1

ELEMENTI TEORIJE SKALARNIH I VEKTORSKIH POLJA

Skalarno polje. Gradijent

Prostor u ijoj je svakoj taki M definisana funkcija U(x,y,z) = U(M) = U(
r
r ) (
r
r je vektor
poloaja take M) zovemo skalarno polje. U daljem tekstu, pod skalarnim poljem emo
podrazumevati samu funkciju U(x,y,z) . Skalarno polje U(x,y,z) je stacionarno, a ako
funkcija U zavisi i od vremena, U(x,y,z,t) u pitanju je nestacionarno skalarno polje. U
daljem tekstu emo se ograniiti na stacionarno skalarno polje.
Pod ekviskalarnom povrinom podrazumevamo geometrijsko mesto taaka u kojima
funkcija U ima istu vrednost:
U x y z U const ( , , ) = =
0
(7.16)
Jednaina (7.16) predstavlja u stvari jednainu ekviskalarne povri.
Posmatrajmo promenu skalarnog polja U(x,y,z) u pravcu l definisanom jedininim
vektorom
r
l
o
sa komponentama, tj. koordinatama cos , cos, cos , gde su, kao to
znamo, , i uglovi koji pravac zaklapa sa x,y i z osom (pozitivan smer) respektivno
(Sl.7.9)

r r r r
l i j k
0
= + + cos cos cos







Sl.7.9 Pravac u kome se posmatra promena skalarnog polja u(x,y,z)

Izvod skalarnog polja po pravcu i gradijent

Pod izvodom skalarnog polja u(x,y,z) u pravcu l podrazumevamo :

U
l
U M U M
l
U
l
l l
=

=

lim
( ) ( )
lim

0
1
0
(7.17)
i on se moe interpretirati kao brzina promene polja u taki M u pravcu l.
Da se podsetimo da je prirataj funkcije U , kada l0 pribliava po vrednosti
totalnom diferencijalu funkcije dU, odnosno
) ( l o dU U + = (7.18)
pri emu je,

2
0
) (
lim
0
=

l
l o
l
(7.18a)
Kada l tei nuli, priblino istim brzinama se smanjuju i prirataj U i totalni diferencijal
dU, (kaemo da su one infinitezimale istoga reda kao l). Zaista,

=

, 0 lim lim 1 lim
0 0 0
k
l
dU
l
U
dU
U
l l l

Odatle i iz (7.18) sledi da njihova razlika o() mora bre da tei nuli u odnosu na l
(infinitezimala vieg reda u odnosu na l), odnosno da vai (7.18a).
Nakon unoenja (7.18) u (7.17)

l
l o
l
z
z
u
l
y
y
u
l
x
x
u
l
U
l
) (
lim
0

Kako je:

x
l
y
l
z
l
= = = cos , cos , cos
imamo, uzimajui u obzir (7.18a)

U
l
U
x
U
y
U
z
= + + cos cos cos (7.19)
Da se podsetimo da se vektor sa koordinatama,
x
U

U
y
,

U
z
naziva gradijent
skalarnog polja:
U k
x
U
j
y
U
i
x
U
U =

=
r r r
grad (7.20)
gde je Hamiltonov operator ili nabla operator i predstavlja simboliki vektor:
= + +

x
i
y
j
z
k
r r r
(7.20a)
koji ima istovremeno osobine vektora i operatora diferenciranja. Izraz na desnoj
strani jednaine (7.19) oigledno predstavlja skalarni proizvod vektora gradU sa
jedininim vektorom pravca
r
l
0
, pa konano za izvod polja po pravcu l moemo da
piemo:

U
l
U l = grad
r
0
(7.21)
Naveemo sledee osobine gradijenta:
3
1. gradC =
r
0 (C = const) (7.21a)
2. grad(C U) = (C U) = CU = C gradU (7.21b)
3. grad(U+V) = (U+V) = U+V = gradU+ gradV (7.21c)
4. grad(UV) = (UV) = UV+VU = UgradV+ VgradU (7.21d)

koje mogu jednostavno da se izvedu uz pomo operatora (7.20a) imajui u vidu da on
istovremeno ima svojstva vektora i svojstva operatora diferenciranja.
Poto je promena skalarnog polja po ekviskalarnoj povrini jednaka nuli, jasno je da e
izvod polja u pravcu tangente na ekviskalarnu povrinu (bilo koji pravac koji lei u
tangentnoj ravni) biti jednak nuli:

U
t
U t = = grad
r
0
0 (7.22)
Uz pomo (7.21) i (7.22) moemo da zakljuimo da gradU ima,
pravac normale na ekviskalarnu povrinu i to je pravac u kome se skalarno
polje u(x,y,z) najbre menja,
smer u kome skalarno polje raste.
Intenzitet koji je jednak maksimalnoj brzini promene polja u taki M:
gradU
U
l
U
n
= =

max
(7.23)
Zaista, iz (7.22) sledi:
gradU t
r
0

pa je gradU kolinearan sa vektorom normale na ekviskalarnu povr. S obzirom da
izvod po pravcu predstavlja skalarni proizvod (7.21):

U
l
U U l = grad grad cos( , )
r
0

on e imati najveu apsolutnu vrednost u pravcu gradijenta jer je tada:
cos( , ) gradU l
r
0
1 =
a to je pravac normale na ekviskalarnu povr. Pri tom, u smeru gradijenta,
cos( , ) gradU l
r
0
1 = ,

U
l
ima pozitivnu vrednost to znai da polje u tom smeru raste.
4




U = U
4
- U
3
= U
3
- U
2
= U
2
- U
1
> 0
U
3

U
4






U
2


U
1


Sl.7.10 Ekviskalarne povri i gradijenti

Pri U = const, manje rastojanje izmeu ekviskalarnih povri ukazuje na bru promenu
polja - uporedi duine vektora na slici.


Gradijent u krivolinijskim koordinatama

Dva najee koriena koordinatna sistema pored Dekatrovog (x,y,z) su cilindrini
(r,,z). i sferni (r,,) koordinatni sistem (Sl.7.11a,b)

x r
y r
z z
=
=
=
cos
sin

Sl.7.11a Cilindrine koordinate






gradU
5

x r
y r
z r
=
=
=
sin cos
sin sin
cos

Sl.7.11b Sferne koordinate

To su krivolinijski koordinatni sistemi jer je bar jedna od koordinatnih linija (du neke
koordinatne linije menja se samo jedna od tri koordinate) kriva linija. Podsetimo se da
se koordinatne linije dobijaju u preseku koordinatnih povri po kojima se dve
koordinate menjaju, a jedna je konstantna.

Tabela 7.1 Koordinatne linije i povri u cilindrinom koord. sistemu

Koordinatna linija: se dobija u preseku koordinatnih povri:
r (horizont. prava) . const = (vertikalna ravan)
. const z = (horizontalna ravan)
(horiz. krunica) . const r = (vertikalna cilindrina povr)
. const z = (horizontalna ravan)
z (vertikalna prava) . const r = (vertikalna cilindrina povr)
. const = (vertikalna ravan)






6
Tabela 7.2 Koordinatne linije i povri u sfernom koord. sistemu

Koordinatna linija: se dobija u preseku koordinatnih povri:
r (prava linija) . const = (vertikalna ravan)
. const = (konusna povr)
(vertik. krunica) . const r = (sferna povr )
. const = (vertikalna ravan)
(horiz. krunica) . const r = (sferna povr )
. const = (konusna povr)

Tako u cilindrinom koordinatnom sistemu koordinatne linije r i z su prave, ali -
koordinatna linija predstavlja krunicu paralelnu x0y ravni sa centrom koji lei na z osi
(Sl.711.a). Dok je r-linija sfernog koordinatnog sistema prava, i -linije su krunice
(Sl.7.11b).
U svakoj taki se mogu zamisliti jedinini vektori-ortovi koordinatnih linija koji imaju
pravac tangente na liniju, a smer im ukazuje na smer u kome koordinata raste. Za sva tri
koordinatna sistema je zajedniko da su ortovi meusobno ortogonalni i da formiraju
trijedar desne orijentacije.
Ako jedinine vektore koordinatnih linija u cilindrinom sistemu oznaimo sa
r
e
r
,
r
e

i
r
e
z
(Sl.711.a) a u sfernom sa sa
r
e
r
,
r
e

i
r
e

(Sl.711.b) gradU u krivolinijskim

koordinatama je:

cilindrine koordinate:
gradU
U
r
e
r
U
e
U
z
e
r z
= + +

r r r 1
(7.24a)
sferne koordinate:

gradU
U
r
e
r
U
e
r
U
e
r
= + +

r r r 1 1
sin
(7.24b)


Vektorsko polje. Divergencija. Gausova teorema

Prostor u ijoj je svakoj taki definisana vektorska funkcija ) (r V
r
r
nazivamo vektorskim
poljem. Za stacionarno vektorsko polje moemo da piemo:
k z y x V j z y x V i z y x V M V r V z y x V
z y x
r r r r
r
r r
) , , ( ) , , ( ) , , ( ) ( ) ( ) , , ( + + = = =
7

r
r -vektor poloaja take M
V
x
,V
y
,V
z
- Dekartove koordinate vektora
r
V


Protok vektorskog polja
Pod protokom vektorskog polja
r
V kroz povrinu S podrazumevamo povrinski
integral:
I V dS
S
=

r r
(7.25)
dS
r
- vektorizovan element povri (Sl.7.11)
dS dS n
r
r
=
0
(7.25a)

r
n
0
- jedinini vektor normale na povr S


Ako je vektor
r
V vektor brzine strujanja nekog fluida,
r
w, tada protok vektora
r
w
kroz neku povr S, po apsolutnoj vrednosti, predstavlja zapreminski protok fluida kroz
posmatranu povr. Zaista, posmatrajmo protok vektora
r
wkroz elementarnu povr dS
(Sl.7.12).








Sl.7.12 Protok fluida kroz element povri dS

8

Koliina fluida dF koja protie kroz infinitezimalnu povrinu dS jednaka je onoj koja
protie kroz infinitezimalnu povrinu dS koja je normalna na vektor brzine
r
w i
predstavlja projekciju povri dS na povr normalnu na vektor
r
w, pa imamo:
dF w dS =
'

Kako je dS dS
'
cos = (vidi Sl.7.12), to je:
dF w dS w dS w dS w dS = = = cos cos( , )
r
r
r
r
r
r

pa je ukupan zapreminski protok kroz povr S:
F dF w dS m s
S S
= =

r
r
( / )
3

Divergencija

Pod divergencijom vektorskog polja
r
V x y z ( , , ) podrazumeva se skalar:
div
r r
V
V
x
V
y
V
z
V
x
y
z
= + + =

(7.26)
Moe se pokazati da div
r
V predstavlja tzv. zapreminski izvod:
div
r
r r
V
I
V
V dS
V
V V
S
= =

lim lim
0 0
(7.27)
gde je

protok polja
r
V kroz zatvorenu povr S koju ograniava zapremina V. Ako je u
pitanju vektorsko polje brzina tada je:

<
>
=

S
S
S d w F
S
s povr kroz uticanje neto za 0
s povr kroz isticanje neto za 0
(
(
r
r
(7.28)
Znak brojne vrednosti protoka protoka je rezultat dogovora da se normalan jedinian
vektor povri
r
n
0
usmerava prema spoljnoj strani povri. Tako e u onim delovima
povri gde fluid istie, ugao izmeu dS
r
i
r
wbiti otar a skalarni proizvod pozitivan. Tamo
gde fluid utie, ugao izmeu dS
r
i
r
w bie tup, a
r
r
w dS negativno.
Hidrodinamika interpretacija divergencije je: div
r
w predstavlja jainu ili izdanost
takastog izvora (vidi jedn.7.27)

Osobine divergencije su:
1. div
r r r
C C C = = 0 ( konstantan vektor) (7.29a)
9
2. div div ( ) ( ) CV CV C V C V
r r r r
= = = (7.29b)
3. div div div ( ) ( )
r r r r r r r r
V V V V V V V V
1 2 1 2 1 2 1 2
+ = + = + = + (7.29c)
4. div div grad ( ) ( ) U V U V U V V U U V V U = = + = +
r r r r r r
(7.29d)


Divergencija u krivolinijskim koordinatama :

cilindrine koordinate:
div
r
V
r
rV
r r
V
V
z
r z
= + +
1 1

( )
(7.30a)
sferne koordinate:
div
r
V
r
r V
r r
V
r
V
r
= + +
1 1 1
2
2

( )
sin
(sin )
sin
(7.30b)

Divergencija gradijenta.Laplasijan

Poto gradU formira jedno vektorsko polje zanimljivo je nai njegovu divergenciju,
div grad ( ) ( ) U U U U
U
x
U
y
U
z
= = = = + +
2
2
2
2
2
2
2

(7.31)
gde je operator delta ili Laplasijan - Laplasov operator:
= + +

2
2
2
2
2
2
x y z
(7.31a)
Divergencija gradijenta u krivolinijskim koordinatama:
cilindrine koordinate:
U
r r
r
U
r r
U U
z
=

+ +
1 1
2
2
2
2
2

(7.32a)
sferne koordinate:
2
2
2 2 2
2
2
sin
1
sin
sin
1 1

=
U
r
U
r r
U
r
r r
U (7.32b)
10

Konano navodimo Gausovu teoremu:
r r r r
V dS V dV V dV
S V V
= =

div (7.33)
koja se direktno izvodi iz (7.27) i ima jasnu hidrodinamiku interpretaciju: Koliina fluida
koju stvore izvori u proizvoljnom prostoru zapremine V tano je jednaka koliini fluida
koja protekne kroz povr S koja ograniava taj prostor