You are on page 1of 310

CONSELLO

DA CULTURA
GALEGA
XAVIER
BVEDA
BELEZAS LOCAIS,
BOHEMIA E AVENTURA
EMIGRANTE
C O L E C C I N D E P E T O
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
X
A
V
I
E
R

B

V
E
D
A
B
E
L
E
Z
A
S

L
O
C
A
I
S
,

B
O
H
E
M
I
A
E

A
V
E
N
T
U
R
A

E
M
I
G
R
A
N
T
E
L
U

S

M
A
R
T
U
L
C
A
R
M
E
N

L
U
N
A


M
A
R

A

G
O
L

N
C
O
L
E
C
C
I

N
D
E

P
E
T
O
C O L E C C I N D E P E T O
Xavier Bveda viviu na
fugacidade dos tempos
iniciais da modernidade.
Pensou que o mundo
poda ser apreixado con
afouteza e intrepidez. En
cada anaco da sa vida
perfilou unha pluralidade
de imaxes que parecan
aproximalo arelada con-
sagracin. Mais de vagar a
historia foino apartando,
o silencio, despois o
esquecemento e, fin, a
morte nun Madrid que
coa sa indiferencia fxo-
lle recoecer no seu
derradeiro intre o seu aca-
bamento.
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
LUIS MARTUL CARMEN LUNA MARA GOLN
Colectnea de textos inditos
PUBLICACINS PERIDICAS
Revista Estudios Migratorios N. 10
Arquivo da Emigracin Galega
Anuario Galego de Estudios Teatrais 2001
Seccin de Msica e Artes Escnicas
(Comisin Tcnica de Teatro)
Revista Estudios de Comunicacin N. 1
Seccin de Comunicacin / Arquivo de
Comunicacin
COLECCIN INFORMES
A comunicacin en Galicia 2002
Seccin de Comunicacin
Museos e centros de arte contempornea
Seccin de Artes Plsticas
A aprendizaxe da lingua galega no ensino
non regrado de adultos
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Observatorio do audiovisual galego.
Informe e catlogo 1999-2000
Seccin de Comunicacin
Xornalismo en Internet. Actitudes profe-
sionais e condicins laborais dos periodis-
tas en lia
Seccin de Comunicacin
LTIMAS PUBLICACINS DO CONSELLO
DA CULTURA GALEGA
Informacin, tecnoloxa e territorio
Galicia ante a sociedade do coecemento
Seccin de Ciencia, Tecnoloxa e Sociedade
Director: Xos Carlos Arias
Reflexiones Literarias para una Biblioteca
Real
De Martn Sarmiento
Edicin e estudio de Jos Santos Puerto
(Versin en galego e casteln)
Coloquio en mil duascentas coplas
De Martn Sarmiento
Facsmile do orixinal autgrafo
CD-Rom ndice documental de escultores
galegos do sculo XX
Seccin de Artes Plsticas
Galicia e a sega en Castela longo dos
tempos
Catlogo da Exposicin
Seccin de Antropoloxa Cultural
Actas dos IV Encontros para a Normaliza-
cin Lingstica
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Arquivo de Planificacin e Normalizacin
Lingstica
Nos lindeiros da galeguidade. Estudio
antropolxico do val de Fornela
Seccin de Antropoloxa Cultural
Autores: X. M. Gonzlez Reboredo (coord.),
Clodio Gonzlez Prez e Luis Costa
Vzquez-Mario
Actas das Xornadas Galicia-Finlandia:
modos de pensar
A cultura, o mundo, a comunicacin
Seccin de Comunicacin
portada XABIER BOVEDA 19/12/02 15:41 Pgina 1
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
XAVIER
BVEDA
BELEZAS LOCAIS,
BOHEMIA E AVENTURA
EMIGRANTE
C O L E C C I N D E P E T O
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
X
A
V
I
E
R

B

V
E
D
A
B
E
L
E
Z
A
S

L
O
C
A
I
S
,

B
O
H
E
M
I
A
E

A
V
E
N
T
U
R
A

E
M
I
G
R
A
N
T
E
L
U

S

M
A
R
T
U
L
C
A
R
M
E
N

L
U
N
A


M
A
R

A

G
O
L

N
C
O
L
E
C
C
I

N
D
E

P
E
T
O
C O L E C C I N D E P E T O
Xavier Bveda viviu na
fugacidade dos tempos
iniciais da modernidade.
Pensou que o mundo
poda ser apreixado con
afouteza e intrepidez. En
cada anaco da sa vida
perfilou unha pluralidade
de imaxes que parecan
aproximalo arelada con-
sagracin. Mais de vagar a
historia foino apartando,
o silencio, despois o
esquecemento e, fin, a
morte nun Madrid que
coa sa indiferencia fxo-
lle recoecer no seu
derradeiro intre o seu aca-
bamento.
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
LUIS MARTUL CARMEN LUNA MARA GOLN
Colectnea de textos inditos
PUBLICACINS PERIDICAS
Revista Estudios Migratorios N. 10
Arquivo da Emigracin Galega
Anuario Galego de Estudios Teatrais 2001
Seccin de Msica e Artes Escnicas
(Comisin Tcnica de Teatro)
Revista Estudios de Comunicacin N. 1
Seccin de Comunicacin / Arquivo de
Comunicacin
COLECCIN INFORMES
A comunicacin en Galicia 2002
Seccin de Comunicacin
Museos e centros de arte contempornea
Seccin de Artes Plsticas
A aprendizaxe da lingua galega no ensino
non regrado de adultos
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Observatorio do audiovisual galego.
Informe e catlogo 1999-2000
Seccin de Comunicacin
Xornalismo en Internet. Actitudes profe-
sionais e condicins laborais dos periodis-
tas en lia
Seccin de Comunicacin
LTIMAS PUBLICACINS DO CONSELLO
DA CULTURA GALEGA
Informacin, tecnoloxa e territorio
Galicia ante a sociedade do coecemento
Seccin de Ciencia, Tecnoloxa e Sociedade
Director: Xos Carlos Arias
Reflexiones Literarias para una Biblioteca
Real
De Martn Sarmiento
Edicin e estudio de Jos Santos Puerto
(Versin en galego e casteln)
Coloquio en mil duascentas coplas
De Martn Sarmiento
Facsmile do orixinal autgrafo
CD-Rom ndice documental de escultores
galegos do sculo XX
Seccin de Artes Plsticas
Galicia e a sega en Castela longo dos
tempos
Catlogo da Exposicin
Seccin de Antropoloxa Cultural
Actas dos IV Encontros para a Normaliza-
cin Lingstica
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Arquivo de Planificacin e Normalizacin
Lingstica
Nos lindeiros da galeguidade. Estudio
antropolxico do val de Fornela
Seccin de Antropoloxa Cultural
Autores: X. M. Gonzlez Reboredo (coord.),
Clodio Gonzlez Prez e Luis Costa
Vzquez-Mario
Actas das Xornadas Galicia-Finlandia:
modos de pensar
A cultura, o mundo, a comunicacin
Seccin de Comunicacin
portada XABIER BOVEDA 19/12/02 15:41 Pgina 1
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 1
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 2
XAVIER BVEDA.
BELEZAS LOCAIS, BOHEMIA E AVENTURA EMIGRANTE
Colectnea de textos inditos
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 3
CONSELLO DA CULTURA GALEGA
Pazo de Raxoi, 2 andar
Praza do Obradoiro, s/n
15705 Santigo de Compostela
Tel. 981 569020 Fax 981 588699
correo@consellodacultura.org
Proxecto grfico
e deseo de cubertas
MANUEL JANEIRO
ISBN 84-95415-60-7
Depsito legal C-2022-2002
Imprime
Imprenta PLANA, S.L.
Santiago de Compostela
Bveda, Xavier
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante : colectnea de textos
inditos / Xavier Bveda; estudio introductorio, Lus Martul, Carmen Luna,
Mara Goln. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega,
Seccin de Cultura Galega no Exterior, Arquivo da Emigracin Galega,
2002. 306 p. ; 21 cm. (Coleccin de peto)
DL C-2022-2002. ISBN 84-95415-60-7
I. Martul, Lus. II. Luna, Carmen. III. Goln, Mara. IV. Consello da Cultura
Galega. Arquivo da Emigracin Galega. V. Ttulo
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 4
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
SECCI N DE CULTURA GALEGA NO EXTERI OR
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
XAVIER BVEDA.
BELEZAS LOCAIS, BOHEMIA
E AVENTURA EMIGRANTE
Colectnea de textos inditos
Lus Martul
Carmen Luna
Mara Goln
ESTUDIO INTRODUCTORIO
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 5
Fotografa do Arquivo Xavier Bveda doado Real
Academia Galega
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 6
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 7
A Lino Villanueva, o noso fotgrafo xa para sempre, e
habilsimo experto en informtica.
Real Academia Galega por amosarnos os seus tesou-
ros agarimosamente acochados e a todos os que al tra-
ballan, pola sa paciencia.
A Fernndez del Riego polo seu tempo e por facilitar-
nos as sas cartas persoais de Xavier Bveda.
Fundacin Penzol.
A Hugo Bernani pola sa desinteresada axuda dende
Arxentina.
A Jos Mara Gonzlez Gil que a cada pouco traanos
novas de Bveda.
A Marta Lombn, incansable investigadora, polas con-
tinuas atencins.
Consello da Cultura Galega por permitirnos que
todo isto se faga pblico.
Gracias a todos.
AGRADECEMENTOS
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 7
Xavi er Bveda 8
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 8
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 9
Este volume resultado das actividades que na actualidade
desenvolve o Grupo de Investigacin de Literatura Hispanoameri-
cana do Departamento de Literatura Espaola, Teora da Literatura
e Lingstica Xeral da Universidade de Santiago de Compostela. A
investigacin na que se enmarca forma parte do proxecto Escrito-
res de orixe galega: a sa insercin nos sistemas literarios arxentino
e cubano, subvencionado pola Xunta de Galicia e que integran o
seu director, Dr. Lus Martul, e as doutoras Carmen Luna e Mara
Goln. Os obxectivos deste proxecto son dilucidar a significacin
de escritores de orixe galega nas literaturas nacionais nas que inter-
vieron e ver en que medida a sa incidencia foi ou non determi-
nante neses sistemas literarios.
LIMIAR
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 9
Xavi er Bveda 10
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 10
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 11
Introduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
Poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
Teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Epistolario . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Reproduccin de cartas . . . . . . . . .294
NDICE
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 11
Xavi er Bveda 12
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 12
As orixes: Ourense
Desvalido de toda suerte de bienes, hundida mi
familia, como la trgica maldicin de un espantoso
annank...
Desprovisto de toda cultura, de todo conocimiento
anterior, educado en el socrtico verso de Machado
(quien habla solo, espera hablar a Dios un da )
1
Estas palabras, que pertencen a unha conferencia dada por
Bveda no teatro Cervantes de Bos Aires o 31 de marzo de 1923,
tratan de sinalar as sas orixes; o espacio xeogrfico, econmico e
cultural do que xorde como poeta. Un espacio pequeno, reducido,
pobre, que explicitamente est contrapondo -quere contrapor con
orgullo- ao que pose no momento de pronunciar esas palabras: un
espacio populoso e cosmopolita como Bos Aires, onde non ten
problemas econmicos gracias a que pode vivir da sa poesa e da
prctica cultural por el forxada. Non obstante, e como mis adian-
te veremos, eses fragmentos levan explcitas ademais das das tei-
mas que o perseguiron no seu desexo de profesionalizacin litera-
ria; teimas que unha e outra vez non cansara de repetir ao longo
da sa vida en Espaa e Amrica e que converte, con fachenda, no
seu selo identificador: a pobreza e o seu convencemento neorro-
mntico de ser poeta por nacemento.
1. Del sentimiento de la Naturaleza en la totalidad de mi obra potica.
Hogar Gallego, 29 de abril de 1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 13
INTRODUCCIN
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 13
Mais volvamos s sas orixes. En efecto, Bveda, nace en un
pueblo de reducida extensin, en Gomesende (Ourense), o 31 de
xaneiro de 1898
2
, sen embargo aos poucos meses a sa familia tras-
ldase ao Ourense de fin de sculo. A sa nenez decorre con total
normalidade ata que, sen ter cumpridos os dez anos, morre o seu
pai nun accidente. A partir de aqu comezan para el e a sa familia
as necesidades econmicas e a obriga de encontrar un traballo que
contriba economa familiar. Desta poca posterior morte do
seu pai comentara mis tarde que, dado que a sa era unha fami-
lia de clase media espaola onde o piar sempre fora o pai, ao faltar
este vronse abocados pobreza
3
.
Se atendemos s sas propias declaracins en varias entrevistas,
afastadas entre elas mis de quince anos
4
, temos que crer que a orixe
da sa vocacin potica est nun abafallo amoroso por mor da sa
baixa condicin social, e do asombro que lle causou a figura popular
e con xito, por riba de todo con xito, de Emilio Carrere na prensa
e nas revistas da poca. Ten dezasete anos e pensa que a poesa pode
darlle un nome do mesmo xeito que a Carrere, famoso en Espaa, tal
vez en muchos otros pases, fama, gloria. Aquel hombre era algo
5
.
Comeza a escribir versos, versos que cantan ao amor, bohemia, aos
soos inefables e non tan inefables, como cupletista Estrella Soler,
que lle escribiu un ardoroso soneto de cuarenta y cinco
2. Nac en un pueblo de reducida extensin y reducida historia. Metido en
el interior de Galicia, alejado del mar por luengas horas de andadura de un tren
horrsono y deteriorado, mis ojos no pudieron abrirse nunca, en mi adolescencia,
a la luminosa alegra, o al csmico estruendo, del fecundo y eterno Creador de
Todos los mitos: el Mar Atlntico. La Palabra, 3 de abril de 1923.
3. El Heraldo de Cuba, 16 de maio de 1924.
4. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917; Vida Gallega, 10 de xuo de 1920
e El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933.
5. El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933.
Xavi er Bveda 14
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 14
versos
6
. Durante seis meses non cesou de escribir, sempre seguindo
os pasos do mestre Carrere, ata que un da creou o que el mesmo cha-
ma su primer poema personal: Las Cruces Rurales, de inspiracin
galaica e que foi a chave que, como veremos, lle abriu as portas dos
dous espacios culturais nos que se vai mover a partir de agora e ata a
sa marcha definitiva a Bos Aires: o ambiente cultural ourensn e a bo-
hemia madrilea. Ese constante vaivn entre ambas as das cidades,
desde a sa primeira chegada a Madrid en 1916 e a sa marcha defi-
nitiva a Bos Aires, , por outra banda, a manifestacin do que, viven-
cial e ideoloxicamente, estas cidades representan para el; a manifes-
tacin fsica do abalar das sas ideas en canto concepcin da funcin
do poeta e, consecuentemente, da poesa: o poeta como cantor dunha
aristocracia seorial / o poeta como iconoclasta. Ante ese dilema, e ma-
lia que o seu nome vai ser lembrado en relacin coa vangarda debido
ao seu efmero momento ultrasta, Bveda optar por alongar as fun-
cins ideolxicas tradicionais da poesa. Ser o vate neorromntico
dun nebuloso rexionalismo
7
. Tan nebuloso que lle permite achegarse
tanto ao mecenado do conservador conde de Bugallal
8
como ao libe-
ralismo do xornal La Voz Pblica, enfrontado ao bugallalista El Diario
de Orense; procurar o amparo do agrarista Basilio lvarez ou publicar os
seus primeiros poemas na conservadora revista viguesa Vida Gallega.
6. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920. Nesta
entrevista dinos o seguinte da inspiracin feminina como motor dos seus inicios po-
ticos: A mi me hizo poeta una mujer; una novia all en Orense, fue la que inspir
mis primeros versos Era encantadora y yo estaba de verdad enamorado de ella
Tiempo despus, lleg all, una cupletista: Estrella Soler, de la que me prend brba-
ramente. Y un da perdi una peineta que yo tuve la suerte de encontrar, y al entre-
grsela lo hice con un ardoroso soneto de cuarenta y cinco versos. Qu idea tena yo
entonces de lo que era un soneto! No? Y as comenc a escribir en verso.
7. Esa opcin, por outra banda, ser a que o vai levar a Bos Aires nunha
viaxe que se alongar, como veremos, case toda unha vida.
8. Gabino Bugallal (Ponteareas, 1861-Pars, 1932) poltico galego. Foi,
entre outros cargos, presidente do Congreso, do Consello de Ministros, xefe do
Partido Liberal-Conservador e ministro de Facenda.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 15
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 15
Mais sigamos onde cronoloxicamente quedaramos. Estaba-
mos no Ourense de 1915. Bveda coece ben a sociedade adieira-
da desta cidade, xa que recadeiro de caf. Sabe ben de aquellos
seores que no quiero nombrar, aquellas respetables damas de las
que no quiero acordarme, aquellas familias mesuradas y correctas en
el vestido y en las recepciones, como mis tarde dira ao lembrar ese
momento da sa vida
9
. o tempo, nesta cidade, das conferencias no
Ateneo, das reunins sociais na casa da marquesa de Atalaya Ber-
meja, das reunins da Comisin de Monumentos, das tertulias no
Caf La Unin ou no Royalty de intelectuais e artistas como Risco,
Primitivo Sanjurjo, Eduardo Neira ou Emilio Amor. Bveda, reca-
deiro de caf e aspirante a poeta, comparte esa afeccin con outros
mozos compaeiros de infancia ou adolescencia como o seu curmn
Eduardo Blanco Amor, Eugenio Montes, Fernndez Mazas e os ir-
mns Cid. Mozos que tratan de achegarse e buscar o apoio daque-
loutros. Unha noite, Bveda, nun caf, le o seu poema Las Cruces
Rurales; al est Emilio Amor que, entusiasmado, felictao e brelle
o camio para descubrilo como poeta diante dos seus vecios
10
e no
ambiente intelectual devandito, xa que, gracias mediacin deste, o
poema foi publicado na revista Nuevo Mundo e obtivo unha boa aco-
llida crtica, a partir da cal comezou a colaborar en La Voz Pblica:
Diario de Orense
11
. Pero Bveda segue desvalido de toda suerte de
bienes, segue sendo un ningun, un mozo que promete, mais un
ningun que ten moi difcil abeirarse sociedade adieirada de Ou-
rense. E axia dectase das pexas que atrancan o camio de ascensin
social e que leva aos crculos acomodados cos que desexa mesturarse.
Acrdase de Carrere, coida que para ser algun en Ourense ten que
triunfar en Madrid e vai al por primeira vez en 1916 cuns poucos
9. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917.
10. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920.
11. Neste momento de supoer que cando Bveda coece ao que ser o
seu mecenas, Gabino Bugallal.
Xavi er Bveda 16
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 16
cartos
12
, unha carta de presentacin para Carrere do seu amigo co-
mn Primitivo Rodrguez Sanjurjo e os seus primeiros versos, un
cargamento precioso de un amanecer de gloria
13
. O mozo Bveda
vai cara a Madrid vendo no xito de Carrere o seu propio triunfo,
unha posibilidade
Madrid, unha posibilidade
Xa en Madrid vai na procura de Emilio Carrere ao Caf Varela
e atpao al, como rememora no seguinte fragmento pertencente a
unha entrevista publicada en Vida Gallega
14
:
12. Reun unas pesetas; y me fui al gobernador a pedirle un billete de cari-
dad; por eso el billete me cost treinta pesetas. Pocas ms tena. Y una buena maa-
na llegu a Madrid. Con tres pesetas sesenta y cinco cntimos en el bolsillo Le
dir que la Puerta del Sol me pareci pequea que com y que me qued sin un
cntimo. Aquella noche, dorm en un banco de la Plaza de Oriente frente al Palacio
Real. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920.
13. Con palabras de Basilio lvarez en El xito de Javier Bveda en Madrid.
Bellsimo discurso de don Basilio lvarez. La Voz Pblica, Ourense, n. 322, 1 de
decembro de 1916.
14. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 17
Eduardo Blanco Amor
e Manuel Azaa,
fotografa dedicada
a Xavier Bveda
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 17
Me acuerdo como si fuera ahora mismo. No? Me acerqu a
l. Estaba escribiendo El Seor Catafalco. Iba por la cuartilla treinta
y tres. Yo vengo a saludarle. Soy un seor que hace versos -le dije-.
Me lo supona, contestome l, mirndome fijamente. Yo me qued
parado y en seguida me pregunt: Y qu trae? Versos, le dije yo. No
se conquista Madrid con eso solo, me replic. Trae dinero? No.
Tiene aqu familia? No. Pues mire, lo mejor, es que se vuelva a su
pueblo y cuando tenga menos versos y ms dinero vuelva
-Y usted, que hizo?
-Le d un carta que traa para l, de Primitivo R. Sanjurjo el
poeta de Las Mesetas Ideales y despus de leerla Carrere, me hizo
que le recitase algo. Le le Las Cruces Rurales y entonces me invi-
t a cenar. Desde ese da todas las noches me llevaba a su casa a
comer, y me daba dinero para ir a acostarme; eso no lo ha hecho
con nadie ms que conmigo.
Bveda, frecuenta, nun primeiro momento, as tertulias a
carn do seu admirado Emilio Carrere e posteriormente as de
Rafael Cansinos-Assns. Este ltimo, na sa autobiografa, La nove-
la de un literato
15
, dedcalle pxinas dabondo ao noso autor, onde
nos relata, con ton irnico e sarcstico -como todo o libro-, as vici-
situdes de Bveda na capital
16
. Cansinos presntanos as ao que acaba
de chegar:
Xavier Bveda, este chico gallego que por su tosquedad pare-
ce un Han de Islandia en miniatura, es un hijo de la naturaleza per-
vertido por la literatura bohemia de Carrere.
15. La novela de un literato, 2. Madrid, Alianza Editorial, 1985. Sempre que
citemos farmolo desta edicin.
16. As referencias a Bveda no libro de Cansinos Assns podemos atopalas
nas seguintes partes: Xavier Bveda (154-158), La poetisa (173-177), Vuelve la
poetisa (183-186), El Ultra (234-239), Idilio en Liliput (265-268), Las preo-
cupaciones de Bveda (280-283), Velada ultrasta (337-341), Bveda vincitor
(391-393), Bveda se va a Amrica (410-411).
Xavi er Bveda 18
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 18
Hasta ayer vivi oscuramente en su aldea natal de Orense,
() Calzaba almadreas de campesino y deba de trabajar en el
campo, pues sus manos, recias y callosas, parecen desprender an
pellas de barro.
Poeta espontneo, sin estudios de ninguna clase, alondra del
terruo, incitado a cantar por los versos de Rosala de Castro y
Curros Enrquez, sinti al leer libros de Carrere, como La cofrada
de la pirueta, la ambicin de conquistar Madrid, incorporndose a
esa cofrada pintoresca y absurda.
Un da dej su aldea, tir las almandreas, se calz botas de
ciudadano y se vino a la corte. Su primera visita fue para Carrere.
(154-155).
Cansinos segue contando de xeito anecdtico a historia de
Bveda na casa de Carrere, que difire substancialmente da xa men-
cionada hai un pouco en boca daquel: presntase sa muller; o
mestre non est; invitado cortesmente a xantar; el acepta. Ao da
seguinte reptese a invitacin, esta vez con Carrere presente, quen
tamn, con educacin, lle ofrece a sa casa. Bveda tmao ao p da
letra e todos os das acode a xantar ata que o mestre, encirrado pola
sa muller, faille saber que a sa casa non unha fonda. Bveda
enfdase con el. Cansinos remata esta historia da relacin de
Bveda e Carrere co seguinte fragmento que perfila a figura do noso
autor e pon de relevo a busca trasnoitada e paradoxal -ou non tan
paradoxal-, por parte de Bveda, de mecenado no Madrid da bohe-
mia -co que isto ocasiona de refuncionalizacin da poesa tradicio-
nal- e o seu achegamento a un vago galeguismo; observacins das
que xa fixemos mencin con anterioridade:
Esa fue la primera leccin que le dio la corte. Le haba fallado
su primer mecenas. Pero Bveda, como buen gallego, no se desani-
m y sigui adelante practicando la pirueta. Hizo amistad con Pedro
Luis de Glvez, Vidal y Planas y otros ilustres hampones literarios,
que le dieron cursos de picaresca y de esgrima de sable. () Pero esa
poca de bohemia miserable dur poco. Bveda se dio cuenta de la
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 19
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 19
fuerza de los paisanos que un gallego tiene en Madrid, y que van
desde el guardia y el sereno hasta el ministro. Los gallegos todos son
hermanos y, amparando en ese ttulo, Bveda fue a ver a don Basilio
lvarez, el curita aventurero, alma de la Casa de Galicia, y a don
Benigno Bugallal, uno de los caciques mximos de la regin.
La figurilla de Bveda, su osada y su ingenuidad, su acento
galaico, an no deformado por el trato con los madrileos, les haca
gracia a todos y les traa como una rfaga fresca de la tierra lejana.
(155-156)
Arroupado pola carta de presentacin de Primitivo Rodrguez
Sanjurjo e o apoio de Gabino Bugallal, aos poucos meses da sa
chegada comeza a rozarse, ademais de con Carrere e os seus pros-
litos, con intelectuais galegos que se moven arredor da Casa de
Galicia, como Basilio lvarez ou Novoa Santos. Deste xeito, en
decembro de 1916, a un mes escaso da sa chegada a Madrid,
Basilio lvarez presenta a Bveda na Casa de Galicia e, curiosa-
mente, na sa descricin vai utilizar o argumento da pobreza -que
el mesmo vindicara en anos posteriores- como revulsivo da incli-
nacin potica de Bveda:
Javier Bveda surgi poeta como las aguas de los regatos sal-
tarines de las montaas gallegas emergen de la piedra bruta. Y no
precis que la vara milagrosa de Moiss tundiese su cerebro. El con-
juro realizose por obra de la inspiracin y el hambre. La inspiracin,
que es una diosa justa y magnnima, y que sabe burlarse de las aris-
tocracias de la sangre y la fortuna para entregarse por entero a los
prceres del espritu. Y el hambre que tamiza con sus garfios finos
y agudos las almas, para que se filtre lumbre brillantsima por su
criba gloriosa () Y es que en el hambre encuentra el genio el ms
poderoso de los reactivos. La inspiracin es grcil y etrea, y huye
como el demonio, del horror de las digestiones
17
.
17. El xito de Javier Bveda en Madrid. Bellsimo discurso de don Basilio
lvarez. La Voz Pblica. Ourense, n. 322, 1 de decembro de 1916.
Xavi er Bveda 20
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 20
Nestas palabras de Basilio lvarez tamn est presente a sa
segunda obsesin vindicativa ao longo dos anos
18
: desprovisto de
toda cultura el coma un regato que xorde da pedra bruta
19
. Por
outra banda, esta presentacin tivo eco na prensa galega como o
demostra o artigo titulado El xito de Javier Bveda en Madrid.
Bellsimo discurso de don Basilio lvarez impreso en La Voz
Pblica o 1 de decembro de 1916, no que se describe o triunfo de
Bveda na Casa de Galicia coa lectura, entre outras poesas, da sa
loada e recoecida Las Cruces Rurales, e tamn se reproduce a
descricin de Basilio lvarez recollida de El Parlamentario.
Ousado e inxenuo
20
, canso da caridade de Carrere, quen lle
presta atencin e lle d algo que comer, mais non unha sada aos
seus versos, decide levarllos persoalmente a Francisco Verdugo, o
director de La Esfera. Verdugo, nun primeiro momento, non o reci-
be, pero Bveda persuade o seu secretario para que cheguen s sas
mans; as o fai e Verdugo le os poemas e chama a Bveda para coe-
celo. A sa ousada logra que ao pouco tempo os versos saian luz
en La Esfera
21
. Xa comeza a ser coecido en Madrid. A Galicia
tamn chegan os ecos da sa recentemente estreada fama, mais os
seus problemas econmicos non se solucionan.
18. Esas das teimas das que estamos a falar dende o principio, se nos fixa-
mos, tamn xorden na descricin de Cansinos reproducida anteriormente.
19. En 1923, en Bos Aires, dir na conferencia titulada Pueblo, Naturaleza
y Poesa ofrecida no Teatro San Martn: Yo no tuve maestros, yo no tuve libros, yo
no tuve cultura, ni conocimientos de nada Arrancado por las superiores necesi-
dades de la vida, desde los diez aos, al campo prcer de la escuela, mi espritu era,
entonces, un erial donde podan igualmente darse la rosada rosa o el atormentado
cardo. Despiadada, pero santamente, el humano dolor fue laborando el terreno
Y un da -quin recuerda por qu!- surgi la primera estrofa y despus el primer
poema. Conferencia reproducida en En honor y despedida de Xavier Bveda. La
Repblica, 3 de maio de 1923.
20. Como o caracteriza Cansinos na descricin mis enriba reproducida.
21. El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 21
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 21
Outra vez Ourense. O cenculo orensn
e La Centuria
Decide volver a Galicia e atopmolo de novo durante o mes de
abril de 1917 recitando os seus poemas nunha xira polas cidades
galegas. As informa O To Marcos da Portela o 7 de abril de 1917,
facndose eco da prensa da Corua, sinalando o xito do mozo,
poeta e paisano, Xavier Bveda na culta Reunin de Artesanos desa
cidade, coa lectura dalgunhas das sas composicins. Este mesmo
xornal, no seu nmero do 21 de abril de 1917, fai mencin do reci-
tal de Bveda no caf ourensn de La Unin, e anda que salienta os
aplausos recollidos, reprchalle o ton fnebre e pesimista das sas
composicins que nin a sa xuventude nin a sa vida xustifican. Esta
xira tamn destacada por Vida Gallega no seu nmero do 20 de abril
de 1917, onde, baixo o ttulo La alborada de un gran poeta. Versos
de Bveda, ademais de inclur tres sonetos e realizar unha breve des-
cricin biogrfica, informa destes recitais na Corua, Ourense e
Pontevedra
22
. Esta descricin, que pon en estilo indirecto pensamen-
tos de Bveda, sitao na bohemia de Rubn e Carrere, da fame e do
ajenjo, do antiburguesismo
23
. Mais o que chama outra vez a aten-
cin a insistencia na fertilidade da sa inspiracin potica, na sa
poesa espontnea: Mas no son el ajenjo, la trova, el sombrero y el
amor al hambre lo que asombra, en Bveda: es la portentosa fertili-
dad de su imaginacin. Esta se adelanta a los conocimientos del
poeta. Bveda no tuvo tiempo de enterarse de nada -qu son dieci-
22. Hace algunos das visit nuestra redaccin el poeta orensano Javier
Bveda. Despus, bohemio incorregible, sali Galicia adelante. En Pontevedra, en
Orense y en La Corua recit, en tertulias fraternales o ante pblico nutrido, algu-
nas de sus poesas.
23. Por exemplo dinos: Bveda no concibe la vida con la seguridad de que
a fin de cada mes le entregarn, en una taquilla burocrtica, treinta duros para
comer. En su opinin, esto constituira un grave mal. Se tumbara a lo oriental o se
los gastara en champagne y en lo dems la noche del da 30.
Xavi er Bveda 22
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 22
nueve aos?- y habla de todo. Insistencia que, pasado o tempo, far
que responda pregunta: Escribe usted con facilidad? -Muchsimo;
como hablo; yo sera capaz de hacer versos jugando al foot-ball
24
.
Nesta etapa ourens Bveda vai formar parte do chamado
mis tarde por Vicente Risco Cenculo ourensn
25
, reunin de
intelectuais que coincidiron nesta cidade nas das primeiras dca-
das do sculo XX: Ramn Otero Pedrayo, Vicente Risco, Florentino
L. Cuevillas, Arturo Noguerol Bujn -homes estes que intervirn
posteriormente na fundacin de Ns e que se vencellarn s
Irmandades da Fala a partir de 1919- e Eduardo Blanco Amor,
Primitivo Rodrguez Sanjurjo, Antonio Rey Soto, Eduardo del
Palacio e Sebastin M. Risco. Nesta poca todos eles sentanse atra-
dos polo neoceltismo e pola esttica e o pensamento modernista, co
que iso supua de decadentismo, esoterismo e concepcin do poeta
como guieiro da humanidade. Estas ideas, e mais o ambiente propi-
cio tertulia, organizacin de conferencias arredor do Ateneo
26
e
ao intercambio de ideas, deveen no xurdimento, en xuo de 1917,
da revista neosfica La Centuria
27
, fundada e dirixida por Vicente
Risco e da que Bveda foi un dos seus colaboradores.
24. Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920.
25. Expresin acuada por Vicente Risco no seu ensaio Ns, os inadaptados
(1994, V:55).
26. A sede do Ateneo era a Aula de Fsica do Instituto de Ourense. Foi crea-
do e sostido gracias vontade do catedrtico de Fsica don Antonio Gaite. Unha
desas sesins foi, por exemplo, a organizada en 1917 por Otero Pedrayo na que foi
invitado Noriega Varela. Salientamos esta sesin porque na Historia de la literatura
contempornea de Carballo Calero, Pedrayo dinos que entre os que pasaban as noites
con Noriega cando baixaba de Trasalba estaba Xavier Bveda: Gastaba a noite nos
cafs e parolando deica a ialba cos bohemios literatos e os esmorguistas. Seu amigo
e ademirador o doctor Parada Justel, Berbn o baixo cantante, prodixio de ximnasta
e clsico empregado de Facenda, o estribillante Atilio Noguerol, Blanco Amor e
Xavier Bveda, daquila mozos, eran seus compaeiros (Carballo Calero: 545).
27. Inicia a sa publicacin en xuo de 1917 e remata en xullo de 1918.
Entre os seus colaboradores podemos destacar a Francisco lvarez de Novoa,
Emilio Amor, Cansinos Assns, Correa Caldern, Cuevillas, Arturo Noguerol,
Noriega Varela, Otero Pedrayo, etc.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 23
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 23
Unha excelente crnica de Eduardo Blanco Amor
28
-da que
ns extraemos amplos pargrafos por clarividentes- flanos do
ambiente intelectual ourensn a carn da revista La Centuria, do
que formou parte Xavier Bveda:
Orense donde fu, quiz por primera vez en Espaa, defini-
da la esencia del europesmo esttico de la postguerra, en la revis-
taneosfica La Centuria, dirigida por Vicente Risco, quien vena de
descubrirles Tagore a los madrileos, en la misma poca venturosa
en que diez provincianos valientes anuncibamos, muy sueltos de
modales, al mundo, que nuestra ciudad era una estrella septaptala
que se prolongaba en siete carreras, brincadores de montes, en busca
de la atencin universal, y que la ciudad, adems de siete carrete-
ras, nos tena a nosotros, por lo cual Orense estaba ms cerca de
Nueva York que de Madrid. En la misma dichosa poca fue tambin
cuando Eugenio Montes, hoy escritor de nombre, en Pars, quera
convertir, con el propio ejemplo, el football en un ballet clsico,
(...) Y era por aquel entonces cuando el poeta Primitivo R. Sanjurjo,
a quien Rubn Daro llamaba maestro por sus Mesetas ideales,
montado en el trpode del ocultismo, oficiaba de astrlogo ulico y
crea que escandalizaba a las cortes de Europa con sus feroces vatici-
nios, sobre las Reales Personas, que por cierto se cumplieron; y
cuando el no menos poeta Xavier Bveda, hoy en Buenos Aires,
publicaba -con aplauso de toda la prensa espaola- el Epistolario sen-
timental, rosario lrico y otros poemas, y cortejaba a una dentista rusa,
con aires de walkiria madura, montado, a manera de Pegaso, en
una bicicleta de alquiler girando a toda marcha por la Plaza Mayor,
dado al viento el magnfico airn de su melena. Tiempos aquellos en
que nos creamos unos terribles satanistas, (...); y tiempos aquellos
tambin en que nuestros profesores de historia -de tal palo tal asti-
lla- nos aseguraban, con la mxima seriedad, que ramos nosotros
los elegidos, destinados a crear una gran cultura de tipo atlntico
sobre la base de un neoceltismo prodigioso.
28. Galicia otra vez. De Vigo a Orense. La Nacin, domingo, 23 de xullo
de 1933.
Xavi er Bveda 24
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 24
O contido da revista foi vario, predominando nela o orien-
talismo, a ascendencia literaria modernista e o neoceltismo.
Bveda publica na revista varios poemas de ton romntico e
modernista, con claras pegadas rubenianas e machadianas, carac-
tersticas tamn presentes nos seus libros publicados por esa
data: El madrigal de las hermosas: semblanzas de mujeres orensanas
(Ourense, 1917) e Epistolario romntico y espiritual. Rosario lrico
y otros poemas (Ourense, 1917), prologado por Couceiro
Freijomil
29
. Destes poemas, os mis logrados, e polos que acadou
fama axia, son aqueles, como Ante el Prtico de la Gloria ou
Las Cruces rurales, nos que fusiona a prctica modernista coa
defensa do poeta da raza, revelador da alma galega, orientacin
que ser a que definitivamente adoptar e a que permitir que se
dea a coecer nos crculos galegos hispanoamericanos. Esta
orientacin correspndese coa potica de Vicente Risco, quen
pola sa vez presenta coincidencias evidentes coa de Joan
Maragall
30
.
Xa non un ningun; d recitais, forma parte das tertulias,
publica os seus poemas na prensa galega -La Voz Pblica, El Diario
de Orense, Vida Gallega ou La Centuria- e tamn o seu primeiro libro
de versos: El madrigal de las hermosas: semblanzas de mujeres orensa-
nas (Ourense, 1917), baixo o mecenado do Conde de Bugallal.
Libro este onde lles canta s mulleres da alta burguesa ourens,
onde ofrece unos lricos exvotos a sus devociones femeninas, unos
generosos presentes a Fmina
31
. Pero el para a xente podente un
golfo
32
, un desclasado que soamente conta en Ourense co apoio
29. Couceiro Freijomil foi redactor-xefe do conservador e bugallalista El dia-
rio de Orense (1874-1928).
30. Para mis informacin vid. Ribera Llopis e Rodrguez Gonzlez (2000:
529-543).
31. Correa Caldern, E.: Juventud que triunfa. Xavier Bveda. La Voz
Pblica, Ourense, n. 449, 13 de xullo de 1917.
32. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 25
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 25
de Wladimiro Dainow
33
, quen financiar a publicacin do seu
segundo libro Epistolario romntico y espiritual. Rosario lrico y otros
poemas (Ourense, 1917). Uns anos mis tarde
34
, preguntado nunha
entrevista polas sas aventuras amorosas, confesar o seu amor pola
muller de Dainow, musa do seu segundo libro de poemas:
Me enamor una vez; la mejor de mi vida, pero de un imposi-
ble Ella era una rica rusa. Una mujer extica, original, verdadera-
mente hermosa; ideal, atrayente; aquel amor mo fue intensivo flore-
ciente, esplndido; un amor romntico, que, puedo decir, fue el que
dio lugar y me inspir mi libro Epistolario Sentimental, cuya edi-
cin por cierto me pag su familia. Hoy de aquellos amores como
saudades lejanas, no queda ms que una buena y sincera amistad
Deste xeito, Bveda segue querendo ser o cantor dunha aris-
tocracia social. Cntalles s seoritas ben de Ourense, a un amor
romntico e trasnoitado e acepta a necesidade dun mecenas para
publicar as sas obras. Pero, ao mesmo tempo, sente, como el
mesmo manifesta, que as sas orixes humildes, a sa pobre indu-
mentaria () que se justificaba en la pobreza de mi vida y en la
absoluta carencia de medios para vivir
35
, son unha barreira infran-
queable ante a sociedade adieirada de Ourense. altura de outu-
bro de 1917, Bveda viviu nesta cidade unha das experiencias que
recorda con maior desagrado e que, de feito, como en mis dunha-
ocasin manifestou, foi a que provocou a sa nova viaxe -a sa nova
33. Dentista ruso asentado en Ourense. Deste e da sa familia dinos, ao pouco
tempo de instalarse por segunda vez en Madrid, as seguintes palabras ao rememorar
a ingratitude de certa xente ourens: Hasta que un da, -da inolvidable- una familia
cuya cultura y fortaleza de espritu estaba por encima de la mediocre comprensin de
los necios, me tendi su mano generosa para favorecerme y aconsejarme (). Hoy
estoy en Madrid. Y conmigo, mi protector incansable don Wladimiro Dainow, que,
en compaa de mi gran amigo D. Jos Zarauza, -como V. y los lectores de mi libro
saben- fue y es mi Mecenas (Vida Gallega, 25 de novembro de 1917).
34. Vida Gallega, 10 de xuo de 1920.
35. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917.
Xavi er Bveda 26
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 26
fuxida- cara a Madrid. Por outra banda, este suceso repercutiu na
sada do Ateneo dos mis novos desta institucin e desencadeou unha
crise que desembocou na sa desaparicin. Os feitos sucederon do
seguinte xeito. Bveda foi invitado a recitar os seus poemas no Ateneo
por un grupo de xente nova da institucin entre os que se encontra-
ba o poeta Eduardo Neira; isto foi solicitado Xunta Directiva, pero
algun se opuxo e a Xunta non accedeu. Isto non lles sentou ben aos
promotores, que se deron de baixa no Ateneo e comezaron unha cam-
paa de descrdito nun xornal local contra o que chamaron o Ateneo
de Gaite, para evidenciar o carcter dictatorial deste
36
. Bveda snte-
se decepcionado en aquel Orense que deca ayudarme e marcha a
Madrid, onde aos oito das de ter chegado manifesta con desafo
dende Vida Gallega
37
:
Tengo necesidad de hablar y de gritar para apostrofar publi-
camente todos aquellos espritus envidiosos y malsanos -porque yo
quiero tener la pretensin de ser envidiado- que justificndose en la
diferencia de clase hicieron que, hastiado, huyese nuevamente de mi
pueblo para refugiarme en el generoso corazn de este Madrid que,
como dijo Basilio lvarez, est abierto a todo arribo prometedor.
As boas novas: o Ultrasmo. E volta s orixes
En Madrid, Bveda conta coa proteccin do conde de
Bugallal, quen acabar entregndolle mensualmente unha cantida-
de para atender os seus gastos
38
, o que o obriga a seguir sendo un
36. Estes sucesos estn explicados no artigo La crisis del Ateneo. En busca del
Orense perdido. La Regin, 18-XI-1958, por Vicente Risco, un dos seus protagonistas.
37. Vida Gallega, 25 de novembro de 1917.
38. En Vida Gallega, 10 de xuo de 1920, di, falando do libro Poema de los
Pinos que xa ten en preparacin: [L]ibro que se lo dedicar a la hija de Bugallal,
Matilde, en agradecimiento de los muchos favores y de la proteccin que constan-
temente me dispensa su padre. A l le estoy y le estar toda mi vida reconocidsi-
mo. Su casa siempre la tengo abierta, y mensualmente me entrega una cantidad
para atender a mis gastos.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 27
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 27
segrel pagado pola corte. Isto vmolo reflectido, por exemplo, nos
versos A la seorita Matilde Bugallal (en su boda), escritos en
xuo de 1919 en Madrid e publicados por Vida Gallega o 31 de
xullo de 1919, e onde Bveda rende obediencia a Bugallal dicindo:
Seora: hasta la casa de vuestro padre, un da,
arrastrando el harapo de mi vida doliente,
llegu, buscando, hundido por la melancola,
un hombre, entre la turba vanal e indiferente.
Yo era, entonces, un nio. Mi melena, incipiente,
sobre mi crneo adusto, como una flor se abra.
Un chambergo gallardo coronaba mi frente,
y era, como el chambergo, gallarda el alma ma.
Unas manos cordiales se tendieron al nio
que ya pensaba entonces; mientras que, con cario,
aplaudan el hondo sentir de su alma inquieta.
Han paso tres aos. El nio, se hizo hombre.
Y hoy reparte su vida -ya aureolada de un nombre-
entre el duelo y el goce de haber nacido poeta.
En Madrid tamn conta cos contactos xa establecidos na
viaxe anterior. Isto facilitaralle a sa colaboracin en La Esfera, Los
Xavi er Bveda 28
Xavier Bveda co Conde Bugallal cando este era presidente da Cmara
do Congreso
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 28
Lunes del Imparcial e Prensa Grfica, e a contratacin como redac-
tor de El Parlamentario de Antn del Olmet, onde far entrevistas
a personaxes de actualidade e anoar amizade, entre outros, con
Vidal e Planas. Denantes de colaborar en El Parlamentario, nada
mis chegar, traballa durante unha tempada como caixista de
imprenta na tipografa de Sanz Calleja e despois na de Casa Pueyo
ata que o despiden.
Distanciado xa de Carrere, comeza a frecuentar as tertulias de
Cansinos no Colonial e inicia unha amizade moi sentida co poeta
Pedro Luis de Glvez. a poca na que, instado por Valle-Incln, cam-
bia a grafa do seu nome
39
e na que, como sinala Juan Manuel de
Prada na descricin de Bveda includa no seu recente libro
Desgarrados e excntricos (2000: 257), se instal en una pensin del
39. O encontro con Valle-Incln no Madrid da bohemia e o cambio de nome
tmolo descrito na seguinte reportaxe includa na publicacin Mundo Argentino (29-
01-1941): Lo visit [a Don Ramn]. Me trat afablemente. Me dedic sus libros.
Al poner mi nombre en la dedicatoria escribi Xavier con X. Yo, que hasta enton-
ces haba firmado Javier con J, acept aquella X valleinclanesca y me convert en
Xavier con gran satisfaccin suya. El poeta como el toro -me deca despus en su
tertulia del caf- siempre debe obstentar una divisa.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 29
Xavier Bveda fronte s pinos das sas poesas
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 29
vicebarrio latino de la calle ancha de San Bernardo, fatig los infinitos
vericuetos de la picaresca, mendig el mecenazgo de los caciques
gallegos y altern con los hampones de la literatura
40
.
O contacto con Cansinos e con poetas achegados a el propi-
ciou que Bveda, momentaneamente, se adherise ao ultrasmo asi-
nando en 1918 o manifesto Ultra xunto con outros oito asinantes
que manifestaban seguir a orientacin marcada por Cansinos na
entrevista que, precisamente, Bveda lle fixo en decembro de 1917
para El Parlamentario. Deste acontecemento fai mencin Guillermo
de Torre, un dos asinantes do manifesto, en Ultrasmo, existencialis-
mo y objetivismo (1968: 58-59) criticando a actitude manipuladora
de Cansinos e apuntando a aparicin circunstancial de Bveda arre-
dor deste ismo:
Quiz en aquellas reuniones -yo no era asiduo- comenz a
cundir la voz ultrasmo. El hecho es que Cansinos-Assns se pose-
sion del trmino. Y Ultra titul un breve manifiesto escrito por
l, a cuyo pie un buen da del otoo de 1918 encontr con sorpre-
sa mi firma -pues nada se me haba anunciado o consultado-, junto
con la de otros siete jvenes, de tres de los cuales (Fernando
Iglesias, Pedro Iglesias Caballero y J. De Aroca) nunca se tuvo noti-
cia literaria, pues se limitaban a ser contertulios de las reuniones de
Cansinos-Assns. Otro, Xavier Bveda, llevaba y sigui llevando
distinto rumbo literario; slamente los tres restantes (Cesar A.
Comet, Pedro Garfias, J. Rivas Panedas) s escribieron en las revis-
tas ultrastas. Cansinos-Assns, por su parte, se inhiba como fir-
mante, pero con el fin de destacar en primer plano su ambicionado
papel de gua, nombrndose en el primer prrafo del documento,
redactado con el estilo de gacetilla annima. Comenzaba as:
40. Con anterioridade, Juan Manuel de Prada escribiu a novela Las msca-
ras del hroe (1996) inspirada na vida do poeta, bohemio e anarquista Pedro Luis
de Glvez. Nela tamn xorde como personaxe de ficcin Xavier Bveda, quen man-
tivo unha grande amizade con Glvez na realidade.
Xavi er Bveda 30
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 30
Los que suscriben, jvenes que comienzan a realizar su obra,
y que, por eso, creen tener un valor pleno de afirmacin, de acuer-
do con la orientacin sealada por Cansinos-Assns en la intervi
que, en diciembre ltimo, celebr con l Xavier Bveda en El
Parlamentario, necesitaban declarar su voluntad de un arte nuevo
que supla la ltima evolucin literaria: el novecentismo.
Non obstante, por estas datas, Bveda participou en veladas
ditirmbicas ultrastas, como a celebrada na sala Parisiana, acom-
paado de Juan Jos Llovet e Joaqun Dicenta (fillo); nesta velada
Gerardo Diego, xa catedrtico do Instituto de Soria, leu un poema
que dica Un remo, dos remos, tres remos... e nela participaron:
Humberto Rivas, J. Rivas Panedas, Jorge Luis Borges, Pedro Garfias,
Eugenio Montes, Csar A. Comet, Lasso de la Vega, Toms Luque,
Lpez-Parra, Ciria Escalante, os irmns Rello e o galego Goy de
Silva. E publicou de xeito illado poemas adscritos ao novo ismo
na revista Grecia de Isaac del Vando Villar, como os onomatopeicos
Un automvil pasa e El tranva
41
. Axia vai abandonar esta ten-
dencia. El mesmo flanos do seu protagonismo no nacemento do
ultrasmo, e a sa posterior viraxe, nunha entrevista realizada por
Zindo Rudhe en Los Principios de Crdoba o 20 de maio de 1926:
Fue entonces que el poeta Cansinos Assns y yo, que pertene-
camos a la nueva generacin pensamos en el problema. Y decidimos
luchar hasta vencer. Un manifiesto que tuvo mucha resonancia fue el
principio de todo, y desde entonces los escritores de la nueva ten-
dencia hallan cordial acogida en las revistas y en los centros literarios
41. Grecia, Sevilla, 15 de abril de 1919. Reproducido en Videla, Gloria
(1971). Unha anlise textual do poema El tranva, xunto con outros de Francisco
Vighi e Gerardo Diego, tmolo en Martnez Ferrer, Hctor: Ultrasmo, creacionis-
mo, surrealismo. Anlisis textual. Analecta Malacitana. Anexo XXVI, Mlaga, 1999,
p. 49-53. Outos poemas ultrastas publicados nesta revista son Los Poemas del
Ultra. Miedo, 20 de maio de 1919 e La plstica del ambiente, 30 de xullo de 1919.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 31
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 31
() Pero yo me separ del movimiento ultrasta poco despus de su
iniciacin. Sin renegar de l, he permanecido alejado. Asegurado el
ambiente de los jvenes de la nueva tendencia, me refugi en Galicia,
donde luego publiqu mi libro El Poema de los Pinos que obtuvo
un xito verdaderamente asombroso. Reconozco que gran parte de
ese xito es debido a la notoriedad que rode mi nombre a raz de la
publicacin del famoso manifiesto ultrasta.
Bveda renuncia pronto ao movemento vangardista e volve
de novo a Ourense e a aquel nebuloso rexionalismo, aprendido nas
tertulias ourenss, do primeiro Risco, de Primitivo Rodrguez
Sanjurjo, do grupo que colaborou en La Centuria con posicins ide-
olxicas moi diversas pero que defenden o neoceltismo. En Madrid,
antes de volver a Ourense, publicar en 1920 Los Poemas de los
Pinos, libro que en mis dunha ocasin considerou o seu maior
logro
42
. Deste retorno a posicionamentos anteriores a ese rexiona-
lismo esvado -cando xa parte dos compoentes do grupo de La
Centuria radicalizaran o seu pensamento- dixanos constancia
Cansinos-Assns (1985:158) coa sa sorna habitual:
Bveda no cae en el extremo separatista de su paisano Correa
Caldern, un universitario con lentes, que niega todo lo ibrico, se
declara gallego enxebre, palabra que explica con sutilezas metafsi-
cas, es miembro de A Irmandade da Fala y escribe artculos en galle-
go, con ayuda del diccionario.
En Ourense segue sen encontrar un sitio; segue a ser un
segrel, como o demostra a sa xira polas cidades galegas en 1920
recitando os poemas do seu libro El madrigal de las hermosas. Vida
Gallega anuncia esta xira no seu nmero do 10 de xuo de 1920 da
42. E mesmo nun determinado momento chega a consideralo o camio a
seguir no futuro: En mi futura obra espero seguir la misma tendencia simplicista
que ya inici, hace cuatro aos, con Los Poemas de los Pinos. Los Principios,
Crdoba, 20 de maio de 1926.
Xavi er Bveda 32
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 32
seguinte maneira: Este notabilsimo artista gallego est realizando
una brillante tourne por Galicia. Es algo original y simptico, que
merece amplio comentario. Con una troupe de variets, Bveda
va por los escenarios leyendo sus madrigales a las gallegas bonitas.
El xito coron el alma popular cuando el alma popular pareca
poco dispuesta a ir a la poesa. O recital que Bveda deu no Teatro
Principal de Santiago quedou reflectido nun artigo de
Grandmontagne e que Dionisio Gamallo Fierros rescatou noutro:
En torno a Grandmontagne. Xavier Bveda y sus triunfos en la
Compostela de 1920 publicado o 12 de novembro de 1963 en La
Noche. Nel incle os comentarios feitos por Grandmontagne trala
contemplacin deste espectculo e dos que ns reproducimos o
seguinte porque nos ofrece, de xeito moi escnico, a visin de
Bveda como poeta madrigalesco e neorromntico:
Y sali Xavier Bveda (cmo en una crnica de toros pudie-
ra exclamar el revistero) y se abri el toril. Un aplauso cerrado,
largo, entusiasta, salud la presencia del poeta. () Se adelanta a
las candilejas. Un poco cohibido, porque no hay en el gentil y
romntico escritor, asomo alguno de histrionismo teatral. El pbli-
co le alienta con nuevos aplausos (es lgico suponer que con espe-
cial fervor, las mams y paps de las madrigalizadas, y, sobre todo
las propias interfectas). Los madrigales, como toda su obra potica,
estn escritos en castellano, en un castellano puro, limpio y sonoro.
Comienza la lectura: A la seorita Fulanita de Tal: Todas las
miradas se vuelven al palco que ocupa la pollita. Bveda hace una
antologa de sus dones fsicos y de sus condiciones morales. Todo
poeta es un poco exagerado, un poco amplificador. Don Xavier no
excluye esta regla general.
Pese a todo isto, Bveda sntese incomprendido nun Ourense
conservador e retorna a Madrid. Al publicar La luna, el alma y la
amada (1922), Los poemas de los pinos (1922) e De los pazos gallegos
(1922), pero antes, en 1921, enviado a Marrocos como corres-
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 33
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 33
pondente de guerra do diario barcelons La Vanguardia. Desta expe-
riencia dinos: Huelga decir que mataba yo ms moros con mi
pluma que con el fusil. Y un poco arrepentido de tanto sacrificio
humano me largu a la Argentina
43
. Al ir, en 1923, precedido da
sa fama de ultrasta, de poeta pobre feito a si mesmo, de poeta da
alma galega Desvalido de toda suerte de bienes Desprovisto
de toda cultura.
A fabricacin dun escritor
Y yo, que por mi vida de entonces ms pareca
para tentativas audaces ()
X. Bveda
Resulta evidente, unha vez coecida a maneira como afron-
tou a vida durante a sa primeira xuventude, que Bveda tia con-
ciencia da necesidade de organizar unha estratexia o mis precisa
posible coa que endereitar axeitadamente os seus pasos. Sen dbi-
da, tendo el presentes as sas capacidades literarias, calculou moi
ben o que podera conseguir e o que non. Deste xeito, no ano 1922,
e a vida foi moi rpida para el nestes anos, mediante a intervencin
de Bugallal
44
consegue unha invitacin do Hogar Gallego de Bos
Aires para dar unhas conferencias durante un par de semanas.
Chega a Arxentina en marzo de 1923, anda que a preparacin da
43. El Diario, Montevideo, 28 de decembro de 1924.
44. Bugallal, de certo, pagoulle a viaxe e posiblemente tamn a roupa: S,
adems pienso irme de aqu, har el viaje de Amrica Todo gallego debe visi-
tar por lo menos una vez Amrica Ya le he hablado a don Gabino para que me
consiga un pasaje de primera en la Trasatlntica Voy a descubrir Amrica
Cansinos Assns: La novela de un literato, 2. Madrid, 1985, p. 283.
Xavi er Bveda 34
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 34
viaxe fora moi coidadosa nos meses anteriores: mantn unha
correspondencia asidua na que precisa os detalles, busca gaar as
simpatas co seu rebordante entusiasmo e recoecementos, preoc-
pase dos detalles, como o envo de libros de regalo, non perde a
oportunidade de enviar sados afectuosos, etc. O Hogar Gallego, a
travs do seu rgano xornalstico, encrgase de lanzar unha cam-
paa que de xeito rimbombante e hiperblico valora ao grande
escritor espaol e galego, e nos das previos sa chegada failles
unha chamada aos lectores para que acudan ao peirao norte darlle
un gran recibimento.
Posiblemente, antes de vivir a que vai ser a sa experiencia
bonaerense, Xavier Bveda tia unha idea mis limitada do que a
viaxe podera traerlle: unha certa gratificacin econmica puntual e
algunha vinculacin con institucins e especialmente coa prensa.
Mais a vida de Bveda vai virar decisivamente con esta experiencia
americana. Unha vez al, dectase ao pouco tempo das posibilidades
que se lle estn abrindo e albisca que a solucin das incertezas da sa
vida, e da sa vida como escritor, pasa polo meridiano de Bos
Aires
45
. Deste xeito, nun primeiro momento vai estar vencellado
como correspondente en Madrid, con previsibles visitas anuais ou
anda mis frecuentes; sen embargo, nun segundo momento vaise
converter nun escritor radicado nesa banda do ocano. Como todo
escritor, coece as dificultades que impn a sociedade burguesa para
vivir da pluma. A sa experiencia ourens e a posterior bohemia
madrilea non deixan que se ilusione e percibe a posibilidade de
45. Temos outra perspectiva na obra de Cansinos Assns: Xavier Bveda
acaba de regresar de Amrica () El poeta galaico, muy serio y protocolario, son-
re y me explica: - Un triunfo, maestro. Estuve en Buenos Aires, di recitales de mis
versos, escuch ovaciones tremendas, fui recibido por el presidente Alvear ()
Mire, aqu lo traigo en esta carpeta para enserselo a usted () Pasemos al caf
y se lo mostrar todo! Ha sido algo de apoteosis! Ibid., p. 391. Con todo, houbo
veces que recibiu crticas moi severas. Unha especialmente dura publicouse no
xornal Crtica no tempo da sa primeira viaxe, en 1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 35
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 35
alcanzar un status de escritor perfectamente integrado e consagrado
nas estructuras culturais arxentinas.
A travs da documentacin que se conserva, comprbase que
Bveda est a empregar as mesmas armas das que se serviu no seu
asalto s sociedades ourens e madrilea, anda que todo est mis
graduado agora. De certo, o mesmo atrevemento xuvenil, a mesma
vontade de imporse, mais xa non o descaro, a actitude provocati-
va nos medios xornalsticos madrileos nin tampouco o desparpajo
que mostraba tras da afelpada capa espaola de Emilio Carrere.
Bveda regula as sas capacidades de captacin nas relacins sociais.
Mantn a xovialidade, a afectuosidade, o entusiasmo e, inevitable-
mente tamn, o enfatismo, a expresin artificiosa. Dicidor, aprox-
mase un chisco ao que o xornalista mexicano Ortega dixera de
Vargas Vila: No calla nada de lo que se le ocurre. A estratexia de
Bveda est, en boa medida, en cativar pola exuberancia expresiva.
A visita, que a ser breve, dura uns tres meses. Nese perodo
repara no que significa e srvese da rede de casas e fogares de emi-
grantes galegos espallados por toda a xeografa, pero tamn dos
clubs espaois, non menos abondosos
46
. Pola propia condicin
dos actos estes non teen un carcter exclusivamente intelectual,
senn que como culturais que son implican unha dimensin
social. A mido incianse ou pchanse con actos rituais como a
interpretacin dos himnos nacionais de ambos os pases
47
, e
46. Bveda disertou nos clubs e casinos espaois de Bos Aires, Crdoba,
Rosario e mantivo sempre bos contactos con eles. () la atencin del poeta era
reclamada por otra persona: acababa de aparecer el doctor Espejo Prez, presidente del
Crculo Espaol, quien llegaba al Plaza para presentar sus saludos al ilustre husped.
Los principios, Crdoba, 20-V-1926; tena anunciada y preparada esta conferencia para
el da 17; pero como ese da celebra el Casino Espaol la fiesta del natalicio de Alfonso
XIII, me han rogado que posponga la fecha. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924.
47. Ante una sala repleta de concurrencia se llev a cabo anoche la anun-
ciada conferencia de X. Bveda, en La Casa de Galicia. El acto di comienzo con
los Himnos uruguayo y espaol, que fueron odos con religiosa uncin patritica.
La Democracia, Montevideo, 3-VI-1923.
Xavi er Bveda 36
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 36
Bveda dectase de que entre os asistentes atpanse os emigrantes
prsperos das comunidades galegas, xente de peso ou influencia
econmica, as autoridades locais e das institucins culturais arxen-
tinas e mesmo asisten escritores orgnicos do Centenario, como
Leopoldo Lugones. Ademais estn presentes autoridades espaolas
-o mesmsimo embaixador do goberno da monarqua-, e, anda
que sexa s por radio, tamn o escoita o presidente da Repblica,
Manuel Alvear, a quen, por certo, Bveda visita e, logo do encon-
tro, failles saber a todos o vivo interese de Alvear polas sas diser-
taciones. Por tanto, descobre que ten a posibilidade de relacionar-
se con xente influente das distintas cidades polas que viaxa.
En efecto, as conferencias de Bveda nunca se celebraron nun
mbito estrictamente literario ou artstico, e non se pode dicir que
eses espacios non existisen, inclundo tanto os dos vangardistas de
Proa (agosto 1922), Inicial (outubro 1923) ou, mis tarde, dos mar-
tinfierristas e dos boedistas. A nica ocasin en que se achega mis
a un crculo literario coa revista Nosotros, que organiza simple-
mente un acto protocolario de homenaxe ao autor hispano-galego
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 37
Xavier Bveda lendo La
emocin lrica na Sala
do Teatro Cervantes en
Bos Aires o 12 de abril
de 1923
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 37
co gallo da sa volta a Espaa. Anda as, resulta significativo que
s fose cos desta revista cos que entrara en relacin. Lmbrese o
papel que os membros de Nosotros desempeaban nesas datas no
espacio cultural arxentino como escritores integrados nas estructu-
ras culturais do Estado e o carcter emblemtico do grupo como
entidade que procuraba o establecemento hexemnico dun campo
literario e artstico moderado. Isto , Bveda s entrou en contacto
cos escritores vinculados a resortes burocrticos da cultura. Habera
que engadir que algo que axuda a caracterizar o seu afastamento
dos crculos da vangarda o uso mesmo da conferencia como acto
exclusivamente cultural. Malia o ritmo atrasado co que se vai
desenvolvendo o anovamento esttico en Arxentina, para eses anos
da metade da dcada, a conferencia era xa un acto propio dun
tempo prevangardista e se tia vixencia era en mbitos moi esta-
blecidos ou tradicionais que sen dbida anda eran maioritarios
para entn. As vangardas van impor outro tipo de actos, e non s
literarios, cos que comunicar as ideas de anovamento. Non obstan-
te, non deixa de ser estrao que non se encontrara de maneira for-
mal con Borges
48
, a quen tivo que coecer en Madrid nos crculos
do ultrasmo, ou mis exactamente no ambiente de Cansinos
Assens. Nunha entrevista que dous anos despois da sa primeira
viaxe, maio do ano 1926, lle fan en Crdoba a resposta de Bveda
, polo menos, sorprendente. O xornalista fai un comentario ao fo
da conversa sobre a distribucin dos grupos literarios arxentinos e
a reaccin de Bveda demostra que a descoece ou ten un coece-
mento moi superficial. O primeiro menciona as das tendencias
principais do momento -Boedo e Martn Fierro- e Bveda pregun-
ta: Dos tendencias? Cules son?. O xornalista precsalle e
Bveda responde: Conozco ambas publicaciones. He ledo Los
Pensadores y Martn Fierro, y, francamente, no hallo diferencia
48. Alomenos non descubrimos confirmacin documental dese posible
encontro.
Xavi er Bveda 38
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 38
apreciable entre un grupo y otro. El antagonismo que se demues-
tran ambos entre s es slo fruto de su mocedad
49
. A resposta
parece querer agochar o descoecemento cun argumento engloba-
dor no que todo trazo particular resulta subsumido.
Poderase adiantar, entn, que para o tempo do seu periplo
americano Xavier Bveda escolleu xa definitivamente o tipo de lite-
ratura que vai facer e o tipo de pblico que vai destinada. Ese
pblico moderado que enche as salas do conferenciante o que el
procura e quere. Cre comprender que a decisin de endereitarse
cara a unha poesa e ensasmo convencionais acaba de encontrar o
seu pblico cunha amplitude como nunca soara. En realidade, era
este o destino mis apropiado para el, xa que, anda que un poeta
posuidor, aparentemente, dunha facilidade natural, isto implica
pola sa vez que sexa unha produccin falta de creatividade. Isto ,
foi un poeta prolfico e capaz, mais dentro do xa establecido. As
obras que ten publicadas para 1923, e as que seguirn, sitanse
todas elas no marco dunhas correntes xa desde haba tempo con-
solidadas e mesmo convencionais. O seu rexeitamento do ultras-
mo a proba da falta de vontade por tentar camios novos, por
todo o que isto implicaba. Por tanto, o que busca, invariablemente,
son espacios transitados, seguros, que lle poidan traer a consagra-
cin e o establecemento como poeta. Resulta evidente que as com-
posicins de El poema de los pinos y otros poemas as como De los
pazos gallegos non poden reclamar ningunha orixinalidade, sexa en
temas, motivos ou procedementos. Poderase afirmar que un
poeta que aproveita materiais dentro dun conxunto de correntes
que para ese tempo xa estaban asentadas. Consciente deste feito,
Bveda non deixa de protexerse ao argumentar ou dar por suposto
que a sa poesa forma parte dunha gran tradicin potica que a
que lexitima a propia produccin. Abertamente, reclama para si esa
tradicin como unha maneira de ennobrecer o que est a facer.
49. Una entrevista con el poeta Xavier Bveda. Los Principios, Crdoba,
20-V-1926.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 39
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 39
Temos, entn, que Bveda, sen abandonar a poesa, convr-
tese en conferenciante, e esta vai ser a actividade decisiva deste
novo perodo. A lectura dos seus poemas forma parte da actuacin
pblica, mais vese que adoita situalos despois da exposicin, co
gallo de alcanzar a apoteose final, dada a acesa emocin (pola Terra)
que posen. De feito, a conferencia encaixa cunha prctica intelec-
tual que acababa de dedicarse nos tempos inmediatamente ante-
riores sa viaxe. Diriamos que arredor do ano 1922, e tal vez xa
a fins de 1921, estaba entregado ao estudio da filosofa. Un estudio
improvisado e superficial do que temos constancia nas breves pero
precisas secuencias que Cansinos deixou nas sas memorias La
novela de un literato: Bveda mira ahora con cierto desdn la poe-
sa; l aspira a ser filsofo. Est leyendo con toda atencin las obras
de Ortega y Gasset, de Bergson y La razn pura, de Kant, las extrac-
ta en cuadernitos y medita sobre ellas
50
. Esta pragmtica incli-
nacin filosofa vai ser potenciada pola sa nova condicin de
conferenciante e ensasta, xa que bota de conta que o seu futuro en
Arxentina non vai polo camio da poesa, senn da prosa.
Especialmente porque tamn neste momento Bveda descobre a
veta que lle pode supor unha base segura aos seus proxectos: o his-
panoamericanismo. E deste xeito, os dous temas que inicialmente
constiten as sas exposicins son a sa teora da poesa e o hispa-
noamericanismo e, en ltima instancia, un hispanismo, do que
resaltar un aspecto especialmente e polo que Bveda vai loitar para
que fique como o seu santo e sinal: o humanismo. Conferencias
como Humanismo espaol vanse suceder e, para o tempo da gue-
rra de Espaa, no que estar co bando da Repblica, ese vai ser o
seu marco interpretativo emblemtico. Quere que o identifiquen
como pensador humanista hispano.
Desde as sas primeiras conferencias defende a superiorida-
de dun concepto de poesa que cmpre definir como tradicional
50. Cansinos Assns, op. cit., pp. 392-3. As mesmo vxase p. 282.
Xavi er Bveda 40
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 40
respecto s solucins contemporneas, especificamente as vangar-
distas. De feito, a segunda conferencia da primeira viaxe artllase
nun claro contraste entre a sa postura e a vangardista. Comeza por
definir o tempo como un tempo de ismos, cun marcado afasta-
mento persoal, e establece unha confrontacin, non recoecida
abertamente, coa vangarda a partir da destitucin, que esta faca, do
sentimentalismo e confesionalismo, esteo clave, como imos ver, de
Bveda. Pola sa vez, este responde atacando a metfora, ao ser
consciente de que cobre un lugar principal no ideario vangardista e
en concreto no que est a xermolar en Bos Aires, como testemuan
algns dos primeiros artigos de Borges. Dela di que non mis que
a sntese dunha emocin particular ou tamn a invencin dun
obxecto e, por tanto, s pode ser dun tempo e dun lugar, estando
sometida s modas, ao transitorio, de a a sa caducidade. As met-
foras pasan, son un valor de poca, carecen de valores universais e
son o resultado de combinacins enxeosas, puramente intelec-
tuais, o que vai implicar, anda que non o diga agora, unha impos-
tura moral, en oposicin sinceridade que reclama para a sa idea
de poesa. Non esta a nica ocasin en que Bveda fai referencia
ao vangardismo; as veces en que relata episodios biogrficos ten
interese en subliar o seu afastamento del. Como tampouco infre-
cuente que se apoie na sa participacin no ultrasmo inicial como
base que lle confire autoridade para condenalo.
A sa postura sobre a poesa parte da consideracin de que o
concepto de emocin ou emocin sentimental a clave e cerna da
verdadeira poesa, porque aquilo que lle pode conferir universali-
dade e eternidade. Toda aquela que careza dela ser unha poesa cir-
cunstancial, limitada temporal e localmente. A inmediata consecuen-
cia o rexeitamento de toda idea de poesa que non estea a prol
dunha dimensin transcendental e espiritual do feito potico, o cal se
integra deste xeito nunha indubidable tradicin idealista-romntica.
Defende, entn, que a emocin o compoente mis univer-
sal xa que se acubilla en todos os homes e no universo. A tarefa do
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 41
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 41
poeta non reproducir nin crear, senn recrear o anceio espiritual
que alenta na realidade, o alm di, recorrendo ao termo galego,
anda que el o remita aos lricos portugueses en exclusiva. Para isto
indica que se debe partir -el partiu- dunha contemplacin da natu-
reza que a orixe da anulacin da sa individualidade, perde a sa
personalidade para integrarse no todo, e a conseguinte integracin
nun estado de alma universal, onde, perdido todo coecemento
adquirido, pode interpretar os anceios universais. Os compoentes
da paisaxe van ser os chanzos nos que o poeta se apoia na sa
ascensin espiritual e que ter que esquematizar para poder
expresar a sa experiencia de integracin nun todo: () y ya,
cuando Naturaleza y poeta se hayan fundido en un soplo nico, su
espritu, reflejo fiel de sentimiento, sentir la fusin del todo.
Bveda afirma que, cumpridos estes requisitos, estarase en pose-
sin dunha poesa realmente universal e transcendental ya que el
anhelo lrico, el alem, late idnticamente en los espritus todos del
Universo
51
.
Segundo isto, o poema non supn un descubrimento, a con-
secucin dunhas verdades, senn un estado de fusin co mundo e,
mis particularmente, coa paisaxe. Como se ve, por anceio non debe-
mos entender un sinnimo do desexo, polo contrario, anceio leva a
un espiritualismo mstico que ten como obxectivo a experiencia
dunha harmona absoluta. A pretensin ltima de Bveda facer
unha poesa esencial, entendendo por isto a que se apoia nas cate-
goras consideradas espiritualmente mis fondas, o mis definitorio
do home en termos dun transcendentalismo subxectivista. E deste
xeito, a idea de poeta que quere transmitir est caracterizada pola
harmonizacin dos mbitos de vida e poesa e polos trazos de espi-
ritualidade, esencialidade, transcendencia e misticismo, que impli-
can unha dimensin moral a mido aireada. A entrega prctica
51. Xavier Bveda dio su anunciada conferencia, La Unin, Bos Aires, 4-
IV-1923.
Xavi er Bveda 42
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 42
potica fai do poeta un ser empeado nunha misin, o obxectivo
principal desta esforzarse na perfeccin espiritual do xnero
humano. Esta misin procura que a sa conducta mostre como vir-
tudes propias a xenerosidade, a emotividade, a fraternidade e o
entusiasmo.
Por outra banda, a referencia a E. Allan Poe, do que extrae o
enfoque base, ben sintomtico da filiacin romntica da sa
defendida poesa lrica. Recuperando a tradicin romntica a par-
tir de Poe, afirma que esta poesa lrica est constituda por Amor,
Dor e Morte, s que Bveda lles engade a idea de paisaxe, da que
aparentemente o escritor norteamericano non se decatara. A adi-
cin desta idea ltima non unha casualidade. Sen dbida, el viu
a posibilidade de darlle sa formulacin un ar de orixinalidade
que xustificara a introduccin do feito de ser galego, mais de certo,
tanto na literatura espaola coma na galega, esa idea estaba moi
presente.
Na sa conferencia Del sentimiento de la naturaleza en la
totalidad de mi obra potica, precisamente, Bveda desenvolve
mis extensamente a importancia que tivo na sa decisin de ser
poeta o contacto coa paisaxe galega. Expn que o esprito do poeta
fica marcado pola experiencia da natureza e mis precisamente
polos primeiros contactos con ela na vida. Esta xustificacin terica
permtelle falar da sa vida con breves pero moi escollidos datos
biogrficos, o que establece un duplo xogo: captar ao pblico por
identificacin, mostra unha proximidade, e por admiracin, marca
unha distancia, agora o poeta. Proximidade e distancia a estrate-
xia da sa presentacin inaugural. Polo primeiro, fai referencias
sa orixe, tan semellante de milleiros de emigrantes, nunha alde-
a ou vila pequena, como tantas do interior de Galicia, atrasada,
humilde; pode reclamar unha condicin compartida; polo segundo,
elabora unha biografa que, como se ver, est coidadosamente enfa-
tizada e da que fornece unha imaxe pattica: desde os primeiros
anos falto de felicidade, golpeado pola adversidade, marcado pola
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 43
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 43
dor. Non aforra termos para configurarse como un mozo sensible,
empurrado pola fatalidade: () como bajo la trgica maldicin de
un espantoso anank -que an hoy me horroriza. O cume desta
constitucin romntica da sa imaxe alcnzase na mencin a
Alfonso Reyes e, sobre todo, a Rubn Daro: a intencin melodra-
mtica ben clara ao citar as palabras de Rubn: ()yo supe del
dolor desde mi infancia, y como el alma lrica del Maestro, yo puedo
interrogar tambin: Mi juventud!, fue juventud la ma?
52
.
Pois ben, neste segundo obxectivo procura convencer do seu
perfil orixinal e diferente como poeta. Ten conciencia de que no
espacio da literatura e das artes da sociedade burguesa marcar unha
diferencia fundamental. E argumenta que o sentimento da natu-
reza aquilo que o afasta dos demais poetas, sexan modernistas ou
ultrastas. Sublia que a experiencia espiritual da paisaxe confor-
mativa, educativa da sensibilidade, e a sa continuidade lle nece-
saria a todo poeta lrico. A experiencia da paisaxe descubriulle as
claves da sa vida e do seu ser. Esta condicin de poeta nado a
carn da natureza decisiva para a sa imaxe de poeta esencial,
como nacendo do contacto directo coa realidade natural, como
experiencia vital. El poeta lrico por imposicin da paisaxe. A
sa poesa tomou ese rumbo orixinal de xeito espontneo, dicir,
como resultado dunha experiencia directa da paisaxe galega.
Esta formulacin da paisaxe leva a dous puntos significativos.
Lembremos por un momento que a sa postura terico-potica
supn unha recuperacin da tradicin romntica e un afastamento
da vangarda. En consonancia, a imaxe de poeta que quere promover
non a do que fai da sa arte unha construccin, un artificio, dira
Borges, senn unha arte resultado directo da vinculacin natureza,
por tanto, unha arte ou poesa supostamente natural. A sa poesa
est garantida na sa reclamacin de excelsitude polo argumento da
sa orixe no natural. Ao ser unha postura substancialista, a poesa
52. Hogar Gallego, Bos Aires, 25-IV-1923.
Xavi er Bveda 44
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 44
conseguinte ter que espirse e presentar a alma espida do poeta.
Vlvese, entn, comprensible que eleve a trazo principal a condi-
cin de sinceridade. O constructor artificioso de poemas non sin-
cero porque carece do vnculo esencial e universal que d a emo-
cin da natureza, sen esquecer as outras emocins naturais men-
cionadas e, por tanto, a sa falta de esencialidade concle non na
depuracin senn na sofisticacin que insincera. O poeta vangar-
dista fundamentalmente non sincero.
A involucin reflectida na recuperacin sagrada do vnculo
coa natureza como condicin artstica amplase en actuacins pos-
teriores e aparece primeiramente formulada nunha conferencia
titulada Pueblo, naturaleza y poesa e con posterioridade, como
enfoque exclusivo, en Ciudad y naturaleza. Sen dbida, era un
tema coecido naquelas datas e mesmo cun chisco de actualidade
no mbito hispano. Desde comezos de sculo vase debatendo
sobre a cidade, e os traballos de Simmel eran familiares para moi-
tos na terceira dcada do sculo XX. Pois ben, Bveda recolle o
tpico e repite que a cidade trouxo o afastamento da natureza, o
que est na orixe dos males morais que aflixen sociedade. Por
tanto aconsella que hai que recuperar ese contacto e decatarse de
que a sociedade urbana a xeradora dos males. Mais como algun
que vive na cidade e que se dirixe a un pblico tamn urbano vese
enfrontado a dar necesariamente unha solucin, entn claramente
apunta que cada un se apae como poida. El persoalmente encon-
trou en Warner a solucin, que consiste nun acto de decisin indi-
vidual pola que posible gardar unha esencia campesia gracias ao
mantemento da lembranza amada dos bosques e dos campos. Algo
as como unha lealdade ntima realidade ausente: Es hora de que
pensemos en retornar a ella [ natureza]. Cmo? Busque cada uno
su solucin. Por mi parte yo he logrado hallarla
53
. Remedio que
non encaixa moi ben coas ideas de necesario contacto natural man-
tidas nesa mesma conferencia.
53. La Repblica, 3-V-1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 45
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 45
Caricatura de Xavier Bveda
por Massaguer publicada en
La Lucha, A Habana, 22 de
maio de 1925
Para dar consistencia ao seu labor literario, e comprenden-
do a necesidade de ter unha imaxe pblica, Bveda acudiu
estratexia de servirse da propia biografa que, inserida nos textos,
nas conferencias, nas declaracins xornalsticas, vai corroboran-
do, no mbito do vivido, as teses expostas no discurso terico.
un xeito de facer polo que o humano corrobora as ideas, de a a
importancia da sa imaxe de home apaixonado, afervoado, acti-
vo, etc. Segundo esta prctica, ao mesmo tempo que describe os
conceptos que definen a sa poesa, vai facendo referencias auto-
biogrficas que actan de probas ou confirman a verdade da idea
pola certeza da experiencia vital. A unha poesa esencialista
correspndelle unha vinculacin orixinal; a unha poesa da har-
mona transcendental correspndelle unha experiencia inmediata
da natureza; a unha poesa irracionalista correspndelle o rexeita-
mento da formacin intelectual e unha reclamacin do espont-
Xavi er Bveda 46
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 46
neo; a unha poesa pura correspndelle a sinceridade mis fonda
do poeta
54
.
Todos estes trazos aparecen figurados nun relato en que
Bveda se concibe a si mesmo e aos seus avatares segundo as pau-
tas dunha perspectiva romntica. El est marcado desde o come-
zo da sa vida por un fado adverso que se manifesta na sa orfan-
dade espiritual e vital: Antes de mi manifestacin, no hubo en
toda mi familia, precedente alguno literario y, si bien hijo de una
familia culta y aunque econmicamente venida a menos (), na
imaxinacin dickensiana de adversidade infantil e prostracin
econmica: Arrancado por las superiores necesidades de la vida,
desde los diez aos, al campo prcer de la escuela, mi espritu
era, entonces, un erial (), a sa condicin potica vai nacer
como reaccin ao sufrimento: Despiadada, pero santamente, el
humano dolor fue laborando el terreno () mais equilibrarase
fin pola revelacin da natureza: () porque la tierra me impuso
su Numen.
Non obstante, a sa imaxe compltase coa do heroe que
loita contra o destino hostil e vnceo. Poeta da raza galega, defi-
nido pola emocin e o sentimento, tamn o loitador heroico que
entronca coa imaxe de personalidade entusiasta, emprendedora,
optimista: Pero yo supe enfrentarme a ella [a vida] como un
muchacho dscolo y rebelde! He amado con intensa pasin la
lucha ruda, la batalla. Las vicisitudes, los obstculos han sido para
m una gimnasia poderosa para templar los msculos de mi
voluntad
55
.
54. A utilizacin do emocional reflctese nesta ancdota: Pasebamos por
Palermo una noche tranquila () De improviso Bveda se detiene y pregunta: -
Qu hora es? -Las doce, se le contesta -No, responde nervioso y agitado, la hora
de Orense es la que quiero saber. () -En Orense han dado las dos de la madru-
gada! Por qu ha hecho usted esa pregunta? -Pues, hombre! Para saber qu
estar haciendo mi madre Duerme en su casuca de Orense y suea en su hijo
lejano. La Epoca, 4-IV-1923.
55. El poeta Xavier Bveda. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 47
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 47
A sa poesa, xa que logo, ser o resultado da combinacin
deses dous factores. Esta circunstancia, poeta da dor e da inte-
gracin natureza, permitiralle rexeitar unha determinacin
intelectual da sa prctica potica. Presentrase como poeta
intuitivo e espontneo: De ah que no haya tenido escuelas, ni
me haya preocupado nunca la eleccin de motivos. Poeta de la
sinceridad () desdeando a todas las escuelas y a los maestros
todos (si bien, impensadamente, alguno de ellos se infiltrase en
mis primeros tiempos) () ou tamn di: No, yo no siento, y
mucho menos, asimilo, las influencias de otros escritores
Tampoco sigo determinadas orientaciones literarias. Todo eso
sera indigno de mi clara estirpe de poeta...
56
ou ben: Bien, en
Madrid comprend que era preciso leer e ilustrarse. Y, sin fre-
cuentar las aulas universitarias, sin buscar Profesores ni
Maestros, realic una intensa labor autodidctica () Al cum-
plir los 21 aos yo ya poda decir con orgullo que conoca pro-
fundamente toda la literatura europea, como quizs muy pocos
intelectuales en Espaa
57
. Resulta irnica esta reclamacin de
fundamental independencia literaria -que noutras declaracins
contrad-, respecto a figuras e obras, por quen, precisamente,
seguiu de xeito tan aplicado as solucins poticas xa existentes.
Son tan recoecibles as influencias doutros autores que as sas
palabras s se poden explicar como froito da ficcionalidade coa
que pensou que tia que presentarse. O que defenda a necesaria
sinceridade na poesa o que, remodelando os feitos, melodra-
matiza a sa biografa e exhbea pragmaticamente diante do
pblico.
56. dem. E anda nunha entrevista de Mundo Argentino do 29-I-1941, insis-
ta na sa independencia artstica: A esa edad ya haba ledo a los poetas inevita-
bles; pero ninguno ejerci sobre m la menor influencia.
57. dem.
Xavi er Bveda 48
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 48
Xavier Bveda ou o poeta de Galicia
Yo canto en castellano lo que siento en gallego.
Otros proceden a la inversa:
dicen en gallego lo que sienten en castellano.
Xavier Bveda.
(Actualidades, 16-I-1925)
Bveda coeca o que se dica del; levaba anos lendo as des-
cricins que se deran da sa persoa, da sa aparencia na prensa
madrilea. Saba a impresin que causaba e as interpretacins s
que dera lugar. En 1923 saba que imaxe poda e deba elaborar e
cal non. Imaxe que vai ter sempre un compoente, o de galego.
Posiblemente foi Cansinos un dos que mis insistiu na sa
filiacin galega e promoveu esa imaxe, instaurada por Boveda
mesmo
58
, de interpretar a obra do autor ourensn, xa no seu pero-
do madrileo, a partir da sa orixe. Nas recensins, nos comenta-
rios xornalsticos e polo que mostra e deixa entrever o seu diario,
isto , La novela de un literato, reptese a idea do seu ser marcado
polo contacto coa natureza e dunha poesa de condicin espont-
nea. A prensa bonaerense e cubana unnime en describilo polas
referencias campesias, ao fsico recio, ao rostro tallado en roca.
Bveda vira a ser o escritor non desvirtuado pola sociedade urba-
na, senn aquel cunha creatividade que anda debera moito a un
impulso directo proveniente da terra. Todo isto aprovitao para
compor a imaxe dun poeta enraizado na natureza ou na paisaxe
galega. Poeta da esencialidade, da sinxeleza, da emocin e dunha
58. Bveda proclamouse sistematicamente continuador da tradicin litera-
ria galega e mesmo da raza galega. Dentro das moitas manifestacins que fixo, esta
s a proba: En esto, por lo dems, no hago ms que seguir la tradicin lrica de
mi raza gallega de la que nuestra Rosala y el inmortal gran Noriega Varela son los
mximos representantes. Crtica, VI-1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 49
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 49
certa recuperacin do primitivismo. E, de acordo coa representacin
de Galicia que se via facendo desde distintos espacios, uns como
proxecto de definicin da identidade galega, outros como trivializa-
cin e captacin, os significantes de carcter celta ou pas primitivo
e atlntico pasaron a cualificar a obra de Bveda. Nunha entrevista
xornalstica conta como nunha ocasin Cansinos-Assns dijo que
yo requera una gran arpa ossinica sobre una piedra cltica
59
.
O obxectivo ltimo era demostrar que os poemarios haba que
inserilos na tradicin cultural galega e, anda mis, e nisto Cansinos
volve insistir, vencellalos produccin literaria en galego que preci-
samente nesa terceira dcada do sculo estaba a agromar. A presen-
cia de Bveda explicarase no renacer das letras galegas e, por isto,
non s sera o representante de Galicia e da sa cultura senn que
tamn podera reivindicar unha literatura galega... en espaol, anda
que para el Galicia, literariamente, s merece unha atencin secun-
daria, supeditada ao espaol. A sa idea era a de que se pode ser
galego en virtude da relacin fundamental que se ten coa terra, mais
a lingua non ten por que ser a galega. Deste xeito, non lle vai ser dif-
cil ao mozo que faca de galego en Madrid, volvelo facer en Bos
Aires. Nunca se argumentou que os seus escritos en galego foron
irrelevantes e que nunca estivo vinculado efectivamente a ningn
sector do galeguismo ou do nacionalismo galego, nin participou en
ningn dos proxectos ideolxicos, xa non digamos polticos, que se
daban na Galicia daqueles anos, anda que se relacionase persoal-
mente con algn dos seus persoeiros. Abonda con lembrar, polo
contrario, a dependencia de Bveda con Bugallal
60
. Sen embargo,
todos teiman en identificalo como poeta de Galicia, por mis que a
59. El Diario, Montevideo, 28-XII-1924.
60. Don Gabino (Bugallal) es mi Mecenas Yo no necesito mas que pedir-
le una cosa para que me la haga. Yo entro en la casa de don Gabino como en la ma.
Los dos somos gallegos y los dos damos lustre a Galicia () Yo trato a don Gabino
como a mi padre, me siento en su mesa de despacho, me fumo sus puros ()
Bien; pues yo le dije a don Gabino: -Mire usted, don Gabino, yo estoy ya harto de
la bohemia: necesito regularizar mi vida para poder trabajar, y para eso necesito
Xavi er Bveda 50
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 50
sa necesaria vinculacin literatura galega non merece ser compro-
bada. Cando expresamente se fai a conexin, por referilo a Rosala ou
a Pondal, a redaccin dabondo inconsistente, xa que se emprega o
discurso espaol sobre a literatura galega
61
e tamn, noutro nivel, o
discurso simplemente rexionalista ou tpico, o dos emigrantes.
Portada de Penumbras,
nica novela escrita por
Xavier Bveda e publicada
en 1923 en Bos Aires en
La novela semanal
Mais nos seus actos pblicos e nos seus artigos atpanse refe-
rencias a Galicia nas que se aprecia que se est a servir de certas
poner casa y usted tiene que ayudarme Don Gabino me ayud, Cansinos
Assns, op. cit., p. 281. Nunha das primeiras conferencias Bveda afirma sen reca-
to: Yo no puedo tener la culpa de que, por una parte mi carencia de medios eco-
nmicos y por otra la usura de los editores, me hayan impedido ofrecrselo [un
libro de poemas] con ms anterioridad al pblico. Hoy mismo no estara impreso,
de no ser por el hidalgo desprendimiento de ese mi grande y generoso protector
que se llama el Conde de Bugallal. Hogar Gallego, Bos Aires, 25-IV-1923. Vxase
tamn a carta de Bugallal a Bveda includa neste volume.
61. Para esta cuestin vxase Francisco Rodrguez: Anlise sociolxica da
obra de Rosala de Castro. Vigo, 1988.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 51
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 51
caracterizacins de orixe diversa que circulaban no medio cultural
hispano. As sas mencins directas ao seu pas natal non amosan
un coecemento aceptable do que estaban a facer os escritores gale-
gos nos distintos eidos. De certo, a interpretacin da sa terra
mvese sempre entre tpicos e estereotipos expresados en clixs
repetidos sen parar. Practicamente s menciona a Rosala, Pondal,
Curros e esporadicamente a Noriega Varela. Resulta ben significati-
vo que, anda que sabe da sa existencia, non tea nin unha soa
palabra sobre o movemento galeguista nas sas distintas activida-
des. Non xa en 1923, senn en 1930, nunca menciona os grandes
nomes desa dcada. O silencio a este respecto sintomtico e am-
ao pouco a inclusin nas pxinas de Sntesis, do ano 1927, dun
artigo de Otero Pedrayo
62
. Dun xeito ou doutro, a sa produccin
potica e ensastica, cada vez mis entregada a unha pretensin filo-
sfica e hispanstica, vai estar lonxe das canles da produccin lite-
raria e intelectual galega.
En resumo, Bveda tense que ver como integrante da literatu-
ra e da cultura espaola do seu tempo e isto resulta evidente, anda
mis que na poesa, no ensasmo de pretensin filosfica ao que se
dedica unha vez dada a viraxe da segunda metade dos anos 20.
Parece que non era relevante decatarse de que bases parta Bveda
para escribir sobre Galicia, bases que pertencan de cheo dinmi-
ca cultural espaola e a clasificacins e definicins do mbito da sa
literatura. O seu primeiro esforzo potico caracterzase por unha
desconexin cos procesos literarios galegos e no que a elaboracin
literaria do tema Galicia vn a ser semellante ao tratamento do tema
Espaa polos escritores espaois, e encontra a sa explicacin na
formulacin de Castela feita, por exemplo, por Antonio Machado,
ao que o autor ourensn recoece como un dos autores que mis
admirou. Os poemarios de Bveda deben verse como unha conti-
nuacin ou un complemento dunha corrente potica espaola que
62. R. Otero Pedrayo: Un paisaje de rocas. Sntesis, 7, 1927, p. 175-187.
Xavi er Bveda 52
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 52
tia como obxectivo caracterizar ou definir Espaa. A sa obra vira
a engadir a parte correspondente a Galicia no seo dese proxecto de
interpretacin unificadora. Sera a maneira de incorporar o propia-
mente galego literatura espaola, de acordo con certa visin anci-
lar na que Bveda querera ser o adiantado. Isto , na medida en que
el se sita no seo da literatura espaola, a sa elaboracin non se
corresponde ao desexo definitorio galego, senn s lias culturais -
xeracin do 98/modernismo, novecentismo- que se xeran no campo
literario espaol. Velaqu o equivocado de aplicarlle a Bveda o que
Garca Mart definira do movemento literario e cultural galego dos
anos 20. E habera que engadir que non tampouco trivial que
nunca demostrase ter coecemento, ou mellor, interese polos escri-
tores galegos contemporneos. Ou sexa, literariamente falando, os
escritores galegos non revestan importancia ningunha. A literatura
galega non lle poda ofrecer un mercado literario e desde ese instan-
te Bveda desentndese. O nico espacio literario posible era o espa-
ol; a dinmica do galego era outra.
De a a confusin que xeraban a postura de Bveda e os artigos
de Cansinos e outros xornalistas que van, desde unha perspectiva
espaola, os seus traballos como propiamente galegos mis exacta-
mente, o que desde unha perspectiva espaola se esperaba de
Galicia, ao non deslindar produccin literaria en lingua galega de
literatura espaola de tema galaico. Mais que precisamente o lugar
que el quera conseguir era o de representante do espacio, escasa-
mente tratado, dos temas galaicos na literatura espaola. Ese espacio
estara lexitimado ou xustificado na diferencia mnima que Bveda
debera traer como orixinalidade: o tema galaico en clave transcen-
dental. Captulo que permita un desenvolvemento na historia da
literatura espaola. O feito diferencial de Bveda aquilo que permi-
tira que se establecese como escritor nesa literatura. un diferencial
interno a esta, e non para construr un proxecto autnomo galego
dentro dunhas estratexias de signo nacionalista. Con todo, o seu pro-
xecto non calla no eido potico, en primeiro lugar, porque non hai
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 53
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 53
unha visin interior a Galicia, o que o conduce a recoller unha tem-
tica que se resente do tpico e ao que tampouco axuda a sa depen-
dencia dos modelos literarios -espaois- que segue con incansable
decisin. No seu ltimo libro sobre Galicia, Tierra nativa, xa de
ensaio, Bveda pretende sistematizar un suposto ser de Galicia des-
cubrindo as sas caractersticas a partir dunha psicoloxa colectiva,
ou a presuncin de algo as, a entrega a unha interpretacin da reali-
dade galega desde unha idea xeral de arquetipos ou simplemente a
elucubracin sobre aparentes claves que se achan, tanto nos grandes
nomes da literatura -que son tomados como expresin dese ser gale-
go- coma nos distintos feitos e figuras da vida tradicional galega (a
santa compaa, as romaras, a supersticin, o cego dos romances).
Por este camio procura de claves profundas chega a propugnar a
idea de que a razn da emigracin galega se encontra no individua-
lismo de la raza e no seu orgullo, e desbota causas socioeconmicas
que lle parecen simplistas. Afirma que hai que rexeitar a pobreza del
campo como un viejo absurdo e remacha: El hombre de este pas
no emigra por rigurosa necesidad, sino por una impulsin dinmica.
Un exceso de vitalidad -y una sacrosanta rebelda- son los motores
que as lo impulsan
63
. Cmpre apuntar que este ensasmo gratuto e
simplificador non tivo ningunha repercusin no lector galego, sen
dbida polo seu carcter artificioso, mis preocupado en atopar
algunha interpretacin rechamante ou enxeosa, o que el cra que era
reflexin filosfica, que de contribur cun pensar mis responsable e
de maiores consecuencias.
Entn, cmpre preguntarse por unha cuestin mis ampla,
pola cuestin de qu idea deixa translucir Bveda a propsito do ser
e da identidade de Galicia. Tendo presente a sa postura diante da
literatura galega pdese apuntar o que se desprende dun conxunto de
manifestacins sobre a constitucin de Espaa e das sas regiones.
Non deben desnortar as sas reclamacins como pertencente raza
63. Xavier Bveda: La esencia de lo espaol y otros temas. Bos Aires, 1929, p. 39.
Xavi er Bveda 54
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 54
ou estirpe galega, de intrprete de Galicia e de su alma supersti-
ciosa. Este discurso, polos seus conceptos e artellamento ao espaol,
non contn ningunha idea de autonoma nin de emancipacin. Xa en
Tierra nativa. Emociones (1928), no artigo inaugural, El pasado, pri-
meiro inqurese estratexicamente se o momento presente ser o
futuro esplndido que presentira Curros, para a continuacin levar
a argumentacin no sentido contrario, acudindo s ideas, tan espa-
lladas, de Spengler -sociedades orgnicas, ciclos de cultura e civiliza-
cin- e conclur que Galicia vai camio da desaparicin. Cauteloso,
grada os seus argumentos; indica que a cultura galega tivo posible-
mente o seu momento lxido no tempo das Cantigas -as de Alfonso
X- e implicitamente deixa que se deduza que desde ese momento o
pas galego vive un proceso de esmorecemento sen solucin. Non se
atreve a afirmalo abertamente e por iso concle deste xeito: Yo veo
en la historia universal dice Spengler la imagen de una eterna for-
macin y deformacin, de un maravilloso advenimiento y pereci-
miento de formas orgnicas. Cada cultura posee sus propias posibili-
dades de expresin, que germinan, maduran, se marchitan, y no revi-
ven jams Sera acaso este el sino de la cultura gallega?
64
.
Ser nun artigo recollido no seu libro La esencia de lo espaol y
otros temas, no que trae a discusin o problema da unidade de
Espaa, onde vai ser mis explcito sobre o seu artellamento polti-
co, anda que el pretenda non falar en termos polticos, e o papel
que lle corresponde nesa estructura a Galicia. Primeiro comenta a
cuestin catalanista e o noso autor vai establecer unha dobre fr-
mula na integracin dos distintos compoentes do Estado espaol.
Segundo a primeira, explica que Catalua, que unha rexin, e
Castela (como formadora de Espaa) son dous procesos semellantes,
cunha evolucin paralela que non impide a coexistencia ou a cola-
boracin, dada a sa fundamental identificacin: Nos hallamos
64. Xavier Bveda: Tierra Nativa. Emociones. Bos Aires, La Facultad, 1928,
p. 21.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 55
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 55
ante el caso inslito de dos procesos biolgicos; de dos factores vita-
les. Son, ambos os dous, procesos culturais propios que crearon
cadansa lingua de cultura. As pois, existe unha cultura catalana de
seu, subxectiva e obxectivamente, froito dunha tradicin exclusiva,
mais apresrase a asegurar que isto non significa que tea que haber
confrontacin ou antiespaolismo: Quiere esto decir que coexis-
ten dos estilos de cultura en pugna? Dios nos libre de ese dispara-
te, ya que cultura espaola y cultura catalana son una y la misma
cosa!. Son o mesmo, mais non hai supeditacin.
Na segunda frmula, na que se encontra Galicia, refrese a
aquelas regiones que non puideron construr unha cultura de seu
e, por tanto, carecen de lingua de cultura e teen unha posicin de
inferioridade. A sa relacin co Estado, con Espaa, de fusin, xa
que carecen de procesos culturais autnomos. As di: Queremos
ver ahora cmo se efecta esa fusin y concordancia mutua entre lo
regional con lo nacional? Tomemos, para ello, una regin: Galicia.
Esta condicin e vinculacin sometida parte do feito, para Bveda,
de que a expansin espaola na pennsula no seu obxectivo de
Estado non se debeu a un proceso violento ou de dominacin
senn a un proceso obxectivo de ocupacin inevitable, porque
Castela creou un idioma que , por definicin, universal, no que
posible expresar as ideas mis abstractas e mis elevadas, mentres
que Galicia ficou paralizada nese proceso e s foi capaz de crear un
dialecto. As necesidades de expresin cultural dos galegos, ao non
teren un idioma propio, tiveron que ser canalizadas en espaol; de
a que Bveda diga que foi un feito obxectivo inevitable, non froito
dunha poltica de dominio movida por intereses concretos e con
responsabilidades morais e polticas especficas: (...) muy al con-
trario de lo que algunos creen y por lo que a las dems regiones
atae, la extensin del castellano no fue resultado de una imposi-
cin violenta, sino necesidad estricta
65
.
65. La esencia de lo espaol y otros temas, p. 54.
Xavi er Bveda 56
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 56
En consecuencia, o galego un dialecto e Galicia unha
rexin. Dialecto, para el, a intimidade verncula, que est vence-
llado a unha terra que s el pode expresar. un instrumento axei-
tado para expresar o mis inmediato, o afectivo, o ntimo, o cotin,
o particular dun pas, o subxectivo, segundo a sa definicin, pero
non ten capacidade intelectual, isto , de abstraer, de sistematizar,
de teorizar
66
. Mais a manobra ideolxica est anda a medio cami-
o. Unha vez argumentada a posicin inferior de Galicia por cau-
sas obxectivas, nun segundo momento queda convencer do papel
sobranceiro de Galicia en Espaa. As rexins posen unha vida
esencial, sentimental, profunda, que intransferible en boa medi-
da, mais que resulta moi importante para a vida da nacin porque
nese retiro exclusivo delas onde se manteen e reelaboran os valo-
res espirituais cos que as rexins contriben realidade nacional
arrequecndoa. o que el titula Funcin vital de las regiones. A
rexin e o seu dialecto reclense na sa esixente intimidade, a
vertente subxectiva, mais, ao mesmo tempo, por unha propen-
sin obxectiva, tenden cara nacionalidade; isto , completan a
grandeza da nacin ao contribur con particularidades transferibles:
La misin que cumple Galicia en el acervo de la pennsula, es el
aporte de su genio lrico. E completa cunha nota a p: Toda men-
talidad genuinamente gallega se expresa en una forma lrica.
Espaa outrgalle o idioma e trazos do seu acervo, e Galicia pode
colocar algunhas das sas caractersticas no conxunto nacional.
unha vez mis a idea de sntese, tan representativa do seu pensar e
actitude ideolxica.
O momento presente, entn, descrbese desde a perspectiva
dunha coecida interpretacin histrica pola que Espaa se fai
nun abalo sucesivo entre centro e periferia; o momento actual, o
de Bveda, o dunha nova influencia da periferia: Si, en nuestro
66. Entendemos por dialecto aquella lengua que slo expresa una intimi-
dad. Op.cit., p. 48.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 57
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 57
primer perodo, y debido a la reconquista, el movimiento nacional
parti de la periferia al centro, para retornar, unificador, del cen-
tro a la periferia, esperemos y anhelemos ahora, ya que de reinte-
grarnos a lo espaol se trata, que en un prximo porvenir (...), la
periferia imprima direccin al centro. Que esta nueva profesin de
fe regionalista, entrae, tambin, nuestra pblica afirmacin de fe
nacionalista. Vale decir: espaola
67
.
No ano 1929, Bveda responde a unha enquisa promovida
polo xornal El Diario Espaol de Bos Aires
68
en termos que mostran
por onde discorra a sa identidade, a do autor, a propsito da defi-
nicin das comunidades de emigrantes. Unha vez mis a idea de
unificacin do campo hispano a clave da sa resposta, agora
dunha maneira moi nidia. Das sas apreciacins desprndese que
el se considera identidariamente como espaol. Non achega nin-
gunha consideracin que indique unha conciencia autnoma de ser
galego. A sa profesin de fe espaola queda plasmada no centro
da sa argumentacin, na que apunta que o deber da comunidade
de emigrantes o de cumprir a misin que lle corresponde reali-
zar ao espaol en Amrica, xa que el emigrante espaol () l, y
no otro alguno, es el autntico representante, aqu, del pueblo y la
tradicin hispanas () A nosotros, espaoles, nos compete traba-
jar por l [o futuro de Espaa]. Y es a nosotros, espaoles de
Amrica, aquellos a quienes Espaa ha confiado la misin ms tras-
cendente y bsica para su futuro: la de velar aqu por su continui-
dad cultural. Reparemos que nestas declaracins non estamos a
asistir a unha manifestacin do argumento de harmonizacin dos
diferentes pueblos y tierras de Espaa, senn a unha postura de
principios na que Bveda se declara sen ambigidades espaol e a
prol dunha construccin da unidade de Espaa. Esa debe ser a con-
clusin sobre a sa identidade e, por iso, dbese ver a sa entrega
ao hispanismo en Latinoamrica como unha decisin congruente.
67. A cursiva nosa. Op. cit., p. 58.
68. El Diario Espaol, Bos Aires, 14-I-1929.
Xavi er Bveda 58
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 58
Con todo, a imaxe que el promoveu coidadosamente, e que
colaborou tanto uniformidade da opinin expresada na prensa e
actos culturais, debe ser reducida na sa homoxeneidade e posta a
contraluz, e, deste xeito, subtraernos a unha circular contempla-
cin frontal; simplemente abonda con confrontar algunhas das
declaracins feitas por Bveda naqueles tempos iniciais.
Anda que insista na elevada misin que yo quise encomen-
dar a mi arte
69
, hai, no acontecer, feitos, declaracins, informa-
cins, relacins que desdobran a uniformidade e homoxeneidade do
retrato que Bveda quixo impor. Certas crnicas xornalsticas, as
descricins, as entrevistas, permiten recompor ou completar o que
foi a primeira viaxe e, en xeral, as primeiras etapas do que ser o
enraizamento definitivo de Bveda en Bos Aires. Conseguiu estable-
cer relacins con xentes e institucins de maneira duradeira, () y
en las amistades que ha trabado durante su estancia entre nosotros,
Xavier Bveda ha sabido vincularse perfectamente en nuestro
ambiente intelectual en el que deja amigos sinceros ()
70
. Non
pouca cousa quedar como correspondente deste diario Crtica e
tamn de Plus Ultra e Caras y caretas. sa volta, no ano 1924, pre-
cisamente menciona que ten que arranxar o seu contrato cun destes
rotativos. Isto , por mis que proclame o seu desinterese, de que
unicamente lle interesa que Espaa e Amrica se coezan, tampou-
co perdeu o tempo para conseguir os apoios econmicos dos que
andaba tan necesitado en Espaa. Mis dunha vez, nas entrevistas,
insiste en que el non se preocupa nin do dieiro nin dos ricos. O
xornalista chega a subliar este aspecto desprendido e altrusta
dicindo: La sinceridad y el desinters de Bveda son sus rasgos
caractersticos. () Ellos guiaron sus primeros pasos en la senda del
arte, ellos le condujeron al triunfo y ellos le han acompaado aqu
en todo momento hasta el de ahora en que Bveda vuelve a su
69. La Repblica, 3-V-1923.
70. Crtica, V-1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 59
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 59
patria ms pobre de lo que vino porque tiene la costumbre, poco
literaria sin duda, de pagar sus cuentas de hotel
71
.
Comparemos agora estas palabras co que o mesmsimo Bveda
di nunha entrevista, non en Bos Aires senn na Habana, na primave-
ra do ano 1924, un ano despois da sa aventura arxentina: Tuve un
xito franco en Buenos Aires. Di ms de treinta conferencias (...).
Gan dinero, mucho dinero! Y, con todo esto, cuando regres a
Espaa, no llevaba ni cien pesetas en la bolsa! Pero eso s, viva regia-
mente en uno de los mejores hoteles de la Avenida 25 de Mayo. Y
no permita que se me hicieran gastos Yo, en verdad, no haba lle-
vado la sorda ambicin de hacer dinero
72
. De certo, hai algo que
non concorda nestas ltimas palabras e as declaracins propias nos
xornais arxentinos e as recensins laudatorias dos seus xornalistas.
Nas sas palabras soa unha corda coecida e case soterrada nos tem-
pos da xira arxentina, o desenfado do bohemio que fora en Madrid.
Comparemos unha vez mis: Poco despus de mi llegada recib una
carta gentilsima de Enrique R. Larreta () Larreta que vive como
todo un gran seor, opulento y magnfico; disfrutando de las delicias
de un capital de quinientos millones de pesetas, me peda que le
concediera una recepcin Figrese usted () Luego el intenden-
te de Buenos Aires me ofreci un almuerzo, al cual asisti la lite de
la intelectualidad bonaerense
73
. Pasou pouco mis dun ano e o
Bveda que se expresa agora as revela aspectos que dificilmente se
encontraran na altura da sa viaxe a Arxentina. Dun consciente coi-
dado na imaxe dada, mesmo propiciando unha especial humildade
ou sinxeleza, pasa agora a inclur unha nota mis fanfurrieira, outra
vez promovndose sen recato, como cando d noticia do conoci-
dsimo que era xa en Bos Aires antes de chegar e como cuando al
pasar el barco frente a Rio de Janeiro, los ms renombrados literatos
brasileos me enviaron por aerograma, una salutacin cordial Y lo
71. La Accin, Bos Aires, 1-V-1923.
72. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924.
73. El Heraldo de Cuba, dem.
Xavi er Bveda 60
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 60
mismo me sucedi en Montevideo El da de mi arribo a Buenos
Aires, una bandada de fotgrafos y de reprters, invadi la nave en
mi busca Yo, que como he dicho, viajaba de incgnito, no poda
salir de mi asombro, al ver que era esperado con tan delirante entu-
siasmo, sin haber anunciado mi visita
74
. No caso de Brasil hai unha
hiperbolizacin do acontecido, e no de Bos Aires Bveda non se
axusta a unha estricta verdade dos feitos
75
. No caso de Bos Aires sabe-
mos que a sa chegada foi preparada sen reparar en medios polo
Hogar Gallego, con anuncios no xornal e chamadas para que a xente
acudise a recibilo. Viaxar de incgnito? Mais esta declaracin come-
za coa afirmacin: Yo sal de Madrid, casi de incgnito, con rumbo
a Buenos Aires. Polas referencias de Cansinos-Assns non parece
probable ou ben estanse a eliminar matices importantes.
Outro aspecto que vai ser revelador o contraste entre as
palabras de despedida, no momento de deixar Arxentina, na pri-
mavera de 1923, e as que profire na Habana en 1924. Nunha
especie de balance da sa primeira visita Bveda menciona todos
aqueles puntos importantes que lle aconteceron, entre eles a aco-
llida e o trato da colonia galega. Na entrevista de Crtica di: Del
comportamiento seguido por la colonia gallega voy encantadsi-
mo. He tenido a mi lado al pueblo, al hombre que gana el pan con
el sudor de su frente y del que yo he sido siempre gran amigo y
camarada () Mi mayor alegra es la de no haber cultivado la
amistad de los gallegos ricos. Ni uno slo puede vanagloriarse de
que yo le haya halagado; no as el pueblo, el hombre trabajador,
que fue a quien entregu todo mi corazn (...). Hogar Gallego que
(), fue la sociedad que auspici mis disertaciones, se ha portado
conmigo en una forma extremadamente caballerosa. Hogar Gallego
74. El Heraldo de Cuba, dem.
75. No caso de Montevideo non se puido ter un testemuo independente,
mais pode ser orientativa a noticia dun diario no que se informa de como era cos-
tume que un reprter subise ao barco a preguntar de oficio se algun importante
se encontraba a bordo. Vxase El autor de El madrigal de las hermosas. El Diario,
Montevideo, 28-XII-1924.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 61
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 61
es una institucin que triunfar plenamente. Est toda ella compues-
ta por hombres honorables y buenos y el triunfo ha de ser con
ellos
76
. Mais na Habana afirma: Tuve un xito franco en Buenos
Aires. Di ms de treinta conferencias. Y le advierto a usted que, con-
tra todo lo que yo esperaba, el pblico que llenaba el teatro, era
argentino. Por cada diez argentinos haba un gallego! Qu tal si me
hubiera confiado a mis paisanos!
77
. O ton e as aseveracins que se
profiren mostran unha actitude diferente e reveladora. En primeiro
lugar, non certo que non cultive os poderosos ou ricos, galegos ou
non; de feito, a sa poltica de contar sempre cun mecenas, chmese
Gabino Bugallal ou Virginio F. Grego, desmente as sas palabras. En
segundo lugar, a ltima cita mostra como desaparece o populismo
anterior e xorde, por razns de imaxe, a necesidade de querer con-
vencer de que o seu xito non se debeu ao vnculo cos galegos senn
ao feito de sorprender os arxentinos. Sen dbida, pareceulle que o
galego era un mbito limitado e de pouco prestixio.
O proxecto final
Necesitamos un amplio programa de accin, que sea
capaz de unificarnos en un ideal histrico. Y qu otro
programa mejor () que ese de velar, en Amrica, por el
futuro espaol?
X. Bveda (El Diario Espaol, 14-I-1929)
() hasta los que apenas suean con un puesto
de ltima fila en los festines del espritu.
X. Bveda (La Accin, 1-6-1923)
A actividade que Bveda a desenvolver tia o segundo dos
seus alicerces nunha nova misin, coas connotacins relixiosas do
76. Crtica, 1923.
77. El Heraldo de Cuba, 16-V-1924.
Xavi er Bveda 62
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 62
termo includas, a de promover os lazos de unin entre os escrito-
res e lectores das das bandas do Atlntico. Vai retomar e consa-
grarse ao hispanoamericanismo.
Como xa se ten comentado, a viraxe cara ao ensasmo, anda
que xestado na sa dedicacin s lecturas filosficas nos ltimos
tempos do seu perodo madrileo e de asistente tertulia de
Cansinos, desenvlvese de xeito consistente no tempo da sa reo-
rientacin americana. Para o proxecto en que se embarca agora, a
temtica galega resulta insuficiente e mesmo localista. Escolla da
prosa e eleccin de temas hispanos veen impostos por ese obxec-
tivo que desde 1923 se vai afinando. A sa experiencia de confe-
renciante, o seu mergullo no mbito xornalstico e cultural institu-
cional esixen a prosa, sobre todo pola sa misin de hispanista
avant la lettre. O esforzo principal vai ser converterse nun ensasta
hispano equiparable aos Maeztu, Menndez Pidal, Unamuno,
Ortega, Gregorio Maran
Que entende ou pretende Bveda co termo hispanoamerica-
nismo? Para a segunda metade dos anos vinte o termo tivera xa
unha intensa, mesmo apaixonada, historia no pensamento hispa-
noamericano, e o noso escritor vai encontrar un terreo preparado
para a sa insercin como intelectual hispano. Desde fins de scu-
lo producrase un movemento moi forte cara definicin de
Latinoamrica como resposta s intencins imperiais dos Estados
Unidos plasmadas no panamericanismo. o momento en que esa
preocupacin definitoria, que recibe distintos nomes, une a idea de
latinidade, herdada do XIX, coa revalorizacin e aceptacin de
Espaa, en virtude da viraxe que agora mostra exclusivamente
como vencello co mundo latino, vctima tamn da barbarie nortea-
mericana -guerra de 1898- e transmisora de bens culturais da civi-
lizacin occidental na sa vertente clsica e cristi.
Desde a sa chegada e durante os primeiros tempos deman-
da con urxencia o restablecemento da relacin literaria e cultural
entre Espaa e Latinoamrica. Encrgase de enfatizar unha realida-
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 63
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 63
de presente de descoecemento mutuo, algo inadmisible, para el,
tendo en conta os vnculos histricos, a participacin nunha
mesma lingua, os novos lazos que establece a emigracin. Cmpre
que ambos os mundos literarios se coezan mutuamente. Esta rei-
vindicacin de Amrica e Espaa non esquece asegurarlle a el un
posto de relevo: presntase como aquel que asumiu a responsabili-
dade en exclusiva de facer que a situacin de afastamento e igno-
rancia mutua desaparezan. Expn que se vai dedicar a unha activi-
dade de divulgacin incansable mediante actos culturais de todo
tipo en todo espacio cultural posible, no mbito peninsular e ame-
ricano. Son os momentos de asegurar a confianza dos demais
mediante a expresin dunha capacidade de accin inmensa e, sobre
todo, dunha actitude moral irreprochable. polo que neste afn de
organizar un proxecto hispanoamericanista exclusivo marca as dis-
tancias con aqueles escritores que o precederon. Reproducindo a
retrica xa usada no pasado, reclama para si unha actitude nova
que permitira anular malos entendidos e desconfianzas mutuas, xa
que as figuras que pretenderon facer algo semellante con anteriori-
dade tiveron unha actitude moral equivocada. Estes an, segundo
Bveda, a Amrica cunha certa arrogancia, desinteresados de ante-
mn pola literatura americana, e s preocupados polo dieiro que
puidesen apaar: Me ha tocado llegar a Amrica sobre las tristes
huellas que dejaran Noel, Benavente, Zamacois, Villaespesa Estos
seores ya son viejos. Carecen de curiosidad; carecen de inters
verdadero por las cosas de Amrica. El dinero es su nica preocu-
pacin () Yo que soy joven todava pienso que el dinero es algo
secundario. () Ya le he dicho () que la mayor parte de los seo-
res que me han precedido slo han venido en busca de dinero
78
.
Neste momento presntase, entn, como o intelectual res-
ponsable, cheo de optimismo, consciente da importancia da sa
tarefa, desinteresado e xeneroso, movido s por desexos artsticos e
78. Crtica, VI-1923.
Xavi er Bveda 64
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 64
intelectuais, por unha sincera atraccin por Hispanoamrica. A el
s o move a vontade de fomentar o coecemento mutuo, difundir
a cultura hispnica
79
. Para lograr este obxectivo, afirma que as sas
viaxes non son de turista, son para aprender, tamn el, o que se est
a facer e, deste xeito, dar a coecelo sa volta en Espaa. Non fai
falla dicir que o tempo en que descobre que ten unha inusitada
admiracin polos pases americanos, un amor fervente polos seus
habitantes, un asombro, vertido en loanzas, pola produccin litera-
ria. o tempo en que elabora slogans de teimuda persistencia:
Amrica es el porvenir intelectual de Espaa, pero tambin adver-
t que Espaa era el porvenir espiritual de Amrica.
En resumo, procurando asegurar para si un papel sobrancei-
ro nesta idea e apoindose no proxecto identidario que os latinoa-
mericanos foran desenvolvendo en clave cultural ou etnocultural, o
que Bveda vn a promover non outra cousa que recuperar a uni-
dade do mundo hispnico a travs dos lazos artsticos e espirituais;
isto , reconstrur a idea de Hispanidade sobre esteos que, de feito,
son os tradicionais pois a referencia segue a ser o pasado histrico
e a cultura, a lingua e os corolarios espirituais que desde sempre se
lle engadiron. Baixo a figura nova do intercambio que define o seu
hispanoamericanismo, Bveda reserva para Espaa a praza de
maior prestixio -segundo as sas ideas-, a da espiritualidade, co que
vn a reproducir solapadamente a dependencia americana respecto
da antiga metrpole. Por tanto, por hispanoamericanismo Bveda
entende aquilo que debe ser integrado na gran simboloxa da his-
panidade. De feito, Bveda est a repetir o que fixera con Galicia,
que, como xa se viu, deba ser incorporada a Espaa para enrique-
cer a sa unidade mediante as contribucins culturais galegas.
79. Por lo que al hispanoamericanismo atae, dar conferencias en los
principales centros de cultura de mi nacin. () Invitar a la juventud espaola a
que se acerque a conocer a ustedes. Y les dir que es necesario venir en la forma
que yo lo hice; esto es: sencillamente; y regresar en la forma que yo lo hago; es
decir: tan pobre como he venido. Crtica, VI-1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 65
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 65
Caricatura de Xavier Bveda
feita por Lobos Porto e
publicada en La Voz del
Interior, Crdoba, 11 de
novembro de 1933
Mais cando se establece definitivamente en Bos Aires este
modelo de hispanoamericanismo lixeiramente rectificado. No
nivel da sa formulacin ideolxica non se acenta tanto a sa
implicacin nunha prctica de mutuo coecemento, dado o seu
distanciamento fsico de Espaa, como o desenvolvemento ou tra-
tamento dos grandes temas da cultura espaola. O seu libro La
esencia de lo espaol y otros temas sintomtico do abandono de toda
veleidade por dar a coecer a literatura hispanoamericana e, polo
contrario, revela a dedicacin creacin da sa imaxe de intelec-
tual e ensasta de temas hispnicos. Finalmente, o hispanoamerica-
nismo de Bveda queda nidiamente exposto: divulgar en Amrica os
temas espaois e a ideoloxa que os acompaa, na intencin de
crear aquela grande unidade da hispanidade. A tentacin imperial
sempre est a asomar na pequena burguesa espaola e nuns pou-
cos anos vai integrar a ideoloxa falanxista.
En 1929, despois dunha xeira de publicista e activista do his-
panismo/hispanoamericanismo, publica La esencia de lo espaol y
otros ensayos. Na sa introduccin indica que se pecha con este
Xavi er Bveda 66
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 66
libro o perodo de iniciacin; por tanto, a partir de aqu hai que
agardar polo de madurez. Esta madurez est vencellada necesaria
valoracin do seu labor como hispanista da que, significativamen-
te, tanto el como Cansinos debuxan a traxectoria seguida que
comeza con Terra nativa (1927) e remata loxicamente na cultura
espaola: De lo particular a lo universal. El pensador que se va for-
mando en Xavier Bveda () ampla su onda concntrica
80
, apun-
ta Cansinos. A declaracin ten que verse como parte da sa estra-
texia de consagracin como hispanista, ponte entre Amrica Latina
e Espaa, xa que est a crear el mesmo a definicin que quere que
se estenda. Precisa converterse ou crear a conviccin de que un
ensasta de grande altura e a sa forma de actuar volve ser a de
situarse nun eido consolidado. Al onde outros autores estableceron
un espacio pola seleccin de certos temas onde Bveda se vai
introducir. Non se aventura na apertura de vas orixinais ou de
temas novos, senn que vai a valores seguros. Sabe que est dotado
dunha capacidade combinatoria e reproductiva e confa nos seus
dotes retricos para engadirlle unha pequena variante a un corpus
existente. Crese quen de poder suplantar rigor intelectual e orixi-
nalidade por elucubracin, glosa e mmese de estilo. Cre que pode-
ra mesturarse cos seus mestres pola sa capacidade para a imita-
cin; non obstante, as urxencias da improvisacin para aproveitar
o que a sorte lle deparaba non deixan de mostrar os signos do auto-
didacta mis que os dun intelectual que asume a sa tarefa con
rigor e seriedade. O seu proxecto era, en ltima instancia, lograr a
sa consagracin, e para iso tia que aceptar o mapa intelectual
establecido. Facerse ensasta do espaol era ter a intencin de
situarse nun statu quo que lle permitise converterse nun escritor
integrado, isto , consagrado.
A perspicacia, e a raposada, de Cansinos as o deixa entrever
de certo, Cansinos tampouco quera comprometerse completamente
80. Crtica literaria. La Libertad, Madrid, 1930.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 67
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 67
con Bveda, anda que lle agradecera as colaboracins (ben paga-
das) para a prensa arxentina, e nunha recensin ao libro La esencia
de lo espaolapunta: En este ensayo inicial del libro puede darse
por terminada la labor inquisitiva del poeta, Bveda ha encontrado
ya la esencia de lo espaol con una facilidad que nos deja perplejos
y admirados (). Contina Cansinos comentando que lle gustara
revisar e discutir os argumentos de Bveda, pero iso obrigarao a el
mesmo a afrontar o ingente problema que definir esa esencia
famosa e, polo contrario, prefire deixar ben clara a sa distancia
persoal ao respecto: () apenas si nos permitiremos reprocharle su
simplicidad excesiva
81
.
A pretensin de dar coas caractersticas do espaol, como a
de discutir a figura de don Quixote, significa inmediatamente que-
rer que o vexan dialogando con Unamuno ou Ortega y Gasset.
Escoller o tema das rexins significa colocarse na extensa nmina
de intelectuais espaois vencellados ao noventayochismo e que
seguiran activos ata a Guerra Civil. As sas anlises, como moitas
daquel tempo, limtanse a barallar o que para os ollos actuais ine-
vitablemente resultan teses gratutas e intelectualmente febles. Todo
o escrito en clave de psicoloxa dos pobos ou da determinacin
polo medio xeogrfico prestbase pura elucubracin e foi lugar
onde as combinacins e definicins caprichosas e arbitrarias de tra-
zos era agra aberta a toda capacidade expresiva.
Antes de que publicase as obras que o levan definitivamente
polo rumbo do hispanismo, Bveda realiza un breve episodio de
participacin nunha empresa literaria e cultural no que debeu depo-
sitar grandes esperanzas. En xuo de 1927 aparece como director da
revista Sntesis. Bveda tivo que velo como un chanzo importante na
sa ascensin na estructura cultural arxentina; infelizmente a expe-
riencia foi breve. Para o nmero 7 da publicacin xa abandonou a
direccin e a revista. As causas ofrecidas resultan formais dabondo
81. La Prensa, Madrid, 1928.
Xavi er Bveda 68
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 68
tanto que o mesmo Cansinos pregntalle nunha carta se non hai
outras razns da sa renuncia
82
, basicamente, por non poder dis-
por do tempo necesario para atender a direccin.
A presentacin, sen dbida, foi redactada por X. Bveda e o
ttulo moi representativo do trazo mis persistente da sa ideolo-
xa que, de feito, ralle necesario para levar adiante os seus proxec-
tos de hispanidade. Este concepto, tal como el o precisa, basase
nunha idea de fusin do plural. De certo, mesmo con ocasin dou-
tras cuestins culturais chega a propor a conciliacin de contrarios
ou opostos. As ideas de Bveda conteen un obxectivo ou unha
solucin proposta que sempre pasa pola harmonizacin das reali-
dades contrapostas. Sen dbida, adobibase moi ben coa sa pos-
tura de irmandade hispana e, por outra banda, hai que ver a as
debilidades da sa formacin autodidacta. A prctica da hispanida-
de, que precisamente tia como obxectivo fornecerlle a Bveda
postos como o de Sntesis, e a mencionada incorporacin s estruc-
turas culturais arxentinas o que o leva a traer s pxinas da revis-
ta os artigos de escritores como Unamuno e Waldo Frank, ou
inclur as recensins comprometidas e militantes coa idea de his-
panoamericanismo.
Cal era o obxectivo de Sntesis? Que funcin via a cum-
prir? O primeiro nmero incle unha presentacin e un programa
de tres puntos. Segundo estes, pretende ser revista de animacin
da cultura en Arxentina e de dedicacin a todo o que redunde no
ben da comunidade nacional. Os deseos que acompaan os tex-
tos recollen motivos inmediatamente recoecibles de filiacin his-
pana en Amrica: a carabela en alta mar inscrbese na simboloxa
mis tradicional, e diriamos acrtica, do papel de Espaa en
Amrica; un friso de cabaleiros da poca da conquista, que anda
non perderon un ar medieval e que quere ser fiel a unha concep-
cin iconogrfica herdada.
82. Vxase a carta includa na seleccin epistolar deste volume.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 69
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 69
unha publicacin multidisciplinaria, ten como subttulo
Revista de ciencias, artes y letras, e nela inclense artigos de historia de
Latinoamrica, de matemticas, filosofa, ciencias, creacin literaria:
poesa, conto, ensaio... unha revista que quere ser, ademais de rga-
no aglutinador e dinamizador, estructura organizativa do campo cul-
tural. Ten a pretensin de ser un referente organizativo da actividade
cultural no pas, cunha forte conciencia de institucionalizacin da
cultura, que no momento en que anda se d a polarizacin entre
vangardas e cultura oficial e convencional, desentndese dela para
presentarse coa actitude dunha revista entregada a un ideal por riba
de todo conflicto. No seo do consello de redaccin, onde son maio-
ritarias as personalidades moderadas, encntranse nomes do mbito
institucional, como Arturo Capdevila, que promoven unha prctica
literaria nesa direccin, pero tamn se atopa Jorge L. Borges
83
, o que
indica que a revista non se pecha a nada que artisticamente se faga
no pas, isto , adptase unha postura eclctica esttica e intelectual-
mente falando
84
. A sa empresa, por tanto, procura implantar unha
prctica que sexa do gusto dunha mentalidade ben pensante, asenta-
da e dadora de prestixio. Quere consolidar e perfeccionar unha cul-
tura nacional que recolla a tradicin cultural arxentina e a harmoni-
ce coas formas culturais de prestixio no mundo no presente, o que
quere dicir, ante todo, que Sntesis vindica unha intervencin e unha
responsabilidade no desenvolvemento da cultura no espacio dos pa-
ses vencellados hispanidade. A revista expresa a demanda de actuar
a prol dunha unificacin cultural e espiritual dos pases unidos por
un idioma comn, o espaol. O segundo punto do programa di:
Unificar la curiosidad cientfica e intelectual de los pueblos de
83. Borges colabora nos primeiros nmeros con dous artigos intitulados
Indagacin de la palabra. Sntesis, n. 1 e 3, 1927, p. 69-76 e 53-57, respectiva-
mente. Son artigos representativos da sa postura anovadora, mais en diante s vai
publicar recensins.
84. Ben certo que este eclecticismo mostra inevitables preferencias, como
no caso dun artigo antimarxista, traducido e publicado no nmero 8, intitulado
Lenin, e redactado en termos rudamente ideolxicos.
Xavi er Bveda 70
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 70
progenie hispana. Mais asemade, inevitablemente, reivindica unha
posta hora do tempo mundial, Europa. O terceiro punto expn:
Consagrar las pginas de SNTESIS al estudio objetivo y amplio -
verdaderamente especializado- de los valores del siglo.
Entre o perodo vangardista e o novo que se vai abrir co
putsch militar de Uriburu e a aparicin da revista Sur, Sntesis est
mis preto de Nosotros pola pretensin eclctica e organizativa do
campo cultural. Debido a isto, Bveda tia que ser consciente das
amplas posibilidades que se lle abran como director da publicacin
no senso de integracin nas estructuras institucionais da cultura.
Por todo isto, as causas da dimisin non resultan cribles, xa que van
en contra do que o seu proxecto central tentaba. Represe que antes
e durante a sa experiencia en Sntesis est a entregar as sas cola-
boracins a La Prensa sobre temas hispanos, artigos que van cons-
titur La esencia de lo espaol y otros temas.
Para finais da dcada, Bveda ten conquistado un espacio no
mundo dos escritores que viven entre a creacin e o xornalismo.
Atrs fica o perodo potico, diante a prosa xornalstica e ensastica,
axia, no inmediato futuro, vaise abrir unha nova fronte: o teatro.
Bveda xornalista
Hace ya mucho tiempo que la forma mtrica
rimada y su sucedneo el verso blanco, no
puede expresar ms all de un lindo madrigal
o un momento agnico del hombre
85
.
Os anos trinta son, principalmente, os anos do Bveda xor-
nalista. O poeta, que xa se iniciara coas colaboracins a La Prensa
85. Bveda, Xavier: Prefacio que es una despedida. Integracin del hombre:
poemas en profundidad. Bos Aires, Araujo Hnos., 1934.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 71
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 71
cinco anos antes publicando as crnicas que logo veran a luz como
libro en Tierra Nativa (1928), decide abandonar publicamente o
cultivo do verso e anuncia a sa resolucin de dedicarse ao perio-
dismo. un perodo de arideces ou de cansazo potico no que o
autor sente que est a percorrer un camio xa trillado.
O 24 de maio de 1931, mentres a delegacin galega da
Arxentina atravesaba o ocano rumbo a Galicia co fin de defender o
estatuto e integrarse na FRG (Federacin Republicana Galega) de
cara s eleccins s Cortes do recentemente estreado rxime repu-
blicano, Lino Prez, un dos lderes galeguistas da Federacin de
Sociedades Gallegas Agrarias y Culturales, presenta un ciclo de con-
ferencias do que se fai eco o voceiro Galicia que dirixe Blanco Amor.
A inauguracin deste relatorio, que ten a finalidade de fixal-as bases
do galeguismo autntico, corre a cargo de Xavier Bveda e na sa
presentacin, Lino Prez, tempo que fai, como esixe a cortesa, a
gabanza do escritor que fai gala destar tanto de canto os nacio-
nalistas galegos e os novos escritores levan producido, non deixa de
amosar a distancia que o separa deste intelectual non acorde con-
nosco na forma, e parece convidalo toma de novos camios na
sa lrica cando di: mais, eu penso, por certos sinos estelares que
moi pasenio van acercndose a Va Lctea, que tamn el vai rumbo
a Galicia, de regreso, polo camio de Sant-Iago
86
.
Non ser as, por certo. O Xavier Bveda que nesta conferen-
cia fai unha chamada colaboracin dos escritores si queremos
galleguizar e critica a defeccin de la tierra por parte de los ms
obligados a servirla que deben atender terra incgnita, ou sexa,
a las races ms hondas de nuestra existencia, nuestra verdad y
nuestra realidad vital, o sean: nuestro campo y nuestro mar, este
86. Xavier Bveda dio una magnfica conferencia. Se inaugur as, brillan-
temente, el ciclo de conferencias semanales organizado por la Federacin.
Significativo discurso de Lino Prez en el acto de apertura. Galicia, Bos Aires, 24
de maio de 1931.
Xavi er Bveda 72
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 72
Xavier Bveda desaparecer, oportunamente, igual que apareceu,
dndolle as costas a un maior compromiso con Galicia que eses
tempos convulsos lle requiran. Foron outros os vieiros de Bveda,
mis ben contrarios aos proxectos que pretenda a intelectualidade
galega na emigracin dende a FSGAC
87
, anda que nunca chegou a
romper as relacins co Centro Gallego de Bos Aires, como veremos.
Tamn o xornal da Sociedade Nazonalista Pondal, A Fouce, lle dedi-
cou algunhas lias ao noso autor para denunciar a sa falla de com-
promiso coa cultura galega. No editorial do 15 de maio de 1931
aparece, na seccin titulada Pasando o cribo, unha nota que di:
O Xavier Bveda, que ainda non fai moito tempo afirmaba que
o noso idioma non tia categora, xa que non hai ningunha obra filo-
sfica escrita nl, empeza agora a falar no xornal La Prensa, lau-
dando alguns valores da Galicia actual.
Ser que os feitos que se desenrolan na Terra, chaman autor
realidade, ou unha postura a tono das que se usan agora?
Nos xornaes de Bos Aires, bastante mal atendidos no que toca
as nosas cousas, podase facer laboura de mais proveito, si a vaid e a
parvez non se puxeran diante do amor e o intrs polo noso
88
.
87. Houbo sempre unha maior relacin de Bveda co Centro Gallego anda
que iso non quere dicir que non colaborase con outras asociacins de emigrantes.
O Centro Gallego foi unha institucin que se mantivo nun primeiro momento
morna, cando non allea, s expresin galeguistas; co tempo esta situacin ir cam-
biando froito da chegada masiva de exiliados. Sobre este gradual aumento do com-
promiso por parte destas entidades e da crecente politizacin da comunidade gale-
ga en Arxentina vid. Nez Seixas, X. M.: O galeguismo en Amrica, 1879-1936.
Sada, A Corua, Edicis do Castro, 1992.
88. Esta mesma publicacin d conta, noutras ocasins, do quefacer de
Bveda. As no n. 61, correspondente 1 de xullo de 1933, describe o acto da
homenaxe a Murgua organizado polo Centro Gallego: Atopamos que mal que lle
pese seor Bveda, e os seus esforzos, non pudo acadar un Viva para la patria
comn Espaa. E mis adiante: Fannos rir as lucubracins do Sr Bveda pedir
que os galegos debemos de trocar a caracterstica de ser, para ser todo o contrario
do que somos, nos tamn o quixeramos ver trocado a el, nuns cantos centmetros
mais, sober todo cando fala da raza... pero en fin.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 73
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 73
Non son poucas as veces que A Fouce arremete contra o noso
personaxe; certo que a sa confesa poltica arredista fai que tome
unha postura moi crtica e severa con aqueles membros da comu-
nidade galega que mantian actitudes ambiguas e mesmo contra-
rias galeguismo que os membros da Sociedade impulsaban. E, se
intelectuais da talle de Vicente Risco ou Castelao foron nalgn
momento obxectivo dos seus dardos, como non haba de selo, ata
o insulto, un personaxe esvaradizo e adaptable como Bveda.
Temos as que o 25 de xullo de 1934 sae unha nota que, como nou-
tras ocasins, arremete contra da falla de compromiso lingstico
89
e a incompetencia do noso autor:
89 A loita pola dignificacin da lingua galega foi, xunto cunha contundente
poltica separatista, unha das premisas desta publicacin e non perde ocasin de gol-
pear a recoecidos galeguistas que mantian unha actitude hipcrita en canto a que
cando fan algo serio fan-o en casteln, e logo as cousas pequeneiras sen nengun valor
literario ou cientfico fan-o en galego. As diatribas non esquivaron a Otero Pedrayo
e a Vicente Risco, que xa dende as pxinas da revista neosfica ourens La Centuria
(1917-1918) manifestaron a necesidade de facer literatura galega en espaol, e tam-
pouco aos seus aclitos colaboradores na publicacin, Xavier Bveda e o seu curmn
Eduardo Blanco Amor, arestora vencellados ao semanario Galicia en Bos Aires. Resulta
revelador, neste sentido, e desculpen a largueza da cita, o retrato que deste ltimo
publica A Fouce no n. 38, ano II, Bos Aires, 15 de agosto 1931:
Un individuo, escravo da verba pretensiosa e con vocabulario e ditos de
peixeira sin merchantes. Un badulaque, que por que foi a das crases de decrama-
cin onde cortou e puliu seu esprito como unha nia bien as uas, e que por eso
ten a pretensin de chamar a todo o mundo analfabeto.
Un asimilador sorprendente de versos de outros; de estilo ampuloso e valei-
ro; floripn churrigueresco e oo si os hai. Un fatuo pedante, acaparador de toda
idea e verba snob que gusta -como unha cocotte- de aparvar s que o arrodean e
non vacila en falarlles de cousas que nin entenden eles nin l tampouco. (...) Un
botarate que en ocasin de editar un libro de versos, tivo a osada de facerlle el
mesmo a crtica a que firmou con seudnimo.
Un oportunista sin talento que se pasou a vida pechando as portas que a
boa f de algunhos lle abrira sin coecelo e que cando pechen as da Federacin ter
que dedicarse a imitador de vedettes si que ainda para entn non xa tarde. (...)
Un ente que fracasou en todo, campen en estulticia e vaidade, acaparador de todo
aquelo que tea sello de snob, e enfermo de narcisismo, non merez que se lle con-
teste, e non pensamos contestarlle.
Xavi er Bveda 74
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 74
Coecedes a Xavier Bveda, o Vaquia? Non? Pois evos o
idiota mais idiota de todos os idiotas; e se vos parece quesaxero,
non tedes mais ca ler o Resumen Esencial da Historia de Galicia
de Murgua que llencarregou dextractar o Centro Gallego e com-
probardelo; pois en toda-las partes que Murgua deca idioma gale-
go, o moi cretino correxu, dialecto gallego.
O monifate do Xavierio, correxindo o mais grande histo-
riador da nosa patria!
E como sexa que, unha vez mis, o destino, axudado polo seu
talante sociable, pon aos seus ps un novo protector, Bveda inicia
en 1933 un periplo como conferenciante que o leva por distintas
rexins da Arxentina. O patrocinador desta xira de estudio, como
el a denomina, Virginio F. Grego, comerciante de tabaco e poeta
el mesmo nos anos mozos, quen, cos seus millns, cobre todos os
gastos que tamaa empresa cultural precisa. O obxectivo desta
sinuosa carreira que o leva de Bos Aires a Paran, Santa Fe,
Corrientes, Jujui, Salta, outra volta capital e logo a Crdoba,
Mendoza... non mis que o estudio dos tipos e paisaxes arxenti-
nos por ver que de hispnico se mantn neste pobo onde se con-
serva ms acendrado el espritu mater de la raza. O tema dos dis-
tintos relatorios, que responden vontade humanista e patriotis-
mo espaolista do autor, non poda ser outro que Significacin
histrica y cultural de Espaa, El humanismo espaol,
Revaloracin hispnica.
Bveda fai nesas conferencias un repaso historia de Espaa
amparndose en citas superficiais de Menndez Pelayo, Menndez
Pidal, Costa, Keyserling e Oliveira Martins -do que ser traductor e
prologuista al polo ano 1945 cando traballa como asesor literario
de El Ateneo-. Trtase de facer unha valoracin positiva da cultura
hispnica e da sa pegada sobre as terras conquistadas responden-
do a un esprito maternal, en contra doutras visins que menos-
prezan o rumbo da historia espaola cun concepto depresivo
espallado por certas personalidades eminentes del pensamiento
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 75
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 75
espaol
90
. Est Bveda a referirse ao Ortega de Espaa invertebrada,
que fixera, poucos anos antes, unha xira de conferencias por
Sudamrica? O impacto das teoras de Ortega en Arxentina
91
, difun-
didas pola prestixiosa Revista de Occidente, mais tamn polos comen-
tarios dos intelectuais nacionais aos libros de Ortega
92
, e mesmo a tra-
vs das polmicas suscitadas polas sas conferencias, foi determinan-
te nos anos 30, nun clima de reflexin sobre a cuestin nacional e o
papel dos intelectuais. A contribucin de Bveda foi, neste aspecto,
cando menos, singular. adobo orteguiano, hai que engadirlle a
pegada humanista
93
do noso autor, comn a ambos, por outra parte,
na sa formacin (Maeztu, Menndez Pidal), que reivindica o ser his-
pnico e proclama a finalidade tica do ser humano. A concepcin da
historia que alenta os seus escritos, prxima aos postulados que
desenvolver Ortega en Historia como sistema (1935), basase en que
la autntica historia no es la historia de lo que acontece y pasa en un
momento determinado, sino la de lo que permanece y queda, o mejor
an, la de lo que todava est pendiente de porvenir
94
. Os diarios dos
distintos lugares polos que pasa agasallan cunha propaganda efusiva
o autor das conferencias. Estas, anda que son de balde (patrocinadas
90. El Liberal, Santiago del Estero, xoves, 28 de setembro de 1933.
91. Vid. Tzvi Medin: Ortega y Gasset en la cultura hispanoamericana. Mxico,
Fondo de Cultura Econmica, 1994.
92. En Sntesis, a revista fundada por Bveda, publcase en 1929 unha recen-
sin da obra de Ortega feita por M. A. Virasoro, Nosotros (1930), e outras publica-
cins de maior tirada, como El espectador ou La Nacin, colaboraron directa ou indi-
rectamente na difusin de Ortega.
93. Mis ou menos nesa poca Leopoldo Zea faca unha interpretacin das
ideas de Ortega basendose nunha postura humanista: Ensayos sobre filosofa en la
historia. Mxico, Stylo, 1948. Tamn Samuel Ramos: Hacia un nuevo humanismo.
Mxico, La Casa de Espaa en Mxico, 1940. Como indica Tvdi Medin (op. cit):
El historicismo, que ya vena calando en el continente, se constituy casi natural-
mente en el sustrato filosfico de la respuesta americana al desafo histrico y cul-
tural de la crisis del eurocentrismo, p. 90.
94. Bveda, Xavier: Humanismo espaol (Significacin histrica y cultural de
Espaa). Bos Aires, Editorial Mundo Espaol, 1934.
Xavi er Bveda 76
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 76
por V. Grego), van avaladas por entidades como o Club Espaol e
a Sociedad Espaola de Su Majestad.
Como resultas desta prolfica viaxe sae do prelo en 1934
Humanismo espaol (Significacin histrica y cultural de Espaa), que
recolle a serie de conferencias e mais unha nota laudatoria final
figura de Virginio Grego. Deste libro tirronse 50.000 exemplares na
primeira edicin e 30.000 na segunda; s uns poucos foron postos
venda, o resto foi repartido de forma gratuta polas escolas arxen-
tinas e espaolas. O libro, como as conferencias, foi concibido
cunha clara intencin divulgativa e didctica. En Correo de Galicia,
rgano de moderada expresin galeguista, Paco Meana encomiaba o
libro e anunciaba o envo de 10.000 exemplares a las escuelas de
Espaa, por medio de las Sociedades Espaolas de la Argentina. Es
hora -afirma- de que el nio sienta, por el conocimiento de los ver-
daderos valores de Espaa, la honda satisfaccin de ser espaol
95
.
Caricatura de Xavier
Bveda publicada en
La Libertad, Mendoza,
22 de novembro
de 1933
95. Correo de Galicia. Bos Aires, 26 de abril de 1934.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 77
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 77
Presenta Bveda o libro como unha alegacin contra a lenda
negra espaola que, sobre todo dende o sculo XIX, via sendo ali-
mentada dende Norteamrica e espallada mesmo dende os manuais
escolares infants.
Claro que esta reivindicacin do hispnico, acorde en parte
co que Unamuno expresara no seu ensaio Hispanidade publicado
en Sntesis no ano 27, difera no seu fundamento da impulsada por
Don Miguel, que lle outorgaba lingua a capacidade para irmandar
todos os pobos que se comunican en espaol, lonxe doutras con-
tinxencias polticas ou raciais. Bveda pon a nfase no talante
maternal da conquista espaola e no espritu mater
96
que se man-
tn nos pobos de Amrica e os engrandece. Parece estar lonxe da
igualdade e tabula rasa que propugnaba Unamuno ao manter con-
ceptos tan caducos como o de madre patria, pero, evidentemente
prximo s posturas mis reaccionarias das organizacins espao-
las mantidas polos emigrantes. Cabe pensar que as sas querencias
por Unamuno fan que anien as teoras deste baixo os seus propios
comentarios. O 16 de outubro do ano 1935 publcase en Crtica
unha entrevista a Bveda na que se adhire s protestas da comuni-
dade espaola polo escamoteo del Da de la Raza; do mesmo xeito
que o seu mestre Unamuno
97
, Bveda afirma:
La fiesta de la Raza, es en realidad la fiesta del idioma comn, ya
que en la enorme extensin ideal de su contenido, ese da engloba la
Da de la Raza es la exaltacin del espritu que responde a los pueblos
96. Son moitas as declaracins prensa de Bveda onde se remarca este
concepto. Vaia de mostra esta publicada en Mendoza no xornal Los Andes, xoves 23
de novembro de 1933: Y sobre todo, (mi anhelo) es ver qu nexos de lo hispni-
co quedan aqu. Estoy convencido, por diversas impresiones que he recogido a tra-
vs de varios puntos del territorio, que en pocas partes de Amrica como en la
Argentina se conserva ms acendrado el espritu mater de la raza.
97. Nos ensaios titulados La Fiesta de la Raza e De nuevo la raza, Unamuno
baseaba no compoente lingstico -e todo aquilo que comporta una concepcin
de la vida y del destino humano, un arte, una filosofa y hasta una religin- o seu
concepto de raza.
Xavi er Bveda 78
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 78
significacin espiritual de muy diversos conglomerados humanos. El
de nuestro idioma, y ms que nada la manifestacin de sus sentido
espiritual, de su etos, del sentido del hombre como ser moral y res-
ponsable de su propio destino, concepcin de individualismo trans-
cendental de tpica raz ibrica
98
.
A pegada unamuniana vai ser determinante sobre todo na sa
obra potica posterior, Integracin del hombre, que se publicar en
outubro de 1934 tamn a cargo do mecenas V. Grego. Parte das com-
posicins que integran o poemario foron inspiradas e escritas duran-
te a xira anterior, e absolutamente todas estn dedicadas, moitas
familia de Virginio Grego, pero tamn a outros mentores: Gregorio
Maran, Ortega y Gasset, Cansinos Assens, Miguel de Unamuno,
Blanco Amor, Manuel Azaa... O libro, despedida oficial do seu
labor literario en verso, contn dous poemas escritos en galego en
homenaxe a Ramn Mndez, e nel todo, temas e motivos, evidencia
cles son as reflexins deses anos de estudio histrico filosfico.
Non deixa de ser significativo o subttulo do poemario, Poemas en
profundidad, como resposta a unha busca de novas formas. Bveda
est en el momento arduo y difcil de la filosofa; en las horas de las
tremendas preguntas
99
, afirma o comentarista que fai unha das
poucas recensins que recibiu Integracin del hombre, e destaca la
belleza del acento agnico dos seus versos, entendendo a expresin
nun sentido unamuniano. Poemas como Hombre e Dios hispni-
co, que xa lle anunciara prensa durante a xira de conferencias,
dedicados cada un deles s figuras de Ortega y Gasset e Unamuno,
evidencian a significativa influencia que estes autores tiveron na sa
obra. El tema vital de Integracin del hombre es, efectivamente, la
perpetua agona en el tiempo del hombre (...) Ese mstico anhelo,
esa desesperada angustia de Dios se expresa plenariamente en Alta
noche del Hombre, poema que en su forma, estilo y esencia delata
98. Crtica, Bos Aires, 16 de outubro 1935.
99. El Litoral, Santa Fe, 22 de decembro de 1934.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 79
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 79
-como muchos otros de Bveda- una fuerte influencia del ms hondo
poeta lrico espaol moderno: de Don Miguel de Unamuno- afirma
Luis Miguel Soler Caas
100
. As teimas son xa coecidas e responden
a esa determinacin que leva a Bveda a aproximarse intelectuali-
dade espaola do momento; meterse naquela esencia do espaol, a
travs da meditacin filosfica, a crise mstica, a relixin, o tema da
raza, o home hispnico en Amrica, a vivencia determinante da pai-
saxe, vencellan o noso autor co ton adoutrinador e o aquel filosfi-
co que o novo humanismo espaol, por medio de figuras senlleiras
-Ortega, Unamuno, Maeztu
101
- estaba a espallar por Amrica daquela.
En 1935, tamn por xentileza de Virginio Grego e como
corresponde ao seu proxecto cultural, edtanse 5.000 exemplares
dun novo libro, Tertulias Literarias, que, do mesmo xeito que se fixe-
ra con Humanismo espaol, se distriben gratuitamente polas escolas
do pas. Nestas Tertulias Literarias, reproduccin das emitidas a tra-
vs de Radio Prieto durante os meses de novembro e decembro de
1934 e xaneiro de 1935, Bveda emula aquelas vividas por el
mesmo no Madrid bohemio de principios de sculo. O autor d a
imprimir as sas conversas radiofnicas charlas ou mis ben
comentarios sobre literatura de cada noite, nun ton que s veces
quere ser lixeiro e familiar e s veces erudito e mesmo resabido, mes-
turando a reflexin pseudofilosfica co anecdotario persoal. Amosa
as sas opinins sobre o que el entende por cultura, sobre figuras
pasadas e temas de certa actualidade -Galds, Rosala de Castro, Jos
100. Soler Caas, Luis Miguel: Integracin del hombre. Cabildo, Bos Aires,
domingo, 31 de xaneiro de 1943. Esta crtica faise con motivo da publicacin de
Cantos de la Aurora y de la Noche (1942), onde Bveda, ademais de incorporar poe-
sa indita, reimprime os poemas de Integracin que a crtica ten considerado o
mellor do seu labor en verso.
101. Este autor publica en 1934 Defensa de la hispanidad. Sobre a relacin
de Bveda con Ramiro de Maeztu, ver a carta que lle enva o embaixador espaol
en 1928 agradecendo Tierra nativa, e onde se observa a comn opinin dunha
Espaa que cingue s bos povos ibricos.
Xavi er Bveda 80
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 80
Enrique Rod, Miguel de Unamuno-. Para iso vlese, a xeito de
recensin, de libros que deducimos que son capitais no seu ideario:
Concepto y tragedia de la cultura de Jorge Simmel, El saber y la cultu-
ra de Max Scheller e, sobre todo, Unamuno: Del sentimiento trgico
de la vida, Vida de Don Quijote y Sancho... As pxinas finais do libro
conteen crticas escollidas sa obra; vemos al fragmentos de
notas periodsticas laudatorias e extractos do seu epistolario privado
case sempre agradecementos polo envo do libro en cuestin.
A Guerra Civil espaola
Espaa necesitaba una sangra de estas para
reaccionar, para darse cabal cuenta de que
viva, y agigantarse una vez ms
102
.
Semella evidente que as relacins de Bveda coa intelectuali-
dade espaola afn repblica anuncian cal ser a postura que
tomar unha vez que estala a confrontacin en Espaa. O seu labor
en Radio Prieto obrigbao a dar novas diarias do que estaba a acon-
tecer na pennsula e dende al decntase abertamente por denun-
ciar o levantamento
103
. Pouco antes do suceso, en declaracins a
Crtica, o 9 de abril de 1936, Bveda opina sobre a destitucin do
presidente Alcal Zamora e mira o destino do seu pas con opti-
mismo. A penas tres meses mis tarde, na mesma publicacin, un
titular anuncia unha entrevista a Bveda con estas palabras: Es
102. Crtica, Bos aires, 18 xullo de 1936.
103. Na introduccin que Nstor Astur Fernndez fai nica antoloxa po-
tica de Bveda publicada despois da sa morte afirma que Bveda toma partido
decidida y categricamente, del lado de la Repblica. Como a tantos otros, esa
actitud habra de acarrearle sinsabores y distanciamientos. (Antologa potica de
Xavier Bveda. Bos Aires, Ediciones Los Pinos, 1970).
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 81
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 81
doloroso pero necesario lo que ocurre en Espaa. O noso autor
est a celebrar o vigor e a grandeza dun pobo que loita pola sa
liberdade fronte a un fato de militares rebeldes, e pregunta de cl
sera o rxime que xurdira do triunfo desta contenda di:
Supongo que continuar la Repblica, mucho ms firme que
antes, aun cuando ahora mucho ms resueltamente orientada en la
izquierda. El comunismo, si llegara a establecerse, no podra per-
durar, porque toda la regin vital de Espaa est profundamente
apegada a la pequea propiedad. Pero incluso en el caso de que se
sostuviera un rgimen comunista, este no podra tener el carcter
del ruso, por ejemplo; sera una cosa distinta, hija de nuestra raza y
al calor de nuestro cielo, as, profundamente humana
104
.
Bveda opina que no fondo do conflicto non hai mis que el
esfuerzo egosta [das forzas reaccionarias] por sostener privilegios
incompatibles con el progreso y la realidad actual.
Fotografa coa que
Garca Lorca agasalla a
Xavier Bveda en Bos Aires
na poca da estrea de Bodas
de Sangre
A marcha dos acontecementos co enfrontamento das das
Espaas, o elevado nmero de mortos, leva a Bveda a tomar,
104. Crtica, Bos Aires, 18 de xullo de 1936.
Xavi er Bveda 82
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 82
incomprensiblemente dada a sa firmeza inicial, unha ambigua pos-
tura humanista onde parece eximirse de todo compromiso ideolxi-
co e fala da grandeza de calquera dos bandos en loita, vamos a
negarle civilidad a los hombres de las derechas que matan y mue-
ren cual los de la izquierda?
105
. Aqu est! e Crtica publicaron
naquela poca declaracins certamente esquivas dun Bveda que
semella vacilar nos seus propios pasos
106
; as colaboracins en pren-
sa queren dicir unha cousa e as emisins radiofnicas outra ben
distinta. Representativa desta actitude descomprometida e preten-
didamente conciliadora a sa obra teatral Caos
107
que Bveda
publicou en 1938, en plena contenda blica, e que nunca chegou a
ver representada. A obra, como vn sendo habitual na prctica do
autor, est dedicada s senadores arxentinos Alfredo L. Palacios,
Carlos Serrey e Hctor Gonzlez Iramain, que lle axudaron a dar
refuxio a algns exiliados, de izquierda y de derecha, que fuxan
da guerra. A que foi a sa primeira incursin no xnero dramtico,
denunciar os horrores que todo enfrontamento fratricida trae
consigo dende a atalaia do humanismo, sen afondar no feito hist-
rico, non tivo a recepcin que o autor esperaba e foi criticada pola
sa ambigidade
108
. Os argumentos humanistas perden peso cando
tropeza con sucesos como o asasinato de figuras como Garca
Lorca, a quen tratou cando estivo na Arxentina e a quen, sen dbi-
da, admiraba. No quiero creer que Garca Lorca fue fusilado reza
105. Aqu est!, Bos Aires, ano I, 17 de agosto 1936, n. 26.
106. Como mostra da aparente incomodidade que se veu sometido
Bveda debido a este asunto pertinente destacar a aclaracin que, en nota manus-
crita, far a unha entrevista publicada por Crtica, o 26 de agosto de 1936, nun
recorte de prensa dos seus papeis persoais actualmente depositados na R.A.G.; nela
desmente e corrixe moitas das afirmacins contidas no artigo en cuestin, tanto que
desvirta a impresin inicial que produce a sa lectura.
107. Bveda, Xavier: Caos. Bos Aires, Anaconda, 1938.
108. Vid. Vilanova Rodrguez, Alberto: Los gallegos en la Argentina. Bos
Aires, Ediciones Galicia, 1966.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 83
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 83
un titular dun artigo que Bveda publica en Crtica. En el momen-
to en que golpeo frenticamente sobre la mquina de escribir estas
palabras incrdulas y horrorizadas que dispara mi alma, tengo fren-
te a m expresamente colocado por mis manos sobre mi mesa, el
retrato que Federico me dedic en Buenos Aires y que consagra de
por vida nuestra devocin
109
. Nada de denuncias; un negar a evi-
dencia e un alarde de amizade, a iso queda resumida a necrolxica.
Tal e como se apunta, de xeito ben certeiro, en Crtica falar
do papel do programa radiofnico Radio Prieto durante a Guerra
Civil: Xavier Bveda habla sobre la actualidad espaola y debe
hacerlo dentro de una discrecin partidaria que no desate sobre la
estacin las furias de determinados sectores de la colectividad
espaola
110
.
Bveda e o teatro
El teatro es, esencialmente, intrprete. No es
la presencia de un gran autor el que determi-
na la existencia de un gran teatro. Lo contra-
rio es lo cierto
111
.
Logo de pregoar o seu abandono da poesa para dedicarse a
outros xneros que o atraen mis polo seu prosasmo, Bveda ini-
cia a sa andaina teatral en 1936 coa posta en escena de Laura
busca un amante
112
. Esta experiencia, realizada por un grupio de
afeccionados con mis boa vontade que medios e que non parece
109. Crtica, Bos Aires, xullo de 1936.
110. Crtica, Bos Aires, 18 de setembro de 1936.
111. Bveda, Xavier: Acerca del teatro. Ensaio indito depositado no
Arquivo Xavier Bveda da R.A.G. que inclumos nesta publicacin.
112. A noticia desta estrea tommola de Crtica, Bos Aires, 18 de outubro
de 1936.
Xavi er Bveda 84
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 84
que fora considerada pola crtica seria do autor, foi o seu primeiro
intento dentro da farndula. Unha farsa fluda chea de situacins
graciosas, equvocos e enxeo verbal, amais de certo toque absur-
do que a libera, en parte, de caer na frivolidade da comedia de
saln que imperaba na escena comercial bonaerense.
Pero sen dbida a entrada oficial vira mis tarde, e con gran
recoecemento, con Tierra Dura, en 1938, cando o 16 de outubro
estrea a obra no Teatro Smart con posta en escena do nomeado
autor e director Samuel Eichelbaum
113
, representada pola compa-
a de Pedro Lpez Lagar. A partir dese momento, e sen ter en
conta a publicacin en 1942 de Cantos de la aurora y de la noche.
Integracin del hombre, que via a ser unha reedicin do ltimo poe-
mario co engadido dalgunha poesa indita, e de Cartas a una mujer,
compilacin feita a partir dun programa radiofnico, Bveda entr-
gase por completo sa produccin teatral e ao seu labor como
xornalista de radio e mesmo fai algunha colaboracin para televi-
sin. Tierra dura, traxedia de ambiente rural e con reminiscencias
lorquianas, que no dicir da crtica gozou dun grande xito, non foi
publicada ata 1943. Da obra dixo o autor no momento da sa
estrea: Lo que ms me satisface de Tierra dura y lo que estoy segu-
ro que llegar de manera directsima a mi espectador, es la profun-
da identificacin racial y telrica que media entre los protagonistas
de mi obra y el suelo geogrfico que los sustenta
114
. Tierra dura
est ambientada no rural casteln e conta as relacins entre dous
irmns, labrador un e pastor o outro, traslacins do mito bblico de
Can e Abel. A crtica saudou con galanura estes inicios na farndula
113. Samuel Eichelbaum foi dramaturgo e a partir de La mala sed (1920)
representante dun teatro psicolxico que, s veces, recorre mito clsico no seu
intento de ilustrar conflictos do inconsciente: Cuando tengas un hijo (1929).
Representante da que foi unha tendencia do teatro bonaerense dominada pola
temtica psicanaltica, logo sufriu unha evolucin que o levou cara a un teatro mis
atento a outro tipo de manifestacins como Un guapo del 900 (1940) ou Un tal
Servando Gmez (1942).
114. La Nacin, Bos Aires, sbado 15 de outubro de 1938.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 85
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 85
do autor novel anda que as opinins foron unnimes hora de sina-
lar a influencia, s veces excesiva, de Garca Lorca e de Unamuno. Si
bien advirtese en el fondo de la pieza y en algunos aspectos forma-
les la influencia de Garca Lorca, el seor Bveda realiza una labor
bien personal
115
. Muy vivas son, en cambio, en toda la obra, las
[referencias] de Bodas de sangre. En espritu y forma, Tierra dura es
lorquiana, y ms que en su prosa trabajada, escueta, en su verso lri-
co, que, a veces, se acerca con la seguidilla, al folklore, y otras se
levanta con el endecaslabo. Esta fuerte influencia, lgica en una obra
inicial, que, por otra parte es mucho ms que una promesa, acaso
hace sentir su demasiado peso sobre el drama
116
.
Tras dela vir Galicia madre (1944), que non pode ocultar a
sa filiacin co Valle Incln das Comedias Brbaras, e que ser
representada en varias ocasins, a primeira delas no Teatro Mayo de
Bos Aires en 1940 pola compaa de Herminia Pearanda e a
segunda no Teatro Sols de Montevideo da man da compaa de
Mara Guerrero e Fernando Daz de Mendoza.
En 1945, no Teatro Arxentino, a compaa de Garca Len-
Ornat estrea El perfecto optimista e en 1949 o T.E.A. (Teatro
Experimental Argentino), dirixido por Julio Kaufman, fai unha nova
posta en escena da comedia Laura busca un amante. Son estas, obras
de enredo, lixeiras, con abundantes toques efectistas pero de bo ton,
de acordo co que se produca na alta comedia da capital. O teatro,
do que Bveda nalgunha ocasin dixo Hoy los autores se acercan al
teatro porque, entre todos los gneros literarios, es el que produce
ms dinero, al par que ofrece popularidad
117
, era, anda daquela,
un valor seguro, espectculo multitudinario, lugar encontro da
sociedade burguesa bonaerense. Sen embargo a crise non tardara en
chegar; coincidindo coa etapa peronista, prodcese o peche de salas
teatrais de gran prestixio. As causas son variadas e teen que ver
115. La Prensa, Bos Aires, domingo 16 de outubro de 1938.
116. La Nacin, Bos Aires, domingo 16 de outubro de 1938.
117. Acerca del teatro, X. Bveda, Vid. nesta publicacin.
Xavi er Bveda 86
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 86
coa falta de apoio estatal ou co traslado dos intereses de pblico e
actores
118
cara a novas expresins como o cine e a televisin, que
proporcionaban a un unha distraccin alternativa barata e cmo-
da, e a outros, os intrpretes, amplas e substanciosas posibilidades
de expansin.
Daquela, a renovacin teatral vir da man de grupos de afec-
cionados formados por mozos s que lles gustaba a experimenta-
cin e con intereses moi afastados dos que tivera o teatro comercial
das grandes salas. Era este un teatro preferentemente universitario,
feito en pequenos espacios alternativos e arredado dos circutos
comerciais, anda que verdade que sempre existiu un recuncho,
apartado da consideracin da elite cultural, no que se acochaba o
teatro mis popular que enfeitizaba inxente cantidade de emi-
grantes que albergaba a urbe arxentina, porque era capaz de des-
cubrir as sas propias contradiccins. A tendencia popular que se
estaba a desenvolver en Arxentina dende as primeiras dcadas en
forma de sainetes e farsas mis ou menos dependentes de frmulas
importadas de Europa tivo, a partir dos anos trinta, unha particu-
larsima manifestacin co xnero do grotesco. Este hbrido de farsa
e traxedia que foi o grotesco crioulo mesturou o ambiente e os tipos
mis populacheiros coa crtica social e poltica, cunha gran calida-
de que conquistou moitos achados estticos.
Xavier Bveda, logo de traballar nunha lia de teatro potico
e filosfico, vai, conforme evolucin dos tempos, inclinando a
sa balanza dende a traxedia comedia lixeira e compracente. Deste
xeito, cando estrea El perfecto optimista o 19 de maio de 1945 xa
variara a temtica e o ton da que fora a sa obra dramtica anterior,
118. Hoy estamos en la poca de los astros, algn da se ver que estos
fulgentes meteoros, que arrastran su cola por la escena, solo cayeron en el teatro
para hacer su noche ms tormentosa. As de lcidas foron as palabras de Bveda
en Acerca del Teatro cando empezaba a cambiar a estructura piramidal da com-
paa dramtica. Do teatro de divos pasouse ao teatro de compaeiros, onde non
era preciso empregar a unha gran figura como reclamo ante o pblico.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 87
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 87
ambientada no mundo rural espaol ou galego. Obras como Tierra
dura ou Galicia madre respondan a unha visin do mundo con
estructuras preindustriais e relacins feudais, onde a terra, smbolo
mstico da nai, funciona como forza telrica, tal e como se mani-
festou, alomenos nalgunhas obras, nos autores que foron puntos de
referencia capitais para Bveda: Valle Incln e Garca Lorca. En El
perfecto optimista, que o autor cualificou xenericamente como
Divertimento, a accin sitase no Bos Aires coetneo autor. Un
espacio urbano e cosmopolita onde, dunha maneira moi transver-
sal, aparecen conflictos latentes na sociedade do momento. O emi-
grante en paro e a desilusin canalizada cara a outras vas alterna-
tivas como o espiritismo son temas claves da obra de Bveda
119
.
Non se trata de presentar unha problemtica social dun xeito pol-
mico; mis ben hai un desexo de enfatizar os aspectos concretos do
personaxe evitando as tensins. Rozo el problema social sin estri-
dencias, de un modo amable, encargando al humorismo la tarea de
limar ciertas asperezas, afirma o autor nunha entrevista concedida
no momento da estrea, El tema de la pieza tiene contornos poti-
cos y otros aspectos muy relacionados con la vida en nuestro
ambiente, en este Buenos Aires donde se venden tantas cosas que
no son sino ilusiones, y a un precio muy elevado
120
.
Sexa como for, os textos dramticos de Bveda, que quedaron
inditos, seguiron xa esa pegada determinada polo fino ambiente de
sala burguesa. Cun fo de humor ocorrente e certo toque absurdo
pretenda aproximarse aos gustos de vangarda que comezaban a
callar na escena arxentina. Malia o seu interese exclusivo polo tea-
tro xa non se volveu representar obra ningunha de Bveda e entn el
dirixiu todas as sas esperanzas cara a un porvir madrileo.
119. Convn recordar como por esa poca o dramaturgo Roberto Arlt esta-
ba a traballar coas mesmas teimas nas sas farsas trxicas como El desierto entra
en la ciudad (1942) ou La fiesta del hierro, estreada o 18 de xullo de 1940, onde a
esttica do grotesco fltrase entre un realismo asumido e un psicoloxismo de paren-
tesco pirandelliano.
120. El Diario Espaol, 20 de maio de 1945.
Xavi er Bveda 88
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 88
Arranxando o retorno. Derradeiros tempos
En mi el galleguismo no fue nunca un acci-
dente, sino una vocacin, y todo lo que en mi
obra pueda haber de valioso es gallego por su
contenido
121
.
O teatro foi a opcin final dun Bveda que durante os anos 50
a penas se dedicaba seu traballo en radio e mantia as escasas par-
ticipacins nos actos organizados pola colectividade galega. Esta rela-
cin de Bveda co ambiente peninsular en xeral foi constante e con-
servouse longo dos anos; mesmo chegou a desempear, nos lti-
mos tempos, un cargo na Comisin de Cultura do Centro Gallego.
Tivo a coto o seu posto de honra nos actos que as numero-
sas sociedades galegas organizaban co gallo de celebrar calquera
121. Carta de Xavier Bveda a Fernndez del Riego desde Bos Aires, 20 de
novembro de 1954.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 89
Xavier Bveda acompaado de Ricardo Rojas nun dos seus
programas radiofnicos
(Arquivo R.A.G.)
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 89
acontecemento. Participou nas homenaxes a Murgua, Castelao,
Gonzlez Carbalho e Mara Casares, estivo presente no I Congreso
da Emigracin celebrado no ano 1956, anda que non tivo partici-
pacin activa, e foi membro da A.G.U.E.A. Tamn lle enviaba asi-
duamente pequenas colaboracins s publicacins galegas, de modo
que se pode afirmar que a sa foi unha presencia constante nos actos
culturais oficiais e nos organismos representativos correspondentes.
Era a sa unha postura de estar a ben coas institucins e manter
unha actitude permeable e amigable coas distintas faccins en que
estaba dividida a comunidade galega. Isto provocou as antipatas
que cara a el tia o sector galeguista mis esquerdista e comprome-
tido; non hai que esquecer que Bveda aspiraba a ser considerado
dentro das letras espaolas.
A especial situacin que se viviu en Bos Aires, na chamada
quinta provincia galega, a partir da Guerra Civil, foi algo excep-
cional. Al confluron e traballaron arreo intelectuais chegados a tra-
vs do exilio e a emigracin, en contacto cos que permanecan en
Galicia atenazados por unha dictadura que os obrigaba exilio inte-
rior. En Arxentina construuse un proxecto cultural galego feito por
todos aqueles que soaban unha Galicia distinta. Xavier Bveda non
foi indiferente a este clima de optimismo. O contacto con Castelao,
Rafael Dieste, Lus Seoane e outras figuras senlleiras, o pulo que as
editoriais galegas en Bos Aires lles daban s nosas letras, todos estes
factores unidos necesidade de non quedar marxe cando xa se lle
pecharan outras portas fixeron que o noso autor iniciase un progre-
sivo movemento de aproximacin cultura galega. Comeza a escri-
bir en lingua galega as sas conferencias e tamn algn poema,
como os que leu na homenaxe a Mara Casares
122
. Incluso sente que
122. Diversas testemuas informan de que Bveda escribiu poemas en gale-
go, os cales leu publicamente en distintas ocasins; sen embargo ningn deles foi
includo no volume de poesa completa que o autor deixou preparado antes de
morrer e tampouco aparecen nos poemarios inditos Gamas verdes (1962) e El
Santo y el poeta (1962).
Xavi er Bveda 90
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 90
preciso xustificarse. Nunha conferencia lida cando se celebraba o
primeiro lustro da morte de Castelao di:
Por eso, nistres intres a que mestou referindo, gallego emi-
grado bastballe saber que levava terra no curazn, e sentase
tanto mais gallego segn fora a door con qua sofrise. Galicia era a
forma da sua ternura, e nada que semellase intresado poda inter-
porse intra terra e l.
Dah que todo problema real se soslaiase; inda mais, todo
planteamento dun probrema con relacen condicen verdadeira
de Galicia, calificbase de poltico, i-era arrenegado pol-os nosos
homes.(...)
Dah que tdo probrema concreto franos noxoso. Como si,
estando debruzados, alguen tirase unha pedra para enlavar o
fondo
123
.
O sentimento cara terra o concepto que vai vertebrar a sa
teorizacin sobre a psicoloxa do emigrante. Bveda exprsao con-
tundentemente: O emigrante un home que se desplazou da terra
s para gaar dieiro. E por iso e expricable quo que supo conque-
rilo, constituya o seu ideal do home triunfador
124
. Nun momento
en que a intelectualidade galega discuta sobre a problemtica da
123. Bveda, Xavier: No pirmeiro lustro da morte de Castelao. Discurso pro-
nunciado no Centro Orensano de Bs Aires. 7 de xaneiro de 1955. Mis adiante
anota que a esta actitude pouco comprometida dos galegos de fra correspon-
dalle unha similar en Galicia: Si aquiles homes soio foron adirixidos pol-o senti-
mento, se non quixeron ter concencia dos probremas xeraes de Galicia, en xusti-
cia hai que recoecer que na misma Galicia eran meditacins dunha minora,
pois al tambn a eispresin da terra era un sentimento, e tia, comeiqu, unha
constancea lrica.
124. Bveda, Xavier: Homaxe a nai galega. Discurso lido no Centro Gallego
de Bos Aires o 23 de xullo de 1953. No n. 484 de A Nosa Terra, Bos Aires, agosto
de 1953, na recensin que se fai dos actos celebrados co gallo das patriticas
Xornadas Galegas comntase con ton crtico esta intervencin de Bveda, que fai
unha interpretacin un tanto caprichosa encol dos ricos como factor decisivo no
desenrolo i engrandecimento das institucins da nosa coleitividade.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 91
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 91
emigracin, a postura de Bveda incide unicamente nun punto: a
nica aspiracin do emigrante son os cartos.
Na psicoloxa diste home, este punto constituye a sa gran-
deza e a sa limitacen; a sa grandeza, porque dise punto neco,
-o afn de poder- xurden todos os seus feitos; a sa limitacen, por-
que poer o mpetu de toda vida a ise logro neco, equivale a acor-
tar o vo das azas da nosa ialma. Por eso sa vida sentimental, mais
cunha fluenza nada do propeo esprito, unha invencen, unha
fantasa, nada da limitacen dos seus aceis
125
.
Nos anos cincuenta Bveda inicia contactos coa intelectuali-
dade galega que non tomou o camio do exilio; coece, entre
outros, a Fernndez del Riego, con quen establece unha certa rela-
cin epistolar
126
. Este, que coecera a Bveda nunha estada sa na
Arxentina, dende as pxinas da publicacin La Noche fala deste
125. bidem.
126. Vid. as cartas includas nesta publicacin.
Xavi er Bveda 92
Bveda a carn de Salvador de Madariaga en Radio Argentina, onde
organiza conferencias radio-telefnicas
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 92
escritor descoecido para o contexto cultural de Galicia, o que pro-
voca o seu resentimento. Bveda, que acariaba a idea do retorno,
desexaba darse a coecer, pero aturou malamente o cualificativo de
olvidado na sa terra, que era algo, como vemos no epistolario
que mantn con Paz Andrade, que o desacougaba.
Fronte a outros intelectuais galegos que nos das derradeiros
buscaron na terra e cultura propias certo refuxio
127
, tal foi o cami-
o que seguiu o seu curmn e compaeiro Eduardo Blanco Amor,
Bveda continuou ata a fin coa sa teima, ter un sitial nas letras
espaolas. Quixo triunfar nos escenarios madrileos co seu teatro e
atopar a fama perdida polo camio.
O 16 de setembro de 1963, despois de ser despedido cunha
homenaxe no Centro Gallego de Bos Aires, Bveda
128
embarca con
rumbo a Espaa co propsito de dar a coecer a sa obra literaria,
interesado, sobre todo, en estrear nos escenarios madrileos a sa
tarda obra teatral. Levaba como equipaxe varios textos dramticos
inditos nos que estivera a traballar a correr no ltimo ano: Los dere-
chos de la locura, El otro Digenes, Tro apasionado, Tuya libremente e
No va ms, e ademais dous poemarios, El santo y el poeta e Gamas
127. Vid. Varela Iglesias, Jos L: Literatura e emigracin galegas: Xavier
Bveda e lvaro de las Casas. A literatura do exilio galego en Amrica. Coleccin
Letras, n. 4, Santiago de Compostela, Fundacin Alfredo Braas, 1995, p. 109-127.
Neste artigo o autor fai unha breve anda que atinada aproximacin figura de Xavier
Bveda; ao falar da sa traxectoria esttica di: dicir, que Bveda, despois de ver
como os seus mestres de La Centuria dan o paso a unha literatura vinculada a uns
intereses literarios e artsticos e ata os intereses econmicos e polticos, por suposto,
do propio pas el segue mantndose leal, fiel ou inmbil, como vostedes queiran, den-
tro dunha literatura vinculada a Rubn Daro, dicir, anda post-modernista.
128. Pola informacin que d Gonzalo Allegue na sa biografa: Eduardo
Blanco Amor. Diante dun xuz ausente. Vigo, Editorial Nigra, 1993, p. 282, parece que
esta viaxe foi financiada pola mediacin de Ramn Mourente, director de inclinacins
franquistas do xornal Faro de Espaa, quen tamn axuda un pouco a Blanco Amor na
sa viaxe do ano 1963. O hbil Xavier Bveda, descubridor desa Nova Amrica que
se chama Ramn Mourente, a cambio dunhas cuartillas para Faro de Espaa conse-
gue cen mil pesos para a viaxe, mis doce ou catorce mil pesos ao mes polos artigos.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 93
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 93
verdes, de ambiente galego e mirada nostlxica, unha poesa longa-
mente revisada pois foi escrita xa dende as sas viaxes dos anos
vinte a Galicia. Logo de ser recibido por uns parentes en Barcelona
dirxese a Madrid, onde o agardan compaeiros e amigos doutros
tempos como Eugenio Montes.
A recepcin en Madrid foi clida. Por medio do amigo Montes
coece a Mariano Tudela e a outros escritores galegos novos que resi-
den daquela na capital espaola. Na casa de Carlos Martnez Barbeito
le algunha comedia; coece tamn a Csar Gonzlez Ruano; estaba
previsto que pronunciase unha conferencia no Centro Gallego de
Madrid e tamn no Ateneo; ademais Montes contacta con Fernn
Gmez para ver de axudalo a estrear unha comedia... Pero todos estes
proxectos quedan inconclusos. Na tarde do 31 de outubro, vspera
do da de defuntos, a Xavier Bveda sobrevenlle un ataque cardaco
que non pode superar. Chama a Mariano Tudela, que acode cun
mdico vella pensin onde reside. Cando chegan al Bveda xace
morto na mesma butaca dende onde chamou por telfono.
Un da antes, o 30 de outubro, entrevistrase con Gonzlez
Ruano no caf Teide, onde este adoitaba escribir as sas colabora-
Xavi er Bveda 94
Xavier Bveda na homenaxe de recibimento coa que o agasalla
o Centro Gallego de Madrid en outubro de 1963
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 94
cins na prensa. Pouco despois do pasamento do escritor, Gonzlez
Ruano cumpre a promesa que lle fixera e escribe un artigo no ABC
na sa honra, anda que este escrito , lamentablemente, unha nota
necrolxica: Xavier Bveda: cita con la muerte
129
. Nela debxanos
a figura dun Bveda cargando coa sa sempiterna carteira chea de
recordos, atestada de recortes de prensa que repasaba constante-
mente quizais para sentir el mesmo que todo aquilo vivido fora real
e non deixarse levar pola sensacin de fracaso; un Bveda desen-
cantado despois do reencontro cun Madrid que nada se pareca ao
da sa mocidade e que non embargante amosaba anda un entusias-
mo, pode que excesivo, por estrear das obras teatrais, Me ser dif-
cil, porque, despus de cuarenta aos, no me conoce nadie
130
. Un
Bveda sabedor de que aquel xa non era o seu sitio, que non haba
nada que facer al onde ningun o recordaba e desexoso de volver
rutina e seguridade dun Bos Aires que, por fin, asume como a sa
patria. Abandona a idea inicial, que levaba anos agarimando, do
retorno definitivo e o establecemento cmodo na capital de Espaa
vivindo do teatro ou da prensa. Me vuelvo a Buenos Aires. En rea-
lidad no s yo mismo por qu he venido. Algo as como misterioso.
Necesitaba ver Espaa. Nin tempo tivo de voltar a Galicia
131
, a terra
natal, que lle dedicou o poemario serodio de Gamas verdes.
Tamn Mariano Tudela, impresionado pola morte repentina e
afectado polo triste velorio da noite de defuntos, escribe a sa emo-
cionada lembranza
132
. A casualidade quixo que o mesmo da 1 de
129. Gonzlez Ruano, Csar: Xavier Bveda: cita con la muerte. ABC,
Madrid, 9 de novembro de 1963.
130. bidem.
131. As informacins sobre a sa posible estada en Galicia son contradic-
torias. Mariano Tudela (1993) afirma que Bveda estivo en Ourense antes de reen-
contrarse con el en Madrid pouco antes do seu pasamento.
132. Tudela, Mariano: A Xavier Bveda, por ltima vez. El Ideal Gallego, 8 de
novembro de 1963. Nesta especie de misiva de despedida, Tudela fala, en segunda
persoa, con Bveda, confesndolle as sas vivencias daquel da en que el finou e man-
teno informado tamn das xestins para axudalo a representar o seu teatro: Sabes?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 95
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 95
novembro sara en El Ideal Gallego unha nota escrita por el das
antes que anunciaba o regreso daquel autor ourensn que triunfa-
ra no Madrid dos anos vinte. Nela daba conta, de seguro con
nimo de axudalo a reiniciar a sa carreira, do interese de Bveda
por dar a coecer o seu teatro. Es un hombre que sabe que hay
que vencer a la inevitable sensacin de la angustia del regreso,
ahuyentar espectros y derribar nostalgias para plantarse en el pre-
sente indefectible, inexorable y, por qu no?, entraablemente
hermoso tambin. Todos os apoios foron poucos para ocultarlle a
Bveda unha verdade que bouraba nel con angustia, xa o seu
momento pasara.
Anos despois, moitos anos despois, Tudela volvera o seu
recordo a aqueles momentos e a aquel personaxe:
Despus de aquella lectura llegu a alcanzar los talantes
equivocados del poeta y la posible tragedia personal a la que
podan dar lugar. La hora de su voz y de su palabra haba pasa-
do. En Espaa y posiblemente en cualquier otro sitio el teatro que
Xavier Bveda crea muy nuevo sonaba a rancio, a trasto viejo y
ya intil de otro tiempo. Me parece que todos los que asistimos a
la velada entendimos lo mismo y algo de ello me confi ngel
Lzaro. El nico que mantena la esperanza a flor de piel era el
viejo ultrasta, que deseaba morir con las botas puestas y olor de
celebridad teatral
133
.
O finado foi soterrado no cemiterio da Almudena en Madrid.
O Centro Gallego da capital fxose cargo do enterro e organizou un
acto de homenaxe no que participaron Manuel Hermida Balado,
He tenido carta de Eugenio desde Roma. Hoy mismo. Me pide tus seas y dice que
yo te de las suyas. Ya se ha puesto en contacto con Fernn-Gmez para lo de tu come-
dia. Y espero que Nuria Espert conteste muy pronto a mi carta de presentacin... En
fin, Xavier, adis. Catorce das de conocimiento levantan montaas de amistad.
133. Tudela, Mariano: Xavier Bveda: el ltimo ultrasta. La Corua:
paraso del turismo, vern, 1993.
Xavi er Bveda 96
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 96
Carlos Martnez Barbeito e Mariano Tudela. Na capital arxentina
houbo pranto na prensa pola sa morte. Ignorante da proporcin da
traxedia, unha viva ficaba soa en Bos Aires cunha hipoteca e nume-
rosas dbedas. Xavier Bveda, o poeta autodidacta, o traballador a
soldo da literatura, morra na compaa daquelas das pragas das que
fuxira, dende os seus comezos ourensns, toda a sa vida, a pobreza
e o esquecemento.
Luis Martul - Carmen Luna - Mara Goln
Grupo de investigacin de Literatura Hispanoamericana
Universidade de Santiago de Compostela
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 97
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 97
Xavi er Bveda 98
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 98
BIBLIOGRAFA CITADA
De Xavier Bveda
El madrigal de las hermosas: semblanzas de mujeres orensanas.
Ourense, imp. de La Regin, 1917
134
.
Epistolario romntico y espiritual. Rosario lrico y otros poe-
mas. Prlogo de Couceiro Freijomil. Ourense, imp. de La
Regin, 1917.
Poesas del Ultra. Un automvil pasa. Grecia, n. 13, 15
de abril de 1919.
Los Poemas del Ultra. Miedo. Grecia, n. 14, 30 de abril
de 1919.
La plstica del ambiente. Grecia, n. 23, 30 de xullo de
1919.
A la seorita Matilde Bugallal (en su boda). Vida Gallega,
Vigo, 31 de xullo de 1919.
Los poemas de los pinos. Prlogo de Rafael Cansinos Assns.
Madrid, Grfica Ambos Mundos, 1920.
La luna, el alma y la amada. (Intermezzo lrico). Ilustracins
de Cndido Fernndez Mazas. Ourense, imp. La Regin,
1922.
134. A maior parte das composicins includas neste poemario foron publi-
cadas no ano 1916 no Diario de Ourense.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 99

C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 99


De los pazos gallegos. Versos de miedo y de supersticin.
Prtico e gravado de Fernndez Mazas. Ourense, imp. de
La Regin, 1922.
Penumbras. La novela semanal. Bos Aires, 18 de abril de 1923.
Los Motivos eternos: poemas. Bos Aires, La Facultad, 1927.
Tierra nativa: emociones. Bos Aires, La Facultad, 1928.
La esencia de lo espaol y otros temas. Bos Aires, Cabaut,
1929.
Humanismo espaol: (Significacin histrica y cultural de
Espaa). Bos Aires, Editorial Mundo Espaol, 1934.
Integracin del hombre: poemas en profundidad. Bos Aires,
Araujo Hnos., 1934.
Tertulias literarias. Bos Aires, imp. Araujo Hnos., 1935.
Caos. Bos Aires, Anaconda, 1938.
Acerca del teatro. Ensaio indito depositado na R.A.G.
Cartas a una mujer. Bos Aires, El Ateneo, 1943.
Tierra dura. Bos Aires, El Ateneo, 1943.
Galicia madre: Comedia en tres actos. Bos Aires, El Ateneo,
1944.
Homaxe a nai galega. Discurso lido no Centro Galego de Bos
Aires o 23 de xullo de 1953.
No pirmeiro lustro da morte de Castelao. Discurso pronunciado
no Centro Orensano de Bs Aires. 7 de xaneiro de 1955.
Gamas verdes. (1962), indito.
El santo y el poeta. (1962), indito.
El perfecto optimista. (1963), indito.
Digenes o los derechos de la locura. (1963), indito.
Xavi er Bveda 100

C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 100


Sobre Xavier Bveda
Allegue, Gonzalo: Eduardo Blanco Amor. Diante dun xuz
ausente. Vigo, Nigrn, 1993.
Astur Fernndez, Nstor: Antologa potica de Xavier Bveda.
Bos Aires, Los Pinos, 1970.
Cansinos Assns, R.: La novela de un literato, 2. Madrid,
1985, p. 283.
Couceiro Freijomil, Antonio: Diccionario bio-bibliogrfico de
escritores. Santiago de Compostela, Biblifilos Gallegos,
1951-1953.
Lanza, Silveiro (editor): Gran Enciclopedia Gallega.
Santiago, 1974.
Martnez Ferrer, Hctor: Ultrasmo, creacionismo, surrea-
lismo. Anlisis textual. Analecta Malacitana. Anexo XXVI,
Mlaga, 1999, p. 49-53.
Prez Leira, Lois: Protagonistas dunha epopeia colectiva. Vigo,
Galicia en el Mundo, 1999.
Prada, Juan Manuel de: Las mscaras del hroe. Barcelona,
Crculo de Lectores, 1996.
Prada, Juan Manuel de: Desgarrados y excntricos. Barcelona,
Seix Barral, 2000.
Tudela, Mariano: Xavier Bveda: el ltimo ultrasta. La
Corua: paraso del turismo, vern, 1993.
Tudela, Mariano: A Xavier Bveda, por ltima vez. El
Ideal Gallego, 8 de novembro de 1963.
Varela Iglesias, Jos L.: Literatura e emigracin galegas:
Xavier Bveda e lvaro de las Casas. A literatura do exilio
galego en Amrica. Coleccin Letras, n. 4, Santiago de
Compostela, Fundacin Alfredo Braas, 1995, p. 109-127.
Vilanova Rodrguez, Alberto: Los gallegos en la Argentina.
Bos Aires, Ediciones Galicia, 1966.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 101


C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 101
Obras de carcter xeral
Carballo Calero, Ricardo: Historia de la literatura gallega
contempornea. Vigo, Galaxia, 1981.
Nez Seixas, Xos: O Galeguismo en Amrica, 1879-1936.
Sada, Edicis do Castro, 1992.
Ribera Llopis, Juan e Rodrguez Gonzlez, Olivia: O
modernismo do Cenculo de Ourense e a atencin s
modelos catalns. Literatura modernista y tiempo del 98.
Actas do Congreso Internacional. Lugo, novembro de 1998.
Universidade de Santiago de Compostela, 2000.
Risco, Vicente: Obras Completas. VII vols., Vigo, Galaxia,
1994.
Rodrguez, Francisco: Anlise sociolxica da obra de Rosala
de Castro. Vigo, 1988.
Tzvi, Medin: Ortega y Gasset en la cultura hispanoamericana.
Mxico, Fondo de Cultura Econmica, 1994.
Torre, Guillermo de: Ultrasmo, existencialismo y objetivismo.
Madrid, Ediciones Guadarrama, 1968.
Videla, Gloria: El ultrasmo. Madrid, Gredos, 1971.
Xavi er Bveda 102

C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 102


Artigos xornalsticos
lvarez, Basilio: El xito de Javier Bveda en Madrid.
Bellsimo discurso de Don Basilio lvarez. La Voz Pblica,
Ourense, n. 322, 1 de decembro de 1916.
O To Marcos da Portela, 7 de abril de 1917.
La alborada de un gran poeta. Versos de Bveda. Vida
Gallega, Vigo, 20 de abril de 1917.
O To Marcos da Portela. 21 de abril de 1917.
Correa Caldern, E.:, Juventud que triunfa. Xavier
Bveda. La Voz Pblica, Ourense, n. 499, 13 de xullo de
1917.
Vida Gallega, Vigo, 25 de novembro de 1917.
Paisanos Ilustres. Xavier Bveda. Vida Gallega, Vigo, 10
de xuo de 1920.
Del sentimiento de la Naturaleza en la totalidad de mi obra
potica. Conferencia de Xavier Bveda. Hogar Gallego, Bos
Aires, 29 de abril de 1923.
La Unin, Bos Aires, 4-IV-1923.
La poca, Bos Aires, 4-IV-1923.
Hogar Gallego, Bos Aires, 25-IV-1923.
La Accin, Bos Aires, 1-VI-1923.
En honor y despedida de Xavier Bveda. La Repblica,
Bos Aires, 3-V-1923.
Antes de partir de regreso, el poeta Xavier Bveda nos tras-
mite sus impresiones. Crtica, Bos Aires, 29 de maio de
1923.
Crtica, Bos Aires, xuo de 1923.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 103

C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 103


La Democracia, Montevideo, 3-VI-1923.
Nuestras entrevistas. El poeta Xavier Bveda. El Heraldo
de Cuba, A Habana, 16-V-1924.
El autor de El madrigal de las hermosas. El Diario,
Montevideo, 28-XII-1924.
Una entrevista con el poeta Xavier Bveda. Los Principios,
Crdoba, 20-V-1926.
Sntesis, Bos Aires, (s.n.), 1927-1930.
La Prensa, Madrid, 1928.
El Diario Espaol, Bos Aires, 14-I-1929.
Cansinos Assns, R.: Resea a La esencia de lo espaol y
otros temas por Xavier Bveda; Crtica literaria. La
Libertad, Madrid, 1930.
Xavier Bveda dio una magnfica conferencia. Galicia, Bos
Aires, 24 de maio de 1931.
A Fouce, Bos Aires, n. 38, ano II, 15 de agosto de 1931.
A Fouce, Bos Aires, n. 61, 1 de xullo de 1933.
Blanco Amor, Eduardo: Galicia otra vez. De Vigo a
Orense. La Nacin, Bos Aires, domingo, 23 de xullo de
1933.
El Liberal, Santiago del Estero, xoves, 28 de setembro de
1933.
El Orden, Santa Fe, 19 de outubro de 1933.
Los Andes, xoves, 23 de novembro de 1933.
Correo de Galicia, Bos Aires, 26 de abril de 1934.
El Litoral, Santa Fe, 22 de decembro de 1934.
Crtica, Bos Aires, 16 de outubro de 1935.
Xavi er Bveda 104

C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 104


Crtica, Bos Aires, 18 de xullo de 1936.
Aqu est!, Bos Aires, ano I, n. 26, 17 de agosto 1936.
Crtica, Bos Aires, 26 de agosto de 1936.
Crtica, Bos Aires, 18 de setembro de 1936.
Crtica, Bos Aires, 18 de outubro de 1936.
La Nacin, Bos Aires, sbado, 15 de outubro de 1938.
La Prensa, Bos Aires, domingo, 16 de outubro de 1938.
La Nacin, Bos Aires, domingo, 16 de outubro de 1938.
Muoz, Andrs: Bveda rindi tambin su tributo a la
bohemia literaria. Mundo Argentino, Bos Aires, 29-I-1941.
Soler Caas, Luis Miguel: Integracin del hombre.
Cabildo, Bos Aires, domingo, 31 de xaneiro de 1943.
El Diario Espaol, Bos Aires, 20 de maio de 1945.
A Nosa Terra, Bos Aires, agosto de 1953.
Risco, Vicente: En busca del Orense perdido. La crisis del
Ateneo. La Regin, 18-XI-1958.
Tudela, Mariano: A Xavier Bveda, por ltima vez. El
Ideal Gallego, 8 de novembro de 1963.
Gamallo Fierros, Dionisio: En torno a Grandmontagne.
Xavier Bveda y sus triunfos en la Compostela de 1920. La
Noche, 12 de novembro de 1963.
Gonzlez Ruano, Csar: ABC, Madrid, 9 de novembro de
1963.
Caamao Bournacell, Jos: Requiem por Xavier Bveda.
La Voz de Galicia, 13 de novembro de 1963.
Montes, Eugenio: Perfil de Xavier Bveda, con nuestro
Orense al fondo. Arriba, Madrid, 16 de novembro de 1963.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 105

C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 105


Xavi er Bveda 106
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 106
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 107
135. Os textos ensastiscos que conforman esta seccin teen distinta
procedencia. Case todos, excepto o extrado do libro Tertulias Literarias, son
inditos anda que foron, no seu momento e como se indica nos epgrafes,
lidos en pblico como conferencias ou discursos. A maiora corresponden
dcada dos cincuenta, que cando Xavier Bveda intensifica as colaboracins
en galego coas diferentes agrupacins de emigrantes na Arxentina. Estes lti-
mos foron reproducidos con fidelidade absoluta orixinal do autor, quere
isto dicir que, pese aos atrancos que poidan dificultar a sa lectura, conside-
rouse mis interesante non aplicar ningn procedemento normativizador.
ENSAI O
135
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 107
Xavi er Bveda 108
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 108
LAODO DE GALICIA
Por XAVIER BVEDA
Verbas ditas no Cine Broadway en la
festa do Centro Gallego de Buenos
Aires 1951
Mias donas, meus siores: D Curros Enriquez na primeira
pxina dos seus inmorrentes poemas, qu
esquirbir nada mais pra unha provincia,
ou, como os pobos rcades fixeron,
esquirbir sobra casque dos cortizos,
caxe que todo ven a ser o mesmo;
y-eu confeso quaxo garimoso que sexa diuste xeito, porque eu, que
teo que falar en cateln o longo de todo o ano, decato unha segre-
da ledicia en poder falar unha vegada soio pros gallegos.
Nin cmo podera conxurar, non sendo na nosa voz, o
abrante de Galicia no vran, que un bagalume nas pucharquias
dos penedos, loiro craror morno nas hspidas cumes dos aspros
montes, dozura de lus nas braas, e groria do Seor en carballos,
xestas, uces e pieiros!
Qu feliz sera eu, paisanos, seu poidera levarvos agora
choutando gndaras e lombas, por terras maris, por caminos bra-
egos, a vel-a franxa dalborada do Dia de Galiza sobor das torres
de Santiago!
Iramos por vieiros de romaxe, entro balbordo do mar, oian-
do o abrante da luz n-as frolias dos toxos, co ar mol da maan
belida na nosa frente, unha nbos de feitizo a carn das almas, e un
orballo de bgoas e brtemas encol dos ollos!
Vexo as terras de Iria e de Padrn, onde cantou Rosala e fro-
rece o loureiro, as ras de Arosa e de Marn, as illas Sisargas no mar
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 109
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 109
da Crua, os baixos de Caselle, a Marola rexa de roqueiras, a neve
e o medo das serras dOurense e Lugo, a retama do ermo, o gando
na pradeira, as mulleres a carn das chuozas, os homes atafegados
sobor dos eidos.
Vexo a romaxe de sigros de Compostela, oio a meeira de
badaladas das sas camps, e por todol-os caminos, pol-as corre-
doiras, pol-as congostras, pol-os vales, e pol-os outeiros, vexo o
mozo lansalio, a moza carrapucheira, a vella, tan vella que caxi
non ten folgo, cos seus dengues de grana, cos seus panos con fre-
cos, cas suas carias de carabel.
Denaiqu, desdesta Arxentina, desdesta lonxana da emi-
gracen en que trunfa o pulo do teu pobo, todos vmoste eisi
Galicia: verde e cheirosa derbas, arrulada de mares, recendente de
pinos, e feiticeira de merlos e de roisiols.
PERSPECTIVA DE CASTELAO
Por XAVIER BVEDA
Apenas ha transcurrido un tiempo desde la muerte de
Castelao, y ya su figura empieza a delimitar sus ms netos perfiles
en nuestro espritu; empezamos, digo, a ver, con certera claridad, lo
que su obra tuvo de creadora. La autntica prueba de la grandeza
consiste en su capacidad para asimilar el tiempo. Mientras a los ms
los sume en el olvido, a los menos los dota de esa virtud generosa
de la vida, que es la de arraigar en cada circunstancia.
El Castelao a quien conocimos y amamos, fue enterrado un
da, en tierra argentina, bajo una hecatombe de flores y entre el
llanto contenido de nuestras almas; todo un pueblo lo acompa,
con ese dolor de las multitudes, que slo se manifiesta tumultuosa-
Xavi er Bveda 110
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 110
mente; ahora, a poco tiempo de su trnsito, vemos que su espritu
empieza a elevarse en el horizonte.
Todas las semillas de este pino auroral retoarn un da en
bosques para nuestros ojos, porque es cosa que veremos carnal-
mente. Ocurrir con Castelao lo mismo que aconteci con Rosala,
ya que uno y otra son vivientes expresiones de nuestro pueblo.
Los dos hicieron mucho ms que amar a Galica sobre toda
cosa; lo ms excelso de ambos es que se identificaron con ella cris-
tianamente. La amaron, primero, por su dolor; despus, por su
belleza; finalmente por ese su don de patria maternal, que slo ellos
supieron revelarnos.
Mi primer encuentro con Castelao tuvo lugar en Pontevedra,
en circunstancias en que yo acababa de llegar de Orense para cono-
cerlo. Ocurri este encuentro en el Caf Moderno y enseguida me
propuso que hiciramos una excursin por los alrededores para
que yo conociese el paisaje. Media hora ms tarde estbamos en
el Lrez.
Pronto advert que el paseo era un motivo para descubrirme
la dinmica de su alma. Se vea que Castelao andaba en busca de su
unidad, y que sta slo podra lograrla previa aclaracin de sus ele-
mentos. Todo lo que ahora intuyo de aquel dilogo es el choque de
su sensibilidad y su inteligencia, ambas, digo, en conflicto.
La imprensin que entonces me produjo, fue de la que l era
muy superior a su obra conocida, y que ambas, obra y personali-
dad, iban a necesitar del curso de la vida para desplegarse. Si bien
yo era muy joven (no tendra veinte aos) estaba preparado para
comprenderlo, pues mi amistad con Valle-Incln me haba congra-
ciado con esta suerte de creadores.
Los que, como Valle-Incln y Castelao llevan en su alma tan-
tas races como mpetus, necesitan que el tiempo colabore a su flo-
recimiento. Mi encuentro con l se produjo en una de esas fases
anhelantes. Recurdese que el escritor no se haba dado a conocer
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 111
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 111
an, y que la universalidad de Castelao empieza con la publicacin
de su primer libro: Un ollo de vidro.
Tambin conservo de aquel Castealo dos impresiones inolvi-
dables: lo que haba en l de rbol y lo que haba en l de mar. Lo
que haba en l de rbol, era su cuerpo, esbelto y alto como un
pino; lo que haba en l de mar, se encerraba en sus ojos, a la vez
nostlgicos y azules. Tena una belleza varonil, en la que haba no
s qu de gloga y de ra.
Algunas veces suelo preguntarme si realmente sabemos ver
su obra. A m lo que me deja estupefacto es su transparencia.
Castelao se acerc a las letras cuando ya haba pasado, con mucho,
los treinta aos; pues bien, cre una prosa gallega que tiene la
espontaneidad del lenguaje hablado. Ha nacido clsico.
Ocurre con la de Castelao lo mismo que sucede con la
prosa de Cervantes. Ambas estn sostenidas por una invisible
arquitectura: la que estructura las nubes; el aire. En ambos tam-
bin la sntesis se resuelve en efusin lrica. Y en comprensin. Y
en piedad.
Tambin tiene algo que lo acerca a Quevedo: la stira. Y esos
alardes cnicos y macabros de descarada burla de la muerte, a que
uno y otro son propensos.
En dnde radica el secreto que lo hace intrprete de nuestro
espritu? No hay secreto. Hay, s, identificacin con nuestro pueblo
campesino y marinero del que tiene el tono popular y la agudeza.
Y la ternura. Y la gracia.
Conviene que vayamos asimilando eso. Yo, que siempre lo he
tuteado, (no en balde ramos ntimos amigos), empiezo a verlo en
una indita perspectiva. Y en ella, el tiempo lo levanta.
(Publicado en Faro de Espaa,
Bos Aires, 30 de xullo de 1963)
Xavi er Bveda 112
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 112
HOMENAXE NAI GALEGA
Por XAVIER BVEDA
(Dito no Centro Gallego 23 de Julio 1953)
Pra falar da nai, hnse de decir poucas, moi poucas verbas, pero
tn de ser pr n-elas moito sentimento. Pero ise sentimento tn de ser
baril, porque no nos cadra falar como nenos, senn como homes.
E como da nai galega de qun hoxe imos falar, esas verbas
teen de ser ditas na nosa lingua, pois soio nise xeito compre diri-
xirse a ela.
Namentres os homes podemos difrenciarnos i-e certo, poo
por isemplo, cun andaluz e un ser racial e sentimentalmente dis-
tinto dun galego unha nai andalusa non , no esenceal, distinta
doutra nai galega, co sino da maternidade tenvos iso duniversal e
de fermoso; e niste xeito compre dicir ca lngoa que falen o sino
espritual cas diferencea, e por iso a nai soio unha verdadeira nai
galega, cando fala na lngoa do nso pobo.
Galicia e unha rexin de marieiros e campesinos, e da ven
quas formas da sa cultura arrecendan a sustnceas dos nosos
eidos. Todo que se tea de faguer, tense de conquerilo partindo
disa realid, e por eso coido que foi meirande o acerto do noso
Centro Gallego, da sa Xunta Direutiva, ben sentende, o honrar as
virtudes de nosa emigracen, eisaltando a figura da nai galega.
O coidar qeu comprira esta funcen, non creo qestivera no
propsito da Xunta cas verbas qeu tiveira de dicir consistirean en
abrir unha vez mais a espita dos nosos vios sentimentaes, pra
qunha vez mais tamn adormezamos o curazn no berce facil da
morria. Pois teo dadiantar qunhai cousa de queu adoeza mais
e queu deteste mais profundamente, que a figura dise home que
ten o corpo eiqu, e pretende vivir co seu esprito na outra banda.
E pra deixar ben enxeito isto, contarei un recordo.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 113
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 113
Quezs ocurriu a cousa cando eu enxergaba os meus pirmei-
ros versos, al no Ourense da mia enfancea. Como saben todos l-
os ourensanos, nisa nosa ciudade hai unha feira famosa: a feira do
da 7. Pois a isa feira baixaba todol-os meses unha mulleiria de
mais al de Velle; unhas vegadas via a vender i-outras a mercar, e
sempre caa pol-a mia casa para deitar unhas verbas ca mia nai,
encol do fillo que tia al, nAmrica. A mia nai era quen lle la
as cartas. Pois nunha dilas, o rapaz, quera un mozo barudo,
esquirballe a nai questaba morto de morria, e mesmo tia pen-
sado de se volver, quaquela muller puso por comento: Pois si l
ten tanta morria, e fala de se tornar, quixera eu saber pra qu ven-
dn as vacas, queran ben leiteiras.
Sen dbida porquise recordo prendeu en min co-isa forza
con que sagarran as cousas cando imos camio da moced, e queu
o trayo a colacen, e vindo naquila muller o mais varil espello da
nai galega, e mia intencen facer dila nosa protagonista, e con-
tarlle dos nsos feitos, non como o fan os individuos que soio sin-
ten, senn comh lei en homes que loitan. Pois a loita tamen pode
-e debe ser- un sentimento.
En col do esprito galego, das caractersticas quo expresan e
difrenzan, tnse feito moita literatura, , como se d de todalas cou-
sas cabondan, non sempre a calidade n-iste caso o xuiceo crtico-
est dacordo co que representan. Anda por e un lugar comn, bas-
tante esproitado pol-os nsos poetas, que define galego comun
individuo irremisibremente enfermo de soidades e fatalmente
extranxeiro en terra que non sexa a prpea. A puxanza e o arraigo
da nosa coleitividade niste pais, sera bastante pra desdecilo, senon
framos ns mesmos quenes paresce que teimramos por confir-
malo. O resultado final e un falseamento da vida da emigracen,
que non condice co que conquerimos. Pois craro est queiqu fixe-
mos moitas cousas, e unha das que a min masombran mais, e ista
de ver cmo se perden os froitos dos nosos esforzos, sin que nin-
guen ensaie o xesto de salvalos.
Xavi er Bveda 114
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 114
Non eisiste pra min coisa mais respetabre quo sentimento,
pero, como socede con todo que rixe a nosa vida ntema, non hai
cousa tamen mais pelirosa, pois o sentimento pode poer o acento
da nosa ialma en aspeitos quainda sendo esencees, non son deci-
sivos e radicales n-ela.
Eis o sentimento da terra, no galego, e unha vivenza co
impulsa como pobo pero que quizaves o afougue un pouco
comindividuo. Tmolo caso eiqu, na misma colectividade galega
de Bs Aires. Xa sempeza a falar dunha crisis da nsa vida colei-
tiva, e mais dun ollo agoreiro fita hacea o nso man con un xesto
cheo de noxosos presentimentos. Pnsase quo estar praiticamente
pechos os vieiros da emigracin, a nosa obra ist condeada a pere-
cer, e que da vir en que ainda o nome de Gallego sexa borrado do
frente de pedra diste Pazo. Pnsenos eis unha condicen de
dependencea, cando xa vai sindo tempo de qempecemos a sentir-
nos ceibes. Pois incredible qununha coleitividade de trescentos
mil homes non tea nada que faguer prasegurar o seu porvir, nista
Arxentina en que poden intentarse todol-os futuros.
Ademis, s certo que queremos tanto nosa terra, non se
esprica ise adoecer porque siga aberta a ferida da emigracen,
cando detrs de cada mozo quembarca hay unha nai que sofre e
unha economa quesmorece. I que ten fatalmente que ser eis:
cando as cousas se miran como sentimentos, non se ven como cou-
sas, senn como nostalxias. O escueto e firme perfil da sa reali-
dade prdese na nboa da nsa ialma, e soio decatamos somas en
donde teramos de ver destinos.
Pra comprender en toda a sa complexid a psicoloxa do
emigrante, hay que partir dun feito que, porvisionalmente, pdese
perfilar eis: o emigrante, un home que deixa a sa terra pra
gaar dieiro; nn soio que busque gaarse a sa vida, quisto,
bn ou mal, podera facelo na propea ptrea; non; o sino radical
o dieiro. Na psicoloxa diste home, este punto constituye a sa
grandeza e a sa limitacen; a sa grandeza, porque dise punto
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 115
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 115
neco, -o afn de poder- xurden todos os seus feitos; a sa limita-
cen, porque poer o mpetu de toda vida a ise logro neco, equi-
vale a acortar o vo das azas da nosa ialma. Por eso sa vida senti-
mental, mais cunha fluenza nada do propeo esprito, unha inven-
cen, unha fantesa, nada da limitacen dos seus aceis. Por eso iste
home e moi difcil de tratar. A coecida suscetibilida gallega ade-
quire n-il formas asombrosas, e eis o pirmeiro quil fai, e botarnos
por enriba todo seu poder, pois a l non lle basta que llo reconoz-
camos, ten, forzosamente, dimpoelo. Compensa a atrofia de vida
ntema cunha apetencea de mando, que torna un pouco inhuma-
na nosa relacen.
Coma todol-os valores finan por acoiarse n-il co sio do
qestima mais, o dieiro pasa a ser tamn o que mellor expresa, no
seu conceito, a proba do seu amor a terra. Si sha de fundar unha
sociedade de Fillos de Galicia, iles, os ricos da nosa colectivid,
son os quempezan por poer os cartos, os pirmeiros cartos, o que
les d o privilexio de verse como patrianos, i-e inevitabre que
reclamen dirixila, pois n-ai cousa que disperte mais recelos n-iles
ca probeza.
Nunha aldea gallega, calquer home pode ser pedneo. Eiqu,
pra ser direitivo dunha sociedade, non basta a intelixencia nin a
honradez; a exixencea fundamental a de ter dieiro. Esto non-o
digo en tono de censura, senon a ttulo de referencia xicolxica.
Cando chega a hora delexir un novo presidente nunha socied, a
neca lista que se manexa a dos homes ricos, pois parece indis-
pensabre que sexa un home rico quen sempre nos tea de dirixir. I
esto tn a sa expricacen, si, pra comprendel-o, partimos da sico-
loxa do emigrante, pois o emigrante, repito, un home que se des-
plazou da terra s pra gaar dieiro. E por iso e expricable quo que
supo conquerilo, constituya o seu ideal do home trunfador.
Ademais, non vamos rexidos na vida pol-o que pensamos,
senon, en gran parte, pol-o que sentimos. E por iso non raro intre
ns ouvir protestas contrs ricos, pero chegadas as loitas dunha
Xavi er Bveda 116
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 116
eleicin, inda os que mais barulan contriles son os pirmeiros en
votalos, pois o home que levou a cabo o ideal de todos ten os
mellores ttulos para ser patriano. Y, en certo xeito, ten de ser eis.
E ten de selo por moito tempo, pois contro que o comn da
xente pensa, detrs da riqueza non hai soio cartos, senn tamn
paxin e vontade. E tamn intelixencea, unha intelixencea de tipo
prctico, valedeira e dina de certas agabanzas. A nsa coleitividad
dbelles moitas cousas, e un sentido equitativo da xusticea, tn de
lles reconocer pol-o menos isto: que nunca arrenegaron da nosa
terra; pois por un rico que se perdeu, hay centos que lle foron fie-
les hastra servidume. E, si e certo, como dice o Seor, quantes
pasar un camello pol-o buraco dunha agulla, cun rico pol-as por-
tas do ceo, quezaves s nosos non lles sexa a entranza tan traballo-
sa, pois as horas e desvelos moitas horas e moitos desvelos-
quadicaron noso Centro, hselles de ter comun activo de bn,
chegado o momento de rendil-as contas. Isto sin esquencer que o
Centro Gallego unha obra coleitiva, e que a sa grandeza non se
levantu con donacins, senon ca cuota de cada soceo; pr son
eles, os ricos, os quo admenistraron, e procramar co fixeron bn,
e honralos no que teen, mais que de ricos, de galegos.
Haivos moitas formas de ser galego, como hai moitas de ser
homes; pero soio honramos terra, non na medida en qua louba-
mos, senn da cordo o xeito coma erguemos. Os feitos poden ser
de toda crs, dende os mais simpres e sinxelos, hastros mais sobri-
mes e dificultosos. Pro eu sntome incrinado a xuzgar da vixencea
de unha raza ou dun povo, (pois xa se sabe quiste conceito de raza
e antropolxicamente falso) segun sexa a actividade creadora dos
seus homes. Niste aspeuto, e non que cadra a iste formidabre
campo dexperimentacen qu a Arxentina, os galegos, temos
sobrados motivos pra loubarnos. Amrica tn a virtude de ser toda
ela unha ocasen. Eiqu o home pode ser o que se propoa, con
soio que tea pulos pra conseguilo. Nistes pases non se piden ttu-
los, senn esforzos, e mais importan voluntades que programas.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 117
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 117
Sagora votamos unha fitada largo e ancho dista nace-
n, eu invtovos, digo mais, desafovos, a que me digades dunha
soia activid na cal non est diamente representado o nso dina-
mismo. Os galegos rexentan bancos, presiden directorios, dictan
ctedra nas universadidades, esquirben en diarios, estn nos
ministerios e nas cmaras, fundan industreas e desenvlvense nas
capas mais oitas e pechas da sociedade e nos seus estratos mais
empobrecidos.
Eu xa teo dito queiqu a fatalid pode leval-o nome de
gallega, pois e fatal caxedes o gallego en todas partes. E por veces
topmonos co il en donde ns ben quixramos que non estivese.
I esto ademirabel, porque, na sa moitedume, os homes
cocupan esas posicis, tiveron quimprovisalo todo, dende os prin-
cipeos mais elementaes de cultura, hastras formas tcnicas de
desenrolo; todo o cal di moi alto, non soio da sa adaitacen, senn
da versatilid do seu esprito. I a isas acces, hay que darlles o valor
que teen, un valor moi outo, porque nises feitos tivo tamn sua
parte o sentimento; o afn dhonrar o nome de galego.
Dah queu pense que toda ista laboira non se pode nin se
debe perder, i-e chegado o tempo de que teamos de tentar algo
por xeitala. Pro, para esta nova funcen, non ha de bastar a forma
primarea do sentimento, a devocen a terra; senon que agora esa
accen tendr de individuarse en cada un de ns, e comprir eis o
sesgo quista nova loita tennos de impoer. I esta ten que consistir,
no esenceal, en coidar e coltivar a sangue que sementamos nista
nacin; pol-o que a nosa misin ten de ser obxetiva, e si ben debe
ser sempre o sentimento quen lle preste ialma, a meta ter de ser
rexida pol-a intelixencea, porque ha de ser en xentes que soio son
nsas pol-a sangue ondhora teremos de labourar. E como estamos
nun medio universal, universaes tern de ser tamen as nosas for-
mas, pois toda cultura que en verdade o sexa, ten duas facianas
coma Diosa Xuno, unha que mira cara terra quapacenta, e outra
quista volta hacia a humanid.
Xavi er Bveda 118
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 118
Os que, comeu, levamos trintanos nista nacin, asistimos o
nacemento dun aspeito evolutivo da sua sociabilid, que a todos
debe resultar intresante seguir de preto, i, (o qu mais importante
an,) estimulado nisa direccen. Refrome o conceuto do galego. O
certo que do home galego empzase a falar agora cun sentido in-
dito. Diarios, revistas i estacis de radio, adcanse xa con preferen-
za a eisaltar alguns aspeitos da nosa vida, e si verdade quisto
debido, en parte, a enorme multidume da nosa colectivid, non
menos certo quest alborexendo nArxentina un nacente xeito de
mirarnos. Podemos xuzgar esto por ns mesmos, pois todos ouvi-
mos agora confesis que trintanos atrs nadie nos fagua, e a expre-
sin Yo tambin soy hijo (o hija) de gallegos, e cousa xa cotidia-
na nos medeos en que se desenrola nosa activid. E ais o quantes
dixen dos pais, teo aseguido de o decir dos fillos.
Porque o arxentino de proxenie galega est nos ministerios e
nas universidades, nos talleres e no exrcito, nos diarios e nas
radios, nos millores comercios e frente da mais grande industrea.
Por donde a nova valoracen, o novo conceito do nome do galego,
arranca de duas fontes que teen e deben de fundirse nunha
corriente neca: os mritos da nosa emigracen e o feito de que
empezan a actuar os nosos fillos.
Fai disto poucos das, asistn, a un espectculo emoceoante.
Foi no Centro Lucense. Fun al, (cando nn?) pra dicir unhas verbas
encol do Da de Galicia. E nise auto houvo duas cousas que
mimpresioaron. Pirmeiro, a calidade do programa, composto por
msica galega, e interpretado por executantes de pirmeiro orde, e,
segundo, descovrin cos verdadeiros orgaizadores da quel homaxe
eran maficos mozos arxentinos. Cando soaron as estrofas do noso
Himno os Pinos, noso Himno Galego, era de ver a seriedade e o fer-
vor con quaqueles netos da nai galega, panse de p para honrar
esos sentimentaes acordes que nos son tan fondos, e nas suas facia-
nas eu va o retoo do noso povo, e, mais ainda que de ser gallego,
enorgullecinme, no meu curazn, daquela proxenie da nosa estirpe.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 119
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 119
Por iso, niste da en que nos axuntamos eiqu pra honrar a
figura veneranda da nai galega, e nela s virtudes da nosa emigra-
cen, coido que o xeito millor denaltecer a isa muller, consiste en
falarlle dista indita laboura do noso sentimento, que agora tendr
de adequirir forma positiva, e cuio programa pdese formular as:
Conquistar a ialma dos seus netos.
Dendo Teatro Avenida, dxonos o Doctor Garca Sabell da tria-
da vivencial, que d diid desprito o ser humano: A vida, o senti-
mento, i-a cultura. A vida, e un dn gratuito de Deus, o sentimento e
a terra i a familia feita intimid, e soio a cultura e a perseverante cre-
acen do home. Pero toda cultura ten de ser universal, pois unha
ecumene pol-os seus anceios. E soio niste xeito, asomndonos a ialma
dos nosos fillos con ese sentido duniversalidade que toda cultura
exixe, cabe que conquistemos pras nosas inquedanzas esprituaes esos
dous mills de netos que son a proxenie arxentina da nai galega.
O que ten que sopor un cambeo radical no sesgo da nosa vida
coleitiva, pois eiqu a disyuntiva crara: ou facemos nsos a istos
herdeiros, ou o paso do tempo convertir en cinzas o que conque-
rimos, e inda iste mismo pazo que nos cobre. Hastra agora solo
fumos rexidos pol-a forma primarea do sentimento, a morria da
terra, e siste bastante pra unificar a un povo, xamais pode ade-
quirir a mesma continuid se quere arraigar en chan alleo, pois
sempre a vida ten mais forza e mais valor que a ialma. Todo o cal
quer dicir quo noso sentimento ten de volverse accen, e isa acce-
n ha de estar dirixida pol-a intelixencea, xa que agora, mais quen
brandos curazs, ter de labourar en vidas individuaes. Ten dafon-
darse en cultura si quere despertar esprito.
I esta cultura non pode, nin debe ser parcial, quero dicir limi-
tada estricta e rixudamente a nsa lingoa. A Galicia descrita en esplen-
doroso espaol por Valle Incln, (por citar un s mestre) ten que ter
as mismas prerrogativas i os mesmos fueros de que gozan os clsicos
quesquirbiron na fala patrea. Todo o que limita, inspira desconfean-
za, e nada vida do esprito nai nada que alexe e perturbe mais, quo
Xavi er Bveda 120
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 120
descorbir parcialids en funces que teen por meta a nosa trascen-
denza. Pro pra comprir iste novo sino, non ha de bastarnos o senti-
mento da terra e da unid de orixen. O que agora importa a nsa con-
tinuidade, non soio no espaceo galego, senon no tempo americano.
Todo quen Galicia ergue a sua faciana o ceo, foi feito pol-o
povo. Compostela e unha obra coleitiva, o paisaxe gallego, -mesmo
a sua beleza- e o resultado do santo traballo de todal-as xeneracis,
a nosa msica fai sigros quist pedindo un Bach ca leve o penta-
grama, pois coral no que ten de impoente, e os mismos
Canzoeiros, tan soados, mais ca obra dunhos vates individuaes,
teen un ar popular de povo quespalla a sua sinxeleza. E donde
queira que ns imos, sempre nos desenrolamos disa misma forma.
Nista Arxentina todo o que est chamado a perdurar de ns,
contar coma povo e nada pais que povo. E por iso iste querido
pazo que nos acolle, e o mximo moimento da nosa forza e a mei-
rande manifestacen da nosa vontade. Dai ven tamn a dificult
que a xente encontra pra comprender os nosos valores. Pois a xente
acostuma a estimar s povos por obras e feitos individus, e difcil
lle ser comprender, a quen soio manexa libros, cunha Compostela,
vista na sua perspectiva de eternidad, val tanto comun Quixote.
Todas istas cousas, e tantas mais, teenlle de ser ditas os
nosos fillos; pro non soio co sentimento, senon n-as formas cultu-
raes que as fagan asequibres a sua intelixenza. O que exixe, non
soio esforzo coleutivo, senn tamn celo e sacrificio individus. Os
questamos eiqu, temos unha obriga con Galicia, i-esta obriga con-
siste en centrar niste pais noso traballo, pois e eiqu donde compre
que nos labouremos pol-o seu man.
Seiqu podemos conquerir dous mills de peitos arxentinos,
fillos de galegos, (e por qu non, si hay miles delos quo estn
pedindo?) ser a forma mais dina e perdurabre de enaltecer nai
galega. Pois a verdadeira honra consiste en feitos, e isa fazaa queu
vos chamo a comprir, a mais outa que poderimos adicar a nai
galega, esa muller abenzoada, santa de traballos.
Teo dito
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 121
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 121
NO PIRMEIRO LUSTRO DA MORTE
DE CASTELAO
por Xavier Bveda
(Discurso pronunceado no Centro
Orensano 7 de Xaneiro. 1955)
Niste pirmeiro lustro da trascendenza de Castelao, entendo
quo millor que podemos faguer pra honralo, e refrirnos a siifica-
cen da galleguidade nArxentina, antes e dimpois de seril con
nosco. Nista forma, coido, imos a honrallo con verd, pois xeital a
sa obra, e o modo meirande denaltecer a un home.
Tense dito diles que, cms rbores, soio se os coece pol-
os seus froitos, e outro tanto pdese repetir das terras, xa quistas
soio podemos xuzgal-as pol-a fartura quacarreian. E ise e o meu
intento. Ver o que deu de s a nsa coleitividade, a carne-terra do
nso pobo, co abondo da semente que foi espallada por Castelao.
Pro tampouco ser a mia unha laboura danlisis, senn de
sntesis; o que qur dicir que imos a teimar mais na i-alma que nos fei-
tos coleitivos, pois imprtanos mais o quesperamos qu que temos.
Pra ista xornada quimos a deprender, temos de partir dun
punto, non no espaceo, senon no tempo. E iste punto non pode ser
mais longo quo camio que percorre unha xeneracen.
Cabalmente trinta anos. Por outra parte son nicos de queu podo
falar con persoal testimonio, pois son os que levo vivindo
nArxentina.
Sagora votamos una fitada caratrs, o pirmeiro quollamos e
unha colectividade que saglutina a carn dun sentimento. A
morria da terra. Eis o amor a Galicia, e unha devocen, un anceo
lrico, que na sa propea sinxeleza acha o seu sosego. Mais quun
propsito, e unha fluenza mansenia. Nado na fondura da ialma,
afgase e morre na misma sinxeleza quo desperta.
Xavi er Bveda 122
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 122
Por eso, nistes intres a que mestou refirindo, gallego emi-
grado bastballe saber que levava terra no curazn, e sentase
tanto mais gallego segun fora a door con qua sofrise. Galicia era a
forma da sua ternura, e nada que semellase intresado poda inter-
porse intra Terra e l.
Dah que todo problema real se soslaiase; inda mais, todo
planteamento dun probrema con relacen condicen verdadeira
de Galicia, calificbase de poltico, i-era arrenegado pol-os nosos
homes.
O sentimento era comisas agias dos regatos, que manan
dos nevoeiros dos nsos montes; era unha vea de frecura quacer-
cbamos s beizos, mais pol-o goze de sentila, que pol-a sede que
tivramos.
Dah que tdo probrema concreto franos noxoso. Como si,
estando debruzados, alguen tirase unha pedra pra enlavar o fondo.
Eu quero ser ben entendido, e agora mesmo debo dicir que
na-i nada mais lonxe da mia intencen quas mias verbas podan
ser irnecas. Si aquiles homes soio foron adirixidos pol-o senti-
mento, se non quixeron ter concencea dos probremas xeraes de
Galicia, en xusticia, hay que recoecer que na misma Galicia eran
meditacis dunha minora, pois al tambn a eispresen da terra
era un sentimento, e tia, comeiqu, unha constancea lrica. Xa
sorprendente i esto esprica moito que Pondal non fose nunca un
poeta popular.
En Galicia, todo que non pobo, nada. No fondo, somos
xente que soio gosta de si na medida en que seispresa coleitiva-
mente. Por iso o nucleo da i-alma gallega non a vila nin cidade,
senon a aldea, madre da paisaxe, e un Cambados, a carn do mar,
ca sua pedra fidalga, e xa comun presentimento da nosa
Compostela deternidade.
Tase de reproducir intre nos ise mismo xeito, pois tamn
eiqu o ncleo coleitivo campesino e marin. A autntica agluti-
nacen gallega nArxentina est constituda por isas trescentas, qui-
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 123
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 123
nientas, ou nonseicantas agrupaces, chamadas de Residentes, ou,
por modo mais xeral, de Hijos de Gomesende, de Rianxo, e de
tanto nomes xeogrficos que enxeitan un aruma a eidos e ribeiras.
O quas enxendrou, foi o amor a aldea, a perseveranza, no recordo,
do curruncho da terra mae. Ilas fixeron camios, fundaron escolas,
construiron pontes, e, na hora trxica da catstrofe, trouxeron
homes e redimiron vidas.
Por iso temos de falar con moito rispeto do sentimento.
moito mais quun pul-o emoceonal. unha forza permanente. O
sentimento abrocha nas races primreas do ser, e, pol-o que nso
se refire, digamos que ll consustanceal unha fondura.
O nso sentimento non brando, senon rexo. Por iso resis-
te tempo, e pode erguer obras que tean a permanencea de mon-
tanas e a beleza de catedrales. Vede, senn, a sa obra mais outa
nArxentina. O Centro Gallego. O nso Centro Gallego de Buenos
Aires.
Cando o sentimento finou ise gran pazo da nosa i-alma, che-
gou o mximo das sas posibilids. O Centro Gallego foi a sa
coroa. Xa non hai, non pode haber, un mais al pra il. Oxe o galle-
guismo, si quere ser fecundo, ten de ser unha vocacen, algo nado
da voluntade e o pensamento.
Hastreiqu non fixen outra cosa que perfilar o noso proceso
espritoal. Compre quagora falemos da sa crisis; nise momento en
quo pbo emigrado descbrese como concencea. Ise acontece-
mento soio poda producilo un feito formidabre: A guerra.
A guerra s tivo unha virtude: facerlle ver nso home emi-
grado a realidade dura do seu pobo.
Xa sei que, con anterioridade vexetabeiqu un movemento
galleguista, xuvenil, nin ioro que na Federacen de Sociedades
Gallegas a etapa do sentimento fora superada, e prantebase e dis-
cutinse nas sas reunis probremas concretos de Galicia; pero isas
inquedanzas apenas feran a pel da coleitivid, i-e certo que non
tian arraigo maior na moitedume.
Xavi er Bveda 124
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 124
Por iso, o conmovela en toda sua fondura i extensen, n-
aquela forma angusteosa que todos ricordades, a guerra foi a susci-
tadora das concenceas.
Nisto chegou Castelao. Chegou no intre mais oportuno.
Aquel en que, da Galicia emigrada do sentimento, xurda a Galicia
voluntareosa da libertade. Xamais a coleitivid estivo mais anceosa
de semente.
O seu nume tia un tinguido mxeco; a sa figura hum, a
esbelteza e a impoenza dun pieiro; traa nos ollos xa casi esmo-
recidos, a dozura azuada das ras de Galicia, e, mentras teimaban
no ar, as mans abranselle eispresivamente, como si dilas fose a
voar un pxaro. Foi algo inorvidabre de ver, porque foi algo inmen-
so par-as almas.
O nso pobo recoeceuse decote en Castelao, porquil
mesmo era terra campesia, marian e braega. Pro il non via s
pra xuntar, senon tambn a dividir. Non via pra fundir a morri-
a de Galicia no seo comn da sa xente, senon pra enfebrecela
cas sas verbas, cobizoso dun man millor. Pronto entrou en
confricto con moitos bs gallegos, porque tia esa prsa dos que,
sin sabelo, estn escolleitos pol-a morte, e non poda leval-o paso
da coleitivid qu sempre despaceoso, porque llabonda o tempo.
Por iso morreu un pouco despranzado, sin vel-a sa obra compri-
da, si ben todos coeciamos que xa agromaba. Quirase ou non,
no desenvolvemento espritoal da coleitividade gallega de Buenos
Aires, hay duas etapas, que xa son irrenunciables e decisivas.
Antes e dempois de Castelao. Eu gosto de chamalas a etapa do
sentimento e a da vocacen, xa que resumen ises dous desenrolos
da nosa i-alma. O longo, pdense, e dbense, axuntar nunha soia,
pois adnde iramos sin o sentimento? i-entn xa non se apar-
tarn endexamais.
Os pobos poden vivir de moitas formas, pro soio fan hest-
rea os que manteen unha vixa sobro destino.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 125
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 125
Eisencialmente, a vida dun pobo ist determiada por duas
concausas, que son recprocas. Unha, interna, ntima: a sa sinxe-
leza, a sa i-alma. Outra, ouxetiva, externa, predetermiada pol-a
ocasen hestreca. Pro, ainda que recprocas, esas duas concausas
rara vez salcontran. Por iso, ven seu pesar, un pobo pode ter un
alma universal e un destio escuro. Ese foi o caso de Galicia por
cinco sculos. A razn, en parte, era xeogrfica. O nso mar atln-
tico non contaba rn. Todol-os camios do mundo iban e vian
pol-o Meditarrneo.
Pro agora entramos no contrareo sesgo. A hestrea d
Hespaa do porvir ten de facela o mar que fende os acantilados das
nosas costas, xa questamos chamados a ser o vieiro que comunique
groriosa Europa ca nacente Amrica.
Pra isa laboura percisamos, eiqu e al, un pobo que tea con-
cencea de si mesmo, e que xa non vaia soio rexido pol-o sentimen-
to, senn, fundamentalmente, pol-a vocacen.
O honrar oxe a Castelao niste pirmeiro lustro do seu trn-
seto, non honramos home que se foi, senon que conxuramos
nosa coleitivid, pois chega o tempo da seitura, i e cousa de fitar
si a terra deu sua crrega de froitos dacordo as espranzas con que
foi xeitada.
I en verdade teovos de dicir qunas cangas dos racimos agro-
man xugos xenerosos, e penduran dos rbores frutaes as pomas
mais ricas en sgares e meles.
Eis, eiqu, nArxentina, moltiplcanse as publicaces na nsa
lingua, i-esto por obra do nso Centro Gallego, e que ben d ca
semente de Castelao non caeu en brandura que fose preguizosa. Por
onde, ise nobre pazo do sentimento, xurde a ser o reitor dun oxe
esprenzado, e un maan lumioso. Abenzoado sea o esprito que
tanto ben nos trouxo. A i-alma do home evos un miragre, e cando
o home pon a sua i-alma no que percura, qu cousas de prodixio
saen das sas mans!
Xavi er Bveda 126
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 126
GONZALEZ CARBALHO Y GALICIA
Por Xavier Bveda
(Notas para el Homenaje a Gonzlez
Carbalho organizado por A.G.U.E.A.
Centro Gallego)
20 de Noviembre de 1958
Mi primer encuentro con Gonzlez Carbalho fue en la casa de
Rojas Paz. Recuerdo que llamaron mi atencin lo correcto de las
lneas de su rostro, y la gravedad y recato de sus modales. Pero esta
impresin quedara incompleta si no hiciera reverencia a una a
modo de difusa tristeza que lo acompaaba. Andando el tiempo
supe de dos momentos de su vida que haban dejado en su espri-
tu sendos vrtices de soledad. Primero la muerte de su madre, aca-
ecida apenas nacido el poeta, y despus la de su hermana, que ocu-
rre y lo dislacera- en plena juventud.
El primer contacto del poeta con Galicia se produjo por la
revelacin del habla. La cosa ocurri as:
Este trascendental suceso de mi existencia ntima, que
marca, dice, una etapa definitiva en el conocimiento de mi mismo,
ocurri despus de una cena. Mi padre departa con un hermano
suyo, llegado, en el da, de la tierra natal. Se haban como aislado
en una esquina de la mesa, y el vino en los vasos pareca impartir
una tonalidad ritual, de religin domstica, de conmemoracin de
la sangre. Slo el humo del cigarrillo se interpona entre ellos para
crearles un ambiente de irrealidad, de aislamiento, en que sus cora-
zones se confundan. Hasta entonces no haba escuchado nunca el
idioma de mi padre. Y mi padre esa noche, en la ansiedad del reen-
cuentro, embriagado por el hlito encendido de la nostalgia, olvid
su castellano habitual, que era el de sus hijos argentinos, y se expre-
s por medio de ese instrumento mgico que es siempre el habla
preferida del corazn.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 127
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 127
Quiz, o sin quiz, en ese mismo momento en que se le reve-
l el habla antigua de su padre, empez a nacer el poeta en l, pues
lo que despus llamamos vocacin, puede tener su origen en
momentos en que el nio se desconcierta o asombra.
A propsito de la tan controvertida tristeza portea, Novoa
Santos escribi: El hombre porteo aora la tierra nativa de sus
antepasados, todos muy cerca, en la dimensin del tiempo. No se
da cuenta de que ese es otro de los factores de su ingnita tristeza.
Aoranza de un paisaje en el que no estuvo inmerso y de unas cria-
turas a las que no conoci jams, pero que contribuyen a trazar la
rbita de sus sentimientos y el tinte de su humor.
Yo me siento inclinado a incluir a Gonzlez Carbalho en ese
orden de referencias; pero no echemos en olvido que es muy com-
plejo el mundo del espritu, y el mismo Gonzlez Carbalho nos va a
servir para corroborarlo. En este caso voy a ser testigo de excepcin.
Conoc al poeta creo que en el ao 27. A partir de aquel
momento sigui latente nuestra amistad, y cuando ocasionalmente
nos veamos, lo que era bastantes veces, solamos algunas, no
siempre detenernos a conversar. Pues bien, en todo ese tiempo,
que fue mucho, pues dur ms de veinte aos, Gonzlez Carbalho
nunca me hizo la ms velada alusin a su ntima vocacin gallega.
Estos amores que se conjugan tardamente entre un hombre
y un pueblo, suelen ser de los que se ahncan ms, y los que resul-
tan ms dolorosos. La verdadera felicidad no se mide por el placer
que ocasiona, sino por la certidumbre que transmite. Y ocurre que,
tanto al hombre como a la mujer, la nica certidumbre que le
importa es la de su existencia. Cuando nos sentimos existir, es que
somos realmente. Lo ontolgico se hace entonces evidente, y existir
es, radicalmente, ser.
A estos encuentros del ser y de la existencia, ya nos tena
acostumbrados el poeta a los que conocamos el pathos de su lri-
ca; una lrica en la que la soledad muestra una escala de angustias
como un alma; pero el centro a que tenda restringase a una
Xavi er Bveda 128
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 128
forma de absorcin, en las que el ser se apagaba entre celajes y
nieblas msticas.
En su avatar gallego, las cosas ocurren de distinta forma.
Aqu el ser no se evade. Se identifica. Es, quiere ser, existencia, en
su mximo de plenitud.
Lumbre, no engaes mis ojos
que estn cargados de sombra.
Seguir la marcha a oscuras.
Tengo memoria.
Tener memoria equivale a concertar el pasado en un
momento lcido de tiempo. Pero no el tiempo dado como profun-
didad, ni como vivencia, ni como intuicin. Es tiempo humanado.
Un existir, sindolo. Siendo a la vez, y por el recuerdo, tiempo y ser.
Todo el Libro de canciones para Rosala de Castro, es una
suerte de recuperacin del tiempo memorable. Son universales
aquellos versos en que Rosala, glosando un cantar gallego, dice:
Sin ela vivir non podo,
non podo vivir contenta,
quadonde queira que vaya
crbeme unha sombra espesa.
...................
Levaime, levaime, airios,
como unha follia seca.
Pues bien; he aqu cmo Gonzlez Carbalho glosa, a su vez,
ese momento existencial de Rosala:
Ay de la orilla verde!
ay de la azul neblina!
Dejad que al ro vuelva
donde vagar sola.
No quiero estas llanuras
Meridianas. Volvedme
al aire azul, al campo verde.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 129
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 129
Lo que me admira ms en este poema, (del que solo doy un
fragmento) es lo mismo que me asombra en el de Rosala, del cual
es lrica parfrasis. El hecho de ver cmo, en ambos, las cosas
adquieren fantasmal corporeidad, lrica densidad, lejana realidad
de presencia. Estn en el tiempo, no sumergidas, no perdidas, sino
evidenciadas. Y cuando el poeta no se apoya en Rosala, sea invo-
cndola, sea siguiendo su vida con fervor de hagigrafo, lo hace en
su padre; pero no en su padre-hombre, sino en su padre-nio; en
su padre emigrante de diez aos.
Por eso la primera captacin que tiene de Galicia Gonzalez
Carbalho, es una desolada, que percibe tambin a travs de los poe-
mas de Rosala.
Era, escribe, el xodo. Galicia se tornaba yermo y ausencia.
En las casas pobres haba ventanas que ya no se abran. Y si se abr-
an era para mirar ms all del horizonte.
Pero esa Galicia reconcentrada y trgica, a m me ha parecido
siempre un tema del que se ha abusado con exceso. Algo que, sin
que yo niegue su verdad relativa, entiendo que la falsea en lo esen-
cial. Dice Ortega Gasset que el historiador no ha entendido una
edad si no ha calado hasta el escorzo en que se es feliz. Y con
Galicia ocurre que, por acentuar lo que pudo hallarse en primer
plano, -la emigracin- se descuid la sustancia en que ella reposa,
que es su sentido de la existencia. Y en toda existencia entra la ale-
gra como uno de sus componentes.
Entendmonos. No debemos identificar alegra con felicidad.
Solo son sinnimas exteriormente. La felicidad es una aspiracin,
casi un imposible. La alegra es algo que todo hombre y toda mujer
sabe extraer de lo espontneo de s mismo.
Tambin esa percepcin melanclica, o triste, que la gente
tiene de Galicia, se debe, en parte, a nuestra msica. Recuerdo que
Juan Jos Castro, me deca en cierta ocasin: A veces los alals
gallegos suenan a msica de Bach, tienen grandeza de corales.
(Pero no es que sean tristes; es que son hondos, y en toda hondu-
Xavi er Bveda 130
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 130
ra hay una gota de angustia, inmersa. En corales y alals, la exis-
tencia se torna destino. Ambos expresan, al par que cantan.
Oigo decir, escribe Gonzlez Carbalho, que la naturaleza en
Galicia tiene inventiva como en ningn otro lugar. Oigo decir... Ms
yo s cmo es su paisaje; el viene a m en mi sangre. Y suelo soarlo.
Pero el sentimiento gallego era ya demasiado intenso en l,
para que pudiera apaciguarlo en el sueo. Y se fue a Galicia. Y no
solo a verla, sino a peregrinarla. Esto ocurri pocos aos antes de
su muerte.
Cerr as el ciclo que haba iniciado cuando an nio escu-
ch por vez primera, de labios de su to, el idioma paterno.
Y lo que despus supe del idioma ancestral, escribe, recono-
c que haba entrado en mi conocimiento aquella noche, mientras
dos hombres sencillos, en un habla inmortal, hablaban de cosas
perecederas.
UNAMUNO Y EL SENTIMIENTO
TRGICO DE LA VIDA
Permitidnos comenzar nuestra conversacin de esta noche con-
tndoos una ancdota de Unamuno, cuya veracidad fiamos al escritor
y periodista espaol Csar Gonzlez Ruano, ya que es de un libro de
este autor
*
, de donde la extraemos ad pede literae. Es, dice, rigu-
rosamente exacta una ancdota universitaria. En vsperas de examen
se presenta en casa de Unamuno un alumno de griego (recordaris
que Don Miguel de Unamuno ha sido durante toda su vida universi-
taria catedrtico de griego en la Universidad de Salamanca). Don
Miguel le recibe y escucha de l esta proposicin inslita:
-Mire usted, Don Miguel, yo me examino maana.
Naturalmente, no s una palabra, y encuentro justificadsimo que
* Csar Gonzlez Ruano: Vida, pensamiento y aventura de Miguel de
Unamuno. (n.d.a.).
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 131
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 131
usted me suspenda, pero quiero pedirle un favor. Mi padre viene a
Salamanca exclusivamente a presenciar mis exmenes. Cree, el
pobre, que yo soy un verdadero helenista. No quisiera defraudarle,
y para esto me atrevo a suplicar a usted que me pregunte una lec-
cin convenida, que yo estudio esta noche como un loro. Usted,
despus, me pregunta otras cosas, yo no contesto, me suspende en
justicia... y yo le puedo decir que sufr un azoramiento.
Hizo a Don Miguel gracia aquella proposicin, y benvola-
mente, acaso dispuesto a no preguntarle otra cosa, convino que le
examinara de un tema determinado: la leccin 17, por ejemplo.
Llega el momento del examen y Don Miguel pregunta:
-Veamos...digame usted...el tema diecisiete.
El alumno se encoge de hombros y contesta evasivamente:
-No lo s.
Unamuno repasa un momento su memoria...S, no cabe duda
que convinieron el tema 17. Aun, tmido y bondadoso, le pregun-
ta en voz baja:
-No era el diez y siete?
Y el muchacho contesta:
-S, seor, pero como no ha venido mi padre, por fin!....
Hay dos Unamunos. Uno hosco, ceudo, agresivo, rido,
intratable casi. Es el Unamuno de la leyenda. El Unamuno escritor.
Otro, -ya lo habis visto a travs de la ancdota que acabo de trans-
mitiros- humano comprensivo, generoso; en una palabra: bueno. Es
el Unamuno catedrtico. Cul de los dos es el verdadero? Tal vez los
dos y tal vez ninguno de los dos. Desde luego no cabe aqu resumir,
sincrticamente, las dos supuestas personalidades, fundindolas, en
una, nica, que habra de resultarnos, a la postre, falsa. Unamuno
es... como es. Pero... cmo es Unamuno? Pues como vosotros os le
imaginis. O de otra manera: es...como vosotros queris que sea.
La leyenda, dice Unamuno, debe imponrsele al biografiado,
hasta el extremo de que l mismo ya no sepa cul fue su realidad.
Y de tal manera es esto cierto con relacin a Unamuno, que esta-
Xavi er Bveda 132
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 132
mos seguros que ni el propio Don Miguel sabe a estas horas cul es
su verdadera personalidad. Y no creis que exageramos, pues el
mismo nos lo dice en su misterio El Otro.
Pero lo que s puede asegurarse, es que personalidad alguna
ha sido tan deliberada y monstruosamente incomprendida cual la
de Unamuno.
Tal vez ello se deba a su inmediata cercana a nosotros. O tal
vez a la proteidad multiforme de su figura. Pues sucede que cuan-
do queremos clasificar a Unamuno y a un escritor no hay otra
forma de apresarlo sino a travs de su pensamiento- Don Miguel se
nos escabulle como por ensalmo. Conocemos su mtodo literario:
la paradoja. Su definicin? El ttulo de una obra suya: Contra esto
y contra aquello.
El espaol, y, en general, el hispanoamericano, es tajante
como una espada. Yo no cambio, dice el espaol, yo soy siempre
el mismo. He ah precisamente lo que a Don Miguel se le antoja
perfectamente brbaro, si no estpido. Pues, cmo el individuo no
ha de cambiar si toda realidad fluye como agua de ro y es movedi-
za y rpida como la nube?
Pero es que no hay nada que permanezca y dure en Unamuno?
S, el hombre. El hombre es el tema de Don Miguel. De este
hombre de Unamuno hemos de hablaros esta noche.
Se ha observado siempre que en las novelas de Unamuno el
paisaje, el entorno, el medio, apenas cuenta para nada. Al compo-
ner una novela escribe Don Manuel Azaa- aisla al hombre de su
contorno, omite los paisajes, el ambiente, lo pintoresco, ms que
desnudo, deja al hombre en los huesos. En huesos y a solas consi-
go mismo. Porque el hombre de Unamuno no es, -sindolo-, este
hombre anecdtico que aspira a realizar su carrera poltica, por pin-
ges entronques matrimoniales, sino el hombre concreto, el que
ama, sufre, padece y muere, sobre todo muere.
El hombre, dicen, es un animal racional. No s por qu no
se haya dicho, escribe Unamuno, que es un animal afectivo o sen-
timental. Y acaso lo que de los dems animales le diferencia, sea
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 133
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 133
ms el sentimiento que no la razn. Porque las gentes que no
piensan ms que con el cerebro dan en definidores, se hacen pro-
fesionales del pensamiento. Y hacerse profesional del pensamiento
ya se sabe lo que es: es ser un falseador de la vida. Un falseador del
hombre. Pues la vida es misterio. Y el hombre? Qu es el hombre?
Quin lo sabe! En todo caso, drama.
La trgica historia del pensamiento humano no es sino la de
una lucha entre la razn y la vida, aqulla empeada en racionali-
zar a sta, hacindola que se resigne a lo inevitable, a la mortalidad,
y esta, la vida, empeada en vitalizar a la razn, obligndola a que
sirva de apoyo a sus anhelos vitales. Slo nos interesa el por qu,
en vista del para qu, slo nos interesa saber de dnde venimos,
para mejor poder averiguar adnde vamos. De dnde venimos?
Adnde vamos? Misterio!... Todo fluye, dice Herclito.
Gritos de las entraas del alma ha arrancado a los poetas de
los tiempos todos escribe Unamuno- esta tremenda visin del fluir
de las olas de la vida, desde el sueo de una sombra, de Pndaro,
hasta el la vida es sueo de Caldern y el estamos hechos de la
materia de los sueos, de Shakespeare, sentencia esta ltima aun
ms trgica que la del castellano, pues mientras en aquella solo se
declara sueo a nuestra vida, mas no a nosotros los soadores de
ella, el ingls nos hace tambin a nosotros sueo, sueo que suea.
Gritos de las entraas del alma que repercuten en nuestros das en
el alma pnica de Rubn Daro y al insuflarle el sentimiento una-
munesco de la vida, le arrancan estos versos trgicos:
Dichoso el rbol que es apenas sensitivo,
y ms la piedra dura, porque esa ya no siente,
que no hay dolor ms grande que el dolor de ser vivo
ni mayor pesadumbre que la vida consciente.
Ser, y no saber nada, y ser sin rumbo cierto,
y el horror de haber sido, y un futuro terror,
y el espanto seguro de estar maana muerto
y sufrir por la vida, y por la muerte y por
lo que no sospechamos, y apenas conocimos,
y la vida, que tienta con sus frescos racimos,
Xavi er Bveda 134
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 134
y la fosa, que aguarda con sus fnebres ramos,
y no saber adnde vamos
ni de dnde venimos.
Pero qu es lo que el hombre ama tanto para que se expre-
se con pavor tan hondo de la muerte? Ama el hombre la vida? No,
el hombre no ama la vida, sino a s mismo.
S, lo que el hombre ama en la vida es su propio ser, su propio
yo, su propia angustia, su miedo insufrible, incontenible, trgico, de
dejar de ser y de existir, de no ser, de perderse un da en el polvo de
las generaciones, polvo en el polvo, arena del desierto en el desierto.
Pero, acaso ser no es padecer? Qu importa que ser sea padecer! Es
mejor, dice Unamuno, vivir en dolor que dejar de ser en paz. No
has sentido nunca, escribe, el espanto, el horrendo espanto, de sen-
tirte sin lgrimas y sin dolor? El dolor nos dice que existen aquellos
que amamos. Por eso la suprema belleza es la de la tragedia.
Acongojados al sentir que todo pasa, que pasamos nosotros, que pasa
lo nuestro, que pasa cuanto nos rodea, la congoja misma nos revela
el consuelo de lo que no pasa, de lo eterno, de lo hermoso.
*
No hay hombre de valer, escribe Goethe, que se deje arrancar
del pecho la fe en la inmortalidad del alma. Si toda mi vida he per-
severado en la accin, dice Goethe a Eckermann, una vez que yo haya
muerto, la naturaleza queda obligada a darme un nuevo gnero de
actividad. Pero en el fondo, Goethe es un newtoniano, es decir, una
inteligencia que busca en la naturaleza, no el para qu, sino el cmo.
La cuestin del fin, la cuestin del para qu, dice a Eckermann, no
es cientfica. Mucho ms fecunda es la cuestin del cmo. Pero ya
sabemos lo que piensa Unamuno de este homo intelectualis que
postula Goethe. El mundo intelectual, escribe, se divide en dos cla-
ses: dilectantes de un lado y pedantes de otro. Porque no fue el inte-
lecto, sino la esperanza la que llam a Dios, Padre, y es ella la que
sigue dndole ese nombre preado de consuelo y de misterio.
* Las citas entre comillas, pertenecen al gran libro de Don Miguel de
Unamuno: Del sentimiento trgico de la vida en los hombres y en los pueblos. (n.d.a.).
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 135
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 135
Y aqu entramos en la hondura ms abisal del problema una-
munesco del hombre. Pues qu es Dios para el hombre y qu es el
hombre para Dios?. El fin del hombre es la humanidad, dice
Unamuno, la humanidad personalizada, hecha individuo, y cuan-
do toma por fin a la naturaleza es humanizndola antes. En cuan-
to a Dios, Dios, escribe, es el ideal de la humanidad, el hombre
proyectado al infinito y eternizado en l. Acaso Dios es el hombre
divinizado? Entender mal el pensamiento de Unamuno quien
quiera lo interprete de esa manera. No, Dios no es, no puede ser, el
hombre divinizado, sino, en todo caso, eternizado, realizado en
eterno y angustioso ser. El cristianismo, repite Unamuno con
Kierkegaard, es una salida desesperada. Dijo el malvado en su
corazn, no hay Dios. Y as es en verdad, comenta Unamuno.
Porque un justo puede decirse en su cabeza: Dios no existe! Pero
en el corazn esto solo puede decrselo el malvado.
Por donde una vez ms plantea Unamuno en el corazn del
hombre aquella dualidad pascaliana entre vida afectiva y vida inte-
lectual. La vida intelectual puede negar o simplemente adoptar un
actitud cartesiana, dubitativa, pero en el fondo de su corazn el hom-
bre cree siempre. Pero, por qu cree el hombre? Porque el hombre
necesita creer para existir, para perdurar, para ser, para crear.
Que el hombre es perecedero y que tal ansia de perdurabili-
dad, de ser eterna e indefinidamente ser en conciencia, es decir, en
dolor, en carne y hueso, como Unamuno quiere- es locura? No
importa, dice Unamuno con palabras del Obermann de Senancour:
perezcamos resistiendo, y si es la nada lo que nos est reservado,
no hagamos que esto sea justicia. El mundo quiere ser engaado,
o con el engao de antes de la razn, que es la poesa, o con el enga-
o de despus de ella, que es la religin.
Xavier Bveda
Tertulias literarias
Xavi er Bveda 136
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 136
ACERCA DEL TEATRO
por Xavier Bveda
Ni por su origen ni por su intento, es el teatro un pasivo refle-
jo de la vida; pertenece, ms bien, a una zona profunda de ella.
Lo ms parecido a la vida es la novela, pues, como la vida, la
novela se desarrolla en extensin y es descriptiva por excelencia. En
el teatro la vida gana en intensidad lo que pierde en mengua de
decurso. En el teatro un solo minuto tiene una duracin infinita, si
en l se cifra la clave de una existencia.
El tiempo en el teatro no transcurre regularmente; no es un
tiempo en el que puedan crecer los rboles ni empollar las aves. Se
centra en la existencia de cada ser y es al modo de una parbola
dramtica de su destino.
No; el teatro no es un pasivo espejo de la vida. Ms bien
pudiera decirse de l que es algo que la contiene y la supera a un
tiempo.
Esta gran tradicin se ha perdido por el momento. Hoy los
autores se acercan al teatro porque, entre todos los gneros litera-
rios, es el que produce ms dinero, al par que ofrece popularidad.
Lo propio ocurre con los intrpretes. Hubo un tiempo en que todas
las compaas eran homogneas. Pero hoy estamos en la poca de
los astros. Algn da se ver que esos fulgentes meteoros, que
arrastran su cola por la escena, solo cayeron en el teatro para hacer
su noche ms tormentosa. Deslumbran un momento, pero se apa-
gan enseguida, como todo lo que es ficticio. Lo conmovedor de las
estrellas del cielo, es la constancia de su luz. Cuando una brilla
demasiado, es que est prxima a extinguirse.
El teatro es, esencialmente, intrprete. No es la presencia de
un gran autor el que determina la existencia de un gran teatro. Lo
contrario es lo cierto. Es la existencia de un gran intrprete el que
hace posible la eclosin de una generacin de autores.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 137
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 137
Florencio Snchez no hubiera existido de no haber sido con-
temporneo de Pablo Podest. La grandeza del primero, hizo posi-
ble el teatro del segundo. Pablo Podest se llev a la tumba el mejor
teatro de Florencio Snchez. Y no solo el teatro del gran Florencio,
sino el de toda una generacin de autores, que naci trgicamente
pstuma.
Porque sin la grandeza en el intrprete no hay grande obra
posible. El gran autor se asemeja a Dios en que, como l, puede
dotar de verbo a las criaturas. Pero se diferencia de Dios en que no
puede crearlas de la nada.
***
El espritu tiene los pies ligeros; le gusta danzar, como
dira Nietzsche. Lo grave, es que nuestros directores descubrieron
que el espritu tiene profundidad, y, al saberlo profundo, lo supo-
nen solemne.
Para m, lo esencial en una direccin escnica, es que el
director me descubra el ritmo de la obra. Primero, y ante todo, el
ritmo; el orden numrico de sus movimientos; la danza del pensa-
miento; los pies ligeros del espritu. Desgraciadamente, ocurre todo
lo contrario, pues sucede que, cuando un director atisba que una
obra tiene profundidad, parece que no se propusiese otra cosa que
pasarla a primer plano y angustiarnos con ella. No nos la revela; nos
la impone.
Ocurre con el teatro lo que con la vida; su sola existencia
es su ms convincente razn de ser. Y un personaje que est vivien-
do su drama, est en escena porque lo vive y no para darnos una
leccin de moral. Y hasta puede suceder que perdure la obra, a
pesar y aun en contra de su contenido. Perdura por lo que tiene
de teatro; no por lo que contenga de pensamiento. Es lo que hoy
mismo ocurre con gran parte del teatro de Ibsen, en el que las sli-
das armazones de sus comedias soportan ideas o problemas que ya
son fantasmales para nosotros. Pero como los protagonistas viven,
lo fantasmal se disipa y el pblico ni lo toma en cuenta.
Xavi er Bveda 138
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 138
La ciencia qumica redujo a proporciones mnimas el fla-
gelo que motiv Espectros, lo que no obsta para que esa magnfica
obra se represente, y con toda razn; la mujer de hoy se pone al
margen del problema de Casa de muecas, (por lo menos en el sen-
tido en que Norah, su protagonista, siente la idea de libertad que
postula), pero Casa de muecas sigue siendo una comedia que siem-
pre aplaudiremos.
Por eso un buen director no debe prestar demasiada aten-
cin al pensamiento abstracto, la machacona insistencia en l prue-
ba su torpeza. Dice la Biblia que el espritu de Dios se mueve sobre
las aguas. Cierto. Y el mismo mar es ms espritu de Dios cuando
acaricia el cuerpo de un nio sobre la arena de la playa, que cuan-
do se estrella y ruje en el alcantilado.
Y no solo eso. Por muy hondo que sea el mar, se muestra
a nuestros ojos siempre luminoso.
Intrpretes y directores no debieran olvidar esta leccin de
la naturaleza.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 139
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 139
Xavi er Bveda 140
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 140
136. Os poemas que integran esta antoloxa estn recollidos dos
poemarios que Bveda deixou inditos finar: Gamas Verdes (1962) e El
santo y el poeta (1962). preciso puntualizar que estes libros son inditos
parcialmente pois algunhas das sas composicins, anda que ningunha
das includas na nosa seleccin, foron publicadas na Antologa potica de
Xavier Bveda que Nstor Astur Fernndez preparou no ano 1970.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 141
POES A
136
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 141
Xavi er Bveda 142
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 142
Gamas Verdes (1962)
Galicia en gamas verdes
Qu luz en flor, qu cuerpo astral
*
, qu esquivo
desvelo de la aurora o de la tarde,
da a tus pinares ese verde que arde
y a tus paisajes su verdor cautivo.
La luz diluye su oro sensitivo
buscando el tono de tus formas verdes,
y en un juego de aciertas, yerras, pierdes,
va del verde laurel al verde olivo.
El Cantbrico verdores multiplica
hasta fundir un verde fervoroso
y el blando cielo su verdor acrece.
Toda Galicia a verdecer se aplica,
y el poniente, en verdores numeroso,
en esteros y ras reverdece.
* Correccin manuscrita do autor Bruma irreal.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 143
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 143
Cancin por una mariposa muerta
(Jardines del Poso. Orense)
Nadie vivi con ser ms leve,
ni tuvo instantes ms contados,
ni vuelos ms felices, ni ms hados,
ni pasin ms ardiente, ni ms nieve.
Xavi er Bveda 144
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 144
El ruiseor y el alba
(Jardines de la Marquesa de Leis. Orense)
(Recuerdo de infancia)
Lrica voz que, mgica en mi odo,
estremeces el alba con tu canto.
En dnde, claridad, a dnde, llanto,
y en lugar amante enardecido?
La suave luz de la alborada triste
da a tu trino nostalgia de querube.
Con qu alborozo a tu garganta sube
la rosa singular de lo que existe!
No sino el vuelo de tu canto, henchido
de oro de noche y plata de quebranto,
puede angustiar el corazn, con tanto
dulzor, hasta turbar cada latido.
Del rubio cielo en la penumbra pura
irrumpe, rauda y mtica, la rosa.
Mana la luz su leche fervorosa
y, lrica, tu voz se transfigura.
Trmulo del albor con que se asoma,
(de oro un instante y por tu voz turbado)
el da da ese acorde sincopado
en que el oriente es cuello de paloma.
Suave, el paisaje, de tu voz transido,
no discierne si an duerme o si renace,
mas t te extingues con la luz que nace,
a la espada del alba sometido.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 145
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 145
Meditacin ante el Cantbrico
Te miro, mar, y veo el fugitivo
fluir de la luz, y el vasto movimiento
de tu extensin; oh, grave arrobamiento
de mi ser, en tus xtasis cautivo.
Y me siento fluir, y s que vivo,
y, al pensar, me revelo en pensamiento,
y, al mirar tu hermosura, en sentimiento:
ser que medita y hombre sensitivo.
Fluir, fluir, fluir! La playa, suave,
fluye hacia el mar; el mar, gozoso, fluye,
de la vencida roca la ardua arena.
Boga la nube azul su esencia de ave,
en peces de oro el da se diluye
y el cielo en gamas verdes se enajena.
Xavi er Bveda 146
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 146
Pino en la ra de Arosa
Con qu ternura mira el mar el duelo
frustrado, de tu intento y tu litigio,
pino en lo azul, proyecto de prodigio
que en la Ra de Arosa pierdes vuelo.
En qu medido acorde dan tu anhelo
agujas, ramas, pias, copa airosa,
y esa espuma de llama caudalosa
abierta en conjuncin de luz y cielo.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 147
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 147
El Doncel
(Homenaje a Ronsard, en la campia
de Galicia)
Amor, por qu te gozas, abismada,
en la molicie de tu sueo? Acaso
piensas que son igual alba y ocaso
porque en jazmn y rosa eres deseada?
La aurora, en vagas luces insinuada,
muestra, gentil, su pierna deleitosa.
No insistas en tu sueo, perezosa,
y recibe en mis brazos la alborada.
Si t quieres, amor, ser distinto
nuestro encuentro esta vez; ya de esa puerta
el cerrojo descorre, que te escuda.
Y si medrosa fueres por instinto,
no en tu lecho me esperes, y s cierta.
Sal con la miel del alba, y ven desnuda.
Xavi er Bveda 148
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 148
Contraluz
(Visto frente a La Toja)
Apacible rumiar, rama dormida.
La luz, como un torrente, se desata,
y rueda, roto el cielo, en catarata.
Y est La Toja de dulzor transida!
Cmo tanta quietud, rielando, fluda,
esa luz, que en fulgores se desata?
Noche, slele al paso!, y cierra y ata
en sombras, esa riada que intimida.
Se va la luz, se huye la luz, se fuga
en un torrente de oro irrestaable,
y el monte, el mar, el pjaro y la oruga
siguen su ritmo en tiempo inalterable!
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 149
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 149
Morria
Era en mi infancia en fuga de jardines,
dcil al sueo y rauda de esperanza.
El alma, (un ser de niebla, que no alcanza
a borrar el rigor de los confines),
iba abriendo alboradas...
Unos trinos
de pjaros, en vuelo migratorio,
me volvieron a lo alto.
Qu ilusorio
mundo, dibuja Dios en los caminos
del aire?
Clara, la hora,
se daba al porvenir, en su tersura.
Hoy la nostalgia, en su penumbra pura,
vuelta al ayer, solo el ayer explora.
El pino, a blanda tierra trasplantado,
conserva savia del primer latido,
pero al hombre en morria
*
verdecido
le queda solo un mundo desvelado.
Por betunes y asfaltos invadida
Buenos Aires se va de calle en calle.
Mi alma, sin m, se va de prado a valle,
De ro a mar; de monte a cumbre, huda.
* Correccin manuscrita do autor nostalgia?.
Xavi er Bveda 150
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 150
Crepsculo
(Visto desde Montealegre. Orense)
Poco a poco, deslizo mi mirada.
All, en lo hondo de la tarde, prima
la verde luz de un cielo que aproxima
su noche, en grises figurada.
En mpetu de luz, cual toro ciego
de oro y azul, el da, airado,
hinca el testuz del sol en el collado
y un pino, rojo, se levanta, en fuego.
A poco, es una llama transparente
con fondo ail. Cansado, el viento
va modelando con desgano, a tiento,
un Orense de niebla, en el poniente.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 151
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 151
Rueda de estaciones
Fervoroso de vides, y adornado
de amarillos enteros y de rojos,
Otoo, con su carga de despojos,
cede, en la vid, su zumo sazonado.
Llega el invierno con sus fros dientes,
sus noches de vigilia y de congoja,
el rito de la siembra, y la panoja
que agrupa, cabe el llar, sus rubias gentes.
La primavera viene con basquia
y su cuerpo, al danzar
*
, desentumece;
el apero, en el sol, su sombra acrece
y se abre en verdes y oros la campia.
El verano su miel y lumbrarada
concreta en el rigor de la gavilla,
y estalla la epopeya de la trilla
al quebrantar la espiga vulnerada.
* Correccin manuscrita do autor andar?.
Xavi er Bveda 152
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 152
Castao patriarcal
Area gracia, viviente arquitectura,
verde plumn del pjaro y del viento,
absorto, erecto a lo alto; en movimiento
de copa ascensional y forma pura.
Si en bosque aprisionado, eres oscura
masa, de sigiloso seguimiento;
si en soledad de pramo, erguimiento
que en pausa universal se transfigura.
La savia, que en su tronco dictamina
el ansia elemental que es toda cosa
rige el sumiso tiempo en que floreces.
La luz, que virgen nace, y que declina
virgen tambin, tus xtasis sonrosa
y dora el duro mundo que enterneces.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 153
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 153
El santo y el poeta (1962)
Diafanidad
Quin te cre de tal manera intacta
que, siendo realidad, sueo pareces?
Te veo en un oriente que enalteces
tornndote ilusin, de puro exacta.
La luz, que a ti desciende, se refracta
en tu blancor, y en ella te adormeces.
De difana, su gema desvaneces;
gama auroral, que se insina, abstracta.
El ncar te sugiere, pues emana
tu suave luz; los lirios te recuerdan;
las escamas del pez, de azul blancura,
glosan tu nvea piel, en forma arcana.
Por ti, mujer, las cosas se concuerdan
en gradual ascensin a la hermosura.
Xavi er Bveda 154
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 154
Dibujo al pastel
Qu tumulto de rojos aleles
ha invadido tu boca? La estoy viendo.
Cmo su pulpa en flor se va entreabriendo
en tanto t, burlona, te sonres.
Con el haz de tu lengua los desles
gozadora de su mpetu ardoroso,
y por su rojo carmes fastuoso
una inocente presuncin engres.
Qu rubor de camelia ensimismada
y qu dalia, en violetas diluda,
da a tus mejillas esa niebla huda
con la que el alba inicia la alborada.
Qu placer de mirarte penetrada
por el albor difuso de la vida.
Y qu goce de verte trascendida
y llegar solo a ti por la mirada.
El paisaje te espera. Muestra, pura,
el arabesco, en rosa, de tu encanto,
ese talle mas frgil que tu llanto
y el firme surtidor de tu figura.
Y sal al campo as. Hoy se inaugura
la luz primaveral. Y valdr tanto
verte pasar vestida de amaranto
como mirar el da en su hermosura.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 155
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 155
El encuentro
(Tema a dos voces y un grito exasperado)
l
Ha de cortar la niebla de lo ido
esta espada de rosa, esta ternura,
esta tensin dramtica, que apura
un mirar, en silencio sumergido.
Cuntas distancias el azar ha urdido
para hacer imposible nuestro encuentro!
En cuntos sueos te he buscado, dentro,
y era la cita en tiempo padecido.
Quin dio a tu frente ese fulgor de espuma,
esa luz, esa aurora difundida?
Y qu ro en tus ojos da esa bruma
donde naufraga tu alma desvalida.
Xavi er Bveda 156
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 156
Ella
Por el camino de las sombras llegas
como una sombra que se hubiese hudo,
y el corazn refrena su latido
a la extraeza de tus voces ciegas.
Por qu oculta la noche (y por qu niegas)
tanto pasado (en tiempo consumido)
tanto esplendor (en yedra convertido)
y por qu en ramas verdes te despliegas.
Difana, en el no-ser de tu presencia,
el hoy muestra impasible la mirada,
y tu voz y tu cuerpo son vigencia
de un ayer que era todo. Y hoy es nada.
Antes t, eras yo.
Ahora ests nadificado.
Recorres mi cuerpo
en vano
mi ser buscando.
Intil servidumbre!
Desmesurado fuego!
Nuestra vida es ya un punto
(que ni dios v)
en el tiempo.
No hay un retorno hacia el amor.
No est ni muerto!
Qu desconcierto!
Ay,
qu desencuentro!
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 157
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 157
El amante apasionado
Bajo una luz dursima me acuesto
pensando en ti. Oye mi voz, te canta.
Soy esa piedra, al sol, que te levanta,
y el rbol que te mira, pino enhiesto.
Esta sera costumbre de quererte,
de hallarte en m, sin que te sienta ma,
esta dual latitud, esta porfa,
este duelo del ser, verte y no verte.
Veo tu cuerpo en su extensin! Qu puro
calor carnal, qu suave su repecho,
qu colinas y conos en acecho
y qu honduras y meandros en lo oscuro!
Surges, toda de m, ro turbado
que en cauce se abre porque yo me abrebe,
y soy el arduo campo que te bebe
y reverdezco en t, magnificado.
Yo he recorrido ese pas que eres,
sus hitos y sus lmites, sus cimas,
y esos arroyos lentos, que a sus simas
avanzan, temblorosos como seres.
El valle, el mar, el monte, los caminos,
el bosque, el sol, la savia, los humores,
la luna, los desiertos, los alcores,
estn en ti, son formas de tus sinos.
Qu inmensidad de edades y de gente
fluye en tu sangre, y a tu cuerpo se atan!
Qu ecuadores de fuego te arrebatan,
abajo, arriba, tumultuosamente!
Que me toquen tus manos, que me sientan!
No soy la sombra turbia que en tu espejo
se mira, o da su trgico reflejo
en tanto los azogues lo consientan.
Xavi er Bveda 158
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 158
Elega de la infancia
I
Infancia. El tacto en xtasis. Los ojos
hacia la luz. Qu mundo el de los dedos
hurgando, rebuscando! Qu denuedos,
qu conflictos de risas y de enojos!
Qu mundo de minutos anhelantes!
Y, en medio, una ardua paz. De ella manaba
un agua verdeazul, que apaciguaba
el sacro caos de instintos y de instantes.
Cmo te quiero, infancia ma, triste!
Voy hacia t, y contra t me cio
por cario al que fui cuando era nio
y porque en t mi sueo me subsiste.
Pues, si ese sueo niego, qu me diste,
Qu me dio Dios en ti? Estoy alerta
y en silencio, en la noche. Hay una puerta
que solo da a un paisaje, que no existe.
Esta es la habitacin; esta la estancia
con su visillo, a medias entornado,
y esta la sombra azul, que ha madurado
mi corazn a anhelo y a distancia.
Ungido de violetas de mi infancia
vuelvo, sueo de vida, a mi pasado.
Qu tibio largo sueo desvelado,
latido de mi ser, en su constancia.
Cul tu recuerdo se me cae, se hiere
contra la espiga en luz de la maana,
y el cardo de la tarde, en una vana
presuncin de alentar en lo que fuere.
Sufrir de amor y por amor, confiere
tema a la vida; le da una forma humana
de lgrima o cancin; la torna arcana
voluntad de existir, mas todo muere!
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 159
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 159
II
La poesa estaba en ti, tangible,
y, cual mi sangre enfebrecida, era
tierna revelacin, lrico anhelo.
Qu ascensional el rbol! Qu infalible
la eclosin del capullo, en primavera!
Y qu cerca del nio el alto cielo!
Dame la espada del soldado, el plomo
que desnudaba el hsar jactancioso
y el caballo trotn, que encabritaba.
Con qu ternura a tu no-ser me asomo!
A ese pozo de niebla, vagoroso,
en que mi madre, hoy sombra, me atisbaba.
Torre seera de la infancia! Altura
por caudalosos astros recorrida,
nostalgia del ayer, del hoy misterio.
Sube esta voz a ti desde mi hondura.
Su acento, una elega desvalida.
Su ritmo, el de la luz en cautiverio.
Xavi er Bveda 160
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 160
Verse y no verse del hombre y Dios
Miro tu luz, que se derrama, muda.
De dnde fluye, di, de dnde llega
esa onda refulgente, que se entrega
en furia azul y nieve que demuda.
Miro su pura transparencia y siento
lo que el ala de un ngel se dijera,
y veo que se mece, volandera,
en una nube, que no mueve el viento.
Miro tus manos, que hacia m se lanzan,
y las veo crecer... crecer... su forma
desmedida, perdida toda norma.
Nunca llegan a m, jams me alcanzan.
Te miro a ti, y el duro cielo calla.
Se acrecienta el misterio en noche pura.
Qu alta, en su albor, la luz que transfigura!
Qu hielo tu silencio, que en mi estalla!
ntrate en m y pentrame. Descubre
qu fibra roe esta hombredad hiriente.
Esta conjugacin de noche ardiente
que a ti te espa, y que tu sombra cubre.
Que aunque s de los mares de tu calma
y del bajel pausado de los cielos,
solo el viento que fuerza los deshielos
sopla hacia m, y es el que mueve mi alma.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 161
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 161
Si lo aceptas, propongo que juguemos.
Quieres que escoja yo? Ea, empecemos!
Verse y no verse, el juego.
T te escondes; yo te persigo.
T remedas que me huyes; yo prosigo
persiguindote; de ti me escondo luego.
Despus me dejo ver, y t me sigues
con discreta cautela; luego, aprisa,
infalible en mi rastro; con divisa
dual, pues que huyes y persigues.
Y as, verse y no verse, hasta la hora
exacta, de mi muerte. Y, aun muerto,
persistir en el juego, (ya ms cierto),
desde el tiempo del llanto, hasta la aurora
de mi eternidad.
...El alba canta
y el mar se tiende en ramos de jacinto.
Quin dijo que la aurora es el sucinto
tiempo de Dios?
Alguien levanta
la noche, en un intento exasperado
de acecharla, a su paso. Ay, es en vano!
Alguien cie mi mano con su mano
y el viento es un sollozo sosegado.
Xavi er Bveda 162
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 162
137. A obra dramtica Caos que Bveda escribiu para o teatro e da
que ofrecemos o primeiro acto, en realidade nunca chegou a representar-
se. Si que foi publicada sen embargo no ano 1938 pola editorial Anaconda.
Inclumos as Palabras Preliminares e a Nota aclaratoria coas que o
autor introduce a obra na primeira e nica edicin por consideralas perti-
nentes no contexto deste estudio.
A segunda obra, Los derechos de la locura, indita e inclumola
nesta colectnea de textos por ser moi indicativa do tipo de comedia co
que Bveda quixo triunfar no teatro bonaerense
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 163
TEATRO
137
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 163
Xavi er Bveda 164
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 164
CAOS
(Accin de nuestro tiempo en tres actos y diez cuadros)
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 165
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 165
La accin tiene por escenario una nacin en la Europa actual.
Esta nacin se halla, en parte, en posesin de dos principios
antagnicos.
Uno que llamaremos convencionalmente verde y otro que lla-
maremos amarillo.
La accin acontece en los primeros das de un movimiento
revolucionario, cuyo xito, para cualquiera de ambas partes, est
todava sin definir.
LUGAR DE ACCIN DE LOS ACTOS
Acto primero.-El Terror, en el territorio de los verdes.
Acto segundo.-El Terror, en el territorio de los amarillos.
Acto tercero.- En la casa de uno de los jefes verdes.
PALABRAS ACLARATORIAS
Los nombres de las estrictas divisiones en VERDE y AMARI-
LLO, con que mutuamente se denominan e increpan los intrpre-
tes de esta obra, son, desde luego, convencionales. Ello no obsta
para que, tras el convencionalismo de estos rtulos, se manifieste,
de manera estricta, la realidad ms trgica de nuestra poca.
La terrible realidad del fratricidio espaol, ha evidenciado
hasta la saciedad que determinado nmero de gentes no quiere
tolerar distingos. Les sucede a estas gentes lo peor que podra suce-
derles, que es que detestan sus matices individuales.
Una de las lecciones ms espantosas del fratricidio leccin
que nadie quiere recibir, o, por lo menos, que todos tienden a olvi-
Xavi er Bveda 166
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 166
dar consiste en que ha puesto de manifiesto el peligro que se ocul-
ta tras esas denominaciones rgidas e inadecuadas. As, basta que
un individuo sea tachado de rojo o blanco, para que la humanidad
contemple con la ms perfecta indiferencia la extincin y el asesi-
nato de ilustres personalidades que la enaltecan.
Hoy, los individuos, los hombres, no cuentan nada; lo que
cuenta es el color con que se tien o los tien. Para un blanco, un
rojo siempre est bien muerto; para un rojo, un blanco es un ene-
migo cuya extincin se justifica por s misma.
Pero, lo que todava asusta ms que los mismos hechos, es la
general aceptacin con que tales monstruosidades suelen decirse.
La nica virtud (si puede decirse as) que el autor concede a
esta obra que publica, consiste en que denuncia a blancos y rojos
ese crimen colectivo de nuestro tiempo. Denuncia al hombre pre-
tendidamente rojo o blanco, el incalificable atentado que comete
contra s mismo; contra su pura y librrima individualidad.
Y denuncia ms: denuncia como determinados hombres
(en el caso de esta obra su protagonista esencial, Fernando) pue-
den acercarse a las ideas extremas, llevados por un sentimiento
no importa si equivocado de justicia. (No son inadecuadas las
reprensiones que, en determinado momento de la obra en el
tercer acto le dirige otro de los protagonistas. En el fondo, le
dice, sigues siendo un cristiano; no es tuya la moral de clase.
Por que eso es lo espantoso: que se ha antepuesto una moral de
clase, a la nica y verdadera moral que es, estrictamente, la de la
persona).
Lo que proclama a su vez, volviendo a hablar de nuestra
poca, cmo una de sus monstruosas taras, consiste en el hecho de
que estos seres no tienen cabida en ella. Y, lo que es ms terrible:
cmo el sentimiento de justicia no cuenta, de momento, nada; o
pesa, en todo caso, como un posible delito sobre el individuo.
Tal el tema de esta obra.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 167
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 167
DEDICATORIA
A mis amigos los senadores argentinos, doctores ALFREDO
L. PALACIOS, CARLOS SERREY y HCTOR GONZLEZ IRA-
MAIN, que tanto me ayudaron para que pudieran refugiarse en esta
nacin, algunos espaoles no combatientes (de izquierda y de dere-
cha) colocados hoy bajo el amparo de la Argentina.
Con la gratitud de
Xavier Bveda
NOTA
(Que puede ser dicha, antes de comenzar la
representacin de la obra, por un actor, o bien
que el pblico podr leer lo que sera preferi-
ble sobre un teln de fondo blanco)
Esta obra, dura y terrible como nuestro tiempo, no postula
sino una nica verdad: La verdad sustancial del hombre. Desnuda
de toda ideologa partidista no pretende ser un alegato ni una con-
dena, sino una clamorosa acusacin humana. Que nadie pida a esta
obra, lo que ella no puede dar, es decir, una solucin positiva al tr-
gico panorama que presenta. En todo tiempo el Teatro no tuvo otra
misin sino la de obrar en el alma del espectador, despertando en
esa misma alma su generosa condicin de humana.
Esta obra, escrita por un hombre, va dirigida, en toda su
extensin, al Hombre.
Xavi er Bveda 168
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 168
ACTO PRIMERO
CUADRO PRIMERO
Habitacin de un Comisariado de barrio. Una mesa en desorden,
sillas y sillones casi todos distintos. En las paredes, visibles, distintos sm-
bolos extremistas (indeterminados). Al levantarse el teln, llega una
patrulla de ciudadanos. Usan fusiles, pero no visten uniformes.
EL JEFE (a los ciudadanos). - Salud!
LOS CIUDADANOS. - Salud!
EL JEFE. - Buena redada?
UNO DE ELLOS. Cayeron cincuenta.
EL JEFE (con asco). - Puercos!
OTRO. Lo fueron. Ya estn liquidados todos. Salud! (Vanse
adentro de la Comisara)
EL JEFE (maquinalmente y mientras ordena sus papeles). -Salud!
Entra FERNANDO. No usa fusil, pero s pistola, que lleva visi-
blemente colgada al cinto. No saluda. Se deja caer sobre una silla y,
mientras el JEFE lee unos papeles, l observa las volutas del humo de su
cigarrillo. Hay en l cierta visible actitud de desgano o abatimiento.
Finalmente carraspea mirando al JEFE. Este le presta atencin, se lo
queda observando un momento y pregunta:
EL JEFE. - Y t?
FER. (En forma un poco despectiva).- Yo, qu?
EL JEFE. Eso pregunto.
FER. (indiferente) .- Nada.
EL JEFE. - Nada?
FER. - Nada!
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 169
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 169
EL JEFE (como aconsejndolo).- Te ests jugando la cabeza.
FER. (desafiante) - Mrala!
EL JEFE. All t. (Se pone a escribir sobre unos papeles con
gesto displicente).
FER. (despus de una pausa y como justificndose). - Qu quie-
res! No tengo instintos de carnicero.
EL JEFE (furioso). - No hay instintos de carnicero! El carni-
cero no los tiene. Es su oficio. El asqueroso oficio que le dieron!
(Deseando terminar) Y basta!
FER. (despus de una pausa en la que aspira el humo de su ciga-
rrillo). Se manda, eh?, se manda. Es hermoso el mando!
EL JEFE. An no mando tanto como yo quisiera. Por lo
dems, yo soy necesario. El pueblo est conmigo. Me conoce: le
soy fiel.
FER. Yo lo traiciono, verdad?
EL JEFE. La cobarda es traicin.
FER. (echando mano a su pistola). - No te lo permito!
EL JEFE (sin inmutarse). Seras capaz de matarme Estos
perros humanitaristas! Me das nuseas! Todos los burgueses son
humanitarios como t. (Escupe) Puaf, qu ralea!
FER. Todo esto debe de acabar.
EL JEFE. Todos queremos que esto acabe. Cuanto ms
pronto, mejor. (Confidencialmente) Ayer mataron a veinte de los
nuestros. Ve al Sindicato y los vers. Tal vez te cures vindolos.
FER. A traicin?
EL JEFE. Uno por uno y en distintos puntos. Todos ellos
por la espalda. No ha de haber piedad!
FER. Yo no pido piedad.
EL JEFE. La tienen ellos con nosotros?
FER. (molesto) Vuelvo a decirte que yo no hablo de piedad.
Xavi er Bveda 170
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 170
EL JEFE. Ah, si, hablas de justicia! De justicia! Justicia
claman en el Sindicato los hijos y las viudas de nuestros hombres!
Ve t a hacrsela! (Pausa. Despus un poco irnicamente) Pero, vale
ms que no lo intentes. (Pausa) Es muy cmoda tu posicin. Si, no
lo dudes, muy cmoda. Que quieres: la ma, no lo es tanto. Yo no
puedo preocuparme por la justicia. Y si t estuvieras aqu, yeme
bien, aqu, tampoco podras ocuparte de ella.
FER. Hay inocentes y hay culpables.
EL JEFE. Teoras. En rigor de verdad, no hay otra cosa sino
inocentes; porque todos los culpables son inocentes y todos los
inocentes son culpables. Yo no me hago ilusiones. Estoy aqu por-
que soy del pueblo, porque nac del pueblo, como hubiera sido de
los otros si hubiera nacido entre los otros.
FER. (acremente). T, s.
EL JEFE. T, no, verdad? Tienes razn: hay quien se sale de
su clase, como hay, asimismo, quien no tiene clase. T debes ser de
esos ltimos. Apuesto mi cabeza a que no hay callos en tus manos.
FER. Eso nada tiene que ver.
EL JEFE. Tiene que ver mucho. Tu caso no es el nuestro,
camarada. Y todas tus contradicciones vienen de eso mismo: de que
tu caso no es el nuestro. Cuando vosotros, los llamados idealistas
FER. Yo no soy un idealista!
EL JEFE. Esprate, no me interrumpas. Cuando vosotros, los
que os llamis bueno como t quieras llamarte os acercis a
nosotros, a los que somos realmente clases, lo hacis por un senti-
miento de justicia, equivalente al sentimiento de piedad que inspir-
bamos a las seoronas de la plutocracia. Os dolis de nuestras mise-
rias morales, como ellas se acongojaban por nuestras hambres.
FER. Basta!
EL JEFE. Duele, eh?, duele. La verdad es que no me expli-
co por qu te quedaste. Todos los tuyos, los que pensaban como t,
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 171
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 171
estn del otro lado de las fronteras. Tambin ellos dicen que no era
eso lo que buscaban; que ellos queran la justicia. La Justicia!
FER. No s qu admirar ms en ti: si tu monstruosidad o tu
cinismo.
EL JEFE. Camarada, cuida tu lenguaje! Que t seas un
idiota justiciero no es cosa que a mi me afecte.
FER. El pueblo ama la justicia.
EL JEFE. Cierto; el pueblo, lo que se llama el pueblo, si; no
piensa como yo, lo admito. Pero, en todo caso, la justicia, vendr
despus, cuando el pueblo la quiera, que la querr, y pueda hacer-
la suya, suya! La Justicia es flor del tiempo, camarada. Y ahora no
hay tiempo que perder. (Pausa) En cuanto a mi, renuncio a la jus-
ticia; no a la que yo pueda hacer, sino a la que me hagan. Si noso-
tros perdiramos la revolucin, los amarillos no se detendran a
administrrmela. Ahora la justicia tiene otro nombre: se llama lim-
pieza. (Despectivamente) Ya lo ves t: limpieza.
FER. Pero es que el hombre ya no cuenta nada?
EL JEFE. El hombre? Ni ellos ni yo sabemos lo que es eso.
Si t cayeras en sus manos, no seras un hombre sino un verde. Un
verde! (Pausa) En fin, ya veo que no te amoldas. Lo lamento.
(Despectivamente) Eres estpido y por estpido te perders. Y yo no
te quisiera que te perdieras. Me entiendes? Yo no quisiera que te
perdieras (Se trunca la conversacin con la entrada de un grupo de civi-
les armados. Les acompaa una mujer joven. Viste modestamente pero
su aire es distinguido)
LOS CIVILES. - Salud!
EL JEFE. - Salud!
UNO (por la joven). Aqu est la sorprendimos robando.
EL JEFE. - Por qu te has vestido como una mujer del pue-
blo? T no eres una camarada.
LUISA. Mis armarios fueron saqueados. Encontr este abri-
go y me lo puse.
Xavi er Bveda 172
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 172
EL JEFE. - En donde robabas?
LUISA. Recoga lo que es mo. Fui sorprendida en mi pro-
pia casa.
EL JEFE. La propiedad es un robo!
LUISA. No discuto. S lo que me espera. Pido que todo ter-
mine de una vez.
EL JEFE. El pueblo no tiene prisa! (Hace seas de que la
pasen adentro. Los civiles lo hacen as).
LOS CIVILES. - Salud!
EL JEFE. - Salud! (Pasan adentro los camaradas, seguidos de la
mujer. Fernando se queda mirando fijamente a la puerta por la cual se
la han llevado a ella. El Jefe, al par que finge escribir, lo observa.
Finalmente interroga) Qu te pasa? La conoces, o te gusta?.
FER. Ni la conozco, ni me gusta.
EL JEFE. El amor es un prejuicio y el flechazo cosa de idio-
tas. Escoje!
FER. No s lo que es eso ni me interesa.
EL JEFE. Vienen muchas como esa; mejor dicho, las traen.
En cuanto a esta ltima, parece una cordera tierna. Es inocente, es
culpable? Tal vez a ti te preocupe esto. Yo no me inquieto por tal
minucia. Con hacerla encerrar, concluyo.
FER. Pero la ofendes.
EL JEFE (sorprendido). - En qu? Ah, si, por las preguntas
que le hice! Camarada, vives en la luna. Ms bien le hice un favor
mostrndome como me mostr. La piedad las humilla. Tienen lo
que t no tienes: clase. Sentido de clase, quiero decir. Miran altane-
ramente. Desde que las voy conociendo, las detesto menos. Y a
veces, a veces hasta las admiro.
FER. Lo cual no impide que las encarceles.
EL JEFE. Es peligroso dejarlas sueltas. Suelen ser espas.
(Pausa) Y aunque no lo fueran, vale ms encerrarlas. Algunas hasta
lo agradecen.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 173
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 173
FER. Qu piensas hacer con ella?
EL JEFE. Psch! De momento, no lo s. Depende.
(Observndolo) Pero, veo que te preocupa.
FER. (afirmativo). Empieza a preocuparme.
EL JEFE. No te inquietes. (Irnicamente) No somos antro-
pfagos ni asesinos.
FER. (firme). Te estoy hablando en serio.
EL JEFE (tambin firme). Pues ya que me buscas quiero que
me encuentres. Qu te pasa con ella?
FER. Nada.
EL JEFE. Empiezo a sospechar que la conoces o te gusta.
FER. (terminante). - Respondo lo que ya te dije: ni la conoz-
co ni me gusta, pero reclamo a esa mujer!
EL JEFE (sorprendido). - Esa?
FER. (terminante). - Esa!
El JEFE se queda mirndolo fija e inquisitivamente. Finalmente
sonre. FERNANDO sostiene su mirada.
EL JEFE (parsimonioso). - En tu nombre?
FER. - En el de mi grupo! (Se levanta, se acerca hasta la
puerta del vestbulo y grita) Sus! (Entran varios civiles armados. Gestos
y actitudes decisivas)
EL JEFE (mirando a Fernando con dura mirada). Est bien.
A dnde la enviamos?.
FER. Queda a mi orden.
EL JEFE. Est bien. (Por los civiles armados) Estos sobran
aqu. (Fernando les hace seas de que se retiren. Vanse).
EL JEFE. Denunciar esta violencia (Fernando hace gestos
indiferentes). Responders ante el Comisariado General.
Xavi er Bveda 174
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 174
FER. No perdamos tiempo.
EL JEFE. Insistes en llevrtela?
FER. Insisto!
EL JEFE. Ser bajo protesta. (Emborrona un pliego) Firma aqu.
FER. Y si yo no quisiera hacerlo?
EL JEFE. Estaras al margen de lo reglamentado. (Leyendo
en alta voz) Orden telegrfica nmero (Pausa) No se entiende
bien pero el nmero es lo de menos. Queda prohibido hacer regis-
tros domiciliarios con detencin de personas sin orden previa del
director general de Seguridad, etc., etc.
FER. Para el caso que le hacis a eso
EL JEFE. Espera, no te impacientes. Eso no va contigo. T
no registras ni aun tu propia casa. Esto es lo que te quiero leer.
(Leyendo) Cualquiera que sacare de una Comisara de Orden
Pblico o de milicias armadas a cualesquiera ciudadano, cualquie-
ra sea su ideologa, deber dejar constancia firmada con indicacin
de domicilio, etc. (A Fernando) Hay que acatar la ley. (Ponindole
un papel) Firma.
FER. (firmando). No s lo que buscas, pero no me importa.
EL JEFE (despus de ver la firma). A mi, s.
FER. (terminante). - Basta!
EL JEFE (tomando un telfono interno). A ver, que traigan a
esa mujer que han pasado hace poco. (Pausa) No s como se llama
pero la individualizaris fcilmente. La trajo el Grupo Quinto.
FER. (despus de pensar un momento). Se llama Luisa de
Sandoval.
EL JEFE (al que habla por telfono). - Un momento, camarada.
Ya tengo su nombre. Se llama Luisa de Sandoval. Mndamela. (A
Fernando) Ser tuya por unas horas. Ah, te lo advierto! Paso
denuncia a la Unidad de Comando. Conviene que sepas que esa
ciudadana depende de Orden Superior.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 175
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 175
Entran civiles con Luisa
LUISA (al Jefe).- Estoy pronta!
EL JEFE (despectivo a Fernando). Los rijosos se ceban con
carne de hembra. (A ella) Ese camarada te reclama. Le conoces?
(Mira a uno y a otro inquisitivamente)
LUISA mira hacia FERNANDO con un gesto espectativo. No sabe
que decir.
EL JEFE. Ciudadana, aqu no se admiten juegos. Contesta
de una vez.
LUISA est en actitud dubitativa.
EL JEFE (a Fernando) Pero, qu farsa es esta? (Otra vez a
Luisa) Pregunto si le conoces. Habla!
FER. (a Luisa). Diga usted que s.
EL JEFE (a Fernando). Sobra el usted. (a Luisa) Habla! Te
lo ordeno!
FER. (al Jefe). Pues bien, para que no lo dudes. (Abriendo
sus brazos) Luisa!
LUISA (estrechndose medrosamente en los de l). - T!
EL JEFE (a los civiles armados). Camaradas, sois testigos.
(Retirndose) Salud!.
LOS CAMARADAS. - Salud!
Cae el TELN
Xavi er Bveda 176
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 176
LOS DERECHOS DE LA LOCURA
Comedia en dos actos, original de Xavier Bveda
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 177
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 177
Protagonistas:
JUAN
Esposos
LUISA
SEORA (madre de Armando)
PACO (Chaufeur de la Seora)
APARICIO (Mdico siquiatra, amigo de la Seora)
MADRE (de Luisa)
TO JUAN (To de la mujer de Juan)
SIRVIENTA
ARMANDO (Hijo de la Seora)
Xavi er Bveda 178
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 178
PRIMER ACTO
Un living con ventanal a la calle. Al levantarse el teln, estn en
escena Juan y Luisa, enzarzados en una disputa que cada vez se encres-
pa ms.
LUISA. No, no; ya se ve que para ti la vida es fcil. La prue-
ba la tienes en tu cara. Est redonda que da gusto verla.
JUAN. Eso no dice nada.
LUISA. Pero advierte.
JUAN. Tendramos que hablar de una manera tranquila.
LUISA. Ms an?
JUAN. La tranquilidad es algo que se desconoce en esta casa.
LUISA. No puede haberla si falta en ella lo indispensable.
JUAN. Tanto como lo indispensable, no.
LUISA. No tengo un traje que ponerme.
JUAN. Tampoco eso es cierto; quiz no tengas bastantes.
Va a sentarse.
LUISA. No te sientes ah; an no hace diez minutos que lim-
pi esa mesa.
Va a sentarse a otro sitio.
LUISA. No pises por ese lado; ayer tuve que fregar el suelo.
JUAN. Vas a dejarme en paz de una vez? Me tienes harto.
Rompe a andar de una parte a otra.
LUISA. Sintate. Me enloquece que andes de esa manera.
El va a sentarse.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 179
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 179
LUISA. Ah no. All.
JUAN. Tengo que hacer.
LUISA. Pero no en ese sitio. En ese lado de la mesa, no.
JUAN. (empezando a estallar) No me da la gana. Me sentar
en donde quiera.
Va a hacerlo pero la mujer se le anticipa y le quita la silla.
LUISA. Te digo que ah, no. (Arroja la silla al suelo) Yo no me
dejo intimidar.
JUAN. Y yo no voy a tolerar que me mandes. (Levantando la
silla) Empiezo a sospechar que hay algo que no entiendo. Estoy
seguro de que buscas algo.
LUISA. Busco vivir; tengo derecho a la vida.
JUAN. Yo no te lo niego, pero esos zapatos pueden esperar.
Tienes cuatro pares.
LUISA. Viejos. Cuatro pares viejos. Pasados de moda. Lo pri-
mero que hacen mis amigas es mirarme los pies.
JUAN (Tratando de ceder) No debes olvidar que para casarme
contigo me priv de todo. Hubo un momento en que estabas orgu-
llosa de eso.
LUISA. Yo hice ms que t.
JUAN. Qu hiciste?
LUISA. Aceptarte. Yo pude elegir entre toda clase de hombres.
JUAN. Es indigno lo que dices.
LUISA. Lo indigno es fracasar. En un matrimonio, el fracaso
del marido lleva a cualquier cosa.
JUAN. No. No es posible que esto no responda a un prop-
sito deliberado. (Arrojndola sobre la mesa) Ah tienes la libreta de
ahorros. Puedes comprarte lo que te d la gana. Te compras vesti-
Xavi er Bveda 180
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 180
dos, zapatos, camisas, medias. Despus ya veremos por donde sali-
mos. Pero djame en paz! (Va a sentarse)
LUISA. (En un grito) No te sientes ah. Acabo de limpiar esa
mesa y an me duelen los puos de lo mucho que tuve que fregarla.
JUAN. (Ya perdidos los estribos. En furia enardecida) Con que
te duelen los puos, verdad? Ahora vers. (Coge un florero) Ves
este florero? Voy a hacerlo aicos sobre tu mesa. Y voy a echar a
perder su maldito brillo en su maldita tabla!
LUISA. (Arrojndose sobre l y arrancndole el florero) No lo
hars!
JUAN. Vete, vete de mi lado, vete de mi vista! No quiero
tenerte ms al alcance de mi mano, porque acabars por enloque-
cerme, y entonces...
LUISA. S, me voy. Y me voy porque me echas. Lo oyes?
Porque me echas! Te enteras bien? Eres t el que me echas, el que
me echas!
Juan se derrumba sobre la mesa y sume su cabeza entre sus
manos Ella va a hacer mutis, pero apenas abre la puerta surge una
seora que la obliga a retroceder.
SEORA. (Muy duea de s misma) Vamos, vamos, qu pasa
aqu? A qu viene tanto alboroto? (A Luisa) Hace un cuarto de hora
que te estoy oyendo. Menos mal que al fin abriste la puerta, con la
intencin de irte. (A Juan) Y en cuanto a ti, por qu la echas? Crees
que todo se arregla con decir vete!, vete!
JUAN. (Sorprendido) Pero quin le dio a usted entrada en
esta causa?
SEORA. No acabas de verlo? Tu mujer.
LUISA. Se puede saber quin es usted?
SEORA. Soy tu madre.
LUISA. Est usted loca?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 181
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 181
SEORA. (A Juan) Ya s que t no me conoces, pero yo tengo
mucho gusto en verte. (Por Luisa) No le hagas caso, siempre fue as.
Es una impulsiva. Cuando se march de mi casa hizo una escena
igual a la que acaba de improvisarte. Y todo porque yo me opona
a vuestra boda. Eso de fugarse, o hacerse echar, que es lo mismo, es
manitico en ella. Y ahora djame ver de qu color tienes los ojos.
(Se acerca) Pardos. Caramba, me olvidaba de que Paco estaba espe-
rndome en la puerta. Por favor, Laura, hazlo pasar.
LUISA. Seora, yo no soy su hija.
SEORA. Querida, no porfes. Haz entrar a Paco. No te
acuerdas de l? Es mi chaufeur. El de siempre. Vamos, hazlo entrar.
(A Juan) O t, encrgate t de eso.
Juan desorientado sale, abre la puerta y entra Paco con l.
SEORA. Oye, Paco, vas a casa y me traes la maleta que he
dejado en mi habitacin. (A Luisa) Nada, apenas unos vestidos y
alguna ropa de noche. Parece que hubiera presentido que iba a
encontraros. Lo dej todo en orden. (A Paco) La reconoces?
PACO. Qu pregunta, seora! Es Laura.
SEORA. Y es... Vamos, di quien es!
PACO. Pues quin ha de ser: su hija.
LUISA. Estn locos los dos!
SEORA. Qu te parece el marido?
PACO. Es un buen mozo.
SEORA. Celebro que te guste. Bueno, Paco, ve a casa y
treme enseguida mi maleta. Est en mi habitacin. Es una male-
ta azul. Y no tardes.
PACO. Con su permiso, seora. (Hace mutis)
LUISA. Insisto en que yo no me llamo Laura.
SEORA. Te habrs cambiado de nombre. Yo tuve muchos,
Xavi er Bveda 182
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 182
que me inventaba segn los pases. En Espaa me haca llamar
Daisy, en Francia, Gina, y en Inglaterra, Elvira.
JUAN. Y por qu esos nombres, tan opuestos en cada caso?
SEORA. Porque me gustan los contrastes. (A Luisa) Veo que
te atrae mi pendentif. Si te gusta, te lo regalo. Acabo de quitrselo a
un pobre hombre, que lo encontr en la calle, delante de m.
JUAN. Y usted se lo quit?
SEORA. Naturalmente; al ser pobre, no poda ser suyo.
Luego era mo por derecho propio. (Por Luisa) Est muy excitada.
No se debe discutir con ella.
JUAN. Pero, seora, yo conozco a la madre de mi mujer. La
conozco como a la palma de mi mano.
SEORA. Y t crees que conoces la palma de tu mano?
Puedes decirme cuntas lneas tiene?
JUAN. Decididamente todos los das se aprende algo.
SEORA. Todo hay que aprenderlo. Sabas andar cuando
viniste al mundo?
JUAN. Con ese modo de razonar, ahoga usted a cualquiera.
SEORA. No comprendo cmo, estando en la tierra, puedes
ahogarte. Ni que fueras pez!
JUAN. Se me ocurre que a usted la vida no le es difcil.
SEORA. Porque soy precavida. Y en cuanto a la felicidad,
tengo una compaa de seguros que me la garantiza.
LUISA. Cmo! Hay compaas para eso?
SEORA. Naturalmente que s; y son muy convenientes. A
m cada da me inventan algo para distraerme. Ayer me citaron en
el parque con un joven rubio.
LUISA. Y fue usted al parque?
SEORA. Claro que fui.
LUISA. Y estaba el joven?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 183
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 183
SEORA. Vi pasar tantos y tantos que no pude decidirme
por ninguno.
LUISA. Pero ninguno se acerc a usted?
SEORA. Era yo la que tena que hacerlo.
LUISA. Y no lo hizo usted?
SEORA. No lo hice porque me hubiera salido de mi papel.
Ayer me tocaba el de viuda tmida. Pero fui feliz.
JUAN. (Defraudado) Bah!, como en el teatro!
SEORA. Pues, a propsito de teatro, os propongo que me
ayudis a hacer una comedia, pero antes debo haceros una confe-
sin. Ya visteis con qu naturalidad acabo de despedir a Paco.
LUISA. Le dijo usted que fuera a buscar su maleta.
SEORA. Eso slo fue el pretexto para alejarlo.
JUAN. Entonces, quin es Paco?
SEORA. (como en secreto) Un espa del doctor Aparicio.
JUAN. No dijo usted que era chaufeur de usted?
SEORA. Es las dos cosas. Chaufeur y espa. Supongo que
sabris quin es el doctor Aparicio.
JUAN. Una especie de nuevo Maran, verdad?
SEORA. Con la diferencia de que, en vez de clnico, es
siquiatra.
JUAN. Pero a ttulo de qu ha ido su chaufeur a verlo?
SEORA. Hombre, eso se explica por s solo; ha ido para
traerlo aqu.
JUAN. Ah, vamos! El doctor Aparicio vendr para llevrsela.
LUISA. Por algo es un siquiatra.
SEORA. (a Luisa) Cualquiera que oyese tu comentario,
pensara que estoy loca!
JUAN. Y qu es lo que, segn usted, debemos hacer nosotros?
Xavi er Bveda 184
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 184
SEORA. Ya os lo he dicho. Un poco de teatro. Hay que pro-
ceder con toda naturalidad, como si aqu no ocurriese nada extraor-
dinario. En resumen, se trata de hacer una comedia sin apuntador,
pero con intrpretes.
LISA. Eso no puede ser.
SEORA. Y por qu no? No estabas t haciendo una cuan-
do yo llegu? La nica diferencia es que tu papel va a ser otro, pero
t eres una cmica consumada.
JUAN. (Tosiendo expresivamente) Ejem!
SEORA. Haces mal en toser, pues lbreme Dios de ofender
a mi hija. Yo soy tan humana que ni siquiera mato un mal pensa-
miento. Antes de condenarlo lo dejo defenderse, y en algunos casos
me hago su abogado.
LUISA. Yo no me presto a esa comedia!
SEORA. Ya veo que eres obstinada y en eso sales a tu padre.
Te hago notar que desde que entr por esa puerta es la cuarta vez
que me desautorizas. (A Juan) Cualquiera dira que le estoy propo-
niendo una indignidad.
JUAN. (Conciliador) Vamos a ver si nos entendemos.
Supongamos que yo abro la puerta y me doy de cara con el doctor
Aparicio. Qu debo hacer? Negar que est usted aqu?
SEORA. Todo lo contrario. Lo haces pasar sin la menor sor-
presa. (Suena un timbre) Ya est ah. Ve a abrirle.
JUAN. (Con decisin) Qu Dios me inspire! (Y hace mutis)
A poco vuelve acompaado por el doctor Aparicio.
SEORA. (Sin moverse de su asiento) Vaya, Aparicio, qu te
ha pasado hoy? Has venido con veinte minutos de atraso.
APARICIO. (Con tono de disculpa) Es que esas calles son un
hervidero.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 185
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 185
SEORA. Laura no haca otra cosa que preguntar por ti. Le
llamaba la atencin tu tardanza, pues todos los das vienes ms
temprano. (A Luisa) Bueno, querida, ah lo tienes. (A Juan) Qu
haces para no servirle su coac?
JUAN. (Yendo al aparador) Iba a hacerlo.
SEORA. Parece que estuvieseis como alelados. (A Aparicio)
Te vas a sentar o no? Tambin tu silla te est esperando.
APARICIO. Puedo saber cul es?
SEORA. Por Dios, ni que chochearas. La que est frente a
la mesita en que Juan te sirve.
JUAN. (A Aparicio al par que lo sirve) Espero que este coac le
guste.
Aparicio se sienta.
SEORA. No le habrs cambiado la marca, verdad? Aparicio
es enemigo de las novedades. En fin, t lo sabes mejor que yo. (A
Aparicio) Apuesto a que te has olvidado de mis tabletas.
APARICIO. Qu tabletas?
SEORA. Las que te encargu ayer, cuando te fuiste.
APARICIO. Ests segura de que yo estuve ayer en esta casa?
SEORA. Que mis hijos lo digan.
Juan y Luisa se miran perplejos pero no afirman ni niegan.
APARICIO. Entonces, perdname; te las traer ms tarde.
SEORA. Te acordars?
APARICIO. Espero que s.
SEORA. Cmo! An no te has bebido el coac?
APARICIO. Me gusta paladearlo.
SEORA. Pues todos los das te lo tragas de un golpe!
(Aparicio lo hace) Eso me tranquiliza. (A Juan y Luisa) Lo que est
Xavi er Bveda 186
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 186
ocurriendo aqu parece que tuviese lugar en un escenario. Por
momentos hasta nos olvidamos de los papeles. Nos falta sangre.
Voy a hacer de director. (Como si leyese acotaciones de escena)
Estamos en la sala de la casa de Laura. Se hallan en ella su madre,
el doctor Aparicio, Laura y su marido. (A Aparicio) Ahora te toca a
ti. Eres t el que improvisa.
APARICIO. Espera a que me d cuenta de en donde me hallo.
SEORA. Ests en una sala de tres puertas. Esa (por la del
foro) lleva a las habitaciones, y esa otra (por lateral derecha) da a una
salida; adems por ella se va tambin a la azotea.
APARICIO. Y aquella? (por lateral izquierda)
SEORA. Esa conduce a la cocina y a la habitacin de la sir-
vienta. (Luisa la mira sorprendida) No es as?
LUISA. Precisamente es eso lo que me admira. Cmo lo
sabe usted?
SEORA. (A Aparicio) Aqu todo el mundo ha olvidado
quien es y lo que hace. Bueno, improvisa; repito que te toca.
APARICIO. Tengo que representar un papel?
SEORA. El tuyo, el que haces cada vez que vienes a esta casa.
LUISA. (Que ya no puede ms) Seora, basta!
SEORA. Cmo! Qu es eso de basta? Me gustara que me
ensearas la acotacin en dnde est indicado tu ex-abrupto.
LUISA. (Terminante) No!
SEORA. Tampoco tienes porque emplear ese no categrico.
Se dice sencillamente: no. Quedamos en que nadie sabe su papel.
JUAN. No sera mejor que dejsemos esto?
SEORA. Qu otra cosa propones?
JUAN. Propongo que, ya que usted conoce bien mi casa (y
como eso pueda ser no me lo explico) sera oportuno que usted nos
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 187
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 187
librase de su presencia. Por lo pronto, yo tengo algo que decirle al
doctor Aparicio. (Otro tono) Le gustan a usted los claveles? Mi
mujer los cultiva en la azotea.
LUISA. Si usted quiere la acompao.
SEORA. (Digna) No hace falta. Ir sola. (A Aparicio) Estos
malos cmicos no saben lo que se traen entre manos. (Hace mutis)
APARICIO. (A Juan) Le felicito; ha estado usted muy bien,
pero ha tomado usted esta situacin muy a lo serio.
JUAN. Es que llevamos as cerca de media hora!
LUISA. Y los nervios no aguantan ms!
APARICIO. (Conciliador) Sernense, sernense, con exaltar-
nos no arreglamos nada.
LUISA. Tiene usted que llevrsela. Ha trado usted gente
que lo ayude?
JUAN. Prefiere usted que llamemos a la Comisara?
APARICIO. Calma, calma, si ustedes lo resuelven todo, quie-
ren ustedes explicarme qu hago yo aqu, y a qu he venido?
LUISA. No sufrir de mana persecutoria?
JUAN. Un enfermo as puede cometer cualquier disparate!
APARICIO. Por favor, por favor, no cambien ustedes nues-
tros papeles. El siquiatra lo soy yo. (Otro tono) No deja de ser
excepcional lo que les ha ocurrido. Entra una loca por esa puerta,
y lo perturba todo pero quien sabe si con esa loca no entr tam-
bin la fortuna! Puedo hablarles con claridad?
JUAN. No deseamos otra cosa.
APARICIO. Lo que se dice con absoluta confianza?
JUAN. S, s.
APARICIO. Podra decirme usted, sin reservas de ninguna
especie, cul es su situacin econmica?
Xavi er Bveda 188
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 188
JUAN. Ms mala que buena; no gano lo suficiente.
APARICIO. A usted le atrae el lujo, seora?
LUISA. A toda mujer le gusta vestir, pero hecha as esa pre-
gunta
APARICIO. Ver usted, ver usted. Es que para los fines que
yo persigo sera preferible que a usted le gustase el lujo. Se trata de
lo siguiente. Es necesario que usted finja ser la hija de la seora, pero
como ella es rica hay que dotarla a usted del decoro adecuado a su
posicin. La casa es lo de menos, pues est harta de sus salones.
JUAN. S, pero
APARICIO. A eso iba. Todos los meses recibir usted el dine-
ro que necesite y hasta se le podra abrir a usted una cuenta corrien-
te en algun banco. En fin, el procedimiento ya lo estudiaremos. Lo
que importa es que ustedes se presten a colaborar. Qu dice usted,
seora?
LUISA. Disclpeme que no conteste por el momento, pues
necesito escribir algo. Prsteme usted su pluma.
Aparicio lo hace y ella escribe sobre un papel que luego guarda en
el seno.
JUAN. En principio, creo que s.
Entra la seora, quien vuelve adornada con claveles.
APARICIO. (Sorprendido) Hola!
SEORA. Mira que hermosura de claveles! Los cultiva mi
hija en macetas. Acrcate. Aspira su fragancia. (Lo hace) No le
recuerda nada? S, verdad? Hace de esto tantos aos! Pensar
que t y yo hemos podido ser marido y mujer! Pensar, Laura, que
este hombre pudo ser tu padre! Ah, no tienes idea de cmo nos
queramos. (A Aparicio) Oye, por que fu que t y yo no nos casa-
mos? Yo no tengo idea de que hayamos roto.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 189
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 189
APARICIO. No, t y yo no rompimos nunca. Ocurri que
apareci un rival, y te enamoraste de l, porque yo era muy estu-
dioso y l un tarambana.
SEORA. Lo de siempre! No, si las mujeres en esto del
amor siempre andamos con el paso cambiado. Menos mi hija. En
eso Laura acert. Fjate qu marido!
APARICIO. Te gusta? Es de tu agrado?
SEORA. Me tiene seducida. (A Juan) Y, por supuesto, no
vas a hacerle caso. Nada de eso de que l vaya a abrirte una cuen-
ta, ni cosa por el estilo, para que vistas a tu mujer. Lo o todo. (A
Aparicio) Eso sera una inmoralidad y mi yerno es un hombre
digno. No, mi yerno, (lo he pensado bien) tendr que ganarse con
su trabajo el dinero necesario para esos lujos. Ahora mismo te vas
y lo haces colocar en Las Tres Estrellas.
APARICIO. Eso es fcil para m, pues soy el primer accionista.
SEORA. Pues ya est resuelto.
APARICIO. Voy a encargarme de eso. Y t en lo sucesivo no
escuches detrs de las puertas.
SEORA. Fui muy oportuna.
APARICIO. Quieres que le diga algo a tu hijo?
SEORA. Me cree de viaje alrededor del mundo. (A Luisa)
No te acuerdas de tu hermano? (Ella se calla) Pero, mujer, t lo
olvidas todo. Oye, Aparicio, esto que le ocurre a mi hija no es
normal, verdad? Ah, lo entiendo! Puede tratarse de una fobia
sistematizada. Esta es de las que niegan a toda la familia. Te
acompao hasta la puerta. Y t, (A JUAN) ve con l hasta el
automvil.
LUISA. Yo tambin ir.
Todos, menos la seora, hacen mutis. Ella se distrae curioseando
la sala. A poco vuelve Juan.
Xavi er Bveda 190
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 190
JUAN. No vamos a discutir ms eso de que usted sea o no la
madre de mi mujer, pero reconozca que no se le parece.
SEORA. Bah, todas las mujeres nos parecemos. Todas esta-
mos hechas en parte de carne y en parte de luz. Por eso deslum-
bramos. O hartamos.
JUAN. Ya no acostumbran a ser fieles.
SEORA. Quin te ha dicho que no? Lo que ocurre es que
ahora hacen experimentos con el amor. Se sienten fraternales con
los hombres. Ven aqu. (Se acerca) Desde cundo usas lentes?
Ah, vamos! Te los pones porque crees que te dan autoridad.
Qutatelos. (El lo hace) Es otra cosa.
JUAN. S, pero desde que los uso me parece que veo el
mundo de otra manera.
SEORA. Pero no tienes en cuenta a Laura. T piensas que
los lentes te dan autoridad, pero te quitan simpata. Adems en ti
son una mscara. Detrs de ellos se oculta el hombre tmido. (Otro
tono) Oye, qu es la naturaleza para ti?
JUAN. El mundo, los animales, los rboles, los ros.
SEORA. Eso, ms que naturaleza, es historia natural. Yo
pienso en otra naturaleza. Pienso en la tuya y en la de Laura. Y
hasta tengo la esperanza de que esa naturaleza gane la partida. Me
parece que Laura no es feliz contigo. Hay algo cuyo vaco siente.
JUAN. Los instintos de ella son muy complicados.
SEORA. T sabes que en eso de los instintos no hay ley.
Los mahometanos tienen tres o cuatro mujeres. Y en la Polinesia
las mujeres tienen cuatro o cinco hombres. Los instintos de que yo
hablo son ms apacibles. En esta casa nunca se pens en tener un
cuarto para los nios? Yo creo que tendra que haberlo, aunque
slo les estuviese reservado. Tu madre, cuntos hijos tuvo?
JUAN. Seis.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 191
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 191
SEORA. Y tu abuela?
JUAN. Catorce.
SEORA. De tu abuelo, por parte de tu padre, no estars
informado.
JUAN. Ese tuvo un hijo en cada esquina.
SEORA. Tus caractersticas hereditarias dan muchas espe-
ranzas. Ganar la naturaleza.
JUAN. Ya gan. Pero no hay razn para felicitarme.
SEORA. Qu disparate dices?
JUAN. (Sacando un papel del bolsillo) Escuche usted:
Querido Armando, hoy he tenido la evidencia de que voy a ser
madre. Quiero que sepas que mi hijo es tuyo, pero como los dos
somos casados, lo mantendremos en secreto. Slo te pido que no
lo olvides. Margarita. Supongo que ese es el nombre que le da l.
SEORA. Pero ese papel, cundo lo escribi?
JUAN. Hace unos minutos. Le pidi la pluma prestada al
doctor Aparicio y despus lo ocult en el seno. En la calle se le
cay y yo lo levant.
SEORA. (Preocupada) Y qu piensas hacer?
JUAN. Pngase usted en mi caso. Ahora va a interponerse
entre nosotros una criatura. Esto no puede importarle a usted tanto
como a m.
SEORA. Sea como sea, yo soy la abuela!
JUAN. Pero est usted segura de que es usted la madre?
SEORA. De lo que s estoy segura es de que soy la abuela
de su hijo.
JUAN. (Con cierta sospecha) Qu tiene que ver ese Armando
con usted?
SEORA. (Protestando) Pero por qu ha de ser Armando el
padre? Cmo lo sabe ella?
Xavi er Bveda 192
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 192
JUAN. Parece que usted est interesada en que no lo sea.
SEORA. La verdad, nunca imagin que tu mujer pudiera
atreverse a tanto!
JUAN. (En tono serio) En resumen, se trata de mi mujer, o
de su hija?
SEORA. Lo nico que s es que esto se ha complicado ines-
peradamente.
JUAN. (Prestando atencin hacia la puerta) Oigo sus pasos.
Vuelve. Qu piensa usted hacer?
SEORA. Por lo pronto disimular como si t y yo no supi-
ramos nada. Me lo prometes?
JUAN. Slo por unos das.
SEORA. Espero que han de bastarme. Ahora sal conmigo.
(Ambos hacen mutis. A poco entra Luisa. Presta atencin por si
pueden orla y una vez que est segura de proceder con impunidad va al
telfono y disca un nmero)
LUISA. Eres t? Hoy no podr ser eso. Hay que dejarlo
para otra ocasion. Ya hablaremos. Han ocurrido cosas extraordi-
narias. Entr una loca por mi casa y
Seora entrando y cortando la comunicacion.
SEORA. y esa loca que entr lo hizo para poner las cosas
en orden.
LUISA. Qu ha hecho usted?
SEORA. Cortar la comunicacin, no acabas de verlo?
LUISA. Seora!
SEORA. No soy una seora. Soy tu madre!
LUISA. An as, no tiene usted derecho.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 193
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 193
SEORA. Como madre, tengo derecho a todo.
LUISA. La rechazo como madre.
SEORA. Entonces tendrs que aceptarme como loca. Slo
las madres o las locas entran por las casas como yo lo hice.
LUISA. No la entiendo.
SEORA. No importa.
JUAN. (Entra) Qu sucede entre ustedes?
SEORA. (Disimulando) Nada, le deca a Laura que a veces
las cosas ocurren para probarnos. Vers. Yo tengo una vecina (una
vieja seora) que hace ladrar a su perro cada vez que me ve. Al
principio confieso que me irritaba, pero ahora tengo un truco que
me tranquiliza.
JUAN. Cul?
SEORA. Me imagino que el perro me habla y yo le presto
atencin.
JUAN. Y eso la apacigua a usted?
SEORA. Mucho. Ya lo entiendo perfectamente. (Pausa)
En esta casa se ve la mano de mi hija, pero tu direccin no la des-
cubro. No hay criada y Laura tiene que hacerlo todo. Me asombra
que mi hija soportase esta servidumbre. He mirado su armario. (A
Luisa) S, curiose tus cosas. Cmo has podido ir vestida de esa
manera? No hay un solo traje al que no se le diese vuelta, y si es
por los zapatos, mis sirvientas van ms a la moda.
JUAN. (Molesto) Va usted a justificar un disparate?
SEORA. Puede haber algo que lo atene.
LUISA. (Con admiracion) Qu hermoso reloj de pulsera!
Tiene usted hora exacta?
SEORA. No lo s; nunca lo miro.
LUISA. Y para qu usa usted reloj?
Xavi er Bveda 194
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 194
SEORA. Para gastar el tiempo. Por cierto que el tiempo se
est poniendo muy caro. Este reloj me cost 150.000 pesetas.
LUISA. Tiene muchos brillantes.
SEORA. (Con nfasis) Para que el tiempo resplandezca!
JUAN. Volviendo al asunto de mi empleo, me gustara hacer
quedar bien al doctor Aparicio. Qu sencillo es!
SEORA. S, la fama no se le ha subido a la cabeza. Bueno,
lo que se le ha subido a la cabeza es otra cosa. Porque yo supongo
que os habris dado cuenta de que est un poco ido.
JUAN. Cmo!
LUISA. El tambin?
SEORA. Qu es eso de l tambin? Claro que s. Lo que
pasa es que su locura no es peligrosa. Como es un loco de buen
razonar (aunque esto parezca un disparate) es muy fcil llevarlo, y
no pensis que nos dar trabajo. Y ahora me voy a buscar un lugar
en donde poner mis cosas, pues Paco ha de estar a caer.
LUISA. Voy a guiarla.
SEORA. Te lo agradezco, pero no hace falta. (Hace mutis)
LUISA. (Perpleja) Y ahora, qu?
JUAN. Eso mismo digo yo. Y ahora?
Luisa se lleva de pronto la mano al seno y luego lo registra como
buscando alguna cosa.
LUISA. Oye, t no has visto que se me cayese algo?
JUAN. Yo no. Qu perdiste?
LUISA. Una carta.
JUAN. Y por qu la llevabas ah?
LUISA. Bueno, no era una carta, sino un papel.
JUAN. Pero, por qu tenas que llevarlo oculto?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 195
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 195
LUISA. Era importante para m, y no lo llevaba oculto, sino
guardado. (Recorre la sala como si esto le preocupase mucho). No se
me habr cado aqu?
JUAN. Se vera.
LUISA. Y si fue ella la que lo levant?
JUAN. Tanto te preocupa?
LUISA. No me gustara que se enterase.
JUAN. Y qu puede importarte lo que ella piense? Es una
mujer que no anda bien de la cabeza.
LUISA. Eso crea yo, pero ahora estoy segura de lo contrario.
Esa mujer vino aqu para algo.
JUAN. Para qu?
LUISA. Es lo que tengo que descubrir. (Despus de una
pausa) Es la vez primera que t la ves?
JUAN. De qu podra conocerla?
LUISA. Es lo que tengo que descubrir. (Despus de una
pausa) Es la vez primera que t la ves?
JUAN. De qu podra conocerla?
LUISA. Te pregunto. (Pausa) Cmo sabe ella la distribu-
cin de esta casa?
JUAN. Qu s yo!
LUISA. Ests tambin seguro de que al doctor Aparicio no
lo has tratado antes?
JUAN. Es la vez primera que lo veo.
LUISA. A m no me cabe duda de que los dos obran de
acuerdo.
JUAN. Pero, para qu? Quieres decirme qu persiguen?
No nos dejemos arrastrar por las sospechas. Tal vez Paco pueda
aclararlas, pues como chauffeur tiene que ser un hombre cuerdo.
Mira, aqu llega.
Xavi er Bveda 196
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 196
PACO. (Entrando) Perdnenme ustedes que haya entrado
como por mi casa, pero la puerta estaba abierta. En dnde pongo
esta maleta?
JUAN. Aqu, djela usted aqu. No se moleste ms. (La colo-
ca en una esquina) Paco, ha llegado usted como enviado del cielo.
PACO. Pues, crame usted, eso me sorprende.
JUAN. Puedo llamarlo Paco, verdad?
PACO. Aunque usted quisiera llamarme de otro modo, no
podra. Yo soy Paco. Paco! Nada ms que Paco. Paco a secas.
Limpiamente Paco. Est claro?
LUISA. Clarsimo.
PACO. Pues en todo me va usted a encontrar igual. Yo soy la
claridad hecha persona.
JUAN. Pues, hombre, nunca ms oportuna su claridad.
Sintese usted. Sentmonos los tres. (A Luisa) Trete unas copi-
tas. (A Paco) Qu prefiere usted, coac?
PACO. Coac. Yo estoy siempre por lo castizo.
JUAN. Acerca la botella.
Ella va al aparador y la trae. Aparicio sirve.
PACO. (Bebiendo de un golpe) A la salud de ustedes!
JUAN. Por la de usted. (Ella sirve otra copa a Paco) Ver usted,
lo que le voy a preguntar es algo que nos tiene muy intranquilos.
LUISA. Una se enloquece.
PACO. Mire usted, en eso de locuras y de locos, no hay nadie
que tenga mas autoridad que yo.
JUAN. Hombre, muy bien. Y eso por qu?
PACO. Porque viv casi siempre entre ellos. Si sabr yo de
eso! El doctor Aparicio me tuvo encerrado siete aos.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 197
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 197
LUISA. Dios mo, el tercero que faltaba!
PACO. (Bebiendo de un trago la copa) A la salud de ustedes!
JUAN. De forma que estuvo usted encerrado
PACO. Siete aos. Y no en cualquier manicomio, no vaya
usted a creer!
JUAN. Y cunto tiempo lleva usted con la seora?
PACO. Mire usted, la verdad, no s si quince das o quince
aos. Del tiempo no se me alcanza nada. A veces no s si ayer es
hoy, o si hoy es ayer. (A Juan) Usted qu opina?
JUAN. Para m ya todo es maana.
PACO. Si ustedes no me necesitan, me retiro. El doctor
Aparicio me espera.
JUAN. Nada, nada, puede usted irse.
PACO. (A Luisa) Est todo claro?
LUISA. Imagnese usted! Clarsimo!
PACO. (Haciendo mutis) Pues hasta ms ver!
LUISA. Y qu dices a esto?
JUAN. Yo slo digo que aqu el que va a volverse loco, soy yo.
LUISA. (En un pronto) Basta ya de farsas! A qu ha venido
esta seora a mi casa? De dnde y de qu la conoces t? Qu le
va a ella en nuestras cosas?
JUAN. Me parece que haces demasiadas preguntas al mismo
tiempo.
LUISA. Entonces contstame slo a esta. Quin es esa seora?
JUAN. Qu s yo quin es! Y lo que tampoco s es cmo
vamos a arreglarnos con la otra madre, con la verdadera, y te anti-
cipo que debe de estar a caer. Y hay que tener cuidado, porque ya
tenemos bastante con tres locos, y siempre se ha dicho que un loco
hace ciento.
Xavi er Bveda 198
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 198
Suena un timbre.
JUAN. Ya est ah tu madre. Por favor, v a su encuentro y
dale cualquier disculpa para que se vaya. Si es necesario, sal con ella.
Luisa hace mutis a poco vuelve acompaada por una mujer.
MADRE. Ya me dijo Luisa que habis acabado por entenderos.
JUAN. Es preferible que no hablemos de eso. Adems, espe-
ro una visita, una visita que es muy importante para m.
MADRE. Vaya, lo celebro.
LUISA. Es que a esa visita, mam, t no la conoces.
MADRE. Qu importa eso?
JUAN. Sucede, seora, que la visita ya est aqu.
MADRE. Bueno, y qu?
LUISA. Mam, no querramos que te viese. Tenemos nues-
tras razones.
MADRE. Es algo secreto?
LUISA. S.
MADRE. (Alzando la voz) Puedes tener secretos para tu madre?
LUISA. Mam, por favor, no me violentes, no grites.
MADRE. (Con el tono ms violento) Y por qu no he de gri-
tar si estoy en la casa de mi hija?
JUAN. Por favor, seora, trate usted de comprender; nadie
quiere ofenderla. Seguramente tenemos ciertos motivos.
MADRE. Fuiste t el que me pediste que viniera para poner
paz entre vosotros. Te exijo que me hagas respetar.
SEORA. (Entrando) Qu gritos son esos? (Vindola)
Quin es esta mujer? La lavandera?
MADRE. Lavandera yo?
SEORA. La portera, entonces?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 199
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 199
MADRE. Portera yo?
SEORA. Ya he recorrido la casa y ahora que la conozco voy
a ponerla en orden. Desde este momento queda en mis manos. (La
madre la mira estupefacta). No ponga usted esa cara de asombro. Yo
no soy ninguna pesadilla. (A Luisa) Qu vida llevas? Me la ima-
gino. Lavas, planchas, cosas, barres, haces la cama, cocinas, y, en
lo que te queda de da y de noche, grues. Tambin eso se acab.
(A la madre) Qu piensa usted de m? Piensa usted que soy una
loca, o una mujer fantstica?
MADRE. Pregunta usted demasiado para el minuto que la he
visto.
SEORA. (A Luisa) Quin es esta seora?
LUISA. Es bueno es
MADRE. (Impaciente) Dilo de una vez!
LUISA. Es que no es tan fcil
MADRE. No es fcil decir que soy tu madre?
SEORA. Su madre? Ha dicho usted su madre?
MADRE. S, y lo que yo quisiera saber es por qu estos tenan
tanto inters en que usted no me viese.
SEORA. (A ellos) Lo comprendo.
MADRE. Pero, seora, se puede saber quin es usted?
SEORA. Laura, dselo.
MADRE. Laura? Quin es Laura?
SEORA. Mi hija.
MADRE. Y en dnde est su hija?
SEORA. No la ve usted? (Sealndola) Es sa.
MADRE. Esa es hija ma y no se llama Laura. Lo oye usted?
Esta mujer es mi hija.
SEORA. No grite. Cmo puede usted saber que es su hija?
MADRE. Porque la par!
Xavi er Bveda 200
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 200
SEORA. Tiene usted testigos?
MADRE. Ella.
SEORA. Ella no puede ser testigo de confianza. Vino al
mundo con los ojos cerrados. Si sta es su hija, como usted dice,
supongo que le habr cantado usted algunas nanas para dormirla.
Quiere usted cantrselas otra vez?
MADRE. Nanas? Ella no las necesitaba. Se dorma sola.
SEORA. Yo s se las cantaba. Sobre todo, una. (A Luisa)
Sintate a mi lado. (Lo hace.) Lo que te voy a cantar, tiene que estar
an en tu subconsciente, en esa subconsciencia que es anterior al
tiempo, y en la que duerme el primer sentimiento de una criatura.
La seora canta una cancin de cuna, preferentemente la de
Manuel de Falla:
Durmete, nia, durmete,
duerme mi alma,
durmete lucerito
de la maana.
Nanita, nana,
nanita, nana,
durmete lucerito
de la maana.
Luisa cae como en un trance de ternura y reclina su cabeza en el
pecho de la seora. sta se vuelve hacia la madre y dice:
SEORA. Lo ve usted? Se ha dormido. Ha vuelto al ms
lejano ayer. Venga usted a mi lado. (La otra lo hace, de tal modo que
acaban por constituir un grupo maternal con Luisa en el medio) No
diga usted nada. Velemos su sueo quietamente, la una junto a la
otra. (Con intensidad) Ahora cualquier mujer puede ser su madre!
TELON LENTO
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 201
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 201
SEGUNDO ACTO
El mismo decorado, con algunos cambios en ciertos muebles. Al
levantarse el teln, est en escena la Seora. A poco, entra la Madre.
MADRE. Molesto?
SEORA. Al contrario; llega usted como si la hubiera trado
con el pensamiento.
MADRE. Seora, tengamos la fiesta en paz.
SEORA. Para reir hacen falta dos, y yo ahora soy su amiga.
MADRE. Usted no puede ser mi amiga.
SEORA. Es que quiero serlo.
MADRE. Pero a m no me da la gana de que usted lo sea. Y
perdneme usted el lenguaje, pero cada ocasin tiene el suyo.
SEORA. Pues, a pesar de eso, ya ver que s.
MADRE. Usted ha podido engatusarlos a ellos, pero a m no.
A m es imposible que me engatuse usted. Porque yo soy la madre.
Y a una madre no hay medio de convencerla de que no lo es.
SEORA. Por favor, no volvamos a las andadas.
MADRE. Veinte aos que viva, insistir en lo mismo. Porque yo
tampoco creo que usted est loca. Y si lo est, es de conveniencia.
SEORA. A propsito de locos, usted no estuvo nunca en
un manicomio?
MADRE. Alguna vez; de visita.
SEORA. Entonces usted sabe que hay locos que se especia-
lizan. Por ejemplo, los hay que dicen que son Napolen.
MADRE. A esos se les conoce enseguida.
SEORA. Porque exteriorizan lo que creen ser. Son los locos
ms fciles. Los ms difciles son los que se disfrazan.
Xavi er Bveda 202
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 202
MADRE. Los que se disfrazan de qu?
SEORA. De locos.
MADRE. No lo entiendo. Y qu buscan con eso?
SEORA. Gozar de los privilegios de la locura.
MADRE. A m no hay cosa que me guste ms que la natura-
lidad. Hasta en los locos.
SEORA. Lo s; usted es de las que bostezan cuando tienen
sueo, y abren la boca si tienen hambre.
MADRE. Lo menos que se puede pedir es que, si se tienen
buenas cartas, se juegue limpio.
SEORA. Y usted cree que yo he jugado sucio? Pues le dir
a usted que tengo mis dudas desde hace unos minutos.
MADRE. Qu clase de dudas?
SEORA. Empiezo a pensar que Laura puede ser su hija. Ms
que una certidumbre es una sospecha, pero acepto que podra
haberme equivocado.
MADRE. No se haga usted ilusiones, ni espere usted que la
dejen irse. Sea como sea, usted les hizo mucho bien. Qu era Juan
antes? Un donnadie, a quien mi hija manejaba como quera. Una
pobre alma del Seor. Ahora es todo un personaje. Todo un seor
gerente! Hasta con automvil.
Entra el to Juan
TO JUAN. Vamos, vamos, qu pasa aqu?
SEORA. Quin es usted?
TO JUAN. Yo era.
SEORA. Bueno, qu era usted?
TO JUAN. To.
SEORA. To de quin y de parte de quin?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 203
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 203
TO JUAN. To de la mujer de Juan, y de la parte de mi her-
mana. De la madre que era. Yo soy el to que fue.
MADRE. Pues, nada, que resulta que esta seora no quiere
ser ms la madre de mi hija.
TO JUAN. Ahora que yo he dejado voluntariamente de ser
el to? Pero, seora, qu falta de formalidad es esa?
SEORA. Si no se trata de eso; ver usted, es que...
TO JUAN. Nada, seora, usted no puede volverse atrs.
Aqu todos somos personas mayores, y no es cosa de que usted nos
tome por criaturas.
MADRE. Si primero usted me la quit, qu razones tiene
para devolvrmela?
TO JUAN. Piensa usted que los pobres no tenemos digni-
dad? Hgase usted cargo de las cosas!
SEORA. (A la Madre) Pero, se puede saber por qu la
rechaza usted?
MADRE. Porque no quiero ser un obstculo para que Juan
tenga un porvenir. O slo lo puso usted en donde est para gozar-
se de su cada?
TO JUAN. Eso sera cruel, seora. Mire, a usted le parecer
que eso no es posible, pero la verdad es que usted me fue simpti-
ca desde que la vi. Era usted una mujer que haba perdido a su hija
y la buscaba, y eso es respetable siempre, y hay que comprenderlo.
SEORA. (A la Madre) Pero, se puede saber qu quiere
usted de m?
MADRE. Quiero que esto siga como est, y a ser posible, que
Juan suba y que no pare nunca.
TO JUAN. (A la Seora) Altrusmo! Aprenda usted!
MADRE. Qu puedo hacer yo por ellos? Yo no soy otra cosa
que una pobre mujer.
Xavi er Bveda 204
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 204
TO JUAN. Con tanta ms razn, eso sera un abuso.
MADRE. A m no me comprometa usted, porque no voy a
seguirle la corriente.
TO JUAN. Ahora que empieza usted a sospechar que mi
sobrina puede no ser su hija, yo tambin tengo la sospecha de que
lo es.
MADRE. A m no me venga usted con eso de los derechos de
la locura, porque si a m se me da por hacerme la loca, se va usted
a asombrar de lo bien que lo hago.
TO JUAN. Con ataques histricos y todo!
MADRE. Y hasta con ataques de furia, si es preciso. Qu va!
Usted no se va de esta casa.
TO JUAN. Eso no sera justo ni decente.
MADRE. Y a m usted no me comprometa. Lo ha odo usted
bien? A m usted no me comprometa! Vmonos Juan!
TO JUAN. (A la Seora) Con que todo est dicho! (Y ambos
hacen mutis con grandes gestos. La Seora acaba por tomarlo a risa)
(Entra Juan)
JUAN. No saba que estuviera usted.
SEORA. No parece que tengas buena cara. Ocurre algo?
JUAN. Lo de siempre. Mi mujer sigue fingiendo que va a
tener un hijo. Acabo de dejarla con yo no s qu nuseas y qu tras-
tornos... La he visto ponerse polvos ocres para darse palidez y no
quiera usted saber hasta qu punto est ojerosa.
SEORA. Vaya! Qu vida llevas!
JUAN. A esto sume usted que desde que soy gerente de las
Tres Estrellas no descanso ni una sola noche en paz.
SEORA. Porque pones demasiado entusiasmo. Das ms de
lo que te piden.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 205
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 205
JUAN. Piensa usted que se puede estar tranquilo no sabien-
do si la tierra es firme bajo nuestros pies? Puedo preguntarle a usted
qu era lo que buscaba al venir a esta casa?
SEORA. Vine por tu mujer y te encontr a ti. Me gustara
llevarte lejos, muy lejos.
JUAN. A dnde?
SEORA. Eso depende de tu fuerza.
JUAN. Qu hermoso debe ser poder ser feliz! Por eso me sien-
to desdichado. Ya ni siquiera me conozco. Antes de venir usted, yo era
un hombre sencillo casi tmido. Creo que en estas cosas del querer
an lo sigo siendo. Tengo hasta miedo. En cambio para los negocios,
de la noche a la maana saqu audacia de no s dnde. Hubo un
momento en que arriesgu una operacin como si jugase a la bolsa.
SEORA. Pero te sali bien.
JUAN. Como pudo salirme mal.
SEORA. Y quin te dice que no hiciste precisamente lo que
haba que hacer y que no pagaste esa jugada de alguna forma?
(Acercndose a l) No te lo digo? Tienes canas. Te han salido desde
entonces, verdad? Y hay prueba ms honrada que esa? Un aven-
turero no se hubiera preocupado por las consecuencias. Hubiera
ido a lo suyo. T ni siquiera dormiste algunas noches. Vamos, no
pongas esa cara mohina. En el fondo eres un nio. Como ellos ves
sombras de las que haces fantasmas. Tampoco sabes mentir. Y eso
es lo malo, porque los nios necesitan mentir algunas veces. (Otro
tono) Y ahora es mejor que te vayas. Puede venir Laura y ya sabes
que se pone intratable si nos ve juntos.
JUAN. Voy a separarme de mi mujer. Ya lo he pensado.
SEORA. Has pensado mal.
JUAN. Y por qu he pensado mal?
SEORA. Porque siempre hay que saber defender lo que se
tiene. O lo que vale, por la sola razn de que es valioso. T me
Xavi er Bveda 206
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 206
haces recordar a dos mujeres del pueblo que yo conozco. Un da las
encontr discutiendo acerca de si un collar mo, que ellas me han
visto, vale 100.000 o 150.000 pesetas. Y en nada estuvo que se fue-
sen a las manos.
JUAN. Pues no lo entiendo.
SEORA. Yo s.
JUAN. Y qu quiere decir?
SEORA. Que a la gente le gusta que tenga valor lo que es
hermoso. T crees que Laura no merece la pena de que luches por
ella? No es nada para ti?
JUAN. Me parece que usted olvida mi situacin. Para acon-
sejarme eso hay que tener...
SEORA. Ya lo s. Poca cabeza. Pero recuerda que las muje-
res tambin somos inteligentes, aunque de otra forma. Nosotras no
tenemos siempre la inteligencia en la cabeza. La ponemos en donde
se nos antoja. Llevarla siempre en la cabeza nos resultara muy
molesto. Bueno, vete. Tu mujer puede entrar y te repito que no
deseo que nos vea juntos.
JUAN. Est bien.
Hace mutis. La seora toca un timbre y entra la sirvienta, quien
trae una bandeja con sandwiches y algunas cosas.
SIRVIENTA. Me llamaba usted por la merienda, verdad? Ya
est preparada.
La seora se sienta a la mesa y a tiempo de que la sirvienta, hace
mutis. Entra Aparicio.
APARICIO. Ya veo que tienes buen apetito. Cmo andan las
cosas? Si es por Juan, te aseguro que ha llegado a la autosugestin.
Ya ni siquiera te discute.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 207
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 207
SEORA. No puede decirse otro tanto de ella.
APARICIO. Eso se explica. Ella tiene su propio problema;
pero no parece que insista en abandonar la casa.
SEORA. Pero a Juan le hace la vida imposible, al extremo de
que l empieza a pensar en separarse. Acaba de decrmelo. Hay que
proceder sin prdida de tiempo. Esto no puede continuar as. He
sido demasiado tolerante. T crees que sea cierto lo de su estado?
APARICIO. Bueno, no se puede decir ni s ni no.
SEORA. Pero t de qu lado te inclinas?
APARICIO. En eso veis mejor las mujeres que los mdicos, sin
olvidar que yo no soy gineclogo, sino siquiatra. Qu opinas t?
SEORA. (Terminantemente) Yo no lo creo. (Pausa) Y sin
embargo...
APARICIO. Dudas.
SEORA. Pero yo no puedo vivir en esta incertidumbre.
Suponte que fuera cierto lo que creemos que finge. Todo se vendra
al suelo, y yo no estara loca, sino desesperada y en ridculo.
(Despus de una pausa) No se te ocurre nada? Haz trabajar un poco
tu imaginacin. Qu haras en mi caso?
APARICIO. Me es imposible ponerme en l.
SEORA. (Decidida) Hay que obligarla a que diga la verdad!
APARICIO. Pero, cmo?
SEORA. Forzndola, si es preciso.
APARICIO. De qu manera?
SEORA. Espera que piense. O, mejor, que me inspire. No
olvides que estamos haciendo una comedia.
APARICIO. En la que t tienes el mejor papel.
SEORA. (Despus de una pausa en la que se reconcentra) Ya est.
APARICIO. Confieso que me asombras.
SEORA. Te asombrars ms cuando lo descubras.
Xavi er Bveda 208
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 208
APARICIO. Bueno, dime.
SEORA. No tenemos tiempo. Y adems no se trata de
hablar, sino de actuar. Laura va a entrar aqu de un momento a otro,
y apenas lo haga t debes adoptar una cara de circunstancias.
Adems tienes que agravar tu expresin, y decir por todo comenta-
rio: Todo depende de la coneja.
APARICIO. Por qu de la coneja?
SEORA. No preguntes. Tu papel te va a ser fcil adivinarlo.
Ella sigue merendando y entra Luisa.
LUISA. Est usted merendando?
SEORA. Tengo que divertirme de alguna forma.
LUISA. Y lo hace usted comiendo?
SEORA. Hago dos cosas a la vez. Mato la preocupacin y el
apetito. No saludas a Aparicio? Ah lo tienes cariacontecido.
LUISA. (A Aparicio) Por qu? Puedo saberlo?
APARICIO. (Con tono grave) Qu quiere usted que le diga,
Laurita. Todo depende de la coneja.
SEORA. Pero, por tu cuenta, qu supones?
APARICIO. Por mi parte no puedo anticiparte nada. No ten-
dra valor lo que yo dijese.
LUISA. Pero se puede saber qu es lo que depende de la
coneja?
SEORA. Todo! Y me sucede a m!
LUISA. Pero qu le sucede a usted?
SEORA. Es que no s siquiera cmo decrtelo. Oye parece
que estoy... bueno... eso... que parece que estoy.
LUISA. Que est usted cmo?
SEORA. Pues... de la forma que estn las mujeres... cuando
van a tener un hijo.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 209
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 209
LUISA. Est usted loca?
SEORA. Eso le dije yo al mdico. Fui a consultarlo por las
molestias de mi hgado, pero l insisti en repetrmelo: lo est, lo est.
LUISA. Y se queda usted ah, tan tranquila?
SEORA. Quin te ha dicho que lo est?
APARICIO. Vamos, sintate, y ms que nada, no te inquietes.
Por favor, Laurita, aydeme usted a convencer a su madre.
SEORA. Cllate! Parece que me vuelve.
LUISA. Qu le vuelve a usted?
SEORA. El mareo, y un a modo de nuseas.
APARICIO. Todo depende de la coneja.
SEORA. Una pobre coneja a la que l inyect hormonas mas.
LUISA. Pero habla usted en serio?
APARICIO. Vamos, por favor, traiga usted una almohada, en
la que pueda reposar su cabeza. Y tambin una manta.
LUISA. (Haciendo mutis) Pero eso es increble!
APARICIO. A qu viene este despropsito? Cmo se te ocurri?
SEORA. Por favor, no hables. Tengo mis razones.
Aparicio recorre el saln de un lado al otro. A poco entra Luisa con
lo pedido.
APARICIO. Ahora aydeme. Estos mareos pueden ser peli-
grosos. Vamos, Laurita, comprendo que esto no sea de su agrado,
pero no olvide que tambin puede tratarse de otra cosa. Vente a este
silln. (La Seora lo hace)
Aparicio ayudado por Luisa coloca la almohada en el respaldo y
la manta en el regazo.
APARICIO. As, as.
Xavi er Bveda 210
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 210
SEORA. No s, no s, pero yo no me hara muchas ilusio-
nes en cuanto a eso. Estas nuseas son muy expresivas. Ay, no lo
digo! Ya vuelven otra vez!
APARICIO. (Ayudndola) No luches, no te muevas. De nada
sirve que gastes fuerzas Sientes como vahdos?
SEORA. No, ahora parece que se han calmado.
APARICIO. Eso es un buen sntoma.
SEORA. A qu no sabes de qu me estoy acordando?
APARICIO. Cualquiera lo adivina!
SEORA. Me estoy acordando de que no llegu a casarme
contigo porque me olvid de pedir tu mano.
APARICIO. Qu?
SEORA. Y ahora te dir lo que nunca supiste. Yo hubiera
aceptado tu mano, de no haberme olvidado yo de pedrtela. Cada
vez lo entiendo menos.
APARICIO. Qu entiendes menos cada vez?
SEORA. Que t y yo no nos hayamos casado.
APARICIO. Extravos!
SEORA. No, t no eras de los que se extravan.
APARICIO. Pues qu clase de hombre soy yo? Vamos a ver.
SEORA. T eres de los que lo pierden todo por distrados.
APARICIO. Quin sabe si eso no es una ventaja!
SEORA. Aparicio eres incorregible. Has roto el encanto de
este momento.
APARICIO. Bueno, bueno, tampoco conviene que hables.
SEORA. Vale ms que te vuelvas a tu consultorio y me
comuniques el resultado.
APARICIO. Eso es fcil de saber. En dnde est el telfono?
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 211
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 211
SEORA. Ah. No lo ves? Habla. Pregunta. Yo tambin
empiezo a intranquilizarme.
Aparicio disca. Luisa prorrumpe en una carcajada.
SEORA. De qu te res?
LUISA. Pero, vamos, si es para morirse de risa!
SEORA. Tanta gracia te hace?
LUISA. Pero cmo ocurren estas cosas?
SEORA. Caramba has tenido tiempo de aprenderlo.
LUISA. Antes los nios venan de Pars.
SEORA. Ahora vienen de donde pueden. Adems, no tiene
por qu indignarte tanto. Ni que hubiera en este pas exceso de
natalidad! Una vez le dije a una mujer del pueblo que su hija, sol-
tera, iba a tener un hijo. Entre hombres y mujeres pasan esas
cosas, me contest. Es que un hijo le dije yo- suele ser el resul-
tado de un matrimonio. Y bueno coment ella- este es un anti-
cipo. Eso se llama contestar con garbo. Aprende.
LUISA. Lo que yo quisiera saber, es quin intervino. Lo
conozco yo? Suponga usted que se lo atribuyan a Juan. Es cosa que
la gente puede pensar. Y yo no me quedara con las manos cruzadas.
SEORA. No me preocupa lo que la gente y t podis hacer.
Y te advierto que no es lo mismo decir lo que se piensa que no pen-
sar lo que se dice. (A Aparicio) Pero es que no contestas?
APARICIO. Mujer, un poco de paciencia.
LUISA. Pues hay que ver la madre que me ha cado.
SEORA. No olvides que me debes consideraciones hija.
LUISA. Ya no. Ahora la tengo en mis manos, y va usted a
marcar el paso.
APARICIO. Por fin contestan. Hola, ya se conoce el resulta-
do? (A ellas con nfasis) La coneja dice: no!
Xavi er Bveda 212
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 212
SEORA. Cree el ladrn que todos son de su condicin! (Y
hace mutis triunfal)
LUISA. Por qu tena usted que prestarse a esa farsa? No
parece que eso est bien en usted. Usted no se ha conducido como
un caballero.
APARICIO. Tiene usted razn. Un caballero no se hubiera
prestado.
LUISA. Y por qu lo hizo usted?
APARICIO. Porque yo no soy un caballero. Yo soy un siquiatra.
LUISA. Considera usted que eso le autoriza...
APARICIO. ... a todo, Laurita, me autoriza a todo. Los siquia-
tras tenemos que seguirles el genio a nuestros neurticos.
LUISA. Pero por qu tena ella que inventar una cosa as?
APARICIO. A eso slo puedo contestarle que un neurtico no
inventa nada intilmente. (Con intencin) Por la forma cmo las
cosas se desarrollaron, a m me parece que ella haca una especie de
parodia de... alguien.
LUISA. Se burlaba de alguna mujer que se hallase en estado?
APARICIO. Vuelvo a decirle que slo se trata de una parodia,
con la que quiso significar ms o menos esto: T dices que s, pero
yo s que no. En los neurticos todo es intencionado, por absur-
do que parezca.
LUISA. S por donde va usted.
APARICIO. (Subrayando) A veces la locura la llevamos dentro.
LUISA. No hablbamos de eso.
APARICIO. Hay que hablar de todo. Pero vale ms que lo
dejemos verdad? Por otra parte se me hace tarde y no me gustara
volver a encontrarme con su mam.
LUISA. A usted le consta que no es mi madre.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 213
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 213
APARICIO. Ella necesita presentarse ante usted como si lo
fuera, y, en cuanto siquiatra, no ser yo quin la contradiga. Con su
permiso, me retiro.
Saluda cortsmente y hace mutis. Luisa se queda sin saber qu
resolver. A poco entra la seora.
SEORA. Qu preocupacin me ha quitado de encima la
coneja! Me mortificaba por ti. No te imaginaba con un hermanito
recin nacido!
LUISA. Ya es hora de que veamos claro. La verdad es siempre
la verdad.
SEORA. Y por qu la verdad ha de ser siempre la verdad?
Es que la verdad no puede equivocarse?
LUISA. No puede.
SEORA. Y por qu no puede?
LUISA. Porque dejara de ser verdad.
SEORA. La verdad es humana?
LUISA. Si.
SEORA. Los humanos se equivocan?
LUISA. Si.
SEORA. Pues si la verdad es humana y los humanos se
equivocan, tambin la verdad puede equivocarse.
LUISA. La verdad es resplandeciente como la luz.
SEORA. Por eso ciega a tantos hombres. No hay cosa ms
peligrosa que la verdad.
LUISA. A m no hay cosa que me apasione ms.
SEORA. Cuando una mujer se apasiona por la verdad, no
hay medio de casarla, y si se casa es el marido el que sufre las con-
secuencias.
Xavi er Bveda 214
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 214
LUISA. An sigue usted haciendo esa comedia?
SEORA. Toda vida es una comedia, pero las mejores come-
dias, como las mejores vidas, tienen argumento y plan. Y te advier-
to que no hace falta ser muy inteligente para inventar uno. Con ser
tonto, basta.
LUISA. La escucho a usted y se me hiela la sangre.
SEORA. Eso es mala circulacin.
LUISA. Usted se entromete demasiado en mis cosas.
SEORA. Es lo que acaban por hacer las madres cuando sus
hijas llevan doble vida.
LUISA. Hoy el matrimonio no es otra cosa que un azar. No
parece que suelan encontrarse los llamados a ser felices. Debe de
ser como en la lotera. Siempre hay un premio mayor, pero depen-
de de la suerte el que compremos el nmero que ha de ganarlo.
SEORA. Hay que ver lo que era el matrimonio para nosotras!
Era tan solemne, tan impresionante, con el rgano, los caballeros ves-
tidos de jacket, las seoras mayores tocadas con mantillas negras... Era
tan solemne, tan solemne, que pareca un funeral. Y los novios est-
bamos tan plidos que daba miedo vernos. En el matrimonio lo que
importa es la convivencia, y esa depende de nosotras, las mujeres.
LUISA. Y por qu no del hombre?
SEORA. El hombre rara vez sabe ser marido; por eso lo que
importa es que la mujer sepa ser mujer. A los hombres los crea Dios
de una vez, pero lo que es a las mujeres... las mujeres tiene que vol-
ver a retocarnos de vez en cuando.
LUISA. Seora, basta de su juego!
SEORA. (Muy duea de la situacin) Oye, eso del juego es
una gran idea. El que acaba de ocurrrseme es apasionante.
Consiste en eso. Hay que ponerse en el lugar de la otra persona y
ser capaz de pensar lo que la otra piensa.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 215
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 215
LUISA. Eso no puede hacerse.
SEORA. Con cierta ayuda, s. Vamos a intentarlo, sintate
cmodamente en esta silla. (Le acerca una) Y djame hacer.
Una vez sentada Luisa, la Seora le pasa los dedos por la frente,
despus se aleja y empieza a dar vueltas, como trazando crculos, en
torno a ella.
LUISA. Qu hace usted? Va usted a darme pases magnti-
cos como en el teatro?
SEORA. No, mujer, trazo crculos en torno a ti. Crculos
mgicos.
LUISA. Busca usted dormirme como si fuera una medium?
SEORA. Al contrario. Me interesa mucho que ests des-
pierta. (Sigue girando en torno a ella) Si desconfas, lo mejor es que
me preguntes lo que se te ocurra. Lo primero que te pase por la
cabeza.
LUISA. Y si es una barbaridad?
SEORA. Pues la sueltas.
LUISA. Supngase usted que yo empezase a sentirme como
si yo no fuera yo. Como si fuese otra.
SEORA. (Siempre con sus crculos) Eso sera muy interesante.
LUISA. Supngase usted que ahora que soy otra, voy y le
digo refirindome a m: usted no es su madre.
SEORA. Claro est. Soy su hija.
LUISA. (Asombrada) Su hija?
SEORA. La hija de mi madre.
LUISA. Ya veo que usted est en guardia siempre.
SEORA. Pregunta, pregunta.
LUISA. La verdad es que sabe usted contenerse.
Xavi er Bveda 216
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 216
SEORA. Rara vez me caigo.
LUISA. Cul es, a su juicio, la cada ms peligrosa?
SEORA. En la mujer, la de espaldas.
LUISA. En qu estoy pensando?
SEORA. En l. Suele decirse que esos amores duran tres
semanas. Cuando yo vine estabas en la crisis. Ya es hora de que
entres en la convalecencia.
LUISA. Hasta ahora me defiendo bien.
SEORA. En eso te pareces a la nueva ola. Tambin esas
mujeres se defienden bien... aunque se comportan mal.
LUISA. (Dando por terminada la sesin) Si usted quiere saber
algo ms de m apele a su clarividencia.
SEORA. Para qu? Tus pensamientos me los s de memo-
ria. Vamos a hacer algo que te interese a ti.
LUISA. Por ejemplo...
SEORA. Por ejemplo... Vers... Hoy es... Espera... A ver;
djeme que me reconcentre. (Lo hace) S, lo veo. Est en su casa. A
su lado, hay una mujer.
LUISA. Su madre si se refiere usted a quien yo pienso.
SEORA. Acertaste. Es de Armando de quien hablo y a quien
veo. Estn, como t dices, con... una madre. Hoy celebran una fies-
ta. Hoy, precisamente hoy, hace tres aos que les na... no; esto vale
ms que me lo calle.
LUISA. Qu insina usted?
SEORA. Algo que t misma debes descubrir. En tal da
como hoy van a dar gracias a Dios. Abajo tienes mi automvil.
Armando (Mirando su reloj) antes de cinco minutos, (mira t con
que admirable precisin te lo anticipo) pasar con... esa madre, y
tambin con una sorpresa para ti, por el parque donde t y l acos-
tumbris a encontraros.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 217
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 217
LUISA. Pero a usted qu tiene que importarle lo que suceda
entre una mujer y un hombre?
SEORA. Vamos, vamos, no lo tomes tan por lo dramtico.
Supongo que no es la primera vez que ocurre eso. Lo que yo qui-
siera saber es qu te lleva hacia l. Ya no eres pobre y tienes buenos
vestidos. Supongo que antes podas mirarte al espejo y decir con
pena de ti misma este cuerpo mereca ir vestido de otra manera.
LUISA. Cree usted que el dinero es lo nico que puede acer-
car a una mujer y a un hombre?
SEORA. No se trata de lo que yo crea o deje de creer. En
todo caso, recuerda lo que t decas. Decas que no tenas zapatos
que ponerte y que tus amigas te miraban a los pies. O son otras
cosas las que ahora buscas? Te gusta ese hombre? Es muy elegan-
te verdad? Y qu bien viste! Parece que se pasase el da en el pro-
bador del sastre. Y no es as. La suya es elegancia natural.
LUISA. Lo conoce usted?
SEORA. No, yo, no; bueno, un poco, s. De vista. Y qu
bien habla!
LUISA. Cmo lo sabe usted?
SEORA. Me lo supongo. Cmo fue vuestro primer encuen-
tro? Quin descubri a quin? T a l o l a ti? Lo romntico
hubiera sido que los dos os flechseis con slo veros. Leo en tus
ojos que fue as. Entonces, hija ma, me lo explico todo. Tambin a
m, una vez... bueno, yo tambin tuve mi corazoncito.
LUISA. (Seca) No me interesa lo que le haya ocurrido.
SEORA. Eres terminante. Ya otra vez te dije que en eso tie-
nes a quin salir. Sales a tu padre. (Otro tono) No conviene fiarse de
las primeras impresiones. Cuando yo vi por primera vez a cierto
joven, me pareci un santo. Al mes justo se fug con la mujer.
LUISA. Con la mujer de l?
SEORA. Con la mujer de mi hermano. De tu to.
Xavi er Bveda 218
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 218
Luisa se re
SEORA. Tanta gracia te hace?
LUISA. Me ro de lo mal que hace usted su papel. Ya ve usted
que, a pesar de su venida a esta casa, las cosas siguen lo mismo. Se
lo digo para que renuncie a su intento. Ayer mal vestida y con los
zapatos gastados y hoy vestida a la ltima moda, lo sigo querien-
do... a pesar de usted.
SEORA. Pero en eso ya no sales a tu padre. Sales a m.
LUISA. Y en qu nos parecemos?
SEORA. (Subrayando) En que, como t, tampoco yo renun-
cio a lo que me propongo.
LUISA. Y usted se ha propuesto...
SEORA. (Cortndola) Eso! No hace falta que lo digas. Lo
sabemos las dos. Yo vine aqu para eso. Y ahora vete. Vas a llegar
tarde. Y a m me interesa que llegues a punto. Exactamente en el
momento que importa. (Consultando su reloj) An tienes tres minutos.
LUISA. Usted busca algo. No s qu.
Hace mutis. A la seora se la ve satisfecha con el resultado de la
conversacin. A poco entra Paco.
SEORA. Llegas muy a propsito. Apenas veas volver a
Laura, ta vas a buscar a mi hijo en el automvil y le dices que he
llegado yo y que venga aqu contigo. Dile que es el doctor Aparicio
quien lo llama con urgencia y dale a entender que parece que no
ando como es debido de la cabeza.
PACO. Se va a asustar. El seor es muy impresionable.
SEORA. (Con segunda) Demasiado. Bueno, ahora dime qu
te trae.
PACO. Me trae que ha llegado la ltima carta de las doce que
usted escribi y me dio para los aviadores. Vino de Jamaica.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 219
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 219
SEORA. Qu sitio ms inesperado! Veo que tu amigo el
aviador las mand desde todas partes. En cuntos pases estuve?
PACO. Mi amigo el aviador reparti sus cartas de usted entre
otros aviadores que hacen vuelos transatlnticos. Por ejemplo, una
semana le daba una carta de usted a un aviador que iba a la India,
para que se la mandara a su hijo desde all. Y as apareca usted
estando en Calcuta. Pocos das despus, a otro que iba a Mxico. Y
usted ya estaba en Acapulco.
SEORA. Etctera. Ya lo entiendo. Fue una admirable idea.
En dnde estuve ms tiempo?
PACO. En donde estuvo usted ms tiempo fue en la China.
Los comunistas sospechaban que fuese usted espa y no la dejaban
salir de all.
SEORA. Y corr mucho peligro?
PACO. Alguno.
SEORA. Caramba, y yo sin enterarme. Supongo que mi hijo
se habr llevado un susto.
PACO. No, porque slo lo supo cuando usted estaba en
libertad.
SEORA. Pero cmo arreglaste eso? Yo no escrib esa carta.
Habr notado que no era mi letra.
PACO. Tambin eso se tuvo en cuenta. (Explicando) Esa carta,
a peticin de usted, se la mand un espaol que era el encargado
de hacer verdadero espionaje en Asia. Se la escribi desde Hong
Kong, y le deca que se lo comunicaba para que no se asustase si
llegaba a saberlo por los diarios. Tampoco firmaba para no com-
prometerse. Eso fue idea ma, y yo mismo redact la carta. Al llegar,
produjo un gran efecto.
SEORA. Pues te felicito. Viste afuera mi automvil?
PACO. Se lo llev su hija. La vi salir a gran velocidad.
SEORA. Qu direccin llevaba?
Xavi er Bveda 220
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 220
PACO. Enfil hacia el parque.
SEORA. Entonces qudate aqu y vigila por el ventanal. En
cuanto vuelva me avisas. Y enseguida te vas a buscar a mi hijo. Y
presta atencin porque no va a tardar ni dos minutos. Cuidado, que
es muy importante.
PACO. Debo de hacerme el loco si entra alguno de la casa?
SEORA. En todo caso, hazte el mudo.
PACO. El mudo despus de haber hablado con la sirvienta?
SEORA. Quiero decir que no descubras nada, ni de aqu ni
de all. (Hace mutis)
Entra la sirvienta vestida a la nueva ola. Paco est sobrecogido
de admiracin.
PACO. Con quin hablaba usted cuando yo entr?
SIRVIENTA. Hablaba conmigo misma.
PACO. Y qu se deca usted?
SIRVIENTA. Me deca que esta vida de sirvienta no me va.
PACO. (Con entusiasmo) Por cierto que una mujer de sus con-
diciones no est hecha para este oficio. Ni para este lugar.
SIRVIENTA. (Con intencin) Qu otro lugar cree usted ms
apropiado para m?
PACO. (Tomado por sorpresa) Qu s yo! Yo nunca supe cul
era el mo!
SIRVIENTA. Y ha podido usted soportar esa situacin?
PACO. El hombre se acostumbra a todo.
SIRVIENTA. Yo no. Yo no me oculto nada.
PACO. Usted, por no ocultarse, ni siquiera se oculta en su
vestido.
SIRVIENTA. Por qu me mira usted de esa manera?
Cualquiera dira que le he quitado algo.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 221
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 221
PACO. Ahora, lo que se dice ahora, no; pero ayer a la noche, s.
SIRVIENTA. Ayer a la noche me met en la cama.
PACO. Eso supuse yo; y me quit usted el sueo. Acrquese,
por favor (Ella lo hace y l la besa)
SIRVIENTA. (Enojada) Sabe usted lo que ha hecho?
PACO. No dejar para despus lo que poda hacer ahora. No
me dir usted que es la vez primera que la besan.
SIRVIENTA. No; pero es la vez primera que me asaltan.
PACO. Tan mal le ha parecido a usted?
SIRVIENTA. Mis opiniones me las reservo.
MADRE. (Entrando) Sabe usted, seorita, que para entrar no
tuve necesidad de tocar el timbre?
SIRVIENTA. Usted es de la casa.
MADRE. Yo, s, pero cualquiera que venga puede hacer otro
tanto. La puerta est abierta. Se lo digo por si le interesa cerrarla.
La sirvienta hace mutis.
PACO. (Mirando por el ventanal) Viene el automvil.
MADRE. (Mirando tambin) Con mi hija.
PACO. Perdneme, pero tengo que decrselo a la seora.
MADRE. Hgalo, hgalo, yo me voy adentro. (Hace mutis)
Paco da unos golpecitos a la puerta.
SEORA. (Saliendo despus de una breve pausa) Sube ya Laura
las escaleras?
PACO. (Mirando por el ventanal) Baja del automvil.
SEORA. Vete a toda prisa a buscar a mi hijo y trelo.
PACO. Enseguida. (Hace mutis)
Xavi er Bveda 222
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 222
A poco entra Luisa, la que viene despeinada y deprimida.
SEORA. (Con naturalidad) Ya ests de vuelta?
LUISA. Y para eso hace usted conmigo el papel de madre?
Quiere usted decirme en qu teatro se lo ensearon, o de qu mala
comedia lo ha copiado usted? Me mand usted que fuese a verlo al
parque, como poda usted haberme mandado a que me diesen una
pualada. S! Lo vi! Lo entiende usted? Lo vi! Iba del brazo de
una mujer y llevaba un nio de la mano.
SEORA. (Imperativa) De eso no se hable ms. (Acercndose)
Te has despintado los labios.
LUISA. Ya no necesito pintrmelos.
SEORA. (Observadora) Tambin se te ve la enagua.
LUISA. Djela!
SEORA. Acabars por pisrtela. (Decidida) Si no te la reco-
jes, te la subo yo!
LUISA. Ya est.
SEORA. (Tono apaciguador) No es cosa de que riamos.
LUISA. Qu fcilmente se mata un sueo!
SEORA. Vamos, Laura, hay que olvidarlo todo. Era necesa-
rio que vieses a dnde ibas, y el dao que podas hacer. Para equi-
vocarse, basta un hombre en la vida de una mujer, para que se
extrave necesita dos. Tu estabas ya en eso. (Otro tono) En estas
cosas del amor, sabes qu soy yo? Soy china.
LUISA. China?
SEORA. Completamente china. Los chinos empiezan por
donde acaban los enamorados. Los enamorados empiezan por el
amor, y terminan en la indiferencia. Los chinos empiezan por la
indiferencia y concluyen en el amor. Cuando un chino va a casar-
se, ni la china ha visto al chino, ni el chino sabe nada de la china,
pues ellos se casan sin conocerse.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 223
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 223
LUISA. Entiendo. Un matrimonio de conveniencia.
SEORA. Ms que de conveniencia, una conveniencia para
el maana de ellos. Qu va a hacer un hombre que se encuentra
con una mujer al lado, una mujer que es suya, y a la que no cono-
ce? Pues ver de ganrsela. Y qu puede hacer una mujer con un
hombre que ha de ser suyo para siempre? Tratar de conquistar su
amor. En resumen, para los chinos nace el amor en el mismo lugar
en que muere para nosotros. En el matrimonio. (Pausa) Si me has
entendido bien, an te queda un camino para ser lo que debes ser.
LUISA. Cul?
SEORA. El que te lleva a Juan. El te quiere de verdad y
espera que t hagas algo por tu parte. Vamos, que hagas lo que
hara una china en tu caso. Y a propsito, qu significaban esas
lneas tuyas, acerca de que ibas a tener un hijo de Armando? Y por
qu las dejaste caer cuando yo vine a esta casa?
LUISA. Las invent para que mi marido se las mostrase.
SEORA. Y qu buscabas?
LUISA. Desconcertarla.
SEORA. Bueno, t eres de esas mujeres de las que se dice:
No, no, no es una mala mujer. Lo que le ocurre es que no puede
con el genio. El genio es lo peor en ella.
LUISA. Y qu genio tienen?
SEORA. Un genio histrico.
LUISA. Histrico?
SEORA. O histrico si hablas de una reina.
Entra la madre
LUISA. No saba que hubiese venido usted.
MADRE. Vine a buscar un retrato mo que andaba por ah. Ya
no pinta nada en tu habitacin.
Xavi er Bveda 224
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 224
LUISA. Se equivoca. Ahora todo est claro y vuelve usted a
ser mi madre.
MADRE. Dicen que la risa anda por los barrios y parece que
ahora la risa me toca a m: Esta vez soy yo la que se va.
LUISA. Y si yo le dijera que ahora la necesito?
MADRE. Para qu? Ya no necesitas que te friegue las cacero-
las. La verdad es que con la llegada de la nueva madre hemos gana-
do todos. Tu vistes como nunca soaste vestir, y en cuanto a Juan
bueno, Juan tiene hasta automvil.
SEORA. Va usted a echarlo todo a perder con sus razona-
mientos. No olvide que hacemos teatro.
MADRE. Pues mire usted, eso no lo entiendo. Una madre que
hiciese este papel mo, en el teatro, es decir, una madre que de la
noche a la maana se viese negada por su hija, se echara, creo yo,
a llorar, y aqu todos estuvimos muy risueos. Nada, nada, seora,
o el autor se equivoc con mi papel, o aqu nadie tiene idea de lo
que es una madre.
SEORA. No se ponga usted pattica, no olvide que las
madres ya no somos lo que ramos. Ahora tenemos que confor-
marnos con lo que nos dejan ser.
Suena un timbre y a poco entra la sirvienta.
SIRVIENTA (A la seora) Hay un joven que pregunta por
usted. Dice que lo llam el doctor Aparicio.
LUISA. Es preferible que lo reciba a solas.
SEORA. Te lo agradezco.
MADRE. Yo tambin la dejo.
SEORA. No, usted qudese. Voy a ensearle en qu consis-
te el nuevo arte de ser madre.
MADRE. Si es as
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 225
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 225
Luisa hace mutis y entra Armando.
ARMANDO. Mam; qu te sucede? No saba que hubieses
vuelto. Qu haces aqu?
SEORA. No ests enterado? No te lo dijo Aparicio?
ARMANDO. No habl con l. Paco vino a buscarme en su
nombre diciendo que t estabas en esta casa. Hasta me dio a enten-
der que no te hallabas bien.
SEORA. Habr querido decir que no estoy en mis cabales.
ARMANDO. Y por qu habra de querer decirlo?
SEORA. Porque he decidido dejar de ser tu madre. Tu
nueva madre es esa.
MADRE. Yo?
SEORA. S, usted. Cambiar de madre es una novedad que
hoy se lleva mucho.
ARMANDO. Pero eso es un disparate!
SEORA. Quin te ha dicho que lo sea? Toda mujer puede
ser la madre de cualquier hombre, mientras no se pruebe lo con-
trario. Voy a demostrrtelo. (A la madre) Y a usted tambin. Es
usted madre?
MADRE. S.
SEORA. Este joven por su edad, no podra ser su hijo?
MADRE. S.
SEORA. Entonces, qu razn hay para que no lo sea? (A
Armando) Abrzala.
ARMANDO. No puedo. Las madres no son intercambiables.
SEORA. No s si te das cuenta de que ests ofendiendo a
esa seora. Te he dicho que la abraces.
ARMANDO. Y yo te he dicho que no puedo hacerlo.
Xavi er Bveda 226
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 226
SEORA. (A la madre) Ve, usted, seora, lo que son los hijos
de hoy?
MADRE. Es que, seora, hay que ponerse en su caso. Yo no
soy su madre.
SEORA. No es usted su madre! Admirable ejemplo de
sacrificio! Para que su hijo no pase vergenza por negarla, la madre
dice que su hijo no es su hijo! Hasta dnde vamos a llegar las
madres en nuestro altrusmo!
ARMANDO. Pero, mam
SEORA. Basta! Y en lo sucesivo trteme de usted. Su
madre es esa! Le doy un minuto para que la reconozca.
MADRE. No conviene excitarla. Algo hay que hacer.
ARMANDO. (En contra de su voluntad y sin entusiasmo)
Entonces, seora, resulta que es usted
MADRE. Su madre. (Sin conviccin) Verdad que esto es
una sorpresa?
SEORA. No, no, no! As, no! Eso es querer engaarme,
fingir ante mis ojos, y yo no soy ninguna tonta.
MADRE. Pues qu quiere usted que hagamos?
SEORA. Y es usted quin me lo pregunta? Pase que l no
quiera conocerla, pues hay hijos que reniegan de sus progenitores,
pero ese no es su caso. Usted es una madre ejemplar. Bselo!
MADRE. Qu lo bese yo? Pero, seora, si es un hombre.
SEORA. Un hijo no es un hombre nunca. (A Armando) Y en
cuanto a usted, cumpla su deber filial. Arrjese en sus brazos.
ARMANDO. Seora, parece que no hay otro remedio (Lo hace).
SEORA. (Contemplndolos abrazados) Qu cuadro conmo-
vedor! Ya era hora de que el sentimiento maternal fuese proclama-
do. Habra que hacer esto de una manera pblica, en las plazas ms
concurridas, para ejemplo de madres e hijos. (A Armando) Bese
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 227
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 227
usted a su madre. (l lo hace) Y usted a su hijo. (Ella lo hace)
Hermoso! Lo que se dice hermoso! Ahora voy a dejarlos solos.
Comprendo que despus de tanto tiempo de no conocerse, tendrn
muchas cosas que decirse. Queden ustedes dueos de la casa. (Y
hace mutis)
ARMANDO. Seora, le ruego que me perdone, pero esto es
terrible para m. Qu hace ella en esta casa?
MADRE. Dice que esta es la casa de su hija. Vive con ella.
ARMANDO. Cmo! Hay aqu una mujer que dice ser su
hija? Seguramente est aprovechndose de su locura. Voy a llamar
a la polica.
MADRE. Es mejor que llame usted al doctor Aparicio. l
puede explicrselo.
ARMANDO. Pero el doctor Aparicio sabe algo de esto?
MADRE. Viene por aqu todos los das.
ARMANDO. Y desde cundo?
MADRE. Desde hace unos dos meses, ms o menos. Con su
permiso me voy adentro. No deseo que la seora vuelva a obligar-
me a hacer este papel. Telefone usted al doctor Aparicio mientras
tanto. (Hace mutis)
ARMANDO. Se lo agradezco. (Disca el nmero) El consulto-
rio del doctor Aparicio? Quiere usted llamarlo? S, s; soy Armando
Querol. Dice usted que dej dicho que viene? Gracias. Lo espera-
r (Cuelga)
Hace su entrada Luisa
LUISA. (Estupefacta) T? Qu haces aqu?
ARMANDO. Yo soy el primer sorprendido.
LUISA. Si pudieras verme el alma, no acertaras a reconocer-
me. Tan distinta soy.
Xavi er Bveda 228
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 228
ARMANDO. No s por qu lo dices.
LUISA. Acabo de verte en el parque con tu hijo. Ahora soy
libre! Esa criatura me libr de ti!
ARMANDO. Qu tiene que ver mi hijo con nosotros?
LUISA. Todava te atreves a ofenderme?
ARMANDO. No es esa mi intencin.
LUISA. Quieres decir que me tomaste por una cualquiera?
ARMANDO. Te tom, y nos tomamos, por lo que somos. Yo
a ti por una mujer y t a m por un hombre. Adems entre t y yo
nunca ha pasado nada.
LUISA. Pero pudo pasar todo. Ms de una vez estuve a punto
de abandonar mi casa.
ARMANDO. Pero yo nunca te ped que lo hicieras. No te
entendas con tu marido.
LUISA. Qu te ha trado aqu?
ARMANDO. Me dijeron que estaba aqu mi madre y que el
doctor Aparicio me esperaba.
SEORA (Saliendo) Magnfica situacin! Estupenda!
Sorprendidos infraganti. Y, a todo esto, con la escena bien prepara-
dita. Puedo saber a cul de los dos se le ocurri? Lstima que os
han fallado algunos efectos. Por ejemplo, la entrada ma. Falt el
grito. Un grito de sorpresa. Casi de estupor. Pero para eso habra
sido necesario que os hubiera encontrado abrazados, besndoos.
Falt lo pattico. La hija besndose con su amante en la casa del
esposo. La madre (yo) que los descubre. Hay que reconocer que es
una lstima. Esto no se modifica porque ahora me miris con esos
ojos de malos cmicos. Ya no estamos aqu para hacer papeles. (A
Luisa) Ven, acrcate. Prometes decirme la verdad?
LUISA. Se lo prometo.
SEORA. Sabes quien es este joven?
LUISA. S.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 229
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 229
SEORA. Es l?
LUISA. S.
ARMANDO. Fue una aventura sin importancia.
SEORA. Una aventura sin importancia, y ha venido usted a
buscarla en mi propia casa.
ARMANDO. Esta no es tu casa.
SEORA. An va usted a atraverse a decir que Laura no es
mi hija. Bueno pudiera usted no saberlo. (A Luisa) Por qu me
miras con ese miedo? (A Armando) Y usted, por qu tiene usted
tambin miedo en los ojos? (De pronto) Dios mo, me parece que lo
entiendo. (A Luisa) Que te entiendo. Es su nio, verdad, su hijo!
Hbleme del nio. Fue su inocencia, la inocencia de su mirada, la
que te hizo ver el dao que ibas a causarle?
LUISA. (A Armando) Vete! Vete!
Armando impresionado, avanza hacia la salida. La seora corre
hacia l y lo detiene.
SEORA. No me gusta que se vaya echado de esa manera.
Me dio como un vuelco el corazn. Es mejor que se vaya usted
como por su gusto, voluntariamente, sin violencia alguna.
Entra el doctor Aparicio.
APARICIO. Vengo de tu casa; les anunci que has vuelto de
tu viaje y estn todos llenos de alegra por tu llegada. Supongo que
a Armandito le habrs trado algn juguete. T sabes cmo son los
nios. Suean con esas cosas. Adems, hoy cumple tres aos.
Entra Paco con la maleta y tambin la madre.
SEORA. Piensas que yo poda haber olvidado una fecha as?
Ni que estuviera loca! Ah, en esa maleta, estn los juguetes, mue-
Xavi er Bveda 230
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 230
cos y ositos que le compr en la China. Tu sabes que me retuvieron
all, me crean espa. (Tono de perplejidad) Dios mo, esos juguetes tie-
nen los ojos oblicuos. Crees que Armandito va a darse cuenta?
APARICIO. Los nios se dan cuenta de todo, pero Armandito
sabe que son recuerdos de tu viaje alrededor del mundo, y eso ha
de gustarle.
SEORA. Claro que s.
Entra Juan
SEORA. Has vuelto a tiempo de la fbrica. (Volvindose a
todos) Les ruego que disculpen lo sucedido. (A Juan) A ti tambin te
ruego que perdones. Comprende. Las mujeres tenemos a veces sue-
os y hay que despertarnos sin hacernos dao. (Rompe a andar y se
detiene) Ah, me olvidaba de presentrtelo. Ese joven se llama
Armando y ha venido a buscarme. (Subrayando) Se obstina en decir
que es mi hijo.
JUAN. (Mirndolo inquisitivamente) Su hijo!
SEORA. Eso dice l. Anda, Paco, ve delante con mi maleta.
T, Aparicio, dame tu brazo (Aparicio lo hace. A Armando) y
tt Bueno, t acompanos tambin. T no puedes quedar-
te aqu, y adems llevas un nombre que me es querido, muy queri-
do. (Avanza unos pasos y se detiene). La directora de la comedia se
retira. Est en el comedor, ya prxima a la puerta que da a la esca-
lera. Se hallan en escena todos los protagonistas. Y uno ms, preci-
samente el que faltaba, Armando. Pero ya no es ms la casa de
Laura. Ahora es la de Luisa. (Recorrindola con una mirada llena de
ternura) Qu Dios la colme de sus dones!
Mientras la seora avanza, va cayendo el teln
Buenos Aires, Agosto de 1963,
Madrid, Octubre del mismo ao.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 231
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 231
Xavi er Bveda 232
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 232
138. Esta parte contn unha seleccin da correspondencia recibida por
Bveda dende o ano 1923 ata 1963. As cartas, algunhas delas acompaadas
de reproduccin fotogrfica, son transcricins exactas dos orixinais, s se lles
aplicaron, cando foi preciso, as pertinentes correccins de acentuacin.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 233
EPISTOLARIO
138
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 233
Xavi er Bveda 234
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 234
RELACIN DE CARTAS
A Xavier Bveda de:
Gabino Bugallal, Presidente do Congreso dos Deputados,
27 de xaneiro de 1923.
Secretario de S.M. El Rei, Palacio Real, Madrid, 23 de
xuo de 1925.
Antonio Espina, Madrid, 10 de marzo de 1927.
Ramn Otero Pedrayo, Ourense, 30 de marzo de 1927.
Gabino Bugallal, Madrid, 29 de abril de 1927.
Benjamn Jarns, (s.l., s.d., ca. 1927)
Cansinos Assens, Madrid, 29 de xaneiro de 1928.
Ramiro de Maeztu, Bos Aires, 21 de abril de 1928.
Amrico Castro, Madison, 6 de xuo de 1929.
Antonio Rey Soto, Guatemala, 2 de setembro de 1929.
Antonio Rey Soto, Guatemala, 15 de xaneiro de 1930.
Edwards Bello, Quilpu, marzo 1930.
Antonio Rey Soto, Guatemala, 10 de maio de 1930.
Gabino Bugallal, Madrid, 22 de maio de 1930.
Soler, Mendoza, 21 de setembro de 1930.
Asociacin Patritica Espaola, Bos Aires, 9 de maio de
1932.
Centro Gallego de Bos Aires, Bos Aires, 24 de maio de
1933.
Federico Garca Lorca, Bos Aires, 13 de novembro de
1933.
Juan Marinello, (s.l.), 1934.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 235
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 235
Edwards Bello, Montoln, abril de 1935.
Alfonso Castelao, Bos Aires, 22 de octubre de 1942.
Ramn Gmez de la Serna, Bos Aires, 1942.
Clemente Cimorra, Bos Aires, 18 de febreiro de 1943.
Manuel de Falla, Alta Gracia, 17 de agosto de 1943.
Edwards Bello, Santiago de Chile, febreiro de 1945.
Primitivo Sanjurjo, Sanxenxo (Pontevedra), 29 de agosto
de 1945.
Carlos Kany, 29 de novembro de 1946.
Fernndez del Riego, Vigo, 30 de decembro de 1954.
Paz Andrade, Pontevedra, 26 de febreiro de 1962.
Fernndez Mato, Castelldefels, 4 de febreiro de 1963.
De Xavier Bveda a:
Juana (a sa muller), 21 de xullo de 1927.
Juana (a sa muller), 8 de agosto de 1927.
Fernndez del Riego, Bos Aires, 20 de novembro de
1954.
Fernndez del Riego, Bos Aires, 9 de decembro de 1954.
Juana (a sa muller), 21 de outubro de 1963.
Juana (a sa muller), 23 de outubro de 1963.
Xavi er Bveda 236
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 236
(El Presidente del Congreso de los Diputados)
27 de Enero de 1923
Sr. D. Xavier Bveda
Mi querido amigo: He recibido sus cartas del 18 y 21 y con
esta ltima el recorte que le devuelvo por si le conviene conservar-
lo y su retrato con la dedicatoria que le agradezco mucho. Tambin
haba recibido el telegrama referente al recibimiento hecho a Luis.
La poca no ha publicado folleto alguno sino que se ha refe-
rido al publicado por El Diario.
Su artculo titulado Envidia o caridad? le honra, como
todos los suyos, pero no d usted demasiada importancia a estos
ataques y hgase cargo de que va usted subiendo una escalera en
cuyas gradas se encuentran muchos sin fuerzas, que quieren com-
pensar su impotencia dando tirones y poniendo trampas a los que
van ascendiendo, sin que logren impedir su ascensin.
Todo parece indicar que, en efecto, su viaje y estancia en
Amrica ha de ser provechoso para usted en todos sentidos. Doy
por evidente, desde luego, el triunfo literario y con l y como con-
secuencia la obtencin de beneficios materiales que importa mucho
cuide usted de hacerlos duraderos defendindose contra s propio
mediante el envo de las cantidades que recaude a persona de su
confianza en Orense o el depsito de ellas por de pronto en poder
de personas o en casas de que no le sea a usted fcil retirarlas aun-
que este camino siempre ser menos seguro. Y ms que el aprove-
char lo que usted por de pronto recoja, importa que deje usted
sembrado el camino para una colocacin til de su produccin pre-
sente y futura. Sea usted, en fin, cuidadoso de su propio porvenir
material que no es incompatible con la vida del espritu.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 237
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 237
No s si all tendr usted ocasin de hacer conversaciones
sobre quienes son los que ms propagan y se quejan de la existencia
de un caciquismo opresor en Galicia: mi experiencia me dice que los
que ms claman y tergiversan o abultan enormemente los hechos
son precisamente los que aspiran al cacicato ms degradado y quie-
ren romper el valladar que le oponen las personas de bien a las que
injustamente difaman para poder campar luego a sus anchas.
Ya sabe usted cun sinceramente le desea un completo
xito en su viaje, su afmo. amigo
q.e.s.m.
G. Bugallal
Xavi er Bveda 238
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 238
Palacio Real de Madrid 23 de Junio de 1925
El Secretario particular
DE S.M. EL REY
Seor Don
Xavier Bveda
Mi distinguido amigo: Tengo el gusto de remitir a Vd. la
adjunta fotografa que su Majestad el Rey -Dios le guarde- se ha dig-
nado dedicar a la Colonia Espaola de la Repblica Argentina,
haciendo as una especialsima excepcin a favor de la misma, para
que sea publicada en la Revista Plus Ultra conforme a los deseos
que tuvo Vd. a bien exponerme.
Con este motivo se reitera de Vd. Affmo. Atento s. s. y amigo
q. b. s. m.
Emilio M de Torres
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 239
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 239
(Crculo de Bellas Artes)
Sr. Don
Xavier Bveda
Querido Xavier:
Muy contento y conforme con tu tarjeta y tus planes de
Sntesis. Desde luego puedes contar conmigo. Ya s que has arri-
bado por fin, despus de arriscadas bohemias tempestuosas, a buen
puerto. Buenos Aires, lo es; uno de los mejores del mundo.
Yo no estoy mal. Puedo vivir con la literatura en Madrid, que
como sabes, no es flojo triunfo, y si no fuese por el cmulo de aten-
ciones -desatentsimas!- que han descargado sobre m, los ochavos
que levanto a punta de pluma, me bastaran y aun sobraran. Pero no
puede ser, chico. Como deca aquel gracioso idiota de Don Modesto
Ya lo dijo Pepe Moros
A uno que trabaja en cueros
Cuando hay toros, no hay toreros
Cuando hay toreros, no hay toros
Te cuento todo esto, porque no me vendran mal los galeones
de las Indias y cuanto ms cargados de oro, mejor. Recientemente,
a poco de colaborar en El Sol recib alguna proposicin colabora-
tiva de un diario chileno, pero bastante mal retribuda, y claro,
como comprenders, no es plan. Adems, yo no s si por esas tie-
rras me conocen algo, poco o mucho, ni si confunden como hacen
los catalanes, al periodista con el literato... Mucho te agradecer,
querido y admirado Xavier, que en tu prxima, me informes cum-
plidamente de todo ello.
Te anuncio el envo de un libraco que acabo de parir. Atiende
por Pjaro Pinto y lo ha editado la Revista de Occidente. El xito
Xavi er Bveda 240
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 240
que he obtenido con el dicho jilguero ha sido grande, en Madrid y
en toda la Mancha. (Ya sabes que no soy pedantuelo y menos conti-
go). Y como vers por la advertencia de agotado que exhibe en su
catlogo la Rev. de Occ. Comprlo la gente. La crtica me ha incen-
sado plenamente, salvo esa cotorra vieja con cara de puta de
Cansinos Gansinos que propinme un palo.
Qu pasa por la Argentina, y por Cuba y por Mjico...? Estoy
muy desorientado respecto a las letras americanas. Sin duda, ten-
drn mas valores intelectuales, de los que cree esta gente literates-
ca espaola, para los cuales Amrica no existe.
Yo confieso mi pecado, leo poco americano. Recibo libros
que galantemente me envian los autores y en ellos, de vez en cuan-
do sorprendo acentos, gestos, vibraciones interesantes. Sobre todo
de Mjico. De la Argentina advierto una eterna sugestin de Pars,
una constante propensin al mimetismo de la France et pour la
France desconsoladora. Desconsolador. A Pars ya no se puede ir
en literato. Ni se pueden traer de l con aire bobalicn y provincia-
no, viejos retales amarillentos empapados en champagne, de
cabaret y psicologas de Moraud y Sorbona. A m Pars sigue sin
convencerme. Precisamente la pasada primavera, tuve necesidad,
verdadera necesidad de hacer una escapada y por fortuna atrap
una bronquitis que me libr de la Rotonda.
No dejes de enviarme los nmeros de Sntesis que vayan
saliendo. Mi domicilio ya no es el antiguo que t conociste, sino
este otro: -Alonso Cano 13- donde yazgo a t entera disposicin. Y
t? De libros, prensa, versos, y realidades y proyectos? Te supon-
go hombre feliz, austero, sin trasnoches sin tener que pedir al
sereno una estrella para subir la escalera- y con un pequeo
Bovedita bonaerense. (Mis respetos afectuosos a tu seora).
Y n ms. Escribe, cuntame cosas, responde a las que te pre-
gunto, y acoge el fraterno abrazo de tu camarada y amigo
Antonio Espina
Madrid 10-III-1927
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 241
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 241
Sr. D. Xavier Bveda
Muy querido y admirado amigo:
Ya sabe Vd. como Orense y Trasalba, los libros y la mecnica
del vivir le privan a uno muchas veces del placer de escribir a los
amigos. Pensando en ellos se dejan correr los das sin coger la
pluma. Una resistencia material y pesarosa que es preciso vencer.
Encantado de sus triunfos y deseando que Sntesis sea lo que Vd.
piensa y lo que esperamos todos. Pero yo que voy hacer? Mi tra-
bajo es lento y casi siempre nebuloso. Vivimos en tiempos de incer-
tidumbre y de verdadero sufrimiento. Aqu existen tremendas difi-
cultades de informacin y nos exponemos a descubrir el
Mediterrneo. Desconozco totalmente la manera del pblico ame-
ricano. De todas maneras intentar algo. Sera interesante un estu-
dio comparativo de Spengler y Wells? Sealan dos modalidades
diversas e interesantes en la actualidad. Son muy ledos, pueden
hacer mucho bien y mucho dao. En das crticos es preciso hacer
una crtica libre y audaz. Intentar concentrar mis sugerencias en
unas cuartillas y se las enviar, si no se me ocurre otra cosa.
Debo carta a Manolito Garca Miranda. En la ltima me habla
de Vd. Cuantos amigos lejanos! En Galicia se marcha bien. Orense
aburre qu hacer? De pronto, la solucin. Un viajecito rpido a La
Lanzada, en pleno invierno, unas semanas en Trasalba (ahora
empiezan a beethovenizar los mirlos en el pomar agromado) o una
noche bajo las alas del reloj de Santiago. Y vuelta a la alegra y a un
trabajo espaciado que a pesar de mis casi cuarenta me parece, a
veces, juvenil.
Muchas gracias por su amable invitacin. Complacido de
estar a sus rdenes le saluda su cordial amigo y servidor,
Ramn Otero
Orense 30 Marzo 1927
Xavi er Bveda 242
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 242
Gabino Bugallal y Araujo
Madrid, 29 de Abril de 1927
Villanueva, 15.
Sr. D. Xavier Bveda
Mi querido amigo: Recib oportunamente sus cartas de 27 de
Febrero y 27 de Marzo, as como la tarjeta en que me anunciaba la
visita de D. Ramn Cabezas que an no se ha presentado, y el
nmero de La Prensa que publica su artculo En busca de una
esencia de lo espaol.
Me ha producido la lectura de este artculo muy grata impre-
sin por el estudio y la enjundia que demuestra Vd. en l, as como
por sus certeros juicios acerca del regionalismo y el nacionalismo.
Solamente en la apreciacin de hechos discrepo un tanto.
Estoy en la idea de que ese fenmeno de la generalidad y casi exclu-
sivismo uso del cataln en todas las clases de aquella regin es
reciente y desde luego que hace unos aos no tena el sentido agre-
sivo que ahora o hace poco tena contra lo espaol. Yo recuerdo
haber pasado das en Barcelona en que entre las clases de superior
cultura slo por accidente se usaba el idioma regional, siendo fre-
cuentsimo, y casi me atrevera a decir que general, el uso del cas-
tellano en las calles de Barcelona sin que hubiera tampoco (hoy son
muy escasos y apenas ledos) peridicos escritos en cataln, ni tea-
tro cataln que tambin hoy es muy reducido y vive anmicamen-
te. Recuerdo haber estado en Gerona en la nica fonda regular que
all hay sin haber odo a los concurrentes ni a los mozos hablar en
cataln y sin que yo, por consiguiente, tuviese la menor dificultad
para estar en ella, mientras que ahora me ha dicho un funcionario
de la carrera judicial que en la misma fonda ni le entendan los
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 243
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 243
mozos ni hablaba nadie el castellano, crendosele una verdadera
dificultad para las necesidades de la vida. Tambin recuerdo que no
hace muchos aos amigos y parientes mos pertenecientes a distin-
tas carreras del Estado servan destinos en Catalua sin que les
fuese imposible, ni siquiera difcil, la convivencia y el normal ejer-
cicio de sus cargos, mientras que ahora todo esto entraa una difi-
cultad real, a parte de lo que se procura fomentarla para elevarla a
imposibilidad completa.
Y es que se ha convertido el uso del idioma por los catalanes
que han querido dominar a Catalua poltica y econmicamente en
un instrumento para tal dominacin excitando el honor y aun el
orgullo regional con una pretendida superioridad de entendimien-
to y de cultura (recuerda Vd. la superioridad craneana afirmada por
el Doctor Robert a quien se ha erigido un monumento en
Barcelona) lo cual el mismo Camb afirm en una excursin que
hizo por Galicia para estimular tambin all la creacin de un nacio-
nalismo regional, ofrecindose en nombre de los catalanes a costear
una gramtica gallega que difundiese ms el conocimiento y el
amor al lxico regional como haban hecho en Catalua. Y eso es lo
que veo yo con repugnancia: y que se pretenda crear o aumentar las
dificultades para la compenetracin en unas y otras regiones en vez
de limitarse a respetar las que la naturaleza y la historia hayan crea-
do y en todo caso a que se esgrima el idioma como instrumento de
hostilidad hacindolo sonar agresivamente en los odos de los estra-
os de la regin.
Afortunadamente no ha llegado an este caso para Galicia,
pues aun hoy se oyen frases y versos gallegos y hasta el acento del
pas con curiosidad amorosa porque ni es ni se pretende que sea un
motivo de incomunicacin e incomprensin con los estraos (sic),
a pesar de los esfuerzos que en este sentido hacen los nazonalistas
y galeguistas.
No es realmente discrepancia, como usted ver, lo que hay
entre estas observaciones y su artculo, sino ms bien alguna apre-
Xavi er Bveda 244
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 244
ciacin de la realidad actual y repugnancia a la aspiracin de algu-
nos que estimo funestos paisanos nuestros.
Y despus de lo dicho, recojo tambin satisfechsimo la
manifestacin que ud. hace en su ltima de poder vivir exclusiva-
mente de su pluma deseando que de da en da se confirme y
ample ese hecho, que no slo ha de producirme satisfaccin sino
en cierto modo tambin orgullo.
Suyo afmo. amigo
q. e. s. m.
Gabino Bugallal
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 245
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 245
Sr. D. Xavier Bveda
Querido camarada: recib la suya que pens en contestar
enseguida, pero todo qued en pensamiento. Cmo le va de salud?
Escriba y diga.
He visto los nmeros 5 y 6 de Sntesis, Quiere usted decir
que me enven la revista a Ronda de Atocha, 4, (Parador)? Se lo
agradecer mucho. No recib giro alguno.
Hice sus encargos. Todos trabajan aqu muy poco. Ortega y
Vela estn absorbidos por El Sol. Ni aun para la Revista de
Occidente escriben. Espina podra hacer cosas. Se lo recordar.
Yo, ganndome diariamente el pan con el sudor de mi frente,
como usted me dej. Quiz un poco ms aburrido y con menos
ganas de hablar.
Ve Vd. a Guillermo? Abrcele. Y salude a los amigos.
Pombo cada noche ms mixtificado y menos divertido.
Ramn siempre genial.
Hbleme de Sntesis, de todos Vds., de la salud de Vd., sin-
gularmente: nunca se me olvida aquella noche.
Y le abraza cordialmente, su camarada
Benjamn Jarns
Xavi er Bveda 246
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 246
Madrid, 29 de Enero-28
R. Cansinos-Assens
Morera, 8 y 10
Sr. D. Xavier Bveda,
Buenos Aires
Mi querido poeta; Me apresuro a envarle (sic) ese recorte del
artculo que con el gusto y la devocin de siempre he dedicado en
La Libertad a su ltimo libro de versos. Ahora particularmente, mi
felicitacin por verle a usted de nuevo ostensiblemente en la bre-
cha lrica.
Le envo tambin ese artculo sobre La boda de Don Juan
que se public hace varias semanas. Como usted ver, su cable
lleg derecho a mi corazn. Salude usted en mi nombre al Sr.
Noel.
Por el ltimo nmero de Sntesis veo que ha dejado usted la
direccin de la revista. Ha sido verdaderamente por descargarse de
trabajo? Se trata de algn pique literario o personal? Quisiera
saberlo, para ajustar mi actitud a la suya.
Vi publicado lo mo en Sntesis y le agradec grandemente el
honor, pero he esperado vanamente ese giro que hubiera alegrado
el rostro de la hermana... (No me olvide en esto, querido Xavier,
pues ya sabe lo pobre que es mi honrada Musa).
Supongo que su amable esposa habr recibido ya el autgrafo
con cuya peticin me honraba... Habr acertado con las palabras que
ella esperara del ilustre escritor ?...
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 247
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 247
Un cordial abrazo, querido Xavier, por encima del mar, de su
leal amigo
Cansinos Assens
139
139. Esta carta contn notas manuscritas nas marxes, do proprio Cansinos
(Cf. a reproduccin desta carta neste volume).
Xavi er Bveda 248
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 248
EMBAJADA DE ESPAA
BUENOS AIRES
Buenos Aires, 21 de Abril de 1928
Seor Don Xavier Bveda
Muchas gracias, mi querido amigo Bveda, por su buen libro
Tierra nativa, en el que todo me gusta, pero me halaga particular-
mente ver que recoge Vd. con aplauso la proftica poesa de
Pondal, que yo no conoca, pero que coincide con mi pensamien-
to, cuando dice que sern los gallegos:
o lazo recio e forte que reconciliar los hijos con la madre y
har que
e os bos povos ibricos
dispersos juntarn
Como siempre suyo buen amigo
Ramiro de Maeztu
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 249
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 249
Madison 6 de junio 29
Querido Xavier Bveda:
Vi al Sr. Moure en N. York, que me entreg su amable carta y
la del Sr. Gouchn. Sent no ver a ste, para darle las gracias por su
libro, pero ya se haba marchado, - sin dejarme su direccin -.
An no he podido sino hojear Al hombre y sus tres mun-
dos, que me parece una interesante seccin transversal de proble-
mas actuales, - algo por tanto que leer en cuanto tenga un hueco
este verano.
Pronto me voy a California, luego a Texas, con lo cual el
verano no tendr vacaciones para m. Pero es un privilegio tener
trabajo cuando millares de espaoles pasan por la amargura de no
tenerlo. Me imagino que eso estar cerrado a piedra y lodo para los
emigrantes que la guerra ha lanzado fuera de Espaa. Aqu hace-
mos lo que se puede, bien poco, porque el ingls es una barrera
casi infranqueable.
Cunteme cmo anda eso. Las impresiones que tengo es que
la democracia pende ah de un hilo delgado. Ojal me engae. En
realidad este continente debiera quedar fuera de la zona extica,
porque tiene elementos de vida propios, y escasa poblacin. Pero el
ser humano es tan absurdo...
Ya sabe con qu inters sabr siempre de V. Le manda un cor-
dial abrazo
Amrico Castro
P.D.
Le ruego diga al Sr. Gouchn como cunto agradezco el obse-
quio de su libro, y cmo siento no haberlo visto.
Xavi er Bveda 250
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 250
Antonio Rey-Soto
Guatemala 2 de Septiembre de 1929
Seor Don Xavier Bveda.
Buenos Aires.
Queridsimo Xavier:
He perdido a mi padre! El prximo da seis har tres meses
que lo abati la Segadora implacable. Esta cosa horrible, que me
deja ya definitivamente solo, pues no me quedan ms parientes que
algunos sobrinos y un to gentes que no tendra nada de sorpren-
dente que llegasen a ser enemigos mos- me convierte en una espe-
cie de roble de esos que nuestros campesinos decotan saudamen-
te convirtindolos en una especie de ases de bastos. Hay una dife-
rencia sin embargo: los robles suelen retoar vigorosamente; pero
yo soy ya demasiado machucho para eso y no echar nuevo rama-
je de afectos ya nunca ms: Quiero decir con ello, que hundo con
mayor ahnco en el suelo antiguo de las amistades mis races, y que
as, desmochado y trgico, espero el da en que el rayo del cielo se
acuerde de mi soledad y de mi desnudez. Y no necesito decirte que
t eres uno de los buenos amigos antiguos, que te ests portando
imcomparablemente mejor que otros muchos que como nicos
queran vendrseme en otros tiempos. Dios te lo pague, ya que yo
no pueda, y dejemos este punto.
Le y rele, con renovada admiracin, tu esquema de libro,
que eso es la magnfica conferencia que diste en el Club Progreso.
Te admiro, chico, cada da ms fuertemente. Agrandas cada vez ms
tus horizontes de solidsima cultura y piensas cada hora que va
pasando con mayor hondura y ms luminosa transparencia. Vaya
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 251
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 251
si has andado camino! Y qu piensan si es que all piensa
alguien- y qu dicen nuestros admirables paisanos? Gozo lo indeci-
ble imaginando tantas cosas acerca de este soberbio caso tuyo.
Debes tener locos a unos cuantos. Dime, dime algo, hombre.
No encuentro que estemos en desacuerdo acerca de nada
fundamentalmente. Muy bien lo que dices acerca del Quijote! Y lo
mismo sobre los msticos. Los nuestros se diferencian en absoluto
de los alemanes en su voluntariedad dinmica. Son gentes de
accin ante todo, como es accin, segn acotas, todo lo espaol.
Nada; que quedo esperando La esencia de lo espaol... como se espe-
ra una buena comida cuando se tiene hambre y se ha tomado ade-
ms un enrgico aperitivo.
Supongo en tu poder La Copa de Cuasia. Dej dedicado para
ti un ejemplar en El Imparcial. Tambin supongo que el Gobierno
de aqu te habr remitido el folleto Estampas Guatemaltecas. Ya me
dirs qu te parecen. La Copa... es mi libro. Estampas es un regalo
que he querido hacer a este pas donde tan admirablemente me
siento tratado. De este librito s que he de agradecerte digas algo en
algn lugar resonante. Y esto no por m sino por este pas.
Te enviar no faltaba ms- un ejemplar de Amor Pero no
de los que t tan gentilmente me has enviado, sino de los de la 2
edicin, que hoy no tengo pero estoy esperando de Espaa.
Te abraza y te est muy agradecido por todo, tu viejo amigo
y admirador enorme
Antonio Rey-Soto
Me conmovi de veras tu recuerdo de esos libros de la 3 edi-
cin de Amor que yo ped a varios sin resultado. Gracias,
Xavierio, gracias otra vez.
Un fortsimo abrazo.
Xavi er Bveda 252
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 252
Antonio Rey-Soto
Guatemala Enero 15 de 1930
Seor don Xavier Bveda.
Buenos Aires.
Querido Xavier:
Recib tu cariosa carta, que mucho he agradecido por tu
entraable psame. Dios te lo pague. Mil gracias tambin por tus
comprensivas palabras acerca de La Copa de Cuasia, libro en que
realmente he puesto fibras de entraa.
Con tu carta lleg tu La Esencia de lo Espaol, que le en una
sola noche de un tirn, con inters y admiracin crecientes a cada
pgina. De los ensayos que integran ese libro, que haces muy bien
en considerar como un miliario en tu vida de escritor, no conoca
ms que el primero y el ltimo, de los que ya te he hablado. Entre
los otros hay, a mi juicio, aciertos definitivos. En torno al tema del
Amor; En torno al pasado; Esttica del recuerdo y Poesa y
Ciencia me han hecho gozar y meditar profundamente. Sus mr-
genes han quedado cubiertas de acotaciones. Tal hecho te dir ms
que un aluvin de elogios.
No te apenes porque en Galicia afecten desconocerte. Mejor.
Los muy llevados y trados continuamente se me figura que se pare-
cen a los limones muy estrujados. No les queda ya jugo. Esto con-
tando con que hayan tenido alguno. T en cambio, que ests ple-
trico de l, ten por seguro de que ms tarde o ms temprano no
ha de faltar un sibarita que te recoja para sazonar contigo las volan-
deras y mezquinas hojas de nuestros peridicos, sabe que te aguar-
dan las hojas de los sustanciosos libros que viven siempre. Porque
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 253
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 253
adems t, querido Bveda, eres un caso de voluntad mxima sir-
viendo a un mximo talento. Yo mismo, que te anim con cierta
prevencin ya ves que te soy franco- en tus primeros pasos me
apresuro a proclamarlo con verdadero orgullo. No te digo ms.
Tu poesa Meditacin Racial ante un Camino Gallego,
marca la mayor altura en nuestra lrica racial. Mi enhorabuena ms
encendida.
Ahora un ruego: Seras capaz de conseguir, y envirmelos,
dos ejemplares o tres de mi Nido de Aspides? No tengo ejemplar
alguno y est agotada la edicin en Madrid. Imagina cmo te agra-
decera este obsequio. Ya s que estoy contigo en deuda. Te debo
un ejemplar de Amor que vence al Amor, dedicado, y una fotografa.
Ambas cosas llegarn a tus manos muy pronto.
Di a Lence que agradec muchos las dos lneas que me dedi-
ca en tu carta. Le recuerdo con un gran afecto y mucha gratitud,
unido tambin a una gran admiracin. Abrzale.
Que el ao que acaba de comenzar traiga nuevos laureles y
muchos pesos para ti es lo que ms vivamente desea tu ya viejo
amigo, muy leal y muy sincero que te admira tanto como te quiere
Antonio Rey-Soto
Xavi er Bveda 254
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 254
Quilpu marzo 1930
Sr. don Xavier Bveda.
Bs. Aires.
Querido amigo:
De esa ciudad que posee calles tan largas (las ms largas del
mundo?) me escribes por fin en la portada de un gran libro tuyo.
Muchas gracias.
Te recuerdo constantemente y te cito. Mi juventud consiste en
creer que se puede tener talento y alegra; que se puede ser profun-
do y claro como el agua; que se puede carecer de condecoraciones y
tener la gran cruz de la risa. En la dedicatoria me dices Para la ilus-
tre juventud de Edwards Bello. Te agradezco que me recuerdes de
esta manera y me entiendas. Creo que un defecto de nuestra gente
es la gravedad, herencia de Espaa. Si Espaa no expulsa todava a
su jovencito de la Plaza de Oriente es por la gravedad y el habla
engolada de sus talentos, que por eso mismo no llegan a la multitud.
En cambio, en Francia e Inglaterra, el hombre de talento no desde-
a hacer maromas populares en mangas de camisa. Espaa tiene:
renta del Estado
foros
cotos
espadones la leona invicta
seoritos
lacayos
capitales-momias
y de todo eso simplemente por ese vicio o mana que yo llamara
Juanramonjimenismo y que consiste en inhibirse por elegancia.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 255
}
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 255
Pero, t, Bveda, que glosas a Cervantes con ese estilo de maestro,
t que conoces como pocos a tu patria, sabrs que ese vicio es
nuevo, es decir, es cosa de decadencia. Cervantes fue de la multi-
tud, fue sencillo, fue ms humano que esos genios de ahora.
Seguro estoy de que Alfonso XIII conoce la salud de Espaa:
sabe lo que duran esos espordicos sobresaltos polticos como el de
ahora.
Yo por mi parte repito que no habr Repblica en Espaa en
tanto no haya escritores para los espaoles y no para cenculos,
peas y americanos. Si el Rey se mantiene con sus tretas hasta Mayo
O sole mo!
todo se acab. Verbenas, toros, violetas, la Raquel, Lalanda.....Se
salv Alfoncete! Este es viejo disco mo. S. Pero es la pura verdad.
Ortega, Maran, Perez de Ayala, DOrs, han llegado nada ms que
a la epidermis. Su obra es clara, s, con buena voluntad. Pero su
vida es demasiado elegante. Son graves. La gravedad, la elegancia
teatral, la tiesura espiritual son los defectos mortales de
Iberoamrica.
Creme que leo tu libro desde el momento que lo recib,
anoche, con gran atencin. Tu viejo amigo y admirador invariable,
Edwards Bello
Providencia 2046
Santiago
Post-scriptum. En Espaa y Amrica oirs decir como elogio de
un escritor: es muy serio. Lo has odo de un pensador de Inglaterra
o Francia? Qu ridculo sera decir Shakespeare es muy serio o
Bernard Shaw es serio, o Proust cest trs serieux. Scrates se lla-
maba el tbano en el caballo griego.
Xavi er Bveda 256
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 256
Antonio Rey Soto
Guatemala 10-V-1930
Sr. Don Xavier Bveda
Buenos Aires
Queridsimo:
Recib el ejemplar de Nido de Aspides. Millones de gracias,
tanto ms efusivas, cuanto ms difcil te ha sido el conseguirlo.
Cundo me mandas ms producciones tuyas? Ya conoces el
inters y el cario con que sigo tu ruta triunfal.
Dime: Un seor Mximo Soto Hall, de aqu, que dice que
est encargado de una de las secciones de La Prensa, y anda reco-
rriendo el continente con tal carcter, en qu concepto est tenido
en sa? Yo lo present aqu, en un acto pblico, dndole un gran
bombo, lo mismo que a ese gran diario. Pero quisiera saber...
Otra vez mi gratitud extremada. Te abraza, te quiere y te
admira tu
Antonio Rey Soto
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 257
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 257
Gabino Bugallal y Araujo
Madrid, 22 de Mayo 1930
Villanueva, 15.
Sr. D. Xvier Bveda
Mi querido amigo: No tendra excusa que hubiera tardado
tanto en acusarle recibo de su libro LA ESENCIA DE LOS ESPANOL
Y OTROS TEMAS si no hubiera distrado mi atencin y requerido mi
tiempo solicitaciones perentorias y quehaceres ineludibles, menos
gratos, desde luego, que corresponder a su obsequio y al amable
recuerdo que representa; pero de ndole tal que no admitan aplaza-
miento. Leer el libro de usted, si, lo admita, an venciendo mi
impaciencia, y lo precisaba si la lectura haba de ser sosegada y dete-
nida, como era mi deseo que lo fuese.
Gracias, ante todo, por su cariosa dedicatoria. Y sepa usted
que me ha complacido mucho la lectura de todo el libro en el que
no deja de advertirse, entre los conceptos abstractos, el lirismo cor-
dial y tan agradable que a usted le caracteriza, La esencia de lo espa-
ol, es una sntesis concentrada, llena de sugestiones y de inspira-
cin, que podra dar lugar a numerosos discursos sobre el tema.
Apasionadamente tratado el asunto del segundo ensayo, con la feliz
intervencin acertadsima de naturalizar a Don Quijote en todas las
regiones espaolas y hacerle participante de los rasgos de los habi-
tantes de toda ella y de las virtudes ms excelsas que caben en lo
humano, que es ms generoso y ms real, que divinizarlo. En suma,
-porque no he de hacer yo la crtica de su obra; sino manifestarle el
deleite que me ha producido su lectura y expresarle mi gratitud por
su recuerdo- todos los ensayos, reveladores de una comprensin
profunda de los problemas que trata y de su talento y cultura, en
Xavi er Bveda 258
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 258
un aspecto nuevo, no s si ms trascendental, por ms especulati-
vo que sus poticas concepciones anteriores, repito que me han
agradado extraordinariamente.
Y desde aqu, recordndole con el afecto de siempre, le envo
en estas letras, mi amistoso saludo.
Suyo afmo. amigo
Gabino Bugallal
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 259
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 259
Mendoza, 21 Septiembre, 1930
Querido Bveda: Ah van cuatro lneas desde estos viedos,
ahora en cueros, toda vez que la vendimia ya pas.
En concreto, lo siguiente: no hay nada que hacer aqu, o casi
nada. Poco haba, pero ahora hay menos, pues si para lo mo era
mala la situacin, ahora es peor. Son las consecuencias de aquellos
tiros que an me retumban en los odos.
La situacin de estas provincias es algo dramtico.
Econmicamente, una ruina. La cosa poltica, para estos pueblos, ha
sido terminantemente destructora. Cuando le cuente se asombrar
usted. En resumen: que si doy una conferencia, podr darme por
satisfecho. Ya imaginar usted la desazn que todo esto me produce.
Estuve con Lencinas, amparado en la carta del doctor Melo.
Esa fraccin poltica hoy no es nada aqu (sin embargo yo habr
decirle lo que es). Cuatro palabras amables no ms. Intil pensar
nada. Cuando hablo as, no cabe la menor duda que he tenido
pruebas evidentes de que no puede ser de otra manera.
Esta maana fui a San Juan y he vuelto esta noche. Total que
le escribo con nueve horas de tren en los riones. Y en San Juan
menos, mucho menos que aqu. Por lo que afecta a los espaoles,
su situacin es tal, que estuve por ofrecerles unos pesos. Y en cuan-
to a Cantoni, no fui a verle. Y cuando le cuente los motivos, pron-
to ver que lo desacertado era verle.
Total, que si saco lo gastado en tren podr felicitarme.
A pesar de todo, regresar en la misma fecha que me propu-
se, pues que tambin poco podra hacer ya en Buenos Aires. Aqu,
de todas maneras, estoy junto con mi hermano y los suyos, lo cual
siempre significa un descanso y un deleite.
Intil decirle ahora cmo conviene no abandonar lo del
Numancia, lo cual doy por descontado.
Xavi er Bveda 260
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 260
Si hay alguna novedad que usted crea puede interesarme,
creo haberle dicho que puede comunicrmela al Consulado de
Espaa de esta Mendoza.
Y no ms. Mis buenos afectos a Juanita y un abrazo para
usted de su invariable
Soler
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 261
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 261
ASOCIACIN PATRITICA ESPAOLA
672 B. DE IRIGOYEN 672
BUENOS AIRES
Buenos Aires, mayo 9 de 1932
Seor Don Xavier Bveda
CAPITAL
Distinguido compatriota:
En nombre de esta Junta Ejecutiva me complazco en expresar
a Vd. el testimonio de nuestra gratitud a la vez que nuestro sincero
aplauso por el brillante discurso que pronunciara el dos del corrien-
te en la velada que celebr esta Asociacin Patritica Espaola en
conmemoracin del da de la Independencia espaola.-
La valiosa cooperacin de Vd. en el expresado acto contribu-
y poderosamente al xito del mismo y as lo demostr el numero-
so pblico que aplaudi con entusiasmo su interesante disertacin.
Acepte pues, distinguido amigo, con el reconocimiento de
esta Asociacin y el aplauso de la Junta Ejecutiva, el que particu-
larmente le ofrece su afmo. S. S.
E. E. Mendoza
SECRETARIO PRESIDENTE
Xavi er Bveda 262
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 262
CENTRO GALLEGO DE BUENOS AIRES
MUTUALIDAD-BENEFICENCIA
CULTURA
2171 BELGRANO 2189
Buenos Aires, mayo 24 de 1933
Sr. Don Xavier Bveda.
CIUDAD.
Mi distinguido amigo:
Esta Junta Directiva ha visto, con suma complacencia, la
valiosa y elocuente intervencin de usted en el homenaje tributado
al ilustre historiador y publicista gallego, Don Manuel M. Murgua,
con motivo de cumplirse el primer centenario de su nacimiento.
Al felicitarle, sincera y calurosamente, por su digna coopera-
cin, queremos expresarle la profunda gratitud del Centro Gallego
de Buenos Aires, que recibe siempre estas pruebas de simpata con
toda la sensibilidad que ellas encierran.
Con el cordial saludo de mis compaeros de Junta Directiva,
reciba la consideracin ms distinguida de su atto. amigo y s. s.
(J. Va Golpe) (L. Alonso Prez)
Secretario Presidente
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 263
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 263
Buenos Aires, 13 de Noviembre de 1933
Seor: Xavier Bveda
Querido amigo:
Recib tu carta. El mircoles por la noche podra salir para
Crdoba aceptando las condiciones de tu carta, o sea todos los gas-
tos de viaje y hotel y los trescientos pesos.
Contesta telegrficamente que conferencia puedo leer ah. A
m me gustara leer Juego y Teora del Duende. Desde luego la
entrada ser por invitacin no pudindose bajo ningn punto de
vista vender entradas.
Tengo muchos deseos, como sabes, de conocer Crdoba y me
agrada extraordinariamente hablar en la Universidad.
Por cierto que los tres das que pienso estar ah quisiera estar
al contacto con los estudiantes y te agradecera en el alma me evi-
taras periodistas y gente oficial casi siempre seca.
Recibe un abrazo de tu amigo
Federico Garca Lorca
Contesta telegrficamente
Xavi er Bveda 264
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 264
1934
Muy querido y admirado Xavier Bveda:
Recibo en estos momentos su bello libro de poemas
Integracin del hombre y quiero felicitarlo enseguida por su obra
cada da ms lograda y firme.
Aqu le va un librejo de ensayculos. Ya se lo haba enviado
antes. Advierto que no lo recibi entonces. Repito el envo con el
mayor gusto.
Ya sabe de la vida cubana de ahora. Haba aqu tanta tragedia
escondida, que al destaparse por obra del machadismo la verdad,
todo se precipita con incontenible violencia. Si nuestro caso nacio-
nal es trgico, trgicos han de ser los caminos de solucin. Versos,
pocos. No hay tiempo ni espritu propicio. Nos llega ya demasiado
al corazn el dolor de los ms, desorlo sera crimen. Me siento ya
definitivamente soldado en el ansia revolucionaria del proletaria-
do. De los otros editores de la Revista de Avance, todos Maach,
Ichaso, Lizaso han tomado el camino contrarrevolucionario, el
que conduce, tarde o temprano, al horror del fascismo. Grave cosa
esta y lamentabilsima. Pero tambin perfectamente explicable.
Que siga usted su bella va. De saber sus triunfos se regocija-
r cada da ms su compaero y devoto amigo,
Juan Marinello
He visto pocos libros americanos de tan bella presentacin
tipogrfica como ste suyo.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 265
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 265
Montoln
Providencia 1856
Abril 1935
Xavier Bveda. Bs. Aires
Querido Xavier:
S recib tu Integracin del Hombre y tu Tertulias que le des-
pacio para no perder nada de ese tesoro. A estos regalos voy a res-
ponderte con una grosera, pidindote otro: mndame La esencia de
lo espaol. Lo necesito urgentemente.
Las obras Bolivarismo y Monrosmo de Vasconcelos; La
Argentina de nuestros libros de Glvez y mi Nacionalismo Continental,
que ampliar, se han completado con la Defensa de la Hispanidad,
de Maeztu. El fracaso de nuestra Amrica y el estado catico del
mundo en general nos abren los ojos respecto a las glorias y virtu-
des de la madre Espaa. Creo en la resurreccin de lo espaol. Creo
en Maeztu, aparte su monarquismo. Creo en una Espaa discipli-
nada y aristocrtica, contigo, con Maran, Ortega, Prez de Ayala,
Menndez Pidal, etc. Para ello es preciso hacer un poco a la mane-
ra de los escritores ingleses, vulgarizndose hasta llegar a la masa.
Es indispensable la dosis de vulgaridad en el mundo actual. T
ests all, en Buenos Aires, y al hablar por radio, comprendes esto.
Gran abrazo de tu siempre admirador, creyente en ti en los
tuyos y en Espaa,
Edwards Bello
Xavi er Bveda 266
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 266
A. R. Castelao
Belgrano 26 5.- (2605)
Buenos Aires
Sr. Don. Xavier Bveda
Mi querido y buen amigo Xavier:
Hace muchos das demasiados das recib tu magnfico
libro de versos. Quise leerlos para escribirte. Como mi mala vista
me obliga a contentarme con acariciar los libros aunque rabie por
leerlos, y siempre ando atareado, llev a Rosario tu libro y all lo le
de punta a punta. Me ha gustado mucho y creo que con ese solo
libro bastara para que no murieses. Te felicito de todo corazn y te
agradezco mucho el obsequio de tu dedicatoria.
Hace tiempo que no nos vemos. Qu es de tu vida? La ma
se va gastando en trabajos sin inters y en sueos que a lo mejor
quedan incumplidos.
Te abraza tu buen amigo.
Castelao
Buenos Aires 22 de Octubre 1942
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 267
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 267
RAMN GOMEZ DE LA SERNA (1942)
Buenos Aires
Victoria 1970
Tel. 47-4775
Mi querido y gran Bveda:
Es tal mi tarea de pequeos trabajos para poder subsistir que
no s si ya le escrib dndole la enhorabuena por su ltimo libro,
compacto de poesa, admirable muestra de su inspiracin durante
los ltimos tiempos.
Permanecer con esa razn superabundante en pleno lirismo
en la poca embrollada que hace ya aos venimos viviendo antes
de la guerra- es un rasgo de Don Tancredismo Potico que supone
verdadera heroicidad.
Con mis aplausos y los de Luisita, reciba abrazos de su anti-
qusimo amigo y admirador
Ramn
Xavi er Bveda 268
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 268
Bnos. Aires, 18 febrero, 1943
Sr. Xavier Bveda
Capital
Mi querido amigo:
Con verdadero deleite le el libro que me envi. Observo que
a travs de sus pginas no se menciona a Hitler y no se dice si los
ingleses ganarn esta o aquella batalla. Creo que en todo tiempo,
pase lo que pase, aunque sea en una ciudad sitiada, se tiene dere-
cho a hablar de las encinas, de Bach o del ro, y, si se quiere, no
hablar ms que de esto.
El eplogo, que es muy bueno, no es imprescindible en lo que
tiene de nuestro tiempo.
Me ha satisfecho plenamente la lectura, y me ha servido de
remanso y evasin, despus de leer los peridicos del da.
Un abrazo de su amigo.
Clemente Cimorra
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 269
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 269
Alta Gracia, 17 de Agosto 1943
Seor: Don Xavier Bveda
Amigo mo, puesto que as tambin debo llamarle yo, siendo
tantas las pruebas de amistad que usted me da en sus Cartas a una
mujer y en las palabras de bondad con que me hace usted el envo
de su precioso libro.
Con el deseo de conocer a usted personalmente me propuse
escribirle anuncindole mi entonces prximo viaje a Buenos Aires,
y rogndole me indicase el da en que pudiramos reunirnos en
cordial almuerzo y acompaados por Juan Jos Castro, nuestro gran
amigo, cuya carta (que le devuelvo adjunta) he ledo con la misma
emocin que las otras en que usted, con tanta generosidad, se refie-
re a mi msica. Pero, desgraciadamente el estado de mi salud me
impidi realizar aquel deseo, y luego una iritis, cuyas consecuen-
cias sigo sufriendo todava, me ha impedido tambin escribirle
antes, bien a pesar mo.
Ahora tengo la esperanza de que en Octubre podamos ah
reunirnos en el proyectado almuerzo, y entonces hablaremos sobre
muchas cosas sugeridas por sus Cartas, especialmente por las lti-
mas, y sobre todo por la ltima. Como no record usted al escri-
birla aquella inmensa frase de Pascal en la que afirma que slo por
Cristo pudo comprender lo que es Dios, lo que es el hombre; lo que
es la vida y lo que es la muerte?
Con mi vivo agradecimiento reciba usted el muy cordial
saludo que le envo, rogndole me crea su verdadero amigo.
Manuel de Falla
Perdneme usted la escritura mecnica, exigida por el estado
de mi vista.
Xavi er Bveda 270
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 270
Empresa Periodstica
La Nacin, S.A.
Agustinas 1269- Casilla 81 D.
Telfono 82222
Santiago
Feb.-1945
Sr. don
Xavier Bveda
Bs. Aires
Querido Xavier:
Mucho te recuerdo y te leo cuando puedo.
El primer poeta gallego estuvo en Madrid, en la calle Mayor,
justamente delante del monumento a la tragedia de la Almudena...
Viva yo en el Petit Ritz... T te asomaste a la ventana, la misma que
vio a Morral cuando lanzaba su bomba. Dijiste:
-Ahora t arrojars otra bomba lrica sobre Madrid...
El tiempo ha corrido. Ms tarde llegamos juntos a Buenos
Aires. Una muchedumbre aguardaba al poeta.
No vienes a Chile? Esto es ms criollo y... asmbrate! ms
europeo que Bs. Aires. Santiago sorprende a los espaoles y se
podra decir como Dumas: Creen encontrar en sus calles y plazas
un no s qu de espaol que les acaricia dulcemente el corazn.
Tu invariable amigo y hermano
Joaqun Edwards Bello
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 271
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 271
Sanjenjo (Pontevedra), 29 de agosto 1945
Mi queridsimo Xavier Bveda:
Mucho tiempo ha que no s de ti y he tenido muchos deseos
de comunicarme contigo. Desde los tiempos de Sntesis la cerra-
zn se ha impuesto en las letras espaolas, donde nuevos gerifaltes,
insaciables buitres se enseorean desgranando un alfabeto desarti-
culado y puerilizando en imgenes. Pobrecitos! Los omos pero no
los escuchamos. Por esto te digo que me encuentro en un islote de
indiferencia absoluta, pero fiel a mi yo, que se rebela en la accin
solitaria y quijotesca, quiero dedicarte un ruego que te parecer
oportuno: publicar en Buenos Aires.
Dime si Espasa-Calpe me admitira en Coleccin Austral y
entonces te remitira Escenas de Gigantomaquia expurgadas de ciertos
errores tipogrficos; o si mejor sera dar ah mis nuevos versos que no
he podido publicar aqu, dada la caresta total de papel que hace subir
una edicin a la altura ms astronmica que ha tenido el libro en
Espaa. Prefiero el nombre impuesto ah que aqu. Aqu no se lee y
solamente estn en boca los gilgueritos (sic) nuevos. Ah, yo ya soy
conocido de ms recientemente. Te digo con esto que estoy olvidado.
Tu dirs lo que tengas por conveniente y a ti me remito en tu opinin.
Mis nuevos versos pienso dedicarlos a poetas americanos que
conmigo tuvieron relacin muy cordial, de Argentina, Uruguay y Chile:
algunos pasaron ya el Rubicn, pero viven en muchos de nosotros.
Sigo en la ctedra de Geografa e Historia de Lugo y antes de
venir a ella me encontr en Granada con Blanco Amor. Dale mis
afectos cariosos.
Desendote a ti y toda tu familia los votos ms excelentes,
recibe el apretado abrazo de tu siempre amigo y compaero
Primitivo R. Sanjurjo
Tu casa
Lugo T. C. Teijeiro- 2 -2- izq.
Xavi er Bveda 272
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 272
29 de noviembre de 1946
Mi querido amigo Bveda:
Qu es de su vida y milagros? Tanto tiempo sin ver ni or!
No ha recibido usted las tarjetas que le mand de varios puntos de
mi viaje? Por qu no me contesta? Supongo que sabe mis seas: de
mi casa y de la de usted: 2282 Union Street, Berkeley 4, California
- o sencillamente, y sin que le cueste trabajo hacer memoria,
University of California, Berkeley, California. Hay nada ms senci-
llo? Y no olvide, que cuando pase por aqu, le voy a preparar un
arroz con camarones que se va a chupar los dedos. Se lo prepar a
Jos Montesinos, que lleg hace poco, y dice que se qued esttico.
Bueno, pues, escrbame las ltimas novedades - cmo est su
seora? qu cosas ha escrito y estrenado? ha visto a Martnez
Sierra y Catalina Brcena? Sigue tomando el caf en Florida o pre-
fiere ahora el t? Sigue ese maldito clima de humedad y calor asfi-
xiante en sa? Aqu, en cambio, ha llegado la poca fresca que da
gusto. En el mundo no hay como este clima californiano. Lo ha
dicho Gabriela Mistral, aunque ella prefiere Los Angeles, que es
algo ms caluroso.
Esta tarde pienso ir a San Francisco a ver la pelcula de Henry
V (Enrique V). Dicen que es extraordinaria. Ha llegado ya a B.A.?
Adems ver una pelcula argentina: Mi primer baile con Mara
Duval y E. Serrador.
He trabajado poco desde mi regreso, pero en enero sale un
artculo sobre el lenguaje popular de Bolivia. Le mandar un ejem-
plar. Tambin le voy a mandar un ejemplar de mi libro titulado Life
and Manners in Madrid 1750-1800.
A propsito, sera Vd. tan amable que me enviara una lista de
las palabras que no se pueden decir en la Argentina, pero que son
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 273
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 273
completamente inocentes en otras partes o en Espaa, tales como
coger, etc. Yo he recogido algunas, pero no me fij en eso especial-
mente durante mi estancia en sa. P. e. afilar es una palabra ino-
cente en la Arg. Pero no se puede decir en Chile. Quiz en Ateneo
sabrn de esas cosas. A propsito ya llegaron mis libros a la libre-
ra? La Imprenta me dicen hoy que slo quedan 64 ejemplares de
mi Life and Manners. Despus ser imposible reimprimirlo porque
las placas se han fundido y adems sera demasiado costoso. Yo le
mandar un ejemplar, cuando reciba sus noticias. Entretanto cu-
dese para que se encuentre rozagante y lleno de salud. Escrbame a
la brevedad posible.
Un fuerte abrazo
de su amigo
Carlos Kany
Xavi er Bveda 274
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 274
Vigo, 30- dic. 1954
Sr. D. Xavier Bveda
Mi querido amigo:
He recibido oportunamente sus dos interesantes cartas. Creo
que valora Vd. con exceso el encabezamiento de esa breve glosa,
cuyo recorte le remit. En primer lugar, ese sobreaadido de un
escritor olvidado; fue una licencia que se tomaron en la redaccin
del peridico, sin consultarme. Pero con todo, la cosa tiene un poco
de verdad, pues su prolongado aislamiento de nuestra tierra ha
contribuido a que aqu se viniese silenciando su nombre y su obra.
Precisamente por eso, yo quera que volviesen a sonar de nuevo. De
sobras s cuanto se le valora y se le admira en esa gran metrpoli,
y no se me ha ocultado nunca la fidelidad que, en su labor, mantu-
vo siempre al espritu de Galicia. Pero lo doloroso era que, quiz
por algo de despreocupacin suya, las nuevas generaciones gallegas
no supiesen de su prestigiosa tarea literaria, ni del permanente
esfuerzo que ha puesto al servicio del alma de su pas.
Desde hace algunos aos, si no otra labor, he venido reali-
zando con el mayor entusiasmo, la de dar a conocer en las Galicias
de Amrica la actividad cultural de la Galicia de aqu; y, viceversa,
la de difundir entre nosotros, la obra que ah realizan los intelec-
tuales gallegos. Creo, sinceramente, que es imprescindible el mutuo
conocimiento y la mutua colaboracin en la empresa comn, para
que la cultura gallega adquiera el rango de universalidad a que
todos aspiramos.
Vea Vd. por qu tena tanto inters en reincorporar su nom-
bre -hecho a merecidos triunfos literarios fuera de Galicia- a la
actualidad de las gentes que aqu trabajan en el renacer de nuestra
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 275
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 275
cultura. No atribuya, pues, otra significacin a un comentario
periodstico superficial, que carece de ms valor que el que le pro-
porciona mi admiracin sincera por su obra. Bien s que nada de lo
que yo le digo era necesario, para que se mantuviese en la fecunda
lnea de creacin que viene siguiendo. Pero tambin es cierto que
resulta injusto que lo que ah hace, con su raz aqu, no tuviese en
el propio pas de origen la repercusin que merece.
Y nada ms por hoy. Si Vd. tiene algn inters por libros
determinados de los que se editan en Galicia, no tiene ms que
advertrmelo.
Felices Pascuas y Ao Nuevo, con un abrazo cordial de su
admirador y amigo
Fernndez del Riego
Xavi er Bveda 276
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 276
V. Paz Andrade
Abogado
Policarpo Sanz, 22. Tel. 1562
Vigo
Pontevedra, Sanatorio Domnguez, 26/2/62.
Sr. Don XAVIER BVEDA
Escritor
Salta 242
BUENOS AIRES
Querido Bveda:
Recibimos, reexpedida desde Vigo, vuestra carta del 3/1/62.
Eran aquellos momentos de gran angustia para nosotros. Pilar,
agravada por consecuencia del impacto recibido al encontrarme
hecho un ecce homo, con los huesos partidos, sobre una mesa de
operaciones, tuvo que ser intervenida en este mismo estableci-
miento. En cuanto a m, en lucha con las complicaciones frecuen-
tes en estos procesos, la situacin era bastante inquietante.
Afortunadamente Pilar est ya restablecida y yo puedo con-
fiar en la recuperacin funcional, a plazo relativamente prximo.
Ha sido una sucesin de jornadas duras y angustiosas, que vale ms
no recordar. Dentro de dos o tres das trasladaremos la enfermera
a Vigo, para instalarnos en una casa que hemos construido recien-
temente en Samil. Si el buen tiempo que hemos disfrutado desde
enero se mantiene, el sol y el vento mareiro contribuirn al forta-
lecimiento de este lisiado provisional, que est anhelando la liber-
tad de sus piernas.
Celebramos mucho las noticias de vuestro prximo retorno a
Galicia. O tendras que hacerlo en esta poca, mientras mantienes
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 277
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 277
la lozana del espritu y la destreza de la pluma, o podras acordar-
te tarde. Estimo que, con independencia de los factores de repul-
sin ajenos a nuestra vida, aunque la interfieran, uno tiene que bus-
car, especialmente en los ltimos aos de lucha, el encaje ms grato
a su ser.
Una vez que te encuentres aqu, y entres en contacto con el
ambiente, especialmente el de Madrid, descubrirs seguramente
posibilidades de trabajar literariamente, para el teatro o para la
prensa, editoriales, etc. No estoy en el hilo interno de estos nego-
cios, pero confo en que podrs obtener alguna situacin favorable.
Har a del Riego tu indicacin en la primera oportunidad.
Haz presente a Juana nuestros mejores afectos, sin perjuicio
de que Pilar le escriba, y con el mejor recuerdo para los amigos
comunes, recibe un cordial abrazo de tu siempre buen amigo,
V. Paz Andrade
Querida Juanita: Hoy regresamos a Vigo despus de dos
meses de sanatorio. Con todo lo ocurrido me fue imposible pone-
ros antes unas lneas, ya sabis con cuanta alegra os ver por nues-
tra tierra. Si mi ta, la viuda de Manuel Valcarce viviese, tendra una
gran satisfaccin de volver a ver a Bveda.
Un abrazo para los dos.
M Pilar
Xavi er Bveda 278
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 278
Castelldefels, 4 de febrero de 1963
Sr. Don
Xavier Bveda
Buenos Aires
Mi querido y siempre recordado amigo: Conoca por Pita
Romero que felizmente yo no me haba evaporado de tu memoria y
que, con cordial paralelismo, ni el tiempo ni el espacio, nos haban
separado.
Ahora el preciado regalo de tus libros sita en sabrosa vigen-
cia nuestra vieja amistad y este reencuentro me trae la ntima ale-
gra de esos reembarques vitales que injertan en los ocasos una
inesperada y jubilosa claridad de aurora.
Dios te lo pague!
A lo largo de mis casi ssmicos avatares perdona este conta-
gioso galicismo he ido perdiendo casi todas mis ms caras perte-
nencias, pero entre los papeles que me guardaron en Galicia manos
amigas he encontrado ahora el tierno poema que a t te inspir la
muerte de nuestra primera hija poco despus de nacer, versos escri-
tos al pie de un retrato tuyo a lpiz.
Esta doble joya me consuela un tanto de la desaparicin, en
La Habana, de mi biblioteca, arteramente copada por los barbados
y miedosos adjuntos de Fidel. All se quedaron para siempre todos
mis libros, toda mi labor de un cuarto de siglo, correspondencias
por egregias amadas, esos lbumes que constituyen el inventario
emocional de toda una vida...
Entre las obras perdidas y que cortan con una mella mi uti-
llaje mental, no puedo olvidar La historia de la civilizacin ibri-
ca de Oliveira Martins, que en tu perfecta y refinada traduccin
era, a cada paso, baliza segura para mi orientacin.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 279
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 279
Pero aquel planto tuyo por nuestra hijita apresuradamente
devuelta al cielo es una conmovedora compensacin y al leer ahora
aquellos versos se me enredan, como las ramas de un rosal trepa-
dor, con los que Eugenio de Castro escribi, con tinta aclarada por
las lgrimas, a la muerte de su hijo:
E tudo coupo nun caixoncio branco!
Recuerdo la desolada estrofa, pero no cmo estaba escrita en
correcto portugus, porque tambin me he quedado sin la preciosa
edicin de A sombra do Quadrante.
Comprenders la intensidad de mi agradecimiento al recibir
libros que, como los que t acabas de mandarme, contribuyen a
mitigar la depresin causada por el inicuo, por el rencoroso despo-
jo. Y no se trata, claro est, de repoblar una biblioteca, sino de
reconstruir la lesionada fe en la bondad de los hombres.
Sin poder retardar la segura delectacin me sum en la lectu-
ra de estas tres obras que no conoca, teniendo tras de m como lo
tienes t en manos de excepcin votiva, el retrato de Don Miguel
de Unamuno que avalora una dedicatoria cariosamente incitante
como esa palmada que los segundos de un boxeador le dan al ini-
ciar el match.
Adentro! me deca el maestro en 1920 y yo, por desgracia,
fui perifrico, flotante, cortical, nada.
De esas pginas, que acabo de saborear, innumerables ideas y
versos se me envedijaron alma adentro y all se quedarn, pero en
tu poema El ro y el anciano hall algo que se adapta a mi pensa-
miento tan plenamente como el lquido al vaso. Es algo as como si
la melancola se casase, a ltima hora, con el entusiasmo.
Es una revisin entraablemente optimista del lgubre des-
moronamiento elegaco de Jorge Manrique, un erguido consuelo en
el ocaso frente a las trgicas vacilaciones ontolgicas de Hamlet.
S; la ribera est florecida y no de cactos esteparios, sino de
rosas que estn bebiendo, por la raz, la transente vitalidad del ro.
Xavi er Bveda 280
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 280
Yo puedo identificar mis rosas de la fecunda orilla: mis siete
nietos. Nuestras vidas son los ros Que van a dar en la mar Que
es el morir.... Cierto; ...pero aquel que en su esencia persevera
puede mirar un da su ribera florecida de blancos crisantemos.
Galicia madre me hace conocer cmo sigue intacta y en
sosegada y perenne fermentacin tu amor por la tierra natal, ese
amor con que en el Tasso el paisaje de Sorrento era el divino com-
bustible de su corazn.
Hay en tu drama la substancia compleja, rica y para muchos
abstrusa de nuestro pas y en sus personajes la profunda sencillez o
la enmaraada sicologa de nuestras gentes, pero sobre todo, invi-
sible y activo como un clima, el espritu racial que igual se enrosca
a la toponimia que se libera por la vlvula de un suspiro o por el
cao de un cantar, todo lo que no es superficie, sino entraa, la
anttesis, en suma, del folklore.
La lectura de Galicia madre me obliga a recordarte que en
la calle de Alcal hay un pino solitario que sigue esperando por su
cantor indiferente a los rascacielos, tierno para los gorriones loca-
les, aves afortunadas porque no emigran y de cuyo inslito refugio
t, en cierto modo, has sido su sensitivo Bcquer. Aquel pino an
te aguarda!
Pero voto a tal! es que esta carta va a caer sobre ti como un
atroz alud andino?
Te pido que la recibas como lo que es, el resignado suced-
neo de uno de aquellos gustosos coloquios de otros das y como
expresivo y muy ntimo testimonio de que el tiempo no ha logrado
envejecer el sincero afecto que me una a ti y que ahora lo siento
agrandado por las ms nobles emociones del agradecimiento al
abrazarte estrechamente.
Ramn Fernndez Mato
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 281
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 281
21 de Julio de 1927
Amadsima Juana: Hoy he tenido que salir a la calle, pues
recib cable de Noel en el cual me pide colaboracin urgente para
Sntesis. Supongo (y as le telegrafo) que ya les habrs entregado
las colaboraciones de Unamuno y Gmez de la Serna, que me dicen
me enviaron a Bs. Aires. Recib ayer una carta tuya que me hizo
feliz, en mi tristeza. Te contest con un cable que textualmente
deca, querindote locamente. Ya ves pues, Mi Juana!, que vives en
mi corazn!
Ahora acabo de recibir algunos peridicos Gracias por el cui-
dado que pones en todo! Infinitas gracias! Ten por seguro que yo
vivo slo pendiente de ti, y que espero poder demostrarte comple-
ta y satisfactoriamente esto.
No te escribo ahora ms, pues he de salir a caza de escritores
para que me faciliten originales, pues, como no ignoras, de
Sntesis habr de esperarlo todo.
Te quiere infinitamente y eleva su corazn hacia ti
Xavier
Xavi er Bveda 282
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 282
8 de Agosto de 1927
Amadsima Juana: Hoy quiero hablarte de Sntesis. Como
yo esperaba la revista ha obtenido en Espaa un xito extraordina-
rio. El Sol la salud, a mi llegada, con las palabras ms altas y la
Revista de Occidente que dirige Ortega Gasset culmina hoy la
serie de ditirambos con conceptos verdaderamente nicos (De la
revista dice que es la mejor de Amrica y de m copio textual-
mente Y como director un excelente poeta espaol, de amplia
solvencia intelectual: Xavier Bveda. Confieso que este juicio era
el que ms me interesaba pues, unido al de El Sol, lo considero el
ms valioso).
Te envo tambin las palabras de saludo que me ha dedicado
La Gaceta Literaria y que, como vers, son muy efusivas. En fin,
y por lo que a Sntesis importa, estoy verdaderamente contento,
pues todo marcha muy bien.
Sigo, ay!, sin noticias tuyas, pues no ha llegado correo de Bs.
Aires Cmo me duele y desespera esto! En cuanto a mis dolencias
parece que voy mucho mejor.
Te anuncio la prxima visita de Guillermo de Torre, quien se
embarca el da 24. Recbelo cordialmente y presntalo a tu familia.
Nada ms, por hoy, Juana MA!
Besos, millones de besos
de tu nicamente tuyo
Xavier
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 283
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 283
Buenos Aires, 20 de Noviembre de 1954
Mi querido y admirado Fernndez del Riego: Perdneme
usted, ante todo, la tardanza en contestar su carta, motivada, en
parte, por exceso de trabajo, y tambin debido a que mi esposa no
anduvo nada bien, aunque, afortunadamente, no se trataba de algo
que exigiese mayor cuidado. Por el momento se halla en Mendoza,
en donde permanecer mes y medio reponindose, y, una vez que
pase conmigo las Fiestas de Pascua y Ao Nuevo, ir a Mar de Plata
a efectuar su acostumbrado descanso anual, que bien lo merece,
pues slo ella sabe lo que es convivir (batallar, ms bien, con un
hombre que lleva muchos sueos en su cabeza. No dudo, amigo
y poeta, que a su seora le ocurrir otro tanto. Qu le vamos a
hacer! We cant help it, can we?
Me agrada mucho que no se haya sentido usted defraudado
por la lectura de mis libros, de los que, claro est, slo le hice lle-
gar una parte, y me siento conmovido por su propsito de reinte-
grarme espiritualmente a esa Galicia a la que siempre he permane-
cido fiel, como usted mismo ha podido deducir de esa parte de mi
obra, que usted conoce. En m el galleguismo no fue nunca un acci-
dente, sino una vocacin, y todo lo que en mi obra pueda haber de
valioso es gallego por su contenido. Pone usted a un lado todo lo
que en m pueda haber de cultura no aadida, claro est, sino
integrada y todo lo que queda es un alma gallega. Un alma galle-
ga que atisba y tiembla ante el misterio. Lamentablemente, a tan
enorme distancia, en el tiempo, todo empieza a hacrseme borroso.
Mi ltimo viaje a Espaa fue hace veintisiete aos, y no s si algn
da podr reemprenderlo. No soy hombre de negocios; vivo exclu-
sivamente de mi pluma, y si bien no puedo quejarme, pues gano
ms de lo que preciso, la verdad es que un viaje cuesta mucho, y,
en mi caso, el doble, pues no slo hay que contar los gastos, sino
Xavi er Bveda 284
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 284
lo que dejo de ganar aqu. Pero no hablemos de cosas tristes, ni hay
que dar nada por perdido, pues en la Argentina soy tan conocido
como puede serlo el ms notorio de sus escritores, y tan querido
por este pueblo como el que ms. Vaya lo uno por lo otro. En
Espaa hubiera hecho mucha ms obra, pero no hubiera sido tan
querido, y el amor cuenta mucho en una vida.
Espero, querido Fernndez del Riego, que ms de una vez
tendremos motivos para escribirnos, y aun preferira que nuestra
correspondencia no fuera ocasional. Me gustan las cartas inespera-
das, las que se escriben por pura efusin; son las que llegan ms
hondo y, al cabo, las nicas que merece la pena conservar.
Con esto quiero decirle lo muy grato que me ha sido cono-
cerle y lo mucho y bien que le recuerdo en este Buenos Aires en el
que todo acaba por olvidarse. Muy suyo.
Xavier Bveda
Mis devociones a su esposa y a la esposa encantadora de Paz
Andrade.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 285
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 285
Buenos Aires, 9 de Diciembre de 1954
Mi querido amigo Fernndez del Riego: Hace unos quince
das le escrib a usted, pidindole perdn por mi tardanza en con-
testar su carta, y ahora vuelvo a hacerlo, esta vez para agradecerle
ese generoso artculo que usted tuvo la bondad de dedicarme, y que
he ledo con mucha emocin. Hubo en l una cosa que me con-
movi, y fue el encabezamiento: Un escritor olvidado.
Comprendo que es as, que tiene que ser as, ya que hace treinta
aos que falto de Galicia, y que, como usted mismo me reprocha-
ba, en nuestra conversacin telefnica de despedida, nunca tuve la
preocupacin de hacer llegar mis libros a mi tierra. Lo cierto es que
me lo ech al bolsillo, y sal un poco nostlgico por las calles ms
bulliciosas de Buenos Aires, y se daba aqu la paradoja de que,
mientras yo resultaba desconocido en mi Galicia, en esta metrpo-
li apenas poda avanzar unos pasos sin que me sintiera obligado a
corresponder infinitos saludos, llegados a m de toda suerte de
hombres, fueran estos judos, espaoles, paisanos nuestros o bien
ingleses o italianos, pues ya sabe usted que esta ciudad est pobla-
da por toda clase de pueblos, para ninguno de los cuales mi nom-
bre es una incgnita. Lo divertido es que, para estas gentes, yo soy
gallego por antonomasia, y se explica, pues no hice otra cosa en mi
vida que proclamarlo, ya por medio de la palabra escrita, o bien por
radio, a mis tres millones de oyentes, pues esta es la cantidad que
se me calcula. Si ellos supieran que en mi tierra soy un descono-
cido, o, casi peor, un olvidado! Pero, si en el primer momento me
impresion, no obstante suponer yo mismo que tena que ser as,
confieso que horas despus me satisfaca, en cierto modo, pues me
basta saber que siempre fui fiel a Galicia, y que para todas esas gen-
tes que me saludaban, yo era una expresin de lo que ella tiene de
ms valioso. Y entienda usted que ahora no hablo de m ni de mi
Xavi er Bveda 286
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 286
obra, sino que me refiero al espritu gallego, del que yo soy el pri-
mer enamorado. Pero hablar ahora de esto me llevara mucho tiem-
po, y sta no sera una carta de gratitud por su generosidad, sino un
ensayo que escribira algn da. Y ya que de esto hablamos, hay
algo que no puedo explicarme y es cmo los escritores que ah tra-
bajan, no han escrito todava por lo menos, que yo sepa una
caracterologa del pueblo gallego, tema de enorme inters y bastan-
te a tentar la pluma del que se crea capaz, y uno de los pocos que
est prcticamente indito, y riqusimo, por supuesto, de conteni-
do. Ya s que tambin aqu podra intentarse, pero aqu resultara
mas in vitro que en vivo, y sta es una de las razones por las
cuales yo siempre lo dej de lado, y no en verdad porque no sin-
tiese su aguijonazo.
No me queda ya ms papel que el suficiente para reiterarle mi
amistad y gratitud, desearle un felicsimo ao nuevo en compaa
de su esposa y rogarle que, por lo menos en su amistad, no me con-
sidere usted un olvidado. Ni tampoco, claro est, un olvidadizo. Le
admira y quiere
Xavier Bveda
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 287
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 287
Madrid 21, de Octubre de 1963
Querida Juana: Por fin recib tu primera carta (reexpedida
desde Barcelona) y empiezo a sentirme ms tranquilo, pues lo que
me tena en una tensin insoportable era la absoluta carencia de
noticias. Desde luego no he superado el impacto que me produjo
este sentimiento de soledad, pero espero que las cosas se hagan ms
viables. Hasta ahora estn, puede decirse, en punto muerto, pues
Cesreo Gonzlez, con quien tena cita el sbado, ha regresado de
Valencia con un resfro, y en cuanto al general Lobo se ha ido al
Ferrol a enterrar a una nieta de 10 meses que se le muri de leuce-
mia. Esta semana puede pues empezar a ser la definitiva en el orden
de las perspectivas, si bien no hay que esperar nada sensacional,
pues todos los teatros tienen obras de xito y por el momento no veo
la posibilidad de estreno. Pero me gustara saber a qu atenerme.
Por supuesto esta Espaa es, en lo intelectual, muy distinta
de la que yo conoc. Ni pensar encontrar en parte alguna los Valle-
Incln, los Unamuno o los Machado o Baroja! Son grandes sombras
que han desaparecido y lo terrible es que la juventud parece estar
al margen de ellas. No veo inquietudes por ninguna parte, pero en
cambio el nivel de vida ha aumentado mucho, y tengo la impresin
de que, en lo poltico, Franco permanece dueo indiscutible de la
situacin. Tiene gracia, hasta ahora slo encontr un autntico opo-
sitor, y lo paradjico de esto es que este hombre es francamente
partidario del rgimen. Pero, en fin, dejemos esto, pues no es tema
que me importe.
En tu carta me hablas de que Pilar andaba diciendo por la
casa no s qu cosas y que t le dijiste al marido que eres una seo-
ra. No entiendo esto, pero tampoco vale la pena que me lo aclares.
Me alegro de no tenerlos ah, pues ya veo por su proceder que
actuaban con vistas a ciertas ilusiones.
Xavi er Bveda 288
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 288
Le escrib a Goga y Jos Antonio una carta que responda a
mi estado de nimo, y ahora me impresiona lo que me dices de que
las cosas de ellos no andan bien. Eso es muy injusto pues son una
pareja encantadora. Que se hayan portado tan bien contigo no me
sorprende, pues los s leales hasta el mximo.
Supongo que te habr visitado Blanco Amor quien, por cier-
to, se fue de aqu muy impresionado, debido a la tensin en que me
vea vivir. Creo o espero por lo menos que pronto tendr carta de
l informndome de cmo te encontr, pues esa prdida de peso
me tiene a mal traer. Confo que te restablecers inmediatamente.
Lo que s te digo es que no puedo hacer nada con el cuerpo en
Madrid y el alma en Buenos Aires. Hay momentos terribles.
Le escrib a Villamarn. Por supuesto una carta tambin hija
de mi soledad. Y otro tanto hice con Mourente. Ahora que empie-
zo a serenarme creo que escrib esas cartas para aliviarme de la pre-
sin moral de que era vctima. No es, repito, que ya me sienta libre,
pero empiezo a dormir mejor.
Por supuesto, insisto, en que, de haber venido conmigo, mi
lucha no hubiera tenido nada de pattica, pues entonces hubiera
actuado de acuerdo a las circunstancias. Triunfar me sera fcil, pues
el problema es el tiempo, y contigo ni lo notara. De todas formas tu
actitud fue, en el fondo, discreta, y estoy muy lejos de censurarla.
En cuanto a mi teatro, tengo fe en l. Te envo la carta en que
mi cuado lo juzga, y ya ves con que entusiasmo se despacha. Y
si hay un hombre que, aparte su inteligencia, (que es muy fina)
mira ante todo hacia el xito de taquilla, es Juan. Ya te dije que ace-
ler mi viaje a Madrid por una lectura que le hice de Tuya libre-
mente, finalizada la cual me dijo que no deba permanecer ni un da
ms en Barcelona. Lo tremendo de aqu es que la pauta la da Paso,
y eso da idea del grado en qu se ha descendido, pues todo se torna
inexigente. En la poca de los Benavente, los Quintero, etc., poco
importaba un Muoz Seca. Hasta era necesario para compensar el
idealismo de los otros; pero a ningn empresario se le hubiese ocu-
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 289
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 289
rrido ponerlo al lado de Don Jacinto, ni juzgar lo que t le ofrecie-
ses por la pauta del teatro de Muoz Seca. Pero, en fin, veremos.
Me cuesta trabajo escribir. Se ve que no soy dueo de mi
expresin y que el sentimiento de soledad an acta en lo profun-
do. Confo en que todo vaya mejorando a medida que los das
pasen. Te tendr al corriente, y, desde luego, con rigor y sin inven-
tadas ilusiones.
Por qu no me has enviado el artculo de Daz Sal en Faro
de Espaa? Poco costaba el recortarlo.
Agradcele a mi primo los trabajos que se tom para dar
cabida a mis cosas en su casa y otro tanto haz con las atenciones
que te dedican los Fuentes. No me sorprende, pues son gente mag-
nfica. Hoy he tenido carta de Diros. Se pone en todo sentido a mi
disposicin y est muy impresionado por lo que me ocurre. Me
dice que vaya a Barcelona. Tambin me dice que su madre est de
momento all y que quiere verme en Becerre. Querida sabes con
cuanto cario estoy contigo. Xavier
140
140. Na marxe esquerda engade a mquina as seguintes notas: Yo vivo en
PENSIN SANTA BRBARA Plaza de Santa Brbara 4, 3 derecha. Como por el
momento no pienso mudarme, puedes escribirme aqu. Dile a Antonio que me
alegro que haya vendido la casa, pero que si las cosas le van bien ah, no tiene por-
que apresurar su venida. Espaa es maravillosa, pero hay que trabajar mucho para
poder vivir. Y no todos los negocios triunfan.
Xavi er Bveda 290
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 290
Madrid, 23 de Octubre de 1963
Queridsima Juanita: En este momento acabo de leer tu carta
que el Centro Gallego me ha enviado por un botones y con carc-
ter de urgente. No necesito decirte cunto me ha angustiado lo que
te ocurre y de que modo me indign la actitud de Pastor, a quien
en lo sucesivo le negar el saludo. Es un resentido repelente y el
cargo se le ha subido a la mollera. No hablemos mas de l.
Tambin yo aqu tengo mis luchas y mis momentos de des-
concierto y circunstancias hay en que me siento francamente
decepcionado. Sin embargo s que todo saldr bien. Ahora mismo
vengo de efectuar una lectura de mi comedia TUYA LIBREMENTE
ante un grupo de escritores de primera categora y la impresin fue
extraordinaria. Con decirte que uno de ellos ha salido en busca de
esa joven actriz catalana que tu admiras tanto Nury no recuerdo
qu para proponerle que se rena conmigo enseguida! Estoy segu-
ro que dentro de muy poco mi nombre empezar a circular por los
camerinos y las cosas acabarn por ponerse en marcha como espe-
ramos. Pero cunta angustia mientras tanto!
La soledad en que estoy me agobia y las paredes de la habi-
tacin me hieren. Creme que si no supiera que tengo que luchar y
vencer ya me hubiera ido. Lo que s te aseguro y te juro es que de
estar t a mi lado el triunfo me hubiera resultado cosa fcil. Todo
el dao viene de la soledad y del miedo de que a ti pueda ocurrir-
te algo. Tu sabes que, en general, s hacer frente a las situaciones
con serenidad, pero aqu confieso que la pierdo y por momentos no
me siento dueo de mis actitudes. Claro que a lo moral hay que
sumar lo fsico, representado por un rgimen de comidas en el que
hay inevitables grasas y hasta frituras. Las excluyo en lo que puedo,
y para reducirlas a un mnimo de expresin no ceno nunca y hasta
me recojo temprano. Tampoco es esto fcil moralmente, pues cues-
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 291
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 291
ta irse a la cama a las once si piensas que en Bs. Aires son las siete
y que an es de da y hasta hay sol.
Por eso te pido que trates de dominar por tu parte la situa-
cin para que pueda recibir la ayuda espiritual que necesito de ti.
Esta Espaa es otra y no tiene nada que ver con la que yo viv. En
lo intelectual aqu no hay jerarquas ni los teatros son lo que eran.
Ya no hay saloncillos en ellos y el pasismo lo degrada todo. A
pesar de eso, ten por seguro que me abrir camino, pues la misma
gente acabar por luchar por m. El caso que se dio con mi cuado
se repiti hoy con todos los asistentes y esto permite levantar el
alma a la esperanza.
Ya estaba enterado de lo ocurrido con la carta de mi herma-
na. En la confusin en que he estado viviendo cambi los sobres, y
ella recibi la tuya (que te reexpidi inmediatamente) y t la de ella,
que ella habr ahora recibido. Esto te dir por qu pruebas he pasa-
do. Daz Sal, Mourente, Villamarn, Lagorio, han recibido cartas
mas que estoy seguro los habrn alarmado y con razn. En el
fondo eran salidas que yo buscaba a un estado de tensin que me
resultaba intolerable. An tendr altos y bajos, pero tengo la segu-
ridad de que muy pronto ser la gente la que luche la batalla en mi
favor y Dios mediante me vers ganarla.
En fin, tengamos un poco de paciencia, pues lo que ahora
nos importa es asegurarnos la vejez.
Me sorprende mucho que Daz Sal no me haya contestado,
pues ha pasado tiempo suficiente para que l lo hiciese. En cuan-
to mi viaje a Galicia, voy a tomarlo con calma, si bien confieso
que ardo en deseos de ir. Cada da me siento ms cerca de mi tie-
rra y pido a Dios que algn da la recorramos juntos. El alma
gallega es nica. Me gustara poder dedicarle algo que quedase.
Tiene hondura.
Por qu no completas tu descanso con unos das en la casa
de Eutiquio Aragons? Esto me dara gran tranquilidad, pues tam-
bin yo la necesito y slo t puedes transmitrmela.
Xavi er Bveda 292
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 292
La vida aqu est muy cara y el dinero se va como no hay
idea; no s cmo puede vivir cierta gente. Afortunadamente no hay
la menor crisis y se ve que hay trabajo para todos.
Me gusta que Goga y Juan Ansenio te ayuden y ojal las
cosas de ellos se arreglen tambin, pues son amigos que estimo
cada da ms.
Te tendr al tanto de todo, pero vuelvo a repetirte que es nece-
sario, para nuestro bien, que tratemos de dominarnos. No tenemos
ms remedio. Dile a Antonio que le agradezco cuanto haga por ti y
que no sera conveniente que tirase las cosas por la borda para vol-
ver. Que lo tome con calma pues hay Espaa para rato y l es joven.
Esto en el supuesto de que sus cosas ah caminen como es debido.
Celebro que tus inquilinos sean tan correctos como me los
pintas, y entonces hay razones para felicitarse de que no hayan
entrado en casa los Semino. Se ve que buscaban algo. Saluda en mi
nombre a la seorita Lappousee y dile a Eduardo que estoy sor-
prendido de que no me haya escrito, mxime habindote encon-
trado como te encontr.
Bueno, queridsima, voy a dejar de teclear pues son las doce
de la noche y acabar por protestar la gente. Yo an voy a leer el dia-
rio. Carios a los Fuentes. Y mil y mil venturas que nos compensen
141
.
Xavier
141. Esta ltima frase manuscrita.
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 293
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 293
Carta de Ramn Otero Pedrayo
Xavi er Bveda 294
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 294
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 295
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 295
Xavi er Bveda 296
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 296
Carta de X. Bveda sa dona
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 297
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 297
Xavi er Bveda 298
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 298
Carta de Benjamn Jarns
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 299
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 299
Xavi er Bveda 300
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 300
Carta de F. Garca Lorca
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 301
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 301
Carta de Juan Marinello
Xavi er Bveda 302
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 302
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 303
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 303
Carta de R. Gmez de la Serna
Xavi er Bveda 304
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 304
Carta de Joaqun Edwards Bello
Belezas locais, bohemia e aventura emigrante 305
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:05 Pgina 305
Xavi er Bveda 306
C. DE PETO MAQUETA 4 19/12/02 15:06 Pgina 306
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
XAVIER
BVEDA
BELEZAS LOCAIS,
BOHEMIA E AVENTURA
EMIGRANTE
C O L E C C I N D E P E T O
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
X
A
V
I
E
R

B

V
E
D
A
B
E
L
E
Z
A
S

L
O
C
A
I
S
,

B
O
H
E
M
I
A
E

A
V
E
N
T
U
R
A

E
M
I
G
R
A
N
T
E
L
U

S

M
A
R
T
U
L
C
A
R
M
E
N

L
U
N
A


M
A
R

A

G
O
L

N
C
O
L
E
C
C
I

N
D
E

P
E
T
O
C O L E C C I N D E P E T O
Xavier Bveda viviu na
fugacidade dos tempos
iniciais da modernidade.
Pensou que o mundo
poda ser apreixado con
afouteza e intrepidez. En
cada anaco da sa vida
perfilou unha pluralidade
de imaxes que parecan
aproximalo arelada con-
sagracin. Mais de vagar a
historia foino apartando,
o silencio, despois o
esquecemento e, fin, a
morte nun Madrid que
coa sa indiferencia fxo-
lle recoecer no seu
derradeiro intre o seu aca-
bamento.
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
LUIS MARTUL CARMEN LUNA MARA GOLN
Colectnea de textos inditos
PUBLICACINS PERIDICAS
Revista Estudios Migratorios N. 10
Arquivo da Emigracin Galega
Anuario Galego de Estudios Teatrais 2001
Seccin de Msica e Artes Escnicas
(Comisin Tcnica de Teatro)
Revista Estudios de Comunicacin N. 1
Seccin de Comunicacin / Arquivo de
Comunicacin
COLECCIN INFORMES
A comunicacin en Galicia 2002
Seccin de Comunicacin
Museos e centros de arte contempornea
Seccin de Artes Plsticas
A aprendizaxe da lingua galega no ensino
non regrado de adultos
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Observatorio do audiovisual galego.
Informe e catlogo 1999-2000
Seccin de Comunicacin
Xornalismo en Internet. Actitudes profe-
sionais e condicins laborais dos periodis-
tas en lia
Seccin de Comunicacin
LTIMAS PUBLICACINS DO CONSELLO
DA CULTURA GALEGA
Informacin, tecnoloxa e territorio
Galicia ante a sociedade do coecemento
Seccin de Ciencia, Tecnoloxa e Sociedade
Director: Xos Carlos Arias
Reflexiones Literarias para una Biblioteca
Real
De Martn Sarmiento
Edicin e estudio de Jos Santos Puerto
(Versin en galego e casteln)
Coloquio en mil duascentas coplas
De Martn Sarmiento
Facsmile do orixinal autgrafo
CD-Rom ndice documental de escultores
galegos do sculo XX
Seccin de Artes Plsticas
Galicia e a sega en Castela longo dos
tempos
Catlogo da Exposicin
Seccin de Antropoloxa Cultural
Actas dos IV Encontros para a Normaliza-
cin Lingstica
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Arquivo de Planificacin e Normalizacin
Lingstica
Nos lindeiros da galeguidade. Estudio
antropolxico do val de Fornela
Seccin de Antropoloxa Cultural
Autores: X. M. Gonzlez Reboredo (coord.),
Clodio Gonzlez Prez e Luis Costa
Vzquez-Mario
Actas das Xornadas Galicia-Finlandia:
modos de pensar
A cultura, o mundo, a comunicacin
Seccin de Comunicacin
portada XABIER BOVEDA 19/12/02 15:41 Pgina 1
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
XAVIER
BVEDA
BELEZAS LOCAIS,
BOHEMIA E AVENTURA
EMIGRANTE
C O L E C C I N D E P E T O
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
X
A
V
I
E
R

B

V
E
D
A
B
E
L
E
Z
A
S

L
O
C
A
I
S
,

B
O
H
E
M
I
A
E

A
V
E
N
T
U
R
A

E
M
I
G
R
A
N
T
E
L
U

S

M
A
R
T
U
L
C
A
R
M
E
N

L
U
N
A


M
A
R

A

G
O
L

N
C
O
L
E
C
C
I

N
D
E

P
E
T
O
C O L E C C I N D E P E T O
Xavier Bveda viviu na
fugacidade dos tempos
iniciais da modernidade.
Pensou que o mundo
poda ser apreixado con
afouteza e intrepidez. En
cada anaco da sa vida
perfilou unha pluralidade
de imaxes que parecan
aproximalo arelada con-
sagracin. Mais de vagar a
historia foino apartando,
o silencio, despois o
esquecemento e, fin, a
morte nun Madrid que
coa sa indiferencia fxo-
lle recoecer no seu
derradeiro intre o seu aca-
bamento.
CONSELLO
DA CULTURA
GALEGA
ARQUI VO DA EMI GRACI N GALEGA
LUIS MARTUL CARMEN LUNA MARA GOLN
Colectnea de textos inditos
PUBLICACINS PERIDICAS
Revista Estudios Migratorios N. 10
Arquivo da Emigracin Galega
Anuario Galego de Estudios Teatrais 2001
Seccin de Msica e Artes Escnicas
(Comisin Tcnica de Teatro)
Revista Estudios de Comunicacin N. 1
Seccin de Comunicacin / Arquivo de
Comunicacin
COLECCIN INFORMES
A comunicacin en Galicia 2002
Seccin de Comunicacin
Museos e centros de arte contempornea
Seccin de Artes Plsticas
A aprendizaxe da lingua galega no ensino
non regrado de adultos
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Observatorio do audiovisual galego.
Informe e catlogo 1999-2000
Seccin de Comunicacin
Xornalismo en Internet. Actitudes profe-
sionais e condicins laborais dos periodis-
tas en lia
Seccin de Comunicacin
LTIMAS PUBLICACINS DO CONSELLO
DA CULTURA GALEGA
Informacin, tecnoloxa e territorio
Galicia ante a sociedade do coecemento
Seccin de Ciencia, Tecnoloxa e Sociedade
Director: Xos Carlos Arias
Reflexiones Literarias para una Biblioteca
Real
De Martn Sarmiento
Edicin e estudio de Jos Santos Puerto
(Versin en galego e casteln)
Coloquio en mil duascentas coplas
De Martn Sarmiento
Facsmile do orixinal autgrafo
CD-Rom ndice documental de escultores
galegos do sculo XX
Seccin de Artes Plsticas
Galicia e a sega en Castela longo dos
tempos
Catlogo da Exposicin
Seccin de Antropoloxa Cultural
Actas dos IV Encontros para a Normaliza-
cin Lingstica
Centro de Documentacin Sociolingstica
de Galicia
Arquivo de Planificacin e Normalizacin
Lingstica
Nos lindeiros da galeguidade. Estudio
antropolxico do val de Fornela
Seccin de Antropoloxa Cultural
Autores: X. M. Gonzlez Reboredo (coord.),
Clodio Gonzlez Prez e Luis Costa
Vzquez-Mario
Actas das Xornadas Galicia-Finlandia:
modos de pensar
A cultura, o mundo, a comunicacin
Seccin de Comunicacin
portada XABIER BOVEDA 19/12/02 15:41 Pgina 1

You might also like