ZEL ELEKTRK

MAKNALARI
1
1
GR:
Bundan nce grdmz asenkron ve doru
akm motorlar endstride standart ilemler iin
en ok kullanlan motorlardr. Bir bant, vin
veya havalandrma motorlarnn haricinde
endstride ok daha hassas uygulamalar iin
kullanlan elektrik motorlar da bulunmaktadr.
Bunlar zel elektrik makinalar bal altnda
toplanarak en ok kullanlanlarndan bazlar
hakknda bilgi bu ders notunda ele alnmtr.
2

ERK


SENKRON MAKNALAR
SREKL MIKNATISLI MOTORLAR
FIRASIZ DORU AKIM MOTORLARI
KALICI MIKNATISLI SENKRON MOTORLAR
HSTERSS MOTORLAR
3
SENKRON MAKNALAR

4
Senkron makina frekans ve kutup saysyla
orantl sabit bir hzda alan bir alternatif akm
makinasdr.Bir baka tanmlamayla senkron makine;
Stator sarglarnda alternatif akm, rotor sarglarnda ise
doru akm bulunan ve rotor hz senkron devirle dnen
veya dndrlen makinelerdir. Hem generatr olarak
mekanik enerjiyi elektrik enerjiye, hem de motor olarak
elektrik enerjisini mekanik enerjiye evirir.
5
Senkron makineye mekanik enerji verilip elektrik enerjisi alnrsa
alternatr, elektrik enerjisi verilip mekanik enerji alnrsa
senkron motor olur.
6
Senkron makinalarn sabit olan bir dnme
saysnda almalar, endstride motor olarak
kullanlma olanaklarn snrlar. Senkron makinalar,
elektrik enerjisi retiminde, byk enerji retim
merkezlerinde (santrallarda) generatr olarak en
yaygn kullanlan makinalardr.
Senkron makinalar hava, su veya direk hidrojen
soutmal olabilmektedirler. Hidrojenli soutma
1000 MVA den byk glerde kullanlmaktadr.
7
8
Yaps:

Senkron makinalarda
balca u ksmlar
bulunur:
Stator
Rotor
Bilezikler
Fralar
Yataklar ve dier
paralar

9
Stator (Endvi):
Stator sa paketlerinden yaplm olup i ksmna sarglarn
yerletirilmesi iin oluklar almtr. fazl stator iin faz
sarglar ular (asenkron makinada olduu gibi) u-x, v-y, w-z
olarak adlandrlp bir terminal kutusunda toplanlr.

Rotor (Endktr):
Kutup sarglarnn sarld ksmdr. Silisli salarn
paketlenmesi ve zerine sarglarn sarlmasyla meydana gelir.
Kutup bobinleri dardan bir doru akm g kayna ile
beslenir

10
Bilezikler:
Endvide endklenen alternatif gerilimin, alternatif gerilim
olarak d devreye fralar yardmyla alnmasn salar. Ayrca
d devreden rotora gerilim uygulanmasna imkan verir.

Fralar:
Endvide endklenen alternatif gerilimi bilezikler yardmyla d
devreye almaya veya d devreden rotora gerilimin uygulanmasn
salar. Fralar, karbon veya karbon alamndan yaplr.

Yataklar ve dier paralar:
Rotorun rahata dnmesini salar. Dier paralar olarak mil,
vantilatr, klemens kutusu gibi paralar bulunmaktadr.
11
12
13
Bilezik ve fra dzenei mekanik bir dzenektir, bu nedenle
bakm problemlerini arttrr srtnme dolaysyla ykselen
temas direnci kayb arttrr ve verimi drr. Fra ve bilezik
dzeneini ortadan kaldrmak iin gelitirilen frasz senkron
motorlarda ayn milde (ayn gvdede) yan yana iki makine
bulunur.
14
15
Mil zerinde rotor ile birlikte doru akm makinesinin
endvisi de bulunmaktadr. D gvdede ise hem
senkron motorun stator sarglar hem de doru akm
makinesinin kutup sarglar vardr. Doru akm makinesi
bir dinamo gibi alarak rotor sarglarna uygulanan
gerilimi retir. Gvde zerinde olan ve ular klamens
kutusuna karlan Dinamo kutuplarna bir DC gerilim
uygulandnda kutuplarda oluan manyetik alan,
ierisinde dnen endvi sarglarnda bir gerilim
indkler. ndklenen bu gerilim her zaman AC dir.
ndklenen bu AC gerilim mil zerinde mil ile birlikte
dnen diyotlardan geirilerek dorultulur ve rotor sarg
ularna verilerek rotor sarglarnda bir manyetik alan
olumas salanr. Burada rotor sarglarna fra ve
bilezikler zerinden gerilim verilmektense ayn gvde ve
mil zerinde bulunan bir dinamoda gerilim retilerek
rotor sarglar beslenmitir.

16
17

Senkron Makinelerin Endvi Yaplarna
Gre eitleri

Dnen Endvili Senkron Makineler
Duran Endvili Senkron Makineler

18
Dnen Endvili Senkron Makineler:
Dnen endvili senkron makineler yapl
bakmndan doru akm makinalarna
benzer. Bu benzeyiin nedeni her iki
makinenin endvi evresine yaylm ve
alternatif olarak yn deitiren kutuplar
ile zerinde alternatif gerilimler
indklenen endvi bobinlerinin
bulunmasdr.
Birbirine ok benzeyen bu iki makine
arasndaki fark, endvi bobinlerinde
indklenen alternatif gerilimlerin dc
makinede kollektr yardmyla
dorultulmu olarak darya alnrken
senkron makinede endvi bobinlerinde
indklenen alternatif gerilimlerin bilezikler
yardm ile darya alnmasdr.
19
Senkron generatr Doru akm generatr
Generatrlerin genel prensip emalar
20
Duran Endvili Senkron Makineler:
Bu senkron makinelerde statoruna
gerilim indklenen sarglar
yerletirilmitir. Rotoruna ise kutup
sarglar sarlmtr. Bu tip senkron
makineler orta ve byk gl olarak
imal edilir.
Senkron motorlar dndren
sistemlerin devir saysna bal
olarak rotor, iki tipte yaplr.
Bunlar;
kk kutuplu rotor
Yuvarlak kutuplu rotor

21
Statorun duran ksmda olmasnn balca
faydalar nlardr:
Gerilimin d devreye alnmas iin fra ve
bilezik kullanlmamas
Hareketsiz ksmdaki sarglarn izolesinin daha
kolay olmas
Sarglarda merkezka (santrifj) etki ile
karlalmamas
Sarglarn soutulmasnn daha kolay olmas
22

Senkron Makinelerin Rotor Cinsine
Gre eitleri

kk (kntl) Kutuplu Rotoru Olan Senkron
Makineler
Yuvarlak (Silindirik) Kutuplu Rotoru Olan
Senkron Maineler
23
kk (kntl) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler
Stator i evresinin dzgn olmasna karn
rotor d evresinin dzgn olmad
makinalara da kk Kutuplu Senkron
Makinalardenir.
kk kutuplu senkron generatrler,
genellikle ok kutuplu olarak ve dk
senkron devir says iin imal edilmektedir.
nk rotorun yapm eklinden
kaynaklanan santrifj etki ile byk grlt
ve rzgar kayplarnn nne geilemez.
Bu tip senkron makinalarn rotor boylar
ksa, aplar ise geni olmaktadr. Hidro-
elektrik santrallerde elektrik retimi iin
kk kutuplu senkron makinalar kullanlr.
24
25
26
Yuvarlak (Silindirik) Kutuplu Rotoru Olan Senkron Makineler
Stator ve rotor arasndaki hava
aralnn her yerde sabit olduu
makinalara Yuvarlak Rotorlu (turbo)
Senkron Makinalar denir.
Yuvarlak rotorlu senkron generatrler
kk kutup says ve yksek senkron
devir says iin imal edilmekte ve
yksek devirli buhar trbinlerinde
kullanlmaktadr. Yksek devirli buhar
trbini uygulamasnda kullanlan
makinalarn rotor boylar uzun ve
aplar kktr.
27
28
29
Dner Alan
Bir N-S mknatsnn srekli olarak dndrlmesi ile mknatsn
tm alan da dner ki, bu alana dner alan denir.
Elektrik makinalarnda dner alan, hareket eden N-S mknatslar
yardm ile elde edilebilecei gibi, belli koullar salayacak ekilde
sarlm ve gene belli koullan salayan akmlar tayan ve duran
sarglar tarafndan da meydana getirilebilir.
Bir ya da ok fazl senkron, asenkron ve kollektrl alternatif akm
makinalarnn statorlarnda bulunan sarglar belli koullar altnda,
hava aralnda dner alan meydana getirirler. Dner alan,
makinalarn kutup says ve stator akmlarnn frekans ile belirlenen
senkron hz ile makina iinde dner.

30
31

Senkron Makinelerin alma
Yntemleri

Senkron makinelerin generatr olarak
altrlmas
Senkron makinelerin motor olarak
altrlmas
32
33
34
Senkron Makinelerin Generatr Olarak altrlmas
Alternatif akm retilmesinde kullanlan elektrik makinelerine
senkron generatr (alternatr) denir. Dier bir deyile mekanik
enerjiyi alternatif akm elektrik enerjisine dntren makinelerdir.

Doru akm ile uyartlan rotor, evirici bir makine ile ve senkron
hz ile dndrldnde stator sarglarnda oluan alternatif
gerilim, elektriksel bir g meydana getirir.

Elektrik enerjisinin retimi, iletilmesi ve datlmasnda
alternatif akmn kullanlmas byk kolaylklar salamaktadr.
Alternatif akmn retilmesinde generatrler kullanld iin
senkron generatrlerin nemi byktr.
35
Senkron Makinenin Motor Olarak altrlmas
Senkron makineler motor olarak alrken stator sarglarna
alternatif akm, rotor sarglarna da doru akm uygulandnda
Lorenz Kanununa gre sabit bir hzla dnerek motor milinden
mekanik g alnr.

Senkron motorlar senkron devirle dnerler. Motor devir says
(N), frekans (f) ve kutup saysna (P) baldr. Senkron motorlarda
hz daima dner alann hzna eittir. Senkron motorun dnebilmesi
iin rotor hznn yardmc bir dzenekle senkron hz deerine
ulatrlmas gerekir.

36
Senkron motorun alma prensibi
37
Senkron motorlarda kutup sarglarna uygulana gerilim doru
gerilim olduundan, meydana gelen kutuplanma N-S-N-S eklinde
alma sresi boyunca deiim gstermeyen bir kutuplanmadr.
Stator sarglarna fazl emk uygulandnda dner alan meydana
gelecek ve bir an statorda N-S-N-S kutuplanmas oluacaktr. Bu
anda kutup sarglarndaki zt kutuplarla dner alan kutuplar birbirini
ekecek ve rotor dnmek isteyecektir. Rotor henz hareket etmeden
statordaki kutuplar yer deitirecek (frekansa bal olarak) kutup
sarglarndaki ayn isimli kutuplar kar karya gelecektir. Bu seferde
ayn adl kutuplar birbirini iter kuralnca rotor itme ve ekme
kuvvetlerinin etkisinde kalacaktr. Rotor ve stator kutuplar
arasndaki karlkl itme ve ekme kuvvetlerinin sonucu bileke
moment sfr olacak ve rotor dnemeyecektir. Eer rotora yardmc
bir sistemle yol verilerek rotor hz senkron hz deerine yakn bir
deere ularsa rotorun sabit kutuplar, dner alann kutuplar ile
rahata kilitlenir. Bu yzden senkron motorlarda kaymadan sz
edilemez.
38
Senkron Makinalarda Frekans ve Hz Ayar:

Statorda meydana gelen kutuplarn dn hzna
senkron hz denir. Senkron hz, motorun kutup
says ile ters orantl, frekans ile doru orantl
deien bir byklktr.
Ns: Senkron hz
f: Frekans
p: Kutup says
39
Senkron makinalar ok byk gl olarak
yaplmaktadr. Bu makinalarn glerini
snrlayan iki byk faktr vardr:

Isnma
Rotor evresel hz

Makinay oluturan herbir gerecin, belli bir s
dayanm snr ve hza bal olarak kritik frlama
deeri vardr. Bu snrlar geilmez. Yuvarlak
kutuplu alternatrlerde byk gler iin rotor
ap bytlemediine gre rotor uzunluu
arttrlr.
40




41
Alternatrlerin Uyartlmas
ebekeleri besleyen alternatrlerin ykleri gnn her saatinde
ayn deildir. Oysa alternatrlerin ykl alma
durumlarnda (zellikle indktif ykte) u gerilimlerinde
dmeler olurken zerindeki yk kalkan (bo alan)
alternatrn u geriliminde ykselmeler olur. Ancak elektrik
ebekelerinde yke gre deiken bir gerilim deil sabit bir
gerilim arzu edilir. Bu da deiik yk durumlarna gre
alternatrlerin u gerilimlerini ayarlamakla salanr. Bilindii
gibi alternatrlerde gerilim;
Devir says
Kutuplardaki manyetik ak gibi deikenlere baldr.
Devir saysnn deimesi ayn zamanda (F=P.n/60) frekans
da deitireceinden gerilim ayar iin kutuplardaki manyetik
aknn () deitirilmesi gerekir. Bunun iin de uyartm
akmn deitirmek yeterlidir. Alternatrlerin uyartm akm
balca ekilde salanr:
Serbest uyartm, zel uyartm, kendi kendine
uyartm.
42
Serbest uyartm:
Uyartm makinesi, ana makineden tamamen ayrdr. Arada
yalnz elektrik bir balant vardr. Serbest uyartmda enerji
bir akmlatr bataryasndan veya doru akm
dinamosundan salanr. Bu enerjiyle santralde bulunan
dier makinelerde uyartlabilir.
43
zel uyartm:
Bu sistemde senkron makinenin miline bir uyartm dinamosu
yerletirilmitir. Bylece gerekli uyartm akm salanr. Uyartm
akm salayan dinamonun gc, senkron makinenin gcnn en
ok % 5 i kadardr. rnein 250 kVA lk bir alternatr iin 10-12,5
kW uyartm dinamosu yeterlidir. Baz alternatrlerde iyi bir
gerilim ayar ve kararl alma iin ift dinamo kullanlr.
Bunlardan ikincisi, uyartm dinamosunun kutuplarn uyarmak
iindir.
44
Kendi kendine uyartm:
Bunlarda aynen kendi kendine uyartml dinamolarda olduu gibi alternatrn
artk manyetik alanndan yararlanlr. Alternatrn rettii alternatif gerilim,
dorultmalar aracl ile dorultulur ve kutuplar uyartlr. Uyartm dinamosunun
alternatr miline akuple edilmi olmasnn balca nedeni, gerekli uyarma gcnn
srekli el altnda bulunmas iindir. rnein; ebekedeki bir ksa devrede alternatr
k gerilimi kuvvetle der. Gerilimin normal deerine karlmas iin dinamo
tarafndan alternatrn kutuplarna byk bir doru akm gcnn verilmesi
gerekir. ekildeki balantda (B) reostas uyartm dinamosunun akmn ve dinamo
k gerilimini ayarlarken (A) reostas alternatrn uyartm akmn
ayarlamaktadr. Sonuta her iki reosta alternatrn uyartm iin gerekli doru
gerilimi ve alternatr kn ayarlar.
45

Senkron Motorlara Yol Verme ekilleri

Senkron motorlar gerilim uygulandnda direkt olarak yol
alamazlar. Atalet dolaysyla rotor, dner alann hzna
ulaamaz. Rotorun senkron hzda dnmesi iin rotor ve
stator dner alan kutuplarnn daima birbirini ekerek,
kilitlenmeyi salayan zt isimli kutuplarn karlkl
bulunmas gerekir. Rotorun devaml olarak dnmesi iin
kilitlenmeyi salayan baz metodlar vardr. Bunlar:

46
1. Senkron motoru alternatr olarak altrp yol vermek
2. Senkron motorla ayn milinde bulunan uyartm
dinamosunu motor olarak altrarak yol vermek
3. Senkron motora yardmc bir dndrme makinas ile
yol vermek
4. Senkron motoru sincap kafesli asenkron motor olarak
altrarak yol vermek
5. Senkron motoru rotoru sargl asenkron motor olarak
altrarak yol vermek
47
Senkron Motoru Alternatr Olarak altrp Yol Vermek:

Bu metot ok az kullanlr. Paralel balama artlar yerine
getirilerek, ebeke ile paralel olarak alan alternatr,
kendisine mekanik enerji veren makinann enerjisi kesildikten
sonra senkron motor olarak alr.

Senkron Motor le Ayn Milde Bulunan Uyartm
Dinamosunu Motor Olarak altrarak Yol Vermek:

Bu metot iin doru akm kaynana gerek vardr. Uyartm
dinamosu bu kaynaktan beslenerek nce motor olarak
altrlr. Senkron motor senkron hza yaklatnda stator
sarglarna alternatif gerilim uygulanarak, kutuplar doru
akmla uyartlr. Stator dner alan kutuplar ile rotor
kutuplarnn kilitlenmesi salanr. Daha sonra motor olarak
alan uyartm dinamosunun akm kesilir. Bylece senkron
motor yol alarak almasna devam eder.
48
Senkron Motora Yardmc Bir Dndrme Makinas le Yol
Vermek:
Bu metotta yardmc dndrme makinas senkron motorun
miline akuple edilerek balanr. rnein doru akm motoru,
dizel yada benzinli motor olabilir. Senkron motor ise bu
makinalardan biri ile dndrlr. Bu dndrc makinann
devir says senkron devir saysna ulaabilecek bir deerde
olmaldr. Senkron motor, senkron devir saysna
yaklatnda stator sarglarna alternatif gerilim uygulanr.
Uygulanan bu gerilimin oluturduu dner alan, rotorun
dn yn ile ayn ynde olmaldr. Bu aamadan sonra rotor
kutuplar doru akmla uyartlarak, stator kutuplar ile
kilitlenmesi salanr.
49
Senkron Motoru Rotoru Sargl Asenkron Motor Olarak
altrarak Yol Vermek:
Yk altnda kalknmas istenen yerlerde kullanlacak senkron
motorun, rotorunda iki eit sarg
bulunmaldr. Bu sarglardan birincisi rotor sargsdr. kinci
sarg ise ilk sargdan yaltllm olup, rotoru
sargl asenkron motorun rotor sargsna benzemektedir.
Balangta rotorun fazl bu sarglarna bir yol
verme direnci seri balanr. Statora fazl alternatif akm
uygulandnda motor, bir asenkron motor gibi
yol almaya balar. Rotora seri balanan direnler kademe
kademe devre d braklarak senkron motorun
yk altnda kalknmas salanr. Daha sonra uyartm iin
rotor sarglarna doru akm uygulanarak, rotor ve
stator dner alan kutuplarnn kilitlenmesi salanr.
50
rnek senkron makine yaplar
51
52
53
54
SREKL MIKNATISLI MAKNALAR
55
GR:
Srekli mknatsl motorlar, uyartm akmnn srekli mknatslarla saland,
zerinde bulunan konum ve hz alglaycs yardmyla senkronizasyonun
salanarak altrlan motorlardr
56
Motorlarn hareketli ksmlar olan rotor blmndeki
manyetik alann doal yoldan karland motor trdr.
Rotor blmnde akm olmad iin rotora akm
tayacak fra ve kolektr dzeneklerine de gerek yoktur.
Bu nedenle bu tr motorlar frasz motor olarak
adlandrlr. Bu tr motorlarn rotor blmlerinde gl
doal mknats kullanlr. Bu motorda rotor ksm sabit
mknatslardan olumakta,dolaysyla da fralar
bulunmamakta, srtnme ve arklar olmad iin verimi
olduka ykselmektedir. Rotorun direkt olarak dnmesi
istenilen yere balanmas neticesinde aktarmadan oluan
kayplar da engellenmektedir. te bulunan stator
ksmnn zerine dnebilecek ekilde rotor ksm
balanmaktadr. Stator oluk says rotorun mknats says
ile belirli sayda tutularak belirlenmektedir.
57
58
59
Avantajlar; Dezavantajlar;
Yksek verim
Dorusal moment/hz
ilikisi
Yksek moment/hacim
oran
Az bakr gerektirir
Fralar ve komutatr
yoktur
Daha az bakm
Tehlikeli ortamlarda
kullanlabilir
Harici g elektronii
gerektirir
Uygun alma iin rotor
konum bilgisi gerektirir
Hall-etkili sensrlere
gerek vardr
Alglaycsz
yntemlerin
kullanmna ilave
algoritmalar gerektirir
Rotor mknatslar motor
maliyetini arttrr.
60
Srekli Mknatsl Makinalarn alma Esas
Temel prensip ve alma ekli Fral DC motorlarla
hemen hemen ayndr. almadaki farkll bobinlerin
stator gvdesine sabit olmas rotor zerinde bobin
bulunmamas, sabit mknatslarn rotora bal
olmasndan kaynaklanr. Yani bu motorda rotor ve stator
yeri bir bakma deitirilmitir.
61
Burada mknats rotoru, demir halka da statoru temsil etmektedir.
mknats hangi pozisyonda braklrsa o durumunu muhafaza
edecek eilimdedir. nk her iki kutbun demir halkay ekme
kuvvetleri eit ve zt ynldr.Bylece oluturulan bu dzenekte
kuvvet ve momentin olumad grlr.
Demir halkann ekli i tarafnda knt olacak ekilde deitirilirse
her iki kutup zt ynde eit radyal kuvvet olutururlar.Bu konumda
eer mknatslar kadar dndrlrse, mknatslar =0 olacak
ekilde bir geri dnme eilimi gsterirler, yani mknats kutuplar
srekli stator kutuplar ile ayn dorultuda olacak ekilde bir kuvvet
oluturacaktr. Mknatsn bu hareketi bir moment oluturur.

Motorda toplu sarglar kullanlmtr. Bu tip sarglarda fazlar

birbirinden izolelidir ve her biri kk kutup denen kutuplara
sarlmtr.
62
Rotor konumuna gre moment deiimi
63
64
fazl motor yaps
65
66
Srekli Mknatsl Motorlarn Yaps:
Srekli mknatsl motorlar stator, rotor, src devresi ve konum
alglayclarndan oluurlar.

Stator:
Dner alan oluturan sarglar tayan duran ksmdr. Klasik indksiyon
motorlarn statoru ile arasnda bir fark bulunmaz. Momentin daha dzgn
olduu SMMlerde sarglar 120 derece a ile yerletirilmi, datlm
sarglar kullanlr. Toplu sarmlar bu motorlarda pek kullanlmaz. Stator,
manyetik geirgenlii iyi olan silisyumlu salarn paketlenmesinden yaplr.
Statorun ana ksmlar;paketlenmi sa nveler ve nveye sarlan sarglardr.


Baz sabit mknatsl stator yaplar
67
68
Salar:
Salar, asenkron veya senkron makinalarda olduu gibi birer yzeyi
silisli olup zerlerine kalplarla stator oluklar alr. Biimlendirilen
stator salar sktrlarak perinlenir veya cvata-somunla sabitlenir.
Salarn kalnl; kaynak geriliminin frekans, maliyet ve nve
kayplarnn dikkate alnmasna baldr.sktrlan salarn derinlii
makinann elektromanyetik boyutunu belirleyen nemli bir
parametredir.

Toplu sarm iin sa ekli Datlm sarm iin sa ekli
69
Sarglar:
Frasz motorda sarglarn statorda yer almas, meydana gelen snn en
etkin ekilde dar aktarlarak motorun daha kolay souyabilmesini ve
bylece bilye mrnn arttrlmas ve yksek hzlarda mekanik
problemlerin en aza indirilmesini salar. Komtatr ve fralarn
kaldrlmas iin sarglarn statora yerletirilmesi gerekmektedir. Statorda
genellikle iki tip sarm teknii kullanlmaktadr:toplu sarm ve dalml
sarm.
70
Rotor:
zerinde srekli mknatslarn bulunduu, motorun dnen ksmdr.
Mknatslar rotorun bir paras olup kutuplardan oluturur. Yap olarak
mknatslar, mknats aklarnn halkalanmasn salamak iin demir mil
zerine geirilmi manyetik salardan oluur.Genel olarak silindirik ve
kntl tiplari mevcuttur.
Baz sabit mknatsl rotor yaplar
71
Kalc mknatsl rotor ekilleri
72
Hava Aral
Stator ve rotor arasndaki blge hava aral olarak adlandrlr
ve bir dner makinada nemli bir parametredir. Kalc
mknatsl bir makinada, hava aralnn uzunluu zellikle
makinann yksz alma durumunda kalc mknatsn
alma noktasn belirlemedi ilave rol oynar. Hava aralnn
makine zerindeki etkisi; gerek fiziksel hava aral ile stator
oyuk aklklarnn etkilerinin kombinasyonudur. Hava aral
uzunluu makinann mekaniki ve elektriki tasarmn da
etkiler. Genellikle hava aral uzunluu artarken hem rotor
hemde stator yzeylerindeki makine toleransnda bir esneklik
ans ortaya kar ve bundan dolay makinann retim maliyeti
der. Ayrca, daha uzun hava aral makina rzgar
kayplarn azaltr. Ancak, daha uzun hava aral daha yksek
giderici kuvvetli kalc mknats gerektirir ve herhangi bir
mknatsn hava aralndaki alma ak younluunu da
azaltr.
73
Yatak Gvde
Stator, ierisine sabitlendii bir yatak gvde ile
desteklenir ve yatak gvde makinann manyetik olmayan
yapya sahip ksm olup bir makinann btn esas
elemanlarn ierisinde bulundurur. Yatak gvdeler
kapal veya havalandrmal olabilir. Yatak gvde; makine
ssn darya kolaylkla iletecek, rotor yataklarna
destek verecek, yk ve d balantlara uygun olacak
zelliklerde (aliminyum gibi) olmaldr.
74
Frasz DA Makinalar (FSDAM):
Frasz doru akm makinalar, sabit moment retimi iin
dikdrtgen biiminde stator akmlarna gereksinim
duyarlar ve trapezoidal formda zt emk'ya sahiptir.
Srekli mknatsl frasz doru akm makinalarnda
oluacak MMK, sabit hzla dnmez. Ayrca stator hava
aral aks da trapezoidaldir.
75
76
zellikleri:
Ayn anda sadece iki faz enerjilidir.
Bir sarg pozitif akm tarken dier bir sarg negatif
akm tar.
Statorda toplu sarglar
Sarglar genellikle yldz bal
Rotor mknatslar rotor evresini tamamen kaplarlar
Zt emk dalgas yamuktur (trapezoidal).
Zt emk dalga eklinden transistrlerin anahtarlama
darbeleri belirlenebilir.
77
Motorun sarglarna g kayna bal deilken, rotor mekanik bir kuvvetle
sabit bir hzla dndrlrse her bir hat-ntr arasnda ekilde en st grafikte
gsterildii gibi sarglarda yamuk dalga ekilli gerilimlerin indklendii
grlr.

78
Src Devresi:
Srcde temel ama doru sargy doru ynde ve
doru zamanda enerjilemektir. Buna komtasyon denir.
Bu artlarn tespiti iin frasz motorun milinde rotor
konumunu belirten konum alglayclar kullanlr ki
bunlar genellikle Hall elemanlardr. Ayrca rotorun
hangi sargsna ne kadar sreyle akm uygulanacan
kontrol etmek iin ok deiik kontrol yntemleri
kullanlr.
Frasz doru akm makinalarnda iki eit src
kullanlr. Bunlar;
-faz Yarm Dalga Motor Srcs
-faz Tam Dalga Motor Srcs

79
-faz Yarm Dalga Motor Srcs:
80
ekilde temel -faz yarm-dalga FSDA motorunu ve
elektronik denetleyiciyi gstermektedir. stator faznn
ntr noktas ile DA kaynann pozitif ucu birbirine
baldr. A,B ve C transistrleri, rotor konum
sensrlerinin denetimi altndaki beyz srme devresi
anahtarlama sinyallerine gre tek ynl olarak faz
akmlarn faz sarglarna akarrlar.
Yamuk moment fonksiyonu 120 dzgn tepeli blgelere
sahiptir ve bu blgeler faydal milmomenti retmek iin
kullanlabilir. Her bir motor faz 120 lik iletim asna
sahiptir ve I akm genlii sonuta retilen momenti
belirler.

Burada K
f
moment sabiti olup yamuun
dzgn tepe ksm aral boyunca amper bana
momenttir.
T= I.K
f
81
82
-faz tam dalga FSDA motor srcs
-faz Tam Dalga Motor Srcs:
83
-faz tam dalga FSDA motor sistemini endktif
enerjinin geri dn iin kullanlan geri besleme
diyotlar ile birlikte gsterilmektedir. Yldz bal
stator sarglarnn ntr balants yoktur ve
fazn herhangi ikisi srasyla heran aktiftir. A-B,
B-C ve C-A arasndaki hat akmlar iin motor
aadaki idealletirilmi yamuk moment
fonksiyonlarna sahiptir. Moment fonksiyonu 60
derece aralnda dzgn tepeli blgelere
sahiptir.
Kararl ve dzgn moment genliinde
retilir.

T= I.K
T

84
85
Gerek uygulamada motor fazlarnda istenen kare dalga
akm aniden meydana getirilemez ve sonuta aadaki
ekildeki gibi faz komtasyonunun her 60 derecesinde
moment dalgacklar oluur.
86
Konum ve Hz Alglayclar:

Rotor alan ile stator alann senkronize etmek amacyla kullanlr. Bu
alglayclar optik ve manyetik olabilir. Motorun senkron hzda
almas iin gereklidirler. Optik alglayclar k kayna olan led ve
foto diyottan oluur. Led uygun konumda foto diyotu iletime geirerek
rotorun dnebilmesi iin uygun sargy denetleyen g anahtarn
iletime geirir. Bu tip alglayclar frasz DA motorlar iin ok
uygundur. Manyetik alglayclar ise bir sarg veya alan etkili eleman
kullanlr. Bu alglayclarda kullanlan sargda, rotorla hareket eden
mknatslarn konumuna gre oluturduu gerilimle konum ve hz
alglanr.
87
88
Fral ve Frasz Motorlarn Karlatrlmas
Frasz d.a. motor ve d.a. komtatr motor
89
SM DA makinasnda alan oluuma iin srekli mknats malzeme
kullanldnda dolay uyarma sargs olmayacaktr, dolaysyla
uyarma sargsndaki bakr (I
2
.R) kayplar gereklemez.

Ayn nedenden dolay, SM makinada uyarma gc htiyac ortadan
kalkar.

Eer SM makina firasz tipte ise firalardan dolay oluan
srtnme kayplar ve gerilim dmleri gereklemez.

Mknats malzemenin enerji younluuna gre, ayn uyarma gc
iin, sargl bir DA makinasna gre arlk ve boyut olarak ok daha
kk bir SM makina tasarlanabilir.

Frasz tip SM makinalarda sarg statorda bulunduundan dolay,
oluan s daha kolay-bir ekilde dar atlabilir ve oluabilecek
snma problemlerinin nne geilebilir.

Frasz makinalar bakm gereksinimi duymadan urun sre
alabilir.Fra olmadndan, fralara uygulanan bakm ve fra
deiim maliyetleri ortadan kalkar.

90
FIRALI DC MOTOR
91
Parametreler Fral tip DA makinas Frasz tip DA makinas
Komutasyon Mekanik Elektronik
Boyut Byk Kk
G (watt) Yksek Dk
G Younluu (watt/kg) Dk Yksek
Maksimum Hz (rad/s) Dk Yksek
Hz Kontrol Basit Karmak
Atalet Yksek Dk
Bakm Gerekli Gereksiz
Soutma Zayf yi
92
Frasz DA Makinelerin Kullanm Alanlar
Gerek yapsnda, gerekse kontrol organlarnda kullanlan
malzeme ve yan rnlerin artan teknolojik olanaklara bal
olarak geliimiyle birlikte, frasz tip DA motorlar, zellikle
klasik sargl doru akm motorlarna ciddi rakip
oluturmaktadr. Bu nedenle frasz tip doru akm makinalar;
- Istma ve havalandrma sistemlerinde,
- Salk endstrisinde,
- Soutucularda,
- Uzay endstrisinde,
- Robot endstrisinde,
- Fral tip makinalarn kullanmnn saknca dourabilecei,
yanc ve parlayc alma ortamlarnda,
- Sabit disk src ve CD/DVD-ROM ve yazc gibi bilgisayar
donanmlarnda,
- Endstride yryen bantlarda, Pompa ve fan motoru
uygulamalarnda,
- zellikle yksek hz ve yksek g younluu gerektiren
birok uygulamada giderek artan biimde kullanlmaktadr.

93
Senkron motorun rotorunda bulunan doru akm uyartm
sargs srekli mknatslarla yer deitirilerek rotorda
meydana gelen manyetik ak mknats tarafndan salanrsa
srekli mknatsl senkron motor (SMSM) elde edilmi
olur.Srekli mknatsl senkron motorlar uygulama alanlarna
gre farkl rotor tiplerinde tasarlanabilmektedir. Srekli
mknatsl senkron motor, uyarma aks mknatslar
tarafndan salandndan, mknatslarn yerletirilmesi ve
karakteristikleri nedeniyle hem bir senkron makine, hem de
bir doru akm makinesi zellii gsterebilmektedir. Rotorda
kullanlan mknatsn zellii ve mknatsn rotora yerletirili
ekli motorun performansn etkilediinden dolay
performans artrmak iin eitli tasarm ekilleri
yaplmaktadr.
Kalc Mknatsl Senkron Motorlar (KMSM):
94
95
96
Farkl rotor ekilleri arasnda en ok rastlanan
ve dier tasarmlara da temel oluturan iki farkl
tasarm aada verilmitir.

1) Mknatslarn rotor yzeyine yerletirilmesi:
2) Mknatslarn rotorun iine yerletirilmesi
(gml mknatsl):
97
1)Mknatslarn Rotor Yzeyine Yerletirilmesi:
98
Bu tip rotorlarda mknatslar ince eritler ya da yay eklinde,
rotor yzeyine kuvvetli yaptrclarla yaptrlmlardr.
Basitlii ve manyetik olarak simetrik olmas nedeniyle rotor
yzeyine yerletirilen mknatslar ile gerekletirilen
makina, dz kutuplu makina olarak davran gstermekte,
geni hava aralna sahip olmakta ve kutup aksnn maruz
kald endvi reaksiyonu zayf olmaktadr. Basit yapl
olmas nedeniyle en yaygn kullanlan rotor tasarmlarndan
biri olan bu rotor eklinin en byk sakncas, mknatslarn
merkezka kuvvetlerine kar mukavemetlerinin dk
olmasdr. Mknatslarn yerinden kopmamas iin genellikle
bu tr tasarmlar dk hzl uygulamalar iin tercih
edilirler. Bu trde yaplan senkron motorlar daha ok
literatrde frasz doru akm motoru (BLDC) olarak
kullanlmaktadr.
99
2)Mknatslarn Rotor ine Yerletirilmesi(Gml Mknatslar)
100
Bu tasarmda, mknats malzeme rotorun iinde alan
oyuklara yaptrlmak suretiyle yerletirilir. Bu rotor
eklinde mknatsn etraf hava yerine manyetik malzeme
ile kapldr.
Mknatslar rotora gml olduklarndan merkezka
kuvvetlerine kar mukavemetleri ok yksektir. Bu
nedenle yksek hzl uygulamalar iin yaplan
tasarmlardr. Mknatslar rotor iine gmlm
senkron motorda dikkat edilecek zelliklerden birisi,
dier mknatsl motorlardan farkl olarak yksek verime
sahip olmasdr. Bu tasarmlarn en byk dezavantaj
ise maliyetli olmasdr. Bu motorlarda mknatslarn
rotorun ierisine yerletirme ilemi olduka iyi bir iilik
ve ileri teknoloji gerektiren bir ilemdir.
101
SMSMlerde Moment ve e.m.k Denklemleri
Ak younluunun hava aral boyunca integrali alnr ise sargya ait en
byk halkalama aks,


olarak bulunur. Rotorun 0
0
den 180
0
ye kadar dnmesi ile in ya gre
deiimi,



olur. a
1
A
1
sargsnda indklenen e.m.k da,
eklinde olur.Bu denklemlerden faydalanarak;


eklinde indklenen gerilim bulunur.

max
= N
1
B(q)r
1
dq l = N
1
Bg p r
1
l
102
Bir faza ilikin e.m.knn genlii,

dir. Burada N
ph
faz bana seri sarglardaki iletken saysdr
(N
ph
=2N
1
). P kutup iftli bir makine iin N
ph
seri sargya ait sarm
says ve da radyan/sn olarak rotorun mekaniki dnme saysdr

120
0
Aralklarla faz akm uygulanmas durumunda mekanik gcn
elektriksel gce dntrlm hali,

eklinde olur.

Elektromagnetik moment buradan ;
bulunur.
E=2e, , ksaltmalar yaplrsa

ve eitlikleri bulunur.
103
Srekli Mknatsl Senkron Makinada Moment retimi
Srekli mknatsl senkron makinesinin, srekli hal almas ve
doyma etkisinin ihmali ile elektriksel moment ifadesi aadaki
gibidir;


-
m
: Mknats halkalama aks ( = Lmd.If)
-Ld : d-ekseni toplam endktans ( = Lmd + Lq)
-L
q
= q-ekseni toplam endktans ( = L
mq
+ L
q
)
-p : ift kutup says
-I
ds
, I
qs
: Srekli halde d ve q-eksen akmlardr

Moment oluumunda iki terim vardr. lki, d-ekseni boyunca
mknats aks
m
ve q-ekseni stator akm I
qs
in oluturduu ve

m
I
qs
ile orantl momenttir. kincisi, d ve q eksen
endktanslar arasndaki fark ile (L
d
L
q
) orantl momenttir.

Me = (3/2).p.[I
qs
.
m
+ (Ld-Lq).I
qs
.I
ds
]
104
Srekli Mknatsl Senkron Motorlarn Uygulama Alanlar
Yksek moment, hassas hz kontrol, yksek verim ve uzun
mr gibi nemli zellikler daimi mknatsl motorlar birok
uygulamalar iin en iyi seim durumuna getirmektedir. Bunlar;

Elektrik g kontrol,
Robot uygulamalar,
Servo srcler,
Elektrik aralar,
Buzdolab, klima, fan vb. ev aletleri,
Gemi motorlar,
Pompalama,
Endstriyel srcler,
Elektrik jeneratrlerinde
105
Rotor Konum Alglayc Sensrler
En yaygn olarak kullanlan konum alglayclar alan etkili
alglayclardr. Bununla birlikte bu i iin optik alglayclar
da kullanlabilmektedir.

1)Optik Alglayclar :
Genellikle foto diyot veya foto transistr alglaycs ile Irled
(Kzltesi led) k kaynandan meydana gelir.
Ik, optik alglayc zerine drldnde, optik
alglayc transistrleri yada tristrleri ateleyerek bobinden
geen akmn kontroln salar. Optik alglayclar; kk,
hafif, dayankl ve daha yksek duyarlkldrlar.

106
2)Manyetik Alglayclar

Bobin tipinde yada yar iletken malzeme tipinde yaplrlar.
Yar iletken malzeme tipinde olan alglayclar, transistor e
benzer; + ve - besleme geileri 0 ile 5V (lojik 0 ve lojik 1)
k verebilen iki zt ktan meydana gelir. Bu
alglayclara enerji verildikten sonra yanna bir manyetik
para yaklatrldnda k ularnda (1) ve (0) dijital
bilgisi alnr.
Manyetik bobin tipi alglayc ise, sabit bir yere tutturulan
bobinin yaknna bir mknats yaklatrlmas ile bobin
kndaki gerilimin deitirilmesi esasna gre
altrlr.Bu durumda bobin knda bobine yaklatrlan
manyetik parann bir fonksiyonu olarak bir gerilim elde
edilir.Bu gerilim istenilen ama iin kullanlr.

107
Sensrsz Kontrol
letimde olmayan fazdaki gerilimin sfr gei alglamas
Sfr gei, komtasyondan 30 nce meydana gelir.
nvertrdeki hangi transistrlerin hangi konum aralklarnda aktif
konuma geirilecei zt e.mkler incelenerek belirlenebilir
108
Mikrodenetleyicili FSDA Motoru
Bu sistemde, invertr motoru kontrol eder. nvertrn kontrol ise Hall-etkili
sensrlerden veya sfr gei alglama devresinden gelen geri besleme sinyallerini
kullanan ve emniyeti iin g katndan izolasyonu salanan bir mikrodenetleyici
tarafndan gerekletirilir.
109
Srekli Mknatsl Makine Edeer Devresi

mo
= Mknats magnetik gerilimi (MMK)
R
m
= Mknats magnetik direnci
R
g
= Hava aral magnetik direnci (relktans)

go
: Hava aral mknats aks

ko
= Kaak ak
R
k
= Kaak ak duvar magnetik direnci

110

-Bu eitliktede L
m
; mknats genilii, h
m
; mknats boyu, l
s
; rotor eksenel boyudur.


-Bu eitlikte g; hava aral boyu, S
g
; bir kutup iin hava aral yzeyi,
0
; boluun
magnetik geirgenliidir (410E-7 A/m)


-Bu eitlikte L
m
; mknats genilii, 1s; rotor eksenel uzunluu, t; kaak ak duvar
boyudur.



-Bu eitlikte
rm
; kalc ak (=Br.Sm) k
1
katsays (=1+R
m
/ R
1
), ; makine
geometrisine bal say (=2.R
g
/Rm), S
m
; mknats yzeyinin alandr.
B
go
: Hava aral mknats ak younluu


B
mo
= Mknats zerindeki ak younluu


olarak ifade edilebilir.

R
m
= Lm/(2.m.hm.ls)
R
g
= g/(
0
.S
g
)
R
k
= Lm/(4.
1
.1s.t)

mo
=
go
=
ko

go
=
rm
/ (1 + .k
1
)
B
go
=
go
/S
g
= Br(Sm/Sg)/(1+.k
1
)
B
mo
= Br -
m
.H
mo

H
mo
= .
rm
.R
m
/L
m
(1+.k
1
)
111
Srekli Mknatsl Makinalarda Verim
Bilindii zere, bir elektrik makinasnda giri gc, k gcyle kayplarn
toplamna eittir. Makinede oluan kayplar se ana balk altnda
toplanabilir;

- Mekanik kayplar
Mil ve yatak arasndaki srtnme, fra ve kollektrler arasndaki srtnme
ile rotorun dnme hareketi srasnda ortaya kan vantilasyon kayplarndan
oluur.

- Manyetik kayplar
Makinada indklenen emk' nn frekansna, manyetik ak younluuna ve
kullanlan magnetik malzemenin zelliklerine bal olarak oluan
histerezis ve eddy kayplardr ki, buna demir kayplar ad verilir.

- Bakr kayplar
Makinadaki sarglardan yk akmnn akmasyla, sarg direncine ve
akmn byklne bal olarak oluan ve bakr kayplar olarak
isimlendirilen I
2
.R kayplardr.

112
HSTERSS MOTORLAR
113
Giri:
zel amala kullanlan motorlardan birisi de histerisiz
motordur. Bu motorda mekanik moment retmek iin
histerisiz teorisi kullanlr. Statoru ise bir fazl veya
fazl sarglardan olabilir. Histerisiz motorun rotoru dz
silindirik, kk kutupsuz olarak yaplr ve sargszdr.
Rotor, yksek mknatsiyet zellikli malzemelerden
yaplmaktadr. Rotorda kobalt yaygn olarak kullanlr.
Histerisiz motor bir senkron motor olup dzgn moment
ve sabit hz gerekli elektrikli saatler, zamanlayclar, ses
kayt ve alma cihazlar, medikal cihazlar gibi ok kk
g uygulamalarnda kullanlr. ekilde bir histerisiz
motorun ksmlar grlmektedir.
114
Bir histerisiz motorun statoru ve rotoru
115
zellikleri:
Yksek atalet momentli ykleri srebilme
Dzgn sessiz alma
Ykle hzn deimemesi, sabit hz
Duraan durumda emniyetli olarak alabilme
Yksek scaklk artlarnda alabilme

116
Histerisiz olay:
Histerisiz motorun adn ald histerisiz olaynnksaca
aklanmas motorun almasn anlamada faydal
olacaktr. Transformatrler ve ou elektrik motorlar
alternatif akmla alrlar. Byle makinalarda, demir
nvedeki manyetik aknn deeri ve yn srekli olarak
deiir. Kaynak frekansna bal olarak manyetik dzlem
nce bir ynde daha sonra zt ynde teekkl eder. Eer
manyetik ak frekans 50 Hz ise manyetik dzlem her
saykl 1/50 saniyede tamamlar. Bir saykl boyunca
manyetik ak +Bm ve Bm tepe deerleri arasnda
deiirken manyetik alan iddeti +Hm ile Hm arasnda
deiir. Manyetik alan iddetinin bir fonksiyonu olarak
manyetik ak younluu izildiinde histerisiz erisi elde
edilmi olur.
117
118
ekilde grld gibi manyetik ak yolunu a,b,c,d,e,f,a noktalar
zerinden izleyerek bir evrimi tamamlar.
119
Histerisiz Motorun Yaps ve alma Prensibi
Histerisiz motor ok basit bir yapya sahip olup stator ve rotor
olmak zere iki ana paradan oluur. Stator, uyartm
sarglarn zerinde bulundurur. Stator bir fazl veya -fazl
sarglardan olabilir.Eer bir-fazl ise daha dzgn manyetik
alan elde etmek ve motor kayplarn azaltmak iin bir
yardmc sarg ile beraber srekli bir kondansatr
kullanlmaldr.Ancak, glge kutupla yol verilen histerisiz
motor da yaygn olarak kullanlmaktadr.Histerisiz motorun
rotoru dz silindirik, kk kutupsuz olarak yaplr ve
sargszdr. Rotor, yksek mknatsiyet zellikli
malzemelerden yaplmaktadr. Rotorda kobalt yaygn olarak
kullanlr. nk kobalt yksek oranda manyetik
mknatslama zelliine sahiptir. Bundan dolay rotor, sanki
kalc mknats kutuplardan yaplm gibi benzer edeer
zellik gsterir.
120
histerisiz motorun yaps histerisiz motorun almasnn esas
121
-faz veya bir-faz akm sarglara uyguland zaman
makine iinde bir dner alan meydana gelir. Dner alan sert
elik malzemeden yaplm olan rotoru mknatslar ve
rotorda kutuplar endkler. Rotor en dk alan enerjisinin
meydana geldii konumu gerekletirmek iin stator
manyetik alan ile ayn eksene gelmeye alr. Stator ve
rotor manyetik alanlarnn arasndaki etkileim sonucu bir
moment retilir. Bu moment rotor zerinde bir etki gsterir
ve rotoru dndrr. Motor senkron hznn altnda
alrken motor iinde momenti reten iki kaynak vardr.
122
Histerisiz Momenti :
Momentin byk bir oran histerisiz tarafndan retilir.
Stator manyetik alan rotor yzeyi etrafnda senkron hzla
dnerken rotor aks bunu tam olarak izleyemez. nk
rotorda byk bir histerisiz kayb vardr. Rotor
malzemesinin byk histerisiz kayb stator ve rotor
manyetik alanlar arasndaki ann byk olmas
demektir. Yani rotor manyetik aksnn daha ok geri ada
fakat senkron hzda dnmesidir. Stator ve rotor manyetik
aklar farkl alarda olduundan motorda bir moment
retilir.
123
Eddy Akm Momenti:
Histerisiz olayna ilaveten stator manyetik alan rotorda bir
eddy akm meydana getirir. Eddy akm da kendisine ait
bir manyetik ak meydana getirir ve bundan dolay bir
moment retilir. Bylece motorda histerisiz ve eddy
akmlarnn toplamndan oluan bir toplam moment
retilir. Motor senkron hza ulatnda, rotor etrafndaki
stator manyetik alan kaymas durur. Yani rotor ile stator
manyetik alan ayn senkron hzda dnerler. Bylece rotor
bir srekli mknats gibi grev yapar. Rotorda endklenen
moment, stator ve rotor manyetik alanlar arasndaki aya
oranldr. A ise rotorun histerisiz kayplarna baldr.
124
Histerisiz motorun hz-moment erisi
125

Rotor histerisiz miktar stator aksna ve rotorun
yapld malzemeye bal olduu iin motorun
histerisiz momenti sfrdan senkron hza kadar hemen
hemen sabittir. Eddy akmnn rettii moment ise
motorun kaymas ile kabaca orantldr. Bu iki
momentin bilekesinden motorun hz-moment erisi
elde edilir. Eriden grld gibi histerisiz motorun
momenti senkron hzn altnda senkron momentten
daha byk olduu iin motor normal ykl alma
momenti snrlar iindeki btn yklerde
kullanlabilir. Byle motorlar bilhassa elektrikli
saatlerde yaygn olarak kullanlrlar. Elektrik saati g
sisteminin frekansna senkronize edilmektedir.
ebeke frekans ne kadar hassas ise saat de o kadar
hassas almaktadr.
126
Balama Momenti (T
s
) :
Duran bir motorun sarglarna g uygulandnda
statorda meydana gelen dner mmk, elik rotorda
histerisiz erileri retir. Histerisiz erisi g kaynann
frekans ile deiir. Mknatslanan rotorda manyetik
kutuplar endklenir ve stator mmk'inden histerisiz as
() kadar geride kalr. Yksek kalc mknatsiyet zellikli
rotor, byk bir asna sahip olur. Rotor dururken
rotor kutuplar, dnen stator mmk'ni izler. Fakat as
kadar geriden izler.
127
T
h
=K
h
s
r
sin
Histerisiz olayndan dolay retilen moment:
K
h
: Tasarm sabiti
s : Stator mmk'i tarafndan retilen manyetik ak

r
: Histerisiz etkisi yznden rotorda oluan
kutuplarn birinin ak
: ki manyetik ak arasndaki elektriksel a
128
Yol Alma (kalknma) Momenti:
Motorun rettii balang momenti yk momentini
aarsa, momentteki fazlalk yk senkron hza doru
hzlandrr. Bu sre boyunca rotor eliindeki histerisiz
frekans azalr. Ancak bu olaydan ne
r
ne de as
etkilenir. nk bu byklkler rotor malzemesinin
kalc mknatsiyet zelliine baldr. Bylece, rotorun
sfrdan senkron hza kadar olan hzlarnda histerisiz
momenti T
h
sabit kalr. Dier bir ifadeyle, histerisiz
momenti rotor hz ile deimez. Rotor hz arttka
retilen net momentte hafif bir azalma olduu
grlmektedir. Bunun nedeni, eddy akm momentinin
rotor hz ile ters, kayma ile doru orantl olarak
deimesidir. Rotor eliinin yksek kalc mknatsiyet
zellii, rotorun bir kalc mknats gibi dikkate
alnmasn salar.
129
Histerisiz motorun yk ve yol alma momentleri
130
Kark Yapl Rotorlu Histerisiz Motorlar
Bu tip histerisiz motorun rotoru dz silindirik ve sargsz
olup zel malzemelerden yaplmaktadr. Rotor; krom,
elik veya kobalt gibi zel manyetik malzemelerden
yaplan halkann alminyum gibi manyetik olmayan
silindirik malzemenin zerine kaplanmas sonucu elde
edilir.
Bu tip rotorda da retilen momentin iki bileeni vardr.
Eddy akm bileeni
Histerisiz akm bileeni
131
Histerisiz motor iin bir eit rotor yaps
132
Eddy akm bileeni:
Eddy akm kayplar
P
e
=K
e
f
r
2
B
2

K
e
:bir sabit
f
r
:eddy akm frekans
B :manyetik ak younluudur

- f
r
=sf
s
ise;

Gce bal olarak eddy akm momenti,
T
e
=P
e
/s
s

Bu denklemler kullanlrsa, moment denklemi ;

P
e
=K
e
f
s
2
B
2
s
2

T
e
=K
e
f
s
2
B
2
s/
s

133
Histerisiz akm bileeni:
Histerisiz kayplar ve momenti,


olup sabit bir deere sahiptir.

Motorun senkron hza kadar olan btn hzlarnda
deimez. Senkron hzda sadece histerisiz moment
bileeni vardr ve toplam moment deerini
oluturmaktadr.
P
h
=K
h
f
r
B
1.6
=K
h
sf
s
B
1.6

T
h
=K
h
f
s
B
1.6
/
s

134
Srekli Mknatsl Histerisiz Motorlar
Srekli mknatsl rotor ve mekanik olarak dndrlen dner alan
135
Srekli mknatsl histerisiz motorun almasn aklamak iin
nce ekil zerinde durulacaktr. ekilde rotor sabit olarak
gsterilmi olup rotor etrafnda saat ynnde mekanik olarak
dndrlen N-S kutuplar vardr. Rotor seramik malzemeden
yaplmtr. Malzeme bir kalc mknatslanma zelliinde olup
direnci hemen hemen bir yaltkann direncine yakndr.
Dolaysyla rotorda eddy akmnn olumas hemen hemen
mmkn olmamaktadr.
N ve S kutuplar dndrldnde rotor mknatslanr. Bunun
sonucu dnen N-S kutuplar etkisi altndaki rotorda srekli olarak
zt kutuplar oluturur. Srekli dnen manyetik alan rotorda da
manyetik durumu srekli deitirmektedir. Bylece manyetik
alann her devrinde rotor da bir saykllk deiim (histerisiz)
tamamlanr. Bunun sonucu rotorda histerisiz kayplar oluur.
Histerisiz kayplar histerisiz erisinin alanna bal olup rotorda
s eklinde aa kar.

136
Her devirdeki histerisiz kaybnn E
h
(joule) olduu ve alann (d/d) hzda
dndrld kabul edilirse, rotorda dakikada harcanan enerji ve g;


Rotorda harcanan g, mekanik olarak dndrlen alandan
salanacaktr. Bu mekanik g ;

(9.55 = 60 / 2 )

Mekanik g ile histerisiz g eittir.
P=P
h

nT/9.55=nE
h
/60
Histerisiz moment bylece

olarak elde edilir. Burada; T rotordan alnan
moment (Nm), E
h
rotorda 1 devirde harcanan histerisiz enerjisi (j/d),ve
6.28 = 2 sabittir.
W=nE
h
P
h
=W/t=nE
h
/60(W)
P=T=Tn/9.55
T
h
=E
h
/6.28(Nm)
137
Yukardaki moment denklemi histerisiz motorun ok
nemli bir zelliini ortaya koymaktadr. Mknats dnme
hzna bal olmakszn srekli mknatslar srmek iin
gerekli moment sabittir. Dier bir deyile, N-S kutuplar
rotor etrafnda ok yava ve ok hzl dndrldnde
rotor zerinde oluacak moment ayndr .Bu temel zellik
histerisiz motorun dier motorlardan nemli farklldr.
Uygulamada dner alan 3-faz veya yardmc sargl bir-faz
sarglar tarafndan retilir. Statorun iine histerisiz
zellikli rotor yerletirildii zaman rotor hzl bir ekilde
senkron hza ular. Kalknma (yol alma) momenti sabittir.
Bu durum asenkron motordan tamamen farkldr. nk
asenkron motorda hz senkron hza ok yaklatka
moment sfra yaklar.
138
Histerisiz ve asenkron motor hz moment erileri
139
Histerisiz Motorlarn Kullanlma Yerleri
Histerisiz motorun iki nemli zellii; sessiz alma ve yksek yol alma
momentidir. Ayrca, bu motorun senkron hzda alma zellii, elektrik g
sisteminin sabit frekansl g rettii yerlerde histerisiz motorlarn saat
srclerinde ve hza duyarl ses/grnt kayt ediciler/alclar iin idealdir.
140
Histerisiz motorlar yaplarndan dolay sessiz alma, yk
dzgn bir hzda dndrme, sabit ve yksek kalknma
momenti salama gibi stnlklere sahiptirler. Sabit frekansl
sistemlerden beslenen histerisiz motorlar elektrik saatlerinde
ve dier hassas zamanlama gerekli yerlerde kullanlr. Bu tip
motorlar ayrca hassas ses aletlerinde kullanlrlar. Byle
cihazlarda sabit moment ok nemlidir. Histerisiz motorlar
zellikle yksek atalet momentine sahip cihazlar iin ok
uygundurlar. Dner tabla (pikap) ve teyp srclerde de
kullanlrlar. Histerisiz motorlar lazer yazclarda dner
aynalar srmek iin de tasarlanrlar. Atalet momenti, ou
senkron motorlarn ksa zamanda senkron hza ulamasna
engel olmaktadr. Klasik senkron makineler belirli hzdan
sonra dner alan ile kilitlenerek aniden senkron hza geerken
bir moment deiimine sebep olurlar. Histerisiz motorun
senkron kadar rettii moment sabit olduu iin ani bir
moment deiiklii olmamaktadr. Histerisiz motorlarn
veriminin dk olmas bu motorlarn kullanm alann dk
gl uygulamalar olarak snrlamaktadr.
141
Kaynaka:
Megep- Biliim Teknolojileri-Motorlar
www.HorizonHobby.com
www.townbiz.com
Yrd. Do. Dr. Ayta Gren- Doru Akm Motorlar
Kamil Orman- Y.Lisans Tezi
http://www.sektorelyayincilik.com
Eyyp KSZTEPE-Doktora tezi
Boa Han ER Y.Lisans Tezi
www.kontrolkalemi.com
educypedia.karadimov.info/electronics/electronicaopening.htm
www.kumanda.org
www.dersnotlarn.com
www.forumelektrik.com
www.elektrotekno.com
www.elektrikbilim.com
zel Elektrik Makinalar- Gngr Bal
142