Jelena orevi

Univerzitet u Beogradu
Fakultet politikih nauka
POSTKOLONIJALNA TEORIJA DISKURSA
Saetak
Kao i kad je re o feminizmu, studijama rase ili medijskim studijama, i post-
kolonijalne studije se u velikoj meri ukljuuju u teorijske modele koje najee
koriste studije kulture, kao i u svojevrstan politiki angaman koji one podra-
zumevaju. U najkraim crtama, njih povezuje analiza ideolokog diskursa i
diskursa moi, kritika modernizma i evropocentrizma, a pre svega tematska
usredsreenost na podreene i marginalizovane kulture ili delove sveta. Ove
studije se pozivaju na poststrukturalistike i postmodernistike teorije i metod
dekonstrukcije binarnih opozicija koje su vladale nainom miljenja Zapada, a
koje su utemeljene u kolonijalnom projektu. Postkolonijalizam nudi teorijske
mogunosti i koncepte za tumaenje savremenih kulturnih tokova, svuda gde
moe biti rei o starim i novim hegemonijama i razliitim vidovima kulturnog
otpora, to ih ukljuuje u iroke rasprave vezane za probleme globalizacije.
Kljune rei: kolonijalizam, hibridna kultura, imperijalizam, mi/drugi,
reprezentacija, diskurs.
Savremene analize kulture usko su vezane za studije postkolonijalizma koje
imaju za cilj da sa jedne nove pozicije priu analizi kulturnih kretanja karakteristi-
nih za sadanji svet u kome su nominalno zavrene sve antikolonijalne borbe, a koji
je je jo uvek duboko uslovljen nekadanjim podelama i vrednosnim sudovima koje
su one podrazumevale. Ovaj pristup kulturi je direktno vezan za sva ona promiljanja
savremenosti koja su svesna postojanja novog svetskog globalnog poretka, ali koja
tee da se odmaknu od klasinih dihotomija pokuavajui da kulturni imperijalizam
velikih, naroito SAD, osmotre sa take gledita jedne dinamine, brze, tehnoloki
orijentisane kulture koja spaja i razdvaja na sasvim nov nain, dekonstruiui sve one
pojmove i stavove koji su nekada bili deo antikolonijalne i antiimperijalne borbe.
Postkolonijalna teorija nije i ne mora biti iskljuivo vezana za kulture Afrike, Azije,
June Amerike i Australije, koje su direktno uestvovale u kolonijalnom osvajanju
tuih teritorija i kultura; ona prua teorijske mogunosti i koncepte za tumaenje sa-
vremenih kulturnih tokova, svuda gde moe biti rei o starim i novim hegemonijama
i razliitim vidovima kulturnog otpora, to ih ukljuuje u iroke rasprave vezane za
probleme globalizacije.
UDC 316.75
325.8
30 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
Kao i kad je re o feminizmu, studijama rase ili medijskim studijama, i postkolo-
nijalne studije se u velikoj meri ukljuuju u teorijske modele koje najee koriste studije
kulture, ali i u svojevrstan politiki angaman koji one podrazumevaju. U najkraim cr-
tama, njih povezuje analiza ideolokog diskursa i diskursa moi, kritika modernizma i
evropocentrizma, a pre svega tematska usredsreenost na podreene i marginalizovane
kulture ili delove sveta. I jedne i druge studije zapoele su svoju egzistenciju kao radikalna
kritika klasinih disciplina i modela znanja, kao i kritika inherentnog evropocentrizma
u pogledu kulture Zapada i njegove interpretacije Drugog ili drugosti. Obe su tesno
vezane za analizu knjievnosti, to je u velikoj meri povezano sa tekstualnim pristupom
kulturi, ali i sa ruenjem zapadnog knjievnog kanona. I jedne i druge se protive svakom
vidu esencijalizacije u tumaenju kulturnih pojava, zasnovanom na binarnoj logici, kao
i na prosvetiteljskom i modernizacijskom progresivizmu. Usredsreenost na probleme
vezane za razliite oblike stvarne, materijalne i diskurzivne hegemonije u kulturi shva-
enoj u najirem smislu, uspostavlja vrstu vezu meu njima, s tim to postkolonijalizam
kolonijalizam uzima kao arhetipski i najbrutalniji izraz hegemonije (Kvajson 2005:
498). Povezuje ih i interesovanje za marginalne, obespravljene grupe ili kulture, za na-
in ispoljavanja otpora i uspostavljanja odnosa pregovaranja sa hegemonijskim silama i
diskursima. Zbog toga postkolonijalne i kulturoloke studije ulaze u oblasti feminizma,
multikulturalnih studija, studija manjina, rase, rodnih (gej i lezbejskih) studija, ime i
jedne i druge tee da ospore sredinje mesto i autoritet distinktivnih sistema dominacije
u kom god obliku se oni izraavali. Studije kulture i postkolonijalizam odbijaju da pri-
hvate koncept defnisanih nacionalnih i kulturnih identiteta, razmatrajui sloene pro-
cese koji u odnosima podreenih i hegemonijskih instanci uestvuju u razbijanju svake
identitetske homogenosti. I najzad, obe discipline zapoinju kao radikalna kritika zva-
ninog poretka znanja i kulture Zapada da bi vremenom postale zvanine akademske
discipline koje u nekim aspektima poinju da se uklapaju u interese globalistikih ne-
oliberalnih ideologija. Neki autori, opet, smatraju da postkolonijalna teorija predstavlja
najplodotvornije polje savremenih studija kulture, i to upravo zbog toga to je pruila
metodoloka sredstva ne samo za razumevanje odnosa Zapada i bivih kolonija, ve i
neokolonijalizma kao jednog aspekta globalizacijskih procesa (Sardar, van Loon 1998).
Tome je mogue dodati da je postkolonijalistika teorija izuzetno podsticajna u istrai-
vanjima odnosa izmeu starih i novih lanica EU, izmeu zemalja koje su izale iz
socijalizma i ule u ekonomsku, politiku i kulturnu tranziciju.
Prefks post ne odnosi se toliko na vremensku dimenziju, na drutveni, ekonom-
ski ili politiki poredak koji sledi posle kolonijalizma, koliko na odreeni teorijski pristup
ili diskurs u ijoj osnovi lei pretpostavka da evropski kolonijalizam i posle politikog
osloboenja utie na odnose Zapada i bivih kolonizovanih zemalja, i da je taj odnos
uzajaman. Akcenat je na istraivanju kulturnih praksi u kojima se, s jedne strane, uoava
ilavost hegemonije koja iznutra utie na kulture zemalja koje su se politiki oslobodile
kolonijalizma. I obrnuto, koliko je i kako vekovima dugo kolonijalno iskustvo defnisalo i
odreivalo samoidentifkaciju Zapada. Postkolonijalne studije tee da odnos nadreenih
i podreenih ne posmatraju kao neproblematinu opoziciju izmeu opresora i rtve, ve
kao sloen odnos koji ni jednu stranu ne ostavlja netaknutom. S druge strane, prefks
31 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
post direktno se odnosi na teorijsku orijentaciju koja odnose izmeu Zapada i drugih
ukljuuje u druge postove pre svega, postmodernost i poststrukturalizam. U zapadnoj
akademskoj zajednici, postkolonijalna teorija diskursa i studije postkolonijalizma su nuno
vezane za poststrukturalizam, dok se postkolonijalno stanje smatra konstitutivnim za opte
stanje postmodernosti. Meutim, ovaj prefks odnosi se i na one procese koji, zbog irenja
globalnog kapitalizma, mnoge zemlje uvlae u kolonijalni odnos prema dominantnim
silama koje su situirane na Zapadu ili u multinacionalnim kompanijama. Mnogi bi se
danas sloili da globalizacija predstavlja vrhunac kolonijalizma.
Postkolonijalne studije tee da pokau razliite aspekte kolonijalizma kao jednog
od osnovnih uslova postojanja i defnicije modernosti i modernog sveta uopte, to znai
da su njegovi uticaji i znaenje mnogo ireg i sveobuhvatnijeg opsega nego to je bukvalno
i faktiko podjarmljivanje ili vladanje tuim teritorijama. Pojmovi Evropa, nerazvijenost,
razvoj, Trei svet, Prvi svet, predistorijska drutva, domoroci, domorodake kulture i mnogi
drugi, ne bi postojali da nije bilo istorije kolonijalizma. Oni predstavljaju vrednosne ka-
tegorije koje je u njih utisnuo modernistiki racionalizam, progresivizam i univerzalizam,
i kao takve duboko su obeleile ne samo Evropu i SAD, ve i kolonizovani svet. Problemi
nacionalnosti, etniciteta, posledice globalnih migracija, sistematske i drastine razlike u
rasporedu bogatstva izmeu severa i juga koje danas potresaju svet, samo su deo postko- postko- postko-
lonijalnog stanja. Sukobi, lokalni ratovi, ruenje moi nacionalnih drava predstavljaju
naslee kolonijalizma koje je vrsto povezano i upleteno u kontradiktorne procese vezane
za ekonomski, politiki i, naroito, kulturni aspekt globalizacije.
Postkolonijalne studije se razvijaju od osamdesetih godina prolog veka i vezane su
za univerzitetske centre na Zapadu i mnoge istraivake ustanove u nekadanjim koloni-
jama, naroito u Indiji. One su najsnaniji impuls imale u oblasti teorije i kritike knjiev-
nosti, ali kao metod diskurzivne analize, postale su sastavni deo antropologije, istorije i,
posebno, studija kulture. One se znaajno razlikuju u odnosu na izuavanje postkolonija-
lizma koji se razvijao esdesetih i sedamdesetih godina, pre nego to je poststrukturalisti-
ko-postmodernistika teorijska paradigma postala zvanini teorijski diskurs u oblastima
kojima se ovde bavimo. U tom smislu, mogue je napraviti razliku izmeu postkoloni-
jalnih studija koje zahvataju irok spektar drutvenih, politikih, ekonomskih, kulturnih
ili istorijskih aspekata kolonijalizma i postkolonijalne teorije diskursa, koja je usredsreena
na kulturu kao diskurzivnu kategoriju. Prve obuhvataju iroko polje razliitih drutvenih
disciplina ukljuenih u istraivanje kolonijalizma, njegovih uzroka i posledica, dok su dru-
ge vie vezane za nove, uglavnom poststrukturalistike pristupe humanistikih disciplina.
U ranijem periodu, istraivanja postkolonijalnog sveta su se bavila pitanjima
stvaranja novih drava u Africi, Aziji, Karibima, i naroito sociolokim i ekonomskim
analizama nerazvijenosti, materijalnim i drutvenim posledicama kolonijalizma, kao i
istorijom nacionalnih pokreta za osloboenje i razumevanjem autentine kulture domo-
rodaca ili novoosnovanih nacija. Postkolonijalno je znailo posle kolonijalizma i imalo
je iskljuivo znaenje vremenske odrednice, bilo je vezano za istorijski period i politiku
dimenziju dekolonijalizacije. U takvim pristupima podrazumevala se jasna distinkcija iz-
meu suprotstavljenih blokova: imperijalizma/antiimperijalizma, kapitalizma/socijaliz-
ma, prvog/ treeg sveta, samoopredeljenja/kolonijalizma, centra/periferije, razvijenosti/
32 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
nerazvijenosti to je istovremeno odgovaralo drutveno-politikoj realnosti tadanjeg
blokovski podeljenog sveta. Istovremeno, jedan od elemenata identifkacije tog perioda,
odmah nakon dekolonizacije, bila je politika realnost u kojoj su razne voe, partije i
vlade, preuzimajui vlast u novim dravama, prisvajale i modifkovale aparature koloni-
jalnih drava da bi sluili novim liderima u njihovim politikama, bez obzira da li su one
socijalistike ili buroaske, napredne ili reakcionarne, popularne ili autoritarne. Tada su
stvari bile jasne i u istraivanju kulture ili knjievnosti bilo je sasvim normalno pripisati
odreene karakteristike nekoj kulturnoj celini ili bloku okarakterisanim u pojmovima
zajednice porekla i celovitog identiteta. Tako bi, na primer, Chinua Achebe bio razliito
opisivan kao Igbo pisac, nigerijski pisac, afriki pisac, pisac Komonvelta, pisac Treeg
Sveta, ali retko kada kao postkolonijalni pisac (Lazarus 2004: 2).
Postkolonijalne studije bi se preciznije mogle odrediti na osnovu tri karakteristike.
Prva se povezuje sa post-teorijskim tokovima koji u sreditu imaju kritiku modernosti.
U tom smislu, postkolonijalna teorija se ukljuuje u sveobuhvatnu retrospektivu pre-
duzetu osamdesetih godina, o ekskluzivistikim formama razlike i univerzalnosti koje
je izgradila Zapadna modernost u sauesnitvu sa imperijalnom ekspanzijom i koloni-
jalnom vladavinom (Kvajson 493). Odatle proizlazi i sklonost ka naputanju klasinih
disciplinarnih pristupa i njihovog pojmovnog aparata, koji podrazumeva mogunost us-
postavljanja objektivnih sudova, iju referencu istinitosti ine zapadni modeli, na osno-
vu kojih se razumeju sredine koje podleu potpuno drugaijim kulturnim, drutvenim i
ekonomskim prilikama i usmerenjima. Osnova za ovakve interpretacije lei u kritici si-
stema reprezentacije zasnovanih na binarnim opozicijama i na hegelovsko/marksistikoj
koncepciji istorije. Binarna opozicija podrazumeva da merila Zapada i njegovog pogleda
na stepen razvijenosti ili civilizovanosti postaju merila za sve ono to je drugaije ili
razliito od njega. U takvoj binarnoj podeli, jedan pol je odreen kao pozitivan, a drugi
kao negativan, i to je razlog zbog koga se postkolonijalne studije bave dekonstrukcijom
evropske tradicije koja je uspostavila takav sistem vrednovanja.
To je, drugim reima, znailo da se odnos zemalja prvog i treeg sveta ne moe
posmatrati kao odnos opozicija, da je nekada kolonizovani svet isto toliko heterogen i
podeljen prema razliitim osama koliko i zapadni svet koji ga je osvajao. Odatle i dru-
ga osobenost postkolonijalnih studija, a to je njihov radikalni kulturalizam. Naputajui
interesovanje za drutveno-ekonomska pitanja, institucije ili pokrete kolonijalnog ot-
pora, klasnu borbu, koncepte sukoba civilizacija, postkolonijalna teorija se ukljuuje u
kulturalistiki obrt u drutvenim i humanistikim naukama. Zaokret ka jezikoj analizi
doveo je do primata analize diskursa umesto analize konkretnih materijalnih drutve-
nih pojava. Zbog toga Ekroft, Grifts i Helen Tifn, vodei teoretiari u oblasti postko-
lonijalizma, ovaj pojam defniu kao termin koji obeleava diskurse teoretiara postko-
lonijalizma (...) da bi se oznaile politika, lingvistika i kulturna iskustva u drutvima
koja su nekada bile evropske kolonije (Ashcroft, Grifths, Tifn

2005: 510). Autori
koji se smatraju posebno znaajnim za vezu postkolonijalizma i studija kulture, Edvard
Said, Homi Baba i Gajatri Spivak, zasnivali su svoje postkolonijalne analize na teorijskim
pretpostavkama poststrukturalizma: Said na Fukoovom konceptu diskursa, Homi Baba
na Lakanovoj psihoanalizi, a Spivak, prvi prevodilac Deridine Gramatologije na engleski
33 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
jezik, na dekonstrukciji. Zato prefks post ukazuje na energian razlaz sa onim to mu
je predhodilo u teorijskom smislu (Dirks, Best&Kelner 1991: 29). Poststrukturalizam
je predstavljao mono oruje protiv onoga to su ovi autori videli kao zatvor evropskog
humanizma. Oslonjenost na ove teorije diktirala je i izbor tema, i nain tumaenja, ali i
sudove vrednosti i implicitni ideoloki stav koji je bio antimarksistiki, protiv sociologije
nerazvijenosti, teorije zavisnosti i protiv svake rigidne konceptualizacije odnosa izmeu
Zapada i biveg kolonizovanog sveta. Odatle i trea karakteristika postkolonijalne teorije
- sklonost ka relativizaciji antikolonijalistikih diskursa koji su inspirisali ranije teorijske
obrasce, ili tanije, pristup kulturnim promenama i pojavama u odnosu izmeu Zapada
i drugih kao odnosa meusobne zavisnosti i uticaja, odnosno odnosa interkulturalnosti.
To istovremeno podrazumeva da se taj odnos tumai kao neravnomeran i da se u obzir
uzimaju velika raznolikost drutvenih i kulturnih odgovora na kolonijalizam, a koji se
ne mogu svesti na odnos koji je pisala i propisivala politika, njene institucije i pokreti.
Postkolonijalna teorija je jo jedan od napora da se zapone pisanje istorije odozdo.
U okviru samog polja postkolonijalnih studija postoje ozbiljne napetosti izmeu
onih dominantnih struja oslonjenih na poststrukturalizam i onih, manje ili vie, uteme-
ljenih u tradicionalnim disciplinama. Analiza kolonijalnog diskursa se ranih osamdesetih
poklopila sa institucionalizacijom novih istraivakih inicijativa vezanih za feministike,
afro-amerike, etnike i homoseksualne studije. Njihov zajedniki cilj bio je okrenut
ka demistifkaciji dominantnih sistema znanja koji su odluujue uticali na diskurzivno
potiskivanje i institucionalno ugnjetavanje razliitih potinjenih zajednica i marginali-
zovanih kulturnih tradicija. Ova nova interdisciplinarnost obeleeva dominantne struje
na angloamerikim univerzitetima u okviru klasinih odeljenja za engleski jezik, antro-
pologiju, muziku i istoriju umetnosti, a utie na stvaranje novih, kao to su enske studije
(kasnije studije roda), afro-amerike studije, azijsko-amerike studije, studije kulture, itd.
Rani pobornici analize postkolonijalne teorije diskursa esto su bili suoeni sa znatnim
otporom od strane naunika i kritiara vernih klasinim disciplinarnim paradigmama.
Neretko se itava struja smatrala pomodnom strategijom zapadne inteligencije emigra-
nata koja je posle pada berlinskog zida i stvaranja unipolarnog sveta multinacionalnog
kapitalizma prigrlila tekstualnu analizu i analizu diskursa kao metod koji razvodnjava
sve vrste pojmove, relativizuje, a time i depolitizuje analize vezane za stvarne probleme
post- kolonijalnog sveta. Entoni King kae da rani eksponenti postkolonijalne knjievne
dekonstruktivne kritike (Said, Spivak, Baba), lagodno smeteni u humanistikim na-
ukama Zapadnih univerziteta poinju svoj uzlet kada se poveao broj postkolonijalnih
intelektualaca i kada je stvorena njihova publika, a to je bilo krajem osamdesetih i po-
etkom devedesetih godina. U istom stilu Arif Dirlik kae da je postkolonijalnost stanje
inteligencije globalnog kapitalizma. Entoni Apia ove teoretiare naziva relativno malom
grupom pisaca i mislilaca obuenih u zapadnom stilu, koji posreduju u trgovini kultur-
nom robom svetskog kapitalizma na periferiji(citirano u Lazarus, 2004, 6-7).
Ove otre kritike upuene postkolonijalnoj teoriji deo su opteg argumenta protiv
postrukturalistike destabilizacije pojmova, ali i jednog stava klasine levice da ame- ame-
riki multikulturalizam i akademski poststrukturalizam predstavljaju apologiju, ako ve
ne produenu ruku, globalnog kapitalizma. Ovaj argument je ciljao na to da, postajui
34 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
ogranak studija knjievnosti ili kulture, postkolonijalizam rizikuje da izgubi svoju pr-
vobitnu vezanost za istorijske uslove i realne politike, ekonomske i kulturne uticaje
kolonijalne vladavine, a naroito za njene globalne posledice Sa malo drugaije take
gledita, Benita Peri ukazuje na unutarnji konfikt izmeu antikolonijalne ideologije,
koja je bila jedan od temeljnih podstreka za izuavanje kolonijalizma, i ideologije pri-
sutne u postkoloniijalnim studijama. Peri istie da istraiva zainteresovan da se bavi
istorijom kolonijalizma, njegovim drutveno-ekonomskim formama i institucijama, kao
i problemima kolonijalnog otpora i klasnog poretka, meunarodnih saveza i ideolokih
utemeljenja postkolonijalnih reima, ubrzo shvata da se takva istraivanja uglavnom ne
vode u oblasti postkolonijalnih studija, ve na drugim mestima, u specijalistikim dome-
nima unutar drutvenih nauka. Osim toga, on e ubrzo otkriti da preovlaujui modeli
postkolonijalne teorije nisu vezani za naslee antikolonijalne misli inspirisane marksiz-
mom, s obzirom da postkolonijalna kritika ispoljava neprijateljstvo i prema marksizmu i
prema pokretima nacionalnog osloboenja. Ova taka gledita potie od averzije prema
svakom nacionalizmu, u svim vremenima (...) i poiva na pogrenom itanju antikoloni-
jalizma kao nativistikog, esencijalistikog, atavistikog i vezanog za pre-modernistike
ideologije (B. Parry 2004, 66-68). Pomak od analize institucija ka analizi diskursa Gaja-
tri Spivak je okarakterisala kao odlinu priliku da se iskoristi ono to je nudila Deridina
dekonstrukcija diskurzivnog aparata za demistifkaciju zapadnjakog naina miljenja,
jer ona ima mnogo veu analitiku i intervencionistiku prednost nego prizivanja au-
tentinosti drugog (Spivak 1988: 294). Za Homi Babu, jeziki model je takoe ponudio
sredstva za objanjenje prolosti kolonijalizma i postkolonijalnu sadanjost otvaranjem
uvida u psihoanalitiku teoriju. Pomak od analize relanih istorijskih procesa je znaio
da je diskurzivno ili epistemiko nasilje teilo da dobije prednost u analizi u odnosu na
institucionalne prakse nasilnog drutvenog sistema kolonijalizma (Parry, 73). Spivakova
citira Saida, koji je rekao da je insistiranje na analizama teksta, praksama oznaava-
nja i sistemima znakova postavljena scena za vladavinu teorijskih tendencija koje nude
zadivljujui besteinski oseaj u odnosu na gravitaciju istorije (74).
Navedeni kritiki stavovi u odnosu na postkolonijalne studije i teoriju diskursa
prate istu liniju argumentacije koju klasine discipline upuuju poslednjoj fazi interpre-
tacija kojima su sklone studije kulture. U pogledu osporavanja poststrukturalistikih te-
orijskih preferencija vanu ulogu igra i problem stepena otrine kritike kolonijalizma
i njegovih posledica, koja je u promiljanju tekstualnosti i analizi knjievnosti izgubila
snagu. Meutim, u ovoj raspravi postoji i suprotan argument na osnovu koga se dokazuje
prirodna veza postkolonijalizma sa poststrukturalizmom, koji je bio jedan od flozof-
skih i teorijskih pravaca koji su direktno i indirektno podravali antikolonijalne pokrete.
Robert Jang polazi od stava da se istorijski koreni poststrukturalizma ne nalaze u krizi
evropske kulture povezane sa studentskim protestima 1968. godine, ve u alirskoj borbi
protiv kolonijalizma deset godina ranije. Jang ide toliko daleko da predstavlja postko-
lonijalnu teoriju kao produetak antikolonijalnih pokreta u Treem Svetu, tvrdei da se
poststrukturalizam razvio kao anti-zapadnjaka strategija uperena protiv hijerarhijskih
kulturnih i rasnih pretpostavki evropske misli (R. Young 1990). ini se da bi studije
postkolonijalizma dobile na snazi ukoliko bi akcenat na kulturi i analizi diskursa vre
35 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
povezale sa ekonomskom i politikom kritikom i analizom; to bi ukazalo, jasnije nego
to ini poststrukturalizam, postojanje politikih i ekonomskih uticaja neokolonijalnih
struktura na novi svetski poredak autonomnih drava, na mnogo irem podruju nego to
je to nekada bio deo kolonizovanog sveta.
ORIJENTALIZAM
Jedan od najznaajnijih teoretiara koij je dao impuls savremenim postkolonijal-
nim studijama je Edvard Said i njegova knjiga Orijentalizam, koja je izvrila ogroman
uticaj i otvorila mnoge rasprave u okviru postkolonijalne teorije i ire. Osnovna Saidova
pretpostavka zasniva se na Fukoovom tumaenju produktivne prirode znanja/moi koja
obezbeuje diskurzivnu konstrukciju saznanja i njegovo povezivanje sa hijerarhijama
moi. Na osnovu analize naina na koji se o Orijentu govori i pie u delima istoriografje,
knjievnosti, nauke, socijalne teorije reju u kulturi Said nalazi dokaz o proizvede-
nom znanju koje je bilo snana podrka imperijalnog osvajanja koje je Zapad vekovima
preduzimao. Said naglasak stavlja na drutveno konstitutivnu ulogu orijentalistikog ili
evrocentrinog diskursa, to, drugim reima, znai da je taj diskurs, bukvalno, stvorio je-
dan svet koji, tako stvoren, prestaje da bude izmiljen i postaje stvaran. Zato diskursi
koje on analizira prikazuju Orijent kao neto to prosto postoji, kao inertnu prirodnu
injenicu. Said diskurzivnu konstrukciju Orijenta oznaava pojmom orijentalizma koji
se odnosi na forme, na osnovu kojih se jedan neodreeni, ali veoma prostrani deo sveta,
prikazuje (reprezentuje) i tekstualno uobliuje i to koliko u nauci, toliko i u umetnikim
delima, flozofskim spekulacijama ili administrativnim dokumentima. Orijentalizam ne
postavlja pitanje o stepenu vernosti prikazanog u odnosu na original (Orijent), ve o
unutarnjoj konzistentosti ideja, slika ili govora o Orijentu koji se udruuje sa socio-eko-
nomskim i politikim institucijama uestvujui u Zapadnom kolonijalnom projektu. Ori-
jentalizam ne nastaje u nekim izmiljenim priama, ve u okviru irokog korpusa teorije
i prakse razvijanih u akademskim institucijama, muzejima, kolonijalnim kancelarijama,
antropolokim i biolokim teorijama i analizama, tvorei diskurs kulture koja je delovala
uporedo sa sirovim politikim i vojnim razlozima (E. Said, 2000, 25). Na osnovu ma-
terijala koji ukljuuje knjievnost, putopise, etnoloke, istoriografske radove, lingvistiku,
Said dokazuje da je kulturno oblikovanje znanja o Orijentu direktno vezano za politiki
imperijalizam koji ne bi bio mogu, niti bi ikad imao tako snanu podrku, da nije bio
deo jednog sveobuhvatnog pogleda na svet, zasnovanog na zapadnjakom etnocentriz-
mu i njegovoj sklonosti vienja i oblikovanja sveta prema vlastitoj slici. Orijentalizam se
shvata kao zapadni stil dominacije restrukturiranja i posedovanja vlasti nad Orijentom.
Saida ne zanima pravi Orijent zbog toga to on ne postoji kao homogena celina,
kao kultura, geografsko podruje, drutveni sistem koji se moe podvesti pod neki za-
jedniki imenitelj. Ne zanima ga ni da poredi diskurse na nekim odabranim elementima
Orijenta koji bi se mogli identifkovati kao tipini, prepoznatljivi, esencijalni sastojci tog
dela sveta. Zbog heterogenosti zemalja i kultura koje su ukljuene u orijentalistiki dis-
kurs, on se moe prepoznati samo kao konstrukcija Zapada. Povezivanje Bliskog istoka,
arapskog sveta sa Indijom, pa ak i Dalekim Istokom, na ta se odnosi orijentalizam,
36 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
ukazuje do koje mere je razliitost svedena na opte privaene ideje i stavove u cilju oprav-
davanja imperijalnih namera. Ta homogena slika, kao konzistentan diskurzivni sistem,
Orijent je defnisala kao pasivan, sklon despotizmu, povodljiv, senzualan, feminizovan,
slab, lukav, nepredvidiv, rasno inferioran, kulturno zaostao, a kao takav, on je apsolutno
drugo u odnosu na Zapad. Na takvom saznanju Zapad gradi vlastitu superiornost i
autoritet, legitimiui pravo na osvajanje i vladanje: Evropska kultura ojaava sopstvenu
snagu i identitet, profliui se spram Orijenta kao svog surogata ili ak svog skrivenog Ja
(4). U stvaranju slike drugog i u stvaranju naina na koji Zapad sebe vidi i identifkuje,
uestvuju znanje i mo. Ovakav pristup ukazuje na ono to je distinktivna crta postko-
lonijalnog pristupa, a to je da se Saidova analiza znanja/moi u odnosu izmeu Zapada
i Istoka ne svodi na dokazivanje kako funkcionie prosta logika sile, niti da postoji neto
to bi se moglo shvatiti kao zavera Zapada prema drugima, ve se radi o obuhvatnijem
i sloenijem, vieznanom pristupu, koji pretpostavlja orijentalizam ili evropocentrizam
kao dominantnu epistemu Zapada. Drugim reima, jedan odreeni pogled na svet, nain
percepcije i reprezentacije sebe i drugog, stvaraju kulturne diskurse koji su upleteni u
oblike politike moi, i obrnuto. Tu nije re o odreenoj ideologiji, ve o mnogo funda-
mentalnijoj karakteristici, neverovatno konzistentnom sistemu pomou koga je evropska
kultura bila u mogunosti da politiki, socioloki, vojno, ideoloki, nauno i imaginativno
upravlja Orijentom tokom post-prosvetiteljskog perioda (3).
Orijentalizam pristupa heterogenoj, sloenoj, promenljivoj istorijskoj stvarnosti
sa esencijalistikog stanovita, pokuavajui da otkrije postojanje jedne vanvremenske,
trajne, nepromenljive stvarnosti. Zapad vidi Istok kao veito isti, to Said pokazuje na
primerima zapadne kulture od renesanse do dananjih dana, na osnovu ega se Orijent
fundamentalizuje i naturalizuje, predstavljajui dinamine istorijske procese kao prirod-
ne i nepromenljive. S jedne strane, postoji istorijski promenljivi, dinamini, aktivni Za-
pad, a nasuprot njemu je pasivan, nepromenljivi Istok: Ta lana pozicija skriva istorijsku
promenu. to je, sa mog stanovita, jo vanije, ona skriva interese kojima se orijentalista
rukovodi (442). Posledica takve esencijalizacije dovodi do opravdavanja misionarskog
odnosa Zapada, a danas SAD, da se jednom oslikani Orijent, kao suprotnost Zapadu,
oplemeni, aktivizuje, demokratizuje. Antiteroristike akcije koje su preduzele SAD posle
septembra 2000, opravdavane su na osnovu orijentalistike slike koja radikalne i terori-
stike pokrete identifkuje sa celokupnom kulturom Bliskog istoka ili Istoka, postavljajui
ih u poredak vrednosti anticivilizacije/civilizacije.
Orijentalizam kao metod istraivanja nije nuno vezan za Orijent, ve za analizu
diskurzivnog oblikovanja drugog, nezavisno od toga da li se to oblikovanje koristi u im-
perijalne svrhe, ekonomsko politiku dominaciju ili za prosto oblikovanje stereotipa
i predrasuda. Orijentalizam, u tom smislu, moe da se razume kao govor o optem ili
svakom drugom. Jedan od estih takvih govora je onaj koji se zasniva na slici i pri-
ama o domorocima, posebnim, apsolutno razliitim grupama, sa divljaki nesavre-
nim nainom miljenja kojima je potrebna reedukacija. Tako, na primer, Skot Nezbit
ukazuje na stvaranje mitova o domorocima na osnovu kojih je imperijalizam za sebe
uzimao pravo da oduzima zemlju nerazvijenih, primitivnih divljaka, da ih kontrolie,
obrazuje, pokrtava. Ono to je odatle proizalo kao uzgredna posledica ili kolateral-
37 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
na teta, bilo je stvaranje negativnih slika domorodaca o samima sebi, koji u odnosu
na kolonizatora oliavaju apsolutnu suprotnost: Stoga kolonizator mora da predstavi
model realnosti, koji je toboe, apsolutan i besprekoran, u zamenu za onaj koji poinje
da se smatra starim, divljaki nesavrenim nainom miljenja koji se pripisuje starose-
deocima. Tokom reedukacije, starosedeoci su preplavljeni negativnim slikama o sebi
i svojoj kulturi i idilinim, gotovo savrenim slikama o kolonizatoru. Nepromenljivi
divljak, nezavisno od toga da li je plemeniti ili bestijalni, ne samo da je potpuno
suprotan u odnosu na kolonizatora, ve je za njega jedino reenje u takvom stanju stva-
ri, ili da bude uniten ili asimilovan: Ovo nipodatavanje egzistencije domorodaca kao
ljudskog bia, kolonizatoru prua skoro boansko prisustvo i mo (Nezbit 2005: 521).
Postkolonijalni diskurs u ogromnom broju radova istrauje razliite varijacije kon-
strukcije geografskih oblasti, politikih, etnikih ili nacionalnih celina koje se percipiraju
kao apsolutno razliite, pa time i problematine u odnosu na zapadnjaki sistem vrednosti,
ali i u odnosu na njegove politike i ekonomske interese. Saidova analiza orijentalistikog
diskursa korespondirala je sa novim strujanjima u okviru mnogih drutvenih disciplina, na-
roito antropologije, ali i sa osnovnim smernicama rada u okviru britanskih studija kulture.
I antropolozi su poeli da dovode u pitanje klasine metode istraivanja uroenika, i uopte
nezapadnih drutava, postavljajui jedno jednostavno pitanje: Ko smo mi koji ih prikazu-
jemo (Rabinow 1986), da bi se kasnije pitanja uslonjavala prema poznatom modelu ide-
oloke i fukoovske kritike : Ko govori? Kada i gde govori? S kim i kome govori? Pod kojim in-
stitucionalnim i istorijskim prinudama se govori? Kako Morli navodi, itava antropologija je
govor koji su Evropljani izmislili da bi opisali svoju tamniju brau i sestre(Morli, Roberts
2004: 175-199). U samom procesu opisivanja, reprezentacije, uvek postoji odnos izmeu
Nas i Njih, s tim to je Zapad razvio metodoloka sredstva i osvojio politiku poziciju sa
koje je druge mogao da izuava. Sa pojavom flma i televizije, ovaj etnoloko-antropoloki
rad se proirio i omoguio mnogo iri, stalniji i brojniji korpus pria i prikazivanja drugog,
to ne samo da je omoguilo da se razvija svest o drugome, ve je istanalo mogunosti
njihovog prikazivanja, od empatinog, romantinog, pa sve do banalno propagandnog i po-
litikog. Zahvaljujui novim tehnologijama, ceo svet se nalazi pod budnim okom Zapada.
Jedan od drastinih primera je svakako medijska priprema rata u Zalivu devedesetih i dve-
hiljaditih godina, sprovedena prema jednostavnom (propagandnom) modelu zasnovanom
na apsolutnoj podeli izmeu nas i njih, kao na podeli dobra i zla, neba i pakla, Boga i avola:
Poput Frankentajna, Sadama je trebalo prognati iz civilizacije (...) Tako su pametne teh-
nologije zapadnog razuma bile pokrenute da bi se unitio drugi (191).
Poznati su radovi Marije Todorove i Vrsne Goldsvorti koji istrauju konstruisanje
zapadnjakih diskursa na osnovu kojih se konstruie Balkan. iroj javnosti je jo po-
znatija politika konstrukcija Srbije i Srba kao bestijalnog, primitivnog naroda, koja se
ostvarivala i jo uvek se ostvaruje u razliitim medijskim, teorijskim, naunim, politikim
i pravnim diskursima, koji nisu stvarani samo na Zapadu, ve i u samom srpskom dru-
tvu. U ovom drugom sluaju, na delu je slina paradigma o kojoj govori Nezbit, odnosno
re je o interiorizaciji vrednosnih sudova drugih u okviru domorodakih drutava, to
podupire oseanje inferiornosti, ali i mnoge defanzivne strategije tog istog drutva, koje
u sebi nose opasni otrov agresivnosti.
38 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
Uprkos velikom uticaju koji je imala Saidova knjiga na postkolonijalnu teoriju,
ona je otvorila i niz problema koje e ova teorija preispitivati u dosluhu sa postmoderni-
stikim tendencijama. Jedan od problema vezan je za unutranju protivurenost Saido-
vog koncepta orijentalizma koji, uprkos protivljenju autora, podrazumeva izvesnu meru
esencijalizacije Orijenta i Zapada. Time to se evropocentrizam tumai kao dominantan
oblik miljenja celog Zapada, proizlazi da je celokupno znanje Zapada o drugome ho-
mogeno, nepromenljivo i bez pukotina, orijentisano ka jednom velikom hegemonijskom
cilju. U kasnijim radovima Said je ublaio akcenat na opoziciji izmeu Zapada i njegovih
konstrukata stvorenih u funkciji imperijalizma, okreui se vie ka kulturi, naroito roma-
nu kao formi posebno znaajnoj za stvaranje imperijalnih gledita, referenci i iskustava.
U knjizi Kultura i imperija on proiruje opseg kolonizovanog sveta o kojem govori na
sve one prostore gde je zapadna kultura velikih imperija, Britanije, Francuske i dana-
nje Amerike ostavila trag, a koje se nisu nametale tromom, inertnom, nezapadnjakom
strosedeocu ve postojeim, ivim i aktivnim kulturama koje su na kolonizaciju uvek
reagovale aktivnim otporom (E. Said,2002, 10). Said ublaava podelu iz Orijentaliz-
ma okreui se vie ka temi uzajamnosti, uoavanju meusobnih uticaja dva sveta koji
posebno dolaze do izraaja danas i to zahvaljujui globalizovanom procesu to ga je
pokrenuo moderni imperijalizam (Isto, 23). Kulture Zapada i mnogih drugih, nekada
kolonizovanih delova sveta se preklapaju, jer je u imaginarijumu i jednih i drugih uti-
snuto imperijalno iskustvo. Said na neki nain ispravlja greh nehotine esencijalizacije,
zbog eka mu se zameralo sa razliitih strana i imajui u vidu ivlje i aktivnije kontakte
meu kulturama u savremenom svetu eli da pokae da je imperijalizam fundamentalno
odredio ideje, misli, slike u glavama, doivljaj sebe i drugih poslednja dva veka, na sve
etiri strane zemljine kugle. To ne znai da on odustaje od analize neeg sistematinog u
imperijalnoj kulturi prisutnog i danas kada je dekolonizacija nominalno okonana, ali u
ovoj knjizi on ire otvara vrata za glasove svih onih koje je imperijalizam teio da poniti
ili da prikae kao prazninu koju je Zapad trebalo da popuni.
Said duboke tragove imperijalizma preispituje u kulturi koju on shvata na klasi-
an nain - kao dela duha, flozofske i umetnike kreacije. Kao osnovni predmet ana-
lize Said izdvaja roman, jer je on nastao upravo kao produkt uspona buroazije, i to u
vremenu kada zapoinje i razvija se velika kolonizatorska avantura Zapada koja je fun-
damentalno obeleila modernizam novog veka. Romaneskna geografja, antropologija,
pogled na drutvo, nain pripovedanja, uspostavljanje odnosa meu likovima, sve to nije
samo plod individualnog napora i spisateljske mate velikana knjievnosti Zapada, ve
je duboko odreeno slikom sveta stvorenom na osnovu otkria i vladanja novim terito-
rijama i starim kulturama. Tako se pomera akcenat sa itanja romana kao izolovanih i
samosvojnih dela iste umetnosti od brige za koherentnim izvoenjem pripovedanja, ka
preispitivanju naracija imperijalizma i kolonizacije kao unutarnjeg principa oblikovanja
romanesknog sveta. Osnovna Saidova teza je da, ne samo kategorije znanja na koje se
oslanjaju humanistike i drutvene nauke, ve i imaginacija, nisu nastajale i razvijale se
nezavisno od grandioznog i sveobuhvatnog imperijalnog projekta. I kod pisaca u ijim
romanima postoji otvorena ili skrivena kritika imperijalizma prisutan je latentni etnocen-
trizam kao sastavni deo poretka sveta koji je konstruisao imperijalizam. Veliki pisci kao
39 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
to su Dozef Konrad, Dejn Ostin, Gistav Flober, Alber Kami, Jejts, Vilijam Blajk, ali i
drugi umetnici kao Verdi ili Delakroa, uz politike mislioce i flozofe na razliite naine
u svojim delima iskazuju podrazumevajue stavove prema kolonizovanim, necivilizova-
nim ljudima, divljacima, odnosno drutvima i kulturama kojima nedostaje suvereni-
tet i identitet na osnovu impicitnog evropocentrizma kao idejnog temelja imperijaliz-
ma. Meutim, taj isti pokoreni svet sastavni je deo romanesknih narativa, on je prisutan
kao iva meterija imaginacije. Sad, u ovoj knjizi, eli metodiki da prikae uzajamno
delovanje dve sile, kao to su imperijalizam i otpor koji su pruali oteeni narodi. On
se pridruuje onim interpretacijama koje pokazuju da ne postoji apsolutna razlika meu
njima, naroito tamo gde nativizam, separatizam kao zle kobi nacionalizma, karakte-
ristine za novonastale drave Treeg sveta, u stvari ponavljaju etnocentristike diskurse:
Imperijalizam Zapada i nacionalizam Treeg sveta hrane jedan drugoga (29). Imajui
to u vidu, Saidove analize nekih novih literarnih dostignua, kao i pomaka na planu
teorije i uopte u intelektualnom ivotu treba da pokau da se dogaa demistifkacija
svih kulturnih konstrukata, to ide u prilog propoznavanju vane injenice - da kultura
nije monolitna i da nije iskljuivo vlasnitvo Istoka, Zapada ili nekih manjih grupacija
(29). Monopol nad istinom, hegemonija jedne kulture i pria koje ona pripoveda o sebi i
drugima je svojevrsna imperijalizacija kulturnih istina koje su mnogo sloenije, nekon-
sekventnije i problematinije od svega to takve prie mogu da pokau (Said eli, izmeu
ostalog, da pokae da, i kada dolazi do dekolonizacije, imperijalna pria nije okonana,
ve na svojevrstan nain nastavlja da se obnavlja u naem vremenu. S jedne strane, ona
se ukljuuje u globalizaciju, ali ne vie u vidu direktnog fzikog dodira, ve na osnovu
dominacije kulturne sfere u kojoj SAD igraju glavnu ulogu. U tom smislu, pored vojnih
intervencija, ekonomskog i politikog uticaja na veliki deo sveta, SAD nastavljaju u na-
em veku imperijalizam prethodnog. Said posebno okree svoju analizu ka mentalnim,
vrednosnim obrascima i principima reprezentacije na osnovu kojih ova supersila gradi
odnos prema drugima i samosvest velike sile. Pored znatnih promena koje su se dogodile
u drutvima Velike Britanije, Francuske i Amerike zbog blieg susreta i interakcije meu
razliitim kulturama imigranata i kultura ovih velikih sila, tragovi kolonizacije i dalje
ostaju deo kulturnog imaginarijuma i jedne i druge strane.
Kultura i imperijalizam predstavljaju jedan od sjajnih primera onog najboljeg u
studijama kulture. Said je svoju erudiciju stavio u funkciju upornog i svobuhvatnog ispi-
tivanja odnosa izmeu imperijalnih poduhvata u prolosti i sadanjosti i kulture, ime je
osnaio i dao novi analitiki impuls postkolonijalnim studijama knjievnosti. Uporedo sa
feminizmom koji se poduhvatio ogromnog posla ponovnog itanja istorije umetnosti i
knjievnosti sa pozicija ena, i studijama kulture koje su otkrivale ideoloke i hegemonijske
glasove u popularnoj i medijskoj kulturi sa optim trendom dekonstrukcije, analiza knji-
evnosti se odmakla od pravila imanentne kritike i formalne i strukturalne analize, koje su
u dugo predstavljale temelj nauke o knjievnosti. Said uestvuje u jednoj vrsti kampanje
protiv ideje nacionalne knjievnosti i kulture, kulture centra i periferije koju postkoloni-
jalne studije knjievnosti, a posebno Said, preduzimaju upravo zbog ilavosti kulturnih
predrasuda koje i danas odravaju u ivotu imperijalne tendencije i pratee hegemonijske
diskurse: Onog asa kada prihvatimo postojeu konfguraciju knjievnih iskustava koja
40 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
se meusobno preklapaju i jedna od drugih zavise, uprkos nacionalnim granicama i pri-
silno ozakonjenim nacionalnim autonomijama, tada e istorija i geografja stvoriti nove
mape, nove i mnogo nestabilnije entitete, nove obrasce povezivanja (555). Za razliku od
nekih drugih poskolonijalnih teoretiara i analitiara knjievnosti i kulture, Said nikada
nije iz vida gubio realnost i materijalnost drutvenog i politikog ivota; nije se preputao
stilu istraivaa sa mnogih amerikih univerziteta koji, pratei postmodernistiki odbojni
argon, dekonstrukciju ili neopragmatizam, oblikuju postkolonijalni diskurs u nekom
besteinskom prostoru, oslobaajui se tako odgovornosti da delaju reagujui na tragove
imperijalizma na svim poljima, naroito kad se skrivaju u povlaenom domenu kulture.
NACIONALNA HIBRIDNA KULTURA
Do trenutka kada su se pojavile postkolonijalne studije (kasnih osamdesetih godina
dvadesetog veka), zavrena je era antikolonijalne borbe i stvaranja nacionalnih drava Tre-
eg sveta, nestala je blokovska podela, zapoelo je cepanje postojeih nacionalnih drava
pod udarom etnikih partikularizama, to je stvorilo jednu optu klimu nepoverenja i preis-
pitivanja samog koncepta nacije. Ona je poela da se posmatra kao sutinski destruktivna, u
osnovi autoritarni oblik politikog ureenja i kulturnog usmeravanja. Tome posebno dopri-
nosi globalna ekspanzija kapitalizma, to je vodilo ka popularnom akademskom stanovitu
da se era nacionalnih drava blii kraju i da su nacija i nacionalna kultura anahrone moder-
nistike kategorije neprilagoene novom svetskom poretku (Hobsbawm, 1993). Kulturali-
stiki preokret i skretanje ka poststrukturalistikoj i postmodernistikoj kritici racionalizma
i prosvetiteljstva omoguilo je postkolonijalnim studijama i studijama kulture da nacionali-
zam posmatraju prevashodno kao kulturoloku i epistemoloku, a ne kao politiku forma-
ciju. Tako je Gajatri Spivak tvrdila da je nacionalizam obrnuta ili preokrenuta legitimnost
kolonijalizma, s obzirom da nacionalizam ponavlja epistemoloko nasilje kolonijalizma
koji odbacuje (Spivak 1999: 62). Nacionalne drave, stvorene u postkolonijalnom periodu
irom zemljine kugle, postkolonijalna teorija posmatra kao produenu ruku zapadne he-
gemonije, ne samo kao politiki proizvod bivih imperijalnih sila, ve kao proizvod impre-
gniran konceptima, podelama i vrednostima preuzetim iz zapadne modernosti.
Delo Benedikta Andersona, Nacija, zamiljena zajednica, prvi put objavljeno 1984.
godine, podstaklo je analizu nacionalizma kao naracije, kao pojma koji se izgrauje na
zamiljanju zajednitva u uslovima u kojima pripadnici ak i najmanje zajednice nikada
nee upoznati veinu pripadnika svoje nacije, pa ak ni uti o njima, no ipak u mislima
svakog od njih ivi slika njihovog zajednitva (Anderson 1998: 17). Anderson eli da
istakne da pojam zamiljanja nije isto to i izmiljanje, lanost ili izmiljotina, ve
da je nacija najsavremeniji i najrasprostranjeniji nain predstavljanja u svesti drutvene
zajednice kojoj pripadaju sasvim razliite grupe, a to je oduvek bila karakteristika svih
zajednica. Svaka nacija gradi svoj identitet na konstrukcijama sazdanim od simbola i ri-
tuala, vezanim za teritorijalne i administrativne kategorije. Ona je suverena, jer se pojam
nacije pojavio u doba prosvetiteljstva i revolucije, koji su razbili legitimitet hijerarhija di-
nastikog kraljevstva. Anderson eli da pokae kako su se poslednja dva veka zamiljanja
nacije oslanjala na kulturno naslee, lojalnost i jednu univerzalnu potrebu ljudi da preko
41 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
neke vie instance obezbede kontinuitet i iru strukturu za vlastitu kratkovenost i prola-
znost na ovom svetu. Pod uticajem prosvetiteljstva i modernistikog sekularizma, potrebe
religijske svesti poela je da zadovoljava nacija. Ona je, po Andersonu, svoj identitet u
svestima ljudi dobijala prevashodno zahvaljujui romanu kao tipino modernistikoj, bur-
oaskoj umetnikoj formi, kao i tampi, koja je odluujue uticala na oseaj pripadnosti
zajednikom svetu i poretku stvari koje je obezbeivala nacionalna drava. Njegov cilj je
da pokae kako se u razliitim delovima sveta razliite etnike grupe i klase ukljuuju u
zajedniko zamiljanje nacije - to ne nosi nikakvu unutarnju nunost, niti je dokaz realnog
istorijskog kontinuiteta, ve posledica simbolike obrade vremena i prostora, kao i izbora
onih elemenata kulturne prolosti koji u datom trenutku mogu da obezbede i potvrde
ideju kontinuiteta i pripadnosti nacionalnoj zajednici. Uprkos injenici da u svakoj naciji
postoje nejednakosti, ona se zamilja kao zajednica i horizontalno bratstvo koje ima
takvu mo da je ve dva veka u stanju da tera ljude da prinose (...) kolosalne rtve (19).
Andersonova analiza imala je znaajnu ulogu u okviru postkolonijalne teorije i stu-
dija nacija/nacionalizma, ali je njen fni i uravnoteen odnos prema materijalnoj realnosti
u strujama okrenutim poststrukturalistikoj dekonstrukciji i analizi diskursa radikalizo-
van do mere da se same narativne forme (romani, putopisi) stavljaju u centar istraivanja,
sa tenjom da se dokae da svaka naracija ima tendenciju da unifkuje, zatvori, protera
razliitost u ime promovisanja identiteta i teleologije. U tom smislu, svaka naracija ili
pria o jedinstvu ili identitetu jeste umreena u imperijalizam. Postkolonijalna teorija
diskursa dekonstruie razliite narativne strukture, pokazujui da samo tekstualno pred-
stavljanje slui dominaciji, iskljuivanju ili instrumentalizaciji drugih. Jednom reju, svako
predstavljanje moe da se tumai kao deo nacionalistikog projekta ili logike dominacije
i ideologije omeenih identiteta, to predstavlja koncept koji nove teorijske tendencije
odbacuju kao hegemonistiko naslee modernistike tenje za vladanjem. Stjuart Hol, je-
dan od aktivnih uesnika u obrazovanju postkolonijalne teorije, kae: Umesto da razmi-
ljamo o nacionalnim kulturama kao o neemu homogenom, trebalo bi da ih promiljamo
kao diskurzivna sredstva pomou kojih se razlike predstavljaju kao jedinstvo ili identitet.
One su ispresecane dubokim unutarnjim podelama i razlikama, ali ujedinjene jedino kroz
ispoljavanje razliitih oblika kulturne moi. U drutvima postoje razliite klase, politiki
interesi, etnike grupe, lokalne voe, bogati i moni, siromani i neujni, zemljoposednici,
kapitalisti, seljaci, ene, mukarci, mladi, stari. Ne postoji nain da se razliita iskustva
na bilo koji nain prepoznaju kao jedinstvena i na isti nain pozicionirana u odnosu na
kolonijalnu hegemoniju i ono to je iz nje proisteklo (Hall, 1996: 54).
Osnovni stav prema naciji kao konstruktu diskurzivnih sila dominacije stavlja u prvi
plan heterogenu prirodu svake kulture, kao i prisustvo razliitosti u okvirima normativne
i totalitarne koncepcije nacije kao jedinstvenog kulturnog prostora. Odatle je proizala jo
jedna znaajna osobenost postkolonijalnih studija tenja da se otkriju glasovi neujne, ali
heterogene veine, niih marginalnih slojeva i grupa, one istorijske praine koja se rasipa ne
ostavljajui za sobom trag u zvaninim dokumentima i zvaninim istorijama. Tako je Ga-
jatri Spivak, indijska feministkinja i prevodilac Deride, borei se protiv hegemonijske isto-
riografje osnovala grupu za subalteralne studije, koja indijsku istoriju, prema klasinom
hegelijanskom ili marksistikom obrascu razvoja, predstavlja kao kontinualnu. Subalterno je
42 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
pojam koji ona uzima od Gramija, a oznaava sve one koji se nalaze na marginama istorije,
eksploatisane, podreene, neme drutvene grupe kojima nedostaje klasna svest, klasno i
kulturno suprotstavljene drutvenim elitama. Rasturanje koncepta nacije odvija se na osno-
vu stava da je antikolonijalizam imao razliite forme i motive u okviru elita i grupa na vrhu
i ovih nemih subjekata istorije, to se, izmeu ostalog, uklapalo u osnovne trendove studija
kulture i njihovog interesovanja za razliite vidove otpora. Stvaranje nacionalnih drava u
velikom delu kolonizovanog sveta bilo je akt politikih projekata samih kolonizatora; oni
su stvarali politike entitete sloene od nesamerljivih i razliitih etnikih kultura, koje su ra-
zliito doivljavale i odgovarale na kolonijalnu hegemoniju. Preokret od analize elitistikih
formi predstavljanja ka popularnim jeste deo ireg projekta kritike diskurzivne hegemonije,
koja je mogla da se ita u razliitim sektorima drutvenog ivota i na razliitim prostornim
koordinatama. Tako su se subalteralne studije odnosile podjednako kako na podreene
grupe nekada kolonizovanog sveta, tako i na svaku diskurzivno potinjenu grupu, bilo kojoj
kategoriji da pripada (manjine, ene, homoseksualci).
Homi Baba nacionalizam tumai kao dominantnu silu koja se diskurzivno ostva-
ruje kao pedagogija, zahvaljujui performativnoj snazi samih diskursa koji svaki narod
pretvaraju u preformativni subjekat, a koji, opet, stvara kontra-naracije nacije pri-
zivajui i briui njihove totalizirajue granice (299). Odatle proizlazi da diskurzivna
priroda nacije nuno tei auto-destrukciji i ukidanju.
Postkolonijalni diskurs pokuava da razloi naciju na mnotvo razliitih diskursa
koje, u meusobnom ukrtanju, stvaraju klase, rodovi, etniciteti, marginalne grupe sa ci-
ljem da se pokae da istoricizam, marksizam ili liberalna demokratija nisu pronale nain
da izau na kraj sa razliitostima kulture i da je nuno napraviti radikalan odmak od
svih koncepata, merila i naslea praksi proizalih iz tog naina miljenja. Baba predlae
koncept treeg prostora koji bi otvorio mogunost da se protumai transnacionalna i
translaciona kultura ona bi trebalo da zahvati istorije kulturne izmetenosti, pojave
koje su izazvali civilizirajui pohodi Zapadnjaka kao to su ropstvo, eksploatacija, ali i
nezaustavljivi procesi migracija. Politike izbeglice, s jedne, i teritorijalne ambicije global-
nih medijskih tehnologija s druge strane, ine da kultura postaje transnacionalna, pri
emu ujedinjujui diskurs nacije, naroda i autentine narodne tradicije, nisu u stanju da
objasne uznemirenost globalnog kretanja:
Ako bismo iskoristili Habermasa u nae svrhe, moglo bi se rei da postkolonijalni projekat, na
najirem teoretskom nivou, tei da istrai te drutvene patologije gubitak znaaja, stanja ra-
sula - koje se vie nisu jednostavno nagomilavale oko klasnih antagonizama, ve se raspriva-
le po iroko rasprostranjenim, istorijski moguim situacijama. Postkolonijalna perspektiva (...)
polazi od tradicija sociologije nerazvijenosti i teorije zavisnosti. Kao nain analize, ona poku-
ava da revidira ove nacionalistike ili nativistikepedagogije koje postavljaju odnos izmeu
Treeg Sveta i Prvog Sveta u binarnu strukturu suprotnosti. Postkolonijalna perspektiva odo-
leva svim holistikim formama socijalnog objanjenja. Ona namee prizivanje kompleksnijih
kulturnih i politikih granica koje postoje na vrhu ovih esto suprotstavljenih politikih sfera
(Baba 2004: 317).
43 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
Trei prostor o kome govori Baba uspostavlja nove strukture autoriteta i politike
inicijative, i to je hibridan prostor. Hibridnost je mesto gde se izraava otpor, strateki
preokret procesa dominacije koji preokree pogled diskriminisanih u oko same moi.
Njegov cilj je da je postkolonijalnu kritiku suoi sa neravnopravnom i nejedna-
kom snagom kulturnih reprezentacija ukljuenih u borbu za politiki i drutveni autori-
tet i da rasturi modernistike narative koji podrazumevaju geopolitike podele na Istok,
Zapad, Sever i Jug:
Postkolonijalna kritika svedoi o nejednakim silama kulturnog predstavljanja koje su uvu-
ene u takmienje oko politikog i drutvenog autoriteta unutar modernog svetskog po-
retka. Postkolonijalni pogledi nastaju iz kolonijalnih svedoanstava zemalja Treeg Sveta i
diskursa manjina unutar geopolitikih podela Istoka i Zapada, Severa i Juga. Oni uestvuju
u onim ideolokim diskursima modernizma koji tee da daju hegemonijsku normalnost
nejednakom razvoju i razliitim, esto nepovoljnim istorijama nacija, rasa, zajednica, ljudi.
Oni formuliu svoje kritike revizije oko pitanja kulturnih razlika, drutvenog autoriteta i
politike diskriminacije u cilju otkrivanja antagonistikih i ambivalentnih momenata unutar
modernistikih racionalizacija (317).
Sve ono to je modernistiki um mogao tumaiti kao nerazvijeno, anomij-
sko, aistorijsko, postkolonijalni diskurs sagledava kao razliito, hibridno, liminalno.
Pojmovi hibridnosti, migracije, putovanja, premetanja, slike kretanja i nejasni obrisi
identifkacije, osnovni su pojmovi kojima studije kulture objanjavaju odnose u post-
modernom globalnom svetu. Hibridnost je metafora koja ukazuje na rasno i etniko
meanje, odnosno ono to predstavlja kulturnu meavinu. U okvirima modernistikog
diskursa, hibridnost je imala pejorativno znaenje, jer je ukazivala na neautentinost,
neeljeni upliv drugih rasa u istotu bele rase (kreoli), meavinu nesrazmernih kultura
i remeenje zamiljenog poretka stvari koji je pretpostavljao istotu kulturnih for-
mi i oblika. Meutim, u okvirima postkolonijalne teorije i studija kulture, ovo postaje
kljuni pojam, jer uzima u obzir realnost migracija po celom svetu, susretanja i prekla-
panja rasa, etnija i kultura u globalnom multikulturalnom svetu. Ovaj pojam tei da
ospori ideju o zemljama Treeg sveta i domorodakim kulturama kao egzotinim
prostorima, nedodirnutim modernizacijskim i globalizacijskim procesima, da dovede u
pitanje svaki holistiki pojam kulture i verovanje u istotu, autentinost etnikih ili
nacionalnih kultura. Mnogi postkolonijalni kritiari su naroito teili da pokau kako
se hibridnost ostvaruje u okviru jednog, nominalno jedinstvenog drutva, koje moe
pripadati i Zapadu i kolonijalizovanim prostorima sveta. Drugim reima, hibridnost
nije ekskluzivna osobenost kultura nekadanjih kolonija, zemalja Treeg sveta ili kultu-
ra koje prolaze razliite oblike tranzicija iz socijalistikih ili nekih drugih autoritarnih
poredaka u demokratski. Hibridnost poinje da se javlja i u zemljama Prvog sveta,
a naroito u nekadanjim kolonijalnim silama, kao posledica migracija i uspostavlja-
nja principa multikulturalizma. Nezavisno od toga kako se problem multikulturaliz-
ma razreava na dravno-pravnom nivou i kakve politike i ideoloke otpore moe
44 Fakultet politikih nauka, GODINJAK 2008
da izazove, uticaj pisaca, intelektualaca, religijskih verovanja, hrane, mode, muzike ili
umetnosti migranata iz celog sveta uplie se u dominantnu kulturu Zapada stvaraju-
i hibridne oblike kulture. Ta unutarnja hibridnost veine savremenih drutava uspo-
stavlja se u meudejstvu interesnih ekonomskih sfera, klasne nejednakosti i delovanja
razliitih sila hegemonije, potvrujui pretpostavku da je itava kultura, u principu,
arena borbe; u njoj su pokuaji dominantne kulture da zatvori i uredi poredak prema
odreenim hegemonijskim nastojanjima, uzdrmani povratkom pria podreenih, ma-
njina, parcijalnih istorija i iskustava koje bacaju potpuno novo svetlo i novu procenu na
nekada uspostavljene odnose izmeu Zapada i drugih.
LITERATURA
Anderson, Benedikt: Nacija: zamiljena zajednica, Plato, Beograd, 1998.
Ashcroft, Grifths, Tifn: Te Empire Writes Back: Teory and Practice in postcolonial literatures, London and
New York, Routledge, 1989.
Baba, Homi: DisemiNacija: Vreme, narativ i margine moderne nacije, Smetanje kulture Beogradski krug,
Beograd, 2004.
Baba, Homi: Smetanje kulture, Beogradski krug, Beograd, 2004.
Driks, Nicholas: Orientalism, New Keywords , eds. T. Bennett, L. Grossberg and Meaghan Morris,
Blackwell, London, 2005.
Gikandi, Simon: Poststructuralism and postcolonial discourse, Postcolonial Literary Studies, ed. Neil
Lazarus, Cambridge university press, 2004.
Kanklini, Nestor Garsija: Hibridne kulture prikrivena mo, Studije kulture zbornik, ur. Jelena orevi,
Slubeni glasnik, Beograd, 2008.
Kvajson, Ato: Postkolonijalizam, Teme, 2005/4, Ni
Lazarus, Neil: Introducing postkolonial studies, Postcolonial Literary Studies,
Cambridge university Press, 2004.
Parry, Benita: Te institualization of postcolonial studies, Postcolonial Literary Studies ed. Neil Lazarus,
Cambridge university press, 2004
Said, Edvard: Kultura i imperijalizam, Beogradski krug, Beograd, 2002.
Said, Edvard: Orijentalizam, XX vek, Beograd, 2000.
Smith, Andrew: Migrancy, hybridity and postcolonial studies, Postcolonial Literary Studies, ed. Neil Lazarus,
Cambridge university press, 2004.
Spivak, Gajatri akravorti: Kritika postkolonijalnog uma, Beogradski krug, Beograd, 2003.
Spivak, Gayatri Chakravorty: A Critique of poscolonial reason: Toward a history of the vanishing present,
Harvard university press, 1999.
Spivak, Gayatri Chakravorty: Can the subaltern speak? Marksism and the Interpretation of Culture,
University of Ilinois press, 1988.
Young, Robert: White Mitologies: Writting hisory and the West, Routledge, New York and London, 1990.
45 J. orevi: Postkolonijalna teorija diskursa
Jelena orevi
POSTCOLONIAL THEORY OF DISCOURSE
Abstract
Same as when speaking about feminism or race studies, media studies, the
postcolonial studies to a large extent includes theoretical models most often
used in cultural studies, as well as a specifc self-understanding political en-
gagement. In brief, they are connected with analysis of ideological discourse
and discourse of power, critics of modernism and Eurocentrism and, above
else, thematic focusing on subordinated and marginalized cultures or parts
of the world. These studies refer to poststructuralist and postmodern theories
and method of deconstruction of binary oppositions which ruled the Western
way of thinking and which are embedded in the colonial project. Postcolonial-
ism ofers theoretical possibilities and concepts for interpretation of contem-
porary cultural fows everywhere, wherever one can speak about old and new
hegemonies and various aspects of cultural resistance, which involves them in
broad discussions pertaining to problems of globalization.
Key words: colonialism, hybrid culture, imperialism, we/others, representation,
discourse