Güç Elektroniği

G ELEKTRON!"! I PROF.DR.
HACI BODUR
#

G ELEKTRON!"! I

#. G Elektroni$inin Kapsam ve Endstriyel Uygulamalar

2. Temel Yar !letken G Elemanlar

3. Di$er Yar !letken G Elemanlar

4. G Elemanlarnda Kar%la%trma, Bastrma ve Isnma

5. Temel Kontrol ve !zolasyon Elemanlar

6. AC-AC Dn%trcler / AC Kyclar

7. AC-DC Dn%trcler / Do$rultucular

8. DC-DC Dn%trcler / DC Kyclar

9. DC-AC Dn%trcler / !nverterler
G ELEKTRON!"! I PROF.DR.HACI BODUR
2
#. G ELEKTRON!"!N!N
KAPSAMI VE ENDSTR!YEL UYGULAMALARI

G ELEKTRON!"!N!N KAPSAMI

G Elektroni$i, yke verilen enerjinin kontrol edilmesi ve enerji %ekillerinin birbirine
dn%trlmesini inceleyen bilim daldr.

#. Yke Verilen Enerjinin Kontrol

Yke verilen enerjinin kontrolu, enerjinin almas ve kapanmas ile ayarlanmas fonksiyonlarn ierir.

#. Statik (Yar !letken) &alterler

a) DC statik %alterler
b) AC statik %alterler

2. Statik (Yar !letken) Ayarlayclar

a) DC statik ayarlayclar
b) AC statik ayarlayclar

2. Enerji &ekillerinin Birbirine Dn%trlmesi

Elektrik enerji %ekillerini birbirine dn%tren devrelere genel olarak Dn%trcler ad verilir.
Drt temel dn%trc vardr. Bu dn%trcler a%a$daki diyagramda zetlenmi%tir.

Dn!trcler:

Dn%trclerde kullanlan ksaltmalar :

DC : Do$ru Akm %eklindeki elektrik enerjisi
AC : Alternatif Akm %eklindeki elektrik enerjisi
U
d
: DC gerilim (ortalama de$er)
U : AC gerilim (efektif de$er)
f : frekans
q : faz says
3
#. AC-DC Dn%trcler / Do$rultucular, Redresrler

AC
Enerji
DC
U, f, q
d
U

Temel zellikleri :

Do$al komtasyonludur.
Tristr ve diyotlarla gerekle%tirilir.

Ba%lca uygulama alanlar :

DC motor kontrol
Akmlatr %arj
Galvano teknikle kaplama
DC gerilim kaynaklar

2. DC-AC Dn%trcler / !nverterler, Eviriciler

DC
Enerji
AC
U
d
U, f, q

Temel zellikleri :

Zorlamal komtasyonludur.
Yksek g ve d%k frekanslarda SCR kullanlr.
Orta g ve orta frekanslarda BJT kullanlr.
D%k g ve yksek frekanslarda MOSFET kullanlr.
Ayrca, di$er g elemanlar,
GTO yksek g ve d%k frekanslarda,
IGBT ortann zerindeki g ve frekanslarda,
MCT yksek g ve orta frekanslarda kullanlmaktadr.


AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma sistemleri
Yksek gerilim DC ta%ma sistemleri
AC gerilim kaynaklar

3. DC-DC Dn%trcler / DC Kyclar

DC
Enerji
DC
U
d#
U
d2
< U
d#

Temel zellikleri :

Zorlamal komtasyonludur.
Eleman seimi inverterdeki gibidir.
4

DC motor kontrol
Akmlatr %arj
DC gerilim kaynaklar

4. AC-AC Dn%trcler / AC Kyclar

AC
Enerji
AC
U
#
, f
#
, q
#
U
2
, f
2
, q
2

2 #
2 #
2 #
U U
q q
f f

:
AC KIYICI
FAZ KESME DEVRES!

Temel zellikleri :

Tristr ve triyaklarla gerekle%tirilir.


Omik yklerde g kontrol, temel olarak s ve %k kontrolu
Vantilatr karakteristikli ykleri (fan, pompa, ve kompresr gibi) tahrik eden d%k gl AC motor
kontrol

2 2 2 # # #
2 #
2 #
2 #
q , f , U q , f , U
U U
q q
f f

:

DO"RUDAN FREKANS DN&TRC

Temel zellikleri :

Tristrlerle gerekle%tirilir.
D%k hzlarda kontrol imkan sa$lar.


ok d%k devirlerde al%an a$r i% makinalarnn (yol kazma, ta% krma, maden karma makinalar
gibi) kontrol

5
G ELEKTRON!"!N!N ENDSTR!YEL UYGULAMALARI

#. Statik Uygulamalar

- Kesintisiz g kaynaklar (KGK, UPS)
- Anahtarlamal g kaynaklar (AGK, SPS)
- Endksiyonla stma (EI, EH) sistemleri
- Yksek gerilim DC ta%ma (YGDCT, HVDC) sistemleri
- Elektronik Balastlar (EB)

2. Dinamik Uygulamalar

- DC motor kontrol
- AC motor kontrol
- Sincap kafesli (ksa devre rotorlu) asenkron motor kontrol
- Bilezikli (sargl rotorlu) asenkron motor kontrol
- Lineer asenkron motor kontrol
- Senkron motor kontrol
- Adm motoru kontrol
- Relktans motor kontrol

6
2. TEMEL YARI !LETKEN G ELEMANLARI

D!YOT

Yap Sembol

Aklama u-i karakteristi"i
En basit yapl kontrolsz yar iletken elemandr.
Geirme ynnde, e%ik geriliminin zerinde
kk de$erli bir i dirence sahip olan bir iletken
gibidir. Tkama ynnde ise, delinme gerilimine
kadar ok kk sznt akmlar geiren bir
yaltkan gibidir.

U
d
: Delinme Gerilimi
U
TO
: E%ik Gerilimi
r
T
: E%de$er Diren ( - m mertebelerinde)

U
d
geriliminde, g kaybndan dolay diyot yar
iletken zelli$ini kaybeder ve genellikle iletken
hale gelir. Bu tr devrilmeye, genel olarak $
devrilme denilmektedir.

Zener Diyodu

Sembol

Aklama u-i karakteristi"i
Zener diyodu, dalgal do$ru gerilimden dzgn
do$ru gerilim elde etmek iin veya gerilim
reglasyonu amacyla kullanlr.
U
BD
: Zener Devrilme Gerilimi
r
Z
: Zener Direnci
I
ZMIN
: Minimum Zener Akm
P
DM
: Maksimum Zener Gc
P
DM
= U
Z
. I
Z
U
BD
. I
ZDM
I
ZDM
: Maksimum Ortalama Akm
u
Z
= U
BD
+ r
Z
. i
Z
u
Z
= U
BD
+ U
u
Z
U
BD
U
Z
Sabit

7
Zener Diyodunun Temel Devresi

Bu devrede,
y
Z AB
Z
i
r
U u
i

u
Z
= U
BD
+ r
Z
. i
Z
u
Z
U
BD
= U
Z
= Uy
I
Zmin

i
Z

I
Zmax

max Y
BD min AB
min Z
I
r
U U
I

min Y
BD max AB
max Z
I
r
U U
I

r direncinin de$i%mesiyle bandn a%a$ yukar
( ) yer de$i%tirmesi zener diyotun g kaybn
etkiler.

En ekonomik dizayn iin: I
Zmin
I
ZMIN

max Y min Z
BD min AB
I I
U U
r
+

8
Zener Diyotlu rnek Devreler

rnek Devre #:

rnek Devre 2:

9
TR!STR (SCR)

Yap, Sembol ve !letim Karakteristi$i

Yap ve Sembol

#letim Karakteristi"i

Karakteristik De$erler

i
G
: Kap Akm
u
G
: Kap Gerilimi
I
GT
: Tetikleme Akm I
GT
= f (U
TM
,
Vj
), I
GT
: Her trl %artlar altnda tristr tetikleyebilen
de$erdir.
U
GT
: Tetikleme Gerilimi
I
GTM
: Max. Kap Akm
U
GTM
: Max. Kap Gerilimi
u
B
: Devrilme gerilimi
U
B0
: Sfr Devrilme Gerilimi
I
H
: Tutma Akm (mA)
I
L
: Kilitleme Akm (mA) I
L
> I
H

U
d
: Delinme Gerilimi
dt
du
|
krt
: Kritik Gerilim Ykseltme Hz ( V / s)
dt
di
|
krt
: Kritik Akm Ykseltme Hz ( A / s)
t
q
: Snme Sresi (s)
Q
s
: Taban Tabakalarnda Biriken Elektrik Yk (As)
U
DRM
: Max. Periyodik (+) Dayanma Gerilimi U
DRM
< U
B0

U
RRM
: Max. Periyodik (-) Dayanma Gerilimi U
RRM
< U
d

I
TAVM
: Srekli al%mada Tristrn Max. Ortalama Akm
I
TEFM
: Srekli al%mada Tristrn Max. Efektif Akm
I
Tmax
|
t:= #0 ms
: #0 ms iin Tristrn Max. Akm
dt i
2
: Tristrn Max. Snr Yk (A
2
s)
vj
: Jonksiyon Scakl$
vjmax
: Max. Jonksiyon Scakl$
#0
!letim ve Kesimde Kilitlenme zelli$i

Yeterli kap akm uygulanan bir tristrn iinden geen akm kilitleme akmna eri%tidi$inde tristr
iletimde olarak kilitlenir. Yani artk kap akm kesilse de tristr iletimde kalr.

!letimde olan bir tristrn iinden geen akm herhangi bir %ekilde tutma akmnn altna d%erse, tristr
otomatik olarak kesime girer. Bu anadan itibaren en az snme sresi kadar tristr negatif bir gerilimle
tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim ( 0,6 V) uygulanmaz ise, tristr kesimde olarak kilitlenir. Yani
artk gerilim uygulansa da kesimde kalr. Bu nedenle, tristre Tetiklemeli Eleman da denilmektedir.

Tristrn Kendili$inden !letime Geme Sebepleri

#. Bir tristrn ularndaki gerilimin de$eri bu tristrn sfr devrilme gerilimi de$erine eri%irse, yani

u
T
U
B0
ise,

bu tristr kendili$inden iletime geer.

2. Bir tristrn ularndaki gerilimin ykselme hz de$eri bu tristrn kritik gerilim ykselme hz
de$erine eri%irse, yani

dt
du
T

dt
du
|
krt
ise,


3. Yani iletimden kan bir tristrn negatif gerilimle tutulma sresi bu tristrn snme sresinden
kkse, yani

q N
t t < ise,


##
Tristrn Tahrip Olma Sebepleri

#. u
T
> U
d
ise,
2. I
TAV
> I
TAVM
ve I
TEF
> I
TEFM
ise,
3.
dt i
T
2
>
dt i
2
ise ,
4.
dt
di
T
>
dt
di
|
krt
ise (S!C!M OLAYI),
5.
vj
>
vjmax
ise,

tristr tahrip olur. Bu durumda tristr genellikle iletken hale gelir veya ksa devre olur.

Tristrn Tetiklenmesi

t
d
: Gecikme Sresi

t
r
: Ykselme Sresi, Ama Sresi

t
s
: Yaylma Sresi

s r d ON
t t t t + +

t
r
sresi sonunda, kap akm civarnda akmn geti$i dar bir kanal olu%ur. t
s

sresi sonunda ise, snma etkisi ile akm btn jonksiyon yzeyine yaylr. t
r
sresi sonunda olu%an kanaldan geen akm bu kanaln iletkenli$ini arttrr.
!letkenli$i artan kanaldan daha ok akm geer. Bu olay zincirleme bir %ekilde
srer ve akm btn yzeye yaylr. Fakat, akmn ykselme hz kritik akm
ykselme hzna eri%irse, akm btn yzeye yaylmadan bu kanaln scakl$
max. de$ere eri%ir ve bu kanal tahrip olur. Bylece, yar iletken yap bozulur ve
iletken hale gelir. Bu %ekildeki bozulmaya sicim olay denir. Bunun olmamas
iin,

#.
dt
di
T

dt
di
|
krt
olacak %ekilde seri bir endktans ile akm snrlandrlmaldr.

2. retimde kap akmnn verildi$i nokta veya punta says arttrlmaldr.

#2
Tristrn Sndrlmesi

Q
s
: Taban Tabaklarnda Biriken Elektrik Yk (As)
TM
I : Snme ncesi Tristrden Geen Akm
dt / di : Snme Esnasnda Tristr Akmnn Azalma Hz
q
t : Snme Sresi
T
U : !letim Gerilim D%m

Tristr kontroll bir diyottur. Kapsna srekli ve yeterli bir sinyal verilen tristr diyoda e%de$erdir.
Diyodun da kontrolsz bir tristr oldu$u sylenebilir. !letimden kma olay ikisinde de ayndr.

Tristr ve Diyodun !letim Gerilim D%m

u
T
= U
T0
+ r
T
. i
T

U
T0
: E%ik Gerilimi

r
T
: E%de$er Diren (-m mertebelerinde)

#3
Tristrl rnek Devreler

#. Tristrl Bir AC Uygulama :

T
e
t
i
k
l
e
m
e

S
i
n
y
a
l
i

2. Tristrl Bir DC Uygulama :

#4
B!POLAR TRANS!STR ( BJT )

Yap, Sembol ve u-i Karakteristi$i

npn tr :
Yap

Sembol

pnp tr :

#letim Karakteristi"i Temel Bir Transistr Devresi

Genel zellikler

- Yk genellikle C ucuna ba$lanr. Taban akm daima E B arasnda geer ve akmn yn pden
nye do$rudur. Ana akm taban akm ile ayn yndedir.
- B ile C arasnda bir akm geerek, transistr ters ve istenmeyen kt bir iletime girebilir. Bu durum
nlenmelidir.
- Transistrn $ devrilmeye girmesi eleman tahrip eder.
- G devrelerinde transistr ya tam iletimde (kaln izgi zerinde) ya da tam kesimde
al%trlmaldr. Buna Anahtarlama Eleman olarak al%ma denilir. Tristrler do$al olarak byle
al%r.
- Transistrde giri% oldu$u srece k% vardr.
- Giri% akm, k% akmdr.
- Alt blgelerde karakteristikler paralel ve e%it aralkldr. Bu blgede sabit kazanla akm ykseltme
i%lemi yaplabilir. Fakat g devrelerinde bu yaplamaz.
#5
Genel Tanmlar

i
C =
F
. i
B
i
E
= i
C
+ i
B
= (# +
F
) i
B

C : Kollektr
E : Emiter
B : Taban
F
: DC Akm Kazanc

U
BE
0,6 V
B
BE L
B
R
u U
i

i
C =
F
.i
B
u
R
= R
L
.i
C
u
CE
= U
L
- u
R
u
CE
= U
L
- R
L
.i
C
Yk Do$rusu

Doyum ve A%r Doyum

i
B
= I
BB
ise, u
CE
= u
BE
olur.
Buna Snrda al%ma denir.

i
B
= I
BS
ise, u
CE
= U
CEsat
ve i
C
= I
Cmax
olur.
Buna Doyumda al%ma denir.

I
BB
< i
B
< I
BS
ise, u
CE
< u
BE
olur.
Buna Doyum Blgesinde al%ma denir.

i
B
> I
BS
ise, yine u
CE
= U
CEsat
ve i
C
= I
Cmax
olur.
Buna da A%r Doyumda al%ma denilir.

- B-E aras normale gre i direnci olduka byk bir diyot jonksiyonudur. Doyum karakteristi$i ile
u
BE
karakteristi$i arasndaki blgeye Doyum Blgesi denir.

- Bir transistrn iletimden kma sresi i
B
akmnn doyum fazlas ile orantldr. A%r doyum,
transistrn hzn d%rr, anahtarlama kayplarn arttrr ve B-C jonksiyonundan akm geirerek
ilave kayplara sebep olabilir.

Emniyetli al%ma Alan (SOA)

Bir transistrn ayn anda hangi akm ve gerilim
de$erlerinde kullanlabilece$i SOA grafi$inden
tespit edilmelidir.
#6
!letime ve Kesime Girme

t
r
= Ykselme Sresi
t
s
= Yaylma Sresi
t
f
= D%me Sresi

t
ON
t
r
t
OFF
t
s
+ t
f
t
SW
= t
ON
+ t
OFF

t
r
+ t
s
+ t
f

- Anahtarlama esnasndaki ani g kayb ok yksektir. Bir yar iletkenin toplam g kayb,
anahtarlama ve iletim g kayplarnn toplamna e%ittir. D%k frekanslarda iletim g kayb,
yksek frekanslarda ise anahtarlama g kayb daha etkilidir.
- Transistr, orta g ve orta frekanslarda en yaygn olarak kullanlan en ucuz yar iletken g
elemandr.

Transistrn Srlmesinde nemli Olan Hususlar

- !letime girme ve kma SOA alan iinde olmaldr.
- Srekli al%mada I
Cmax
de$eri a%lmamaldr.
- !letime girerken di
c
/ dt ve iletimden karken du
CE
/ dt de$erleri snrlanmaldr. Bu, kayp gleri
azaltr.
- !letime srme ve iletimden karma sinyali; ani akm darbeli olmal, srekli srme akm ise; ana
akmla tam uyum iinde olmaldr. A%r doyum nlenmelidir. Bu, eleman hzlandrr ve kayplar
azaltr.
- B E ular (eleman giri%i) uygun bir direnle kprlenmelidir. Bu, kaak, sznt ve deplasman
akmlarna kar% eleman korur, kayplar azaltr.
- Ters gerilim uygulanmamaldr. G transistrnn ters gerilim tutma zelli$i yoktur. Normal
olarak -30 V civarndadr. Giri%i direnle kprlenmi% bir transistr negatif gerilim tutma zelli$ini
tamamen kaybeder.
- Eleman elektronik olarak korunmaldr.
#7

Genel Bir Srme Devresi ve A%r Doyumun nlenmesi

L : !letime girerken di
c
/ dt yi snrlar.
R
B
ve C
B
: Her yar iletkene paralel olarak konulmas gereken ( R C ) elemandr. !letimden
karken du
CE
/dt ve U
CEmax
snrlar.
R
BS
: Giri% akmn snrlar. Gerilim sinyalini akm sinyaline dn%trr.
R
BP
:

Sznt ve deplasman akmna kar% koruma grevi yapar.
D
#
, D
2
ve D
3
: A%r doyumu nler, transistrn belirli bir gerilim d%m ile al%masn sa$lar.
D
4
veya D
5
: Transistr ters akm ve gerilimlere kar% korur.

!letime girme esnasnda

D
3
diyodu kesimdedir.
U
CE
: ok yksek veya U
A
dan byktr.
U
A
= 2 U
D
U
D

: Bir diyottaki gerilim d%m.
U
D
0,6 V
U
BE
U
D
!
D3
= 0
BS
A g
g
R
U U
i

i
g
= i
B
= i
RBP
+ i
B
BP
BE
RBP
R
U
i
i
RBP
<< i
B
olmaldr. i
B
i
g
olur.

!letim durumda

D
3
diyotu daima iletimde olmaldr.
i
g
= i
B
+ i
D3
i
D3
= i
g
- i
B

i
B
= i
RBP
+ i
B
i
RBP
= U
BE
/ R
BP
i
B
= i
C
/

F

U
D#
+ U
BE
= U
D3
+ U
CE

U
D#
= U
D3
= U
D

U
CE
= U
BE
U
D

!letimden kma esnasnda

i
g
= i
B
= i
BP
+ i
B

!
D3
= 0, D
3
kesimde.
Transistrde Eden Bye do$ru kararl rejimde bir akm gemez.
Sadece transistr iletimden kncaya kadar Eden Bye do$ru bir
akm geer. Bu akm, kesime girmeyi byk lde hzlandrr.
Transistr kesime girdi$inde ters i
B
akm kendili$inden sfrlanr.
#8

Transistrl rnek Bir Devre

Ykseltmeli Bir Srme Devresi

Ters paralel ba$l iki elamandan birisinin iletimde olmas, di$erinin kesimde olmasn garanti eder.
Burada transistrlerin tabanlar ters paralel ba$l oldu$undan, iki transistrn birlikte iletime olmas
mmkn de$ildir. Herhangi birisinin tabanna bir akm uyguland$nda, di$erinin tabannda 0.6 V kadar
bir negatif gerilim olu%ur, bu transistr iletime giremez, e$er iletimde ise hzl bir %ekilde kesime girer.
Bu mkemmel bir kilitlemedir.

Orta ve yksek frekanslarda (yakla%k in ' kHz # zerinde) giri% sinyalinin negatif ksm mutlaka
olmaldr.
#9
KONU #LE #LG#L# ZLM$ PROBLEMLER

Problem #

20 ile 30 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kayna$ndan, #0 V luk ve 9 mAlk bir DC alcy
beslemek zere, #0 V ve #0 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna$ elde edilmek
isteniyor. Bu zener diyodu iin, I
ZMIN
=# mA oldu$una gre,

a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max de$erlerini bulunuz.

zm :

u
Z
= U
BD
+ r
Z
. i
Z

u
Z
U
BD
= U
Z

a) u
AB
= U
Z
+ r ( i
Z
+ i
Y
)
max Y
BD min AB
min Z
I
r
U U
I

min Y
BD max AB
max Z
I
r
U U
I

3 3
#0 . 9
r
#0 20
#0 . #

mA ## #0 . 9
#000
#0 30
I
3
Zmax

I
Zmax
= ## mA
k # r

bulunur.

b) U
Ymin
= U
Zmin
= U
BD
+ r
Z
. I
Zmin
= #0 + #0.#.#0
-2
= #0,0#0 V
U
Ymax
= U
Zmax
= U
BD
+ r
Z
. I
Zmax
= #0 + #0.##.#0
-2
= #0,##0 V

Problem 2

#5 #8 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kayna$ndan #2 Vluk ve 0 25 mA arasnda akm eken
bir DC alcy beslemek zere, #2 V ve 5 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna$ elde
edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin I
Zmin
=5 mA oldu$una gre,

a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max de$erlerini bulunuz?

zm :

a)
max Y
BD min AB
min Z
I
r
U U
I

3 3
#0 . 25
r
#2 #5
#0 . 5

#00 r

bulunur.

b) 0
#00
#2 #8
I
Zmax

20
I
Zmax
= 60 mA

U
Ymin
= #2 + 5.5.#0
-3
=#2,025 V
U
Ymax
= #2 + 5.60.#0
-3
=#2,300 V

Problem 3

&ekildeki devrede A ve B ular arasndaki dzgn olan gerilim %ebekedeki dalgalanma sebebiyle #5-20
V arasnda de$i%mektedir. Alcnn gerilimi #2 V olup, ekti$i akm 0-#0 mA arasnda de$i%mektedir.
Devre en ekonomik olacak %ekilde, r direncinin de$erini ve zener diyodunun gcn hesaplaynz.

zm :

Devrenin en ekonomik hali, i
Zmin
0 durumunda olu%ur.

max Y
Z min AB
min Z
I
r
U U
I
3
#0 . #0
#2 #5
0

r

r = 300 bulunur.
min Y
Z max AB
max Z
I
r
U U
I
0
300
#2 20
I
Zmax

mA 67 , 26 I
Zmax

Bu akm srekli de$erde mA 67 , 26 I
ZDM
olur.
P
DM
= U
Z
. I
ZDM

= #2 . 26,67 . #0
-3

mW 320 P
DM
bulunur.
2#
Problem 4

Bir tristr u
T
= #000 Sin 62800 t (V) %eklinde bir gerilime maruz kalacaktr. Bu tristrn kendili$inden
iletime gememesi iin, bu tristrn,

a) U
B0
de$eri ne olmaldr?
b)
dt
du
|
krt
de$eri ne olmaldr ?

zm :

a) U
Tmax
< U
B0
olmaldr.
U
B0
> U
Tmax
= #000 V

b) <
max
T
)
dt
du
(
dt
du
|
krt
olmaldr.
t sin U u
max T T

t cos U
dt
du
max T
T

max T
max
T
U
dt
du

,
_

= 62800.#000 V/s
= 62.8 V/s

dt
du
|
krt
> 62,8 V/s olmaldr.

Problem 5

Kritik gerilim ykselme hz #25 V / s olan bir tristre, genli$i 2000 V olan bir sinsoidal gerilim
uygulanmaktadr. Frekans gittike ykseltilirse, bu frekans hangi de$ere ula%t$nda tristr
kendili$inden iletime geer?

zm :

dt
du
T
|
max
=
dt
du
|
krt

u
T
= U
m
Sint

dt
du
T
= U
m
..Cost
dt
du
T
|
max
= U
m
.

#25.#0
6
V/s = 2000. 2..f f #0 kHz bulunur.

22
Problem 6

t=0 annda yeni iletimden kan ve
%ekildeki gibi bir gerilime maruz
kalan bir tristrn kendili$inden
iletime gememesi iin, bu tristrn,

U
B0
,
dt
du
|
krt
ve t
q
de$erleri
ne olmaldr?

zm :

U
B0
> U
Tmax
&ekilden,

U
B0
> 3000 V olmaldr.
N q
t t
&ekilden,
s 20 t
q
olmaldr.
s 50 t s 20 iin, u
T
=
30
3000
( t 20 )
dt
du
|
krt
> (
dt
du
T
) |
max,

dt
du
|
krt
> #00 V / s olmaldr.

Problem 7

#0 luk bir yk 50 Vluk bir DC kaynak ile beslemek zere, %ekilde verilen bir npn tipi transistrn
emiter montaj kullanlm%tr. Transistrn akm kazanc 200 oldu$una gre,

a) Taban devresi direnci 5 k iken, yk akm ve
gerilimi ne olur ?

b) Ykte harcanan gcn #60 W olabilmesi iin, taban
devresi direnci ka k a ayarlanmaldr ?

zm :

a) I
C
= I
L

3
B
BE L
B
#0 . 5
0 50
R
U U
I

mA #0 I
B

I
C
= #0 . #0
-3
. 200 = 2A = I
L

U
Y
= R
L
. I
L
= #0 . 2 = 20 V
b) P
L
= #60 W
P
L
= R
L
. I
L
2
#60 = #0 . I
L
2
I
L
= 4 A = I
C
I
B
= 4 / 200 I
B
= 20 mA
3
B
BE L
B
#0 . 20
0 50
I
U U
R

R
B
= 2,5 k bulunur.

23
Problem 8

&ekildeki devrede,

a) !letime geme esnasnda ani taban
akm de$erini hesaplaynz ( i
D3
=
0 ).

b) !letim durumunda, transistrn
gerilim d%m ile taban akmn
ve D
3
diyodunun akmn bulunuz.

c) !letimden kma esnasnda, ters
taban akmnn ani de$erini
bulunuz.

d) Taban akm de$i%imini yakla%k
olarak iziniz.

U
D#,2,3
0,6 V
U
BE
= # V
dc
= #00
U
EB
-# V

zm

a) !letime geme esnasnda, i
B
=?
!
D3
= 0,
B #00
'
B g
i i i i +
U
B
= U
BE
U
A
= U
D#
+ U
B
= 0,6 + #
= #,6 V
mA 500
8 , 26
6 , # #5
8 , 26
U U
i i
A g
'
B g

i
#00
= U
B
/ #00 = # / #00 = #0 mA

#00
'
B B
i i i = 500 #0 = 490 mA bulunur.

24
b) !letim durumunda, U
CE
,

i
B
, i
D3
= ?

i
C
= u
&
/ 22
i
C
= 2 . 220 . Sint / 22
i
C
= #0 2 . Sint A
i
B
=
dc
c
i
=
#00
t Sin 2 #0
= #00 2 Sint (mA)
i
#00
= #0 mA
i
B
= 2 . #00 . Sint + #0 (mA)

i
g
= 500 mA
i
D3
= i
g
- i
B
= 490 - 2 . #00 . Sint (mA) bulunur.

U
D#
+ U
BE
= U
D3
+ U
CE
U
CE
= # V bulunur.

#letimden kmada :

c) !letimden kma esnasnda, i
B
= ?
U
B
= U
BE
= # V
U
A
= - U
D2
+ U
BE

= -0,6+#
= 0,4 V
i
g
mA 575
8 , 26
4 , 0 #5
8 , 26
U U
A g

i
#00
=
#00
U
BE
= #0 mA
B #00
'
B g
i i i i +
#00 g B
i i i + =575+#9
i
B
= 585 mA bulunur.

d)

Problem 9

Peryodik bir al%mada, kesim
d%ndaki al%ma durumlar iin, bir
transistrn ularndaki gerilim ve
iinden geen akmn de$i%imleri
%ekilde verilmi%tir. Bu transistr
kHz #0 f
P
lik bir frekansta
anahtarland$na gre,
a) Transistrn verilen her bir
aralktaki enerji kaybn
hesaplaynz.
b) Transistrn toplam enerji ve
g kaybn hesaplaynz.

25
zm

#. blge iin,

u
#
=
,
_
6
#0 . 4
2 250
t + 250 = 250 62.#0
6
t V
i
#
=
,
_
6
#0 . 5
50
t = #0. #0
6
t A

W
#
= ( )
s 4
0
6 6
tdt #0 . #0 . t #0 . 62 250 = 6,6773 mj
...
P
T
= 206,#3 W

!ZOLE KAPILI ALAN ETK!L! TRANS!STR (IGFET, MOSFET)

Sembol

#letim Karakteristi"i

Genel zellikler

MOSFET daima doyumda kullanlmaldr.
Giri% oldu$u srece k% vardr.
Giri% gerilim, k% akmdr.
Kazan sonsuz kabul edilir.
En hzl yar iletken elemandr. !letime giri% 50-60 ns ve iletimden k% #50-200 ns civarndadr.
!letim gerilim d%m (iletim g kayb) en yksek olan elemandr.
Tek dezavantaj, scaklkla artan yksek de$erli bir i dirence sahip olmasdr.
D%k g ve yksek frekanslarda kullanlr.
Giri% akm nanoamperler mertebesindedir. Ancak, gerilim sinyali ilk verildi$inde yksek
de$erli bir %arj akm eker. Bu akmn kar%lanmasna dikkat edilmelidir. Aksi halde hz d%er.
Kap dayanma gerilimi t 20 Vtur. Gerekte, uygulanan gerilim t #8 Vu gememelidir.

rnek bir MOSFET Srme Devresi
26

MOSFET ve IGBT elemanlarnn srlmesinde, iki ynl veya ift kutuplu sinyale de srme kayna$na
da gerek yoktur. BJTnin srlmesinde de, d%k glerde ve d%k frekanslarda iki ynl giri%
akmna gerek duyulmaz. Bu %artlar altnda, btn bu elemanlarn srlmesinde burada verilen devre
aynen kullanlabilir. BJT iin zenerlere gerek yoktur.

Bu srme devresinde, giri% sinyali uyguland$nda, T
#
, T
2
ve T
3
ard%k olarak iletime girer ve G ucu
+#5 Va ekilir. Giri% sinyali kesildi$inde, R
n
ile gsterilen diren zerinden T
4
iletime girerek G ucunu
0a eker, yani MOSFETin parasitik giri% kondansatr C
GS
i de%arj eder. Hzl transistrler
seildi$inde, srme devresi olduka hzl ve emniyetlidir.

27
3. D!"ER YARI !LETKEN G ELEMANLARI

TR!STR TETROT

4 ulu zel bir tristrdr. Her iki kapdan da tetiklenebilir.
Tetiklemede, i
G#
ve i
G2
akmlar ayr ayr kullanlabilir.

FOTO TR!STR

Normal ortamda gzle grlen %kla iletime giren iki, veya drt
ulu zel bir tristrdr. I%kla veya bir kap akmyla kontrol
edilebilir.

TR!YAK (!K! YNL TR!STR TR!YOT)

Triyak ters-paralel ba$l iki tristre e%de$erdir. !ki ynl tristr de denir. Tetikleme ve montaj kolayl$
sa$lar. Sadece AC uygulamalarda kullanlmak zere retilmektedir. AC kyclarda gcn yetti$i yere
28
kadar bir triyak kullanlr. Aksi halde tristrlere geilir. Yakla%k #00-#50 Alere kadar triyaklar
retilmektedir.

Triyak I- ve III- belgelerinde d%k akmlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde tetikleme ok zor veya
imkanszdr. Uygulamalarda, I+ ve III- blgelerinde al%ma kolaydr.

KAPI SNML TR!STR (GTO)

Ksa sreli i
G#
ile tetiklenir ve i
G2
ile sndrlr.
i
G#
ok kk de$erlerdedir (normal trsitrlerdeki gibi)
i
G2
ok byk de$erlerdedir ( ana akm kadar)
Hzl zel bir tristrdr.
D%k frekans ve yksek glerde kullanlr.
Sndrme sinyalinin bykl$nden dolay tetikleme devreleri
karma%k ve pahaldr.

MOS KONTROLL TR!STR (MCT)

MOSFET ve tristr kar%m, olduka hzl, gerilim kontroll, karma bir
elemandr. MOSFETin ideal srme zelli$i ile tristrn ideal iletim
karakteristi$ini birlikte ta%r. Negatif gerilim sinyali ile tetiklenir. Pozitif
gerilim sinyali ile sner. Yine iletimde ve kesimde kilitlenme zelli$i
vardr. &u anda en stn eleman grnmndedir. Fakat henz geli%imi
tamamlanamam%tr. Halen ticari olarak retilememektedir.

!ZOLE KAPILI B!POLAR TRANS!STR (IGBT)

Sembol

U
CET
: k% E%ik Gerilimi
U
GET
: Kap E%ik Gerilimi
Genellikle, U
CET
> 2 V ve
U
GET
4 V civarndadr.
u-i karakteristi"i

MOSFETin mos kontrol ve
BJTnin ana akm
karakteristi$ini birlikte ta%r.
Tek dezavantaj k% e%ik
geriliminin olu%udur. Ancak i
direnci ok kk oldu$undan,
yksek akmlarda yine avantajl
duruma geer. Gnmzde
ortann biraz zerindeki g ve
frekanslarda, en yaygn olarak
kullanlan elemanlardr.

29
4. G ELEMANLARINDA KAR&ILA&TIRMA, BASTIRMA VE
ISINMA

YARI !LETKEN G ELEMANLARININ KAR&ILA&TIRILMASI

30
YARI !LETKEN G ELEMANLARINDA BASTIRMA DEVRELER!

Genel Giri%

Yar iletken g elemanlarnda, temel olarak elemanlarn maruz kald$ elektriksel de$erleri ve
elemanlarda olu%an anahtarlama kayplarn snrlama veya azaltma amacyla yaplan Bastrma !%lemi,
- Seri Bastrma
- Paralel Bastrma
olmak zere iki genel gruba ayrlr.

Temel olarak, seri bastrma, g elemanna seri olarak ba$lanan bir endktans ile iletime girme i%lemi
esnasnda elemandan geen akmn ykselme hznn snrlanmasdr. Paralel bastrma ise, elemana
paralel ba$lanan bir kapasitans ile kesime girme i%lemi srasnda eleman ularnda olu%an gerilimin
ykselme hznn snrlanmasdr. Bu elemanlara, seri ve paralel bastrma elemanlar denilir.

Yaln olarak bir endktansn veya bir kapasitans kullanlmas baz problemlere neden olur. Bu nedenle,
baz ilavelerle bastrma i%lemleri geli%tirilmektedir. Bylece, Seri ve Paralel Bastrma Devreleri veya
Hcreleri olu%maktadr. Bu bastrma devreleri, yaynlarda Sfr Akmda Anahtarlama, Sfr Gerilimde
Anahtarlama ve Yumu%ak Anahtarlama gibi isimlerle de yer almaktadr.

Paralel Bastrma Devresi

Seri ba$l R
B
ve C
B
elemanlarna, paralel bastrma devresi, paralel bastrma hcresi veya paralel R-C
eleman denilir. G elemanlarna veya genel devre giri%lerine paralel olarak ba$lanan bu R-C elemann
iki temel grevi vardr.

#. Eleman ularndaki gerilimin max. de$erini snrlar veya bastrr. Bu elemann tahrip olmasn nler.
2. Eleman ularndaki gerilimin ykselme hzn ve bunun max. de$erini snrlar veya bastrr. Bu,
elemann anahtarlama g kaybn azaltr. Tristrde, ayn zamanda kendili$inden iletime gemeyi
nler.

&ebeke giri%ine ba$l paralel R-C elemanlar ile AC %ebekeden gelen btn akm ve gerilim
darbelerine kar% btn devre korunur.
3#
rnek Devre Kesiti #

Tristrn sndrlmesiyle ilgili bu devre kesitinde, ters ynde I
0
akmn geirmekte olan tristrn hzl
bir %ekilde ak devre olmasyla, L
K
-U
K
-C
B
-R
B
yolu ile seri bir R-L-C devresi olu%ur. Bu salnmda, ters
yndeki tristr gerilimi en fazla U
m
de$erini alr ve U
K
de$erine yerle%ir. Bastrma elemanlar
olmasayd, tristr ok a%r gerilimlere maruz kalarak tahrip olurdu.

C
B
U
m

m
dt
du
,
_

R
B
U
m

m
dt
du
,
_

C
B
de$erinin artmas, hem U
m
hem de (du/dt)
m
de$erlerini iyi ynde etkiler. R
B
nin artmas, U
m
de$erini
her iki ynde de etkileyebilir, (du/dt)
m
de$erini olumsuz etkiler. Bu nedenle R
B
de$erinin optimize
edilmesi gerekir. Ayrca, C
B
nin hem %arj hem de de%arj esnasnda R
B
de enerji kayb olu%ur.

Uygulamada C
B
nin seimi, frekansla do$rudan ilgilidir. C
B
nin sarj ve de%arj sreleri, peryoda gre
olduka kk olmaldr. Ayrca, R
B
deki g kayb, makul seviyelerde kalmaldr. Aksi halde devre
amacndan sapar. Normal olarak, frekans arttka C
B
de$eri d%er.

rne$in, 220 V ve 50 Hzlik AC %ebekede, R
B
= #0 / 5 W ve C
B
=220 nF seilebilir. Birka yz V ve
#0 kHzlik bir uygulamada, R
B
= 22 / #0 W ve C
B
= # nF gibi seilebilir.

zellikle yksek frekanslarda, R
B
nin olumsuz etkilerini azaltmak iin, g elemannn iletim ynnde
bir diyotla R
B
nin kprlenmesi iyi sonular vermektedir. Bu durumda bastrma devresine Kutuplu veya
Ynl Bastrma Devresi denilir. Bu bastrma, sadece pozitif yndeki gerilimlerde etkilidir.

32
rnek Devre Kesiti 2

Burada, g elemannn iletime girmesi esnasnda, seri bastrma eleman L
S
elemandan geen akmn
ykselme hz di/dtyi snrlar. Ayrca, dolu olan C
S
, R
S
zerinden de%arj olur. G elemannn kesime
girmesi esnasnda ise, kutuplu bastrma devresi, eleman ularndaki gerilimin ykselme hz du/dtyi ve
maksimum de$eri U
m
yi snrlar. Bylece, g eleman hem a%r elektriksel de$erlere kar% korunur
hem de elemann anahtarlama kayplar byk lde azalr.

33
YARI !LETKEN G ELEMANLARINDA G KAYBI, ISINMA VE
SO"UTMA

G Kayplar

Genel olarak bir yar iletken g elemannda a%a$da sralanan drt e%it kayp olu%ur.

#. Tetikleme veya srme kayplar

Elemann kontrol akm nedeniyle olu%ur.
P
G
= dt . i . u
T
#
G G

2. Anahtarlama g kayplar

Elemann iletime ve kesime girme i%lemleri esnasnda olu%an kayplardr.

P
S
= P
ON
+ P
OFF

3. Kapama veya tkama kayplar

Elemann pozitif ve negatif kapama durumlarnda geen sznt akmlar sebebiyle olu%an
kayplardr.

P
B
= P
P
+ P
N

4. !letim g kayb

Elemann iletimi esnasnda olu%an kayptr.
P
T
= dt . i . u
T
#
T T

Bu durumda, toplam g kayb,

P = P
G
+ P
B
+ P
S
+ P
T

olur. Srme ve kapama kayplar genellikle dikkate alnmaz.

Anahtarlama kayplar, kataloglarda genellikle bir tek anahtarlamadaki enerji kayplar %eklinde
verilir. Bu enerji kayplar frekansla arplarak # sdeki enerji kayplar olan anahtarlama g
kayplar bulunur.

OFF ON s
W W W +
s p s
W . f P

D%k frekanslarda, rne$in SCRde 400 Hz, BJTde # kHz ve MOSFETte #0 kHz de$erlerinin
altnda, anahtarlama g kayplar ihmal edilerek,

T
P P alnabilir.

34
!letim G Kayplar

TRANS!STRDE

P
T
= dt . i . u
T
#
C CE

MOSFETTE
P
T
= dt . i . u
T
#
D DS
= dt . i . r
T
#
2
D DS
=

dt i r
2
D DS

TR!STR VE D!YOTTA
P
T
= dt . i . u
T
#
T T
= dt . i ) i . r U (
T
#
T T T TO
+
P
T
= U
TO

dt i
T
#
r dt . i
T
#
2
T
T
0
T T
T
0

+

P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

Termik E%de$er Devre ve Isnma

A
: Ortam Scakl$

H
: So$utucu Scakl$

C
: Gvde Scakl$

vj
: Jonksiyon Scakl$

R
ThJC
: ! Termik Diren (C

/ W)
R
ThCA
: D% Termik Diren (C

/ W)

C
=
A
+ P . R
ThCA
vj
=
A
+ P (R
ThCA +
R
ThJC
)
=
A
+ P . R
ThCA
+ P . R
ThJC
vj
=
C
+ P . R
ThJC

So$utma

G elemanlarnda iki trl so$utma vardr:

#. Do$al So$utma : Eleman alminyum veya bakr bir so$utucuya monte edilir. Is do$al olarak
so$utucudan havaya yaylr.

2. Zorlamal So$utma : Eleman yine alminyum veya bakr bir so$utucuya monte edilir. Ayrca fan,
su veya ya$ ile so$utma kuvvetlendirilir.

35

Problem #

U
TO
= #,# V
r
T
= 5 m
R
ThJC
= 0,#5 C / W
R
ThCA
= 0,25 C

/ W
!%letme Scakl$ : -55 C

ile #25 C

a) Tristrde meydana gelen iletim kayp gcn bulunuz.
b) Toplam kayp g 200 W ve so$utma havas scakl$ 30 C

iken, tristrn gvde ve jonksiyon
scaklklarn bulunuz.
c) So$utma havas scakl$ 30 C iken, toplam kayp g en fazla hangi de$ere karabilir.
d) Tristr iletimde iken, anodu ile katodu arasndaki gerilimin en byk de$erini bulunuz.

zm :

a) P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

0 < t < #0, i
T
= 9t + 90
#0 < t < 25, i
T
= 90
25 < t < 30, i
T
= 0

I
TAV
=
1
]
1
+ +
30
25
25
#0
#0
0
dt 0 dt 90 dt ) 90 t 9 (
30
#
I
TAV
= 90 A

I
TEF
2
=
1
]
1
+ + 0 dt 90 dt ) 90 t 9 (
30
#
25
#0
2
#0
0
2
I
TEF
2
= #0350 A
2

P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2
P
T
= #,#
.
90 + 5 . #0
-3
. #0350 P
T
= #50,75 W

b)
C
=
A
+ P . R
ThCA
= 30 + 200 . 0,25 = 80 C

vj
=
C
+ P . R
ThjC
= 80 + 200 . 0,#5 = ##0 C

c)
(
vj
)
max
=
A
+ P
Tmax
(R
ThCA +
R
ThjC
)
#25 = P
Tmax
( 0,25 + 0,#5 ) + 30 P
Tmax
= 237,5 W

d)
U
Tmax
= U
TO
+ r
T
. I
Tmax
U
Tmax
= #,# + 5 . #0
-3

. #80 U
Tmax
= 2 V

36
Problem 2

A%a$da baz karakteristik de$erleri verilen bir tristrden %ekildeki gibi bir akm gemektedir. Tristr
zorlamal olarak so$utulmakta olup, so$utma havas scakl$ 35 C dir.
a) Tristrn iletim kayp gcn bulunuz.
b) Tristrn gvde ve jonksiyon scaklklarn bulunuz.
c) !letimde iken tristrde meydana gelen max. gerilim d%mn bulunuz.

zm :

U
TO
= # V
r
T
= # m
R
ThJC
= 0,20 C

/ W
R
ThCA
= 0,#0 C / W

ile #25 C

a) P
T
= U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

0 < t < 20 ms i
T
= 300 ( #- e
t / 4
)
0 < t < 20 ms i
T
= 0
I
TAV
=

+

20
0
30
20
4 /
0 ) # ( 300
30
#
dt dt e
t

=
20
0
4 /
4 300
30
#
t
e t

+
I
TAV
= #60 A

I
TEF
2
= [ ] 0 ) # ( 300
30
#
20
0
2 4 /
+

dt e
t

= 0 ) 2 # ( 300
30
#
#0
0
8 / 4 /
+ +

dt e e
t t

= 0 2 8 3000
20
0
2 / 4 /
+ +
t t
e e t
I
TEF
2
= 42000 A
2

P
T
= #

. #60 + # . #0
-3
. 42 . #0
3
P
T
= 202 W

b)
C
=
A
+ P . R
ThCA
= 35 + 202 . 0,#0 = 55,2 C

vj
=
C
+ P . R
ThjC
= 55,2 + 202 . 0,20 = 95,6 C

c) U
Tmax
= U
TO
+ r
T
. I
Tmax
= # + # . #0
-3

. 300
U
Tmax
=#,3 V

37
Problem 3

Baz karakteristikleri verilen bir tristrden kesme as ayarlanabilen yarm sins dalgas %eklinde bir
akm akmaktadr. Tristr zorlamal olarak so$utulmakta olup so$utma havas scakl$ 40 Cdir.

a) Kesme as 30 iken, tristrn jonksiyon scakl$ #04 C

oldu$una gre, geen sinsoidal akmn
max. de$eri ka Adir?
b) 50 Alik bir DC akm geirilen bu tristrn jonksiyon scakl$ ka C olur?
c) Bu tristrden en fazla ka Alik bir DC akm geirilebilir?

U
TO
= #,2 V
r
T
= #0 m
R
ThJC
= 0,20 C

/ W
R
ThCA
= 0,20 C / W

ile #25 C

= t = 2ft

zm :

a) = 30
0
iin,
I
TAV
= ) cos # (
2
int
2
#
m
m
I
dt S I
I
TEF
2
= ) 2
2
#
(
4 2
#
2
2 2

Sin
I
tdt Sin I
m
m
+
vj
=
A
+ P (R
ThCA +
R
ThjC
) #04 = P. 0,4 + 40 P = #60 W

P = U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2

#60 = U
TO
.
2
m
I
) cos # ( + + r
T
.
4
2
m
I
) 2
2
#
( Sin +
I
m#
= #93,5 A
I
m
= #93,5 A
I
m2
= -340 A

b) I
TAV
= I
TEF
= 50 A iin,

P = U
TO .
I
TAV
+ r
T
. I
TEF
2
P = #,2

. 50 + #0 . #0
-3
. 50
2
P = 85 W

vj
=
A
+ P (R
ThCA +
R
ThjC
)
vj
= 85 (0,2+0,2) +40
vj
= 74 C
0

c) #25 = P
Tmax
. 0,4 + 40 P
Tmax
= 2#2,5 W

2#2,5 = #,2 I
m
+#0 . #0
-3
I
m
2

I
m#
= 97,5 A
I
m2
= -2#7,5 A I
m
= 97,5 A

38
5. TEMEL KONTROL VE !ZOLASYON ELEMANLARI

TEMEL KONTROL ELEMANLARI

Shockley Diyodu

Kap ucu karlmam% zel bir tristrdr. !ki ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.

u-i karakteristi"i

Sembol

U
P
: Devrilme Gerilimi
U
d
: Delinme Gerilimi

u U
P
: !letime girer.
i I
P
: !letime girer.
i I
V
: !letimde kalr.
i < I
V
: Kesime girer.

Shockley Diyotlu Bir Osilatr Devresi Temel Dalga $ekilleri

R
min
birka k U
P
, U
V
, I
P
, I
V
: nemli ve temel katalog de$erlerdir.
R
pot
birka yz k
R
o
#00
R = R
min
+ R
pot
R
max
= R
min
+ R
potmax

R
min

V
V d
I
U U
R
max

P
P d
I
U U

I
Cmax
I
V
I
Cmin
I
P

U
P
< U
d
ise, devre al%r.

I
C
< I
P
ise, u
C
hi U
P
ye eri%emez ve hi sinyal elde edilemez.
39
I
C
> I
V
ise, iletime giren eleman artk iletimden kmaz ve birinci sinyalden sonra artk sinyal
elde edilemez. Uygulamada snr de$erlerden uzak durulur.

u
C
= U
d
( # e
-t / RC

) = RC : zaman sabiti
u
C
= U
P
t T
T RC . ln
P d
d
U U
U

bulunur.

UJT (Unijunction Transistor)

Sembol

u-i karakteristi"i

E : Emiter U
P#
< U
P2
< U
P3
< U
P4

B
#
, B
2
: Tabanlar U
BB#
< U
BB2
< U
BB3
< U
BB4

u
BB
: Tabanlar aras gerilim
R
BB
: Kesim durumunda tabanlar U
P
= .U
BB
+ U
D

arasndaki diren
U
D
: E B
#
jonksiyonu iletim : z Standof Oran
gerilim d%m ( 0,4 ile 0,8 arasnda)
U
D
0,6 V U
D
<< U
BB
R
BB
#0 k

U
P
.U
BB
yazlabilir.

NOT: UJT, gerilim reglasyonu ve senkronizasyon amalaryla nceleri yaygn olarak kullanlan,
ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.

40
UJTli Bir Osilatr Devresi

U
P
.U
d
T RC . ln
P d
d
U U
U
= RC . ln
#
#

R
B#

#00

#00 R
B2

# k

R
B#
: k% sinyali almay sa$lar.
R
B2
: !letim durumunda akm snrlar.

Kesim durumunda, B
2
den B
#
e do$ru, I
B#B2
=
2 # B BB B
d
R R R
U
+ +
kadar bir sznt akm geer. Bu akm,
U
0
= R
B#
. I
B#B2
kadar bir kaak gerilim olu%turur. Bu gerilim tetiklemeye yetmemelidir.

PUT (Programmable Unijunction Transistor)

Anot tarafndan kap ucu karlm% zel bir tristrdr.

Sembol

PUTlu Bir Osilatr Devresi

U
P
= U
R#
+ U
D

=
2 #
#
R R
R
+
U
d
+ U
D
U
P
= .U
d
+ U
D
U
D
0.6 V << U
P
U
P
.U
d

4#
SUS (Silicon Unilateral Switch)

Tek ynde devrilen basit bir entegre devredir. Bir pnp ve bir npn transistr ile bir zener diyodu ve bir
direnten ibarettir.

E!de"er Devre

Normalde G ucunun kullanlmasna gerek yoktur.
G ucu d% devre ile devrilme geriliminin
d%rlmesini sa$lar.
Sembol

U
P#
= U
Z#
+ U
D
( Kap ucu kullanlmaz ise)
U
P2
= U
Z2
+ U
D
< U
P#

U
P3
= 4 U
D
< U
P#

Seri diyotlar, gerilim d%m olu%turarak sabit gerilim sa$lamak amacyla kullanlr.

SBS (Silicon Bilateral Switch)

Sembol u-i karakteristi"i

Ters paralel ba$l iki adet SUS a
e%de$erdir. Yalnz bir kap vardr.
ulu ve iki ynl devrilen bir
elemandr.

42
Diyak


AC uygulamalarda en yaygn olarak
kullanlan ve en ucuz olan iki ynl
devrilen elemandr.

Neon Lamba


Yar iletken bir yapya sahip
olmayan ve ierisi neon gaz ile
dolu olan iki ynl devrilen bir
elemandr.

Dezavantaj :
60V < U
P
< #00 V

Avantaj :
i
sz
= Birka A

43
S!NYAL !ZOLASYON ELEMANLARI

!zolasyonun Tanm

G elektroni$i devrelerinde, tetikleme veya srme sinyalleri genellikle izole edilerek ana akm
elemanlarna iletilir. Bu i%lem manyetik alanla ve %kla olmak zere iki %ekilde yaplabilir.

Tetikleme Transformatr

Tetikleme transformatr, kk boyutlu bir ferit
nveye az sarm sayl bir primer ve bir ya da
birka sekonder sarg sarlarak elde edilir. Btn
sarglarn birbirlerine ve nveye kar% izole
edilmeleri nemlidir.

U
iz
: !zolasyon Gerilimi ( Bir ka kV mertebesinde)

L de$eri birka yz H mertebelerinde olup, ancak ksa sreli sinyaller iletilebilir. Uzun sreli
sinyallerde, ilk anda k% verip sonra ksa devre zelli$i gsterir.

rnek Bir Tetikleme Devresi

44

Uzun sreli sinyallere veya ksa devre olmalara kar%, giri%e seri bir kondansatrn ba$lanmas uygun
olur. Kondansatrn %arj boyunca k% alnr ve de%arj ters bir diyot zerinden sa$lanr.
Opto Ba$layclar

Giri%lerindeki LEDden geen akmn yayd$ %kla k%lar iletime giren elemanlardr. Ksa ya da
uzun sreli sinyallerin iletilmesinde kullanlr.

nemli opto ba$layc trleri :

a) Opto Transistr
b) Opto Darlington
c) Opto Tristr
d) Opto Triyak

nemli opto ba$layc parametreleri :

a) Akm Kazanc
a= I
C
/I
F

b) Anahtarlama Hz
t
SW
= t
ON
+ t
OFF
c) !zolasyon Gerilimi (U
iz
)

Opto Transistrn Sembol

Opto Triyakn Sembol

rnek Bir Srme Devresi

Manyetik Ve Optik Ba$layclar Arasndaki Farklar

45
#. Tetikleme transformatr sadece ksa sreli sinyalleri iletirken, opto ba$layc hem ksa hem de
uzun sreli sinyalleri iletir.
2. Tetikleme transformatr k%ta ikinci bir gerilim kayna$na ihtiya duymazken, opto ba$layc
k%nda ikinci bir kaynak gerekir.
3. Ykseltme i%lemi, transformatrn primerinde opto ba$laycnn ise sekonderinde yaplr.
6. AC-AC DN&TRCLER / AC KIYICILAR
TEK FAZLI AC KIYICILARIN TEMEL PRENS!PLER!

Temel AC Kyc Devresi

U
#
, U
g
, U
%
: Giri% AC %ebeke gerilimi
U
2
, U

, U
y
: k% AC yk gerilimi

U
2
U
#

f
2
= f
#
AC KIYICI
q
2
= q
#

Omik bir yk iin:
0< < , U
2
=
2
U
m
) 2 Sin
2
#
(
#
+
olur.
, : Normalde daima rd olarak alnrlar.
AC Kycnn Temel Dalga &ekilleri

t
N
= / =#0 ms
Do$al Komtasyonlu Devre

T
#
do$al olarak de ve
T
2
do$al olarak 2de sner.

46

AC Kyclarn Temel zellikleri

- AC kyclar, AC gerilimin her iki yarm dalgasn belli alarda keserek, k% geriliminin efektif
de$erini de$i%tirir.
- Do$al komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir.
- Hem %ebeke hem de yk tarafnda yksek de$erli harmonikler olu%ur.
- Tek veya fazl olarak gerekle%tirilirler.
- Endstride s ve %k kontrolnde yaygn olarak kullanlrlar.
- Vantilatr karakteristikli ykleri tahrik eden d%k gl AC motorlarn kontrolnde de
kullanlmaktadr.
- Prensip olarak her bir faz iin, gcnn yetti$i yere kadar bir adet triyak daha sonra ters paralel
ba$l iki tristr kullanlr. Bilindi$i gibi, #00-#50 Alere kadar triyaklar 5000 A e kadar tristrler
retilmektedir.
- Triyaklar sadece AC kyclarda kullanlmak zere retilmektedir.

Kontrol Devrelerinin Temel zellikleri

Genel olarak AC kycnn kontrol devresi a%a$daki zelliklere sahip olmaldr.
#. &ebeke gerilimi ile senkronize al%maldr. &ebeke geriliminin sfr noktalarn grerek, bu
noktalarda resetlenmeli ve zaman saymaya ba%lamaldr.
2. Omik yklerde annda ksa sreli (birka on s ), omik endktif yklerde ise - aral$nda
srekli olarak yeterli tetikleme akm sa$lamaldr.
3. Gerekti$inde sinyaller izole edilmeli, ykseltilmeli ve kesilebilmelidir.

Temel AC Kyc Devreleri

Ana akm elemanlarna gre AC kyclar, genel olarak a%a$da verilen %ekilde
gerekle%tirilmektedir.
#. Ters paralel ba$l 2 tristr ile gerekle%tirilen AC kyc devreleri
2. Bir triyak ile gerekle%tirilen AC kyc devreleri
3. Bir diyot kprs ve bir tristr ile gerekle%tirilen AC kyc devreleri

47
TERS PARALEL BA"LI 2 TR!STR !LE GEREKLE&T!R!LEN
AC KIYICI DEVRELER!

#. Tetiklemenin Diren ile Sa$lanmas

Devre $emas

al!ma Prensibi

Pozitif alternansta T
#
kapsndan geen i
G#
akm ve negatif alternansta T
2
kapsndan geen i
G2

akmnn tetikleme akm I
GT
ye eri%mesiyle, ilgili tristrler tetiklenerek iletime girer. Tristrler
tetiklendi$inde, kontrol devresi devre d% kalr. i
G
akmlar /2ye kadar I
GT
ye eri%emez ise, artk daha
eri%emez. Dolaysyla, bu devrede as en fazla /2ye karlabilir.

R
y
<< R R
y
0
R
min

GTM
m
I
U

R , 0 < < /2
u
%
= (R
min
+ R
pot
) i
G
+ u
G
+ u
D
U
#
= (R
min
+ R
pot#
) I
GT
+ U
GT
+ U
D

R
pot
= R
pot#

R = R
#
= R
min
+ R
pot#

i
G
= I
GT

u
G
= U
GT
# V
u
D
= U
D
0,6 V
u
&
= U
#
U
#
= U
m
. Sin
#

#
= arcsin(U
#
/ U
m
)
R = R
min
=
min

Bu Devrenin Mahsurlar :

#. Kontrol aral$ dardr. 0 < < /2
2. Kayplar fazladr. 0 - aral$nda srekli kap akm gemektedir.
3. Devre stabil (kararl) de$ildir.

I
GT
= f ( U
TM
,
vj
) olarak bilindi$ine gre, I
GT
ve dolaysyla kararl de$ildir.
2. Tetiklemenin !ki Ynl Devrilen Bir Eleman ile Sa$lanmas
48

Devre $emas

Pozitif alternansta, # ve 3 ular (+), 2 ve 4 ular (-) olur, T
#
tetiklenir.
Negatif alternansta, # ve 3 ular (-), 2 ve 4 ular (+) olur, T
2
tetiklenir.

Tetikleme devresi, tristr iletime girdi$i andan itibaren devre d% kalr veya resetlenir.

as, u
&
ile U
P
nin kesi%ti$i noktalar arasnda ayarlanabilir. Gerekte u
&
>> U
P
oldu$undan, 0<<
kabul edilebilir.
al!ma Prensibi

Ters yndeki kap akm veya gerilimiyle tristrler tetiklenmez. Ana ularda pozitif gerilim
olmad$nda, hibir %ekilde tetiklenemez. Ters paralel ba$l iki tristrden birisi iletimde iken, di$eri
tetiklenemez.

49
3. Tetiklemenin Tek Ynl Devrilen Bir Eleman ile Sa$lanmas

Devre $emas

al!ma Prensibi

U
Z
: Zener gerilimi

Osilatrn sfr anndan itibaren sabit U
Z

gerilimiyle al%t$ kabul edilirse,

t
#
R
#
C . ln
P Z
Z
U U
U
olur.

#
= . t
#

=2f
f=50 Hz

AC gerilimde tek ynl devrilen bir eleman ile tetiklemenin sa$lanabilmesi iin, kontrol devresinde bir
diyot kprs gerekmektedir. Tristrlerin iletime girmesi ile yine kontrol devresi devre d% kalr veya
resetlenir. Bylece, AC %ebekede ile senkronizasyon sa$lanr. Burada, osilatr devresi, her iki
alternansta da zener diyodu tarafndan sa$lanan sabit U
Z
gerilimiyle al%maktadr. Her iki alternansta
da, tetikleme transformatr k%nda # ile 3 ular (+) ve 2 ile 4 ular (-)dir. Her iki alternansta her
iki tristre de pozitif sinyal uygulanr, fakat ana ulardaki gerilime gre uygun olan tristr tetiklenir.
Yani, pozitif alternansta T
#
ve negatif alternansta T
2
tetiklenir.

B!R TR!YAK !LE GEREKLE&T!R!LEN AC KIYICI DEVRELER!

#.

Tetikleme devresinde diyot olmad$na gre,
u
&
= ( R
min
+ R
pot
) i
G
+ u
G

U
#
= ( R
min
+ R
pot#
) I
GT
+ U
GT

U
#
=U
m
sin
#

#
= arcsin(U
#
/ U
m
)

ba$ntlar yazlabilir.

50
2.

!zolasyona gerek yok.

Endstride en yaygn olarak kullanlan, en
ucuz ve en basit AC kyc devresidir.

3.

.

UJT iin,
U
P
= .U
Z

t
= R C . ln
#
#

yazlabilir. Burada,
= . t

: z Standoff Oran
R
Z
: Zener diyodunu koruma direnci
R
B2
: UJTyi koruma direnci.
5#
B!R D!YOT KPRS VE B!R TR!STR !LE GEREKLE&T!R!LEN
AC KIYICI DEVRELER!

Devre $emas

DC Ykte Kullanlmas

Temel Dalga $ekilleri

Burada, ana akm devresinde bir diyot
kprs ve bir tristr kullanlm%tr.
Tristrn kontrolu herhangi bir %ekilde
yaplabilir. Bu devre ile kpr giri%ine seri
ba$lanan AC yklerde veya kpr k%na
seri ba$lanan DC yklerde g kontrol
yaplabilir. Endstride serbest uyartml
DC motor alan sargsnn kontrolnde
yaygn olarak kullanlr. Yalnz sargya ters
paralel bir diyot ba$lanmaldr. Aksi halde
tetiklenen tristr hi iletimden kmaz ve
kontrol yaplamaz.

Bu devredeki temel dalga %ekilleri, di$er
AC kyclardan biraz farkldr. Bu nedenle,
omik bir yk ve belli bir as iin, bu
devre ile ilgili temel dalga %ekilleri a%a$da
verilmi%tir.

52
PRENS!P OLARAK 3 FAZLI AC KIYICI DEVRELER!

%. Y Ba"l Yk #in 3 Fazl AC Kyc Devresi

Yldz noktas toprakl ise devre, 3 ayr tek fazl
AC kycya e%de$erdir. Bu durumda,

U
DRM
; U
RRM
> 2 U
f
olur.

Yldz noktas toprakl de$il ise,

U
DRM
; U
RRM
> 2 U
h

> 2 3 U
f
3 fazda
> 6 U
f

2. Ba"l Yk #in 3 Fazl AC Kyc Devresi

U
DRM
, U
RRM
> 2 U
h
> 6 U
f

AC KIYICILARIN PROBLEMLER! VE ZMLER!

Bu devreler,

= 0 ise, AC &alter,
0 ise, AC Kyc olarak tanmlanr.

AC %alterler, devreye giri% ve k%larnda AC %ebekeden geici harmoniklerin ekilmesine neden olur.
Bunu nlemek iin SIFIR GER!L!M &ALTER! kullanlr. Bu durumda %alter daima (+) alternansn
ba%nda devreye girer ve (-) alternansn sonunda devreden kar.

AC kyclarda, kesme as ile g kontrol yapld$ srece, yk omik dahi olsa %ebekeden reaktif
g ekilir ve daima harmonikler olu%ur. Bu mahsuru en aza indirebilmek iin, sadece omik yklerde
DALGA PAKETLER! METODU ile g kontrol yaplr.

53

Problem #

!lgili baz de$erleri verilen %ekildeki devrede,
a) = 30
0

iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin
de$i%imlerini iziniz.
b) Kesme asnn minimum de$erini bulunuz.
c) = 45

olabilmesi iin, R
pot
ka ka ayarlanmaldr ?
d) Tristrde meydana gelebilecek maksimum gerilim
d%m ka V olur?
e) = 30 iin, tristrn jonksiyon scakl$ ka C olur?

U

= 220 V
R
y
= 2,2
U
GT
= #,5 V
I
GT
= 20 mA
U
TO
= #,2 V
r
T
= 5 m

R
ThJC
= 0,3 C

/ W
R
ThCA
= 0,7 C / W
A
= 45 C
R
min
= # k
U
D
= # V

zm :

a)

b)
min
= ?
R
pot
= 0
min

U
min
= ( R
pot
+ R
min
) I
GT
+ U
D
+ U
GT
+ R
y
I
GT

R
pot
= 0 ve R
y
I
GT
0 iin,
U
min
= 22,5 V
U
min
= U
m
Sin
min

22,5 = 2 220 Sin
min

Sin
min
= 0,0723

min
=4,#5

bulunur.

c) U
#
= 2 220 Sin45
= 220 V
220 = ( R
pot
+ R
min
) I
GT
+ U
D
+ U
GT

R
pot
= 9,87 k bulunur.
54
d) U
Tmax
= U
TO
+ r
T
I
Tmax
I
Tmax
=
y
m
R
U
=
2 , 2
220 . 2
I
Tmax
= 2 #00 A
U
Tmax
= #,2 + 5 . #0
-3
2 #00

U
Tmax
= #,9 V bulunur.

e) = 30
vj
= ?
I
TAV
=
dt int S I
2
#
m
=
2
I
m
( #+Cos ),
=
2
#00 2
( #+Cos60 )
I
TAV
= 33,76 A
I
TEF
2
= ) 2 Sin
2
#
(
4
I
tdt Sin I
2
#
2
m 2 2
m
+

I
TEF
2
= 4022,5 A
2

P = U
T
.I
TAV
+r
T
.
2
TEF
I = 60.62 W.
vj
=
A
+ P.(R
ThJC
+R
ThCA
) = 45 + 60,62.(0,3+0,7)
vj
= #05,62 C bulunur

Problem 2

2.2 kWlk bir stc, direnli tetikleme kullanlarak ters paralel ba$l 2 tristr ile gerekle%tirilen AC
ayarlayc zerinden 220 V AC ile beslenmektedir.

a) Sistemin ba$lant %emasn gerekle%tiriniz.
b) = 45 iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin de$i%imlerini altalta ve birbirine ba$l olarak
iziniz.
c) = 60 iken, yk akmnn efektif de$eri ne olur?

zm :

55
d) A #0
220
#0 . 2 , 2
U
P
I
3
ef

A 2 #0 I
m

) #20 Sin
2
#
3
#4 , 3
#4 , 3 (
#4 , 3 . 2
) 2 #0 (
) 2 Sin
2
#
(
2
I
I
2 2
m 2
TEF
+ +
=80,45 A
2

I
TEF
= 8,97 A

Problem 3

&ekildeki montajda,
a) = 90 olmas iin, R
pot

ne olmaldr?
b) = #20 iken, yk
akmnn efektif de$eri
ne olur?
U

= 220 V
f

= 50 Hz
Ry = ##
= 0.75
R
min
= # k
C = # F

zm :

a) = 90 iin
ms 5
50 . #80 . 2
90
t
#
#
ln RC T
75 . 0 #
#
ln . #0 . # . R #0 . 5
6 3

R=3.606 k
R
pot
= R-R
min
=3,6-#=2.6 k

b) A 20
##
220
R
U
I
y
ef
, A 2 20 I
m

) 240 Sin
2
#
3
#4 , 3 . 2
#4 , 3 (
#4 , 3 . 2
) 2 20 (

) 2 Sin
2
#
(
2
I
I
2
2
m 2
TEF
+
+

2 2
TEF
A 2 . 78 I
I
TEF
= 8,84 A

56
7. AC-DC DN&TRCLER / DO"RULTUCULAR

AC-DC Dn%trclerin Genel zellikleri

U
#,2,3
: Giri% (%ebeke) faz gerilimleri (efektif de$erler)
f : Frekans
q : Faz says
I
d
, I
y
: k% (yk) akm (ortalama de$er)
U
d
: k% gerilimi (I
d
0 ve 0 ), = 0 U
d
= U
d

U
d
: Max. k% gerilimi (I
d
0 ve = 0 )
U
di
: !deal k% gerilimi ( I
d
= 0 ve 0 )
U
di
: Max. ideal k% gerilimi ( I
d
= 0 ve = 0 )
D : Serbest gei% diyodu ( Sndrme, komtasyon diyodu )

Do$al komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir. Tristr ve diyotlarla gerekle%tirilir. Uygulama alanlar:
DC motor kontrol, akmlatr %arj, galvano teknikle kaplama ve DC gerilim kaynaklar %eklinde
sralanabilir. Endstride en yaygn olarak kullanlan dn%trclerdir.

AC-DC Dn%trclerin Snflandrmas ve Kar%la%trlmas

Diyotlarla gerekle%tirilir
Sadece do$rultucu
modunda al%r.
Genellikle serbest gei%
diyodu yoktur.
= 0
U
d
=U
d
= Sabit

Tristrlerle gerekle%tirilir.
Hem do$rultucu hem de
inverter modunda al%r.
Serbest gei% diyodu yoktur.
Konursa inverter modunda
al%maz.
0 < <

Tristr ve diyotlarla
gerekle%tirilir.
Sadece do$rultucu
modunda al%r.
Genellikle serbest
gei% diyodu vardr.
0 < <
57
+U
d
> U
d
> -U
d
U
d
> U
d
> 0

Temel AC-DC Dn%trc Devreleri ve zellikleri

AC %ebeke
Enerji
DC yk Do$rultucu Modu
AC %ebeke
Enerji
DC yk !nverter Modu

58

st ve alt sradan herhangi birisi kullanlrsa
Yarm Dalga Do$rultucu, her ikisini de
kullanlrsa Tam Dalga Do$rultucu elde
edilir.
Serbest gei% diyodu, yk akmnn sreklili$ini sa$lar. k% gerilimi U
d
ok dalgal da olsa, byk
de$erli yk endktansndan dolay k% akm I
d
srekli ve sabit kabul edilir. Serbest gei% diyodu
olmad$nda, srekli kabul edilen DC yk akmn, hem st hem de alt sra elemanlar e%it aralklarla ve
srayla geirilirler. Hem st hem de alt srada, akmn bir elemandan di$erine aktarl%na Komtasyon
Olay denir ve bu aktarma i%lemlerinin ba%lang ya da sfr noktalar ard%k faz gerilimlerinin kesi%im
noktalardr. Diyotlu devrelerde sfr noktalarnda kendili$inden olu%an bu aktarm olaylar, tristrl
devrelerde tetikleme sinyalleriyle geciktirilebilir. Bu gecikme alar 0 - aral$nda ayarlanabilir. Bu
aya Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme As denir. st ve alt sradan ayn anda sadece birer eleman
iletimde kalabilir.

!ki Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Do$rultucu
( q=2 , s=# ve = 0 )

#ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi Devre $emas

59


!ki Fazl Sistemde:

2 # #2
u u u

f 2 #
U U U

f h #2
U 2 U U

f h
U 2 U

fm hm
U 2 U

!ki Fazl Yarm Dalga Kontroll Do$rultucu
( q=2 , s=# ve 0 )

#ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi Devre $emas

60


!deal k% Geriliminin Hesab

Yukarda verilen 2 fazl yarm dalga kontrollu
do$rultucuda, k% geriliminin bir cosins
fonksiyonu oldu$u d%nlerek, ideal k%
gerilimi ortalama olarak hesaplanm%tr.

Burada, U giri%teki AC %ebekenin efektif faz
gerilimidir. 2 U ise bu gerilimin maksimum
de$eridir.
U
di
=
) q / (
) q / (
) t ( d ). t cos( . U . 2 .
q / 2
#

U
di
=
q
sin . U . 2
q
cos bulunur.
U
di
=
q
sin . U . 2
q
olmak zere,
U
di
= U
di
.cos yazlabilir.
Tek Fazl Dn%trcnn 2 Fazl E%de$eri

Tek Fazl Sistem
q=#
s
U
f
I
d

R
k

L
k

!ki Fazl E%de$eri
q=2
s
U
#
= U
2
=U
f
/2
I
d

R
k
/2
L
k
/2

6#
!deal k% Gerilimi !fadesinin Genelle%tirilmesi

Do$rultucularda btn analiz faz saysna ba$l olarak genelle%tirilecektir. Yarm dalga bir
do$rultucuda, tek fazl hari, 2lik bir peryotta faz says kadar tepe vardr. Tek fazl do$rultucu bu
genellemeye uymad$ndan, burada verilen genel ba$ntlarn kullanlabilmesi iin, tek fazl
do$rultucunun 2 fazl e%de$eri dikkate alnmaldr.

Tam dalga bir do$rultucunun k% gerilimi, ayn faz sayl e%de$er yarm dalga bir do$rultucu k%
geriliminin 2 katdr. Bu durumda, do$rultucu k% gerilimi,

U
di
= s .
q
sin . U . 2
q

U
di
= U
di
.cos

%eklinde genelle%tirilebilir. Burada, U giri%teki AC %ebekenin efektif faz gerilimidir. 2 U faz
geriliminin genli$i veya maksimum de$eridir.

= 0 iin, Udi = Udi
< /2 iin, Udi > 0 Do$rultucu Modu
= /2 iin, Udi = 0
> /2 iin, Udi < 0 !nverter Modu

Bir do$rultucuda, sabit kabul edilen k% veya yk akm Idnin yn de$i%tirilemez. Ancak, kontrollu
do$rultucularda her iki ynde de gerilim elde edilebilir.

Bu durumda, do$rultucu modunda k% gc pozitiftir, yani AC gerilim DCye evrilir ve AC
%ebekeden DC yke enerji aktarlr. !nverter modunda ise, k% gc negatiftir, yani DC gerilim ACye
evrilir ve DC k%taki enerji AC %ebekeye aktarlr.

62
Komtasyon Olay

Burada, fazl bir do$rultucuda, T
3
n tetiklenmesiyle T
#
in geirmekte oldu$u I
d
akmn T
3
n
zerine almas ve T
#
in snmesi olay incelenmi%tir.

T
#
iletimde ve I
d
akmn geirmekte iken, T
3
tetiklendi$inde, ok ksa sren bir Ksa Devre veya
Komtasyon Olay olu%ur. Fazlararas u
k
gerilimi, i
k
komtasyon akmn geirir. t
u
kadar bir srede T
3

akm I
d
ye eri%ir ve T
#
akm 0a d%er. T
#
sner ve bylece I
d
yk akm T
#
den T
3
e aktarlm% olur.
Komtasyon sresi L
k
ya ba$ldr.

u
k
: Komtasyon Gerilimi
i
k
: Komtasyon Akm
: Komtasyon As
t
u
: Komtasyon Sresi
t
q
: Snme Sresi
: Snme As
: Avans As
max
: Maksimum Tetikleme As
R
k
: Bir Faz Kolunun Direnci
L
k
: Bir Faz Kolunun Endktans

u
k
= u
2#
= u
2
u
#
= t sin U 2
k

u
t u
q
t

U
#
= U
2
= U
3
= U
f
: Efektif Faz Gerilimi
U
#2
= U
23
= U
3#
= U
h
: Efektif Hat (Fazlararas) Gerilimi
U
h
= 2 U
f
. sin
q
U
h
= 3 U
f
3 Fazl Sistemde
f
= 2 U
f
.

sin t
h
= 2 U
h
.

sin t

63

Komtasyonun olu%abilmesi
iin,

u
k
= u
2#
= u
2
u
#
> 0 olmaldr.

O halde komtasyon
0- aral$nda mmkndr.
u
k
= 2 L
k
dt
di
k

2 U
k
sint = 2 .L
k
.
dt
di
k

di
k
= dt . t sin
L . 2
U . 2
k
k

i
k
= - 2 C t cos
L . . 2
U
k
k
+

i
k
= - 2 .I
k
.cost + C
i
k
(0) = - 2 .I
k
+ C = 0
C = 2 .I
k

i
k
= 2 I
k
(#- cost) bulunur.
I
k
=
k
k
L . 2
U

f h k
U 3 U U fazda

Burada I
k
, kararl rejimde fazlararas ksa devre akmnn efektif de$eridir. Bu devrede byle bir akm
gemez, nk ksa devre T
#
snene kadar yani ok ksa srer. Elemanlardan geen akm hi I
d
yi
a%maz.

Herhangi Bir Annda Komtasyon Sresinin Hesab

i
k
(+u) - i
k
( ) = I
d
I
d
: yk akm

u = arccos
1
1
]
1

k
d
I 2
I
cos -
t
u
=

Max. Tetikleme Asnn Hesab

i
K
( - ) - i
K
( - ) = I
d

= arccos
1
1
]
1

k
d
I 2
I
cos
= . t
q

max
=-

64
Bir Elemann Maruz Kald$ Akm ve Gerilimin Hesab

I
TAV
=
q
#
I
d

I
TEF
=
q
#
I
d

U
DRM
, U
RRM
> U
hm

> 2 U
h

> 2 .2 U
f
. Sin
q

> 6 U
F
3 fazda
> 2 2 U
F
2 fazda

Gerilim D%mleri

Omik Gerilim D%m

D
r
= s R
k
I
d
s : Yol Says
R
k
: Bir Faz Kolu Direnci

Elemanlarn Gerilim D%m

D
T
= s U
T
U
T
: Bir tristr ya da diyodun iletim gerilim d%m

Endktif Gerilim D%m

Komtasyon olaynn sebep oldu$u gerilim d%mdr.

Bir alan kayb :
#AK = dt
2
u
u
t
0
k
, u
k
= 2.L
k
.
dt
di
k

#AK =
k
t
0
k
di L
u
= L
k
.
k
I
0
di
d

#AK = L
k
. I
d
Tam dalga do$rultucuda ve bir s deki alan kayb :

D
x
= s . f . q . L
K
. I
d
bulunur.

Toplam Gerilim D%m

= D
r
+ D
T
+ D
x

65
Sonu Gerilim Ba$ntlar ve Dn%trc k% Karakteristi$i

Gerilim Ba$nts Sonular:

U
di
= s .
q
Sin . U . 2
q
( = 0 ve I
d
=0)
U
di
= U
di
. Cos ( 0 ve I
d
=0)
U
d
= U
di
- U ( 0 ve I
d
0)
U
d
= U
di
- U ( 0 ve I
d
0)

k% veya Yk Karakteristi$i:


Problem #

Yanda baz de$erleri verilen 3 fazl tam dalga bir
do$rultucuda, yk geriliminin 55 V olabilmesi iin
as ka dereceye ayarlanmaldr ?
U = ##0 V
f =50 Hz
q=3
I
d
= #0 A
R
k
= 0,5
L
k
= 5 mH
U
T
= #,5 V
t
q
= #20 s

zm :

U
di
= s .
q
sin . U . 2
q
= 2 .
3
sin . ##0 . 2
3
= 257,3 V

U
di
= U
d
+ U
di
= 55 +28 = 83 V

U
di
= U
di
. cos 83 = 257,3 . cos cos = 0,322 = 7#,8
0

66
Problem 2

!lgili baz etiket de$erleri verilen tek fazl tam dalga kontrollu bir do$rultucu
ile #00 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir.

a) = 0 iken, yk gerilimi ka V olur?
b) Yk geriliminin ##0 V olabilmesi iin, as ka dereceye
ayarlanmaldr?
c) = 90 iken, komtasyon ka s srer?
d) as en fazla ka derece yaplabilir?

U=220 V
f=50 Hz
I
d
=#00 A
R
k
=#00 m
L
k
=# mH
U
T
=2 V
t
q
=300 s

zm :

Dn%m q s U I R
k
L
k

Tek Fazl Sistem # 2 220 #00 #00 m # m
!ki Fazl Sistem 2 2 ##0 #00 50 m 500

a) =0 iken, U
d
=?
q
sin U 2
q
s U
di

2
sin ##0 2
2
2

V #98 U
di

U
d
= U
di
-U
= #98 24
U
d
= #74 V
D
T
= s.U
T
= 2.2 = 4 V

D
r
= s.R
k
.I
d
= 3.50.#0
-3
.#00 = #0 V

D
x
= s.f.q.L
k
.I
d

= 2.50.2.500.#0
-6
.#00
= #0 V

U = D
T
+D
r
+D
x
= 4 + #0 + #0
U = 24 V
b) U
d
= ##0 V iin =?
U
di
= U
d
+ U = ##0 + 24
U
di
= #34 V

U
di
= U
di
.cos
#34=#98.cos
47,4

c) =90 iken, t
u
= ?

#0 . 500 . 50 . 2 . 2
) 2 / sin( . ##0 . 2

L . f . 2 . 2
) q / sin( . U . 2
L 2
U
I
6
k k
k
k

I
K
700 A

! !
90
700 2
#00
90 cos arccos
I 2
I
cos arccos u
K
d
1
]
1

1
1
]
1

u = 5,7976
s 322
50 . #80 . 2
7976 , 5 u
t
u

d)
max
= ?

= .t
q
= 2.#80.50.300.#0
-6
= 5.4

- =
- a = b
700 2
#00
) 4 , 5 cos( arccos
I 2
I
cos arccos
k
d
!

= 26,55

max
= - = #80 26,55 = #53,45 bulunur.

67
Problem 3

!lgili baz de$erleri verilen fazl yarm dalga kontrollu bir do$rultucu ile
#50 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir.

a) = 30 iken, yk gerilimi ka V olur?
b) = 60 iken, komtasyon ka s srer?
c) Bir tristrden geen akmn ortalama ve efektif de$erleri ne olur ?

U=220 V
f=50 Hz
I
d
=#50 A
R
k
=#00 m
L
k
=# mH
U
T
=2 V
t
q
=200 s

zm :

a) =30 iken, U
d
=?

q
sin U 2
q
s U
di

3
sin 220 2
3
#

V 3 , 257 U
di

U
di
= U
di
.cos
= 257,3 . cos 30
U
di
222,8 V
D
T
= s.U
T
= #.2 = 2 V

D
r
= s.R
k
.I
d
= #.#00.#0
-3
.#50
= #5 V

D
x
= s.f.q.L
k
.I
d

=#.50.3.#.#0
-3
.#50
= 22,5 V

U = D
T
+D
r
+D
x
= 2 + #5 + 22,5
U = 39,5 V
U U U
di d

5 , 39 8 , 222
V 3 , #83 U
d

bulunur.

b) =60 iken, t
u
=?

#0 . # . 50 . 2 . 2
) 3 / sin( . 220 . 2

L . f . 2 . 2
) q / sin( . U . 2
L 2
U
I
3
k k
k
k

I
k
606,5 A

! !
60
606,5 2
#50
60 cos arccos
I 2
I
cos arccos u
k
d
1
]
1

1
1
]
1

u = ##,0273
s 6 , 6#2
50 . #80 . 2
0273 , ## u
t
u

c) I
TAV
= I
TEF
=?

A 50 #50
3
#
I
q
#
I
d TAV

A 6 , 86 #50
3
#
I
q
#
I
d TEF

68
8. DC-DC DN&TRCLER / DC KIYICILAR

Temel DC Kyc Devresi

T : Anahtarlama Eleman
D : Serbest Gei% Diyodu
L
F
: Filtre veya Enerji Aktarma Endktans
C
F
: Filtre Kondansatr

DC Kycnn Temel Dalga %ekilleri

DC Kycnn Temel zellikleri

DC kyclar zorlamal komtasyonlu devrelerdir. ncelikle frekansa ve gce ba$l olarak BJT, IGBT
ve MOSFET; ok yksek glerde ise SCR kullanlr. Uygulama alanlar, DC motor kontrol,
akmlatr %arj, anahtarlamal g kaynaklar, DC gerilim reglatrleri olarak sralanabilir. D diyodu,
k% veya endktans akmnn devamn veya sreklili$ini sa$lar. Bu diyodun kullanlmas zorunludur.
Aksi halde, akmn ani olarak kesilmesiyle, L
f
endktansnda U
d#
kaynak gerilimini destekleyecek
ynde byk de$erli bir emk olu%ur. Bu durumda, U
d#
+ emk toplam gerilimi eleman veya yk tahrip
eder.

Frekans arttka, k% akm ve gerilimindeki dalgalanmalar azalr. Dolaysyla, frekans ykseldike,
filtre elemanlar klr, devrenin boyutu ile fiyat d%er ve g yo$unlu$u artar. al%ma frekans
do$rudan kullanlan elemana ba$ldr. L
f
endktans, akm srekli ve sabit hale getirir veya akm
dzgnle%tirir. Buna akm dzeltme bobini de denir.

69
U
d2
=
P
#
T
T
U
d#
P
#
T
T
=
U
d2
= . U
d#
f
P
=
P
T
#

T
p
=T
#
+T
2

: Ba$l !letim Oran
T
#
: !letim Sresi
T
2
: Kesim Sresi
T
P
: Darbe Periyodu
f
P
: Darbe Frekans

DC Kycda Gerilim Kontrol Yntemleri

#. Darbe Geni%lik Modlasyonu (PWM)

Darbe frekans dolaysyla darbe peryodu sabit olmak zere, darbe geni%li$ini de$i%tirerek yaplan
kontrol yntemidir. En ok tercih edilen ve endstride en yaygn olarak kullanlan yntemdir.
U
d2
=
P
#
T
T
U
d#
= T
#
.f
p
.U
d#
f
p
:sabit T
#
, , U
d2

2. Frekans Modlasyonu (FM)

Darbe geni%li$i sabit olmak zere, darbe frekansn dolaysyla darbe peryodunu de$i%tirerek yaplan
kontrol yntemidir. Zorunlu hallerde kullanlr.

U
d2
= T
#
.f
p
.U
d#
T
#
:sabit f
p
, , U
d2

3. Darbe Geni%lik ve Frekans Modlasyonu (PWM ve FM)

Hem darbe geni%li$ini hem de darbe frekansn de$i%tirerek yaplan kontrol yntemidir. zellikle motor
kontrolunda geici rejimlerde zorunlu olarak kullanlr. Tercih edilmez.

70


Problem #

Giri% gerilimi 250 V ve darbe frekans #0 kHz olan bir DC kyc ile 50 Alik bir DC motor kontrol
edilmektedir.
a) =4/5 iken, yk gerilimi ile kyc ve serbest gei% diyodunun iletim srelerini hesaplaynz.
b) Yk geriliminin #00 V olabilmesi iin, hangi de$ere ayarlanmaldr? Bu durumda, serbest gei%
diyodu akmnn ortalama ve efektif de$erlerini bulunuz.

NOT: Devre kayplarn ihmal ediniz ve yk akmnn sabit kald$n kabul ediniz.

zm :

a) =4/5 iken,
U
d2
= .U
d#

= 4/5.250
U
d2
= 200 V
Tp=
3
p #0 . #0
#
f
#

Tp= #00 s
T
#
= .T
p
= 4/5 . #00
T
#
= 80 s
T
2
= T
p
- T
#

= #00 - 80
T
2
= 20 s

b) U
d2
= #00 V
U
d2
= .U
d#

#00 = .250
= 2/5 (#-) = 3/5

I
DAV
=3/5. I
d
=3/5. 50
= 30 A
d DEF
I 5 / 3 I = 5 / 3 .50
= 38,73 A

7#
9. DC-AC DN&TRCLER / !NVERTERLER

Tek Fazl Temel !nverter Devresi

S
#
, S
2
, S
3
, S
4
: Yar !letken &alterler

Tek Fazl !nverterin Temel Dalga &ekilleri

Tek Fazl !nverterin Temel
zellikleri

!nverterler, zorlamal komtasyonlu
devrelerdir. Eleman seimi DC
kyclardaki gibidir. AC motor
kontrolu, kesintisiz g kaynaklar,
endksiyonla stma sistemleri, yksek
gerilim DC ta%ma ve AC gerilim
reglatrleri gibi uygulamalarda
kullanlmaktadr.

Tek fazl bir inverterde, kar%lkl 2 anahtar grubu (S#+S2) ile (S3+S4)n ard%k ve e%it aralklarla
iletimde tutulmasyla, kare veya dikdrtgen dalga %eklinde bir Alternatif Gerilim elde edilir. Bu
invertere Kare Dalga !nverter de denilir.

Burada, enerji ak%, tristrler iletimde iken DC kaynaktan AC yke do$ru, ve diyotlar iletimde iken AC
ykten DC kayna$a do$rudur. Diyotlar, temel olarak ykte biriken enerjiyi kayna$a geri verme grevini
yaparlar. Yk akmnn reaktif bile%eni arttka diyottan geen akm da artar. Omik yklerde teorik
olarak diyotlara gerek kalmaz, fakat uygulamada emniyet asndan diyotlar yine ba$lanr. Saf endktif
yklerde, tristr ve diyotlardan geen akmlar birbirine e%ittir. Yani tristrler zerinden yke gelen
enerji hi harcanmadan diyotlar vastasyla kayna$a geri verilir. Ykn gerilim ve akm arasndaki faz
fark arttka, diyotlarn akm artar.

!nverter uygulamalarnda Darbe Geni%lik Modlasyonu (PWM) yaygn olarak kullanlmaktadr.
!nverterlerde PWM metodu ile hem gerilimin hem de frekansn kontrol sa$lanmaktadr. Ayn
zamanda, uygun darbe geni%likleri seilerek harmonik eleminasyonu da yaplabilmektedir.
72
G ELEKTRON!"! I !LE !LG!L! TEOR!K SORULAR
#. Temel dn%trclerin genel grev ve zellikleri ile ba%lca uygulama alanlarn sralaynz.
2. Zener diyodunun ne amala ve nasl kullanld$n, u-i karakteristi$i ve basit bir devre zerinde
ksaca aklaynz.
3. SCRde kendili$inden iletim geme sebeplerini ve Sicim Olayn aklaynz.
4. BJTde a%r doyumun ne oldu$unu ve nasl nlendi$ini, iletim karakteristi$i ve basit bir srme
devresi zerinde aklaynz.
5. GTO, MCT ve IGBT elemanlar hakknda bildiklerinizi aklaynz.
6. BJT, MOSFET, GTO ve IGBT elemanlarn, 5 farkl adan kar%la%trnz ya da iyiden ktye
do$ru sralaynz.
7. Yar iletken elemanlara paralel olarak ba$lanan R-C elemannn grev ve fonksiyonlarn
aklaynz.
8. Tetikleme veya srme sinyallerinin niin ve nasl izole edildi$ini aklaynz.
9. Opto ba$layclarn ne amala ve hangi elemanlarla kullanld$n, basit bir devre zerinde izah
ediniz. Bu elemanlar hakknda bildiklerinizi anlatnz.
#0. AC kyclarn prensip devresini gerekle%tirerek, omik bir yk ve =60 iin, kyc ve yk
gerilimlerinin de$i%imlerini altalta iziniz. Devrenin al%masn ksaca izah ediniz.
##. Ters paralel ba$l 2 tristr ve bir UJT kullanarak, bir AC kyc devresini gerekle%tiriniz. Omik bir
yk ve =#20 iin, kyc, yk ve kondansatr gerilimlerinin de$i%imlerini altalta izerek devrenin
al%masn ksaca anlatnz.
#2. Sfr Gerilim &alteri ve Dalga Paketleri Metodu ile G Kontrolu hakknda bildiklerinizi
zetleyiniz.
#3. Do$rultucularn bir snflandrmasn yaparak, kontrolsuz, yar kontrollu ve tam kontrollu
do$rultucular ksaca kar%la%trnz.
#4. !ki fazl yarm dalga kontrollu bir do$rultucunun devresini gerekle%tiriniz. Sabit kabul edilen yk
akm ve =60 iin, ideal k% gerilimi ile T
#
tristrnn akm ve gerilim de$i%imlerini altalta
iziniz.
#5. DC kyclarn prensip devresini gerekle%tiriniz. Sabit kabul edilen yk akm ve =3/5 iin, ideal
k% gerilimi ile kyc ve serbest gei% diyodu akmlarnn de$i%imlerini altalta iziniz.
#6. !nverterlerin prensip devresini gerekle%tiriniz. Omik-endktif bir yk iin, k% gerilimi ve
akmnn de$i%imlerini altalta iziniz. Akm de$i%imi zerinde elemanlarn iletim aralklarn
gstererek, devrenin al%masn ksaca aklaynz.

Güç Elektroniği

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güç Elektroniği

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

G ELEKTRON!"! I PROF.DR.

= 2 . #00 . Sint + #0 (mA)

= 490 - 2 . #00 . Sint (mA) bulunur.

You might also like