistemolojik midir yoksa ontolojik mi? Bu sorular zerine d#nmek, yaratc ykmann neden yaratc ve dn#trc bir kuvvet olamayaca"n bulgulamada ufuk ac olacaktr. Dahas, yapma ve ykmann birbirlerine olumsuz tabiyetlerinden kurtarlp, tekrar farkllk zemininde biraraya getirilmelerine dair de nemli bir katk sa"layacaktr. Bu blm, yaratc ykmay zamanla bir tr imtihana ekmek olarak d#nlebilir. Sre ve Ya#am ! li#kisi adl ilk alt blm btnyle, zamann ne #ekilde dn#trc bir kuvvet oldu"unun aklanmasna ynelik kurgulanm#tr. Bunun iin, Bergsonun geli#tirdi"i ve son kertede Deleuzeun devrald" zaman kavram onlarn ortaya koydu"u argmanlar zerinden irdelenecektir. Zaman radikal bir fark sorunsal olarak ortaya koyan bir d#ncedir onlarnki. Zaman burada ya#am ok

59

boyutlulu"a aan etmendir. Pe#inen zamann ya#ama denk geldi"ini belirtmek gerekir:
Tmyle saf sre, benimiz kendini ya#amaya brakt"nda, #imdiki durumuyla nceki durumlar arasnda bir ayrm yapmaktan kand"nda, bilin durumlarnn ard#kl"nn ald" biimdir(...) $imdi iinde bulundu"umuz durum, hem az nce ya#adklarmz izler, hem de onlarla i ie geer. Bilin uzayp giden bir izgi de"il, byyen bir " gibi ilerlemektedir (i#te bu yzden, #imdi ya#ad"mz tutku btn gemi#imizi de"i#tirebiliyor). (Ycefer, 2010a)

!kinci a#ama Zaman ve Yaratc Ykma ise imtihann gerekle#ece"i ksmdr. Yaratc ykmann neden zamann iinde gerekle#en bir dn#m olup olmad" tart#lacaktr. Bir yandan da amalanan olumlu bir yapma ve ykmaya dair ipular yakalamak ve bunlar zerine de d#nebilmektir. 5.1 Sre ve Ya$am !li$kisi Her #eyden nce Bergson ve Deleuzeun felsefeleri tarih boyunca ya#am olumsuzlam# ve ondan kam# d#nceyi ona geri kazandrma giri#imi olarak ifade edilebilir. Sz konusu d#nce, gc ya da hakikati varl"n d#nda aram# ve kendisini soyut kavramlara hizmet etmeye adam#tr. Deleuze, d#nceyi bu kt ba"lantlarndan kurtarmak ve onu olayla bulu#turmak ister (Ycefer, 2010a). Bu ba"lamda #eylere de"er vermek de, ya#ama de"er vermekle, ya#am olumlamakla i iedir. O nedenle yaratc ykmann #eyleri de"ersizle#tirici ynnden tr, hayat olumlamaktan ok olumsuzlamak zerine oldu"unu belirtmek gerekir ($ekil 5.1). Bergson, d#nmenin e"iliminin olumsuzluklar zerine oldu"u bir felsefe tarihini kar#sna alr ve felsefeyi bu olumsuzluk fikrinden kurtarmak ister. Olumsuzlama, varl"a gre yoklu"u nceleme inancdr. Bir varl"n nedenini, bir yoklukta ya da eksikli"in giderilmesi ihtiyacnda temellendirmektir (Deleuze, 2010a).
Neden hibir #ey de"il de bir #ey var? ya da neden dzensizlik de"il de dzen var? ya da neden (e#it biimde olanakl olduklar halde) #unun yerine bu var? diye sordu"umuzda hep ayn hataya d#eriz: Arty eksi olarak alrz, yokluk varlktan, dzensizlik dzenden, olanakl olan varolandan nce geliyormu# gibi yaparz. Varlk gelip bir bo#lu"u doldurmu#, dzen kendinden nce gelen bir dzensizli"i rgtlemi#, gerek olan bir ilksel olana" gerekle#tirmi# gibidir. Varlk, dzen ya da varolan, do"rulu"un ta kendisidir. Ama yanl# problemde do"ru olann geriye ynelik hareketinden kaynaklanan temel bir yanlsama vardr, bu hareket varl"n, dzenin ve varolann birer imgesini geriye, ilksel oldu"u varsaylan bir olana"a, bir dzensizli"e, bir yoklu"a yanstr; bylece bunlarn varlktan,

60

dzenden ve varolandan ya da onlar kuran yaratc edimden nce geldiklerinin sanlmasna yol aar. (Deleuze, 2010a)

!"#$%&-()&* Yaratc ykmada yapma ile ykmann birbirlerine ko#ullanmalarnn kavramsal anlatm. Olumsuzluk hayatn statik bir yap oldu"u kansna dayanr. Hayat ak#lar halinde d#nmek yerine, #eylerin de"i#meksizin iine sk#trld" kategorilerin bir btn olarak grrz. Bergsonun yapmak istedi"i, hayata ondan alnan hareket imgesini ve olu#u geri verebilmektir.
yleyse Bergsonun sorusu, neden hilik yerine herhangi bir #ey var de"il, neden ba#ka bir #ey yerine bu # ey var?dr. Neden srede byle bir gerilim var? Neden bir ba#ka hz de"il de bu hz? Neden bu oran? Ve neden bir alg #u belli any a"r#tryor, ya da ba#ka frekanslar de"il de #u belli frekanslar kendinde topluyor? Bu, varl"n fark oldu"unu sylemektir, varl"n hareketsiz ya da farksz olmad"n, sahte bir hareketten ibaret bir eli#me olmad"n sylemektir. Varlk tam da # eyin farkdr, Bergsonun ska nans olarak adlandrd" # ey budur. (Deleuze, 2009)

Bu yakla#m, #eylerin arkasndaki nedene hakikate- saplanmak yerine bizzat #eylerin kendisine gtrr. Bylece varlktaki farkn ne oldu"u zerine d#nmek mmkn hale gelebilir. Fark ilk a#amada, bir #eyin bir ba#kasndan farkdr. Ama Deleuzeun farka ili#kin geli#tirdi"i radikal bak# #eylerin birbirlerinden farkl oldu"unu sylemenin ok tesindedir. Saf Fark iki #ey ya da durum arasndaki ufak fark bile de"ildir; bir #eyin kendi iindeki farklanmasdr (Marcussen, 2008). Zaten gerek hareket de ancak bu #ekilde sz konusu olabilir. Zamann ak#, nesnelerin uzamdaki fiziksel hareketi demek de"ildir; #eylerin kendi ilerindeki farklanma hareketidir. Varlk bu farklanma zelli"i sayesinde sonsuz bir potansiyel te#kil eder. !#te Deleuzeun Bergson zerinden geli#tirdi"i bu fark kavram, bize varlklar ve yaplar olumsuzlama ediminden kurtarmak iin de bir zemin sa"lar. 61

$imdi bu zeminin zerine i#leyebilmek iin, ilk adm olarak varlklardaki farkn nasl gerekle#ti"ini aklamak gerekmektedir. Bunun iin Deleuzen yardmyla Bergsoncu zaman kavramnn derinliklerine inilecektir. 5.1.1 Varl%n iki boyutu: virtel ve edimsel Deleuzee gre varlk birbirine indirgenemez biri virtel, bir di"eri de edimsel olmak zere iki boyutla sarmalanm#tr. Edimsel olan, #eylerin gerekle#mi# halidir. rne"in dnya zerinde grd"mz maddi her #ey, masa, a"a, ku#, bir resim ya da bir insan birer edimseldir. Virtel ise, edimselin aksine varl"n henz gerekle#memi# olan yndr. Her gerekle#me, virtelden edimsele do"ru giden bir harakettin neticesidir. Bu harekete ili#kin en belirleyici iki zellik tespit edilebilir. ncelikle, edimselle#menin virtelden bir kopma hareketiyle gerekle#mesi gerekmektedir. Bu kopma, edimselin kendisini virtelden farklla#arak var etmesidir (Deleuze, 2010a).
Virtelin kendine zg bir ieri"i, kendine ait bir oklu"u vardr. Henz gerekle#memi# glerin toplam olarak virtel, durmakszn farklanr. Ama bu farklanma edimsel #eylerdeki farkla zde# de"ildir; virtel, edimselin soluk bir kopyas de"ildir. Bu yzden, edimselle#en #eyin kendini nceleyen ve belirleyen gten kopmas, kendi farkn yaratmas gerekir. (Ycefer, 2010a)

Ama farklla#ma bile tek ba#na yeninin olu#umunu aklamak iin yeterli bir neden de"ildir. Bu hareketin tamamlayc niteli"i, edimselin nceden tahmin edilemez, ngrlemez #ekillerde gerekle#mesidir. Bergson iin bu ngrlemezli"in ko#ulu virtel btnn verili olmay#dr. Bu bakmdan, virtel asla olanak fikriyle rt#mez (Deleuze, 2009). Hakan Ycefer, Deleuzen Bergsonculuk adl kitab iin yazm# oldu"u giri# yazsnda, olanakllk kavramn Aristoteles zerinden #u #ekilde aklar:
Aristoteles, varl"n mutlak anlamda yokluktan kamayaca"n kabul eder. Ama hareketi tmyle yadsmamak, deneyimle d#nceyi yeniden birle#tirmek iin mutlak anlamda yoklukla greli anlamda yoklu"u, yani yoksunlu"u birbirinden ayrt etmek gerekti"ini d#nr. Yoksunluk, varlktaki yokluktur; #u ya da bu varolann henz olmad", belki de hi olmayaca" #eydir. Henz iek amam# bitki, henz olgunla#mam# meyve, henz e"itilmemi# insan yokluk de"il yoksunluk iindedir. iek amak, iek amam# bitki tarafndan olanak olarak, g olarak ta#nr (...) Hareket, varlktaki yokluktan (henz iek amam# bitki) varlktaki varl"a (iek am# bitki) gider. Hareket etmek, gcl olann edimselle#mesidir; varl"n olanaklar olarak ta#dklarn gerekle#tirmesidir. (Deleuze, 2010a)

62

Olanakllk, nceden hesaplanm#, belirlenmi# bir durumun gerekle#mesi anlamna gelir. Dolaysyla, burada edimselle#mi# olan #ey, kendi olana"yla bir uygunluk ve rt#me sergiler. Kendisinden beklenen bir durumu yerine getiriyor oldu"u srece de bir farkllk yaratmas mmkn de"ildir. Oysa virtelden edimsele giden hareket, yaratma yoluyla, olanaklarn sundu"u haritay yrtarak ilerlemektir (Ycefer, 2010a). Sprizli ve olumsaldr; uyumsuzdur. Bu bakmdan edimsel, virtelin ne benzeri, ne de temsilidir; btnyle bir yeniliktir:
iek amann #u ya da bu bitkide nasl edimselle#ece"ini hibir zaman tam olarak

bilemeyiz. nk iek ama aslnda olanak de!il e!ilimdir. Evren bize statik yaplar sunabilir; bazen her #ey adeta tmyle ngrlebilir gibidir. Ama dinamik olan, yani ya#amn hareketi her zaman statikten, hareketsizlikten nce gelir; onu belirler, grelile#tirir. (Ycefer, 2010a)

Pe#inen belirtmek gerekir ki de"ersizle#tirici sylem her zaman iin bu virtel boyutun ihmal edilmesi zerinden olu#turulur. Bunun bir yolu virteli olana"a indirgemektir. Bir #eyin ne #ekilde meydana gelece"inin nceden belirlenmi# olmas, o #eyin edimselle#tikten sonra ne olarak kalaca"n da otomatikman belirlemektedir. Bu durum, varlklarn varolu#larn belli bir anda ya da tanmda sabitleyerek fark yaratacak bir olu# srecinin nn almaktr. Bu #ekilde varlklar ne iseler o olmaya tabi klnr. Bergsona gre bu tabiyet, virtelin yaratt" do"a ynnden farklar derece fark olarak grmekten kaynaklanr:
Bergson hem bilimde hem metafizikte bulunan ortak bir tehlikeye i#aret eder: farkn kap gitmesine izin vermek. nk biri #eyi bir rn ve bir sonu olarak kavrar, di"eri varl" ilke olarak kullanabilecek hareketsiz bir #ey olarak kavrar. !kisi de gitgide daha geni# benzerliklerden ve kar#tlklardan itibaren varl" yakalad"n ya da yeniden kurdu"unu iddia eder, oysa benzerlik ve kar#tlk, nerdeyse her zaman, ontolojik de"il pratik kategorilerdir. Bergsonun bir benzerli"e dayanarak ba#tan sona farkl, do"a bakmndan farkl #eyleri ayn szc"n altna yerle#tirme tehlikesine d#t"mz gstermedeki srar buradan do"ar. (Deleuze, 2009)

Deleuze (2009), derece farklarn edimsel varlklar arasndaki homojen ve llebilir farklar olarak ortaya koymaktadr. rne"in bir #eyin az ya da ok, uzun ya da ksa olmas sadece derece ynnden bir farktr. Bu nedenle mekana dairdir. Snflandrma pratiklerinin kendilerine baz aldklar bu tr farklardr. Varlklar, grnen farkllklar zerinden tanmlanr. Derece farklarnn aksine do"a fark asla iki rn arasnda, iki #ey arasnda de"il, ayn tek #eyi kateden iki e"ilim arasnda, ayn tek rnde kar#la#an iki e"ilim arasndadr(Deleuze, 2009). O nedenle do"a farklar zamansal, 63

heterojen

ve

niteliksel

farklardr.

Virtel

kendisinden

do"a

bakmndan

farklla#abildi"i iin edimselle#ebilir. Gerekle#mek ayn anda, ayn yerde, ayn #eyde tmyle gere"e dn#meyen bir btnn edimidir her zaman, yle ki bu edim, do"a bakmndan farkl olan trleri retir ve kendisi de retti"i trler arasndaki do"a farkdr (Deleuze, 2009). Deleuze iin bu fark a"a karmak, varl" nesne, rn, meta, ya da sonu gibi kapal yaplardan zgrle#tirmek demektir. nk bu kavramlar hareketsiz ve canszdr. Oysa, virtelin edimselle#mesi Bergsonun deyimiyle ya#amsal atlmdr. Williams (2005), Deleuze iin varlklara canll" temin eden hareketin yalnzca virtelden edimsele olan ynelim olmad"n, bu srecin ikinci bir hareketi daha gerektirdi"ini ya da daha do"rusu ayn hareketin ikinci boyutu daha oldu"unu syler. O da, edimselin bir kez virtelden kopup gittikten sonra ona bir anlamda geri dnmesidir. Nasl ki edimselin olu#mas virteldeki farklanmay gerektirdiyse, ayn #ekilde edimselin virtele do"ru olan hareketinin de virteli dn#trd"n ifade eder Williams. Fakat bu kesinlikle, yerinden kopan bir parann yerine tekrar eklemlenmesi gibi geriye bir hareket olarak d#nlmemelidir. nk edimselle#menin gerekle#mesiyle beraber ne virtel bir an nceki virteldir; ne de edimsel btnyle virtelden ba"msz bir paradr:
Hibir nesne tmyle edimsel de"il. Edimsel olan her #ey virtel imgelerden bir sisle evrili. Bu sis virtel imgelerin zerinde da"lp ko#turdu"u bir arada varolan, az ya da ok yaylml devrelerden ykseliyor. !#te bu #ekilde edimsel bir parack farkl dzeylere ait, az ya da ok yaknda olan virtelleri yayyor ve yutuyor. Bunlara virtel denmesinin nedeni yaylmalarnn ve yutulmalarnn, yaratlmalarnn ve ykl#larnn d#nlebilir en kk srekli zamandan daha kk bir zamanda meydana gelmesi ve dolaysyla bu ksal"n onlar bir kararszlk ya da belirlenimsizlik ilkesine ba"l tutmas (...) edimsel nesneyle virtel imgesi arasnda kayna#ma ve blnme, daha do"rusu salnm, srekli de"i# toku# var (...) Edimsel ve virtel bir arada varoluyor ve bizi devaml olarak birinden di"erine gtren dar bir devreye giriyor (...) Artk edimselin ve virtelin saptanamazl" sz konusu de"il, de"i# toku#a giren iki terim arasnda ayrt-edilmezlik var. (Deleuze ve Parnet, 2002)

Virtel ile edimsel arasndaki bu de"i# toku#, bu gelgitli hareket virtelin kendisinden farklanmasn mmkn kld" kadar, edimselin bir olay olarak, edimsel kimliklerin de tesine giderek farklla#masn sa"lar. te yandan bu ili#ki asla simetrik de"ildir ve bylece her ikisini de sonsuz bi olu#a amann ko#uludur. Olu#, bir #eyin olma halinin farklanarak srp gitmesi demektir. Srme veya sre, a#a" yukar ayn olan noktalar dizisinin ba"lanmas de"ildir; farklla#an farkll"n 64

ak#dr (Colebrook, 2009). yleyse ya#amda durmak bilmez bir yaratmdan bahsedilebilir. Nitekim her fark bir yeniliktir, bir yaratmadr. Zaman akp gitmiyor olsayd, #eylerin herhangi bir anda sonlanp yleyce kaldklarn d#nebilirdik. Ama zaman akp gider. Yenilik zaman geti"i iin meydana gelir. !#te o zaman bir 15.yzyl yaps da geli#me e"iliminin gelece"e akmasndan tr gemi# ya da eski gibi kategorilerin boyunduru"undan kurtulma #ansn yakalayabilir. Zamann farklla#trc boyutunu ortaya koyduktan sonra, #imdi onun nasl geti"inin izahn vermek gerekmektedir. Bunun iin zamann kipleri arasndaki ili#kiler incelenecektir. 5.1.2 Zamann kipleri Bergsonun zaman kavramna ili#kin getirdi"i yenilik, tpk virtel ile edimselin ayrlmaz birlikteli"i gibi, gemi# ile #imdinin de e#-zamanl varoldu"u d#ncesidir. Gemi#in #imdiyle beraber varolu#u zamann izgisel bir ilerme oldu"u fikrine btnyle aykrdr. Klasik zaman anlay#nda gemi#in geti"i, devam edenin ise #imdi oldu"u varsaylr. Gemi# artk yoktur ve gelecek zaten daha gerekle#memi#tir; bu nedenle tm zamana hakim bir #imdi varm# gibi grnr. Oysa Bergson, tam da bu kany tersine evirir. Bununla ilgili Deleuze #yle syler:
$imdinin terimleriyle d#nmeye fazlasyla al#"z. Bir #imdinin gemi# oldu"una, ancak bir ba#ka #imdi onun yerini ald"nda inanyoruz. Oysa bir d#nelim: E"er eski #imdi #imdiyken ayn zamanda da gemiyorsa nasl yeni bir # imdi ortaya kabilir? Herhangi bir #imdi, # imdiyken ayn zamanda gemi# de de"ilse, nasl geebilir? Gemi#, #imdi oldu"u zaman zaten kurulmam#sa asla sonradan kurulamaz. Burada, adeta zamann temel bir konumu sz konusudur, ama belle"in en derin paradoksu da buradadr: Gemi#, olmu" oldu!u #imdiyle e#zamanldr [contemporain] (...) Gemi#, gemi#i oldu"u #imdiyle bir arada varolmasayd, asla kurulamazd. Gemi# ve #imdi, iki ard#k an de"il, bir arada varolan, biri #imdi olan ve hep geen, di"eri gemi# olan ve hep varolan ama tm #imdilerin gemesini sa"layan iki "eyi ifade eder. (Deleuze, 2010a)

Deleuzee (2010a) gre , gemi#in varolmu# oldu"unu syleyemeyiz, nk o, varl"n kendinde halidir, (varl"n kendini tketti"i ve kendi d#na yerle#ti"i biim olan #imdinin kar#snda) varl"n kendinde sakl durmasnn biimidir. Deleuze, gemi#in varl"n virtel olarak ortaya koyar. O nedenle gemi# dura"andr. Etkin olan ise #imdidir. $imdinin edimselle#me biimi, onun bir taraftan gemi# bir taraftan da gelecek olarak ikiye blnmesidir. Deleuze, #imdinin yoklu"u ile, srekli olarak bir blnme halinde oldu"unu ifade etmektedir. Bu blnme #imdinin kendi ba#na bir varolu# kazanamad" anlamna gelir. 65

Gemi# ve #imdinin e#zamanll"na ynelik dikkate alnmas gereken bir di"er nokta, her geen #imdinin iinde tm bir gemi#in bulunmasdr. Bu herhangi tekil bir #imdiye ili#kin zel bir gemi# de"il, genel bir gemi#tir. Bugn okudu"umuz bir haberin, deneyimledi"imiz bir duygunun tm gemi#imize birden tesir ediyor olu#u bu ilke gere"ince anla#labilir. Bu durum Deleuze tarafndan srenin ard#klktan ziyade bir-arada-olu# halinde olmas olarak aklanr (Deleuze, 2010a).
(...) Bergson #unu vurgular: nce genel olarak gemi#e, ardndan gemi#in belli bir blgesine yerle#iyoruz. Sz konusu olan, ba#ka #eyleri ierecek bir ba#ka blgeye kar#t olarak, gemi#in #u "elerini, #u anlarn ieren bir blge de"ildir. Her biri btn gemi#imizi, ama az ya da ok sk#m# bir halde ieren ayr dzeyler sz konusudur. Bu anlamda, Varl"n blgeleri vardr, hepsi bir arada varolan, her biri di"erini yineleyen, genel olarak gemi#e ait ontolojik blgeler vardr. (Deleuze, 2010a)

Bergson ve onun izle"inde Deleuze iin, srenin bir-arada-olu# olmas ya da gemi# ile #imdinin e#zamanll" son kertede onun bellek oldu"u anlamna gelir:
Sre znde bellektir, bilintir, zgrlktr. Sre, nce bellek oldu"u iin bilin ve zgrlktr. Ama belle"in srenin kendisiyle bu zde#li"ini Bergson hep iki biimde sunar: gemi#in #imdide saklanmas ve birikmesi. Ya da: #imdi ister gemi#in gitgide byyen imgesini ak biimde kendinde ta#sn, ister ardmzda srkledi"imiz, biz ya#landka daha da a"rla#an yke srekli nitelik de"i#tirmesiyle tanklk etsin (...) her zaman, bir sonraki an, nce gelen an ierdi"i gibi, bu ann kendisine brakt" any da ierir; di"er yandan iki ann biri di"erinde sk#yor ya da yo"unla#yor, nk biri belirdi"inde di"eri henz kaybolmam#tr. yleyse, iki bellek ya da belle"in zlmezcesine birbirine ba"l iki yn var: an-bellek ve sk#ma-bellek. (Deleuze, 2010a)

Bergsoncu zamanda an-bellek ve sk#ma-bellek, gemi# ve #imdinin bellek terminolojisine evrilmi# halleri olarak d#nlebilir. An virteldir, alg ise edimsel. Fakat an-bellek, tpk gemi#in #imdide birikmesi gibi, her tekil algda ierildi"inden, algnn edimsel hareketini alttan alta etkilemektedir. te yandan, an da edimselle#ebilir. An, edimselle#mek iin onu eylemsizli"inden dirilticek bir unsura gereksinir. Alg bu i#e yarar. Any drter. Anlar hatrlarz, nk alg any a"rmaktadr. Bununla birlikte hibir edimselle#me bir olana" yerine getirmek demek olmad"ndan annn edimselle#mesi de kuru kuruya bir hatrlama de"ildir; virtel belle"in dn#trlmesi zerinden gerekle#ir (Deleuze, 2010a). Buraya kadar, zamann nasl bir-arada-olu# ve bellek olarak tezahr etti"inin aklamalarna yer verilmi#tir. $imdi ise toparlayc bir son de"erlendirme ile 66

Bergsoncu sredeki dn#mn kilit unsurlar vurgulanacak ve bir sonraki a#amada ise yaratc ykmadaki dn#m olgusu bu unsurlar do"rultusunda tart#lacaktr. Bu felsefenin ku#kusuz en temel hamlesi, her #eyin kendi gerekli"iyle beraber bir virtelli"e sahip olu#unu daha ba#ndan ortaya koymasdr. Virtel, varl"n, edimselin kendisinden tredi"i ve beslendi"i boyutudur. Olmu# olan de"il, olabilecekler potansiyelidir. Zamanda bu potansiyel, gemi#tir. Gemi#, kendi halindeyken uyuyan ve ancak #imdi tarafndan uyandrlan bir varolu# olarak d#nlebilir. yle ki, bu varolu#, #imdinin de ko#uludur. Tpk edimselin, virtelden bir kopma hareketiyle olu#mas gibi, #imdinin/algnn sentezi de gemi#ten/anbellekten bir kopmayla mmkn olur. Fakat hatrlanmaldr ki, bu hareket her zaman iin edimsel #imdiyi bir fark olarak ortaya koydu"u srece, aslnda virtel gemi#in kendi iindeki farklanmasn ifade eder. Yani sadece belirmi# yeni bir #imdi yoktur, ayn zamanda yeni bir gemi# vardr. Bir karar ya da bilinsiz bir seim sadece gemi#ten bir kopma de"ildir, gemi#e yeni bir #ey getirmek ve gemi#i de gelece"e getirmektir. yleyse bir kopma ve bir de birle#me vardr. Bir sreksizlik ve bir srelilik, bu seim tarafndan ierilir (Williams, 2005). Williamsn i#aret etti"i, zamandaki sreksizle#melerin mutlak bir sreklili"e dayand"dr. Yeniyi zaman iindeki bir bip sesi olarak d#nmek, zaman kesilmeleri olan ama daha sonra akmaya devam eden bir sekans olarak d#nmek olacaktr (Colebrook, 2009). Zamann tekrar akmaya devam edebilmesinin ko#ulu ise, arka planda sreklilik gsteren bir virtel gemi#in bulunmasdr Bergson iin. Nitekim, #imdi gemi#ten sadece kopmaz; virtel varl"n kendisinden farklanma yoluyla koptu"undan onu dn#trr de. Bu dn#trme, #imdinin virtel gemi#le tekrar bulu#arak sreklili"e dahil olmasdr. Virtel gemi#in her #imdiyle bulu#masnda farklanarak birikti"i ve byd" sylenebilir. yleyse her farkl edimselin birle#ti"i her seferinde farkl bir virtel vardr. Son kertede Deleuzeun amlad" Bergsoncu srenin ortaya koydu"u, farkn, dolaysyla yeninin retiminin en az #imdiyle/algyla oldu"u kadar gemi#le/virtel bellekle de apak ili#kili oldu"udur. Bu ili#kide gemi# ile gelecek birbirine bulanr. te yandan yenilik, bir olana", bir eksi"i tamamlamak zere gerekle#mez. Yenilik, bir son rn ya da temsil de"ildir ve zaman daima yeniyi hibir kkeni ve hibir ere"i olmayan yeniyi- retme, tekrar tekrar bunu yapma gc bakmndan ezeli ve ebedidir ancak(Colebrook, 2009). 67

5.2 Zaman ve Yaratc Ykma Bu blmde yaratc ykma, varl"n ve zamann virtel boyutuyla ili#kisi ynnden sorunsalla#trlacaktr. Bunun iin ncelikle yaratc ykmann yapmas, sonrasnda da ykma prati"i ele alnacaktr. Her ne kadar yapma ve ykma birbirinden ba"msz de"erlendiriliyor gibi grnse de, her birine ait gr# bir di"erini de ba"layacak #ekilde yaratc ykmann btnne ili#kin olarak geli#tirilecektir. 5.2.1 Yapma ve sonsuz $imdi Tezin ba#larnda yapma, Harriesin arguman takip edilerek insann varolu#unun geicili"ine, dolaysyla zamana kar# bir savunma olarak ortaya konmu#tu. Bu savunma kendisini en ok sonsuzluk arzusunda gsterir. Sonsuzluk, bir #imdi annn sonsuza de"in kendisini egemen klmas olarak vuku bulur. Gemeyen bir #imdi, birikmeyen bir gemi# ve gerekle#meyen bir gelecek demektir. Bu blmde yapmann modernistler tarafndan nasl sonsuz #imdi olarak edimselle#tirildi"i, mekan ve zaman anlay#lar zerinden tart#lacaktr. Mekan kavramsalla#trmalar mimarlktaki estetik sre, zamana ili#kin tasavvurlar ise topik vizyon ekseninde ele alnarak yapmann dn#mle ili#kisi irdelenecektir. Tezin ikinci blmnde yaratc ykmann yapmas, Aristoteles ve Platonla olan ba"lantlar zerinden okunmu#tu. Platon, dnyay eksiksiz yaratlm# bir eser gibi gryordu. Bu anlay# dnyann hibir olu#um gstermeyen statik bir yap oldu"u anlamna gelir. nk Platoncu Yapma, yokluktan varl"a do"ru seyredip vard" yerde kalan bir eylemi tanmlard. stelik bunun zerine gerekle#ecek bir fazladan hareket ancak bu dnya resminin bozulmas demek olurdu. Aristotelesin ise bu dnyaya bir hareket kazandrmaya al#m# oldu"u sylenebilir. Bunun iin yokluk fikrine uzak durur durmasna ama o da hareketi varl"n iindeki yoksunluktan bu yoksunlu"un giderilmesi ynnde tanml bir gzergahn katedilmesi olarak snrlar. Burada hareketin neden dinamik bir boyut kazanamad" varlklarda grlen de"i#imlerin kendilerinin d#ndaki mutlak bir temele dayandrlmasyla ili#kilidir. rne"in Aristoteles iin de"i#en #eylerden sz edeceksek e"er, nitelikleri de"i#irken kendisi hala ayn kalan bir #ey (bir O) var olmaldr. Aksi takdirde, bizim iin de"i#meden sz etmek imkansz olacaktr. De"i#me, paradoksal olarak dura"anl" gerektirir (Magee, 2008). Dolaysyla de"i#meyi ve hareketi anlamlandrabilmek ancak de"i#meyen zerinden gerekle#tirilmektedir. 68

Bu de"i#en-de"i#meyen ikilisi, sz konusu Platon oldu"unda ise empirik varlklarideal formlar ili#kisinde bulgulanabilir. Kwinter (2002), Antik Yunanda zamann etkilerinin ortadan kaldrlmasnn can alc bir mesele oldu"unu ifade eder; nk empirik varlklarda grlen de"i#imler ideal formlarn mutlaklk ve de"i#mezlik zerine kurulmu# iktidaryla eli#ki olu#turmaktadr. Buna kar#lk Platon, zamann bozuculu"una kar# mutlak ideay belli bir gzellik kavram ile koruma altna alr. Platona gre, gzel bir #ey grmek bize olu#tan ziyade varl"a ait oldu"umuz gere"ini hatrlatr ve bylece lmn esamesinin dahi okunmad" bir alana temas ederiz (Harries, 2000). Bu durumda, Platonun ne tr bir gzellikten bahsetti"i nem kazanmaktadr. Platon #yle anlatr:
Biimin gzelli"inden hayvanlarn ya da resimlerin gzelli"ini, yani bir o"unun kastetti"imi zannetti"i #eyi kastetmiyorum, fakat, diye belirtilir argmanda, dz izgileri ve daireleri , tornalarn dn#, cetveller ve a lmleriyle biim kazanan dzlemleri ve cisim figrlerini kastetti"im anla#lsn; bunlarn di"er #eyler gibi sadece greceli olarak de"il, fakat sonsuzca ve mutlak olarak gzel olduklarn ve ka#nma hazzndan ok farkl olan zel bir haz sunduklarn iddia ediyorum. Renkler de ayn zelliktendir, ve benzer hazlar sa"larlar, #imdi neyi kastetti"imi anlyor musunuz? (Harries, 2000de atfta bulunuldu"u gibi)

Grld" zere sz konusu olan canllara dair greli bir gzellik de"il, soyut kavramlarn ve geometrik #ekillerin mutlak gzelli"idir. Bu noktada Harriesin de i#aret etti"i, Platonun saf ve de"i#mez formlar aracl"yla insan bedenli varolu#tan kurtarma yolundaki abasdr. nk beden zamana tabidir; oysa insann z olarak ruh sonsuzdur. Bedene kar#lk gelen do"ann biimsizli"inin deh#eti, ruhun geometik formlarda buldu"u skunet ile giderilir (Harries, 2000). Harries (2000), yirminci yzyln makine esteti"inin de Platoncu ideal gzellik kavray#na yasland"n ileri srer. ! kisinde de ortak olan soyut formlarn ve geometrilerin idealize edili#idir ($ekil 5.2). Bu ba"lamda Theo van Doesburgun Her makine organizmann ruhsalla#trlmasdr...Bir makine mkemmel bir ruhsal disiplin fenomenidir #eklindeki ifadelerine atfta bulunan Harries, makinenin Platoncu beden-ruh dalizminde ruha tekabl etti"i iin onayland"n syler. Bu bakmdan teknolojik geli#meler, zamana kar# koymann kimi sembolik uygulamalarnn nndeki engellerin a#lmasn sa"lamaktadr. rne"in Harries, Le Corbusierin tasarm olan Villa Savoyenin ($ekil 5.3) ayaklar zerinde zeminden ykseltilmi# formunun zde#lik kurdu"u imgenin, yerekimine yenik d#m# bir beden yerine, ona kar# koyabilecek bir ruh oldu"unu iddia eder. Bu bakmdan,

69

modernlikle beraber mhendisin mimara katks bedenin tabi oldu"u kuvvetleri ilga edecek bir makine gcnden faydalanabilme erevesinde anlam bulmaktadr.

!"#$%&-('&* Theo van Doesburg ve Cornelis van Eesterenden asal renkler ve formlarla ilgili bir al#ma olarak Kontra-Konstrksiyon Projesi (Url-13).

!"#$%&-(+&* Villa Savoye (Url-14). Son kertede Harriesin ele#tirisinin nesnesi, modernistlerin formun mutlak otonomisinden ve teknolojiden zaman de"ersizle#tirme yolundaki aresiz beklentileridir. Zamann varl" ne kadar kanlmaz ise insanlar o derece ondan kamaya abalamaktadr. ! lgintir ki tarih boyunca yapmann ierimleri de"i#mi# olsa dahi onun zamana kar# bir savunma olarak vuku bulu#u hi sonlanmam#tr. !lkel toplumlar yaptklar yaplarda kosmosu temsil etti"i d#nlen zamansz bir 70

arketipi tekrar tekrar reterek srekli olarak gemi#in glgesinden uzak bir #imdi ann ayakta tutmaya al#m#lardr (Harries, 1982). adna forma zerk bir konum atfetmektedirler. Modernlik ierisindeki bu grubun, 19. yzyl sonlarnda ba# gsteren temsil ve dil krizi ierisinde kendi gerekli"ini bir tr nesnellik kavray#nda bulgulayarak belirdi"i sylenebilir. Bu gr# yirminci yzylda iyice #ekillenerek zamana kar# mekan n plana karmaktadr. Ama, nesneyi znenin konumundan ve znel algsndan kurtararak ona ba"msz bir varolu# kazandrabilmektir. Bu ba"lamda nem kazanan nesnenin herhangi subjektif bir bak# asndan edinilen bilgisi de"il, onun kendi halindeki durumunu aktarabilmektir. Bunun iin nesnenin bile#enleri arasndaki ili#kilerin ortaya karlmas gerekir ve bylece modernist gsterimde paral grntler hakim olmaya ba#lar. te yandan hibir para hiyerar#i ierisinde dzenlenmez. rne"in Kbist resim, nesnenin farkl alardan grn#lerinin hepsini birden ayn anda st ste ya da yan yana d#rerek nesneyi herhangi znel ya da sabit perspektiftin yakalayamayaca" boyutlaryla ortaya koyar ($ekil 5.4). Dolaysyla hem ok boyutlu hem de e# zamanldr (Kwinter, 2002). Modernistler ise sonsuzluk

!"#$%&-(,&* Picasso, Mandolinli Kz (Url-15). Bu do"rultuda Harries (1982), nesnenin kendisini if#a ederek kazand" kendinden menkul otonominin zamana kar# bir tavrda oldu"una i#aret eder. Harries, bu gr#n Michael Friedin argmanlar zerinden tart#maktadr. Harriesin aktard"na gre, Fried, modernist yaptn her an ve her yerden alglanabilir bir 71

aklk ierisinde oldu"undan adeta bir zamanszlk etkisi yaratt"n belirtmektedir. Sadece ve her an o vardr. Yaptn aklk yoluyla zamann her dilimini kendisiyle doldurmas onun srekli bir #imdi olarak tezahr etti"i anlamna gelir. Bu noktada Harries, #imdinin egemenli"inin zamann form aracl"yla ortadan kaldrlmas neticesinde gerekle#ti"ine dikkat ekmektedir. Bu aklk iddiasn ku#kuyla kar#layanlardan bir di"eri olarak Lefebvre (2002), anla#labilirli"e dayanan bir akl"n ok da iyi niyetli olmad"na dikkat eker. Sz konusu modern mimaride aklk, formun kendisine anlam kazandran i#levi izlemesi ynnde gerekle#tirilir. Saf geometrik biimler, #effaf yzeyler ve hafiflemi# ktleler belli bir nesnellik kurgusu ierisinde mimari i#levi okunabilir klmann yollardr. Lefebvreye gre, sanattaki bu e# zamanllk ve aklk kavray#yla i ie geli#en soyut mekann okunabilirli"i aslnda yanltcdr. Ne de olsa mekan aslen okunmak iin de"il ya#anmak iin retilir. Okunmann bir ama de"il, ancak bir yardmc "e olabilece"inden bahseder Lefebvre. Nitekim modern ncesi bir a"da bu durum byledir. Fakat soyut mekan okunmak zere retildi"inden gsterdi"inden daha fazlasn saklamaktadr. Lefebvre bu gizlemeye dair temel ilke saptar: klidyen geometri, grsellik ve d#eyli"e yaplan vurgu.
Optik (grsel) olmayan herhangi bir izlenim rne"in, dokunsal olan ya da kaslarn hareketine de"in (ritmik) olan bir izlenim artk sembolik bir biimden ya da grsele do"ru bir gei#ten ba#ka bir #ey de"ildir (...) Gelgelelim, gz, nesneleri uzakla#trmak ve pasifle#tirmek e"ilimindedir. Salt grlm" olan #ey, bir imgeye buz gibi bir so"uklu"a indirgenir. Bu nedenle, ayna etkisi genel kalmaya yatkndr. Grme eylemi ile grlen #ey birbirine kar#trld" lde, her ikisi de etkisiz kalr. Bu sre tamamlanr tamamlanmaz, mekan #iddetli, saldrgan ve baskc bir grsel canlandrmadan ba"msz bir sosyal varl"a sahip olmaz. Bu artk sembolik anlamda de"il,gerekte- salt bir grsel mekandr.Grsel olann bu ykseli#i btne hkmederek, kendi roln bizzat kendisi yaratmak suretiyle bir dizi ikameyi ve yer de"i#tirmeyi yapar. (Lefebvre, 2002)

Burada yapma eyleminin bir if#a etme ve ayn zamanda gizleme prati"iyle ili#kisi ortaya kmaktadr. Mekann ya da #eylerin herkes tarafndan belirli ve tanml klnmas, onlarn ne olduklarn syleme zerinden, aslnda onlar zorla bu formata sk#tran glerin varl"na gnderir. Grsellik, saydamlk, netlik bu ba"lamda bir yanlsamadr. Bu anlamda homojen olu#u da bir tr kandrmacadr; nk mekan, kapitalizmin metalaryla ve de devlet ideolojisiyle doldurmak zere bo#altlmaktadr (Lefebvre, 2002).

72

$iddetin ve sava#n rn olarak soyut mekan siyasaldr, yani devlet tarafndan olu#turulur ve dolaysyla kurumsaldr. !lk bak#ta homojen gzkebilir ve hi ku#kusuz, yollarna kan her #eyi, kendileri iin tehlike olu#turan her #eyi yani ksacas farkllklar- silip spren glere hizmet eder. Bu gler, kendilerinden ncesine ait her #eyi yakp, ykp, yok ederler, mekan bir uak ya da buldozer veya tank gibi kullanrlar. (Lefebvre, 2002)

Lefebvrenin #phesi nesnellik ve #effaflk giri#imindeki kr noktay ortaya karm# olmas bakmndan ok nemlidir. Sylemek istedi"i, etraf grnr klmak iin #"n miktarn arttrdka kanlmaz olarak beyaz bir karanl"a ya da bir tr krle#meye maruz kal#mzdr. Bu durumda bir sre sonra #"n/#effafl"n bir #iddet aracna dn#mesi an meselesidir. yleyse Lefebvreden yaratc ykmaya ili#kin karlacak ilk pay, en ok da kendisini me#ru klm# bir mant"n gerekeleri konusunda ku#kulanmamz gerekti"idir. nk bir iktidarn elinde me#ruiyet, bir #eyleri gizlemenin ve d#lamann en sinsi yolu olabilmektedir. Halbuki modernistler tmden toplumsal bir dn#m iin bu #effafl"a gereksiniyor ve topyalarn yeni ve berrak bir zeminde kurmak istiyorlard. Her anlamda projelerinin bir devrim oldu"u sylenmekteydi. Gemi#ten ve gelenekten bir kopmayla varolmu#, yeni bir gelece"e uzanmaktaydlar. Bu durumda neden modern mimarl"n zamanla uzla#amad" sorulabilir? yle grnyor ki ncelikle mesele bu kopma hareketinin tam olarak farklla#trc bir hareket olu#turamamas ya da belki de hi gerekle#memi# olmasdr. Keza, The End of the Classical: The End of the Beginning, the End of the End adl metninde Eisenman tam olarak byle d#nmekte ve bu konuda kapsayc bir aklama vermektedir. Eisenman (1998), modern mimarl"n klasik d#ncenin iinde do"mu# olan kategorileri dn#trmek yerine devralp sadece ieriklerini de"i#tirerek aslnda 15. yzyldan bu yana sregelen bir d#nme gelene"i ierisinde kalm# oldu"unu ifade eder. Rnesansda mimarlk ancak kendisine kken olarak grd" Antik a" mimarl"nn temsili bir icrasdr. Onun biimlerini kullanr, onun anlamn yanstmaya al#r. Modernistler ise Rnesansn temsil anlay#na son verme amacyla ortaya karlar. Eisenmana gre modern mimarlk, biimi anlamlarndan, bezemelerinden arndrarak, yani soyutlayarak, salt i#leve indirgemek yoluyla temsili olma meselesini a#may ve formun anlamn bir ba#ka mimarlkta de"il bizzat kendisinde olu#turmay denemektedir. Fakat Eisenman, i#levsellik kavramnn modern mimarlk iin, tam da Rnesansn ta#d" antikite mesajna denk geldi"ini iddia eder. nk bu sefer de yap kendisine d#ardan verili bir i#levi temsil etmekle 73

grevlendirilmi#tir. Bu durumda modernistlerin, formun i#leve d#sal olmad"n, onunla btnyle rt#t"n zannettiklerinden dolay aradaki temsili durumu gzden kardklar sylenebilir. Burada zerinde durulmas gereken, biim-i#lev ili#kisinin zorunlulu"unu

benimsemenin ancak bir tr dzenleme mant"n iselle#tirmi# olmakla mmkn oldu"udur. Bu mantk gere"ince form i#lev tarafndan belirlenerek; i#lev de form tarafndan snrlandrlarak kendi iinde tutarl ve kontrol edilebilir bir mekan anlay# olu#turulmaktadr. Mesele, mekan reten glerin mekan zerindeki denetimi sa"lama biimlerine dikkat ekerken modern mimarl"n kendinden menkul baskc bir yn oldu"unu iddia etmek de"ildir. Aksine, bu tezin niyeti bir mekann, baskc da olsa kurulma amacna ya da dnemine indirgenemeyecek geni#likte ve potansiyelde oldu"unu ifade edebilmektir. Fakat modernistler her ne kadar yeni bir esteti"i canlandrm# olsalar da epistemolojik olarak hem Platoncu hem de Klasik dnemin temsiliyet anlay#ndan kopamadklar srece eylemleri do"a farklar ynnden farklla#trc de"il, derece farklar asndan snflandrc bir e"ilim sergilemektedir. Bu e"ilimin uzantsnda form, bir ili#kiler btnl" ierisinde kavranmak yerine, tm farkllklarn gvdesine arptka geri seken ezeli ve ebedi soyut bir varlk olarak kurgulanmakta; mekan ise form ve i#lev birlikteli"i olarak kurulup, ya#anmaktan ziyade okunmas gereken bir dzleme indirgenmektedir. Buraya kadar ortaya serilen, modernli"in form, i#levsellik, nesnellik, #effaflk, gibi kavramlar zerinden retti"i yeni durumlarn ve yapmann Deleuze ve Bergsoncu anlamda bir yenilik olmaktan ziyade temsiliyet ve dzenleme mant"yla olan ili#kileridir. Zaman mekandan saf d# brakld" srece olumlayc bir yaratclktan de"il, farkllklar etkisiz klmaya abalayan kuvvetlerden sz edilebilir. Bu ba"lamda Lefebvre (2002) aklc ve devrimci bir bulu# oldu"u d#nlen modernist programn her trl iktidar iin biilmez bir kaftan oldu"unu ifade etmektedir. Harvey (2006) ise ftristlerden Le Corbusiere kadar modernistlerin geni# bir kesiminin Mussolini ve Petain gibi otoriter devlet ba#kanlaryla olan ideolojik yaknla#malarndan dem vurur . Peki tm bunlarla birlikte zaman nasl tasavvur ediliyordu? Modern hareketin zamana ili#kin tasavvuru da yine Eisenman ile birlikte amlanacaktr. Eisenmana gre (1998), modernli"in zamana bak#ndaki problem, zaman ancak tarihsel ve lineer olarak kavramasndan ileri gelmektedir. yleyse do"rusal zaman kavramnn 74

ortaya k# hikayesi ve modernistler tarafndan nasl zmsendi"i zerinde dikkatlice durmak gerektirmektedir. Klasik dnem ncesi zamann dairesel biimde yinelenen bir hareket olarak kavrand" sylenebilir. Do"ann geirdi"i dn#mler zamanda hep bir tekrarn varoldu"u fikrine yol ayor, zaman zamanszlk olarak duyumsanyordu. Bu gr#n yerini modernlikle beraber do"rusal olarak ilerleyen bir zaman kavram ald"nda zaman dn#ml de"il, geri dn#sz bir gzergah zerinde bir noktadan ba#ka bir noktaya evrilen bir harekete dn#r. Bu sayede zamanda bir gemi#, #imdi ve gelecek bilinci do"ar. Fakat zamann ileriye hareketinin, gemi#i srekli geride braklan, gelece"i ise srekli olarak kendisine ynelinen olarak biimlendirmesi kanlmazdr. $imdi ise, insann zaman izgisi zerinde durdu"u tarihsel an tariflemektedir. Eisenman (1998), hareketin do"rusal olarak kavramsalla#trlmasnn zamanda belirli tarihsel dnemler oldu"u ve her dnemin bir sonrakini a#arak ilerledi"i izlenimine yol at"ndan bahseder. Buna gre Antik a", Rnesans ve Modernlik birbirleriyle sreklilik iermeyen ve her birinin bir ncekinden daha geli#mi# oldu"u ayr tarihsel zaman ifade eder. Her dnemin sonu bir di"erinin ba#langcna denk gelir ve aradaki gei#ler kopmalar ya da krlmalar #eklinde vuku bulur. Bu tarihsel zaman anlay# artk de"erlerin evrensel ya da sonsuz de"il, dnemsel oldu"unu koyutlamaktadr. Bu durumda modernistler iin nem kazanan, insann kendi zamannn bilincine varmas ve onun de"erleriyle uyum iinde olmasdr. Eisenman, zamann ruhu anlay#ndaki skntnn zamann, de"erleri ve anlamlar kendinden menkul bir biimde ierdi"i ynndeki inan#tan ileri geldi"ini syler. Son kertede, tarihsel ana verilen bu nem neticesinde modernistler ideolojik olarak kendi zamanlarnn sonsuzlu"u yanlgsna kaplm#lardr(Eisenman, 1998). Burada artk n planda olan zamann farklla#trc boyutundan ziyade ona yklenen tarihsel bir #imdinin anlamn temsil etme sorumlulu"udur. Fark, derece ynnden bir farktr ancak; bu nedenle ta#n do"al sarmtrak renginin kar#snda beyaz duvarn bir ideoloji nesnesi haline dn#mesi kanlmazdr. $imdi buradan hem gemi# hem de gelecek iin ne gibi karmlar yaplabilece"ine bir bakalm. $ayet sz konusu olan izgisel bir zamann diyalektik hareketiyse yleyse daha ba#ndan bu hareket bir olumsuzlama sayesinde gerekle#iyor demektir:

75

Hegel ili#kiyi diyalektikle#tirdi: ona gre, ili#kili terimler birbirleri ile yalnzca olumsuz yoluyla, her biri di"erini yadsyarak ili#kilenirler; yani gler aras ili#ki yalnzca eli#ki kipinde vardr. Oysa, byle bir ili#ki kavram, kkten bir kar#la#ma fikriyle ba"da#maz; nk motor olarak olumsuz, tekinin daha #imdiden her terimde olmad" her #ey olarak ierilmi# oldu"unu- dolaysyla bir Btnn zde#li"inin en ba#ta verilmi# oldu"unu imler. (Zourabichvili, 2008)

Demek

ki

diyalektikte

gelecek

ancak

gemi#i

yadsyarak,

onu

a#arak

varolabilmektedir. yle ki tarihte belirmi# herhangi bir yeni an bir taraftan gelece"e do"ru ilerlerken di"er taraftan da hzla gemi#ten uzakla#maktadr. !lerlemenin motifi birbirini iermeyen ama birbirlerinden de ayrlamayan ikiliklerden olu#maktadr. Modernistlerin eski-yeni; gemi#-gelecek ikiliklerine neden bu denli tutunduklar bu ba"lamda anla#labilir. Gemi#, bu diyalektik ilerleme gere"ince gelece"in tam kar#t olarak btnyle terk edilmek zorunda olunan bir de"erler y"nn ifade eder. Modernistler zamann da bir kimli"i oldu"u yanlgsna d#tklerinden gemi#i virtel bir birikim olarak de"erlendirmek yerine, sluplardan, estetik seimlerden, yani edimselle#mi# nesnelerden ibaret grrler. Bu durumda edimselden kurtulmann, onu a#mann tek yolu onu arkada brakmak ya da ortadan kaldrmaktr. Halbuki Bergsoncu zamanda uzakla#ma ve yaknla#ma gibi mekansal bir hareket sz konusu de"ildir; onun yerine hibir do"rultusu olmayan kopmalar, sramalar ve farklanmalar vardr. En nihayetinde diyalektik, ikili"in taraflarnn birbirleriyle olan at#malarndan kacak nihai sonuca endekslidir. Eisenman (1998), bir sona eri#mek yoluyla gerekle#en hareketin tarihin de bir sonu oldu"u inancna neden oldu"undan, modernistlerin bir mutlak sonla yzle#mek iin can attklarn ve topya fikrini bu ba"lamda geli#tirdiklerini ifade eder. yleyse topya, varoldu"u d#nlen zaman izgisinin bitti"i o son nokta olmaldr. Peki burada zaman sonsuzlu"a m alacak yoksa btnyle kapanacak mdr? Aslnda her iki durumda da sz konusu olan bir zamanszlk olacaktr. topyalar modernistler tarafndan bir dn#m ve bir yenilik vizyonu ierisinde geli#tirilir. Ama onu gerek bir dn#m olmaktan alkoyan pek ok etmen vardr. $imdi bu nedenler gzden geirilerek, topik yapmalarn zamana ili#kin tutulan bu snavda neden snfta kald"nn bir aklamas verilecektir. Fakat bir n bilgi olarak #u iki noktaya aklk getirmek gerekmektedir. Her ne kadar yaratc ykmann yapmasna ili#kin bu kiritik 20.yzyl modernistlerinin topik 76

vizyonu zerinden yaplyor olsa da, bu de"erlendirmeler modernli"in herhangi bir annda tezahr etmi# ya da edebilecek teki kar#snda yceltilen yapmalarn tm iin sz konusu olabilmektedir. nk onun bu zelli"i kar#snda, eylemin nerede ve ne zaman, kim tarafndan gerekle#tirildi"inin nemi ikincil kalmaktadr. Bir di"er nokta, gemi# ile referansta bulunulan zamann nceki yzyllarla snrl d#nlmemesi gerekti"idir. Olumsuzlayc sylem sz konusu oldu"unda, daha dn retilmi# yaplar ya da #eyler de gemi# muamelesi grebilmektedir. Tezin nceki blmlerinde zellikle kapitalizme ili#kin irdelemede, gemi# ya da eskinin sadece zamana dair bir gemi# olmad"nn yeterince belirginlik kazand" d#nlmektedir. Bu aklamalarla birlikte #imdi topik vizyonu tart#maya geilebilir. topya tm eli#kilerin mutlak biimde ortadan kaldrld", her trl olumsuzlu"un giderildi"i bir zamanszl" ifade eder. Dolaysyla ondan beklentinin tpk makineden oldu"u gibi bir tr kusursuzluk oldu"u sylenebilir. Zamanla geli#imini tamamlam# bir dzenin zamann ak#nn da o son noktada dinmesiyle birlikte bir daha hi bozulmamacasna kilit altna alnabilirli"ini ngrr (Grosz, 2001). Her #eyden nce dn#m fikri ya da yenilik, topyalarda oldu"u gibi mutlak bir son arzusu ierisinde retildi"i srece bir olanakllk fikrine dayanyor demektir. Aristotelesi edimselle#me bir eksikli"in giderilmesi ya da varl"n kendi zayflklarn a#mas, kendi zn ortaya koymasdr. Oysa Bergsonda virtel, hibir eksi"i tamamlamaya gelmez (...)Ya#am yaratc atlmn kazand"nda, yoksunluktan taml"a de"il, eksiksizlikten eksiksizli"e ilerler (Ycefer, 2010a). Halbuki topyalar, eksiklikten taml"a ilerlemeye al#rlar. Tama varld" anda artk hibir hareket iermeyecek bir dnya resmine ula#mann beklendi"i sylenebilir.
topyalar sanld"nn aksine, bir gelecek projeksiyonu de"ildir; daha ok gelecek oldu"u zannedilen bir gemi# ya da #imdi projeksiyonudur. $imdi'nin zerinde do"rudan kontrol sa"layamad", gemi#ten gelece"e ynelen o belirlenemez hareketin dondurulmasdr aslnda topya. topyac sylemler, gemi#le gelecek arasndaki bu belirlenimsizli"e ve #imdinin gelece"e do"ru ve ona ait olan bu hareketin kontrol alann temsil etmedeki ba#arszl"na kar# bir telafi abasdr. topyac tavr geleceksiz bir gelece"in, zamann geerli bir ko#ul olmaktan kt", hareketin, de"i#imin ve olu#un imkanszla#t" bir gelece"in pe#inde ko#ar. (Grosz, 2001)

topyay bugnn ya da gemi#in eksikliklerin olumsuzluklarndan yola karak olu#turmaya kalk#t"mz srece sonu kanlmaz olarak dn#m de"il gelecek 77

zerinde kurulan denetim olabilir. Bergsonun edimselle#menin nasl bir farkllk olu#turaca"nn ngrlemezli"i gr#nden anla#lmas gereken, aslnda, gelece"in herhangi bir tarihsel #imdinin ya da gemi#in ba"lam ierisinde belirlenemeyecek olmasdr. Gelecek ba"lam-a#r, de"er-a#r olabildi"i srece gerek bir yeniliktir. Grnen o ki, dzenleyici bir mantk gemi#, #imdi ve gelecek arasndaki ili#kiyi belirlenimcilikten uzak bir #ekilde tahayyl edememektedir. O nedenle gelece"i ancak kendi #imdisinin ierisinden grebilmekte ve de gemi#in bu #imdide pay olabilece"ini d#nmemektedir. Bu durumda sz konusu olan zamann tm kiplerine hakim bir #imdidir; gemi# ile gelece"in kendi farklar bir #imdinin ba"lam ierisinde sindirilmektedir. O sayede, Le Corbusierye gre, ! stanbuldaki Ayasofyada ve Kariyede, Paris yaknlarnda Chaalis Manastrnda, Abydostaki 1.Seti Tapna"nda, Pompeideki Forum Tapna"nda ve daha nice eski yapda, Modulorun proporsiyona ili#kin matematiksel de"erlerini aynen bulmak mmkn olur (...)!#lev kavramnn var olmad" bir dnyada onu parametre olarak alan bir mimari rnn ortaya konamayaca"na dikkat edilemez6 (Tanyeli, 2008). Halbuki dinamik bir zamanda #imdi hep geer. Bir #imdi, gemi# varoldu"u ve hatta her an varolu#unu srdrd" iin gerekle#ebilir. Gemi#, zamann virtel boyutu ve zamandaki yegane sreklilik olarak tm sreksizliklerin ko#uludur. Virtel gemi# her edimselle#en #imdi ile farklanp byrken, #imdinin algs gemi#ten beslenir. Edimselle#menin bir yn yoktur; #u gelecek bir di"erinden daha iyi ya da daha kt oldu"u iin de"il; kendisi bir farkllk oldu"u iin de"erlidir. Dolaysyla hareket, eksizlikten eksizli"e giderken bir anlamda da (virtel) varlktan (edimsel) varl"a gidiyordur. Halbuki topik sonlarn varlktan ziyade yoklu"a yneldikleri ileri srlebilir. Bu konuda Groszun (2001) topya szc"ne ili#kin zmlemesi arpcdr. Yunanca kklerine indi"inde Utopiann ou (yok/not) ve topos (yer/place) szcklerinden olu#tu"unu bulgular. Grosz bu birle#tirmeyi yokmahal(no-place) olarak yorumlamaktadr. Modernistlerin tahayyllerinde topyann bir yok-mahal olarak henz edimselle#memi# bir dnyadan ziyade,

Tanyeli bu metninde mimarl"n kendi tarihine bakma biimini ele almaktadr. Ona gre, mimarlk dnyas tarihsel verileri, bugne ait de"erlerin ba"lamnda de"erlendirmekte ve bylece gemi#e kar# indirgemeci bir tavr taknmaktadr. Tanyeli bu durumu, gemi#in yasstlmas olarak tanmlamaktadr. Yasstlma ifadesi iin, Mehmet zdo"ann yasstlm# tarih tabirine referans vermektedir. Verdi"i rnekte ise Le Corbusiernin gemi# zamann yaplarn, 20. Yzyla ait olgu ve kavramlar zerinden anlamlandrd"na ve genelgeer bir de"erler sistemi mmkn olabilirmi# gibi davrand"na dikkat ekmektedir.

78

zamann ilga edildi"i bir yurda daha yakn durdu"u sylenebilir. Nitekim zamansz bir mahal/mekan a#kn bir tahayyl oldu"u iin gerekten yok-mahaldir. Fakat yine de bir zamanszdan bahsedilebilir; stelik a#kn olmayan bir zamanszdr bu. Ancak tarihsel zamann, verili de"erlerin ve her trl temsilin d#na kld"nda sz konusu olur:
Deleuzee gre felsefe veya edebiyat tarihi, metinleri ba"lamlarna yerle#tirmez. Szgelimi, Shakespearein Elizabethi dnya gr#n nasl yanstt"nn, hatta onunla nasl at#t"nn ele alnmas sz konusu de"ildir. Sanat ve felsefe zamanszdr nk bsbtn yeni zaman izgileri veya ka# izgileri yaratma gcne sahiptirler. Shakespearein sanat, dnemine verdi"i temsil edici tepkiye de"il, ama zaman farkl kavrama kapasitesine dayanr. (Colebrook, 2009)

Neden sanat ve felsefenin zamansz gc mimarlk iin de sz konusu olmasn? En ba#ta hibir varl"n sadece bir edimsel olmad"n biliyoruz; her #ey bir para olsun virteldir. Her #ey oldu"u #ey iken ayn zamanda olmad" ama olabilece"i ba#ka #eylerdir de. Bir yapnn anlam ya da i#levi kaltsal de"ildir; kltreldir, tarihseldir. yleyse bu ba"lamn d#nda da varolabilir. Bylece bir 17. yzylda askeri k#la iken 21. yzylda niversite; bir antrepo mze; ya da bir mezbaha sinema olabilir ($ekil 5.5). Tpk yatak yayndan bahe iti, kaset bantlarndan giysi yapmann mmkn oldu"u gibi. Bylesi bir dn#m olgusu elbette yeni de"il, hatta belli bir itibar edinmi# yaygn bir uygulama haline gelmi#tir. Ama hala nemlidir. nk varl"a tarihsel zamann d#nda da bir anlam vererek, onu daha gerekle#memi# bir ok gelecek olasl"na aar. Bir yap onunla ili#kiye girdike, onu kullandka, onu oldu"undan farkl olu#lara atka edimselle#ir. Bu yatrmlarn hibiri, yapnn znn hangi i#lev ya da hangi zamanda oldu"unu ortaya karma amac ta#maz. Bir kken aramaktan vazgeildi"inde artk son topyada oldu"u gibi a#lmas gereken bir durum de"il, sonsuz defa cereyan eden bir hareket haline gelir. Virtel bir edimsel olarak sonlanr; ama sonsuz defa sonlanr. O nedenle bitmez, a#lmaz, sadece farkl varolu#lar alr. Bir a"a bir ku# iin yuva, insan iin altnda dinlenilen bir glgelik olarak sonlanabilir. Ya da bir masa veya bir kulbe olarak sonlanabilir. Hibiri, a"a iin bir di"erinden daha yce bir durum de"ildir. Olu# halinde a"a, ynsz ve bitimsiz #ekillerde sonlanr. Sonsuz defa yapmann, son bir son yapmaktan fark bitimsiz bir farklanmaya olanak tanmasdr.

79

!"#$%&-(-&* 20. yzyl ba#larnda !spanyada in#a edilmi# bir mezbahann Churtichaga+Quadra-Salcedo tarafndan 2009da dn#trld" sinema rne"i (Url-16). 5.2.2 Ykma ve bellek Bu tez kapsamnda ykma ile anla#lmas gereken (ncelikle) fiziksel yaplarn yklmasdr. Fakat modernlik, geleneksel d#nme ve ya#ama biimlerinin kkten ve bitimsiz dn#trlme deneyimi olarak vuku buldu"undan, ykmann uygulanma sahas sadece fiziksel ortamla snrl kalmamakta, d#nce ve de"erler sistemindeki kopu#a da ili#kin olmaktadr. rne"in, 20. yzyl modernistlerinin yeni bir mimarlk ve kent aray# btn bir toplumsal ya#antnn dn#mnn bir parasyd. Yeni bir hayatn yeni bir mimari dil gerektirdi"i gr# gemi#e ait dilin terk edilmesinde bizzat yaplarn ve de kentsel alanlarn ykmn gerektiren bir e"ilimle sonulanm#tr. Halbuki, en basit ifadeyle bant pencereli konutlarda ya#amak iin, neden gl pencereli yaplarn ortadan kaldrlmas gereksin ki? diye bir itiraz getirilebilir; hatta on yllk dilim ierisinde retilmi# herhangi a ve b yaplar iin de ayn #ey sorulabilir. Yaratc ykmada bu iki durum arasnda zorunlu bir ba"lant kuruldu"u srece bir binay ykmak, her zaman iin bir binay ykmaktan ok daha fazlas olacaktr. nemli olan bu fazlann ne oldu"unu ve nerede temellendi"ini bulgulamak ve nelerle sonulanabilece"ini tart#abilmektir. $imdi bu art anlamlar ve icraatlar gere"ince yaratc ykmann ykmasnn hangi alardan dn#trc bir etkinlik fikriyle uzla#amad" ortaya konulmaya al#lacak ve bu esnada ykmann hangi #ekillerde olumlu bir varolu# haline geldi"i de grnr klnacaktr.

80

al#mann ba#ndan beri yaratc ykmann, daha geni# anlamyla yapma ile ykmann birbirlerinin ko#ulu olarak icra edili#lerinin modernlik itibariyle sz konusu oldu"u gr# ileri srlmektedir. Halbuki bu eksik bir ifadedir. nk yapma ile ykma zaten insanlk tarihinin ilk anndan beri birbirlerini iermek kaydyla gerekle#mektedir. D#nrsek, da"larn gvdelerine alan kovuklar bir anlamda ister istemez da"n mevcut formunda meydana getirilmi# tahribatlardr. Belli ki tahrip etmeden yap yapmak mmkn de"ildir. yleyse tez kapsamnda ele alnan modern yaratc ykmann, onu herhangi bir yapma-ykma ili#kisinden ayran zsel bir niteli"i varolmaldr. Bu nitelik, yapma ile ykmann birbirlerine ya#am olumsuzlama temelinde ba"lanmalardr. Zourabichvili (2008), Deleuze: Bir Olay Felsefesi adl kitabnda olumsuzlamann, ya#am de"erlendirme yerine yarglama ynnde kullanlan bir tercihle ili#kili oldu"una dikkat ekmektedir:
Pratik sorun, yarglamak/de"erlendirmek ikilemi tarafndan tanmlanr; varolu#u a#kn de"erlerin (!yi/Kt) kar#tl"na geri gtren ahlaki bir tavr ile varolu# tarzlarnn niteliksel ve ye"inliksel farkn deneyleyen ve iyi ile ktnn ikin farklla#m# skalas zerinde sralandran etik bir tavr arasnda seim yapmamz gerekir. Yarglama, a#knlk koyutu ile olumsuza verilen ncelik arasndaki ba"a tanklk eder; o zaman ele#tiri birincildir, d#nce ierisinde ilerlemek iin ona gvenilir. De"erlendirmenin hareket noktas ise, tersine, de"erlendirme tarzlar arasnda deneyimlenmi# farktadr, yle ki ele#tiri bir olumlu ilk edimden kaynaklanr.

Modernlikte yapma, yaratc bir etkinlik olmaktan bir tr dzenleme prati"ine dn#t" srece varlklarn dzen kar#snda yarglanmalarn da bereberinde getirmektedir. Yarglama, bir ucunu snflandrmann; di"er ucunu ise ykmann tanmlad" bir eksen olarak d#nlebilir. Snflandrma, #eyleri greli anlamlar ierisinde snrlandrarak onlarn fark kapasitelerini gerekle#tirmelerinin nn alr. Dzenin ayak uydurulmas gereken tarihsel standardndan sapanlar bu #ekilde etkisizle#tirilir. Ykma ise, yarglamann en u boyutu, en #iddetli formudur; nk geride snflarn boyunduru"undan kurtarlmak suretiyle tekrar dnp de"erlendirilecek hibir #ey brakmamaktr. Bu anlamda ykma mutlak bir kurtulma arzusuna yaslanmaktadr. Modernistlerin sylemlerinde ya da kapitalizmin de"i#im stratejisinde bu arzunun kendisini, varlklar de"erlendirmek yerine yetersizlik, i#levsizle#me, sa"lkl olmama ya da kaotiklik gibi gerekelerle de"ersizle#tirmede a"a vurdu"u grlr. Halbuki Bataillenin perspektifi, her #eyin hem biraz ondan hem de biraz bundan oldu"unu gstererek kkten bir kurtulmann mmkn olmad"n ortaya koyuyordu. Nitekim ftristlerin yenilik ufkunun ykc bir 81

#iddetle uzla#mas tam da mmkn olmayan homojen bir gelecek hayalini gerekle#tirmeye al#malarndandr. Bu hayal gerekle#medi"i lde sylemleri sertle#mi# ve kendilerini en nihayetinde fa#izmin kapsnda bulmu#lardr. yleyse kurucu motorunun yarglama oldu"u bir ykmann dn#mle bir ilgisi olmad" gibi son u"ra"nda soykrm gere"ine vard" a#ikardr. Bu anlamda yaratc ykma hayat ilksel bir olumsuzlama zerinden olumlad" iin onun gc yaratc olmaktan ziyade tepkiseldir. Bu durumda bir sonraki adm #iddetin yarglayc niteli"iyle yaratc niteli"inin arasndaki fark belirlemek olacaktr. $iddet ilk etapta yaratclkla ba"da#maz grlebilir. Hatrlanrsa Bataillen dikkat ekti"i #iddet olgusu, toplumsal ve znel algnn varlklarda sert ya da radikal olarak kabul edip arka plana itti"i taraflarnn niteli"ine kar#lk geliyordu. Bu kullanmda #iddetin varl"n tekinsiz ynleriyle ili#kilendirildi"i sylenebilir ki bylesi #iddet her daim bir olumsuzluk demek de"ildir. Nitekim ona ili#kin olumlu bir kullanm Deleuze tarafndan geli#tirilir. Deleuze (2008), #iddeti kuvvet kavramyla birlikte ele alr. Deleuzee gre varolan her #ey belli bir kuvvete tekabl etmektedir. Bu ba"lamda #eylerin verili bir z olmad"ndan; ancak varl"n znn, varl"n eylemi ile belirlenebilece"inden bahseder. Bu anlamda varlklar varlk olmaktan ziyade, varlk tarzlardr. (...) bir #eyi yapmak ya da bir #eye tabi olmak, bu belli bir #ekilde varolmaktr (Deleuze, 2008).
Kuvvet yalnzca ili#ki iinde, yani uygulama iinde vardr. Ama dahas, bir ba#ka kuvvetle ili#ki iindedir, nk stn etkileri tahakkm etkileridir ama basit imha etme etkileri de"ildir. Kuvvetin #iddete indirgenemezli"i bundandr; #iddet bir formu imha etmek, bir ili#kiyi zmekten ibarettir. $iddet kavram kuvveti belirli bir varlk ya da nesnenin zerinde uygulad" biimiyle tasavvur eder. Kuvveti #iddete indirgemek, tremi# olan ya da gerek ili#kinin glgesini kkensel olarak almaktr. Bu durumda kuvvetin ncelikle kendini ba#ka bir kuvvet zerinde uygulad" grlmemekle kalmaz, duygu fenomenini yani bir ba#ka kuvvet zerinde onu imha etmekten ziyade ona bir hareket yaptrmak iin kendini uygulayan kuvveti anlama olana"ndan da olunur. Ku#kusuz sz konusu olan bir zorlanm# harekettir ki bir itaat ya da tabiyete i#aret eder, zira istemli bir duygu fikri eli#kili bir fikir olurdu; ama yine de imhayla aklanmayan olumlu bir etkidir. Yine ku#kusuz bu hareket ba#ka hareketleri sfrlamaktadr, eski formla ba"da#maz bir yeni form dayatmaktadr; ama bu tam da # iddetin kuvvetin bir e#zamanls ya da sonucu oldu"u, ama kurucusu olmad"nn i#aretidir. O halde Deleuze kuvvetin #iddetle hi alakas olmad"n de"il, zsel olarak bir ili#kinin kurulmas olan kuvvetin yalnzca #iddetin olumsuz ili#kisiyle tanmlanamayaca"n sylemektedir. (Zourabichvili, 2008)

82

yleyse olumlu bir #iddet #eylerin bir ba#ka #eyi etkilemek ve ondan etkilenebilmek iin zorunlu olarak ierdikleri gtr. Gne#, insan onu teninde duydu"u srece #iddetlidir; gne# ile ten belli bir ili#ki iine girmi#lerdir. Bir bina beni etkiliyor, ben de bir takm duygu ve d#ncelerin harekete gemesini sa"lyorsa #iddetlidir. Bylesi bir #iddetin dn#trc gc, ya#amsal atlm krklemesi bakmndan zorunludur. $iddet iermeyen bir kuvvet etkisizdir, dolaysyla ba#ka bir kuvvetle ili#ki kurmas mmkn olamaz. Nitekim virtel de ancak yeterli bir #iddete maruz kald"nda edimselle#ebilir. ! nsan da"a kol gcyle gerekli #iddeti uygulayabildi"i iin da"dan bir ma"ara edimselle#ebilmektedir. Bu anlamda edimselle#me kanlmaz olarak ykcdr; ama Zourabichvilinin ifade etti"i gibi imhayla aklanamayacak olumlu bir ykclktr bu. nk kuvvetin z, di"er kuvvetlerle ili#ki iinde olmaktr ve o bu ili#kide, kendi zn ya da niteli"ini elde eder (Deleuze, 2010b). Dolaysyla da"n ma"ara olarak ald" yeni form, yarglamann de"il, de"erlendirmenin ve dn#trmenin neticesindeki niteliksel farktr. Peki kkn olumsuzluktan alan imha edici #iddet nedir ve ne yapar? Bu ba"lamda Blent Tanju (2007) ykmlardan #u #ekilde bahsetmektedir:
Yapntlarn dnya zerinde geirdikleri srenin ksalmas, bu yapntlar da ieren dnya ile ili#kisi iinde olu#an ve dn#en znelerin tikel belleklerinde biriken farklanma-farklla#ma potansiyelinin yitirilmesi anlamna gelir. O potansiyel olmadan yeni bir hikaye anlatmak ise olanakszdr. Bir kez daha tekrarlamak pahasna anlatlmak istenen #ey (...) nesnelerle birlikte ya#amann, hem onlar dn#trmek hem de onlar tarafndan dn#trlmek anlamna geldi"idir, ki bu da yaratmak anlamna gelir (...) dn#trlecek bir maddenin kalmamas, basite yeni ve farkl olma potansiyeli anlamnda gelece"in de kalmamas anlamna gelir. Maddenin yaylmn srekli ykm ve imha yoluyla btnselle#tirilme arzusu, farklanmafarklla#ma iin gerekli ilk #art olan sreyi yok ederek, nitelik bakmndan yeni ve farkl olan yaratmay olanaksz klar.

yleyse buradan ykmaya ili#kin ba#lca #u iki sonu karlabilir: Maddenin kalmamas ve bu durumun insann belle"ine olan etkisi. Maddenin sonlanmasnn ne anlama geldi"ini izah etmek nemlidir; nitekim yklan bir yapnn yerine yaplacak yenisi ile bu a"n telafi edildi"i d#nlebilir. Burada yaygn olan kan, dn#mn birbirinden ayr iki ya da daha ok varlk arasnda gerekle#ti"i ynndedir. Halbuki Bergsona bakld"nda onun dn#m, bir varl"n kendinde meydana gelen dn#meler olarak ortaya koydu"u grlmekteydi. stelik bu durum iki varl"n birbirinden farknn da ko#ulunu olu#turmaktadr. Hatta Bergson, evrendeki her #eyin tek bir Sreden farklanarak olu#tu"unu sylemektedir: Sre, madde ve ya#am 83

olarak blnr; ya#am, bitki ve hayvan olarak blnr... Her blnme, bir-aradaolann almas, Varl"n virtel birli"inin farklarla dolu bir okluk ynnde edimselle#mesidir (Ycefer, 2010a). Bu ba"lamda herhangi bir maddenin ortadan kaldrlmasnn zamanda, o tek Srede kalc bir sreksizle#meye neden oldu"u sylenebilir. Sz konusu sreksizle#me, edimselin bir sreksizlik olarak meydana geli#iyle ayn #ey de"ildir. nk madde sreksizle#irken (edimselle#irken), virtelin varl"n ortadan kaldrmaz, aksine onu o"altr, dn#trr ve bu yolla tekrar sreklili"e dahil olur. Oysa madde (edimsel) yok edilirken onun kendi sresi (virteli) de yok edildi"i gibi, her bir tikel srenin ba"l bulundu"u o tek Sre de yok edilmektedir. Da" rne"ine dnersek, ykm da"n toptan ate#e verilmesine benzetilebilir. Halbuki da"da alan bir kovuk, da" eksiltmez; onun dn#trlmesidir, potansiyelinin o ya da bu #ekilde edimselle#tirilmesidir. Virtel, bitimsiz bir malzemedir; nk edimselle#en virtelin btn de"ildir. Dolaysyla varlkta hep potansiyel olarak kalan bir y"n vardr. te yandan virtel, her edimselle#mede birikmekte ve artamaktadr. Bergson sre kavramn aklamak iin koni imgesine ba#vurur ($ekil 5.6). $imdi, koninin dar a"z, gemi#in en sk#m# halidir; ve her #imdi getike koni tabanndan geni#lemektedir; gemi# geni#lemektedir (Deleuze, 2010a). Yeni #imdinin, yerine geti"i #imdiye nazaran daima fazladan bir boyut ierdi"i ve #imdilerin ard#kl"nn ko#ulunun boyutlarn srekli olarak artmas oldu"u fark edilir. Demek ki nce ile sonras arasnda bir etki artrm (potentialisation) vardr(Zourabichvili, 2008). !#te bu bakmdan srenin srmesi hep bir potansiyel-virtel art# olarak devam edecektir. Ve yine bu bakmdan maddenin sonlanmas, artma e"iliminde olan bu potansiyelin arkasnn da kesilmesi demektir.

!"#$%&-(.&* Srede #imdi ve gelecek ili#kisi (Deleuze, 2010a). 84

Dn#me ili#kin bir di"er parametre insanla maddenin srelerinin birbirleriyle ve kar#lkl olarak biimlenmeleridir. Nitekim virtel kendi kendine birikemez; bunun iin edimselle#tirici bir kuvvete gereksinir. Varlktaki potansiyeli gerekle#tirecek olan insandr. Bu potansiyeli bir kez olsun deneyimlemek, mesela da" ta# sadece yontmak bile, insan onunla daha neler yaplabilece"i konusunda heveslendirir, harekete geirir. ! nsann maddeyi dn#trmesi maddenin sresini geni#letirken insan kendisi de dn#mektedir. Bu dn#m, insann kendi sresinin de artmas anlamna gelir. Farkndaysak bu llebilir bir zaman de"ildir. Ya#mz ayndr, ya#lanmam#zdr ama o"alm#zdr. nk o"alan sremizdeki boyutlardr; belle"imizdir. $imdi ykmlarn neden bellek zerinde gerekle#tirilen bir operasyon da oldu"u anla#labilir. Ne bellek ne de gemi# birer donuk anlar konteyneri olarak d#nlmelidir. Aksine, belle"imiz gemi#in girdaps ve de"i#ken bir kayddr (Williams, 2005). Gemi# sonsuz bir malzemedir, bellek ise bu malzemeyi kullanr. Her kullan# bir yeniliktir; tm gncel tanmlamalarn tesine uzanan yenili"in ko#ulu, edimsel yenilikler ve yaratmlarn her ifade edili#inde farkl konfigrasyonlarla geri dnen virtel yo"unluklarn ve fikirlerin alandr (Williams, 2005). Bu durumda yaratc ykmann bellekle olan ili#kisi asndan ele alnmas gerekmektedir. Bunun iin tezin drdnc blmnde yer verilen mezbaha-mze rne"ine geri dnlecek ve mesele onun zerinden amlanacaktr. $eylerden kkten kurtulma ihtiyacnn bir tr safla#ma ihtiyacndan ileri geldi"i ifade edilmi#ti. Bu anlamda ykma, fiziksel dokudaki sk#maya bir zm olu#turmaktan ok daha karma#k bir olgudur. o"u zaman yaplar ortadan kaldrmak, onlarn a"r#trd", hatrlatt" anlardan, temsil ettikleri d#nlen de"erlerden ya da iinde yer alan faaliyetlerden kurtulmayla iiedir. Bu durumda ykma iki a#amada cereyan eder. Fiziksel ykmn ardndan, yapnn imgesini de ortadan kaldracak zihinsel bir ykm sz konusudur. Mezbaha ve Mze rne"i yaratc ykmann bu boyutunu olduka ak bir biimde ortaya seriyordu ($ekil 5.7). Hatrlanrsa, insanlar, dini vazifeleri gere"i do"al kar#ladklar kurban verme ritelinin bir gn kutsall"nn uup gitmesiyle geriye kalan kann benliklerinde yaratt" deh#eti kovmann, bu deneyimi unutmann ve temizlenmenin pe#indeydiler. Bu srete mezbahalarn lanetlenerek kapatlmas sadece bir ilk are olabilmi#tir. Nitekim ykma/d#lama suretiyle temizlenme ritelinde fiziksel ykmlar, tinsel bir arnma ile

85

peki#tirilmedike yetersiz kalmaktadr. Mzenin, bu sreci tamamlamada anlam buldu"u sylenebilir. yle grnyor ki mzenin grevi bir zamanlar mezbahann ruhlarda doldurdu"u manevi bo#lu"u doldurmak oldu"u (Hollier, 1992) kadar ykmn fiziki evrede yaratt" bo#lu"u doldurarak bu yok edi# hikayesinin stn de rtmektir. Mzenin bu ikili i#levi, yaratc ykmann ikircikli ynn a"a vurmas asndan zel olarak de"erlendirilmeyi hak etmektedir. Burada artk mzenin in#as kendi iinde bir ama olarak grlemez; nk mze de bir ba#ka amaca hizmet ediyordur; o, ykma ile beraber tm bu temizlenme ritelin bir paras, aracdr. Bu durumda yaratc ykmann kendi iinde bir anlam ya da ama ta#mad", btnyle bir efsanenin, a#kn isteklerin, beyhude amalarn temsil arac olarak gerekle#tirildi"i ortaya kmaktadr. Bu karmlarla birlikte Mzeyi bo#luk dolduruculuk nezlinde de"erlendirmeye geilebilir.

!"#$%&-(/&* Yaratc ykmann mze - mezbaha zerinden kavramsal alm. Huyssen (1999), mzenin tarihine bakld"nda, olu#umunun, modernle#me nedeniyle geleneklerin yitirilece"ine ili#kin duyulan kaygyla alakal oldu"unu syler. On sekizinci yzyldan beri tarihin ve kltrn ivme kazanmas sanat akmlar da dahil olmak zere giderek daha ok sayda nesneyle olguyu daha byk bir hzla eski hale getirdi"inden, mze modernle#menin tahribatna u"ram# #eyleri toplayan, yok olmaktan kurtaran ve muhafaza eden paradigmatik kurum olarak ortaya km#tr (Huyssen,1999). yleyse mzenin, kollektif kimli"in ve belle"in ar#ivlenmesi yoluyla toplumun zaman bilincinin sreklili"ini sa"lamaya al#t" 86

sylenebilir. Mze, ruhlardaki yoksunlu"u insana kim ve nereye ait oldu"unu gstererek doldurmaktadr. Bu durumda ortaya ironik bir tablo kmaktadr. Ne de olsa mzenin ncl mezbahadr. yleyse mze, modern zamanlardan nceki mezbahalar dnyasnn de"erlerini mi kurtarmaya al#maktadr? Tam da ondan kaarken lanetledi"i bu dnyaya geri kucak at" d#nlebilir mi? Bermann okca dem vurdu"u, modernli"e zg bir eli#ki de"il midir bu tam da? Aksi takdirde #arampole yuvarlanmas an meselesi olan bu keskin viraj modernlik, kurtulmak #artyla kurtard" de"erlerle alr. Bataillenin dikkat ekti"i zere braklanlar a"r ve #iddetli olanlar, kurtarlanlar ise hafiflerdir (Hollier, 1992de atfta bulunuldu"u gibi). Mzeyi toplumsal belle"e ili#kin bir metafor olarak kullanrsak bu durumda belle"in bir takm gerekleri zellikle unutmaya meyletti"i sylenebilir. Mze, insana kendisini sadece yceltilmi# iyi ve hafif ynleriyle tantmakta, bo#lu"u bu #ekilde doldurmaktadr. Fakat yola byle devam etmek nereye kadar mmkndr? Ya#am, iyi ve ktnn; sert ve hafifin; yce ve ala"n ayrmnda seyretildike bellek de yitmektedir. Kald ki, kt, kirli, olumsuz her #eyin -mezbahann- deh#etini dindirmek iin ya#ananlar ba#ka bir dnyaya mal ederek, ansn da o dnyada brakarak yola hi ya#anmam#casna devam etmenin neden oldu"u yoksunluk, dindirilebilmek iin dnp dola#p bir efsaneyi #ahlandracaktr. Bununla ili#kili olarak 20. yzylda makinenin bir yenilik olarak yceltilmesi sava#n ve toplumsal karga#asnn yol at" aclar hnerli ve kalc bir biimde telafi edece"i inancyla ili#kiliydi. Makinenin potansiyeli bu beklenti erevesinde harcand" srece onun da yeni aclara ve totaliter biimlere yol amas kanlmazd. Mzenin fiziksel bo#lu"u doldurma sreci de bellekle ili#kilidir. Sblimle#me arzusu, kirlenmeden ve hibir atk retmeden gerekle#tirilecek bir tketme ihtiyacna dayand" iin ya#ad" kayb imleyecek herhangi bir belirtiye yer vermez (Hollier, 1992). Yapmak iin ykmak, zihinsel izi silebilmek adna fiziksel izi de ortadan kaldrmann bir yoludur. te yandan fiziksel izleri yok etmenin de varlklarn, de"ersizle#tirici sylemler yoluyla nemsenmemeye ve unutulmaya terk edilmelerinden geti"ini belirtmek gerekir. Mze her kapda iz silmeye kmaktadr; yaratc ykma her kertede fiziksel izleri oldu"u kadar bellekteki izleri de silmek demektir. Artk bu noktada yaratc ykmann, bir dn#m yolu olmakla ba"larnn iyice koptu"u sylenebilir ($ekil 5.8).

87

Bununla ili#kili olarak Avrupa tarihinde kent meydanlarnn hikayesi ilgin grnmektedir. Picon (2008), Batl lkelerin kamusal alana ili#kin kurgularnda oka Antik a"daki agora ve forum imgelerine ba#vurarak, onlar toplumsal uyum ve huzur timsali olarak ycelttiklerini anlatr. Halbuki i#in arka yznde iktidarn militarist gvde gsterisinin ba#lca mekan olarak kullanlan bu gibi meydanlar #iddetin de mekandrlar. Piconun dikkat ekti"i meydann bu mu"lakl"dr. Hollier (1992) ise, zamannda idam sahnesi olarak kullanlan meydanlarn 19. yzylda dn#trlmeleri sz konusu oldu"unda ortaya kan bir ikileme i#aret etmektedir. Hollier, meydana ili#kin yeni tasavvurlarn, meydann gemi#teki roln btnyle unutmann ne#esi ile hatrlamann kefareti arasnda gerildi"inden bahseder.

!"#$%&-(0&* Yaratc ykmann zaman ve dn#mle kar#la#trlmasna ili#kin kavramsal anlatm. Bu ikilem, mutlulu"un toptan bir unutma ile mmkn oldu"unu varsayarken srekli bir hatrlamann ise ileci bir ya#ama kt" inancndan do"maktadr. Halbuki meydann gemi# sreteki mu"lakl" giderilse bile, gelecekte ya#anabilecek ba#ka bir olayla mutlakl"n krlmayaca"n unutma garanti edemez. Meydan gibi hibir

88

#ey ne btnyle huzur doludur ne ac; ne hep iyidir ne de kt. Ya#am olumlamak, iinden kty, irkini, pisli"i ayklayp sadece geri kalan olumlu veheleri olumlamak de"ildir. Olumlamak, Nietzsche ve Marxn modernle#meden feyzalrken ona kar# ele#tirelli"i bir an olsun brakmamalar gibi ac ve zorlu"u sevinle birle#tirebilmektir. Ya#amda bir ilke varsa #ayet o da, Rilkenin (2010) syledi"i gibi, ya#anan ve mevcudiyet bulan hibir #eyin geri evrilemezli"i olmaldr.7 yleyse yok saymak, ya#anmad" bir ana geri gtrmez. Olan olmu#tur. Dolaysyla hayatn olumsuzluklaryla ba# etmenin yolu #iddetli grneni yok sayarak gelece"e ili#kin sahte bir mutluluk hayaline yaslanmakla mmkn olmaz. Ama bir yol vardr: bir #ey geri evrilemezse de, dn#trlebilirdir. Gelece"i olumlu bir deneyime dn#trebilmenin tek yolu, gemi#in #iddetli ansna sahip kmaktr. Bergson, annn bir temsil olmad"n sylerken, anmsamakla gemi# aclar canlandrmaktan ya da sreci birebir ba#tan ya#amaktan bahsetmez. Gerek bir anmsay# andan gelece"e dair bir pay karabilmektir. Bunun iin gemi#le yzle#ebilmek gerekir. $iddetin asl kayna" #eyleri dn#trmek yerine geri evirme ynndeki beyhude u"ra#dr. O nedenle ykmlarla, d#lamalarla gemi#i ve belle"i clzla#trmak yerine onu farkl anlamlar almaya amaldr. Her edimselle#me gelece"e ald" kadar, her defasnda gemi#i ve onunla birlikte zneleri de yeniledi"inden ykmak #artyla gerekle#tirilen bir yapmann, insann elinden ald" i#te bu dn#trdke kendisini o"altma frsatdr. 5.3 Ara Sonu Tm mevzuyu toparlamak adna tekrar da olsa bir zet yapmak gerekmektedir. Dn#trme bir tr yapma biimidir. Aslnda yapmann ve kurmann bir dn#m ve dn#trme oldu"u iddia edilebilir. Bergson ve Deleuzen bu kavrama bu anlamda kattklar ok #ey vardr. Yaratmadan bahsederler. Yaratmdan, dn#mden ve yenilikten. Deleuze iin bunlarn her birinin ayn #ey oldu"unu sylemek yanl#

Rilke, Duino A"tlar adl #iir dizisinde yazm# oldu"u Dokuzuncu A"t #iirinin bir blmnde #yle sylemektedir: Ama burada olmak ok # ey oldu"u iin ve grnrde bize muhta oldu"u iin tm buradakiler, o kaybolup gidenler, bir tuhaf bel ba"layanlar bize. Bize, en ok kaybolanlara. Bir sefer her biri, yalnz bir sefer. Bir sefer ve artk-yok. Biz de bir sefer. Bir daha hi. Ama bu bir seferlik olmaktan, yalnz bir sefer olsa bile: yeryzl olmu# olmaktan, dn# yok gibi grnyor(Rilke, 2010).

89

olmaz. nk yenilik bir farkllktan ziyade bir farklla#madr: Bergson, Platoncu ba#kalk kavramnn yerine Aristotelesi bir kavram, ba#kala#ma kavramn geirir ve ba#kala#may tzn kendisi haline getirir. Varlk ba#kala#madr, ba#kala#ma tzdr. Bergsonun sre olarak adlandrd" #ey tam da budur (Deleuze, 2009). Bu bize ne sylemektedir? ! lk kertede nemli olann bir ba#kasndan farkl olu#umuz de"il, kendimizden farklla#abilmemizdir. nk sadece farklar olarak kalmak her varl"n kendisinde sabitlendi"i anlamna gelir. Ortamda toplam iki fark varsa, bu mtemadiyen byle kalacak demektir. Halbuki hayatn e#itlenmeye, o"almaya devam edebilmesi iin gerekli olan, varlklarn kendi farklla#ma srelerine devam edebilmeleridir. Oysa ki yeni bir durum/yap yapmak iin bir ba#kasn ykt"mzda, ortamdan bir fark kaldrmak ko#uluyla bir ba#ka fark eklemi# oluruz. O halde, yaratc ykmann bir dn#m oldu"unu sylemek, dn#mn ba#kala#ma olmad"n sylemektir. Fakat yaratc ykmann sadece dn#trme olmad"n sylemek de yeterli de"ildir. Bunun yannda ya#am yarglayc tutumunu, belle"in ve ya#amn farklanma kapasitesinde yol at" kurakl"n mesulu olarak ortaya koyabilmek nemlidir. O nedenle bu tezde ya#amn neyin kar#snda yargland", neden ykma ba#vuruldu"u ve ykmann nasl yapmaya ko#ullandrld"nn cevaplar ara#trlm#tr. Ortaya kan sonu, dzen ve homojenle#me projesi iin varolan mutlak bir olumsuzlama ve yetersizlik sylemine tabi tutan bir yarglamadr. Bu al#ma esnasnda grld ki homojenle#me projesi, tekine duyulan, tahammlszlkten ileri gelmektedir. Onun farkll", olmak istemedi"imiz bir farkllktr; onu, onun gibi olmamak iin tekile#tiririz. Bu nedenle onu ve kendimizi kar#tlklar halinde dzenleriz. Snflandrmalar herhangi bir kar#may ve belirsizle#meyi engellemenin bir yoludur. nk aslnda kabul edemedi"imiz kendi melezli"imizdir, en az teki kadar #iddetli olu#umuzdur. Baumana gre (2003), d#layc tavr ancak farkllklara ho#grl olmaya ba#land" anda son bulabilir:
Mevcut biimler tahliye edilmeden de yeni biimler iin yer alabilir; dolaysyla da, ykm retorik ve prati"inin en nemli gerekesi, gemi#teki inandrcl"nn o"unu yitirir. (Devrimsel yenili"in romantik kahramanl"nn da ayn akbete u"rad"n ekleyebiliriz. Devrimler, yalnzca farkllk deneyiminin ho#grlemezli"i durumunda ekicidir. Greceli"in kabul ve mphemlikle uzla#ma, radikal ve yo"unla#trlm# de"i#imin cazibesini bitirir. Yenilik stratejisi, yalnzca yenili"in ba#ka bir #eyin yerine ikamesi durumunda bir ykm stratejisi gerektirir).

90

!ster sermayenin ister ideolojilerin dayatt" yenilikler olsun, yaratc ykma bir dn#m de"il, yeni ile eskinin stratejik ikame edili#idir. Bu ikamenin toplumsal fayda ya da smrgecilikte oldu"u gibi bilinli bir smrme iin yaplm# olmas hi fark etmez. Nihayetinde hep bir #ey kastl olarak d#lanyordur. Halbuki Deleuze ve Bergsonda dn#m d#lamalarla de"il iermelerle gerekle#ir. Gemi# #imdiyi ierdi"i iin, orada bir dn#m gerekle#ebilir ve #imdi edimselle#ebilir. Modernli"in gemi# ile gelecek; gelenek ile modern; eski ile yeni arasndaki gerilimi birinden yz evirerek a#maya al#ma serveni hep bir temsil yanlgsna saplanm#t. Halbuki Deleuzen sundu"u perspektifte (edimsel) gelecek/modern/yeni ancak (virteli) gemi#/gelenek/eski ile olan derinlikli etkile#iminden treyebilmektedir. Bu bakmdan mimarlk da kendi virteli ile ili#kide olmaldr. Peki mimarlk iin virtel ne olabilir? Ya#amdaki hemen her #eyin, (mimarlkta) gemi# deneyimlerin, tm yapl evrenin bundan sonra yaplacaklar iin virtel bir zemin te#kil etti"i sylenebilir. Sadece yaplar de"il, kent ya#antsnda cereyan eden tm ili#kiler a"na dahil en kk, en mu"lak durum dahi mimarl"n belle"inin kapsamndadr. Bir zamanlar mimarlk olarak grlmeyen adr gibi gebe formlar ya da gecekondular bugn iin mimarlk rn olarak dikkate alnmaya ba#lanm#tr. Bu geli#me nemlidir; nk her biri ya#amdaki farkl srelerden do"mu# tikel yenilikler olarak, mimarlk iin farkl ko#ullar yeni durumlara dn#trmek zere yeni bir deneyim sunmaktadr. yleyse bugnn yapl evresine ya da gemi#in rneklerine bakarken hangisi olursa olsun her birinin mimarlk iin nasl virtel bir kaynak olu#turabilece"i ynnde d#nlmelidir. Bu, gemi#in edimselle#mesidir. Fakat yapmak iin ykt"mz srece bu kayna"n ieri"inden eksilterek, mimarl" daha kk bir havuzun iinde tahayyl etmek durumunda kalyoruz demektir.

91

92

6. SONU Bu al#mann asl niyeti, mimarlkta yapmak iin ykt"mzda nasl bir yelpazede yer ald"mza ve sonularnn neler olabilece"ine dikkat ekmektir. Biliyoruz ki bu yelpaze bir ucunda varlklarn farklanma potansiyelini tanmamak iken, bir di"er uta fa#izme kadar uzanmaktadr. Yaratc ykmada yaplar yprandklar ya da onarma cevap vermedikleri iin yklmaz. Yenilik stratejisince bilinli bir biimde ypratlrlar. De"ersizle#tirme ve yceltme mekanizmalar ideolojik de"erler, znel tercihler ya da sermaye iin i#letilir. Bir #eyi de"erlendirmeme hakkmz vardr. Bir giysiyi giymekten, biriyle arkada#lk etmekten, bir mekana gitmekten vazgeebiliriz. Ama bizim faydalanmad"mz bir #eyden bir ba#kasnn faydalanmasn engelleyebilir miyiz? Amiyane bir dilde sylemek gerekirse tenazi hakkmz vardr; fakat bir ba#kasnn hayatn sonlandrmak kendi admza verdi"imiz bir karardan farkldr. Fakat sz konusu cansz varlklar oldu"unda onlar, bir ba#kas yerine kolay kolay koyulmazlar. Oysa yaplar hem toplumsal retimin bir paras olarak bir ba#kasdr hem de onlarn da kendi sreleri vardr.
(...) Bergsonun nl ifadesi #ekerin erimesini beklemek zorundaym, ba"lamn hissettirdi"inden ok daha geni# bir anlama sahiptir. Bu ifadenin anlam #udur: Benim kendi srem, rne"in (Deleuze, 2010a) beklentilerimden do"an sabrszlk iinde onu ya#ad"m haliyle, ba#ka ritimlere sahip, benimkinden do"a bakmndan farkl ba#ka srelerin farkna varmam sa"lar.

Bu durumda ba#ka sreleri tanmamakla insan, tek bir Sreden treyerek olu#an tm di"er varlklar kar#snda kendine biti"i bir efendi roln olumluyor demektir. Efendi insan bir ba#ka sreyi kendi sresine tabi klar. Yapan kendisi oldu"u iin, ykmaya da muktedir oldu"unu d#nmektedir. Aslnda kendisine tand" bu g, paradoksal biimde kendisini de tketmeye dnmektedir. Bu noktada Bermann (2009) Fausta ili#kin belirtti"i can alc bir nokta vardr:
!ronik olan, geli#tiricinin bir kez modern ncesi dnyay ykt"nda dnyada varolma nedenini de ortadan kaldrmasdr. Btnyle modern bir toplumda modernle#me trajedisi

93

trajik kahramanyla birlikte- sona erer. Geli#tirici bir kez tm engelleri ortadan kaldrdktan sonra kendisi de yolu tkamaya ba#lar ve onun da gitmesi gerekir.

te yandan eylemlerin maddi ortamdaki boyutlarnn zihinsel srelerle ba"lants, ykmlarn etkilerinin do"rudan znel ve toplumsal bellek zerinde potansiyel bir azalma olarak grlmesine neden olur. Yaratc ykmann boyutlar geni#tir; yaplar d#lanmakla kalmaz, toplumsal kesimler d#lanr, faaliyetler d#lanr, duygular d#lanr. Dolaysyla ykma, insann kendisinde bir orakla#maya dn#mektedir. Tez kapsamnda yaratc ykmann dn#m ekseninde de"erlendirilmesini iyi ve kt zerine radikal bir d#nme denemesi ile tamamlamak anlaml olacaktr. Sz konusu deneme, Nietzschenin nerdi"i ilgin ve basit bir testtir. Deleuze (2008) akademide verdi"i derslerin birinde "rencilerine bu yntemi #u #ekilde aktarmaktadr:
Yalnzca kendi kafanzda yapabilece"iniz #u testi yapn. Sonsuz kere yapabilece"inizi gryor musunuz? Bu iyi bir lttr. Grd"nz gibi, bu varolu# kipi ltdr. Yapt"m, syledi"imi bir varolu# kipi haline getirebilir miyim? Hayrsa irkindir, ktdr, pistir. Getirebiliyorsam, yleyse evet. Gryorsunuz, her #ey de"i#iyor, bu ahlak de"il. Hangi anlamda? Mesela bir alkoli"e #yle diyorum: !meyi seviyor musun? !mek mi istiyorsun? Tamam, ok iyi. !eceksen yle i ki, her iti"inde imeye sonsuz kere tekrar tekrar imeye hazr ol. Tabii ki senin ritmine gre. !ttirmek gerekmiyor (...) !ki ien alkoli"e gelince; son bir defa, bu son kadeh. Bir daha, bir kez daha. Bu kt bir varolu# kipi. Bir #ey yapyorsanz, ayn #eyi bir milyon kere daha yapacakm#snz gibi yapn. E"er byle yapamayacaksanz, o zaman ba#ka bir #ey yapn. !#leyebilir i#lemeyebilir () Bunlar hakikat meselesi de"il, bunlar dokunabilecekleri #eylere dokunuyor, ya#ama prati"iyle ilgili bunlar.

Bu testin yaratc ykma iin sonularna bakmak yapmak iin ykmann hangi nedenlerden tr eylemin niteli"i olarak dn#mden ayrld"n ortaya koymaya yarayabilir. !#leyebilir, i#lemeyebilir...Sonsuz kere yklabilir mi? Sonsuz kere ykmaya giri#ildi"inde bir yerden sonra ykacak bir madde kalmaz ve dolaysyla ykmaya, yani eyleme devam edilemez. rne"in sonsuz kere yrnebilir. Yrmekle her yer ar#nlanm# olsa bile bir kez daha farkl bir gzergah izerek yrnebilir. Ama sonsuz kere yklamaz. nk di"er taraftan da, sonsuz kere ykma nihayetinde z-ykma dnd"nden, eylemi gerekle#tirecek bir znenin de ortadan kalkmas demektir; zne yoksa eylem de yoktur. Ne madde kald ne zne; yleyse ykmak bir varolu# kipi olarak imhaya kan bir #iddete dnmektedir. Ama sonsuz kere de"il de sadece bir kerecik ykacaksanz zaten hi byle yapmayn diyor Deleuze; nk bu iyi bir varolu# kipi de"ildir. 94

Sonsuz

kere

ne

yaplabilir?

Sonsuz

kere

dn#trlebilir.

Sonsuz

kere

farklla#trlabilir. Sonsuz kere yaplar toplumsal ya#antya geri kazandrabilir. Yapmay olu#a at"mzda bu artk mutlak bir yapma de"ildir; sonsuz kere yapmak herhangi bir edimsel sonun iktidarna itibar etmemektir. Sonsuz kere yapmak sadece farklar o"altmak de"il, farklanma kapasitesini de arttrmak demektir. Ve bununla birlikte sonsuz kere yapmak sonsuz de"erler retmek de de"ildir. Nitekim sonsuz olan, de"erler de"ildir. Fakat de"erlerin sonsuz kez tekrarde"erlendirilmesinden bahsedilebilir. Sonsuz olan varlk de"il, varolu# tarzdr, kiptir, eylemdir. Eylem ise varl" yerinden, ba"lamndan karmaktr, Deleuzen tabiriyle yurtsuzla#trmaktr. Yurtsuzla#ma, bir ilk yurt tahayylne son vermektir. Bylece ykmann varlktan yoklu"a; yapmann yokluktan varl"a kan mutlak formlarnn yerine, dn#trme suretiyle kopmalar ve birle#melerle mu"lak bir diyalo"un iinde yer alan bir yapma ve ykma bulgulanabilir. Tekrar ve son olarak ifade etmek gerekirse bu al#mada ama, sonsuz kez yapmak iin ykmann sonularnn neler olabildi"ine i#aret edebilmekti. Bu i#arete duyarl olan, kendisine ilk ba#ta bir ktlk etmi# olabilir. Nitekim hayalleri yklabilir, efendilik rolnden azledilmek kendisine a"r gelebilir ya da kendisini de"erler bo#lu"u ierisinde bulabilir. Ama bylesi, ktl"n bir mutlak son icraat olmasndan ok daha iyi bir varolu# kipidir.

95

96

KAYNAKLAR Bauman, Z. (2003). Modernlik ve Mphemlik. Ayrnt Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Berman, M. (2009). Kat Olan Her # ey Buharla"yor. ! leti#im Yaynlar, ! stanbul, Trkiye. Bois, Y.A. ve Krauss, R. E. (1997). Formless. Zone Books, New York, NY. Bollerey, F. (2002). Innovation or Nothing New Under the Sun. H. J. Henket, H. Heynen (Ed.), Back From Utopia The Challenge of the Modern Movement (Sf. 276-289). 010 Publishers, Rotterdam. Bumin, T. (2010). Tart"lan Modernlik: Descartes ve Spinoza. Yap Kredi Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Colebrook, C. (2009). Gilles Deleuze. Do"u Bat Yaynlar, Ankara, Trkiye. Deleuze, G. (2008). Spinoza zerine Onbir Ders. Trkiye. Kabalc Yaynevi, ! stanbul,

Deleuze, G. (2009). Bergson, 1859-1942. D. Lapoujade (Ed.), Issz Ada ve Di!er Metinler: Metinler ve Syle"iler 1953-1974 (Sf. 35-51). Ba"lam Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Deleuze, G. (2010a). Bergsonculuk. Otonom Yaynclk, !stanbul, Trkiye. Deleuze, G. (2010b). Nietzsche. Otonom Yaynclk, !stanbul, Trkiye. Eisenman. P. (1998). The End of the Classical: The End of the Beginning, the End of the End. K. M. Hays (Ed.), Architectural Theory Since 1968 (Sf. 522-538). The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Frisby. D. (2008). Georg Simmel Mondernitenin !lk Sosyolo"u. G. Simmel, Modern Kltrde at"ma (Sf.7-53). !leti#im Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Giddens, A. (2004). Modernli!in Sonular. Ayrnt Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Gkberk, M. (2000). Felsefe Tarihi. Remzi Kitabevi, !stanbul, Trkiye. Grosz, E. (2001). Architecture From Outside Essays On Virtual And Real Space, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Hardt, M. ve Negri, A. (2008). $mparatorluk. Ayrnt Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Harries, K. (1982). Building and the Terror of Time. Perspecta: The Yale Architectural Journal, 19, 59-69. Harries, K. (2000). The Ethical Function of Architecture, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Harvey, D. (2006). Postmodernli!in Durumu. Metis, !stanbul, Trkiye. Heidegger, M. (2008). D"ncenin a!rd!. Say Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Herscher, A. (2010). Violence Taking Place: The Architecture of the Kosovo Conflict, Stanford University Press, Stanford, California. 97

Hollier, D. (1992). Against Architecture:The Writings of Georges Bataille, The MIT Press, Massachusetts. Huyssen, A. (1999). Alacakaranlk Anlar: Bellek Yitimi Kltrnde Zaman Belirlemek. Metis, !stanbul, Trkiye. Kahvecio%lu, H. (2010). Trkiyede Son Dnem Kitlesel Konut retimi: Ba#ar !in Nicelik Yeterli mi?. Arredamento Mimarlk, 240, 102-105. Karatani, K. (2006). Metafor Olarak Mimari. Metis Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Kirk, T. (2005). The Architecture of Modern Italy Volume II:Visions of utopia 1900Present. Princeton Architectural Press, New York, NY. Kruft, H.W. (1994). A History of Architectural Theory: From Vitruvius to the Present, Princeton Architectural Press, New York. Kwinter, S. (2002). Architectures of Time: Toward a Theroy of the Event in Modernist Culture, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts. Le Corbusier. (2005). Bir Mimarl!a Do!ru. Yap Kredi Yaynlar,!stanbul, Trkiye. Lefebvre, H. (2002). Mekann retilmesinden. Mimar.ist, 6, 25-33. Lefebvre, H. (2009). Sosyalist Dnya Gr" Marksizim, Yordam Kitap, ! stanbul, Trkiye. Lynton, N. (2009). Modern Sanatn yks. Remzi Kitabevi, !stanbul, Trkiye. Magee, B. (2008). Byk Filozoflar: Platondan Wittgensteina Bat Felsefesi, Paradigma Yaynclk, !stanbul, Trkiye. Marcussen, L. (2008). The Architecture of Space - The Space of Architecture. Arkitektens Forlag, Kobenhavn. Nalbanto%lu, H.. (2008). Nedir Mekan Dedikleri?, Zaman-Mekan (Sf. 88-105). Yem Yayn, !stanbul,Trkiye. Picon, A. (2008). Architecture and Public Space Between Reassurance and Threat. Journal of Architectural Education, 61(3), 6 -12. Rilke, R. M. (2010). Duino A!tlar (S. R. Kratlo"lu, ev.) Krmz Yaynlar, !stanbul, Trkiye Sol-Morales Rubi. I. (1998). Smrgele#tirme, $iddet, Direni#. H. Pamir (Ed.), Any Semeler (Sf. 46-53). Mimarlar Derne"i Yaynlar 3, Ankara, Trkiye. Simmel, G. (2008). Modern Kltrde at"ma. !leti#im Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Tanju, B. (2007). Asl Yakan Temsiliyet. ! . B. Ayvaz (Ed), $mkansz De!il stelik Gerekli: Kresel Sava" a!nda $ yimserlik (Sf. 90-105). !KSV/YKY, !stanbul, Trkiye. Tanyeli, U. (2008). Mimarlarn Hafzas ve Yasstlm# Gemi#. Zaman-Mekan (Sf. 216-223). Yem Yayn, !stanbul,Trkiye. Twain, M. (2011). Adem ile Havvann Gncesi ve Seme ykler. Yap Kredi Yaynlar, !stanbul, Trkiye. Ycefer, H. (2010a). Deleuzen Bergsonculu"una Giri#. G. Deleuze, Bergsonculuk 98

(Sf.7-49). Otonom Yaynclk, !stanbul, Trkiye. Zourabichvili, F. (2008). Deleuze:Bir Olay Felsefesi. Ba"lam Yaynlar, ! stanbul, Trkiye. Williams, J. (2005). The Transversal Thought of Gilles Deleuze: Encounters and Influences. Clinamen Press, Manchester. Deleuze, G. ve Parnet, C. (2002). Dialogues II. Alnd" tarih: 03.04.2012, adres: http://yasamisaretleri.blogspot.com/2009/07/virtuel-ve-edimsel-1cevrilmemis-bir.html Kolluo%lu, B. ve Candan, A. B., (2009). Kentsel De"i#im Srecinde Yer De"i#tiren Yoksulluk. Alnd" tarih: 20.05.2012, adres: http://www.obarsiv.com/pdf/Kolluoglu_Bartu_NB.pdf Marinetti, F.T. (1909) The Futurist Manifesto. Alnd" tarih: 15.04.2012, adres: http://cscs.umich.edu/~crshalizi/T4PM/futurist-manifesto.html Url-1 <http://teamdryeyes.wordpress.com/page/4/>, alnd" tarih: 16.05.2012. Url-2 <http://www.cinema.de/bilder/faust-eine-deutsche-volkssage,1323392.html>, alnd" tarih: 16.07.2012. Url-3 <http://www.wired.com/science/discoveries/news/2008/09/dayintech_0929>, alnd" tarih: 16.07.2012. Url-4 <http://www.artchive.com/artchive/B/boccioni/soccer.jpg.html>, alnd" tarih: 12.06.2012. Url-5 <http://dialectblog.com/2011/03/24/ncvs-and-canadian-accents/>, alnd" tarih: 12.06.2012. Url-6 <http://utopies.skynetblogs.be/archive/2008/12/09/tony-garnier-1869-1948-lacite-industrielle.html > , alnd" tarih: 12.06.2012. Url-7 <http://www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=631&cid=1155>, alnd" tarih: 16.07.2012. Url-8 <http://www.habitants.org/news/image_galleries/sulukule_the_day_afte r_najla_osseiran_2009>, alnd" tarih: 16.07.2012. Url-9 <http://sulukulegunlugu.blogspot.com/>, alnd" tarih: 11.06.2012. Url-10 <http://kentseldonusum.info/index.php?option=com_content&view= article&id=7:nesliah-ve-hatice-sultan-sulukule-mahalleleri-yenilemeprojesi&catid=4:kentsel-yenileme-alanlar&Itemid=23>, alnd" tarih: 03.06.12. Url-11 <http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalEklerDetayV3& Date=&ArticleID=1074812&CategoryID=77 >, alnd" tarih: 03.06.2012. Url-12 <http://v3.arkitera.com/news.php?action=displayNewsItem&ID=29132>, alnd" tarih: 02.05.2012. Url-13 < http://www.moma.org/collection/object.php?object_id=232>, alnd" tarih: 16.07.2012. Url-14 <http://v3.arkitera.com/spotlight.php?action=displaySpotlight&ID=1 71&year=2010&aID=2979&o=2974>, alnd" tarih: 03.05.2012.

99

Url-15 <http://web.sbu.edu/theology/bychkov/picasso_mandolin.html>, alnd" tarih: 16.07.2012. Url-16 <http://www.dezeen.com/2012/05/28/cineteca-matadero-bychurtichagaquadr a-salcedo/>, alnd" tarih: 10.06.2012. Vardar, N. (2012, Mart 11) Sulukule Ne Yana D#er? Alnd" tarih: 02.05.2012, adres: http://bianet.org/bianet/bianet/136851-sulukule-ne-yana-duser Yapmak. (t.y.). Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlk. Alnd" tarih: 17.04.2012, adres: http://tdkterim.gov.tr/bts/

100

101

ZGEM!"

Ad Soyad: Do%um Yeri ve Tarihi: E-Posta: Lisans:

Beril Sezen !stanbul, 1985 berilsezen@yahoo.com !stanbul Teknik niversitesi, Mimarlk

102