1

24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN

EKER
Demir Karbon Denge
Diyagram
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Saf Demirin Souma ve Isnma Erileri
769C Curie noktasdr. Bu scakln altnda Fe manyetik zellik
gsterir.
2
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Fe-C Denge Diyagram
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Fe-C Denge Diyagram
3
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Fe-C Denge Diyagram
stenit kym
Ferrit khm
Sementit (intermedial bileik)
Fe
C
Arayer kat
zeltisi
elie Ni ilavesi ile oda scaklnda stenit yaps elde edilerek plastik ekil
deitirme kabiliyeti arttrlabilir
Ferrit; ok az miktarda C ieren, ancak pratikte saf demir ( Fe) olarak kabul
edilen khm, ekil alabilen, ksmen snek, manyetik kristallerdir. Yaklak 60
VSD sertliindedir
50 % % % = A uzama
stenit; kym, kolaylkla ekillendirilebilen, manyetik olmayan kat zeltidir
Sementit; sert, krlgan, ekillendirilemeyen bir ara bileiktir. Yaklak 800 VSD
sertliindedir. ki trdr. 1.Sementit ergiyikten ilk katlaan sementittir.
2.Sementit ise -k den den kelen sementittir
.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
tektoid Dnm (Perlitik Dnm
tektoid dnm
2 1
K K K +
4 4 4 4 3 4 4 4 4 2 1
) (
) 67 , 6 ( 3 ) 02 , 0 (
723
) 8 , 0 (
P Perlit
C C
C
C
C Fe k k +


723Cde ayran 2.Sementit yzdesi
5 , 21 % 100
8 , 0 67 , 6
8 , 0 06 , 2
=

x
4
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
tektik Dnm (Ledeburitik Dnm)
tektik dnm
2 1
K K E +
4 4 4 4 4 3 4 4 4 4 4 2 1
) (
) 67 , 6 ( 3 ) 06 , 2 (
1147
) 3 , 4 (
) . 1 (
a
Led Ledeburit
C C
C
C
Sem C Fe k E +

Dnm ledeburit (Ledz): 723Cnin

altnda, ledeburit iindeki stenitlerin
bir ksmnn perlite dnmesi
durumudur.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
PERTEKTK DNM
Peritektik Dnm
1
K K E +
k k E
C
+
1493
5
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
PERTEKTK DNM
Peritektik Dnm
1
K K E +
k k E
C
+
1493
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
KARBON ORANLARINA GRE
ELKLER
tektoidalt elik %0,006 C - %0,8 C
tektoid (Perlitik) elik (%0,8 Cli)
tektoidst elik %0,8 C - %2,06 C
6
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
TEKTK ALAIM
tektik Alam (Ledeburitik Alam %4,3 Cli)
%2,06 C - %4,3 C tektikalt alam
%4,3 C - %6,67 tektikst alam
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ELK
Maksimum %2,06 C ieren ve ek ilem gerektirmeksizin
ekillendirilebilen Fe-C alamdr. Genellikle snek malzemelerdir.
Uygulanan sl ilemlerle mekanik zellikleri rn. sertlikleri,
dayanmlar ve tane boyutlar deitirilebilir.
eliin zelliklerinin deiimine en fazla etki eden element
karbondur.
elik, demir-karbon alam olup dier alam elementlerini de belli
oranda ierebilir. Binlerce farkl kompozisyonda ve/veya farkl sl
ileme sahip elik eidi mevcuttur. Mekanik zellikler, eliin
bileimine ve uygulanan sl ileme bal olarak deimektedir.
7
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
KARBON ORANININ ETKS
elik iersine ilave edilen karbon oran, eliin dayanmn sertliini etkiler.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
eliin darbe dayanm ve
sneklii zerine karbonun
etkisi
eliin ekme ve akma
dayanm ve sertlii zerine
karbonun etkisi
KARBONUN ELK ZELLKLERNE ETKS
8
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK YAPISINA
ETKS
Karbonlu eliklerden normal olarak salanamayan kendine has zellikleri
salayabilmek amacyla, bir veya birden fazla alam elementi katmak
suretiyle yaplan elikler alaml eliklerdir.
Alam elemanlarnn etkisi, dier metallere nazaran en ok elik yapsnda
etkili olmaktadr.
Ayrca alam elementlerinin etkileri toplanabilir olmadndan, ok sayda
alam elementinin birlikte bulunmas halinde beklenen zellik deimeleri
ancak genel erevede ele alnabilir ve bu konuda kesin bir yaklam
yaplamaz.
Alaml elikler, alam elemanlarn ( karbon ve artlamayan
elemanlar dnda kalan dierleri ) toplam miktar % 5 den az olanlar
dk alaml elikler ve alam elemanlarnn toplam % 5 den fazla
olanlar yksek alaml elikler olmak zere, iki ana gruba ayrlrlar..
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
Alamsz eliklere benzer davrana sahip olan dk alaml
eliklerin en belirgin zellii, sertleme kabiliyetlerinin daha yksek
olmasdr.
Ayrca, sertlik, ekme dayanm, akma snr, elastiklik modl gibi
dayanm zellikleri ile scaa dayankllk, menevi dayankll, gibi
karakteristikler ykselirken, genellikle kopma uzamas, kesit
daralmas, entik darbe dayanm gibi deerlerde azalma olur.
Alamsz ve dk alaml eliklerde istenilen zelliklerin
bulunmamas veya yetersiz olmas halinde yksek alaml elikler
kullanlr.
Bu tr alamlama, normal scaklklardaki mekanik dayanmn
artrlmas yansra, zellikle scaa, tufallamaya ve korozyona
dayanm, scaklkta sertlik ve manyetlenmeme gibi baz istenen
zelliklerin elde edilmesini amalar
9
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
KARBON
elik iin temel alam elementidir. Karbon miktarnn artmasyla sertlik ve
dayanm nemli lde artar. % 0.8 karbona kadar ekme gerilmesi ve
akma snr deeri artar. Bu deerden sonra krlganlk artar, sl ilem sonu
sertlik kalnt stenit sebebiyle daha fazla artmaz. eliin alabilecei max
sertlik 67 HRC olup bu deer 0.6 karbon miktar ile elde edilir. Karbon
miktarnn artmas ayn zamanda sneklii, dvlebilirlii, derin ekilebilirlii
ve kaynak kabiliyetini drr. Yksek karbonlu eliklerin sl ileminde
atlama riski de fazladr.
MANGAN
Yapya genellikle cevher halinde iken girer. Mekanik zellikleri iyiletirmesi
dolaysyla ayrca da ilave edilir, temel alam elementi olarak da kendisini
gsterebilir. Genel olarak sneklii azaltmakla birlikte eliin dayanmn
artrr zellie sahiptir. % 3 Mn miktarna kadar, her % 1 Mn iin ekme
dayanm yaklak 100 MPa kadar artar. % 3 - 8 aras art azalr. % 8 den
itibaren d grlr. eliin dvlebilirlii ve sertleebilirliini iyiletirici
zelliktedir. Kaynak kabiliyetini etkilemez ve kaynaklanabilir malzemeler
iinde % 1.6 oranna kadar ykseltilebilir. Mangann iyi yndeki etkisi karbon
orannn artmasyla birlikte artar.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
SLSYUM
elik retimi esnasnda deoksidan olarak kullanlr. Dkm eliklerde, dkme
akclk salamak iin ilave edilebilir. Ferrit ierisinde znebilme zelliine sahip
olduu iin malzemenin sneklik ve tokluunu drmeden, dayanm ve sertlii
artrr. Yksek silisyum ieren eliklerin s dayanm da yksektir. Genel olarak
sertleebilirlii, anma dayanmn, ve elastikiyeti ykseltmesine karn yzey
kalitesini olumsuz ynde etkiler.
KKRT
Demir ile birlikte Fe-S bileii oluturarak, tane snrlarnda birikir ve malzemenin
gevreklemesine yol aar.
800 C - 1000 C arasnda ekil deitirme esnasnda "kzl scaklk krlganl"
1200 C zerindeki scaklklarda "akkor scaklk krlganl" meydana getirir.
Bu sebeplerle elik iin zararl bir element olarak kabul edilerek, giderilmesi ynnde
allr. Ancak otomat eliklerinde iki kat kadar Mn ilave edilerek kullanlmak
suretiyle, talal ilenebilirlik kabiliyetini artrmak amacyla kullanlr. Genel olarak
kaynak kabiliyeti ve sertleebilirlii olumsuz etkiler.
FOSFOR
elik iinde fosfor bulunmas ile malzeme tokluunu dren, zararl etkiye sahip bir
elementtir. eliin dayanmn ve sertlii artrc zellii olmasna karn sneklik ve
darbe dayanmn drr. Bu etki yksek karbonlu eliklerde daha net grlr. elik
ierisinde mmkn olduunca dk olmasna allr ve kkrtle birlikte fosfor azl
malzeme kalitesinde birinci kriterdir.
10
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
KROM
eliklere en fazla ilave edilen alam elementidir. elie ilave edilen krom
Cr7C3 ve Cr23C6 gibi sert karbrler oluturarak sertlii direkt olarak artrr.
Dnm hzlarn da yavalatarak sertlik derinliini de ayn oranda artrr.
Krom %25 varan deerlerde ilave edilmesi halinde malzeme yzeyinde bir
oksit tabakas oluturarak paslanmaya kar diren salar ve malzemeye
parlak bir grnt kazandrr. ekme dayanmn ve scaa dayanm da
artrr zellie sahiptir. Baz alamlarda menevi krlganlna sebep
olabilir veya sneklii drebilir. Bu etkileri azaltmak amacyla daha ok Ni
ve Mo ile birlikte kullanlr.
NKEL
Nikel %5 e varan oranlarda, alaml eliklerde geni bir biimde kullanlr.
Nikel malzemenin mukavemetini ve tokluunu artrr. zellikle paslanmaz
eliklerde daha geni yer alr. Nikel ayn zamanda tane kltme etkisine de
sahiptir. Alam eleman olarak nikelin tek bana kullanm son yllarda
azalm Ni-Cr alam bata olmak zere Ni - Mo yahut Ni - Cr - Mo
alamlar yaygnlamtr. Scaa ve tufallemeye kar iyiletirici zellie
sahip olmasnn yan sra, krom ile birlikte kullanlarak sertlemeyi, sneklii
ve yksek yorulma direncini artrr.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
MOLBDEN
Molibden dk nikel ve dk krom ieren eliklerde temper gevreklii eilimini
gidermek iin kullanlr. % 0.3 civarnda molibden ilavesi bunu salar. Molibden ilavesi
yaplan nikel ve krom eliklerinin temper sonras darbe dayanmlar da nemli lde
ykselir. Ayn zamanda akma ve ekme dayanmn artrr.
VANADYUM
Nikel gibi vanadyum da elikler iin nemli bir tane kltcdr. % 0.1 gibi bir
oranda kullanlmas bile, sertletirme prosesi esnasnda tane irilemesini nemli
lde engeller. Vanadyum sertlik derinliini artrmakla beraber scaklk dayanmn
da artrr. zellikle kesmeye alan paralarda, darbe dayanmnn artmasn
salayarak kesici kenarlarn formunun uzun sre muhafaza edilmesinde etkilidir.
WOLFRAM
eliin dayanmn artran bir alam elementidir. Takm eliklerinde, kesici kenarn
sertliinin muhafazasn, takm mrnn uzamasn ve yksek sya dayanmn
salar. Bu sebeple zellikle yksek hz eliklerinde, takm eliklerinde ve slah
eliklerinde, alam elementi olarak kullanlr. Yksek alma scaklklarnda, eliin
menevilenip sertliini kaybetmemesini saladndan, scaa dayanml eliklerin
yapmnda kullanlr.
11
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
NOBYUM
Tane inceltici ve karbr yapc etkiye sahip olduundan
akma snrnn ykselmesine ve sertliin artmasna
sebep olur.
TTANYUM
Kuvvetli karbr yapc zellii vardr ve sertlii artrr.
elik retimi esnasnda deoksidan olarak da kullanlr.
Tane inceltici yapya sahiptir.
KOBALT
Yksek scaklklarda tane bymesini yavalatr bu
nedenle daha ok hz eliklerine ve scaa dayankl
eliklere ilave edilir.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ALAIM ELEMENTLERNN ELK
YAPISINA ETKS
ALMNYUM
En gl deoksidandr. eliin stlmas durumunda tane
kabalamas ve yalanmay azaltr. Tane inceltici zellie sahiptir.
BOR
Dk ve orta karbonlu eliklerde sertleebilme zelliini arttrr.
Sakinletirilen dier bir deyile durgunlatrlan eliklere 0.0005 -
0.003 kadar dk oranda katlrlar.
BAKIR
Scak ekillendirmede krlganlk yaratan bakr iin % 0.5 oran pek
almaz. Sneklii ciddi oranda drr. Buna ramen korozyon
dayanmn ve sertlii arttrr.
AZOT
Yap iinde nitrrl bileikler oluturularak eliin sertliini artrr.
Mekanik dayanm ve korozyona kar direnci artrr.
12
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
ELN SINIFLANDIRILMASI
Kimyasal bileimine gre:
Alamsz elik
Alaml elik (dk alaml, yksek alaml)
%C oranna gre
< %0,1 C Saf demir
%0,1 C - %0,2 C Az (Dk) karbonlu elik
%0,2 C - %0,5 C Orta karbonlu elik
%0,5 C - %2,06 C Yksek karbonlu elik
Aa doru inildike
Kullanm yerinde istenen zellie gre:
Ktle elii (alamsz)
Kalite elii (alamsz/alaml)
Soy elik
Kullanm Yerine Gre
malat elii (yap elii, slah elii, sementasyon elii, nitrasyon elii, paslanmaz
elik, yay elii)
Takm elii
Alamsz takm elii
Souk i takm elii (alamsz/alaml)
Scak i takm elii
Hz elii
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
13
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
14
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Dk Karbonlu elikler
Tm elikler arasnda en byk miktarda retilen elikler bu guruba
girer. Genellikle % 0.25den daha az karbon ierirler.
Bu tip eliklerde sl ilemle martenzit yaps elde edilemedii iin
mukavemetlerinin artrlmas ancak souk ileme ile mmkndr.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Orta Karbonlu elikler
Orta karbon elikleri % 0.25 - % 0.60 arasnda karbon oran ieren
eliklerdir. Bu alamlar sl ileme (stenitleme, hzl soutma ve
menevileme) tabi tutularak mekanik zellikleri iyiletirilebilir.
Alamsz orta karbonlu elikler dk sertletirilebilirlie sahiptirler
bundan dolay sadece ok ince kesitleri uygun bir ekilde
sertletirilebilir.
15
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Yksek Karbonlu elikler
Yksek karbon elikleri % 0.60 - % 1.4 arasnda karbon ieren en
sert, en dayankl ve en dk sneklie sahip karbon elikleridir.
Bu elikler yksek anma dayancna sahip olup neredeyse tamam
sertletirilmi menevilenmi halde kullanlrlar.
Takm ve kalp elikleri yksek karbon alamlar olup, genellikle
krom, vanadyum, tungsten ve molibden ierirler.
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Paslanmaz elikler
Paslanmaz elikler deiik ortamlarda korozyona (paslanmaya)
kar olduka yksek diren gsteren eliklerdir.
Bu malzemelerin temel alam eleman krom olup elikteki arlk
oran en az % 10.5 olmaldr.
Korozyon direnci elie, nikel ve molibden eklenerek artrlabilir.
16
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
stenitik paslanmaz eliin mikroyaps
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Yksek mukavemet dk alam eliinin
temperlenmi martenzit mikroyaps
17
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
DKME DEMR
%2,06-%6,67 orannda karbon ieren Fe-C alamdr. Gevrektirler.
stenilen para retimi sadece dkm ve talal ekillendirme ile
gerekletirilir. Dayanm ykseltici sl ilemlerin uygulanmas, eliklere
kyasla daha snrldr. Piyasada kullanlan dkme demirlerin karbon oran
maksimum %5-%5,5tir.
Dkme demirler kendi iinde snflandrlrsa;
Kr (Gri) DD
Lamel grafitli DD
Kresel grafitli DD (sfero DD, nodler DD)
Beyaz DD
Temper DD
-Beyaz temper DD
- Siyah temper DD
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
6 310 448 Ferrit + Prlit 2.4-2.7C,
1.25-1.55Si
<0.55Mn
45006
10 224 345 Ferrit 2.3-2.7C,
1.0-1.75Si
<0.55Mn
32510
Temper Dkme Demir
2 621 827 Menevilenmi
martensit
3.5-3.8C,
2.0-2.8Si,
0.05Mg
ASTM
A536
60-40-18
18 276 414 Ferrit 3.5-3.8C,
2.0-2.8Si,
0.05Mg
ASTM
A536
60-40-18
Snek Dkme Demir
- - 276 Prlit 3.0 3.3C,
2.20Si, 0.8Mn
SAE
G4000
- - 124 Ferrit + Prlit 3.4-3.7C,
2.55Si, 0.7Mn
SAE
G1800
Gri Dkme Demir
Sneklik
(% Uzama)
Akma
Mukavemeti
(MPa)
ekme
Mukavemeti
(MPa)
Matris Yap Kompozisyon
Kod No
Baz dkme demirlerin mekanik zellikleri
18
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Gri dkme demirin mikroyaps
19
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
kresel dkme demirin mikroyaps
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Beyaz dkme demirin mikroyap grnm
20
24.11.2008 Prof.Dr.Ayegl AKDOAN
EKER
Kaynaka:
.Gle-A.Aran, Malzeme Bilgisi Cilt 2
S.Z.Elgun, MET205 Material Science
M.Yksel.Malzeme Bilimleri Serisi Cilt 1
Prof.Dr.Blent Eker. Ders Notlar