16 SSTEM KARITI HAREKETLER

glanmadn ima ediyordu. Ulus-devletler daha ziyade birlemi

bir dnya piyasasndaki yetki blgeleri olarak grlmekteydiler.
Emein dnya leinde toplumsallatrlmasn gerekletiren dn-
ya piyasas -Marx'n, kurucu katmanlaryla, burjuvazi ve proletar-
yayla tanmlad- kapitalist toplumun snf elikilerinin ve bu yz-
den de snf mcadelelerinin, en genel balamn belirtiyordu:
Sermayenin modern tarihi on altnc yzylda, dnyay kucaklayan bir ticare-
tin ve dnyay kucaklayan bir piyasann yaratlmasyla balar (1959: 146).
Bu piyasa ticarete, denizcilie, karayolu iletiimine muazzam bir gelime
salamtr. Buna karlk bu gelime de, sanayinin genilemesi zerinde etki-
li olmutur; ve sanayinin, ticaretin, denizciliin, demiryollarnn genileme-
siyle orantl olarak, ayn oranda, burjuvazi de gelimi, sermayesini artrm
ve Ortaa'dan devrald tm snflar geri plana itmitir (1967: 81).
Bu, salt egemen devletler aras bir ticari ilikiler sorunu deildir. Da-
ha ziyade gelimekte olan burjuvazi,
tm uluslar, yokolma tehdidine kar burjuva retim tarzlarn kabule zorla-
maktadr; kendisinin uygarlk dedii eyi onlarn iine sokmaya, yani onlar
burjuvalamaya zorlamaktadr. Tek kelimeyle, kendi suretinde bir dnya ya-
ratmaktadr (1967: 84).
Bu yolla yaratlan dnya, byk lde katmanlam bir tahakkm
yapsyla niteleniyordu ve kolektif eylemin znel zemini yalnzca pi-
yasa karlar deildi:
Tpk kr kentlere baml klm olduu gibi, barbar ve yar-barbar lkeleri
uygar lkelere, kyl uluslar burjuva uluslara, Dou'yu da Bat'ya baml
klmtr (1967: 84).
kinci kayma ise, Marx'a gre bir btn olarak burjuva toplumun
ayrma eilimi gsterdii iki byk snfn, burjuvazi ve proletarya-
nn arasndaki uzlamazln artk, rn ya da retim unsurlar piya-
salarndaki ilikilerde deil, retim ilikilerinde bulunduuna iaret
ediyordu. Ulusun ve onun bileen snflarnn karlarn tanmlamak
iin Smith, Uluslarn Zenginliinin en bandaki toplu ine fabrika-
s senaryosunu brakm ve pazaryerindeki arz ve talebin karlkl
etkileimini ve ulusal politik alandaki snf karlarn izlemitir.
Marx ise politik ekonomi eletirisinde bizi tam tersi yne gtrd.
Atlyeyi deil, "her eyin yzeyde ve tm insanlarn gzleri nnde
yer ald" grltl pazaryerini (ve buna politik arenay da eklemek
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 17
mmkn) terk eder ve retim aralar sahibi ile emek gc sahibini,
"daha eiinde ' Dnda Girilmez' ibaresiyle karlatmz gizli
retim hanesine doru" izleriz (1959: 176). Bu gizli retim barna-
nda Marx, snf mcadelesi ve toplumsal dnmn ok farkl iki
senaryosunu iaret eden olduka elikili iki eilim bulmutur.
Birincisi, Marx'tan sonra Marksist literatrde genellikle vurgu-
lanan bir eilimdi: retim aralar sahipleri ile emek gc sahipleri
arasndaki ilikinin, pazaryerine getirdikleri metalarn tam tamna
retim/yeniden retim bedelleriyle deiime girme eilimi tama-
lar anlamnda (kukusuz durum her zaman, hatta normalde bile by-
le deildir), eitler arasndaki bir iliki olarak ortaya ktn varsay-
sak bile, bu iliki temelde eitsiz bir iliki olacaktr. Bunun nedeni
kapitalist retimin, sermaye ile emein greli deeri ve greli pazar-
lk gc zerindeki uzun vadeli etkileridir. Yani kapitalist retim,
emek gcnn deerini (onun gerek yeniden retim maliyetlerini)
drmeye ve ayn zamanda da, emek gc sahiplerinin pazarlk g-
cn kertmeye eilimli bir sre gibi grnmektedir; bylece,
emein yeniden retim maliyetlerinin drlmesinin avantajlarn
da btnyle sermayeye devirme eilimi tar.
Bu eilim sermayenin retim iinde sahiplendii, giderek by-
yen art emek ktlesinin realizasyon sorunlarn ortaya karr. Bu
sorunlar ar retim krizleriyle, kendilerini dnemsel olarak ortaya
koyarlar; bunlarn stesinden bir yandan,
bir retici gler ktlesinin zorla tahrip edilmesiyle, te yandan da, yeni pa-
zarlarn ele geirilmesi ve eskilerinin, daha esasl ekilde smrlmesiyle [ge-
linir]. Yani, daha ykc krizlere zemin hazrlayarak ve krizleri engelleme ara-
larn azaltarak (1967: 86).
Yukardan da grlecektir ki, emek ile sermaye arasnda, iyerinde
srekli olarak yeniden retilen ve pekitirilen bu eitsiz iliki, serma-
yeyi, pazarda kendi kendisini telef etmeye, ya da dnya ekonomisi-
nin hem genilemesine (birlemeler), hem de derinlemesine, daha
byk lde gelimesine gtrr. Yerkre snrl olduuna gre, bu
gelime ne kadar eksiksiz olursa sermaye de kendi kendini o kadar
fazla telef edecektir.
Bu senaryoda emek, kapitalist krizleri hzlandrmak bakmndan
18 SSTEM KARITI HAREKETLER
olumsuz bir anlam tamak dnda hi bir rol oynamaz; Marx'n de-
yiiyle, "ar retim salgn"nn patlamasndan nihai anlamda so-
rumlu olan, emein iyerinde artan lde boyunduruk altna alnma-
s ve sonuta pazardaki pazarlk gcnn zayflatlmasdr. Emek, ya
da onun toplumsal kiisellemesi olan proletarya ancak, sermayenin
kendi kendini tahrip etmesini politik devrime dntrmekte etkin
bir rol oynar. alma ve yaam koullarnn giderek gvenilmez ha-
le gelmesi proleterleri, burjuvaziye kar birlikler kurmaya yneltir.
Bazen iiler zafer kazanrlar, ama yalnzca bir zaman iin. Onlarn kav-
galarnn gerek meyvesi bu dolaysz sonuta deil, iilerin giderek genile-
yen birliinde yatar...
Proleterlerin bir snf ve sonuta, bir politik parti eklinde rgtlenileri
iilerin kendileri arasndaki rekabetle srekli olarak bozulmaktadr. Ama hep
yeniden daha gl, daha salam, daha kudretli bir ekilde boy verir.
Eski toplumun snflar arasndaki btn arpmalar proletaryann geli-
me yolunu, birok bakmdan amaktadr. Burjuvazi kendini, srekli bir arp-
maya atlm halde bulur. nce aristokrasiyle, sonra da karlar sanayinin
ilerlemesiyle uzlamaz duruma gelmi olan burjuva kesimlerin kendileriyle;
ve her zaman iin de yabanc lkelerin burjuvazileriyle. Btn bu kavgalarda
proletaryaya bavurmak, onun yardmn istemek ve bylece onu politik are-
naya ekmek zorunda kaldn grr (1967: 90).
Ne var ki yukarda iaret ettiimiz gibi, Marx bu senaryonun yan s-
ra, alm bakmndan btnyle ayr, bir baka senaryoyu daha ile-
ri srmtr. Hem Manifesto'da, hem de Kapital'de bize, artan bir y-
n yoksulluk, bask ve aalanmayla birlikte, ii snfnn gcnn
de, kendi yapsal zayflna kar koymay amalayan politik rgt-
lenmesinin bir sonucu olmaktan ziyade kapitalist retim srecinin
kendisinin bir sonucu olarak artt sylenmektedir.
Sermaye devlerinin srekli azalan saysyla birlikte... yoksulluk, bask,
klelik, aalanma, smr yn da artar; ama bu da ii snfnn, yani ka-
pitalist retim srecinin bizzat kendi mekanizmas dolaysyla sayca srekli
artan, disiplinli, birlemi ve rgtl bir snfn bakaldrsn artrr (1959:
763).
Burjuva snfn varoluu ve hkimiyeti iin temel koul sermayenin olu-
umu ve artmasdr; sermayenin koulu ise cretli emektir. cretli emek mn-
hasran emekiler arasndaki rekabete dayanr. Burjuvazinin gnlsz bir bi-
imde tevik ettii sanayinin ilerlemesi emekilerin, rekabetten doan yaltl-
mlklarnn yerine, ortaklklarndan doan devrimci birlii geirir. Bu yz-
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 19
den, Modern Sanayi'nin geliimi burjuvazinin, rnler retip sahiplendii te-
meli ayaklarnn altndan ekip alr (1967: 93-4).
te bu yzden iyerinde emein glenmesi, burada, sermaye-
nin krizinin nedeni olmaktadr.
Bildiimiz gibi, Marx retimin barnanda kefettii bu iki e-
likili eilimi, kapitalist toplumdaki snf elikilerinin zmlen-
mesi iin bunlarn tm sonularn tam ve sistemli olarak ortaya koy-
mak bir yana, badatrmay da asla baaramad. Bunun yerine Marx
tarihsel yazlarnn kimilerinde, pek ok izleyicisi ise kendi kuram-
sal yazlarnda politik ekonomi eletirisini bir yana braktlar ve po-
litik ekonominin eletirisini gerekletirmekten ziyade onu canlan-
drarak, Smithi snf zmlemesi paradigmasna geri ekilmi ol-
dular.
Marx rneinde bu geri ekilme en ok Fransa'da snf mcade-
lesi stne yazlarnda belirgindir; burada snf karlar ulusal bir po-
litik ekonomik meknn terimleriyle tanmlanmtr ve retim hane-
sinde olup bitenler bu tabloda hi yer almazlar. Belli ki Marx, kapita-
list toplumun genel, uzun vadeli eilimlerini zmlemek iin ileri
srd bu farkl odan, bu tr eilimlerin grece dk olduu bir
gelime aamasnda, snf mcadelesinin somut bir annn somut -
zmlemesi asndan snrl bir anlam tad dncesindeydi.
stelik, kuramsal dzeyde bile, odan kayarak politik ekono-
minin grltl alanndan uzaklamas, politik iktidarn, yani verili
bir toprak paras zerinde meru iddet kullanm tekelinin ana mev-
kii* olarak ulus-devletin herhangi bir ekilde kmsenmesi anlam-
na da gelmiyordu. Kkeni ne olursa olsun, ulus-devletlerde somutla-
an bu iktidar apak bir ekilde, ezamanl olarak iki ynde kullan-
labilirdi ve genellikle de kullanlmtr: dnya ekonomisinde kapita-
listler-ii rekabetin saldrgan/savunmac bir arac olarak ve ulusal
yrelerdeki snf mcadelesinin saldrgan/savunmac bir arac ola-
* Locus (oulu loci) kelimesi Latince kkl ve konumu belirli koullarla ta-
nmlanm "yer" anlamna geliyor; dnya sistemi perspektifi iinde kastl seilmi
bir kelime olduunu dndmzden "yer" yerine "mevkii" kullandk (yayma
hazrlayan).
20 SSTEM KARITI HAREKETLER
rak. Geri, bir yandan dnya ekonomisi alarnn artan younluu ve
ilintililii, te yandan snf elikilerinin pazaryerinden iyerine kay-
drlmas, nihai olarak ulus-devletleri her iki bak asndan da "mo-
das gemi" duruma getirecekti. Bununla birlikte, Marx bu eilimin
anahatlann izerken, yalnzca, kapitalist dnya ekonomisinin, ok
uzun vadede asimptotik ekilde yaklaaca bir durumu tanmlyor-
du. Snf mcadelesi tasarmlanan bu asimptottan uzaklat lde,
politik/ulusal bir nitelik alacakt. Marx'a gre lkesi de milliyeti ol-
mayan bir snf olan proletarya bile, her eyden nce, ulusal bir m-
cadele vermek zorundayd:
Proletarya her eyden nce politik stnlk kazanmak, ulusun nder snf ko-
numuna ykselmek, kendisini tam da ulus haline getirmek zorunda olduun-
dan kendisi de bu lde ulusaldr, ancak kelimenin burjuva anlamnda deil
(1967: 102).
Ne var ki Marx'n ampirik olarak politik ekonomiye geri ekili-
i kuramsal dzeyde buna tekabl eden bir gerileme getirmedi. Yal-
nzca, on dokuzuncu yzyl Avrupas'nn tarihsel koullarn, Mani-
festo ve Kapital'de tasarmlanan asimptotik koullardan ayran me-
safenin kabul edilmesi anlamna geliyordu bu.
Ancak Marx-sonras Marksistlerin politik ekonomiye doru ge-
rilemesinde ve onu canlandrmasnda, rtk olarak bundan ok daha
fazlas bulunuyordu. Yzyl dnmnde gelitirilmeye balanan ve
daha sonra, Lenin tarafndan ortodoks bir tarzda sentezi yaplan ma-
li sermaye, tekelci sermaye, emperyalizm ve devlet kapitalizmi ku-
ramlarnn en arpc nitelii, bizi politik-ekonomik ilikilerin g-
rltl alanna geri gtrmesidir. Bunlarn ana kaygs kapitalist re-
kabetin biimleridir ve nitelenen snf elikileri de pazar karlar ve
devlet iktidar asndan tanmlanan elikilerdir. Bu tr pek ok for-
mlasyon zamann politik stratejileri bakmndan gerekelendirilmi
olsun ya da olmasn, burada bizi ilgilendiren, Marx'n takipilerinin
bu formlasyonlar, onun Smithi politik ekonomi eletirisinden ya-
plm pragmatik bir geri ekilmeden ok kuramsal bir ilerleme ola-
rak gstermeleridir.
Politik ekonomiye doru bu kuramsal gerileyi yzyl dn-
mnde kapitalist dnya ekonomisini nitelemeye balam olan ei-
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 21
limlerin varlnda ksmen hakl karlabilmiti. Marx'n paradig-
matik kaymasnn batan varsayd dnya pazarnn giderek tekle-
mesi, devlet-korumac/merkantilist politikalarn yeniden ortaya k-
masyla birlikte kmeye balad. Bu politikalar giderek artan bir e-
kilde, dnya kapitalist rekabetini iletmeler aras ilikiler diyarndan
devletler aras ilikiler diyarna aktardlar. Sonu olarak, sava ve
ulusal/emperyal otarki* n plana kt ve pragmatik bakmdan, dn-
ya ekonomisi senaryosuna ekil verdi. Bu eilimle balantl olarak,
ekonomik etkinliin yeni oluan ve ba eken / ekirdek kesimleri-
nin birouna damgasn vuran yksek sermaye younluu ve mer-
kezileme, dnya ekonomisinin ayrt ulusal/emperyal paralarn
arasndaki rekabetin snrlanmasn getiren ve ounlukla devlet ik-
tidar tarafndan desteklenen uygulamalarn yeniden canlanmasna
yol at. Bylelikle, dnya ekonomisinin yaamnda yeniden devlet-
ler n plana ktlar; egemenlik tekeli ve egemen-araclyla-tekel
bir kez daha snflar ve fraksiyonlar arasndaki atma ve konum-
lanmalarn evresinde dnd merkezi sorun haline geldi. Yirmin-
ci yzyln ilk yarsn geni lde niteleyen bu durum kukusuz,
ksa ya da orta vadeli snf elikileri ve atmalarnn ksa ya da or-
ta vadede zmlenmesi iin en anlaml kuramsal ereve olarak,
politik ekonominin canlandrlmasna gereke salyordu.
Bu yzden, Lenin'in ileri srd snf atma ve ittifaklar an-
laynn kuramsal bakmdan, Marks paradigmadan ok Smithi
paradigmaya daha iyi uyduunu grmek bizleri artmamaldr:
Sermaye "fraksiyon"larndan birinin tekelci iktidar (Smith'in kita-
bnda, byk sermaye kullanan tccar ve imalat patronlara kar
mali sermaye ve byk lekli sanayi), emperyalistler aras eki-
melerin ve savan (Smithi deyile, uluslar arasndaki dmanlk)
yan sra israf ve smrnn de balca belirleyicisi olarak seilip
ayrlmtr. Buradan kan ey, sermayenin tekelci olmayan fraksi-
yonlar da iinde olmak zere, tm "halk snflar"nn sermayenin te-
kelci fraksiyonlarndan politik iktidar almak iin, proletaryann par-
tisi (Gramsci'nin diyecei gibi "yeni prens") tarafndan harekete ge-
* bamsz ekonomi politikas, (y.h.)
22 SSTEM KARITI HAREKETLER
irilebileceidir - Smith'in aydnlanm hkmrann byk tccar ve
imalatlarn tikel karlarna kar genel kar izlerken, toplumun
tm teki katmanlarnn desteine gvenebilecei eklindeki iddi-
asn andran bir reete.
Ne var ki Marksistlerin politik ekonomiye kuramsal gerileyiin-
de sz konusu olan ey yalnzca bu deildir. Tekelci kapitalizm ve
emperyalizm, nihai olarak vardklar biimle, yani ngiliz dnya he-
gemonyasnn kriziyle ve ar retim ynndeki eilimlerin youn-
lamasyla balantl olarak, merkantilist politikalarn dngsel bir
canlan olarak ele alnm deillerdi. Eer bu ekilde ele alnm
olsalard, politik ekonomiye geri ekili, kapitalist dnya ekonomi-
sini Marx'n politik ekonomi eletirisinde tahayyl ettii ideal-tipik
asimptota gtren yolun, tarihsel koullar byle bir asimptottan ay-
ran mesafeyi grece uzun dnemler iin bile artrabilecek dngler
ve kesintilerle nitelendii gereinin kabul anlamna gelecekti yal-
nzca. Oysa bunun yerine, tekelci kapitalizm ve emperyalizm, kapi-
talist dnya sisteminin en yksek ve son aamas olarak, yani bunla-
rn kendisi asimptotu temsil ediyormuasna kuramsallatrldlar.
Bylece, Lenin tarafndan kutsal kitap yaplm ekliyle Marksizm,
tersine evrilerek politik ekonomi olarak tanmland ve onunla zde
kabul edildi.
Modern dnyada grup oluum sreleri stne Weber'in yazla-
r kukusuz ulalabilenler arasnda en kapsaml olanlardr. imdiki
amalarmz asndan, ilgimizi snflar ve stat gruplar (Stnde)
arasnda kurduu olduka etkili kontrastla snrlamaktayz. Kar
karya getirilen bu kategoriler, Marx'n tasarlad snfsal zmle-
meye gre hem bir ilerleme, hem bir gerileme oluturuyorlard. Bu
kategoriler, stat grubu oluumunu snf oluumuyla kar karya
getirdikleri iin, bir ilerlemeydi. Srelerin ve bunlarn sonucunda
ortaya kan toplumsal yapnn temel biimlerini, mevcut "politik
topluluklarda (yani "modern koullar altnda... 'devletler'") (1968:
904) snrlamasndan tr de bir gerilemeydi. Modern toplumsal
deiim stne almalarmzda Weber'in kurduu trden bir yan
yana konumlandrmaya gerek duyuyoruz. Ancak nce, bu konum-
landrmay Weber'in varsaymlarndan kurtarmamz gerek. Ve bunun
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 23
iin de bu varsaymlar incelemeliyiz.
Modern sosyoloji bizleri, Weber'in snf, stat ve parti stne bir
deneme yazdna inandrmaya alr. Vveber'in yaptnn ise bu-
nunla hi bir ilgisi yok. Modern sosyoloji Weber'in modern toplum-
larda snf ve stat grubunu, katmanlama denilen eyin iki ayr bo-
yutu olarak ve ikisini de ("partiler" dnyas eklinde aklanan) dev-
letten ayr konumlandrdna inandrmaya almtr bizi; oysa We-
ber bunu da yapmamtr. yleyse nce, Weber'in gerekten ne yap-
tn grmek ve bylece yapt varsaymlar incelememize olanak
tanmak iin, bize dayatlm bu okumalar bir tarafa brakmamz ge-
rekiyor.
Neyse ki bu balang altrmas olduka ksa tutulabilir. Eko-
nomi ve Toplum'un Roth-Wittich basksnda (Weber, 1968), kinci
Ksm'daki IX. Blm'n bal "Politik Topluluklardr. Bu blm,
her birisi balklandrlm alt kesimden oluur ve bunlardan altnc-
snn bal "Politik Toplulukta ktidarn Dalm", altbal da
"Snf, Stat, Parti"dir. Bu blmn sz konusu kesimi, Hans Gerth
ve Wright Mills'in Max Weber'den Denemeler (1946) derlemesinde,
"Snf, Stat, Parti" biimindeki altbal balk haline getirilmi bir
"blm" (orada, Blm VII) eklinde yaynlanmtr. Birisinin bir
zamanlar syledii gibi, eviride gerekten ok ey yitirilebilir.
1
Ekonomi ve Toplumun IX. Blm'nde, politik topluluklar (ya-
ni modern dnyada devletler) iinde iktidar dalmnn yaplandrl-
masnn Weber asndan iki ve yalnzca iki temel yolu mmknd:
ktidar ya snf temelinde ya da stat grubu temelinde yaplandrl-
m olabilirdi. "ktidar"n (burada farkllatrlmam hali sz konu-
sudur) snf temelinde yaplandrlm olabilmesi iin, mal ve hiz-
metlerin sz konusu politik topluluk ya da devlet iindeki asl da-
1. Weber aratrmaclar Roth-Wittich basksndaki ou baln Weber'in
kendisi tarafndan deil, Ekonomi ve Toplum derlemesini oluturan yazlar yay-
ma hazrlayan editrler tarafndan konulmu olduunu bilirler. u anki amalar-
mz asndan, tartlan kesimdeki anahtar cmleler u ikisidir:
Her yasal dzenin yaps, ekonomik ya da baka bir iktidarn kendi [politik]
lopluluu iindeki dalmn dorudan etkiler (1968: 926).
imdi: "snflar", "stat gruplar" ve "partiler" [politik] bir topluluk iindeki
iktidar dalmnn grngleridir (1968: 927).
24 SSTEM KARITI HAREKETLER
lm piyasa tarafndan rgtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da
byle olduu lde, yaam frsatlarnn bu politik topluluun ye-
leri (ve topra zerindeki dierleri) arasndaki dalmn da, bunla-
rn, -temel kategorileri "mlk" ve "mlkszlk" olan- piyasa iliki-
lerinin dzenleyici karmak yaps iindeki greli konumlar ("s-
nfsal durumlar") belirler. Alternatif olarak, "iktidar"n stat grubu
temelinde yaplandrlm olmas iin, mal ve hizmetlerin sz konu-
su politik topluluk ya da devlet iinde asl dalm prestije gre r-
gtlenmi olmaldr. Eer byleyse, ya da byle olduu lde, ya-
am frsatlarnn bu politik topluluun yeleri (ve dierleri) arasn-
daki dalmn da, bu sefer bunlarn -temel kategorileri "itibar g-
renler" ve "itibar grmeyenler" olan- itibara gre katmanlandrlm
komnal gruplarn dzenleyici karmak yaps iindeki yelikleri
("stat durumlar") belirler.
Kesinlikle farklym gibi betimlenmelerine karn, bir politik
toplulukta iktidarn snf temelinde yaplanan dalm, stat grubu
temelinde yaplanan dalmndan yalnzca tek bir temel noktada ay-
rlr: Mal ve hizmetlerin dalm piyasa ilikileriyle mi gerekleti-
riliyor (="snf temelinde yaplandrlm"), yoksa piyasa d iliki-
lerle, yani kalntsal bir ekilde mi (="stat grubu temelinde yaplan-
drlm")?
2
yleyse, verili bir politik topluluun toplumsal bakm-
dan yaplandrlabilmesinin belirtilen bu iki temel yolu, Weber a-
sndan, piyasann ortaya kn -yani retim "unsurlar"nn tekrar
tekrar bir araya geldii, ortaya kan rnlerin "dolama girdii",
somutlaan fazlalarn "realize edildii" ve sahiplenildii, ve maddi
geim aralarnn "datld" bir srele, baka her tr toplumsal
ilikinin yerini tarihsel olarak piyasa ilikilerinin almasn- tarihsel
bir ekilde izlemek iin kullanlacak merkezi kategorilerdi. Stat
gruplar arasndaki ilikiler bu aklar rgtledii ve dolaymlad
lde, piyasa (piyasa ilikilerinin karmak yaps) bunlar rgtle-
mez, dolaymlamaz; bu durumda Weber'e gre snflar olumamtr.
Bu aklar piyasa rgtledii lde de, stat grubu ilikileri bu ii
2. Polanyi Byk Dnm'de [1957] ve daha sonraki yazlarnda "piyasad-
btnleme biimleri "ne olumlu bir ierik kazandrana kadar bu kalntsal kate-
gori sistemli bir kavramsal yaklamla ele alnmamtr.
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 25
yapmaz; stat gruplar olumamtr (ya da daha dorusu "anm-
tr", nk Avrupa'da feodalizmden kapitalizme tarihsel dnm bu
kontrastn temelini oluturur).
Gene de bu ayrm, tekboyutlu olmas bir yana, gelitirildiinde
merkezi nem tayan bir konuyu, Marx'tan kaynaklanan an sich/fr
sich* sorununu iinde barndryordu. Weber bunu kendine zg bir
tarzda kulland. Verili bir politik toplulukta, snflar birbirlerine g-
re, tanmlar gerei an sich'tirler, ama bundan dolay fr sich deil-
dirler. Burada Weber ok net bir ekilde, Marx-ncesi allagelmi
politik ekonomiyi izliyor; dolaysz snf karlarn, piyasa konumla-
r tarafndan verilmi ve bu yzden de ister teki snflarla dorudan
iliki iinde olsun, ister onlarn politik topluluk aygtyla (devlet)
ilikisi yoluyla dolayl bir biimde olsun, kolektif eylem sz konusu
olduu lde, kuramsal bakmdan belirsiz olarak gryordu. Eer
(srekli) kolektif snfsal eylem ve dolaysyla da bu eylemin yoklu-
unu aklamak istiyorsak, kuramsal bakmdan snfsal karlara ek
olarak bir eyi daha devreye sokmak gerekir. Birbirleriyle ilikileri
iinde stat gruplar ise bunun tersine, tanmlar gerei grupturlar;
tanmlar uyarnca birbirleriyle ilikilerinde kolektif olarak, devletle
ilikilerinde de kendi adlarna davranma yetisine sahiptirler.
Bu tanmsal farkllk Weber iin keyfi deildir. Bir politik toplu-
luk yaps gerei "deer sistemleri"ni gerektirir (1968: 902); buna
uygun olarak, byle bir topluluun kurucu eleri de birbirleri kar-
snda az ok bir meruiyete, saygnla, vb. sahiptirler ve buna da-
yanarak da az ok onur, dayanma, ya da birbirleri karsnda kolek-
tif biimde davranma yetisine sahiptirler. Stat grubu temelinde ya-
planan iktidar dalm, kendisini oluturan gruplar, itibar asndan
katmanlam olduu iin, her birine az ya da ok saygnlk, onur ve
bu yolla da, birbirleri karsnda kolektif biimde davranma yetisi ve
dayanma getirir. Snf temelinde yaplanan iktidar dalm ise tam
tersine, piyasa ilkesi nedeniyle -ki bu ilkenin ileyii Weber iin ya
kendi ilikilerinden tm eref mlahazalarn silip atar, ya da ileyi-
i bu mlahazalar tarafndan cendereye alnr- kendisini oluturan
* kendinde/kendisi iin (y.h.)
26 SSTEM KARITI HAREKETLER
snflara, birbirleriyle ilikilerinde zorunlu hibir dayanma ve do-
laysyla da, bu ilikiler iinde ya da hakknda, kolektif eylem do-
rultusunda hibir zorunlu yeti salamaz. Ksacas bu zetlemede
Weber'in bir nebze tesine geersek, stat gruplar Durkheim'n kas-
tettii anlamda, ahlaki bir dzenin kurucular ve dolaysyla tayc-
lardr. Snflar ise byle deildir; eer bu hale gelirlerse, bunun ne-
deni temel, ancak onlar birbirleriyle ilikileri iinde snf olarak
oluturan srelerden farkl ve bunlar tarafndan zorunlu klnmayan
srelerdir.
3
Btn bunlar, olumu bir politik topluluk, modern koullarda
bir devlet, iindeki iktidar dalmnn olas toplumsal yaplanmala-
rn incelediimizi kesinlikle unutmamak kaydyla dorudur. Bu-
nunla birlikte, snf ve stat grubu eklindeki zt kategorileri, kuru-
lularndaki bu olduka kstlayc nclden kurtarma olanan da
daha nce ortaya koyan Webcr'in kendisiydi. "ktidar, Saygnlk ve
'Byk Gler'" balkl nc Kesim'de, devletlerin birbirleri kar-
snda "zel bir 'saygnlk' iddiasnda bulunabileceklerini ve bu id-
dialarnn", birbirleriyle ilikilerinin gidiini "etkileyebilecei"ni ile-
ri sryordu. "Tecrbeyle sabittir ki," diye devam ediyordu Weber,
saygnlk iddialar daima savalarn kk salmasna hizmet etmitir. Bunlarn
roln lmek zordur; genel olarak belirlenemez, ancak ok aktr. Bir top-
lumsal yap iindeki "stat dzeni"ylc karlatrlabilecek olan "eref diyar
politik yaplarn karlkl ilikileri iin de geerlidir (1968: 911; a.b..).
Ama katmanlama srelerinin
4
kapsamn, dnya ekonomisinin
3. Weber'in bu kesimdeki, yani "Politik Topluluklar" blmnn altnc kesi-
mindeki kuramsal iddias udur:
Statye gre katmanlamann hkimiyetini salayan genel ekonomik koulla-
ra gelince, ancak u sylenebilir. Mallarn elde edilme ve dalm temelleri grece
istikrarl olduunda, stat gerei katmanlama ye tutulur. Her teknolojik sonu ve
ekonomik dnm, statye gre katmanlamay tehdit eder ve snfsal durumu
nplana karr. plak snf durumunun baat nem tad evreler ve lkeler, da-
ima teknik ve ekonomik dnm dnemlerindedir. Ve ekonomik katmanlamada-
ki deiimin her yavalay da, eninde sonunda stat yaplarnn gelimesine yol
aar ve toplumsal itibarn roln yeniden canlandrr (1968: 938).
4. Weber'in "katmanlama" kullanmndan ayrlm bulunuyoruz. "Katman-
lama sreleri" kavramnn geici ve programatik bir formlasyonu iin bkz.
Hopkins & Wallerstein (1981).
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 27
devletleraras sistemi iindeki ileyilerini, bu sistemin birimlerin-
den biri (ister egemen devlet, isterse smrge olsun, bir politik toplu-
luk) iindeki varsaylan ileyileriyle "karlatrlabilir" klacak e-
kilde geniletmek, ciddi glklerle karlaacaktr. Zaman ve zemin
bu iddiay yalnzca kaba hatlaryla ortaya koymamza izin veriyor.
Weber "Piyasa" stne bir "fragman"da [Roth-VVittich basksn-
da, kinci Ksm'in VII. Blm (1968:635-40)], verili bir politik top-
luluk iinde karlalan, temelden farkl iki "tekel" trn, yerinde
bir biimde ve kesinlikle birbirinden ayryordu. Bir yanda, "kendi
eylem alanlarndan piyasa mekanizmasn dlam olan stat grubu
tekelleri" vardr. te yanda, "mlkiyetin gcyle piyasa iinde olu-
turulmu kapitalist tekeller" bulunmaktadr. Fark, kesin bir biimde
yle belirtilmitir: "Bir stat grubunun tekelinden yararlanan tekelci,
piyasay snrlandrr ve kendi iktidarn ona kar savunur; oysa ras-
yonel-ekonomik tekelci, piyasa araclyla ynetir" (1968: 639).
Kastettiimiz genel zorluk yle rneklenebilir. Bizim birbiriy-
le ilikili ve eref arlkl devletlerimiz arasndan birinin hkmeti-
nin kendi snrlar iinde, szgelimi otomobil konusunda, dnyann
baka yerinde retilen otomobiller zerindeki ithal vergilerini artra-
rak, kendi az saydaki yerel (ulusal) otomobil reticileri iin artk fi-
yat rekabetiyle kar karya bulunmayan bir "tekel" yarattn var-
sayalm. Yabanc otomobiller tabir caizse "fiyat yoluyla piyasa d-
na atlmlardr," ki bu da sz konusu hkmetin dnya otomobil pi-
yasasn snrlandrm ve ona kar kendi iktidarn korumu oldu-
unu sylemek demektir. Bu durumu, dnya sahnesinde, bir politik
topluluk iindeki bir stat grubu tekeliyle mi, yoksa bir snf tarafn-
dan oluturulmu kapitalist tekelle karlatrlabilecek ekilde mi
yorumlamalyz? Yoksa, her ikisinden de birer nebze mi sz konusu?
Acaba hkmeti kstlamalar getirmeye ikna eden otomobil irketle-
rini, kr olanaklarna rasyonel ekilde el koyduklar iin snfsal a-
dan; bu politikann dourduu ve desteklenmesi amacyla yaratlan
ulusal gurur ve saygnlk duygular nedeniyle de stat grubu asn-
dan m yorumlamalyz?
Biz bu iki ynl yorumun daha doru olduuna inanyoruz. Eer
haklysak, Weber'in, politik topluluklar iinde iktidarn snf tarafn-
28 SSTEM KARITI HAREKETLER
dan yaplandrlm ve stat grubu tarafndan yaplandrlm da-
lmlar arasna keskin bir biimde koyduu yapsal ayrm, modern
dnya sistemindeki grup oluum srelerinin incelenmesinde kulla-
nldnda, kaynatrlm bir kavrama dnr. Ve snf oluum s-
releri ile stat grubu oluum srelerini, ileyileri bakmndan zo-
runlu bir ekilde taban tabana zt olarak konumlandklar dikkatlice
yaplm zgn formlasyonlarla snrlamak yerine, kaynatrlm
ve pekitirilmi sre gruplar olarak grmek iin yeniden temellen-
dirmek durumunda kalacaz.
Gruplar nesneletirmek, srekliliklerini ve uzun mrllkleri-
ni varsaymak konusundaki entelektel baskya direnmek zordur. Bir
bakma, en zbilinli gruplar, merulatrc ideolojilerinin bir para-
s olarak rakip gruplara kar salt (u ya da bu ekildeki) stnlkle-
rini deil, zamansal nceliklerini de ileri srerler. zbilinli ve be-
lirgin biimde kolektif davran iinde grnen gruplar, ou kez
hem ok salam hem esnektirler. Biz de ou kez, bu dayanmann,
yani bu gerekliin kendisinin ne lde gruplarn dierleriyle ili-
kili etkinliklerinin -yani toplumsal gerekliin geri kalan tarafndan
mmkn klnan ve onun zerinde dorudan bir etkiye sahip bulu-
nan etkinliklerin- rn olduunu gzden karrz. Gruplarn bir-
birleriyle ilikili etkinliklerinin bizzat kendisi, her bir grubu cismen
ve varlksal olarak deitirmeye, zelde de kendi snrlarn, ayrt
edici ve tanmlayc niteliklerini deitirmeye hizmet eder.
Bir benzetme yapmamza izin verin. Eer ortada renk dilimlerin-
den olumu ve renk tayfnn tmn ieren bir disk varsa, hz arttk-
a bu disk gittike daha yekpare, beyaz bir ktle gibi grnecektir.
Giderek hz yle bir noktaya ular ki, diski, saf beyazdan baka tr-
l grmek olanakszlar Bununla birlikte, disk yavalarsa, beyaz
kendisini oluturan renklere ayracaktr. Gruplar ve hatta (belki de
zellikle) modern dnya sisteminin kurumsal yaplarnn en merkezi
olanlar -devletler, snflar, uluslar ve/veya etnik gruplar- iin de du-
rum byledir.
5
Uzun bir tarihsel zaman iinde ve geni bir dnya me-
knndan bakldnda birbirlerinin iinde eriyerek, yalnzca "grup-
5. Bu tema Wallerstein'de (1980) gelitirilmitir.
SINIF VE STAT GRUBU KAVRAMLARI 29
lar"a dnrler. Ksa bir tarihsel zamandan ve dar bir dnya mek-
nndan bakldnda ise, aka tanmlanm bir hal alrlar ve bylece
belirgin "yaplar" olutururlar.
An sich snflar ile fr sich snflar arasndaki ayrm, snflarn
(ve baka gruplarn) zbilincinin de sabit deil, deien bir ey oldu-
unu kabul ettii lde yararldr. Ancak Marx ve Weber'le birlikte
bir adm daha ileri gitmeli ve tikel tarihsel gruplarn birbirlerine g-
re varoluunun bile verili deil, deiken olduunu kabul etmeliyiz.
Buna, bir snf ya da bir etnik grubun hep var olduunu zaten hi
kimsenin varsaymad ve her grup iin, kukusuz (bunu belirlemek
zor olsa bile) bir ortaya k an olduunu herkesin zaten bildii yo-
lunda bir itirazda bulunulabilir. Ama bizim konumuz bu deil.
Burjuvazi (dnya burjuvazisi ya da onun verili bir alandaki ya
da verili bir halkn iindeki yerel versiyonu), Brahman kast, Macar
ulusu ve Budistlerin dinsel topluluu tarihsel zamann bir annda or-
taya ktlar (ya da evrilerek bu duruma geldiler). Bizler bunlardan
her birinin, byle bir andan balayarak var olmaya devam ettiklerini
varsaymak durumunda myz? Aslnda, zaman iinde eski ielerde
gerekten de yeni araba sahip olmamz gibi, bir anlamda btn bu
gruplarn srekli olarak yeniden yaratldn, grubun varoluunun
sreklilii ve ilksellii zerindeki vurgunun, yeleri iin nemli bir
ideolojik deer tasa bile gzlemci olarak bizler iin pek bir anali-
tik deer tamadn ileri sryoruz. Feodalizmden kapitalizme ge-
i, ancak bu geiin sonucunda gerek varolularna kavuan snf-
larn mcadelesiyle aklanamaz. Lbnan'daki i sava, byk l-
de bu i savan bir sonucu olarak gerek varolularn kazanm
olan dinsel gruplarn mcadelesiyle aklanamaz.
Bu yzden, akllca bir zmleme iin, o "uzun" on altnc yz-
ylda esas olarak Avrupa'da tarihsel varlk kazanan ve ardndan artk
yerkrenin tm corafi alanlarn da kapsayacak lde geni bir
mekna yaylan gerek toplumsal sistemin, yani kapitalist dnya
ekonomisinin sregiden ilemleriyle, gruplar (ve kurumlar) srek-
li olarak yeniden yaratan, yeniden ekillendiren ve ortadan kaldran
sreleri ortaya karmamz gerekir. likisel snflar ve etnik grup-
lar kavram ve dolaysyla snflarn ve etnik gruplarn gerek yap-