Apakah itu formula dan persamaan kimia?

Bagaimanakah formula dan persamaan kimia ditulis?

Apakah fungsi formula dan persamaan kimia?
Nombor dan huruf disusun sebegitu rupa,
Menjadi persamaan dan formula,
Merupakan kod-kod rahsia,
Yang hanya difahami oleh ahli kimia.
Nyalaan dapur gas seumpama ini lazim kita gunakan di rumah.
Tahukah anda bahawa penghasilan nyalaan tersebut merupakan tindak
balas kimia? Apabila dapur gas dinyalakan, campuran gas-gas yang
keluar daripada silinder gas akan bertindak balas dengan oksigen
dalam udara. Persamaan kimia yang berikut mewakili tindak balas
kimia utama yang berlaku.
C
3
H
8
(g) + 5O
2
(g) 3CO
2
(g) + 4H
2
O(ce)
Apakah maklumat yang terdapat dalam persamaan tersebut? Apakah
maksud huruf, nombor, dan simbol yang digunakan? Mari kita kaji
semua ini dengan lebih mendalam.
27
Setelah mempelajari bab
ini, anda harus dapat:

memahami dan
mengaplikasikan konsep
jisim atom relatif dan
jisim molekul relatif

menganalisis hubungan
antara bilangan mol
dengan bilangan zarah

menganalisis hubungan
antara bilangan mol
bahan dengan jisim

menganalisis hubungan
antara bilangan mol
gas dengan isi padu gas

mensintesis formula
kimia

mentafsirkan persamaan
kimia

mengamalkan sikap
saintik dan nilai murni
dalam penyiasatan
tentang jirim
Jisim atom relatif
Jisim molekul relatif
Jisim formula relatif
Mol
Jisim molar
Isi padu molar
Formula kimia
Persamaan kimia
BAB 3.indd 27 9/21/11 3:33 PM
28

A
Jisim Atom Relatif dan Jisim
Molekul Relatif
Jisim satu atom amat kecil. Kita tidak dapat menimbang jisim
satu atom tetapi kita dapat menentukan jisim satu atom relatif
terhadap atom yang lain.
Jisim atom relatif, JAR
Oleh sebab atom hidrogen merupakan atom yang teringan, ahli
kimia pada mulanya membandingkan jisim atom-atom yang lain
secara relatif kepada jisim satu atom hidrogen.
Saya
ialah atom
helium.
Kami ialah
atom-atom
hidrogen.
Rajah 3.1 Satu atom helium ialah 4 kali ganda lebih berat daripada satu atom
hidrogen. Jadi, helium dikatakan mempunyai jisim atom relatif 4.
Walau bagaimanapun, kaedah ini agak rumit. Tahukah anda
sebabnya? Selepas itu, oksigen pula digunakan sebagai piawai untuk
membandingkan jisim atom-atom tetapi masih menimbulkan
masalah. Akhirnya, pada tahun 1961, persatuan antarabangsa
ahli kimia dan zik bersetuju untuk menggunakan satu piawai
baharu, iaitu isotop karbon-12. Karbon-12 dipilih kerana
karbon-12 ialah pepejal dan mudah dikendalikan. Tambahan
pula, karbon-12 juga digunakan sebagai rujukan piawai dalam
spektrometer jisim.
Isotop karbon-12 diberikan jisim tepat 12 unit. Jadi, jisim
atom relatif sesuatu unsur ialah jisim purata satu atom unsur
tersebut berbanding dengan
1

12
kali jisim satu atom karbon-12.
jisim purata satu atom unsur
Jisim atom relatif sesuatu unsur =

1

12
jisim satu atom karbon-12
Sebagai contoh, jisim atom relatif helium ialah 4. Hal ini bermakna,
jisim purata satu atom helium ialah 4 kali lebih berat daripada
1

12
kali jisim satu atom karbon-12. Oleh sebab jisim atom
relatif merupakan nilai perbandingan, jisim atom relatif tidak
mempunyai unit. Jisim atom relatif beberapa unsur diberi dalam
Jadual Data Unsur pada muka surat 177.
Anda harus dapat:
menyatakan maksud
jisim atom relatif
berdasarkan karbon-12
menyatakan maksud
jisim molekul relatif
berdasarkan karbon-12
menyatakan sebab
karbon-12 digunakan
sebagai piawai untuk
menentukan jisim
atom relatif dan jisim
molekul relatif
menghitung jisim
molekul relatif bahan
Idea jisim atom relatif
pada asalnya diperkenalkan
oleh John Dalton.
Jisim atom relatif
Spektrometer jisim ialah
mesin yang membantu
ahli sains mengenal pasti
sesuatu bahan berdasarkan
jisim relatifnya.
Bagi kebanyakan
unsur, nilai jisim atom
relatifnya dibundarkan
kepada nombor bulat
bagi memudahkan
penghitungan. Namun
demikian, jisim atom
relatif klorin ialah 35.5.
Apakah sebabnya?
BAB 3.indd 28 9/23/11 2:49 PM
29
Jisim molekul relatif, JMR
Idea jisim atom relatif juga digunakan untuk molekul. Jisim
molekul relatif sesuatu molekul ialah jisim purata molekul itu
berbanding dengan
1

12
kali jisim satu atom karbon-12.
jisim purata satu molekul
Jisim molekul relatif sesuatu molekul =

1

12
jisim satu atom karbon-12
Sebagai contoh, air mempunyai jisim molekul relatif 18. Jadi, satu molekul air ialah 18 kali
lebih berat daripada
1

12
kali satu atom karbon-12. Mari kita buat analogi dalam Aktiviti 3.1
untuk mengkaji konsep jisim atom relatif dan jisim molekul relatif.
Aktiviti 3.1, muka surat 15
Molekul terdiri daripada atom-atom. Jadi, jisim molekul relatif sesuatu molekul dihitung
dengan menjumlahkan jisim atom relatif semua atom yang membentuk molekul tersebut.
Perhatikan contoh dalam Jadual 3.1.
Jadual 3.1 Jisim molekul relatif beberapa bahan molekul
Bahan molekul Jisim molekul relatif
Gas hidrogen, H
2
2 JAR bagi H = 2 1 = 2
Ammonia, NH
3
JAR bagi N + 3( JAR bagi H) = 14 + 3(1) = 17
Sebahagian bahan terdiri daripada ion dan bukannya molekul. Bagi sebatian ion, jisim
formula relatif digunakan sebagai ganti bagi jisim molekul relatif. Jadual 3.2 menunjukkan
beberapa contoh.
Jadual 3.2 Jisim formula relatif beberapa sebatian ion
Sebatian ion Jisim formula relatif
Natrium klorida, NaCl JAR

bagi Na + JAR bagi Cl = 23 + 35.5 = 58.5
Magnesium sulfat terhidrat,
MgSO
4
.7H
2
O
JAR bagi Mg + JAR bagi S + 4( JAR bagi O) +
14( JAR bagi H) + 7( JAR bagi O)
= 24 + 32 + 4(16) + 14(1) + 7(16) = 246
Jalankan kuiz dalam aktiviti yang seterusnya untuk menguji kemahiran anda dalam
menghitung jisim molekul relatif dan jisim formula relatif bahan-bahan.
Aktiviti KBSB 3.1, muka surat 17
Jisim molekul relatif Jisim formula relatif
Jisim molekul relatif
merupakan nilai tanpa
unit.
Jisim molekul relatif air penghabluran
juga termasuk dalam penghitungan.
BAB 3.indd 29 9/21/11 3:33 PM
30
A
Rujuk muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur yang berkaitan.
1. Berapakah atom nitrogen yang mempunyai jisim yang sama dengan satu atom ferum?
2. Jisim satu atom unsur Y ialah sepuluh kali lebih berat daripada jisim satu atom
berilium. Berapakah jisim atom relatif Y ?
3. Hitung jisim molekul relatif atau jisim formula relatif bagi bahan yang berikut:
(a) I
2
(b) SF
6
(c) CaCO
3
(d) H
3
PO
4
(e) Cu(NO
3
)
2
4. Gipsum, CaSO
4
.2H
2
O digunakan untuk membuat plaster dinding dan siling. Tunjukkan
bahawa jisim formula relatif gipsum ialah 172.
5. Unsur klorin membentuk suatu sebatian dengan formula molekul Cl
2
Ox. Jisim molekul
relatif sebatian itu ialah 183. Apakah nilai x?

B
Bilangan Mol dan Bilangan
Zarah
Pasang dan dozen ialah dua contoh
unit yang kita gunakan dalam
penyukatan kuantiti objek dalam
kehidupan harian kita. Perkataan
pasang dan dozen mewakili bilangan
tertentu sesuatu objek. Ahli kimia
menggunakan unit mol untuk
menyukat kuantiti bahan. Gambar foto 3.1 Satu dozen
minuman air
Anda harus dapat:
mendenisikan satu mol
menyatakan maksud
pemalar Avogadro
menghubungkaitkan
bilangan zarah yang
terkandung di dalam
satu mol bahan tertentu
dengan pemalar Avogadro
menyelesaikan masalah
penghitungan untuk
menukarkan bilangan
mol kepada bilangan
zarah bahan tertentu dan
sebaliknya
Apakah itu mol?
Oleh sebab karbon-12 dipilih sebagai piawai bagi jisim atom relatif,
kita menggunakan bilangan atom dalam 12 g karbon-12 sebagai
piawai untuk menyukat kuantiti bahan. Jadi, kita mendenisikan
mol seperti yang berikut:
Satu mol ialah kuantiti bahan yang mengandungi bilangan zarah
yang sama dengan bilangan atom dalam 12 g karbon-12.
Kita harus menghargai
sumbangan ahli sains
dalam penyelidikan
tentang konsep mol.
Mol
Berapakah atom yang terdapat dalam 12 g karbon-12? Ahli sains telah menentukan nilai ini
melalui eksperimen, iaitu 6.02 10
23
, satu nilai yang amat besar.
BAB 3.indd 30 9/21/11 3:33 PM
31
Nilai 6.02 10
23
ini disebut sebagai nombor Avogadro,
sempena nama Amedeo Avogadro (1776 1856), seorang ahli
sains Itali yang terkenal.
Pemalar Avogadro, N
A
didenisikan sebagai bilangan zarah yang
terkandung di dalam satu mol bahan, iaitu 6.02 10
23
mol
1
.
Mari kita jalankan Aktiviti 3.2 untuk menyiasat konsep mol.
Aktiviti 3.2, muka surat 17
Satu mol sebarang bahan merupakan kuantiti bahan yang
mengandungi N
A
bilangan zarah. Dalam erti kata yang mudah,
satu mol bahan mengandungi 6.02 10
23
zarah.
1 mol bahan atom mengandungi 6.02 10
23
atom.
1 mol bahan molekul mengandungi 6.02 10
23
molekul.
1 mol bahan ion mengandungi 6.02 10
23
unit formula.
Sebarang unsur dengan
bilangan mol yang sama
mempunyai bilangan
atom yang sama. Adakah
pernyataan ini benar?
Terangkan.
3.1
Sebuah botol kaca yang tertutup mengandungi 0.5 mol gas oksigen, O
2
.
(a) Berapakah molekul oksigen, O
2
yang terdapat di dalam botol itu?
(b) Berapakah atom oksigen, O yang terdapat di dalam botol itu?
[Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
Penyelesaian:
(a) Bilangan molekul oksigen, O
2
dalam 0.5 mol gas
= 0.5 mol 6.02 10
23
mol
1
= 3.01 10
23
molekul
(b) Setiap molekul oksigen, O
2
mengandungi dua atom oksigen, O.
Jadi, bilangan atom oksigen, O dalam 0.5 mol gas
= bilangan molekul oksigen 2
= 3.01 10
23
2
= 6.02 10
23
atom
Gunakan enjin gelintar
untuk mencari maklumat
tambahan tentang
pemalar Avogadro.
Bagi menghitung bilangan mol sesuatu bahan, rumusnya ialah
bilangan zarah
Bilangan mol, n =
N
A
Dengan menggunakan rumus di atas, kita dapat menghubungkaitkan antara bilangan mol
dengan bilangan zarah seperti dalam Rajah 3.2.
N
A
N
A
Bilangan mol Bilangan zarah
Rajah 3.2 Hubung kait antara bilangan mol dengan bilangan zarah
Bilangan zarah = n N
A
BAB 3.indd 31 9/21/11 3:33 PM
32
B
3.2
Hitung bilangan mol molekul dalam satu sampel yang mengandungi 9.03 10
23
molekul
karbon dioksida, CO
2
. [Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
Penyelesaian:
Bilangan mol molekul dalam sampel yang mengandungi 9.03 10
23
molekul karbon
dioksida, CO
2
9.03 10
23

=
6.02 10
23
mol
1
= 1.5 mol
3.1 Menyelesaikan masalah penghitungan
[Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
1. Hitung bilangan atom dalam
(a) 1 mol aluminium (c) 3.2 mol atom helium
(b) 0.5 mol molekul iodin, I
2
(d) 0.4 mol gas ozon, O
3
2. Satu sampel mengandungi 6.02 10
25
molekul air. Berapakah mol air yang terdapat di
dalam sampel itu?
3. Hitung bilangan mol gas hidrogen, H
2
yang mengandungi
(a) 3.01 10
24
molekul hidrogen, H
2
(b) 6.02 10
23
atom hidrogen, H
4. Sebuah bikar mengandungi 0.1 mol zink klorida, ZnCl
2
.
(a) Hitung bilangan mol ion klorida di dalam bikar itu.
(b) Hitung jumlah bilangan ion di dalam bikar itu.
5. Sebuah bekas mengandungi 1.806 10
23
molekul oksigen, O
2
. Suatu sampel 0.5 mol
gas oksigen, O
2
ditambahkan ke dalam bekas itu. Hitung jumlah bilangan molekul di
dalam bekas itu.
[Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
1. (a) Berikan denisi bagi istilah mol dan pemalar Avogadro.
(b) Hubung kaitkan bilangan mol sesuatu bahan dengan bilangan zarah yang terkandung
di dalamnya.
2. Berapakah mol gas bromin, Br
2
yang mengandungi 1.505 10
24
molekul gas bromin,
Br
2
?
3. Kalsium diperlukan untuk membina tulang dan gigi. Berapakah ion kalsium yang
terdapat di dalam satu hidangan bijirin yang mengandungi 0.007 mol ion kalsium?
4. Antara 1 mol gas hidrogen, H
2
dan 0.7 mol sulfur dioksida, SO
2
, yang manakah yang
mengandungi atom yang lebih banyak? Terangkan.
5. Apakah perbezaan antara 1 mol atom oksigen, O dengan 1 mol molekul oksigen,
O
2
?
bilangan zarah
n =
N
A
BAB 3.indd 32 9/21/11 3:33 PM
33
C Bilangan Mol dan Jisim Bahan
Bagaimanakah kita menyukat bahan dalam unit mol? Kita tidak
perlu mengira bilangan zarahnya. Sebaliknya, kita hanya perlu
menyukat jisim bahan itu. Hal ini dapat dilakukan jika kita
mengetahui jisim molar bahan itu.
Jisim satu mol bahan dinamakan jisim molar. Apakah
maksudnya?
Jisim molar sesuatu bahan
= jisim 1 mol bahan tersebut
= jisim bahan tersebut yang mengandungi 6.02 10
23
zarah
Unit bagi jisim molar ialah gram per mol atau g mol
1
.
Jalankan Aktiviti 3.3 untuk mengukuhkan pemahaman anda tentang
konsep jisim molar.
Aktiviti 3.3, muka surat 21
Anda telah mempelajari bahawa 1 mol karbon-12 mempunyai
jisim 12 g. Jadi, jisim molar bagi karbon-12 ialah 12 g mol
-1
.
Perhatikan bahawa jisim molar bagi karbon-12 mempunyai nilai
yang sama dengan jisim atom relatif karbon-12, iaitu 12. Oleh hal
yang demikian, nilai jisim molar bahan-bahan yang lain adalah
sama dengan jisim relatif bahan-bahan tersebut.
Anda harus dapat:
menyatakan maksud
jisim molar
menghubungkaitkan
jisim molar dengan
pemalar Avogadro
menghubungkaitkan
jisim molar dengan jisim
atom relatif atau jisim
molekul relatif
menyelesaikan masalah
penghitungan untuk
menukarkan bilangan
mol bahan yang diberi
kepada jisim dan
sebaliknya
Jisim molar
Tonton simulasi komputer
untuk memahami konsep
jisim molar dengan lebih
lanjut.
Jadual 3.3 Jisim molar beberapa bahan
Bahan Jisim relatif Jisim 1 mol Jisim molar
Helium 4 4 g 4 g mol
1
Natrium 23 23 g 23 g mol
1
Air, H
2
O 2(1) + 16 = 18 18 g 18 g mol
1
Ammonia, NH
3
14 + 3(1) = 17 17 g 17 g mol
1
Natrium klorida, NaCl 23 + 35.5 = 58.5 58.5 g 58.5 g mol
1
Jisim molar dan bilangan mol
Dengan mengetahui jisim molar sesuatu bahan, kita dapat menimbang sebarang pecahan mol
bahan tersebut. Sebagai contoh, 12 g karbon ialah 1 mol karbon, 6 g karbon ialah 0.5 mol
karbon, dan 24 g karbon pula ialah 2 mol karbon.
1
4
2
4
3
Nilai jisim molar
bagi sesuatu sebatian
sama dengan jisim
molekul relatif
atau jisim formula
relatif sebatian itu.
1
2
3
Nilai jisim molar bagi
sesuatu unsur sama
dengan jisim atom
relatif unsur itu.
BAB 3.indd 33 9/21/11 3:33 PM
34
3.3
3.4
Bilangan mol juga boleh dihitung dengan menggunakan rumus yang berikut:
jisim (g)
Bilangan mol, n =
jisim molar
Rajah 3.3 menunjukkan hubung kait antara bilangan mol dengan jisim sesuatu bahan
yang melibatkan jisim molar.
Bilangan mol Jisim (g)
Jisim molar
Jisim molar
Rajah 3.3 Hubung kait antara bilangan mol dengan jisim sesuatu bahan
Berapakah jisim
(a) 0.1 mol magnesium?
(b) 2.408 10
23
atom magnesium?
[ Jisim atom relatif: Mg = 24. Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
Penyelesaian:
(a) Jisim molar magnesium = 24 g mol
1
Jadi, jisim 0.1 mol magnesium
= 0.1 mol 24 g mol
1
= 2.4 g
(b) Bilangan mol atom magnesium
2.408 10
23
=
6.02 10
23
mol
1
= 0.4 mol
Jisim bagi 2.408 10
23
atom magnesium
= 0.4 mol 24 g mol
1
= 9.6 g
Berapakah mol molekul yang terdapat di dalam 16 g gas sulfur dioksida, SO
2
?
[Jisim atom relatif: O = 16, S = 32]
Penyelesaian:
Jisim molekul relatif sulfur dioksida, SO
2
= 32 + 2(16)
= 64
Jadi, jisim molar sulfur dioksida, SO
2
= 64 g mol
1
Bilangan mol molekul di dalam 16 g sulfur dioksida, SO
2
16 g
=
64 g mol
1
= 0.25 mol
1 Tentukan jisim molar Mg.
2 Tentukan jisim molar.
2 Hitung jisim Mg.
Jisim = n jisim molar
2 Hitung jisim Mg.
Jisim = n jisim molar
1 Hitung jisim molekul relatif
berdasarkan formula kimia.
1

Hitung bilangan mol atom Mg.
bilangan zarah
n =
N
A
3 Hitung bilangan mol.
jisim (g)
n =
jisim molar
BAB 3.indd 34 9/21/11 3:33 PM
35
3.5
Berapakah ion klorida yang terdapat dalam 27.2 g zink klorida, ZnCl
2
?
[Jisim atom relatif: Cl = 35.5, Zn = 65. Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
Penyelesaian:
Jisim formula relatif zink klorida, ZnCl
2
= 65 + 2(35.5)
= 136
Jadi, jisim molar zink klorida, ZnCl
2
= 136 g mol
1
Bilangan mol bagi 27.2 g zink klorida, ZnCl
2
27.2 g
=
136 g mol
1
= 0.2 mol
Bilangan unit formula ZnCl
2
= 0.2 mol 6.02 10
23
mol
1
= 1.204 10
23

Setiap unit formula ZnCl
2
mempunyai 2 ion klorida.
Jadi, bilangan ion klorida
= bilangan unit formula ZnCl
2
2
= 1.204 10
23
2
= 2.408 10
23
ion

3.2 Menyelesaikan masalah penghitungan
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
[Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
1. Hitung jisim bagi setiap yang berikut dalam unit gram.
(a) 0.3 mol aluminium (b) 2 mol natrium nitrat, NaNO
3
2. Berapakah mol atom atau molekul yang terdapat di dalam
(a) 5.6 g ferum? (b) 3.2 g metana, CH
4
?
3. Hitung jisim karbon yang mengandungi 6.02 10
21
atom karbon.
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
[Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
1. Apakah maksud jisim molar?
2. Hitung jisim
(a) 0.01 mol gas ammonia, NH
3

(b) 6.02 10
24
molekul nitrogen, N
2
3. Berapakah mol molekul yang terdapat di dalam
(a) 2.8 g karbon monoksida, CO? (b) 4 g gas bromin, Br
2
?
1 Tentukan jisim molar ZnCl
2
.
4 Hitung bilangan ion klorida
secara nisbah.
3 Hitung bilangan unit formula ZnCl
2
.
Bilangan zarah = n N
A

C
2 Hitung bilangan mol.
jisim (g)
n =
jisim molar
BAB 3.indd 35 9/21/11 3:33 PM
36

D
Bilangan Mol dan Isi Padu
Gas
Dalam pelajaran yang lepas, anda telah mempelajari kuantiti bahan
dalam mol ditentukan dengan menimbang bahan tersebut. Walau
bagaimanapun, cara ini tidak praktikal bagi gas kerana gas amat
ringan dan sukar ditimbang. Oleh itu, isi padu gas disukat bagi
tujuan ini.
Isi padu molar gas
Isi padu molar sesuatu gas didenisikan sebagai isi padu yang
ditempati oleh 1 mol gas. Mari kita kaji isi padu molar dengan
lebih lanjut.
Anda harus dapat:
menyatakan maksud isi
padu molar gas
menghubungkaitkan
isi padu molar dengan
pemalar Avogadro
membuat kesimpulan
umum terhadap isi
padu molar gas pada
suhu dan tekanan yang
diberikan
menghitung isi padu gas
pada STP atau keadaan
bilik daripada bilangan
mol dan sebaliknya
menyelesaikan masalah
penghitungan yang
melibatkan bilangan
zarah, bilangan mol,
jisim bahan, dan isi
padu gas pada STP atau
keadaan bilik
Isi padu molar
3.3 Mengadakan perbincangan
Dalam kumpulan yang terdiri daripada empat orang ahli, kumpulkan dan tafsirkan data
tentang isi padu molar gas.
22.4 dm
3
22.4 dm
3
2 g gas
hidrogen, H
2
32 g gas
oksigen, O
2
44 g gas
karbon
dioksida, CO
2
22.4 dm
3
Gambar foto 3.3 Isi padu gas pada STP
Kemudian, teliti Gambar foto 3.3 atau tonton suatu simulasi komputer tentang isi padu
molar gas. Seterusnya, bincangkan perkara yang berikut:
(a) Nyatakan hubung kait antara isi padu molar dengan pemalar Avogadro, N
A
.
(b) Buat satu generalisasi tentang isi padu molar gas pada STP.
Bandingkan jawapan anda dengan data yang dikumpulkan pada awal aktiviti ini. Bentangkan
hasil perbincangan anda di dalam kelas.
Gambar foto 3.2 Kebanyakan tindak balas kimia
membebaskan gas. Bagaimanakah bilangan mol
gas yang terbebas dihitung?
BAB 3.indd 36 9/21/11 3:33 PM
37
3.6
Satu mol sebarang gas sentiasa menempati isi padu yang
sama pada suhu dan tekanan yang sama. Isi padu ini disebut
sebagai isi padu molar gas.
Isi padu molar sebarang gas ialah 22.4 dm
3
pada STP atau
24 dm
3
pada keadaan bilik.
Bagi menghitung bilangan mol sebarang gas, rumusnya ialah
isi padu gas
Bilangan mol, n =
isi padu molar
Kita menggunakan isi padu molar untuk menukarkan unit isi padu
sesuatu gas kepada unit bilangan mol dan sebaliknya (Rajah 3.4).
Isi padu gas (dm
3
) Bilangan mol

Isi padu molar

Isi padu molar
Rajah 3.4 Hubung kait antara bilangan mol dengan isi padu gas
Mari kita teliti contoh penghitungan yang berikut.
STP ialah singkatan
bagi suhu dan tekanan
piawai, iaitu keadaan
pada suhu 0C dan
tekanan 1 atm.
Keadaan bilik merujuk
kepada keadaan pada
suhu 25 C dan
tekanan 1 atm.
Hubung kait dalam
Rajah 3.4 hanya benar
bagi gas. Isi padu
pepejal dan cecair tidak
boleh digunakan untuk
menentukan bilangan
mol.
(a) Berapakah isi padu 1.2 mol gas ammonia, NH
3
pada STP?
[Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP]
(b) Berapakah mol bagi 600 cm
3
gas ammonia, NH
3
pada keadaan bilik?
[Isi padu molar: 24 dm
3
mol
1
pada keadaan bilik]
Penyelesaian:
(a) Isi padu 1.2 mol gas ammonia, NH
3
pada STP
= 1.2 mol 22.4 dm
3
mol
1
= 26.88 dm
3
(b) Bilangan mol bagi 600 cm
3
gas ammonia, NH
3
0.6 dm
3

=
24 dm
3
mol
1
= 0.025 mol

3.4 Menyelesaikan masalah penghitungan
[Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP; 24 dm
3
mol
1
pada keadaan bilik]
1. Hitung isi padu gas yang berikut:
(a) 0.3 mol gas oksigen, O
2
pada keadaan bilik
(b) 4 mol gas helium pada STP
2. Hitung bilangan mol gas yang berikut:
(a) 560 cm
3
karbon dioksida, CO
2
pada STP
(b) 960 cm
3
gas hidrogen klorida, HCl pada keadaan bilik
Isi padu gas = n isi padu molar
isi padu gas
n =
isi padu molar
BAB 3.indd 37 9/21/11 3:33 PM
38
Masalah penghitungan yang melibatkan gas
3.5 Membina peta minda
Semua hubung kait yang ditunjukkan dalam Rajah 3.2, 3.3, dan 3.4 amat berguna untuk
menyelesaikan penghitungan yang melibatkan gas. Berdasarkan rajah-rajah tersebut, bina
peta minda yang menunjukkan hubung kait antara bilangan zarah, bilangan mol, jisim, dan
isi padu gas. Bentangkan peta minda anda di dalam kelas dengan menggunakan perisian
grak yang sesuai.
Berapakah isi padu bagi 12.8 g gas oksigen, O
2
dalam unit cm
3
pada STP?
[ Jisim atom relatif: O = 16. Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP]
Penyelesaian:
Jisim O
2
Isi padu O
2
pada STP
12.8 g ? cm
3
Bilangan mol bagi 12.8 g gas oksigen, O
2
12.8 g
=
2(16) g mol
1
= 0.4 mol
Isi padu gas oksigen, O
2
pada STP
= 0.4 mol 22.4 dm
3
mol
1
= 8.96 dm
3
= 8960 cm
3
Hubung kait antara bilangan zarah, bilangan mol, jisim, dan isi padu gas ditunjukkan
dalam Rajah 3.5.
Bilangan mol Bilangan zarah Jisim (g)
Jisim molar
Jisim molar
Isi padu
molar
Isi padu
molar
Isi padu gas (dm
3
)
N
A
N
A
Rajah 3.5 Hubung kait antara bilangan zarah, bilangan mol, jisim, dan isi padu gas
Perhatikan bahawa bilangan mol bertindak sebagai perantaraan bagi kuantiti yang lain. Kita
perlu menukarkan unit kuantiti yang lain seperti jisim, isi padu, atau bilangan zarah kepada
bilangan mol terlebih dahulu sebelum menyelesaikan masalah penghitungan.
3.7
1 Dapatkan maklumat daripada soalan.
4 Tukarkan unit dm
3
kepada cm
3
.
3 Tukarkan unit bilangan mol O
2
kepada isi padu.
Isi padu gas = n isi padu molar
2 Tukarkan unit jisim O
2
kepada bilangan mol.
jisim
n =
jisim molar
BAB 3.indd 38 9/21/11 3:33 PM
39
D
3.8
Berapakah molekul karbon dioksida, CO
2
yang terdapat dalam 120 cm
3
gas itu yang
dibebaskan dari suatu tindak balas satu asid dengan satu karbonat pada keadaan bilik?
[Isi padu molar: 24 dm
3
mol
1
pada keadaan bilik. Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
Penyelesaian:
Isi padu CO
2
pada keadaan bilik 120 cm
3
Bilangan molekul CO
2
?
Isi padu karbon dioksida, CO
2
= 120 cm
3
= 0.12 dm
3
Bilangan mol 0.12 dm
3
karbon dioksida, CO
2
0.12 dm
3
=
24 dm
3
mol
1
= 0.005 mol
Bilangan molekul karbon dioksida, CO
2
= 0.005 mol 6.02 10
23
mol
1
= 3.01 10
21
molekul
3.6 Menyelesaikan masalah penghitungan
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur. [Pemalar Avogadro:
6.02 10
23
mol
1
. Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP; 24 dm
3
mol
1
pada keadaan
bilik]
1. Hitung jisim 0.6 dm
3
gas klorin, Cl
2
pada tekanan dan suhu bilik.
2. Hitung isi padu gas yang berikut pada STP.
(a) 1.806 10
24
atom neon (b) 18.25 g gas hidrogen klorida, HCl
3. Satu sampel gas nitrogen, N
2
mempunyai isi padu 1800 cm
3
pada keadaan bilik. Hitung
jisim sampel itu dan bilangan molekul gas nitrogen, N
2
yang terdapat di dalamnya.
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur. [Pemalar Avogadro:
6.02 10
23
mol
1
. Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP; 24 dm
3
mol
1
pada keadaan
bilik]
1. Hitung isi padu gas yang berikut pada keadaan bilik.
(a) 0.8 mol metana, CH
4
(b) 9.03 10
23
atom helium
2. Hitung jisim bagi 1.505 10
24
molekul gas hidrogen, H
2
pada STP.
3. Jisim bagi 3 dm
3
suatu gas ialah 6.0 g pada keadaan bilik. Hitung jisim molarnya.
4. 1.12 dm
3
gas hidrogen, H
2
dan 1.12 dm
3
gas oksigen, O
2
, dicampurkan di dalam
sebuah bekas tertutup pada STP. Hitung jumlah bilangan molekul di dalam bekas itu.
Berapakah jumlah jisim gas di dalam bekas itu?
1 Dapatkan maklumat
daripada soalan.
2 Tukarkan unit cm
3
kepada dm
3
.
4 Tukarkan unit bilangan mol kepada bilangan zarah.
Bilangan zarah = n N
A

3 Tukarkan unit isi padu gas kepada bilangan mol.
isi padu gas
n =
isi padu molar
BAB 3.indd 39 9/21/11 3:33 PM
40
Anda harus dapat:
menyatakan maksud
formula kimia
menyatakan maksud
formula empirik
menyatakan maksud
formula molekul
menentukan formula
empirik dan formula
molekul sebatian
membandingkan dan
membezakan formula
empirik dan formula
molekul
menyelesaikan masalah
penghitungan yang
melibatkan formula
empirik dan formula
molekul
menulis formula ion
membina formula kimia
bagi sebatian ion
menyatakan nama
sebatian kimia dengan
menggunakan sistem
penamaan IUPAC
E Formula Kimia
Ahli kimia tidak perlu menulis huraian yang panjang lebar tentang
sesuatu bahan. Cara yang mudah untuk mewakili sesuatu bahan
adalah dengan menggunakan formula kimia. Formula kimia
ialah perwakilan sesuatu bahan kimia dengan menggunakan huruf
untuk mewakili atom dan nombor subskrip untuk menunjukkan
bilangan setiap jenis atom yang terdapat di dalam bahan itu.
Formula kimia sesuatu unsur mewakili atom-atom dalam
unsur itu. Walau bagaimanapun, sebahagian unsur wujud sebagai
molekul. Formula kimia bagi unsur seumpama ini mewakili
molekul-molekul dalam unsur tersebut.
H
2
Huruf H menunjukkan
simbol atom hidrogen.
Nombor subskrip 2 menunjukkan
bahawa terdapat 2 atom hidrogen di
dalam satu molekul gas hidrogen,
H
2
.
Rajah 3.6 Formula kimia gas hidrogen, H
2
Formula kimia sesuatu sebatian menunjukkan semua unsur
dan bilangan jenis atom yang terdapat dalam sebatian itu.
Huruf-huruf ini menunjukkan simbol unsur-unsur.
Nombor subskrip 2 menunjukkan
bilangan atom hidrogen.
Tiada nombor subskrip
menunjukkan bahawa hanya
terdapat 1 atom oksigen di
dalam satu molekul air.
H
2
O
Rajah 3.7 Formula kimia molekul air, H
2
O
Sebatian diwakili oleh dua jenis formula kimia, iaitu formula
empirik dan formula molekul.
Gambar foto 3.4 Memahami formula kimia ialah langkah
pertama untuk memahami bahasa kimia
Formula kimia
Nombor 1 tidak perlu
ditulis dalam formula
kimia. Apabila tidak
terdapat sebarang nombor
subskrip selepas sesuatu
huruf, andaikan bahawa
hanya terdapat satu atom
unsur tersebut di dalam
formula sebatian.
Magnesium nitrat
Mg(NO
3
)
2
BAB 3.indd 40 9/21/11 3:33 PM
41
3.9
3.7 Mengumpulkan dan mentafsirkan data
Dengan merujuk kepada buku kimia, ensiklopedia, atau laman sesawang yang berkaitan
dengan kimia, kumpulkan data tentang formula kimia, formula empirik, dan formula
molekul sebatian. Senaraikan formula kimia atau formula molekul sebatian-sebatian dalam
bentuk jadual. Susun semua data yang dikumpulkan di dalam sebuah buku panduan. Anda
akan menggunakan buku ini sebagai panduan sepanjang pembelajaran anda kelak.
Formula empirik
Formula empirik
Formula empirik ialah formula kimia yang menunjukkan nisbah
teringkas bilangan atom setiap jenis unsur dalam sesuatu sebatian.
Sebagai contoh, formula molekul glukosa ialah C
6
H
12
O
6
. Nisbah
atom karbon kepada hidrogen dan oksigen di dalam molekul itu
ialah 6 : 12 : 6. Nisbah ini dapat diringkaskan menjadi 1 : 2 : 1.
Jadi, formula empirik glukosa ialah CH
2
O.
Contoh yang berikut menunjukkan penentuan formula
empirik sesuatu sebatian berdasarkan nilai eksperimen.
Benzena ialah pelarut
organik dengan formula
molekul C
6
H
6
. Apakah
formula empiriknya?
Satu sampel aluminium oksida mengandungi 1.08 g aluminium dan 0.96 g oksigen. Apakah
formula empirik sebatian ini? [ Jisim atom relatif: O = 16, Al = 27]
Penyelesaian:
Unsur Al O
Jisim unsur (g) 1.08 0.96
Bilangan mol
1.08

27
= 0.04
0.96

16
= 0.06
Nisbah mol
0.04

0.04
= 1
0.06

0.04
= 1.5
Nisbah mol teringkas 2 3
2 mol atom aluminium berpadu dengan 3 mol atom
oksigen. Jadi, formula empirik sebatian ini ialah
Al
2
O
3
.
1 Tulis jisim setiap unsur.
4 Darab setiap jawapan dengan
2 untuk memperoleh nisbah
teringkas sebagai integer.

3
Bahagi setiap nombor dengan
nombor terkecil, iaitu 0.04.
2
Bahagi setiap jisim dengan jisim
molar (nilai jisim molar sama dengan
nilai JAR).
BAB 3.indd 41 9/21/11 3:33 PM
42
Jalankan aktiviti yang berikut untuk menentukan formula empirik beberapa sebatian.
Aktiviti 3.4, muka surat 23 Aktiviti 3.5, muka surat 25
Sebahagian sebatian
mempunyai formula
empirik dan formula
molekul yang sama.
Terangkan sebab.
Namakan beberapa contoh.
3.8 Menyelesaikan masalah penghitungan
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
1. 0.20 g kalsium bertindak balas dengan uorin untuk menghasilkan 0.39 g kalsium
uorida. Tentukan formula empirik sebatian uorida yang terhasil itu.
2. Tentukan formula empirik suatu sebatian yang mengandungi 32.4% natrium, 22.6%
sulfur, dan 45.0% oksigen.
3. 60 g aluminium sulda mengandungi 38.4 g sulfur. Tentukan formula empirik sebatian
tersebut.
Formula molekul
Jadual 3.4 Hubung kait antara formula empirik dengan formula molekul
Sebatian Formula empirik Formula molekul n
Air H
2
O H
2
O 1
Etena CH
2
C
2
H
4
2
Glukosa CH
2
O C
6
H
12
O
6
6
3.9 Membandingkan dan membezakan
Dalam kumpulan yang terdiri daripada empat orang ahli, sediakan satu pengurusan grak
untuk menunjukkan persamaan dan perbezaan antara formula empirik dengan formula
molekul sesuatu sebatian. Kemudian, tampalkan hasil kerja kumpulan anda pada papan
kenyataan di dalam kelas.
Formula molekul
Formula molekul ialah formula kimia yang menunjukkan
bilangan sebenar atom-atom setiap jenis unsur di dalam satu
molekul sesuatu sebatian. Sebenarnya, formula molekul sesuatu
bahan merupakan gandaan formula empirik bahan tersebut.
Formula molekul = (Formula empirik)
n
Nilai n merupakan integer positif.
BAB 3.indd 42 9/21/11 3:33 PM
43
Formula empirik suatu sebatian ialah CH
2
. Jisim molekul relatifnya ialah 42. Tentukan
formula molekul sebatian tersebut. [ Jisim atom relatif: H = 1, C = 12]
Penyelesaian:
Andaikan formula molekul sebatian ialah (CH
2
)
n
.
Berdasarkan formula molekul di atas, jisim molekul relatif sebatian
= n[12 +2(1)]
= 14n
Walau bagaimanapun, jisim molekul relatif sebatian ialah 42.
Jadi, 14n = 42
42
n =
14
= 3
Oleh itu, formula molekul sebatian ialah (CH
2
)
3
atau C
3
H
6
.
3.10
3.11
1 Hitung jisim molekul
relatif.
2 Samakan jisim molekul
relatif yang diperoleh
dengan yang diberikan.
Perhatikan contoh yang berikut untuk menyelesaikan masalah penghitungan yang melibatkan
formula empirik dan formula molekul.
Urea mempunyai kandungan nitrogen yang tinggi. Oleh hal yang demikian, urea digunakan
sebagai baja. Hitung peratus komposisi jisim nitrogen di dalam urea, CO(NH
2
)
2
.
[Jisim atom relatif: H = 1, C = 12, N = 14, O = 16]
Penyelesaian:
Jisim 1 mol urea, CO(NH
2
)
2
= [12 + 16 + 2(14) + 4(1)] g
= 60 g
Berdasarkan formula molekulnya, 1 mol urea, CO(NH
2
)
2
mengandungi 2 mol atom
nitrogen.
Jadi, jisim nitrogen dalam 1 mol urea, CO(NH
2
)
2
= 2 14 g
= 28 g
Peratus komposisi jisim nitrogen di dalam urea, CO(NH
2
)
2
jisim atom nitrogen dalam 1 mol urea
= 100%
jisim 1 mol urea
28
= 100%
60
= 46.67%
Bagi menentukan formula molekul sesuatu sebatian, kita perlu mengetahui jisim molekul
relatif dan formula empirik sebatian tersebut. Perhatikan contoh di bawah.
3
Gantikan nilai n dalam
formula molekul yang
diandaikan tadi.

1
Berdasarkan formula
molekulnya, hitung jisim
1 mol CO(NH
2
)
2
.
2 Tentukan peratus
komposisi N mengikut
jisim dalam CO(NH
2
)
2
.
BAB 3.indd 43 9/21/11 3:33 PM
44
3.12
6.24 g unsur X berpadu dengan 1.28 g oksigen untuk menghasilkan sebatian dengan formula
empirik X
2
O. Apakah jisim atom relatif X? [ Jisim atom relatif: O = 16]
Penyelesaian:
Andaikan jisim atom relatif X ialah j.
Unsur X O
Jisim (g) 6.24 1.28
Bilangan mol
6.24

j
1.28
= 0.08
16
Berdasarkan formula empirik, X
2
O yang diberikan, nisbah mol atom X kepada atom O
ialah 2 : 1.
6.24
Jadi, : 0.08 = 2 : 1
j
6.24
0.08 = 2 1
j
6.24 2
=
0.08j 1
0.08j
1
=
6.24 2
1 6.24
j =
2 0.08
= 39
Oleh itu, jisim atom relatif X ialah 39.
3.10
Menyelesaikan masalah penghitungan

Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
1. Butana mempunyai formula empirik C
2
H
5
dan jisim molekul relatif 58. Tentukan
formula molekulnya.
2. Asid etanoik ialah ramuan utama cuka. Formula empiriknya ialah CH
2
O. Diberi bahawa
jisim molar asid etanoik ialah 60 g mol
1
, tentukan formula molekul asid ini.
3. Tentukan peratus komposisi air mengikut jisim dalam kuprum(II) sulfat terhidrat,
CuSO
4
.5H
2
O.
4. Karat mengandungi ferum(III) oksida, Fe
2
O
3
. Berapakah mol ion ferum(III) yang hadir
di dalam 4.0 g karat?
5. Unsur Y bertindak balas dengan oksigen untuk menghasilkan sebatian dengan formula
molekul YO
3
. Jika jisim 1 mol sebatian ini ialah 80 g, tentukan jisim atom relatif Y.
6. Berapakah jisim plumbum dalam gram yang diperlukan untuk berpadu dengan
0.5 mol atom klorin bagi menghasilkan sebatian dengan formula empirik PbCl
2
?
1 Hitung bilangan mol setiap unsur.
2 Nisbah mol yang dihitungkan
mesti sama dengan nisbah mol
yang diberikan dalam formula
empirik.
BAB 3.indd 44 9/21/11 3:33 PM
45
Formula ion
Sebatian ion terdiri daripada kation, iaitu ion-ion bercas positif
dan anion, iaitu ion-ion bercas negatif. Sebelum anda dapat
menentukan formula sebatian ion, anda perlu mengetahui formula
ion-ion. Jadual 3.5 menunjukkan formula beberapa kation dan
anion yang umum.
Formula ion
Rajah 3.8 Pembinaan formula kimia zink bromida, ZnBr
2
Jadual 3.5 Formula beberapa kation dan anion yang biasa digunakan
Kation Formula Anion Formula
Ion natrium Na
+
Ion klorida Cl

Ion kalium K
+
Ion bromida Br

Ion zink Zn
2+
Ion iodida I

Ion magnesium Mg
2+
Ion oksida O
2
Ion kalsium Ca
2+
Ion hidroksida OH

Ion ferum(II) Fe
2+
Ion sulfat SO
4
2
Ion ferum(III) Fe
3+
Ion karbonat CO
3
2
Ion kuprum(II) Cu
2+
Ion nitrat NO
3

Ion ammonium NH
4
+
Ion fosfat PO
4
3
Rajah 3.8 menunjukkan contoh pembinaan formula kimia bagi satu sebatian ion.
Hafal formula kation
dan anion yang biasa
digunakan.

Kation:
Ion zink, Zn
2+
Anion:
Ion bromida, Br

Nama sebatian: Zink bromida

Cas positif : 1 (+2) = +2

Cas negatif : 2 (1) = 2

Jumlah cas : 0

Formula sebatian: ZnBr
2
Berdasarkan nama sebatian,
tentukan kation dan
anion.
1
Tulis formula kimia
sebatian. Cas ion tidak
ditulis pada formula itu.
3
Tentukan bilangan
kation dan anion dengan
menyeimbangkan cas.
2
Jumlah cas semua kation
dan anion mestilah sifar.
Bilangan ion zink dan ion
bromida ditulis sebagai
nombor subskrip. Subskrip
1 tidak perlu ditulis.
Zn
2+
Br

Br

BAB 3.indd 45 9/21/11 3:33 PM

46
3.11 Membina formula kimia sebatian ion
Bina formula kimia bagi setiap sebatian ion yang berikut:
(a) Magnesium klorida (e) Argentum iodida (i) Plumbum(II) sulfat
(b) Kalium karbonat (f ) Zink nitrat ( j) Kalium klorida
(c) Kalsium sulfat (g) Aluminium oksida (k) Ammonium fosfat
(d) Kuprum(I) oksida (h) Ferum(II) hidroksida (l) Natrium bromida
Kemudian, dalam kumpulan yang terdiri daripada empat orang ahli, jalankan kuiz
dengan bantuan guru. Guru anda akan menulis nama sebatian ion satu demi satu pada
papan hitam. Setiap kumpulan akan menulis formula kimia sebatian tersebut pada sekeping
kad. Kemudian, angkat kad tersebut untuk disemak oleh guru anda.
Sistem penamaan
yang disarankan oleh
International Union
of Pure and Applied
Chemistry (IUPAC)
telah diterima oleh
seluruh dunia. Sistem ini
memudahkan komunikasi
antara ahli kimia dan
memberikan panduan
yang berguna untuk
menamakan pelbagai
sebatian baharu yang
ditemukan.
Penamaan sebatian kimia
Kini, terdapat lebih daripada 6 juta sebatian yang diketahui. Oleh
itu, ahli kimia menamakan sebatian kimia mengikut cara yang
sistematik, iaitu berdasarkan saranan yang dibuat oleh Kesatuan
Antarabangsa Kimia Tulen dan Gunaan (IUPAC).
Bagi sebatian ion, nama kation dinamakan terlebih dahulu,
diikuti oleh nama anion. Beberapa contoh ditunjukkan dalam
Jadual 3.6.
Jadual 3.6 Penamaan sebatian ion
Kation Anion Nama sebatian ion
Ion natrium Ion klorida Natrium klorida
Ion kalsium Ion karbonat Kalsium karbonat
Ion barium Ion sulfat Barium sulfat
Logam-logam tertentu membentuk lebih daripada satu
jenis ion. Jadi, huruf Roman digunakan dalam penamaan
ion-ion ini untuk membezakan ion-ion tersebut. Sebagai contoh,
ferum membentuk dua jenis kation, iaitu ion ferum(II), Fe
2+

dan ion ferum(III), Fe
3+
. Nama sebatian yang dibentuk oleh
ion-ion tersebut masing-masing ialah ferum(II) klorida dan
ferum(III) klorida.
Ferum(III) mewakili
ion ferum(III), Fe
3+

dalam sebatian.
Ferum(II) klorida
Ferum(III) klorida
Ferum(II) mewakili
ion ferum(II), Fe
2+

dalam sebatian.
Dalam penamaan sebatian molekul yang ringkas, nama unsur
pertama dikekalkan manakala nama unsur kedua ditambahkan
dengan ida. Perhatikan contoh yang berikut:
HCl Hidrogen klorida
HBr Hidrogen bromida
ida ditambahkan pada
nama unsur kedua.
Pada mulanya, nama
sesuatu sebatian
diterbitkan daripada
keadaan zik, sifat, atau
aplikasi sebatian tersebut.
BAB 3.indd 46 9/21/11 3:33 PM
47
Awalan Yunani digunakan untuk menunjukkan bilangan atom
setiap unsur di dalam sesuatu sebatian molekul ringkas. Beberapa
contoh ditunjukkan seperti yang berikut:
Awalan Yunani seperti mono,
di, dan tri bermaksud satu,
dua, dan tiga.
CO Karbon monoksida
CO
2
Karbon dioksida
SO
3
Sulfur trioksida
3.12 Menamakan sebatian kimia
1. Namakan setiap sebatian ion dengan formula yang berikut:
(a) Ba(NO
3
)
2
(d) NaOH (g) KBr
(b) MgO (e) ZnSO
4
(h) Ca(OH)
2
(c) LiCl (f ) NaHCO
3
( i ) AlPO
4
2. Namakan sebatian molekul yang berikut:
(a) CCl
4
(c) BF
3
(e) NO
(b) CS
2
(d) SO
2
(f ) N
2
O
4
3. Molekul suatu sebatian terdiri daripada satu atom nitrogen dan tiga atom klorin. Apakah
nama sebatian ini?
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
1. (a) Denisikan formula empirik dan formula molekul.
(b) Asid tartarik digunakan sebagai perisa dalam makanan dan minuman. Formula
molekulnya ialah C
4
H
6
O
6
. Tentukan formula empiriknya.
2. Satu oksida fosforus mempunyai jisim molekul relatif 284. Oksida ini mengandungi
43.66% fosforus dan 56.34% oksigen mengikut jisim. Tentukan formula empirik dan
formula molekulnya.
3. Baja yang digunakan dalam pertanian ialah seperti yang berikut:

Urea, CO(NH
2
)
2
Ammonium nitrat, NH
4
NO
3
Hidrazin, N
2
H
4

Baja yang manakah yang mempunyai peratus nitrogen mengikut jisim yang paling
tinggi?
4. Bijih ialah batuan semula jadi yang mengandungi kepekatan mineral yang tinggi. Bijih
merupakan sumber utama logam. Tulis formula kimia bagi bijih yang berikut:
(a) Galena, iaitu plumbum(II) sulda
(b) Hematit, iaitu ferum(III) oksida
(c) Spalerit, iaitu zink sulda
(d) Magnesit, iaitu magnesium karbonat
E
Berikan awalan Yunani
yang bermaksud empat
dan lima.
BAB 3.indd 47 9/21/11 3:33 PM
48
Anda harus dapat:
menyatakan maksud
persamaan kimia
mengenal pasti bahan
dan hasil tindak balas
daripada persamaan kimia
menulis dan
mengimbangkan
persamaan kimia
mentafsirkan persamaan
kimia secara kuantitatif
dan kualitatif
menyelesaikan masalah
penghitungan dengan
persamaan kimia
mengenal pasti sikap
saintik dan nilai positif
yang diamalkan oleh ahli
sains dalam penyelidikan
tentang konsep mol,
formula kimia, dan
persamaan kimia
mewajarkan keperluan
mengamalkan sikap
saintik dan nilai murni
dalam menjalankan
penyelidikan tentang
struktur atom, formula
kimia, dan persamaan
kimia
menggunakan simbol,
formula, dan persamaan
kimia untuk komunikasi
yang mudah dan
sistematik dalam bidang
kimia
F Persamaan Kimia
Gambar foto 3.5 Pembakaran arang merupakan suatu tindak balas kimia.
Tindak balas kimia berlaku di sekeliling kita pada setiap hari.
Bagaimanakah anda menghuraikan tindak balas kimia yang
ditunjukkan dalam Gambar foto 3.5? Ahli kimia mempunyai
cara yang ringkas dan istimewa untuk menghuraikan tindak balas
kimia, iaitu dengan menggunakan persamaan kimia.
Aspek kualitatif persamaan kimia
Persamaan kimia merupakan satu cara penulisan untuk
menghuraikan sesuatu tindak balas kimia. Persamaan kimia boleh
ditulis dalam bentuk perkataan tetapi biasanya kita menggunakan
formula kimia kerana cara ini lebih mudah, cepat, dan tepat.
Perhatikan contoh persamaan yang mewakili pembakaran karbon
di dalam arang seperti yang berikut:
C(p) + O
2
(g) CO
2
(g)
1442443 123
Bahan tindak balas Hasil tindak balas
Anak panah dalam persamaan mewakili menghasilkan.
Bahan pemula disebut sebagai bahan tindak balas dan ditulis
di sebelah kiri persamaan. Bahan baharu yang dihasilkan disebut
sebagai hasil tindak balas dan ditulis di sebelah kanan persamaan.
Persamaan kimia juga menunjukkan keadaan setiap bahan, iaitu
sama ada bahan itu wujud sebagai pepejal (p), cecair (ce), gas (g),
ataupun larut di dalam air sebagai larutan akueus (ak).
C(p) + O
2
(g) CO
2
(g)
Maksud: Pepejal bertindak gas untuk gas karbon
karbon balas dengan oksigen menghasilkan dioksida
Delta, , iaitu huruf
Yunani yang ditulis
di bawah anak panah
menunjukkan pemanasan
diperlukan untuk
memulakan sesuatu
tindak balas kimia.
Persamaan kimia

BAB 3.indd 48 9/21/11 3:33 PM

49
Magnesium bertindak balas dengan asid hidroklorik, HCl cair untuk menghasilkan larutan
akueus magnesium klorida, MgCl
2
dan gas hidrogen, H
2
. Tulis persamaan kimia untuk
mewakili tindak balas ini.
Penyelesaian:
Magnesium + asid hidroklorik larutan akueus + gas
cair magnesium hidrogen
klorida
144442444443 14444244443
Bahan tindak balas Hasil tindak balas
Mg + HCl MgCl
2
+ H
2
Mg + 2HCl MgCl
2
+ H
2
144424443 144424443
Mg H Cl Mg Cl H
1 atom 2 atom 2 atom 1 atom 2 atom 2 atom
Mg(p) + 2HCl(ak) MgCl
2
(ak) + H
2
(g)
3.13
4 Tulis keadaan setiap bahan
dalam persamaan.
3.13 Mentafsirkan persamaan kimia secara kualitatif
Teliti persamaan kimia yang berikut:
(a) 2H
2
(g) + O
2
(g) 2H
2
O(ce)
(b) CaCO
3
(p) CaO(p) + CO
2
(g)

(c) 2K(p) + 2H
2
O(ce) 2KOH(ak) + H
2
(g)
(d) CuO(s) + 2HCl(ak) CuCl
2
(ak) + H
2
O(ce)
(e) Cl
2
(g) + 2NaBr(ak) 2NaCl(ak) + Br
2
(ce)
Bagi setiap persamaan, kenal pasti bahan tindak balas, hasil tindak balas, dan keadaan setiap
bahan-bahan tersebut. Tulis jawapan anda dalam bentuk jadual dan hantarkannya kepada
guru anda.
Menulis persamaan kimia
Berdasarkan hukum keabadian jisim, jirim tidak boleh dicipta atau dimusnahkan. Hal ini
bermakna, atom-atom tidak boleh dicipta atau dimusnahkan dalam sesuatu tindak balas kimia.
Oleh hal yang demikian, sesuatu persamaan kimia mestilah seimbang. Bilangan atom setiap
jenis unsur pada setiap belah persamaan mestilah sama. Perhatikan contoh yang berikut.

1
Tulis persamaan dalam
bentuk perkataan. Bahan
tindak balas ditulis di
sebelah kiri persamaan
manakala hasil tindak
balas ditulis di sebelah
kanan persamaan.
2 Tulis formula kimia yang
betul bagi setiap bahan dan
hasil tindak balas.
3 Seimbangkan
persamaan. Anda perlu
menyelaraskan pekali
di hadapan formula
kimia dan bukannya
subskrip pada formula.
BAB 3.indd 49 9/21/11 3:33 PM
50
3.14 Menulis dan menyeimbangkan persamaan kimia
Tulis satu persamaan kimia yang seimbang bagi setiap tindak balas yang berikut:
1. Gas karbon monoksida + gas oksigen gas karbon dioksida
2. Gas hidrogen + gas nitrogen gas ammonia
3. Aluminium + ferum(III) oksida aluminium oksida + ferum
4. Gas ammonia bertindak balas dengan gas oksigen untuk menghasilkan gas nitrogen
monoksida dan air.
5. Larutan argentum nitrat ditambahkan kepada larutan kalsium klorida. Mendakan argentum
klorida dan larutan kalsium nitrat dihasilkan.
6. Apabila pepejal zink karbonat dipanaskan, sebatian tersebut terurai kepada serbuk zink
oksida dan gas karbon dioksida.
Mari kita jalankan Aktiviti 3.6 untuk menyeimbangkan
beberapa persamaan kimia.
Aktiviti 3.6, muka surat 27
Sekarang, anda telah mengetahui cara menulis persamaan kimia.
Gunakan kemahiran ini dengan kerap sebagai alat komunikasi
dalam kimia secara mudah dan sistematik.
Aspek kuantitatif persamaan kimia
Stoikiometri ialah kajian kuantitatif komposisi bahan yang terlibat
dalam sesuatu tindak balas kimia. Persamaan kimia merupakan
satu langkah yang penting untuk kerja-kerja kuantitatif. Pekali
dalam persamaan yang seimbang memberitahu kita nisbah bahan
tindak balas dan hasil tindak balas dalam sesuatu tindak balas
kimia. Teliti persamaan kimia yang berikut:
2H
2
(g) + O
2
(g) 2H
2
O(ce)
2 molekul 1 molekul 2 molekul
atau atau atau
2 mol 1 mol 2 mol
Pekali dalam persamaan di atas menunjukkan bahawa bagi setiap
dua molekul gas hidrogen, H
2
yang bertindak balas dengan satu
molekul gas oksigen, O
2
, akan menghasilkan dua molekul air,
H
2
O. Kita juga boleh mengatakan bahawa setiap dua mol gas
hidrogen, H
2
bertindak balas dengan satu mol gas oksigen, O
2

untuk menghasilkan dua mol air, H
2
O. Tafsirkan persamaan kimia
di bawah dengan cara yang sama.
2KI(ak) + Br
2
(ak) I
2
(ak) + 2KBr(ak)
2 unit formula 1 molekul 1 molekul 2 unit formula
atau atau atau atau
2 mol 1 mol 1 mol 2 mol
Kita harus mengamalkan
sikap saintik dan nilai
murni dalam kajian
tentang jirim.
Kita memperoleh
maklumat kualitatif
yang berikut daripada
persamaan kimia.
Bahan dan hasil tindak
balas yang terlibat
dalam tindak balas
kimia
Keadaan setiap bahan
dan hasil tindak balas
yang terlibat dalam
tindak balas kimia
Kita harus menggunakan
persamaan kimia untuk
berkomunikasi dengan
cekap.
BAB 3.indd 50 9/21/11 3:33 PM
51
3.14
3.15 Mentafsirkan persamaan kimia secara kuantitatif
Dalam kumpulan yang terdiri daripada empat orang ahli, teliti setiap persamaan kimia
yang seimbang dalam Aktiviti Pembelajaran 3.14 pada muka surat 50. Berikan perhatian
kepada pekali dalam persamaan dan tafsirkan setiap persamaan tersebut secara kuantitatif.
Bincangkan jawapan anda di dalam kelas.
Masalah penghitungan yang melibatkan
persamaan kimia
Baik dalam menghasilkan produk secara industri mahupun
mengkaji sesuatu tindak balas di dalam makmal, ahli kimia perlu
mengetahui kuantiti bahan yang diperlukan secara relatif. Persamaan
kimia dapat memberikan maklumat yang berguna bagi tujuan
tersebut. Kita menggunakan pekali dalam stoikiometri persamaan
kimia untuk menyelesaikan pelbagai masalah penghitungan. Teliti
beberapa contoh yang berikut.
Persamaan yang berikut menunjukkan tindak balas antara kuprum(II) oksida, CuO dengan
aluminium.
3CuO(p) + 2Al(p) Al
2
O
3
(p) + 3Cu(p)
Hitung jisim aluminium yang diperlukan untuk bertindak balas lengkap dengan 12 g
kuprum(II) oksida, CuO. [ Jisim atom relatif: O = 16, Al = 27, Cu = 64]
Penyelesaian:
3CuO(p) + 2Al(p) Al
2
O
3
(p) + 3Cu(p)
3 mol 2 mol
Bilangan mol dalam 12 g kuprum(II) oksida, CuO
12 g
=
(64 + 16) g mol
1
12 g
=
80 g mol
1
= 0.15 mol
Daripada persamaan kimia, 3 mol kuprum(II) oksida, CuO memerlukan 2 mol aluminium
untuk bertindak balas. Jadi, bilangan mol aluminium yang diperlukan untuk bertindak balas
dengan 0.15 mol kuprum(II) oksida, CuO
0.15 mol
= 2 mol
3 mol
= 0.1 mol
Oleh itu, jisim aluminium yang diperlukan
= 0.1 mol 27 g mol
1
= 2.7 g
Tukar unit jisim atau isi
padu kepada bilangan mol
supaya nisbah bilangan
mol yang ditunjukkan
dalam persamaan dapat
dibandingkan.
4 Tukarkan unit bilangan mol Al kepada jisim.
Jisim = n jisim molar
1 Bandingkan nisbah bilangan mol
bahan-bahan yang terlibat.
3 Hitung bilangan mol Al berdasarkan nisbah
bilangan mol dalam persamaan kimia.
2 Tukarkan unit jisim CuO
kepada bilangan mol.
jisim
n =
jisim molar
BAB 3.indd 51 9/21/11 3:33 PM
52
3.15
Seorang pelajar memanaskan 20 g kalsium karbonat, CaCO
3
dengan kuat. Persamaan yang
berikut menunjukkan penguraian karbonat itu.
CaCO
3
(p) CaO(p) + CO
2
(g)

(a) Jika karbon dioksida yang terhasil dikumpulkan pada keadaan bilik, berapakah isi padu
gas itu?
(b) Hitung jisim kalsium oksida, CaO yang terbentuk.
[Jisim atom relatif: C = 12, O = 16, Ca = 40. Isi padu molar: 24 dm
3
mol
1
pada
keadaan bilik]
Penyelesaian:

(a) CaCO
3
(p) CaO(p) + CO
2
(g)
1 mol 1 mol
Bilangan mol dalam 20 g kalsium karbonat, CaCO
3
20 g
=
[40 + 12 + 3(16)] g mol
1
= 0.2 mol
Daripada persamaan kimia, 1 mol kalsium karbonat, CaCO
3
menghasilkan 1 mol
karbon dioksida, CO
2
.
Jadi, 0.2 mol kalsium karbonat, CaCO
3

menghasilkan 0.2 mol karbon dioksida, CO
2
.
Oleh itu, isi padu karbon dioksida, CO
2

= 0.2 mol 24 dm
3
mol
1
= 4.8 dm
3

(b) CaCO
3
(p) CaO(p) + CO
2
(g)
1 mol 1 mol
Daripada persamaan kimia,
1 mol kalsium karbonat, CaCO
3
menghasilkan 1 mol kalsium oksida, CaO.
Jadi, 0.2 mol kalsium karbonat, CaCO
3
menghasilkan 0.2 mol kalsium oksida, CaO.
Oleh itu, jisim kalsium oksida, CaO yang terbentuk
= 0.2 mol [40 + 16] g mol
1
= 0.2 mol 56 g mol
1
= 11.2 g
1
Bandingkan nisbah bilangan mol
bahan-bahan yang terlibat.
1 Bandingkan nisbah bilangan mol
bahan-bahan yang terlibat.
2 Hitung bilangan mol CaO
berdasarkan nisbah bilangan
mol dalam persamaan kimia.
3
Hitung bilangan mol CO
2

berdasarkan nisbah bilangan mol
dalam persamaan kimia.
3 Hitung jisim CaO yang
terbentuk.
Jisim = n jisim molar
4 Tukarkan unit bilangan mol CO
2

kepada isi padu pada keadaan
bilik.
Isi padu = n isi padu molar
2 Tukarkan unit jisim CaCO
3
kepada
bilangan mol.
jisim
n =
jisim molar
BAB 3.indd 52 9/21/11 3:33 PM
53
Mari kita jalankan Aktiviti 3.7 untuk menyelesaikan masalah penghitungan dengan
menggunakan perisian komputer.
Aktiviti 3.7, muka surat 30
Kita harus mengamalkan
sikap positif dan nilai
murni dalam penyiasatan
tentang jirim.
3.16 Menyelesaikan masalah penghitungan
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
[Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP]
1. Persamaan yang berikut menunjukkan penguraian hidrogen peroksida, H
2
O
2
.
2H
2
O
2
(ce) 2H
2
O(ce) + O
2
(g)
Hitung isi padu gas oksigen, O
2
yang dihasilkan pada STP daripada penguraian 34 g
hidrogen peroksida, H
2
O
2
.
2. Argentum karbonat, Ag
2
CO
3
terurai menjadi logam argentum apabila dipanaskan.
2Ag
2
CO
3
(p) 4Ag(p) + 2CO
2
(g) + O
2
(g)

Hitung jisim argentum karbonat, Ag
2
CO
3
yang menghasilkan 10 g argentum.
3. 16 g kuprum(II) oksida, CuO bertindak balas dengan metana, CH
4
yang berlebihan.
Hitung jisim kuprum yang terhasil berdasarkan persamaan yang berikut:
4CuO(p) + CH
4
(g) 4Cu(p) + CO
2
(g) + 2H
2
O(ce)
F
Rujuk pada muka surat 177 untuk jisim atom relatif unsur-unsur.
1. Tulis persamaan kimia bagi tindak balas yang berikut:
(a) Ferum + asid sulfurik larutan ferum(II) sulfat + gas hidrogen
(b) Pita magnesium terbakar dalam gas oksigen untuk menghasilkan serbuk putih
magnesium oksida.
2. Persamaan kimia yang berikut tidak seimbang.
Na
2
SO
4
(ak) + BaCl
2
(ak) BaSO
4
(p) + NaCl(ak)
(a) Kenal pasti bahan tindak balas dan hasil tindak balas dalam tindak balas itu.
(b) Seimbangkan persamaan tersebut. Kemudian, hitung
(i) bilangan mol natrium sulfat, Na
2
SO
4
yang bertindak balas lengkap dengan
suatu larutan yang mengandungi 2.08 g barium klorida, BaCl
2
.
(ii) jisim barium sulfat, BaSO
4
yang terbentuk apabila 1 mol natrium sulfat,
Na
2
SO
4
bertindak balas dengan 1 mol barium klorida, BaCl
2
.
Tahukah anda bahawa setiap cebisan ilmu kimia moden kita
berlandaskan hasil kerja ahli sains yang terdahulu? Kesabaran,
kegigihan, ketabahan, dan pemikiran mereka yang kritikal dan
analitis harus dipuji dan dicontohi. Sebagai seorang ahli kimia
muda, anda harus mengamalkan sikap positif dan nilai murni
tersebut untuk mengekalkan kegemilangan kimia sebagai suatu
cabang sains yang penting.
BAB 3.indd 53 9/21/11 3:33 PM
54 54
Jisim atom relatif dan jisim molekul
relatif
Jisim atom relatif sesuatu unsur
ialah jisim purata satu atom tersebut
berbanding dengan
1

12
kali jisim satu
atom karbon-12.
Jisim molekul relatif sesuatu molekul
ialah jisim purata satu molekul tersebut
berbanding dengan
1

12
kali jisim satu atom
karbon-12.
Jisim molekul relatif sesuatu molekul
dihitung dengan menjumlahkan jisim
atom relatif semua atom yang membentuk
molekul itu.
Jisim formula relatif sesuatu bahan ion
ialah jisim purata satu unit formula bahan
ion tersebut berbanding dengan
1

12
kali
jisim satu atom karbon-12.
Bilangan mol dan bilangan zarah
Satu mol bahan mengandungi 6.02 10
23

zarah.
6.02 10
23
mol
1
disebut sebagai pemalar
Avogadro.
Bilangan mol dan jisim bahan
Jisim molar sesuatu bahan ialah jisim
1 mol bahan tersebut dalam unit gram per
mol atau g mol
1
.
Nilai jisim satu mol atom sama dengan
jisim atom relatif bagi atom itu dalam
unit gram.
Nilai jisim satu mol molekul sama dengan
jisim molekul relatif bagi molekul itu dalam
unit gram.
Bilangan mol dan isi padu gas
Isi padu molar sesuatu gas ialah isi padu
yang ditempati oleh satu mol gas tersebut.
Satu mol gas menempati isi padu
24 dm
3
pada keadaan bilik dan 22.4 dm
3

pada STP.
N
A
Bilangan Bilangan
Jisim
zarah mol
Isi padu Isi padu
molar molar
Isi padu gas
Jisim
molar
Jisim
molar
N
A
Formula kimia
Formula kimia ialah perwakilan sesuatu
bahan kimia dengan menggunakan huruf
untuk mewakili atom dan nombor subskrip
untuk menunjukkan bilangan setiap jenis
atom yang terdapat di dalam bahan itu.
Formula empirik ialah formula kimia
yang menunjukkan nisbah teringkas
bilangan atom setiap jenis unsur dalam
sesuatu sebatian.
Formula molekul ialah formula kimia
yang menunjukkan bilangan sebenar
atom-atom setiap jenis unsur di dalam satu
molekul sesuatu sebatian.
Persamaan kimia
Persamaan kimia merupakan satu cara
penulisan untuk menghuraikan sesuatu
tindak balas kimia dalam bentuk perkataan
atau formula kimia.
Dari aspek kualitatif, persamaan kimia
menunjukkan bahan tindak balas dan
hasil tindak balas serta keadaan zik
setiap bahan dan hasil tindak balas.
Dari aspek kuantitatif, persamaan kimia
menunjukkan nisbah bilangan mol
bahan tindak balas dan hasil tindak balas
dengan tepat.
BAB 3.indd 54 9/21/11 3:33 PM
55 55
Salin peta konsep di bawah. Kemudian, lengkapkan peta ini berdasarkan panduan yang diberi.
(i)
(f )
Isi padu
molar gas
(b)
Bilangan mol
Jisim atom
relatif
(c)
Jisim dalam gram
Jisim molar
(e)
Jisim molekul
relatif
(a)
Bilangan zarah
Pemalar Avogadro
(d)
Persamaan
kimia
Formula
kimia
Isi padu gas
Formula
empirik
Formula
molekul
(h)
(g)
( j)
(a) Berikan denisi jisim atom relatif.
(b) Bagaimanakah jisim molekul relatif sesuatu molekul dihitung?
(c) Berikan maksud satu mol bahan.
(d) Apakah nilai pemalar Avogadro?
(e) Berikan maksud jisim molar.
(f) Berapakah isi padu molar gas masing-masing pada STP dan keadaan bilik?
(g) Apakah formula kimia?
(h) Apakah formula empirik?
(i) Apakah formula molekul?
(j) Apakah maklumat kualitatif yang kita peroleh daripada persamaan kimia?
BAB 3.indd 55 9/21/11 3:33 PM
56 56
Soalan Objektif
Arahan: Pilih satu cadangan jawapan yang
terbaik bagi setiap soalan.
1. Jisim dua atom unsur Y sama dengan
jisim tiga atom oksigen. Berapakah jisim
atom relatif unsur Y ?
[Jisim atom relatif: O = 16]
A 12 C 32
B 24 D 36
2. Berapakah jisim molekul relatif bagi
tetrasulfur dinitrida?
[Jisim atom relatif: N = 14, S = 32]
A 120 C 156
B 128 D 192
3. Jadual 1 menunjukkan jisim atom relatif
bagi tiga unsur.
Jadual 1
Unsur P Q R
Jisim atom relatif 4 14 28
Antara pernyataan yang berikut, yang
manakah benar?
A 1 mol atom P ialah 4 kg.
B Jisim molar R ialah 28 g mol
1
.
C 7 g Q mengandungi 3.01 10
22
atom.
D Satu atom R ialah 28 kali lebih berat
daripada satu atom P.
4. Antara sampel gas yang berikut, yang
manakah mempunyai bilangan molekul
yang paling banyak? [Jisim atom
relatif: H = 1, O = 16. Isi padu molar:
24 dm
3
mol
1
pada keadaan bilik]
A 4 g gas hidrogen
B 16 g gas oksigen
C 1 mol gas nitrogen
D 36 dm
3
gas klorin pada keadaan bilik
5. Berapakah mol atom sulfur yang terdapat
di dalam 161 g zink sulfat? [Jisim atom
relatif: O = 16, S = 32, Zn = 65]
A 0.1 C 1.0
B 0.5 D 2.0
6. Satu oksida nitrogen mengandungi
4.2 g nitrogen dan 9.6 g oksigen. Apakah
formula empiriknya? [Jisim atom relatif:
N = 14, O = 16]
A NO C N
2
O
B NO
2
D N
2
O
3
7. Yang berikut yang manakah padanan
yang betul?
Bahan Formula
A Natrium N
2

B Kuprum(II) sulda CuS
2
C Ammonium nitrat NH
4
(NO
3
)
2
D Kalium oksida K
2
O
8. Persamaan kimia yang berikut
menunjukkan tindak balas yang
menghasilkan karbon dioksida.
2NaHCO
3
(p) + H
2
SO
4
(ak)
Na
2
SO
4
(ak) + 2CO
2
(g) + 2H
2
O(ce)
Antara pernyataan yang berikut, yang
manakah benar? [Jisim atom relatif:
H = 1, C = 12, O = 16, Na = 23]
A Hasil tindak balas ialah natrium
hidrogen karbonat dan asid sulfurik.
B Satu mol natrium hidrogen karbonat
menghasilkan satu mol natrium
sulfat.
C Satu unit formula natrium hidrogen
karbonat menghasilkan satu molekul
karbon dioksida.
D 84 g natrium hidrogen karbonat
diperlukan untuk menghasilkan
0.5 mol karbon dioksida.
3
BAB 3.indd 56 9/21/11 3:33 PM
57 57
Soalan Subjektif
Arahan: Jawab semua soalan.
1. Pepejal kalsium karbonat ialah komponen utama kerak yang terbentuk pada cerek dan
dandang. Satu cara yang mudah untuk menyingkirkan kerak itu adalah dengan mencurahkan
sedikit asid hidroklorik. Tindakan ini akan menukarkan kalsium karbonat kepada gas
karbon dioksida, air, dan garam kalsium yang terlarut. [Jisim atom relatif: C = 12,
O = 16, Ca = 20, Cl = 35.5. Isi padu molar: 22.4 dm
3
mol
1
pada STP]
(a) Namakan bahan-bahan tindak balas dalam tindak balas ini.
(b) Formula garam kalsium yang terlarut ialah CaCl
2
.
(i) Namakan garam kalsium itu.
(ii) Hitung peratus komposisi kalsium di dalam garam itu.
(c) Tulis satu persamaan kimia yang seimbang untuk menunjukkan tindak balas yang
berlaku apabila asid hidroklorik ditambahkan kepada pepejal kalsium karbonat.
(d) Hitung bilangan mol asid hidroklorik yang diperlukan untuk menyingkirkan 10 g
kalsium karbonat.
(e) Kerak pada satu dandang mengandungi 1 kg kalsium karbonat. Hitung isi padu
karbon dioksida yang terhasil pada STP apabila asid hidroklorik berlebihan dicurahkan
ke atas kerak itu.
Soalan Esei
Arahan: Jawab semua soalan.
1. (a) Cuka ialah larutan asid etanoik yang cair. Formulanya ialah CH
3
COOH.
(i) Tentukan formula empirik asid etanoik. Apakah perbezaan antara formula empirik
asid etanoik dengan formula molekulnya?
(ii) Satu sampel asid etanoik yang tulen berjisim 120 g. Hitung bilangan molekul
asid etanoik yang terdapat dalam sampel itu.
[Jisim atom relatif: H = 1, C = 12, O = 16. Pemalar Avogadro: 6.02 10
23
mol
1
]
(b) Hitung peratus komposisi setiap unsur mengikut jisim di dalam asid etanoik.
(c) Asid laktik, sejenis asid yang dihasilkan di dalam susu oleh bakteria yang menyebabkan
susu berasa masam. Formula empirik asid ini sama dengan asid etanoik. Jika tiga
molekul asid etanoik mempunyai jisim yang sama dengan dua molekul asid laktik,
tentukan formula molekul asid laktik.
2. (a) Dengan menggunakan contoh yang sesuai, berikan maksud formula kimia.
(b) Apakah maklumat yang diperoleh daripada persamaan kimia?
(c) Kalkopirit, CuFeS
2
, merupakan bijih utama kuprum. Tunjukkan cara anda menentukan
peratus komposisi kuprum mengikut jisim dalam bijih itu.
(d) (i) Berikan denisi bagi formula empirik.
(ii) Dengan bantuan gambar rajah yang berlabel, huraikan satu aktiviti makmal
untuk menentukan formula empirik kuprum(II) oksida. Nyatakan semua langkah
berjaga-jaga dan langkah keselamatan semasa menjalankan aktiviti itu.
BAB 3.indd 57 9/21/11 3:33 PM