Nhung Phat Hien Ve Van Vat Va Con Nguoi

Nhung phaf hIn v van vf va con nguoI 1
hffp://obooks.vdcmodIa.com
M!C I!C
IOI CIOI THI! .................................................................................3
PHN I: ! TROI AO IA .............................................................................4
Chuong 1 Su quyn ru cua maf frang .................................................5
Chuong 2 Tun I: nguong cua khoa hoc...........................................13
Chuong 3 Thuong d va cac nha chIm fInh .....................................18
PHN II T! THOI CIAN MT TROI N THOI CIAN ONC HO ...........23
Chuong 4 o nhung gIo fI.................................................................24
Chuong 5 Phaf mInh gIo dng du.....................................................32
Chuong 6 Mang fhoI gIan dI khap noI ...............................................37
PHN III CHIC ONC HO C!A NHA TR!YN CIAO .............................45
Chuong 7 Mo duong vao Trung Hoa..................................................46
Chuong 8 Mo cua cac may moc ..........................................................54
Chuong 9 TaI sao IaI xay ra bn Ty .................................................56
PHN IV IA IY C!A TR T!ONC T!ONC................................................61
Chuong 10 KInh so fruoc nuI non ......................................................62
Chuong 11 Vo ban d bu froI va m phu .........................................66
Chuong 12 Su II cun cua finh dI xung ..........................................71
Chuong 13 CIao dIu gIam ham kIn fhuc ........................................81
Chuong 14 Quay v voI fraI df phang..............................................85
PHN V !ONC I N PH!ONC ONC..................................................90
Chuong 15 cac cuc hanh huong KIf gIao ........................................91
Chuong 16 NguoI Mng C da mo duong nhu fh nao.....................97
Chuong 17 Cac nha fruyn gIao ngoaI gIao.....................................102
Chuong 18 Kham pha chu A ..........................................................107
anIoI J. oorsfIn 2
Chuong 19 ThoI daI don fI frn duong b ......................................112
PHN VI I VONC Q!ANH TRAI T.......................................................116
Chuong 20 Phuc Hung va fu sua Iy fhuyf PfoIm.......................117
Chuong 21 Cac nha hang haI ao Nha fIn phong ...................124
Chuong 22 n kIa muI hIm nghoo................................................133
Chuong 23 n n va fro v .......................................................140
Chuong 24 TaI sao khng phaI nguoI A Rp7..................................145

IOI CIOI THI!
"ThoI gIan Ia nha kham pha vI daI nhf", rancIs acon
|1625). Kham pha vI daI du fIn Ia fhoI gIan, khung cua kInh
nghIm. ChI khI bIf phn dnh nam fhang, fun I, ngay gIo, phuf
gIy, con nguoI moI fhoaf ra duoc caI chu ky don dIu cua fhIn
nhIn.
ong chay cua bong fI, caf, nuoc va cua fhoI gIan, duoc
chuyn dI fhanh nhung doan ngaf du cua dng h. No da fro
fhanh mf dung cu huu ich d con nguoI do Iuong chuyn dng
frn khap hanh fInh. Cac kham pha v fhoI gIan va khng gIan so
fro fhanh mf chIu kich IIn fuc. Cac cng d ng cua fhoI gIan so
mang dn cho cac cng dng frI fhuc du fIn nhung cach fhuc d
chIa so kham pha, mf gIoI fuyn chung v caI con chua duoc bIf
dn.
anIoI J. oorsfIn 4
Phn I: u froI bao Ia

"Thuong da fao dung cac
hanh fInh va cac ngI sao khng phaI
d chung fhng fr con nguoI, nhung
d chung cung nhu cac fao vf khac,
vng phuc va phuc vu con nguoI" -
ParacoIsus |1541)
CH!ONC 1
S! Q!YN R! C!A MT TRNC
Tu cuc fy bac CroonIand foI cuc nam PafagonIa, nguoI fa
du du cung don chao frang moI - mf fhoI gIan d ca haf va cu
nguyn, an ung va vuI choI. NguoI skIm mo mf I hI, frong
do cac phap su cua ho cu hanh, ho faf hf don rI vuI vo voI nhung
nguoI phu nu. Cac fh dn Nam PhI haf mf baI fhanh ca: "Trang
MoI!.. Kinh chao, Kinh chao Trang MoI!". uoI anh frang, moI
nguoI du fhich khIu vu. Va maf frang con co nhung su quyn ru
khac. Thoo IoI k cua su gIa TacIfus cach dy gn 2000 nam,
nhung cng d ng nguoI uc c daI fhuong f chuc I hI vao nhung
ngay frang non hay frang fron, Ia "nhung mua duoc coI Ia ff dop
nhf d baf du cng vIc Iam an".
Khap noI fa du fm fhy nhung y nghIa fhn fhoaI, huyn
bi va Iang man v maf frang - maf frang duoc goI Ia ch Hang, ch
Nguyf; maf frang gan IIn voI fruyn Thang CuI ngI gc cy da;
maf frang duoc coI Ia khung canh Iy fuong d dI fraI gaI hon ho
fnh fu. Nhung y nghIa su xa va quan frong nhf cua maf frang
co IIn quan foI vIc do Iuong fhoI gIan; maf frang duoc goI Ia
nguyf, Ia mf fun frang, nghIa Ia mf fhang. NguoI c xua da
bIf dung maf frang Iam mf don v do Iuong fhoI gIan.
Tuy vIc su dung maf frang Iam don v fhoI gIan nay kha don
gIan, nhung no fung Ia mf cam by dI voI du oc ngy fho cua
con nguoI. Tinh fhang fhoo maf frang rf fIn IoI, v khap noI frn
maf df du co fh nhn fhy cac chu ky frang, fh nhung no dn
nguoI fa vao ngo cuf. Iu ma cac fho san va nng dn cn co mf
Ich cac mua - mf cach d du bao so co mua hay fuyf, nong hay
Ianh. Con bao Iu nua moI foI fhoI ky gIoo frng7 KhI nao so co dof
suong gIa du fIn7 KhI nao so co mua Iu7
Maf frang khng gIup duoc bao nhIu cho nhung nhu cu y.
Thuc ra, nhung chu ky cua maf frang fuong ung mf cach ky Ia
voI chu ky kInh nguyf cua phu nu, v mf fun frang, nghIa Ia
mf fhoI gIan cn fhIf d maf frang fro v cung mf v fri frong
anIoI J. oorsfIn 6
bu froI, Ia hon kom 28 ngay va mf nguoI phu nu co fhaI co fh
frng cho so sInh con sau 10 fun frang nay. Nhung mf nam finh
fhoo maf froI - cach do Iuong chinh xac cac ngay gIua cac mua fro
v - Ia 365 1/4 ngay. Cac chu ky cua maf frang Ia do chuyn dng
cua maf frang xoay quanh fraI df cung Iuc voI fraI df xoay
quanh maf froI. Quy dao cua maf frang hnh Iip va roI xa quy dao
cua fraI df voI maf froI mf goc khoang 5 d. y Ia Iy do faI sao
nhf fhuc khng xay ra hang fhang.
Cac chu ky cua maf frang khng fuong ung voI cac chu ky
cua maf froI, dy Ia mf su kIn gy fhac mac va kich fhich suy
nghI cua con nguoI. CIa ma nguoI fa co fh finh foan duoc chu ky
cac mua va cac nam bang cach chI cn nhn In cac chu ky cua
maf frang fh vIc finh foan do rac rI cho nguoI fa bIf bao.
Nhung nu nhu vy, co Io chung fa cung mf dI dng co d nghIn
cuu v bu froI va fro fhanh nhung nha foan hoc.
Nhu chung fa bIf ngay nay, cac mua frong nam b chI phI
boI cac chuyn dng cua fraI df xoay quanh maf froI. MI chu ky
cac mua da nh du vIc fraI df fro v v fri cu cua no frn quy dao,
mf chuyn dng fu mf dIm phn |hay dIm chi) sang dIm k
fIp. IoaI nguoI cn co mf Ich d sInh hoaf frong mua. PhaI baf
du fh nao7
NguoI abyIon c daI baf du voI Ich maf frang va fIp fuc
duy fr no. Su c chp cua ho voI cac chu ky maf frang frong vIc
Iam Ich da fao ra nhung hu qua nghIm frong.
KhI fm cach do chu ky cac mua fhoo bI s cua cac chu ky
maf frang, ho da kham pha ra, khoang nam 432 fruoc C.N., chu
ky 19 nam goI Ia chu ky MfnIc |fhoo fn cua nha fhIn van
Mfn). Ho fh y rang nu dung mf chu ky 19 nam, gm 7 nam co
13 fhang va 12 nam chI co 12 fhang, ho co fh fIp fuc su dung cac
chu ky ro rang fhun fIn cua maf frang Iam co so d finh Ich cua
ho. VIc ho chon vao mf fhang phu frI franh duoc caI bf fIn
cua mf nam "frI nI" frong do cac mua dn dn frI nI fhoo cac
fhang maf frang, khIn khng fh bIf duoc fhang nao so baf du
mf mua moI. Ich MfnIc voI chum 19 nam qua phuc fap khng
fIn cho vIc su dung hang ngay.
NguoI AI Cp hu nhu franh duoc nhung quyn ru cua maf
frang. Nhu chung fa bIf, ho Ia nhung nguoI du fIn kham pha ra
fhoI gIan cua nam maf froI va xac dnh no mf cach cu fh va fhuc
dung. CIng nhu voI cac fhanh fuu quan frong khac cua nhn IoaI,
chung fa bIf duoc caI g rI, nhung vn con fhac mac v caI faI
sao, caI fh nao va ca caI khI nao. Thac mac fhu nhf Ia faI sao IaI
do nguoI AI cp fm ra. NguoI AI Cp khng co san nhung dung cu
fhIn van duoc bIf dn frong fh gIoI c daI. Ho khng co nhung
fhIn faI foan hoc xuf sac. Khoa fhIn van cua ho con rf fh so
so voI khoa fhIn van cua nguoI Hy Iap va cac dn fc khac o vung
a Trung HaI va chu anh huong manh boI cac nghI fIf fn gIao.
Nhung co Io vao khoang 2500 fruoc C.N., ho da muong fuong ra
cac du doan fhoI dIm maf froI moc hay maf froI Ian so chIu doI
In dInh cua mf fhap ky nIm, nho do ho fang fhm canh ruc ro
cho cac I nghI hay cac cuc mung ky nIm cua ho.
Phuong fhuc Iam Ich cua abyIon su dung chu ky maf frang
va dIu chInh cac mua va nam maf froI bang cach chon fhm mf
fhang, nn fo ra bf fIn. Nhung su fuy fIn cua cac da phuong
fhang fh. TaI Hy Iap, cac mIn df nuoc b phn cach boI ca c nuI
dI va cac vung bIn va cac dng bang ph nhIu, mI fIu quc co
Ich rIng cho mnh, fuy fIn "chon vao" fhang phu frI d danh
du mf I hI da phuong hay dap ung cac nhu cu chinh fr. Kf
qua Ia Iam hong chinh muc dich cua Ich - mf khung fhoI gIan d
gIup quy fu nguoI fa IaI voI nhau, gIup fhuc hIn d dang cac k
hoach chung, nhu cac fhoa fhun v fhoI ky baf du gIoo frng va
phn phI hang hoa.
NguoI AI Cp khng co gon foan hoc cua nguoI Hy Iap,
nhung ho da gIaI quyf duoc vn d fhuc fIn. Ho da phaf mInh ra
mf Ich phuc vu cho cac nhu cu hang ngay frn khap df nuoc
ho. Ngay fu nam 3200 fruoc C. N., foan vung fhung Iung sng NIIo
da fhng nhf voI chu fh sng NIIo fhanh mf d quc duy nhf
frong suf 3000 nam, maI cho foI ThoI daI CIpafra. Su fhng
nhf chinh fr con duoc su h fro cua fhIn nhIn. CIng nhu cac
fhIn fh frn bu froI, sng NIIo cung mang mf dong chay fu
nhIn m dm va fho mng. Ia con sng daI nhf o chu PhI, sng
NIIo fraI daI 4 ngan dam fu du ngun xa fap, fhu gom Iuong nuoc
mua va fuyf dI dao cu a cac cao nguyn fIpIa va foan fh mIn
dng bac cua Iuc da frong mf dong sng Ion duy nhf va d ra
a Trung HaI. NguoI c daI dua fhoo goI y cua Horodofus da goI
AI Cp Ia "qua fang cua sng NIIo". VIc dI fm cac ngun cua sng
NIIo, gIng nhu vIc dI fm Chon Thanh, chf chua v s nhung y
anIoI J. oorsfIn 8
nghIa huyn bi va da kich fhich nhung nha fham hIm gan da vao
fh ky 19.
Sng NIIo da Iam hoa mau fuoI ff, fao fhun IoI cho nn
fhuong maI va nganh kIn fruc cua AI Cp. Ia duong gIao fhng
fhuong maI Ion, sng NIIo con Ia duong vn faI cac vf IIu d xy
dung cac dn fho va kIm fu fhap d s. Mf cy fhap bang da
granif nang 3 nghn fn co fh duoc khaI fhac o Asvan rI duoc
vn chuyn 2 fram dam xuI dong sng foI fhanh Thobos. Sng
NIIo nuI duong cac fhanh ph cam doc haI bn bo sng. Chang Ia
g nguoI AI Cp goI sng NIIo Ia "bIn" va frong KInh Thanh no
duoc goI Ia "Sng Ca".
Nhp chay cua sng NIIo cung chinh Ia nhp chay cua doI
sng AI Cp. Muc nuoc sng dng In hang nam dnh ra Ich gIoo
frng va gaf haI voI ba mua: fuoI fIu, fang fruong va fhu hoach.
Nuoc Iu cua sng NIIo fu cuI fhang 6 dn cuI fhang 10 bI nhIu
df phu sa ph nhIu, gIup cho hoa mau duoc gIoo frng va fang
fruong fu cuI fhang 10 dn cuI fhang 2, duoc fhu hoach fu cuI
fhang 2 dn cuI fhang 6. Vua du dan vua cn fhIf cho doI sng
gIng nhu maf froI, muc nuoc sng NII dng In danh du cho nam
cua sng NII. HIn nhIn, Ich AI Cp so khoI Ia mf "dng h sng
NII" - m f cy fhuoc don so danh du muc nuoc sng dng In
hang nam. ChI cn finh foan nIn Ich sng NII frong mf if nam
cung cho fhy ro no khng fuong ung voI cac chu ky maf frang.
Nhung ngay fu rf som, nguoI AI Cp da kham pha ra rang co fh
Iam ra mf Ich v mua rf huu ich voI muoI haI fhang, mI fhang
gm ba muoI ngay, cng fhm 5 ngay vao cuI nam, fhanh mf
nam 365 ngay. o Ia Ich "dn su", hay "Ich sng NIIo, ma nguoI
AI Cp da baf du su dung ngay fu nam 4241 fruoc C.N".
Khng dung chu ky fIn dung cua maf frang, nguoI AI Cp
da fm ra mf ky hIu khac d danh du nam cua ho: sao ThIn
Iang, ngI sao sang nhf frn bu froI. MI nam mf In, sao
ThIn Iang moc vao buI sang cung duong fhang voI maf froI.
Sao ThIn Iang moc hang nam fuong ung voI gIua mua nuoc
Iu cua sng NIIo, da fro fhanh du nam fhoo Ich AI Cp. Su kIn
nay duoc danh du bang mf I hI du nam gm 5 ngay |nhung
ngay khng nam frong cac fhang), duoc cu hanh d fn kinh In
Iuof sInh nhf cua OsIrIs, cua fhn Horus |con fhn OsIrIs), fhn
Sof |fhu dch cua OsIrIs), cua IsIs |ch va vo cua OsIrIs) va cua
Nopfhfhys |vo cua Sof).
HIn nhIn, v nam maf froI khng dung 365 ngay, nn fraI
qua nhIu fh ky, nam AI Cp 365 ngay da fro fhanh mf "nam
frI nI" voI mI fhang duoc xac dnh dn dn xay ra vao mf mua
khac nhau. Su saI bIf nay qua nho khIn phaI fhf nhIu nam,
daI hon mf doI nguoI rf nhIu, fh su saI bIf nay moI gy xao
frn cho doI sng hang ngay. MI fhang dI chuyn qua moI mua
frong suf mf nghn bn fram sau muoI nam. Hon nua, Ich AI
Cp nay ich IoI hon bf ky Ich nao khac vao fhoI do nn da duoc
JuIIus Cosar dung d Iam Ich JuIIan cua ng. No fn faI suf fhoI
Trung C va v n con duoc CopornIc su dung frong cac bang finh
fhIn fh cua ng vao fh ky 16.
Mac du voI Ich hang ngay cua mnh, nguoI AI Cp da
fhanh cng frong vIc fuyn b ho khng I fhuc maf frang,
nhung maf frang vn con fao su m hoac cho con nguoI c daI.
NhIu dn fc, k ca nguoI AI Cp, vn dung chu ky maf frang d
huong dn cac I hI fn gIao va cac ngay ky nIm huyn bi cua
mnh. Ngay ca ngay nay, nhung nguoI chu anh huong fin nguong
manh vn b chI phI boI cac chu ky cua maf frang. Nhung bf
fIn cua vIc sng fhoo Ich maf frang fro fha nh mf bang chung
cho nIm fIn fn gIao hang ngay.
NguoI o ThaI, chang han, vn fhoo m Ich cua ho va mI
fhang m Ich o ThaI vn baf du khI frang moI xuf hIn.
nam m Ich cua ho phu hop voI nam fhoo mua, nguoI o ThaI da
fhm vao mf fhang cho mI nam nhun va Ich o ThaI da fro
fhanh mf mn hoc ky cuc cua cac gIao sI o ThaI. Nam m Ich
o ThaI gm 12 fhang, mI fhang 29 hay 30 ngay, fng cng 354
ngay. Iam cho du nam duong Ich, nhung nam nhun fhm vao
mf fhang, mI fhang 29 hay 30 ngay, fng cng 354 ngay. Iam
cho du nam duong Ich, nhung nam nhun fhm vao mf fhang
cho cac nam fhu ba, sau, fam, muoI mf, muoI nam. ThInh fhoang
cn co cac su dIu chInh khac cho cac dp I cua ho xay ra dung
mua - vi du, d dam bao cho dp I Vuof Qua Ia I mua xun dIn
ra sau xun phn. Trong KInh Thanh, hu hf cac fhang du Iy
fn abyIon fhay v fn o ThaI.
KIf gIao fhoo o ThaI gIao frong hu hf cac I cua mnh,
da duy fr su gan bo cua mnh voI nam m Ich. Cac "ngay I dI
dng" cua CIao HI khng c dnh fhoo nam duong Ich v CIao HI
mun gIu cho cac ngay I y fuong ung voI cac chu ky cua maf
frang. Nhung ngay I nay vn con goI IaI cho chung fa nIm hung
anIoI J. oorsfIn 10
cam ban du cua Iung anh sang ruc ro frn bu froI ban dm.
HIn nhIn ngay I dI dng quan frong nhf cua KIf gIao Ia I
Phuc SInh, cu hanh cuc sng IaI cua Chua CIsu. Thoo Sach KInh
Chung cua CIao HI Anh gIao, ngay I Phuc SInh Iun Iun roI vao
chu nhf du fIn sau frang fron, fuc Ia ngay chu nhf du fIn
sau ngay 21 fhang ba hoac ngay k fIp, va nu frang fron xay ra
vao mf ngay chu nhf, fh I Phuc SInh so roI vao ngay chu nhp
k fIp. Co ca chuc ngay I khac cua CIao HI duoc n dnh du a
vao ngay I Phuc SInh va ngay m Ich cua I nay, kf qua Ia I
Phuc SInh chI phI khoang 17 fun I frong Ich CIao HI. VIc n
dnh ngay I Phuc SInh - hay noI cach khac, vIc n dnh Ich - da
Ia mf vn d va mf bIu fuong Ion. V sach KInh Thanh Tn !oc
k IaI rang Chua CIsu b dong dInh vao ngay I Vuof Qua cua o
ThaI gIao, cho nn vIc ky nIm Chua Sng IaI vao ngay I Phuc
SInh ro rang gan IIn voI Ich o ThaI. Kf qua ff yu Ia vIc n
dnh ngay I Phuc SInh so fuy fhuc vao II finh foan phuc fap cua
Thuong HI ng o ThaI gIao frong vIc n dnh ngay I Vuof
Qua.
NhIu KIf huu fhoI ky du gIaI fhich KInh Thanh fhoo
nghIa don nn da xac dnh rang Chua CIsu chf vao ngay fhu sau
va sng IaI vao ngay Chu nhf Phuc SInh fIp fhoo. Nhung nu
ngay I nay duoc mung fhoo m Ich o ThaI, fh khng co g bao
dam Ia I Phuc SInh phaI roI vao ngay Chu nhf. Cuc franh caI
gay gaf v Ich da gy ra cuc Iy gIao du fIn gIua CIao HI Chinh
Thng Phuong ng voI CIao HI Cng CIao Rma. Cac KIf huu
phuong dng fhoo m Ich nn fIp fuc duy fr I Phuc SInh vao
ngay 14 cua fhang m Ich, bf k ngay nay co fh Ia chu nhf hay
khng. TaI Cng ng Chung du fIn cua KIf gIao hop o NIcoa
bn TIu a vao nam 325, mf frong nhung vn d phaI fhng nhf
frong foan fh gIoI KIf gIao Ia vIc n dnh ngay I Phuc SInh.
NguoI fa da n dnh mf ngay chung sao cho ca haI gIao hI du
duy fr m Ich va dng fhoI bao dam cho ngay Phuc SInh Iun
Iun roI vao Chu nhf.
Nhung dIu nay khng gIaI quyf duoc vn d. co fh n
dnh chung, phaI co nguoI Io vIc du bao nhung chu ky maf frang
va dua no vao frong duong Ich. Cng ng NIcoa da frao nhIm
vu nay cho gIam muc fhanh AIoxandrIa. TaI frung fm fhIn van
c kinh y, v gIam muc nay phaI du bao nhung chu ky cua maf
frang cho ff ca cac nam frong fuong IaI. Su bf dng v cach du
bao nhung chu ky dac bIf nay da dn dn mf su phn ro frong
CIao HI, voI kf qua Ia cac mIn khac nhau frn fh gIoI fIp fuc
mung I Phuc SInh vao cac chu nhf khac nhau.
VIc sua dI Ich do CIao Hoang CrogorIo XIII fhuc hIn Ia
cn fhIf, v Ich ma JuIIus Cosar da muon cua AI Cp va foan fh
phuong Ty da su dung cho foI fhoI do fh khng du chinh xac d
do chu ky duong Ich. Nam duong Ich fhuc f - fhoI gIan cn fhIf
d fraI df quay du mf vong quanh quy dao maf froI - Ia 365
ngay, 5 gIo, 48 phuf va 46 gIy. NghIa Ia if hon 11 phuf 14 gIy so
voI con s 365 1/4 nga y cua nam fhoo Ich AI Cp. Kf qua Ia cac
ngay fhang frong Ich dn dn mf dI su fuong quan voI cac su
kIn cua maf froI va cac mua. Ngay frong yu d finh ngay I Phuc
SInh Ia ngay xun phn, da duoc Cng ng NIcoa n dnh Ia
ngay 21 fhang 3. Nhung nhung su fhIu chinh xac fich Iuy dn
frong Ich JuIIan da khIn cho ngay xun phn cua nam 1582 fhuc
su roI vao ngay 11 fhang 3.
CIao Hoang CrogorIo XIII Ia mf nha caI cach dy ngh Iuc
frong mf s IInh vuc. NgaI da quyf fm fu sua nIn Ich mf cach
duf khoaf. Nam 1582, ngaI da fruyn rang ngay k fIp sau 4
fhang 10 ngay Ia ngay 15 fhang 10. Nhu fh cung co nghIa Ia xun
phn cua nam foI so roI vao ngay 21 fhang 3, dung fhoo doI hoI
cua duong Ich cac mua. Th Ia nIn Ich fhoo mua da duoc hI
phuc IaI fhoo nIn Ich da co nam 325. Nhung nam nhun cua Ich
JuIIan cu da duoc dIu chInh IaI. franh fich Iuy su khac bIf do
11 phuf mI nam, Ich CrogorIo da IoaI bo nhung ngay nhun
frong cac nam co haI s 0 fn cung, fru khI chung chIa chan cho
400. Ich nay da fro fhanh Ich moI duoc phuong Ty su dung cho
foI nay.
Tro IaI nam 1582, khI CIao Hoang CrogorIo caf bof 10 ngay
frong Ich nam y, da co nhu ng su phan nan va xao frn. Nhung
nguoI Iam fhu doI huong du s Iuong cho fhang da b caf ngan do;
cac chu nhn fu chI. NguoI fa phan dI v fuI fho mnh b ruf
ngan do sac Inh cua CIao Hoang. Nhung khI nuoc Anh va cac
fhuc da chu My hop IaI d fhuc hIn vIc dI Ich, onjamIn
rankIIn, 46 fuI khI ng b ruf mf 10 ngay doI mnh, da hom
hInh vIf cho cac dc gIa quyn Poor RIachards AImanach rang ho
phaI vuI mung moI dung: "c gIa fhn mn, ban dung ngac
nhIn, cung dung fuc gIn v vIc b ruf bof 10 ngay, cung dung
nuI fIc da b mf nhIu fhoI gIo nhu fh, nhung hay fu an uI v
anIoI J. oorsfIn 12
cac chI fIu cua ban duoc gIam nho va fm fri ban duoc fhanh fhoI
hon".
Th gIoI khng bao gIo chp nhn hoan foan Ich caI cach
CrogorIo. CIao HI Chinh Thng Phuong ng vn fhoo Ich
JuIIan d finh ngay I Phuc SInh cua mnh. Tuy nhIn, dI voI cac
sInh hoaf fhuong ngay, foan fh gIoI KIf gIao du chp nhn
duong Ich v no fIn IoI cho vIc nha nng va cng vIc bun ban.
Con HI CIao v mun frung fhanh voI IoI fIn frI Mhamof cua
mnh va voI nhung IoI day cua KInh Koran, nn vn duy fr m
Ich.
TaI Trung Hoa, cuc cach mang 1911 da fhuc hIn mf cuc
caI cach va dua vao su dung Ich phuong Ty bn canh Ich fruyn
fhng cua Trung Hoa.
Nam 1929 IIn X mun xoa bo Ich KIf gIao, nn da fhay
fh Ich CrogorIo bang Ich Cach mang. Tun I co 5 ngay, 4 ngay
Iam vIc, ngay fhu nam nghI va mI fhang co sau fun. Nhung
ngay phu frI d Iam cho nam du 365 hay 366 ngay so Ia nhung
ngay nghI. Tn cac fhang vn gIu fhoo Ich CrogorIo, nhung fn
cac ngay frong fun duoc goI don gIan bang con s. n nam 1940,
IIn X da quay fro IaI voI Ich CrogorIo quon fhuc.
CH!ONC 2
T!N I: NC!ONC C!A KHOA HOC
ao Iu con nguoI con danh du doI sng mnh bang nhung
chu ky cua fhIn nhIn - cac mua dap dI, frang non hay frang
fron - fh con nguoI vn con b fhIn nhIn gIam ham. Nu con
nguoI mun fu Ip va dI moI fh gIoI bang nhung sang fao cua
mnh, ho cn phaI co cach do Iuong fhoI gIan rIng cua mnh. Va
nhung chu ky nhn fao nay so fro nn da dang mf cach ky dIu.
Co Io fun I Ia mf frong nhung nhom don v fhoI gIan nhn
fao co som nhf frong Ich su. Tun I khng phaI Ia mf sang fao
cua phuong Ty, cung khng phaI o du fun I cung gm 7 ngay.
Trn khap fh gIoI, nguoI fa fhy co if nhf Ia 15 kIu fun I khac
nhau, voI nhung fp hop fu 5 dn 10 ngay. KIu fun I duoc su
dung ph bIn nhf khng phaI mf fp hop s ngay dac bIf nao,
ma Ia do nhu cu va uoc mun co mf fp hop nao do ma fhI. Con
nguoI co mf uoc mun manh IIf va fhuc bach xu Iy fhoI gIan, su
dung no cho IoI ich cua mnh nhIu hon nhung g fhIn nhIn cng
hIn.
Tun I bay ngay ph bIn hIn nay baf ngun fu nhu cu va
su fhoa fhun chung cua nguoI fa, chu khng phaI do phap ch
cua mf nha nuoc nao. No da xay ra fh nao7 TaI sao7 KhI nao7
TaI sao fun I IaI Ia 7 ngay7
NguoI Hy Iap c hnh nhu khng co fun I. NguoI Rma
sng fhoo fun I 8 ngay. Cac nng dn Iam vIc o dng rung 7
ngay va ra fhanh ph ngay fhu 8 - ngay cho phIn. y Ia mf
ngay nghI ngoI va gIaI fri. Khng ro faI sao nguoI Rma n dnh
fun I 8 ngay va faI sao cuI cung ho da dI fhanh 7 ngay. Con s
7 co mf su c II cun ky bi hu nhu o khap noI. NguoI Nhf cho
rang co 7 v fhn hanh phuc, fhanh Rma duoc xy frn 7 ngon
dI, nguoI c daI k ra 7 ky quan cua fh gIoI va cac KIf huu fhoI
Trung C IIf k ra 7 mI fI du. Hnh nhu khng co van ban
chinh fhuc nao cua chinh quyn Rma d fhay dI fun I fu 8
anIoI J. oorsfIn 14
sang 7 ngay. NguoI Rma da sng fhoo fun I 7 ngay ngay fu du
fh ky 3 sau C.N.
Chac han phaI co nhung y fuong moI ph bIn nao do v fun
I bay ngay. Mf y fuong nI bf Ia v ngay Sabaf, hnh nhu fu o
ThaI du nhp vao Rma. CIoI ran fhu haI fruyn day, "NguoI hay
nho ngay Sabaf va coI do Ia ngay fhanh. Trong sau ngay, nguoI so
Iao dng va Iam moI cng vIc cua nguoI. Con ngay fhu bay Ia ngay
sabaf kinh uc Chua, ThIn Chua cua nguoI; ngay do nguoI khng
duoc Iam cng vIc nao, ca nguoI cung nhu con fraI con gaI, fI fo
nam nu, gIa suc va ngoaI kIu o frong fhanh cua nguoI. V frong
sau ngay, uc Chua da dung nn froI df, bIn khoI va mun IoaI
frong do, nhung NguoI da nghI ngay fhu bay. oI vy, uc Chua
da chuc phuc cho ngay sabaf va coI do Ia ngay fhanh". |Xuf Hanh
20, 8-11). MI fun I du faI dIn IaI cng frnh sang fao cua
ThIn Chua noI fao vf cua NguoI. NguoI o ThaI cung dung fun
I d ky nIm cuc gIaI phong cua ho khoI canh n I. "NguoI hay
nho nguoI da Iam n I faI df AI Cp va uc Chua, ThIn Chua
cua nguoI, da dung canh fay manh mo uy quyn dua nguoI ra khoI
do. oI vy, uc Chua, ThIn Chua cua nguoI da fruyn cho nguoI
cu hanh ngay sabaf". | Nh Iuf 5, 15). KhI nguoI o ThaI fun
gIu ngay sabaf, ho IIn fuc faI fh hIn chf Iuong fh gIoI cua ho.
Cung con co nhung Iy do khac cho vIc nghI ngay fhu bay,
nhu nhu cu bI duong fh xac va fInh fhn cua con nguoI. Y
fuong nay da co fu fhoI dn o ThaI Iuu day bn abyIon. NguoI
abyIon kIng mf s ngay nao do frong fhang, do Ia cac ngay 7,
14, 19, 21 va 28. Trong nhung ngay nay, vua cua ho khng duoc
Iam mf s hoaf dng nao do.
Chung fa con co mf goI y khac v fn goI cua ngay fhu bay.
I voI nguoI Rma, ngay cua fhn Safurn, hay Safurday, Ia mf
ngay cua dIm go, moI cng vIc du fruc frac, v fh khng nn
gIao chIn, cung khng nn dI IaI frong ngay nay. NguoI fhn
frong khng aI mun gap nhung ruI ro do Safurn dom dn. Thoo
su gIa TacIfusm, ngay fhu bay duoc cu hanh d kinh fhn Safurn
v "frong bay ngI sao chI phI cng vIc cua IoaI nguoI, Safurn
|sao Th) co da v va quy n nang cao nhf".
Tu fh ky 3, fun I 7 ngay da ph bIn khap d quc Rma
va mI ngay duoc danh d kinh mf frong 7 hanh fInh. Thoo khoa
fhIn van fhoI do, 7 hanh fInh nay gm ca maf froI va maf frang,
nhung khng gm fraI df. Thu fu ma cac hanh fInh chI phI cac
ngay frong fun Ia: Maf froI |Sun), Maf frang |Moon), sao Hoa
|Mars), sao Thuy |Morcury), sao Mc |JupIfor), sao KIm |Vonus) va
sao Th |Safurn).
Chung fa ngay nay d qun rang ngun gc fn goI cua cac
ngay frong fun fhuc su Ia fu fn nhung "hanh fInh" duoc bIf dn
o Rma haI ngan nam fruoc dy. Thoo quan nIm fhoI do, nhung
hanh fInh nay fac dng fruc fIp foI doI sng mI ngay frong fun
cua chung fa. Trong cac ngn ngu chu u ngay nay, fn cac ngay
frong fun vn con duoc goI fhoo fn cua cac hanh fInh.
KhI mun xoa bo oc m fin d doan, nguoI fa da fhay fh cac
fn goI ngay fhoo hanh fInh bang cac con s fu 1 dn 7. TaI IsraoI
ngay nay, cac ngay frong fun vn duoc goI bang s fhu fu.
VIc chIa fhoI gIan fhanh fun I Ia mf buoc fIn moI cua
con nguoI frong vIc Iam chu fh gIoI va con duong daf foI khoa
hoc. Tun I Ia mf fp hop cac ngay do con nguoI n dnh, chu
khng phaI do su ap daf cua nhung suc manh fhIn nhIn |v anh
huong cua cac hanh fInh du Ia v hnh, chI co fh danh gIa bang
nhung hIu qua cua chung). ang cach fm hIu nhung chuyn
d ng dng du cua cac fhIn fh va bang cach hnh dung ra rang
cac suc manh fu noI xa Iap dI Iap IaI co fh chI phI fh gIoI, con
nguoI da chun b cho mf kho fu fuong moI, mf cuc gIaI phong
mnh khoI su fu fung cua caI Iap dI Iap IaI. Cac hanh fInh Ia cac
suc manh bn ngoaI fh gIoI, so dn dua nhn IoaI dI vao fh gIoI
cua Ich su.
Tun I dua fhoo cac hanh fInh Ia mf con duong dn foI
khoa chIm fInh. Va khoa chIm fInh Ia mf buoc dn foI cac kIu
fIn frI moI. Cac hnh fhuc fIn frI c xua co fh goI y cho chung fa
faI sao khoa chIm fInh Ia mf buoc fIn foI fh gIoI khoa hoc. Cac
nghI fIf c xua goI ghom mf fhu "khoa hoc" phuc fap d su dung
cac b phn cua mf con vf b saf f d fIn frI v fuong IaI cua
nguoI dng hIn f. O SIndh, frong fhung Iung Indus, vao gIua fh
ky 19, cac fhy boI da su dung xuong vaI cua con cuu saf f d boI
foan voI mf ky fhuf kha fInh vI. Thy boI foan caf xuong fhanh
muoI haI manh, goI Ia "nha", mI manh fra IoI mf cu hoI khac
nhau v fuong IaI. Nu ma nh fhu nhf sach so fron fru, do Ia du
fhun IoI va nguoI duoc boI so Ia nguoI ff. Nu frong nha fhu
"haI" Ia nha fhuc doan suc vf, manh xuong sach so va fron fru,
fh doan suc vf so Ion manh, nhung nu frong xuong co nhung
duong soc do va frang, do Ia du hIu so co ko frm foI fham.
anIoI J. oorsfIn 16
TaI vung Assyro - abyIon, nguoI fa dung boI foan bang gan
con vf saf f. Hnh nhu khoa boI foan nay da duoc su dung o
Trung Hoa vao fhoI ng. Sau do nguoI Rma va nhIu dn fc
khac cung ap dung. Thy boI so doan fuong IaI dua vao hnh fhu,
kich co cua Ia gan va Iuong mau frong gan. MoI hoaf dng hay
kInh nghIm cua con nguoI du fro fhanh mf dIm bao d fra IoI
cho nIm khao khaf hIu bIf fuong IaI cua con nguoI.
Tuong phan voI nhung hnh fhuc boI foan nay, khoa chIm
fInh co finh chf fIn b. ChIm fInh khac bIf voI chung frong
vIc khang dnh v suc ma nh IIn fuc, du dan cua mf quyn Iuc
fu xa. Anh huong cua cac fhIn fh dI voI nhung bIn c frn fraI
df duoc m fa Ia nhung suc manh v hnh, co chu ky, Iap dI Iap
IaI gIng nhu nhung suc manh so dIu khIn du oc khoa hoc.
Khng Ia g khI con nguoI c xua kInh ngac fruoc bu froI va
b m hoac boI nhung v sao. Nhung ngon don froI du fIn nay
fung fhu huf cac gIao sI vung abyIon c daI fh cung da fhu huf
fri fuong fuong cua dn chung. Nhp sng du dan khng fhay dI
frn fraI df Iam cho nguoI fa fhI v hoa nhung bo duc sang ngoI
frn bu froI. Cac fInh fu dI chuyn, dI ngI, In va xung,
chuyn dng khap bu froI, duoc nhn nhu Ia nhung cuc franh
gIanh, mao hIm cua cac v fhn.
Nhung suc manh cua maf froI va mua, su fuong ung gIua
nhung g xay ra frn bu froI voI nhung g xay ra duoI df, da kich
fhich nguoI fa dI fm cac su fuong ung khac. NguoI abyIon Ia
nhung nguoI du fIn da fao ra mf khung fhn fhoaI cho nhung
su fuong ung frong vu fru. Nhung fuong fuong IInh hoaf cua ho so
duoc fIp nI boI nhung nguoI Hy Iap, o ThaI, Rma va nhung
dn fc khac qua nhung fh ky k fIp.
Iy fhuyf fuong ung da fro fhanh khoa chIm fInh, nghIn
cuu nhung mI fuong quan gIua khng gIan va fhoI gIan, gIua
nhung chuyn dng cua cac vf fh frong vu fru va y nghIa cua
moI kInh nghIm con nguoI. Su phaf frIn cua khoa hoc so fuy
fhuc o ch con nguoI co chu fIn vao nhung caI kho hIu, co chu
vuof In frn nhung chI bao cua nhn fhuc fhng fhuong khng.
VoI khoa chIm fInh, con nguoI da Iam mf buoc nhay vof Ion v
khoa hoc d dI vao mf chuong frnh m fa: Iam sao nhung suc
manh v hnh cua cac vf fh fu rf xa chung fa IaI co fh anh
huong dn moI chuyn nho nhaf nhf frong doI sng hang ngay
cua chung fa. u froI do do chinh Ia phong fhi nghIm cua khoa
hoc du fIn cua nhn IoaI, cung nhu nI fang co fh con nguoI,
ch fhm su nhf cua y fhuc con nguoI va nhung Iuc a TI
frong nguyn fu, so Ia nhung phong fhi nghIm cua cac khoa hoc
hIn daI nhf cua con nguoI. Con nguoI fm cach su dung hIu bIf
ngay cang Ion cua mnh v nhung mu kInh nghIm Iap dI Iap IaI
nham khng ngung c gang pha vo caI vong kIm foa cua fhIn
nhIn.
TaI Rma, khoa chIm fInh da daf foI mf fm anh huong fo
Ion ma cac fh ky sau khng sanh duoc. Cac nha chIm fInh duoc
goI mafhomafIcI, nghIa Ia cac nha foan hoc, do vIc ho finh foan
fhIn van. Ho duoc nhn nhn nhu Ia mf ngh chinh fhuc va fh
Iuc cua ho fhay dI fuy mI fhoI daI xa hI. uoI fhoI Cng Hoa
Rma, ho rf manh va rf Ip d, khIn cho vao nam 139 fruoc
C.N., ho b fruc xuf khng nhung khoI Rma ma khoI foan df
IfaIy. V sau, duoI fhoI d ch, khI nhung IoI fIn frI nguy hIm
cua ho da khIn cho nhIu nha chIm fInh b xof xu v fI phan
quc, ho IIn fuc b fruy na va fruc xuf. Nhung cung mf hoang
d co fh fruc xuf mf nha chIm fInh v nhung IoI boI foan xuI
xoo cua ng, IaI co fh su dung nhung nha chIm fInh khac d
huong dn cng vIc frong cung dnh cua mnh. Mf s IInh vuc
duoc fuyn b Ia v gIoI han. Vao fhoI d ch sau, fuy nhung nha
chIm fInh co fh duoc dung fung hay khich I nhung ho vn b
cm khng duoc noI fIn frI v doI sng cua hoang d.
anIoI J. oorsfIn 18
CH!ONC 3
TH!ONC VA CAC NHA CHIM TINH
Khoa chIm fInh da goI ghom cac nhu cu khac nhau cua
nhn IoaI, ma nhung fh ky sau so phn chIa fhanh khoa hoc va
fn gIao. PhaI chang khoa chIm fInh fhoI c Rma chI Ia mf fhu
fIn fuong m fin vao dnh mnh, mf su chIn fhang cua caI phI Iy,
nhu cac su gIa fhuong noI7 - Khng fh phu nhn rang nIm kinh
so fruoc cac v sao - nhung v "fhn huu hnh" - da khoI dy su
kinh so cua moI nguoI dI voI cac nha chIm fInh. AroIIIus uscus,
mf nha hung bIn nI fIng fhoI Augusf, da nhn dnh: "NguoI
duoc chinh cac fhn mac khaI cho fuong IaI, nguoI co quyn frn ca
vua In dn, nguoI y khng fh Ia pham nhn fuc fu gIng nhu
chung fa. NguoI y fhuc hang sIu nhn. uoc cac fhn fIn cy,
nguoI y cung chinh Ia fhn IInh... chung fa hay nng fm hn
mnh In cao bang fhu khoa hoc fo I cho chung fa fuong IaI va
fruoc khI gIo chf dn, chung fa hay nm cam nhung fhu vuI cua
ng Thanh".
Nhung fn gIao fhIn fh khng duoc fach roI khoI khoa hoc
fhIn fh. Cac nha khoa hoc fIn phong da coI anh huong cua cac
v sao dI voI doI sng con nguoI Ia dIu hIn nhIn. Ho chI bf
dng y kIn voI nhau v vIc cac ngI sao nay fao anh huong bang
cach nao ma fhI. bach khoa khoa hoc Ion fhoI y, Ich Su Tu
NhIn cua PIIny, da ph bIn nhung kIn fhuc so dang v khoa
chIm fInh bang cach cho fhy anh huong cua cac ngI sao o khap
noI. IoI fhan phIn duy nhf cua Sonoca Ia cac nha chIm fInh
khng hIu bIf bao quaf du.
Nha khoa hoc anh huong nhf cua d quc Rma fhoI c
chinh Ia nguoI da gIu duoc uy fin Iu bn nhf v khoa chIm fInh.
PfoIm o AIoxandrIa da vIf mf fIu Iun vung chac d fao nI
dung va su kinh frong cho khoa ho c nay frong suf mf ngan nam
fIp fhoo. Nhung danh fIng cua ng da b suf mo v haI Iy fhuyf
saI Im frong yu cua ng. Ca haI Iy fhuyf rf nI fIng vao fhoI
do va ca haI duoc khaI frIn va fn faI frong cac fac phm cua ng.
Thuyf fraI df Ia frung fm, hay con goI Ia fhuyf PfoIomaIc, Ia Iy
fhuyf vu fru cua ng ngay nay b coI Ia mf saI Im frong fhIn
van hoc. Cung fh, fhuyf fraI df phn Ion Ia df, cho rang b
maf cua fraI df gm phn Ion Ia df, ngay nay Ia mf saI Im
frong khoa da Iy. HaI quan nIm saI Im nay da Iam Iu mo nhung
fhanh fuu khng I cua PfoIm. Th nhung k fu PfoIm dn
nay, chua co aI da fung cung cp mf kIn fhuc khoa hoc foan dIn
cua mf fhoI daI bang ng.
Tuy nhIn, cuc doI cua nha bach khoa fhIn faI na y vn con
Ia mf bi n. Co Io xuf fhn fu dong nhung nguoI Hy Iap dI dn,
PfoIm |90 - 168) da sng o AI Cp duoI fhoI cac hoang d
HadrIan va Marcus AuroIIus. Thanh ph AIoxandrIan cua ng
Iun Iun Ia mf frung fm fri fhuc Ion ca sau khI fhu vIn nI
fIng cua fhanh ph Cosar fhIu huy nam 48 fruoc C.N.
PfoIm da fhng fr quan nIm dn gIan va van hoc v vu
fru suf fhoI Trung C. Th gIoI nhu duoc anfo m fa frong fac
phm HaI Kch Thn IInh Iy fhang fu fac phm AImagosf cua
PfoIm. Xof v nhIu phuong dIn, PfoIm da noI nhu mf nha
fIn frI. oI v ng da mo rng vIc su dung foan hoc d phuc vu
khoa hoc. Trong khI ng fn dung nhung quan saf ff nhf da co
fruoc ng, ng nhn manh nhu cu phaI co nhung quan saf IIn
fuc va ngay cang chinh xac hon. Thuc vy, PfoIm Ia mf nguoI dI
du frong fInh fhn khoa hoc, mf nguoI fIn phong dI du frong
fInh fhn khoa hoc, mf nguoI fIn phong m fhm frong phuong
phap fhuc nghIm. Vi du, frong Iuong gIac hoc, bang cac dy cung
cua ng chinh xac dn 5 v fri fhp phn. Trong hnh hoc cu, ng
da dua ra mf gIaI dap fuyf voI cho cac vn d v dng h maf
froI, co gIa fr dac bIf vao fhoI do fruoc khI co dng h co khi.
Khng co nganh khoa hoc vf Iy nao ma ng khng khao saf va f
chuc fhanh nhung hnh fhuc moI d su dung. a Iy, fhIn van,
quang hoc, hoa m - ng da khaI frIn mI mn frong mf h
fhng rIng. Tac phm hay nhf cua ng Ia fIu Iun v fhIn van
hoc, cun AImagosf. Cun a Iy cua ng, frong do ng nham vo
ban d cua foan fh gIoI fhoI by gIo, Ia mf fac phm dI fIn
phong frong vIc IIf k cac da dIm mf cach h fhng bang kInh
fuyn va vI fuyn. Cung frong fac phm nay, ng da cng hIn
phuong phap caI fIn cua chinh mnh d phong nhung maf hnh
c u xung cac ban d maf phang. VoI nhung du IIu v cung if oI
vao fhoI do, nhung ban d cua ng v "fh gIoI duoc bIf dn" vao
anIoI J. oorsfIn 20
fhoI do, d quc Rma, qua Ia mf fhanh fuu vuof buc. Ong cho
fhy nhung faI nang khoa hoc frong yu - hnh fhanh cac Iy fhuyf
cho phu hop voI nhung du IIu co san va frac nghIm cac Iy fhuyf
cu bang nhung du IIu moI.
NguoI A Rp nhn nhn su vI daI cng frnh cua PfoIm va
da dua ng sang phuong Ty. Cun sach v fhIn van cua ng so
mang mf fn A Rp |AImagosf, nghIa Ia "b suu fp vI daI nhf")
va cun a Iy cua ng duoc dch sang fIng A Rp ngay fu du fh
ky 9. n cun sach cua ng v chIm fInh hoc. TofrabIbIIos, duoc
ng coI Ia ban dng hanh voI cun AImagosf, cung duoc ph bIn o
phuong Ty bang fIng a Rp.
Trong khI cun AImagosf cua PfoIm fIn doan v fri fhay
dI cua cac fhIn fh, fh khoa chIm fInh cua ng IaI fIn doan
nhung anh huong cua chung dI voI cac su kIn frn fraI df.
Khng phaI nhung chu ky cua maf froI va maf frang ro rang
anh huong foI nhung g xay ra frn fraI df sao7 Th fh faI sao
nhung ngI sao kom quan frong hon IaI khng anh huong foI cac
bIn c frn fraI df7 Nu nhung fhuy fhu if hoc con co fh du
doan duoc fhoI fIf khI nhn In bu froI, fh faI sao nhung nha
chIm fInh co hoc IaI khng fh dung nhung su kIn frn bu froI
d du bao nhung su kIn cua con nguoI7 PfoIm cho rang anh
huong cua cac ngI sao chI fhun Ia vf Iy, chI Ia mf frong nhIu
suc manh khac. Ong fhua nhn rang ff nhIn khoa chIm fInh
cung co fh saI Im nhu bf ky khoa hoc nao khac. Nhung do
khng phaI Ia Iy do khIn cho vIc quan saf fI mI su fuong ung
gIua nhung su kIn duoI df voI nhung su kIn frn bu froI IaI
khng gIup fa co duoc nhung su fIn doan huu ich, fuy khng phaI
Ia chac chan fhoo kIu foan hoc.
Trong fInh fhn fhuc fIn nay, PfoIm da daf nn mong cho
khoa hoc Iu bn nhf frong s cac khoa hoc huyn bi. Trong bn
cun cua b TofrabIbIIos, haI cun du v "da Iy cac v sao" va du
bao fhoI fIf, noI v nhung anh huong cua cac fhIn fh dI voI cac
su kIn vf Iy cua fraI df va haI cun sau noI v anh huong cua
chung dI voI cac su kIn cua con nguoI. PfoIm khaI frIn khoa
fu vI, fIn doan s mnh con nguoI fu v fri cua cac v sao vao Iuc
con nguoI sInh ra. Mac du cng frnh cua PfoIm da fro fhanh
sach hoc c dIn hang du v khoa chIm fInh cho suf mf ngan
nam sau ng, nhung ng khng bIf dn ky fhuf fra IoI cu hoI v
fuong IaI nho v fri cua fhIn fh vao Iuc cu hoI duoc daf ra, nn
cng frnh cua ng khng fhoa man dy du nhung nhu cu cua cac
nguoI fhuc hanh khoa chIm fInh.
Nhung IoI fuyn b ph bIn cua cac nha chIm fInh ngoaI
gIao da gy Io ngaI cho cac gIao phu KIf gIao fhoI ky dy. Cac gIao
phu fung cho rang mnh co fhm quyn fIn doan vn mnh doI
sau cua mI nguoI, nhung IaI cam fhy kho chu voI nhung nguoI
fu xung co kha nang fIn doan vn mnh cua mI nguoI frong cuc
sng o doI nay. Nu khoa fu vI cua cac nha chIm fInh dung nhu
nhung g ho noI, fh con ch du cho y chi fu do, con ch du cho su
fu do Iua chon dIu fhIn hon dIu ac7
Chinh cuc chIn du cua AugusfIno voI ban fhn d fro
fhanh KIf huu - fu bo nhung su m fin d doan cua dn ngoaI d
chon fu do KIf gIao - hnh nhu Ia mf cuc chIn du chng IaI
khoa chIm fInh. Thanh AugusfIno ghI IaI frong cun Tu Thu cua
mnh: "Nhung con nguoI hunh hoang do, mnh danh Ia nhung
nha foan hoc fhIn van hoc|, fI hoI y kIn ma khng co g phaI o
ngaI; v co vo ho khng fho cung, khng cu nguyn voI mf ngu
fhn nao d co nhung IoI fIn doan cua ho". Va ngaI b cam d boI
IoI khuyn cua nhung nha chIm fInh y: "TI II cua anh chac
chan da duoc dnh o frn froI; chinh sao KIm, sao Th, hay sao
Hoa da Iam vIc do. Thuc vy, con nguoI nay, Ia huyf nhuc va Ia
su fruy Iac kIu cang, co fh khng b quy frach, nhung Tao Hoa
va ng dIu khIn bu froI va cac v sao chinh Ia nguoI b quy
frach".
Thanh AugusfIno ra suc bac bo "nhung IoI fIn doan dI fra
va nhung cu noI v dao cua cac nha chIm fInh". HaI nguoI ma
ngaI quon bIf nhac nho ngaI rang "khng fh co faI ngh nao d
fIn doan nhung dIu sap xay dn; nhung suy doan cua con nguoI
chI dua vao may ruI, ho noI fhf nhIu, may ra frong s nhung
dIu do co dIu dung".
ung Iuc hoang mang nhu fh, ngaI gap duoc mf nguoI ban
nho do ngaI da gIaI foa duoc nhung fran fro cua mnh.
Cu chuyn ma nguoI ban fn Ia IrmInus nay k IaI da Iam
Iung Iay nIm fIn ngoaI gIao cua chang AugusfIno fro fuI. Cha
cua IrmInus Ia mf nguoI say m khoa chIm fInh. Ong Iun Iun
d y dn v fri cua cac v sao va fhm chi "d y can ko dn ngay gIo
sInh cua fung con cho con frong nha". Ong bIf Ia mf dua n I
gaI cua ng sap sua sInh con vao khoang cung gIo voI vo ng. "Ca
anIoI J. oorsfIn 22
haI dua fro so duoc sInh ra cung gIo, v fh ca haI baf buc so fhoo
cung mf chum sao, mf Ia con ng, Ia con cua dua n I. Ngay khI
haI nguoI fhaI phu baf du fro da, ng cho nguoI fhoo doI d bIf
dich xac gIo sInh cua haI dua fro, rI quan saf v fri cua cac ngI
sao vao dung Iuc do. Ho cho bIf haI dua fro sInh ra cung Iuc va v
fri cua cac ngI sao khng co mf chuf khac bIf nao. Th nhung
IrmInus duoc sInh ra frong mf gIa dnh quyn quy, sng mf doI
sng gIau sang phu quy, frong khI dua fro sInh ra boI nguoI n I
fIp fuc hau ha chu cua no, sng mf cuc doI vf va kh cuc". HaI
dua fro sInh ra duoI cung mf chom sao nhung co haI s mnh
khac nhau, dIu do cho chang fro AugusfIno mf Iun chung hIn
nhIn va manh mo d chng IaI khoa boI foan chIm fInh.
Nhung nha fhn hoc su sac cua fhoI Trung C da c gang
fm ra nhung ung dung fhanh fhIn cua vIc fIn vao quyn Iuc cac
ngI sao. Thanh AIbocf Ca va fhanh Tma AquIn du nhn nhn
rang cac ngI sao co mf anh huong chI phI manh IIf, nhung cac
ngaI nhn manh rang fu do cua con nguoI chinh Ia suc manh cua
ho d chng IaI nhung anh huong do.
Nhung nha fhn hoc Ion fhoI Trung C fhich su dung nIm
fIn vao khoa chIm fInh d cung c nhung chn Iy cua KIf gIao.
Ho fhich nhac dn nhung IoI fIn bao dua vao chIm fInh v vIc
Chua CIsu gIang sInh. Tuy rang Chua CIsu khng I fhuc quy
Iuf cua cac ngI sao, nhung qua fhuc cac ngI sao da bao hIu vIc
NgaI sInh ra. o IaI khng phaI Ia NgI Sao o Iom sao7 Va
nhung nha dao sI bIf dI fhoo ngI sao dn duong d dn vIng HaI
NhI CIsu rf co fh Ia nhung nha chIm fInh say m kIn fhuc.
Phn II

Tu fhoI gIan maf froI
dn fhoI gIan dng h

XIn cac fhn IInh frung phaf con
nguoI du fIn da kham pha ra cach
phn chIa gIo gIc! Han dang phaI
frung phaf, v han da ch fao ra dng
h maf froI, chIa caf nhung ngay doI
cua fI fhanh nhung manh vun rac rI.
- PIaufus |200 fruoc C.N.)

anIoI J. oorsfIn 24
CH!ONC 4
O NH!NC CIO TOI
Vao fhoI IoaI nguoI con sng bang ngh frng frof va chan
nuI suc vf, ho if co nhu cu do fhoI gIan bang nhung don v nho.
ChI co cac mua Ia quan frong - bIf khI nao froI mua, fuyf, nang,
Ianh. Cn g phaI bn fm dn nhung gIo nhung phuf7 ChI co fhoI
gIo ban ngay Ia quan frong, v Ia fhoI gIan nguoI fa co fh Iao dng.
o do, do fhoI gIan co ich Ia do nhung gIo cua maf froI.
Trong kInh nghIm hang ngay, khng su fhay dI nao f haI
bang vIc mf cam gIac phn bIf ngay va dm, anh sang va bong
fI. Th ky anh sang nhn fao cua chung fa Iam chung fa qun
mf y nghIa cua dm fI. Cuc sng d fh hIn daI Iun Iun Ia
mf fhoI gIan pha frn gIua anh sang va bong fI. Nhung dI voI
hu hf cac fhoI daI cua IoaI nguoI, dm fI dng nghIa voI bong fI
dy su do doa cua nhung dIu bi n. Sach TaImud canh gIac,
"ung bao gIo chao nguoI Ia ban dm, v han co fh Ia ma quy".
Con Chua CIsu fh noI, "TI phaI Iam nhung cng vIc cua ng
Ia saI fI, bao Iu con Ia ban ngay. KhI dm dn, khng aI co fh
Iam duoc g. ao Iu fI con o frong fh gIan, fI Ia anh sang fh
gIan". f co d faI nao khu goI fri fuong fuong nhIu bang dm fI.
"CIua dm fI chf froc gh ron" fhuong Ia khung canh ma
Shakopoaros va nhung nha vIf kch chon d dua cac fI ac vao
kch ban cua ho.
OI dm fI gIf chf nIm an uI,
NguoI vo In canh a nguc haI hung;
NguoI chung kIn bao hanh vI fI II,
Va phoI bay nhung fham canh saf nhn;
NguoI cho gIu bao fI ac dIn cung,
Va dung duong nhung hanh vI hu dn.
uoc du fIn d Iam cho dm fI gn voI ban ngay hon da
duoc fhuc hIn fu Iu fruoc khI con nguoI bIf dn anh sang nhn
fao. o Ia Iuc con nguoI khI choI dua voI fhoI gIan, da baf du chIa
fhoI gIan fhanh nhung manh nho d do Iuong.
Tuy nguoI fhoI xua da bIf do fhoI gIan fhoo nam va fhang va
daf ra khung fhoI gIan fhoo fun I, nhung nhung don v fhoI gIan
ngan hon vn con rf mo h va co if vaI fro frong kInh nghIm
fhng fhuong cua con nguoI, maI cho foI vaI fh ky gn dy. CIo
dng du va chinh xac cua chung fa Ia mf phaf mInh cua fhoI cn
daI, cac don v phuf va gIy con moI hon nua. Tu nhIn, khI ngay
Iao dng Ia ngay co anh sang maf froI, fh nhung c gang du fIn
cua nguoI fa d chIa fhoI gIan va do duong dI cua maf froI frn bu
froI. V muc dich nay, cac dng h maf froI, hay dng h bao maf
froI, Ia nhung dung cu do fhoI gIan du fIn.
Cac xa hI xa xua da nhn fhy rang bong cua mf cy cf
dung dung so ngan dn khI maf froI In cao frn bu froI va daI
fro IaI khI maf froI xung dn. NguoI AI Cp c daI da su dung
mf dung cu nhu fh, nhung chung fa con co fh fhy mf caI fn
faI fu fhoI Thufmoso III |khoang 1500 fruoc C.N.). Mf fhanh
ngang daI chung 30 confImof co mf du hnh chu T, du nay so
doI bong xung vach do vo frn fhanh ngang. uI sang, nguoI fa
daf fhanh g nay voI chu T huong v phia dng; CIua frua fhanh
cy nay duoc quay xang huong fy. KhI ngn su IsaIa hua chua
Ianh bnh cho vua HdkIa bang cach Iam cho fhoI gIan quay
nguoc fro IaI, ng fuyn b so Iam duoc vIc nay bang cach Iam cho
bong maf froI IuI IaI |Is 38, 8).
Suf nhIu fh ky, bong maf froI Iun Ia phuong fIn ph
bIn d do fhoI gIan. Va dy cung Ia mf dung cu fIn dung, v o
bf cu du va b f cu aI cung co fh Im duoc dng h maf froI ma
khng cn su hIu bIf hay dung cu dac bIf nao. Nhung IoI fu hao
hom hInh ghI frn nhung dng h maf froI: "TI chI do nhung gIo
co maf froI", cho fhy ro su gIoI han cua dng h maf froI d do
fhoI gIan. ng h maf froI do bong maf froI: khng co maf froI fh
khng co bong. ng h bong maf froI chI co fac dung o nhung
mIn df frn fh gIoI co nhIu nang va chI vao Iuc maf froI dang
chIu".
ChI khI anh maf fro I choI chang, chuyn dng cua bong maf
froI qua chm khIn kho co fh do duoc phuf va hoan foan khng
fh do duoc gIy. ng h danh du fhoI gIan mf ngay o mf noI
so khng fhich hop d do duoc mf don v fhoI gIan chun frn
foan cu, nhu mf gIo gm sau muoI phuf cua chung fa. oI v
anIoI J. oorsfIn 26
ngoaI fru vung xich dao, o moI noI khac va quanh cac mua fh s
gIo frong ngay khng gIng nhau. Mun su dung bong maf froI o
bf ky noI nao d dnh gIo fhoo gIo CMT, cn phaI co mf su kf
hop cac kIn fhuc v fhIn van, da Iy, foan hoc va co hoc. PhaI doI
dn fh ky 16 cac dng h maf froI moI duoc ghI s bang nhung gIo
fhuc nay. KhI khoa hoc "dng h s" nay phaf frIn, vIc co mf
chIc dng h maf froI bo fuI fro fhanh mf fhoI fhuong. Nhung
Iuc do nguoI fa da Iam ra dng h qua Iac va dng h fay va chung
fIn dung hon v moI maf.
Cac dng h maf froI ban du con co nhIu maf han ch
khac. Thanh do ngang cua Thufmoso II khng do duoc cac gIo
sang som hay Iuc hoang hn v cy ngang chu T so koo daI v han
va khng fh nao doc duoc frn fhanh chIa d. TIn b Ion frong
fhIf k dng h maf froI fhoI c, fuy khng gIup g frong vIc dnh
gIo foan cu, nhung da fhuc su gIup cho vIc phn chIa du nhau
cac gIo ban ngay duoc d dang hon. o Ia mf dng h maf froI co
hnh ban nguyf, maf frong cua mf ban cu, voI kIm koo fu mf
canh foI fm va phn mo ngua In phia frn. o do, duong dI cua
bong maf froI frong bf cu ngay nao so Ia mf ban sao y hf duong
dI cua maf froI frong ban cu cua bu froI bn frn. uong cung
do maf froI vo ra va ghI IaI o maf frong ban cu duoc chIa fhanh
12 phn du nhau. Sau khI vo nhung duong d chI cac ngay khac
nhau, nguoI fa nI 12 phn chIa gIo cua mI ngay voI nhung duong
cong, d chI fung phn khac nhau cua 12 gIo ban ngay.
Ca sau khI dng h maf froI duoc fhIf k d chIa fhoI gIan
ban ngay fhanh 12 phn du nhau, no cung khng gIup nguoI fa
so sanh duoc fhoI gIan gIua mua nay voI mua khac. Trong mua ho,
cac ngay fh daI va cac gIo cung daI. uoI fhoI hoang d
VaIonfInIan I |364-375), qun dI Rma duoc fp Iuyn d chay
b "voI fc d 20 dam frong nam gIo mua ho". Mf "gIo" - mf phn
muoI haI cua fhoI gIan ban ngay - cua mf ngay nao do faI mf noI
nao do so khac voI mf gIo vao ban ngay khac va faI mf noI khac.
ng h maf froI Ia mf fhuoc do co dan.
Iam cach nao IoaI nguoI fhoaf ra duoc maf froI7 Chung fa da
chInh phuc dm fI fh nao d bIn no fhanh mf fh gIoI co fh
hIu duoc7 ChI co cach frn fhoaf khoI su fhng fr cua maf froI,
chung fa moI hoc duoc cach do fhoI gIan cua mnh fhanh nhung
don v nho dng du va foan cu. ChI co fh nhung phuong fhuc
hanh dng, xu su va ch fao moI duoc moI nguoI o moI noI hIu
dung. Thoo PIafo dnh nghIa, fhoI gIan Ia "mf hnh anh cu dng
cua vInh cuu". Khng Ia g vIc do dong fhoI gIan Iun Iun quyn
ru IoaI nguoI frn khap hanh fInh.
f cu caI g chay duoc, fIu hao hay df chay du da duoc
nguoI fa su dung khI nay hay khI khac d do fhoI gIan. Tf ca du
Ia nhung c gang d fhoaf khoI quyn fhng fr cua maf froI, d
nam duoc fhoI gIan mf cach chac chan hon, d du doan hon va
dom vao phuc vu con nguoI. ung cu d do fhoI gIan ph quaf, d
do chinh doI sng, phaI Ia mf caI g khac hon Ia caI bong maf froI
hay fhay dI, frI nI, chm chap va fhuong b cho khuf. Con
nguoI phaI fm ra duoc caI g ff hon caI dung cu do fhoI gIan ma
nguoI HI Iap goI Ia "vf san duI caI bong".
Nuoc qua Ia mf vf ky dIu, Ia dung mI chay, Ia may phuoc
cua hanh fInh, phuc vu cho IoaI nguoI bang v van cach khac nhau
va fao cho hanh fInh chung fa mf finh chf dac bIf. Nuoc Ia vf
gIup cho con nguoI daf nhung fhanh cng ban du frong vIc do
nhung gIo fI. Nuoc co fh chua frong bf cu ca I chon nho nao, nn
d xu Iy hon bong maf froI. KhI IoaI nguoI baf du dung nuoc d do
fhoI gIan, ho da buoc fhm mf buoc nho nua frong vIc dua hanh
fInh vao frong nha cua mnh. Con nguoI co fh Iam cho nuoc frong
mf vf chua chay nhanh hay chm, ngay va dm. Ho co fh do
dong chay cua no bang nhung don v du dan, ap dung chung duoc
cho vung xich dao hay vung bang gIa, mua dng hay mua ha.
Nhung hoan fhIn dung cu nay Ia ca mf con duong daI va gIan
frun. n Iuc dng h nuoc duoc pha f frIn fhanh mf dung cu
kha chinh xac, no da baf du b fhay fh boI mf dung cu khac fIn
dung, chinh xac va fhu v hon nhIu.
Tuy nhIn, suf phn Ion Ich su, dng h nuoc da duoc dung
d do fhoI gIan khI khng co maf froI. Va fruoc khI dng h qua Iac
duoc hoan fhIn vao khoang 1700, fh dng h nuoc co Io Ia vf do
fhoI gIan chinh xac nhf. Trong ff ca nhung fh ky y, dng h
nuoc da fhng fr sInh hoaf hang ngay - dung hon, hang dm - cua
con nguoI.
Tu rf som, con nguoI da kham pha ra rang ho co fh do
dong fhoI gIan bang Iuong nuoc nho gIof fu mf bnh nuoc. Khoang
500 nam sau khI co nhung dng h maf froI du fIn, nguoI AI Cp
c daI da su dung cac dng h nuoc. f nuoc ho dy anh sang maf
froI, nn dng h maf froI rf fhich hop cho cac nhu cu ban ngay
cua ho, nhung ho cn dng h nuoc d do gIo gIac ban dm. Thofh
anIoI J. oorsfIn 28
Ia fhn dm cua ho, cung Ia fhn frI fhuc, chu vIf va do dac, frng
coI nhung mu dng h nuoc chay ra va chay vao. Mu chay ra Ia
mf chIc bnh fhach cao duoc ghI vach bn frong va co mf I nho
duy nhf gn day bnh d cho phop nuoc nho gIof ra ngoaI. ang
cach quan saf gIof nuoc o muc nuoc bn frong fu vach frn foI vach
k fIp bn duoI, nguoI fa do duoc fhoI gIan frI qua. IoaI chay vao
danh du fhoI gIan bang muc nuoc dng In frong bnh, Ia IoaI
duoc phaf frIn sau nay va phuc fap hon, v no doI mf ngun cung
cp nuoc dIu hoa va IIn fuc. Tuy vy, nhung dung cu don gIan
nay cung khng phaI khng co vn d. KhI fhoI fIf Ianh, finh sn
sf cua nuoc fhay dI gy nn rac rI. Nhung frong bf ky fhoI fIf
nao, mun dng h chay du, phaI Iam sao cho mIng I fhoaf nuoc
khng b bif hay foang rng ra. Cac dng h nuoc chay ra con co
mf vn d nho khac nua, v fc d chay fuy fhuc ap Iuc nuoc, ma
ap Iuc nay IaI Iun Iun fhay dI fhoo Iuong nuoc con IaI frong
bnh. V fh nguoI AI Cp da fhI f k cac maf frong bnh vaf xung
d khI Iuong nuoc gIam fh ap Iuc nuoc frong bnh vn khng fhay
dI v nuoc duoc fp frung frn mf dIn fich nho.
Vn d fhIf k mf dng h nuoc huu dung fh kha don gIan
nu no chI nham muc dich do nhung don v fhoI gIan nho dng
du, gIng nhu chIc may Iuc frung dnh gIo hIn daI. Nhung
mun dung dng h nuoc nhu mf dung cu d chIa nhung gIo ban
ngay hay ban dm fhanh nhung doan du nhau, vIc dnh co Ia
mf vn d kho. Ro rang dm mua dng o AI Cp ngan hon dm
mua ho. Thoo nhung don v do Iuong cua AI Cp, chIc dng h
nuoc o Thobos doI hoI dm mua ho phaI do duoc muoI haI df ngon
fay nuoc, frong khI dm mua dng phaI do duoc muoI bn. Nhung
"gIo" nhu fh fhay dI, v chung Ia nhung phn chIa du cua fng
s cac gIo cua ban dm hay ban ngay va v vy khng phaI Ia
nhung gIo d do fhoI gIan fhuc su. Chung duoc goI Ia nhung gIo
"fam fhoI" v chung chI co gIa fr fam fhoI va khng bang mf gIo
cua ngay k fIp. Vn d so don gIan hon nhIu nu Iam duoc mf
dng h d do mf don v c dnh, khng dI. Nhung phaI m f
nhIu fh ky fruoc khI co duoc mf chIc may do fhoI gIan fruu
fuong bang cach do mf caI g khac voI mf doan cua ban ngay hay
ban dm.
Khng phaI nhung dong nuoc fhoI gIan, ma Ia nhung haf caf
fhoI gIan chay xung da fao cam hung cho nhung fhI sI fhoI cn
daI v fhoI gIan frI qua. O nuoc Anh, nguoI fa fhuong d cac dng
h caf frn nhung c quan faI d nhac nho rang mf doI nguoI da
frI qua. Mf baI fhanh ca co cu nay: "Caf buI fhoI gIan dang
chm Iang, bnh mInh Io dang chn fhIn duong".
Nhung dng h caf do fhoI gIan bang nhung haf caf roI, da
xuf hIn kha mun mang frong Ich su. HIn nhIn caf khng co
d chay d bang nuoc va v fh kom fhich hop hon nuoc d do
nhung don v nho bo cua cac gIo ban ngay va ban dm fhoI ban
du. an khng fh daf mf caI fhuoc nI fu do frn caf. Nhung
caf co fh chay o nhung vung fhoI fIf Iam cho nuo c b dng. Mun
co mf dng h caf huu dung va chinh xac, cn co faI ngh dIu
Iuyn cua nguoI fho fhuy fInh.
Chung fa ngho noI dn nhung dng h caf o chu u vao fh
ky 8, khI fruyn fhuyf cho rang mf v fu sI o Charfros da sang
ch ra no. VoI su fIn b cua ngh fhuy fInh, nguoI fa da co fh
han kin dng h caf d gIu cho no khoI b m uof Iam cho caf
xung chm. Cac quy frnh phuc fap da sy kh caf fruoc khI d
no vao frong bnh fhuy fInh. Mf cun sach chuyn mn fhoI frung
c da quy dnh caf frong bnh phaI Ia da hoa cuong don nghIn
nhuyn, duoc nu dI nu IaI chin In frong ruou. Trong mI In
nu, phaI hof bo nhung haf can, rI cuI cung dom phoI nang.
ng h caf khng fhich hop d finh fhoI gIo daI suf ngay,
v nu qua fo no so knh cang bf fIn, hoac nu qua nho fh phaI
If dI If IaI fhuong xuyn va dung Iuc mI In haf caf cuI cung
rof xung. Nhung no fhich hop hon dng h nuoc d do nhung
khoang fhoI gIan ngan khI ma nguoI fa chua bIf dn mf dung cu
nao khac. CImb da su dung dng h caf frn fau cua mnh d
gIu 7 "gIo kInh" fhoo Iuf va cu nua gIo IaI If bnh mf In khI caf
frong bnh chay hf. Vao fh ky 16, nguoI fa da dung dng h caf
d do nhung khoang fhoI gIan ngan frong nha bp. Trong cac I
nghI o nha fho, nguoI fa cung daf mf dng h caf o buc gIang d
dIu chInh fhoI gIo cho cac baI gIang. Cac fho xy va cac fho fhu
cng khac cung dung dng h caf d finh gIo Iam vIc cua ho. Cac
gIao vIn cung dom dng h caf vao frong Iop d finh fhoI gIan cho
baI gIang hay baI Iam cua hoc sInh. Mf hIu fruong fruong
Oxford fhoI nu hoang IIzabofh co In do doa nhung hoc sInh IuoI
bIng rang "nu ho khng cham chI Iam baI fp, ng so d frong
Iop mf dng h caf haI gIo".
Sau fh ky 16, nguoI fa chI con su dung dng h caf d do fc
d cua mf con fau. NguoI fa fhaf nhung chIc nuf cach quang
anIoI J. oorsfIn 30
fung 7 saI o mf caI dy cf vao mf khuc g co fh nI o phia sau
fau. Mf fhuy fhu nom khuc g ra xa khoI duI mf chIc fau dang
chay va dm nhung chIc nuf da fraI ra frn dy, dng fhoI co mf
dng h caf do fhoI gIan do, chIc fau dang chay voI fc d 5 dam
mf gIo. Suf fh ky 19, cac fau bum vn con "koo khuc g" fung
gIo d fhoo doI fc d.
CuI cung nguoI fa khng con su dung dng h caf d do gIo
gIc ban dm nua v no qua bf fIn do cu phaI If IaI dng h
nhIu In. ThInh fhoang nguoI fa cung nghI ra nhung gIaI phap
khac bang cach kf hop mf dung cu do fhoI gIan voI mf dung cu
fhap sang. Ho fm cach dung Iua vua cho anh sang vua do duoc
dong fhoI gIan frI qua ban dm. Nhung phaf mInh nay fuy dc
dao nhung khng fhuc f. Chung kha fn phi, co khI nguy hIm va
khng bao gIo co duoc nhung gIo ban ngay va ban dm dng du.
V cac "gIo" co dan nhu fh, nn dng h Iua cung gIng nhu dng
h caf khng fh dung d do nhung khoang fhoI gIan daI.
Truyn fhuyf k v mf chIc dng h nn nI fIng duoc
Iam ra d gIup AIfrod aI |849-899) gIu IoI fh cua ng khI ng
phaI bo vuong quc cua mnh d dI Ianh nan. Ong fh rang nu
vuong quc duoc phuc hI, ng so danh du mf phn ba fhoI gIan
mI ngay d fho phuong Chua. Thoo fruyn fhuyf, khI fro v Anh
quc, vua cho Iam mf dng h nn. NguoI fa dung 100 gram sap
duc fhanh sau cy nn, cy nao cung fo du nhau, cao 12 Inch va
mI cy du duoc khac vach fung Inch mf. Cac cy n n duoc df
xoay vong va ca sau cy chay hf so koo daI dung 24 gIo. NguoI fa
Iy nhung fm gIy kinh dan vao khung g d chan gIo cho nn
khoI faf. Nu vua AIfrod doc kInh du fhoI gIan df hf haI cy nn,
ng co fh chac chan da Iam fron IoI fh cua mnh.
Ca sau khI cac dng h co hoc fro fhanh ph bIn, cac nha
sang ch vn khng ngung fhu du kIu khac nhau ma ho fhy Ia
fhich hop - co nguoI dung Iua don du d Iam quay may dng h,
co nguoI dua vao muc fIu hao du frong bnh co chIa d, nguoI
khac con dung bong cua mf cy nn sap faf doI frn mf fhuoc do
d finh nhung gIo fhay dI ban dm - ff ca du nham chInh phuc
dm fI va do fhoI gIo voI cung mf dung cu.
Nhung sang kIn fInh vI d fm cach do fhoI gIo ban dm
fhf khng faI nao dm nI fruoc khI vIc fhap sang nhn fao fro
nn ph bIn va if fn kom. Sau khI dng h co hoc duoc phaf
mInh, chung dng h Ia mf su chInh phuc bong dm mf cach
hIn nhIn. Mf nha phaf mInh Phap faI gIoI o cuI fh ky 17, M.
do VIIIayor, da fhu dung foI v gIac. Ong fhIf k mf dng h duoc
b fri sao cho d khI ng cham vao kIm chI gIo ban dm, no dn
ng foI mf hu gIa v nho duoc gan o ch nhung con s, mI hu co
mf v rIng. Ca khI khng nhn fhy dng h, ng vn Iun Iun
"nm" duoc gIo.
anIoI J. oorsfIn 32
CH!ONC 5
PHAT MINH CIO ONC !

Tuy con nguoI da bIf phn chIa fhoI gIan cua mnh fhoo
nhung chu ky fhay dI cua anh sang maf froI, ho vn con phaI I
fhuc maf froI. Iam chu fhoI gIo cua mnh, d kf hop duoc dm
voI ngay, d chIa doI sng mnh fhanh nhung mang gon gang, d
su dung, ho phaI fm cach xac dnh duoc nhung doan fhoI gIan nho
va chinh xac - khng nhung chIa fhanh nhung gIo du nhau, ma ca
nhung phuf, gIy va phn cua gIy. Ho cn phaI ch ra mf b
may. MaI fo I fh ky 14 nguoI chu u moI ch ra chIc may d do
fhoI gIan. Truoc do, nhu chung fa da fhy, nguoI fa chI co cac dng
h bong maf froI, dng h nuoc, dng h caf va nhung dng h fap
nham dung nn hay muI v. Trong khI vIc chIa fhoI gIan fhanh
nam da co fu nam ngan nam va vIc gp nhung chum ngay fhanh
fun da duoc bIf dn fu rf Iu, fh vIc chIa nho ngay ra IaI Ia
mf chuyn khac. MaI foI fhoI cn daI chung fa moI baf du sng
fhoo don v gIo, noI chI Ia don v phuf.
Nhung buoc du fIn dn foI vIc do fhoI gIan bang may,
khoI dIm cua cac dng h hIn daI o chu u, da xuf phaf khng
phaI fu cac nguoI Iam ngh nng hay chan nuI gIa suc, cung
khng phaI fu cac fhuong gIa hay fho fhu cng, nhung fu nhung
con nguoI sung dao fhao fhuc mun chu foan bn phn fho phung
cua mnh mf cach mau man va du dan. Cac fhy dong mun bIf
fhoI gIo n dnh d doc kInh cu nguyn. TaI chu u, cac dng h
co hoc duoc fhIf k khng phaI d chI gIo ma d ngho gIo. ng h
fhuc su du fIn Ia dng h bao fhuc. Nhung b may dng h du
fIn, fIn fhn cua nganh ch fao dng h, Ia nhung b may duoc
koo bang frong Iuong Iam rung mf chIc chung sau mf khoang
fhoI gIan da do san. Co haI IoaI dng h duoc ch fao cho muc dich
nay. Co Io nhung chIc du fIn Ia nhung dng h bao fhuc nho
frong cac dong fu, hay nhung dng h phong - duoc goI Ia horoIogIa
oxcIfaforIa, hay dng h danh fhuc - daf frong phong cua cusfos
horoIogI, nguoI gIu dng h. Nhung dng h nay danh mf fIng
chung d nhac mf fhy dong goI cac fhy khac dI cu nguyn.
Thy gIu dng h so ra koo chung Ion, fhuong froo frn mf fhap
cao d moI nguoI ngho duoc. Khoang cung fhoI ky y, nguoI fa da
Iam nhung dng h fhap Ion hon d daf frn nhung fhap chung, o
do nhung dng h nay so danh chung Ion cach fu dng.
Nhung dng h frong cac nha dong bao cac gIo kInh fhoo
Iuf, Ia nhung gIo gIc frong ngay duoc Iuf cua CIao hI quy dnh
d cu nguyn. S fIng chung dng h fhay dI fuy fhoo gIo, fu
bn fIng Iuc rang dng foI mf fIng Iuc frua va rI IaI bn fIng
Iuc dm v. VIc dnh gIo chinh xac cho cac gIo kInh kha rac rI v
con I fhuc fung noI va fung mua, nhung cac dng h frong nha
dong co fh dIu chInh d fhay dI fhoI gIo gIua cac chung fuy
fhoo mua.
Cac c gang d kf hop cac dung cu do fhoI gIan voI chuc
nang danh chung da khng bao gIo fhanh cng hoan foan. Mf
nguoI ParIs faI gIoI da gan mf fm Iang kinh vao maf dng h
maf froI d Iam mf kinh df, kinh nay vao dung frua so fu anh
maf froI vao I cua mf khu phao nho va fu dng phaf fIng n
chao maf froI Iuc chinh ngo. NguoI fa k rang dng h phao xInh
xan nay da duoc cng fuoc dOrIoans dung frong vuon Hoang Cung
nam 1786 va da khaI hoa mo du cho cuc Cach Mang Phap.
NhIu fh ky fruoc, nguoI fa da fhIf k cac dng h nuoc phuc fap
co chuc nang bao gIo bang cach Ian cac vIn soI hay phaf fI ng coI.
Co fh mf s dung cu IoaI nay da duoc fhu frong cac fu vIn.
Nhung cac nhu cu co hoc moI doI hoI mf dng h dung
nghIa, dng h chay bang may. Nhung dng h chay bang may
du fIn da xuf hIn vao fhoI ma nhung fhoI gIan cua doI sng va
chuyn dng b chI phI hoan foan boI anh sang maf froI, khI y
nguoI fa chua bIf dn anh sang nhn fao Iam In In ngay va
dm. Cac dng h chung fhoI frung c khng danh chung vao cac
gIo fI. Sau khI danh 4 fIng bao gIo kInh fI, dng h so Im khng
danh chung nua cho foI gIo kInh sang vao Iuc maf froI moc sang
hm sau. Nhung dn da do hu qua khng du kIn fruoc cua vIc
ch fao dng h may va do su baf buc cua may moc, nhung dng
h nay phaI kf hop ca nhung gIo fI voI nhung gIo sang va chIa
chung fhanh 24 gIo du nhau mI ngay. Nhu fh, cac dng h baf
ngun fu cac nha dong voI muc dich dac bIf Ia danh chung bao
anIoI J. oorsfIn 34
gIo IaI chinh Ia khoI dIm dn foI mf II suy nghI moI v fhoI
gIan.
ng h maf froI, dng h nuoc va dng h caf, ff ca du
duoc fhIf k chu yu d chI gIo, nho bong maf froI dI qua mf maf
dng h, nuoc chay frong mf caI chon, hay caf chay frong mf
bnh fhuy fInh.
Nhung dng h may khoI fhuy cua cac fhy dong duoc fhIf
k d fao mf chuyn dng co hoc va danh bua vao mf caI chung.
Co ch cua may moc doI hoI mf I I suy nghI va cam nhn moI.
Thay v dua vao nhung chu ky cua maf froI fhay dI fhoo mua, hay
dua vao nhung chu ky ngan hon cua cac vf chay nhu nuoc va caf,
by gIo fhoI gIan duoc do bang chuyn dng ngaf quang cua mf
b may. Iam ra mf may danh chung bao nhung gIo kInh baf du
va kf fhuc, do Ia nhung caI moI v co hoc, Iam nn fang cho
nganh ch fao dng h cua nhung fh ky fIp fhoo.
Con Iac roI so fao ra Iuc Iam dI chuyn mf caI cn danh vao
chung. Iu fhuc su moI mo noI caI may da co mf b phn khng
cho con Iac roI fu do va ngaf duong roI cua no fhanh nhung quang
du nhau. ng h maf froI chI su chuyn dng khng ngaf quang
cua bong maf froI va dng h nuoc va caf hoaf dng nho su roI fu
do cua nuoc hay caf. CaI Iam cho chIc may moI nay chay Iu hang
gIo va do duoc nhung don v Ia mf b phn kha don gIan, hu nhu
if duoc bIf dn frong Ich su. No duoc goI Ia caI hI, v no gIup
dIu chInh su "hI phuc" cua dng Iuc vao frong dng h.
VoI finh don gIan cua nhung phaf mInh vI daI nhf, "caI hI"
khng Ia g khac hon su b fri d ngaf quang du dan Iuc cua mf
vf roI. phn ngaf nay duoc fhIf k sao cho no Iun phIn ngaf
rI fha Iuc cua vf roI frn b may dang chay cua chIc dng h.
y Ia phaf mInh co ban d moI dng h hIn daI co fh fn faI.
Hon nua, con Iac chI roI mf khoang ngan so gIup dng h chay
Iu hang gIo v Iuc gh xung du dan cua con Iac duoc bIn fhanh
chuyn dng ngaf quang cua b ma y dng h.
Hnh fhuc don gIan du fIn Ia caI hI bang "cn". Mf fhIn
faI v danh v may In du fIn da fuong fuong ra d nI vf roI
bang cach daf nhung banh rang xon vao mf fruc fhang dung co
mf fhanh ngang, hay cn, cf vao nhung con Iac. Nhung con Iac
nay dIu khIn chuyn dng. KhI nhung con Iac dI ra, dng h
chay chm hon; khI dI vao, no chay nhanh hon. Chuyn dng qua
IaI cua fhanh ngang |do Iuc roI cua nhung con Iac Ion) so Iun
phIn Iam cho cac banh rang cua b may dng h an hay nha ra.
Nhung chuyn dng ngaf quang nay rf cuc so do nhung phuf va
v sau cung do nhung gIy. n da, khI dng h da fro fhanh ph
bIn, nguoI fa khng con nghI v fhoI gIan nhu mf dong chay nua,
ma nhu mf su fp hop nhung Iuc phn bIf da duoc do Iuong.
ThoI gIan caI quan doI sng con nguoI khng con Ia nhung chu ky
co gIan m dm frI cua maf froI nua. ThoI gIan co hoc khng frI
nua. TIng fich fac cu a qua Iac dng h so fro fhanh fIng noI cua
fhoI gIan.
Ro rang Ia dng h may khng con dinh Iiu g foI maf froI
hay chuyn dng cua cac hanh fInh nua. Cac Iuf cua chinh no fao
ra hang Ioaf nhung don v dng du va v fn. " chinh xac" cua
mf dng h so fuy fhuc d chinh xac va du dan cua caI hI.
Trong kInh nghIm nhn IoaI, co if cuc cach mang Ion hon
buoc fIn frIn fu gIo fhoo mua hay gIo "fam" sang gIo dng du.
y chinh Ia fuyn ngn dc Ip cua con nguoI dI voI maf froI,
bang chung mo I cua vIc con nguoI Iam chu chinh mnh va Iam
chu van vf. ChI sau nay nguoI fa moI phaf hIn ra rang mnh da
daf duoc quyn Iam chu nay nho vIc daf mnh duoI quyn fhng
fr cua mf b may voI nhung doI hoI fuyf dI cua no.
Hon han cac phaf mInh fruoc do, dng h may baf du do
chung cac gIo ban dm voI cac gIo ban ngay. chI dung gIo Iuc
bnh mInh, b may nay phaI chay IIn fuc fhu dm.
Mf ngay baf du Iuc nao7 Tra IoI cu hoI nay cung gIng
nhu fra IoI cho cu ho I co bao nhIu ngay frong mf fun. NhIu
cach fra IoI Iam! Chuong 1 sach Sang Th noI: "Co mf buI chIu
va mf buI sang, do Ia ngay fhu nhf" nghIa Ia "ngay" du fIn IaI
chinh Ia mf dm. Co fh dy Ia mf II dIn fa finh mu nhIm
cua vIc Tao dung, d cho ThIn Chua fhuc hIn cng vIc cua
NguoI frong bong dm. NguoI abyIon va nguoI n c daI finh
ngay baf du Iuc maf froI moc. NguoI Afhon, gIng nhu nguoI o
ThaI, finh ngay baf du Iuc maf froI Ian va cu fhoo nhu fh cho foI
hf fh ky 19. NguoI HI CIao Chinh Thng caf nghIa KInh fhanh
fhoo nghIa don, vn fIp fuc baf du ngay cua ho Iuc hoang hn,
Iuc do ho vn d dng h cua ho chI 12 gIo.
Ca sau khI da xuf hIn dng h co hoc, maf froI vn d IaI
du vf frong cach finh cac gIo. Cac dng h chI 24 gIo cua fhoI ky
anIoI J. oorsfIn 36
du vn con I fhuc maf froI mf cach ky Ia. Trn nhung dng h
nay, gIo cuI cua 24 gIo Ia Iuc chIu fa.
ng h da khng gIaI phong chung fa hoan foan khoI maf
froI, v nhung doI hoI cua bong fI va anh sang. O Ty u, cac gIo
dng h fIp fuc duoc finh s fu gIua frua, Ia Iuc maf froI o fhIn
dInh, hay fu nua dm Ia fhoI dIm o gIua haI buI frua. O phn Ion
chu u va chu My, mf ngay vn baf du fu nua dm fhoo dng
h.
Ngun gc np s ng hang ngay cua chung fa Ia kf qua cua
nhung phaf mInh dn fu khap noI frn fh gIoI. Chung fa bIf mf
nam co 365 ngay Ia nho cac gIao sI AI Cp c xua, frong khI fn
cua cac fhang frong nam fhoo cac ngn ngu phuong Ty - January,
obruary, March - va cac ngay frong fun - Safurday, Sunday,
Monday - baf ngun fu nhung nha chIm fInh o ThaI, HI Iap va
Rma. Va vIc chung fa chIa mf ngay fhanh 24 gIo Ia kf qua
fng hop cua nhung phuong fhuc finh foan cua nguoI HI Iap, AI
Cp va abyIon.
CH!ONC 6
MANC THOI CIAN I KHP NOI
Nam 1583, CaIIIoo CaIIIoI |1564 - 1642), khI do Ia mf fhanh
nIn 19 fuI, dang cu nguyn o gIng rua fI frong Vuong Cung
Thanh uong PIsa fh b phn fm boI cy don du phia frn ban
fho Iac qua Iac IaI. f k cy don Iac daI hay ngan fh hnh nhu
fhoI gIan no Iac fu bn nay sang bn kIa du bang nhau.
uong nhIn CaIIIoo khng co dng h, nhung ng da kIm
fra cac khoang Iac bang mach fIm cua mnh. Thoo IoI ng k IaI,
caI fhac mac ky Ia cua doI sng fhuong nhf nay da kich fhich ng
bo nganh y nhu cha ng da quyf dnh, d fhoo nganh foan hoc va
vf Iy. TaI gIng rua fI cua nha fho, ng da kham pha ra caI ma
cac nha vf Iy so goI Ia finh dang fhoI, hay fhoI gIan du nhau cua
qua Iac - do Ia fhoI gIan qua Iac dong dua so fhay dI khng fhoo
chIu ngang duong dI cua qua Iac ma fhoo d daI cua qua Iac.
Kham pha don gIan nay da fro fhanh bIu fuong cua fhoI daI
moI. TaI daI hoc PIsa, noI CaIIIoo fhoo hoc, cac mn fhIn van va
vf Iy du duoc gIang day fhoo sach gIao khoa cua ArIsff. Nhung
II hoc dc dao cua CaIIIoo dua vao quan saf va do Iuong nhung
dIu ng fhy, da mo ra mf fhoI daI moI frong vIc do fhoI gIan.
a fhp nIn sau khI CaIIIoo mf, saI s frung bnh cua nhung
dng h ff nhf da gIam fu 15 phuf xung chI con 10 gIy mI
ngay.
Mf dng h chI dung fhoI gIan voI v s nhung dng h khac
o khap noI da bIn fhoI gIan fhanh mf don v do Iuong vuof khng
gIan. Cac cu dn o PIsa co fh bIf gIo o Ioronco hay o Rma vao
bf cu Iuc nao. Cac dng h do mf khI da chay dng b, so fIp fuc
chay dng b. No khng con chI fhun fIn cho mf da phuong d
finh gIo Iam vIc cua cng nhn hay dnh gIo cu nguyn hay mf
cuc hop hI dng fhanh ph; fu nay dng h da fro fhanh mf
fhuoc do fhoI gIan foan cu. Cung gIng nhu fruoc dy, gIo dng
du da chun hoa cac don v fhoI gIan cua ngay va dm, dng va
anIoI J. oorsfIn 38
ha, o bf ky fhanh ph nao, fh by gIo dng h chinh xac da
chun hoa cac don v fhoI gIan frn khap hanh fInh.
Hanh fInh cua chung fa co mf s dac finh Iam cho dIu ky
dIu nay fhuc hIn duoc. V fraI df xoay quanh fruc cua no, moI
noI frn maf df du dI qua mf ngay 24 gIo voI mf vong quay du
360 d. Cac duong kInh fuyn danh du nhung d nay. KhI fraI
df quay, no dua buI gIua frua In Iuof dI qua cac noI khac nhau.
KhI o IsfanbuI dang Ia frua, fh o Iun n moI chI Ia 10 gIo sang.
Trong mf gIo, fraI df quay 15 d. V fh chung fa co fh noI ra ng
Iun n o 30 d kInh fy IsfanbuI, hay haI gIo fy IsfanbuI va
nhu fh nhung d kInh nay fro fhanh don v do ca khng gIan va
fhoI gIan. Nu ban co mf dng h chinh xac daf gIo o Iun n
va mang fhoo sang IsfabuI, chI cn dI chIu voI gIo da phuong o
IsfanbuI Ia ban co fh bIf mnh da dI xa v huong dng bao nhIu,
hay dng IsfabuI cach xa Iun n bao nhIu.
Nu ban Ia nguoI du Ich duong daI va mun bIf chinh xac
v fri ban dang o, ban so fhy kho bIf v fri frn bIn hon frn df
IIn. Trn df IIn ban co fh bIf v fri cua mnh nho nhung dIm
mc chf nhu nuI dI, sng ngI, nha cua, duong xa va fhanh ph.
Nhung cac mc frn bIn rf hIm va nu co fh cung chI nhung
nguoI quan saf Ianh ngh moI nhn ra duoc. In rng mnh
mng, ch nao frng cung gIng ch nao, nn fu nhIn da fhuc dy
nhung nguoI dI bIn fm v fri cua mnh bang cach quan saf bu
froI, maf froI, maf frang va cac chom sao. Ho fm nhung mc frn
froI d bIf nhung mc frn bIn. Khng Ia g fhIn van hoc da fro
fhanh nguoI hu cua fhuy fhu va ThoI aI CoImb da dn foI
ThoI aI CopornIc. Nho kinh vIn vong moI duoc phaf mInh huong
In bu froI va nho quan nIm moI cua CaIIIoo v maf frang, sao
Mc va sao KIm, con nguoI da kham pha ra bIn ca, vo ban d
nhung daI duong va xac dnh duoc nhung Iuc da moI.
KhI nguoI fa baf du cng cuc fham do bIn ca, ho cam fhy
nhu cu hIu bIf bu froI Ion hon bao gIo hf. Ho phaI xac dnh v
fri cua chinh ho, dua frn vI bac hay nam cua xich dao va frn
kInh dng hay fy cua mf dIm nao do da duoc fhoa fhun fruoc.
Nhung xac dnh d kInh |fuong quan dng - fy) bao gIo cung
kho hon Ia d vI |fuong quan bac - nam) va dIu nay gIaI fhich faI
sao phaI rf Iu con nguoI moI fm ra Tn Th CIoI, faI sao
CoImb da co can dam Iam cuc vuof bIn d kham pha va faI sao
"ng" va "Ty" da b ngan cach Iu nhu fh. Chang han, d xac
dnh v fri dng - fy cua mnh frn hanh fInh, nguoI dI bIn phaI
do su khac bIf v fhoI gIan Iuc maf froI gIua frua faI nhung dIm
khac nhau.
Xac dnh d vI don gIan hon nhIu, v d cao cua maf froI
frn duong chn froI Ia mf yu f quyf dnh. O xich dao vao moI
mua, maf froI gIua frua o fhang phia frn hay o d cao 90, frong
khI o ac Cuc mua dng hoan foan khng co maf froI con mua ho
Iun Iun co maf froI. O nhung noI nam gIua haI vung frn, nguoI
fa ghI nhn d cao cua maf froI gIua frua frn duong chn froI, rI
dI chIu voI nhung bang fhIn van frong sach nIn gIam quc gIa
d bIf mnh dang o cach xa xich dao v phia bac hay nam bao
nhIu. Iam vIc nay, dung cu duy nhf cn co Ia mf cy fhuoc
nham d do d cao cua maf froI frn duong chn froI. NguoI HI
Iap xua chI cn nhn d cao cua cac ngI sao frn duong chn froI
d xac dnh vI d ma khng cn dung dn dung cu nao ca. Cac
bang fhIn van frong cac sach gIao khoa hang haI fhoI frung c
chinh xac dn nI mf nguoI da xac dnh duoc vI d cua mnh ma
chI x xich mf nua d hay if hon fh.
Nhung nguo I dI bIn cang ra xa ngoaI daI duong bao Ia cang
nhn ra mnh bIf qua if v hanh fInh cua mnh. Ho phaI gIaI
quyf vn d kInh d. Tu v Toan Quyn cua IIn hIp cac TInh
Ha Ian, CaIIIoo duoc ngho noI v nhu cu cp bach gIaI quyf vn
d nay cua cac nha hang haI. Ngay fu nam 1610, ng da goI y cho
v Toan Quyn rang kInh d co fh xac dnh duoc frn bIn nho
quan saf bn v fInh cua sao Mc ma ng da kham pha ra hI du
nam y. Nhung vIc nay doI hoI phaI quan saf mf fhoI gIan daI
qua mf kinh vIn vong daI daf cao frn boong mf chIc fau dang
dI chuyn frn bIn va v fh vIc nay khng fhuc hIn duoc. Sau
do ng ch ra mf chIc non co gan mf kinh vIn vong d nguoI
quan saf dI frn du va ngI frn mf chIc b co nhung khop
cardan, gIng nhu nhung chIc b dung d gIu cho Ia ban cua mf
con fau Iun o v fri nam ngang. Tuy phuong phap nay cho fhy
rf fhuc fIn khI quan saf frn df, no IaI khng bao gIo co fac
dung frn bIn. CuI cung ng da khuyn Iam mf dung cu do fhoI
gIan chinh xac cho nguoI dI bIn. Sau khI ng kham pha ra qua Iac
Ia mf dung cu do fhoI gIan don gIan, ng suy ra rang nu no co
fh do mach cua con nguoI, co Io no cung co fh Ia mf chIc dng
h chinh xac d dI bIn. MaI foI muoI nam cuI doI mnh, khI ng o
frong fnh frang n df baf buc, CaIIIoo moI fu mnh khaI fhac
anIoI J. oorsfIn 40
kha nang nay, nhung Iuc do maf ng da mu khIn ng khng fh
Iap rap chIc dng h ng da fhIf k.
NguoI Ha Ian hI do co nhung fram fru qun o vung vIn
dng frn cac bo bIn chu A, cam fhy hon bao gIo hf nhu cu
xac dnh ff hon kInh d, nhu cu co dng h dI bIn. Chang fhanh
nIn ChrIsfIaan Huygons faI gIoI |1629 - 1695) baf fay gIaI quyf
vn d. Tu 27 fuI, anh da ch ra dng h qua Iac du fIn cua
mnh va anh da fhu dI fhu IaI. Nhung anh khng bao gIo fhanh
cng hoan foan, v qua Iac khng fh gIu fhoI gIo chinh xac frn
mf chIc fau frong franh, bp bnh.
Truoc khI co mf dng h dI bIn chinh xac, nguoI dI bIn
mun bIf v fri cua mnh phaI Ia mf nha foan hoc gIoI. Phuong
phap duoc nhn nhn d fm kInh d frn bIn Ia bang quan saf
chinh xac maf frang va dIu nay doI phaI co nhung dung cu fInh
xao va nhung finh foan chI II. ChI cn saI 5 Inch khI quan saf maf
frang so co nghIa Ia saI 2,5 d kInh, fuong duong voI 150 dam frn
bIn - du d mf con fau dung phaI nhung fang da ngm nguy
hIm. Nhung su finh foan saI Im gy faI hoa co fh xuf phaf fu
nhung dung cu fh so, fu mf saI Im frn bang do Iuong hang haI,
hay fu chuyn dng Iac Iu cua con fau. Iu nay khIn cho vn d
fm kInh d fro fhanh mf vn d fhuc khoa hoc cung nhu ky
fhuf. Cac cuong quc hang haI da phn khoI f chuc nhung Iop
foan hoc cho nhung fhuy fhu fhuong. KhI CharIos II mo mf Iop
foan hoc cho 40 hoc sInh o ChrIsfs HospIfaI, mf fruong fu fhIn
"ao Xanh" o Iun n, cac gIao vIn cam fhy kho fhoa man cung
mf Iuc cac fhuy fhu va cac hoc sInh foan hoc. Ca c nguoI quan fr
nha fruong nhn fhy rang rako, HavkIns va nhung nha hang
haI Ion da fhanh cng ma khng cn foan hoc, nn daf vn d
nhung fhuy fhu fuong IaI co fhuc su cn dn foan hoc hay khng.
ung v phia foan hoc, SIr Isaac da Ip Iun rang nhung quy Iuf
cu khng con fhich hop nua. "Cac hoc sInh foan hoc Ia nhung bng
hoa cua nha fruong, cac om co kha nang huong nhn frI fhuc ff
hon va nu duoc day d ff va fhoo hoc nhung v fhy gIoI, cac om
frong fuong IaI co fh cung cp cho df nuoc nhung fhuy fhu,
nhung nha dong fau, kIn fruc su, ky su, chuyn vIn foan hoc v
du Ianh vuc, frn bIn va frn df, faI ba hon nhung nguoI ma
nuoc Phap hIn dang fu hao".
Tuy nhIn, nhung finh foan d fm kInh d nho quan saf maf
frang rf phuc fap. Cn fm ra mf phuong phap nao do, ff nhf
Ia mf b may, d gIup cho nhung fhuy fhu if hoc d fm ra v fri
frn bIn cua mnh.
Nam 1604, Vua PhIIIp III cua Ty an Nha froo gIaI 10.000
ducaf cho aI co gIaI phap va sau do vua IouIs XIV cua Phap cung
froo gIaI 100.000 fIorIn. Va Toan Quyn Ha Ian cung froo gIaI ma
CaIIIoo da gIaI dap.
O Anh, dng Iuc fhuc bach gIaI quyf vn d kInh d khng
phaI Ia nhu cu cua nhung fhuy fhu frn nhung daI duong xa xI
ma Ia do mf fham hoa xay ra ngay o fhm Iuc da phia bo bIn
phia nam. Nam 1707, mf fau chIn Anh va vao da ngm cua
qun dao ScIIIy, gm 140 hon dao nho cach xa bo bIn khng d y
40 dam. Toan b fhuy fhu b chm cung voI fhuyn fruong cua ho,
dc CIovdIsIoy ShovoII, mu fhuyn fruong anh hung. Vao fhoI
haI qun Anh o dInh cao vInh quang, caI chf cua nhIu fhuy fhu
nhu fh o rf gn df IIn va khng phaI do ko fhu fn cng, qua
Ia chuyn dau don. Iuong fm qun chung b danh dng. HaI nha
foan hoc II Iac fuyn b cng khaI rang faI nan da co fh franh
duoc nu cac fhuy fhu co hIu bIf v kInh d. ChI cn ho bIf cach
fm kInh d, ma dIu nay "cac fhuy fhu bnh fhuong co fh hIu va
ap dung cach d dang ma khng cn dn nhung finh foan rac rI
cua fhIn van hoc".
o bIn c fhuc dy, Quc hI vao nam 1714 da fhng qua
mf dao Iuf "Troo mf CIaI Thuong Cng Cng cho nguoI nao hay
nhung nguoI nao fm ra duoc KInh d frn In".
Ro rang mf dng h qua Iac khng fh doaf gIaI. finh
duoc fhoI gIan frn mf con fau frong franh, Iac Iu, phaI co mf
phuong phap khac. ng h phaI khng co con Iac hay qua Iac.
Co nguoI nay ra y fuong nu cun fron mf fhanh kIm IoaI
mong fhanh mf Io xo, khI no bung ra no co fh fao Iuc dy caI
may. KIn fruc su nguoI y runoIIoschI co Io da ch ra chIc dng
h chay bang dy cof khoang nam 1410. Mf fh ky sau, mf fho
khoa nguoI uc da ch nhung dng h nho chay bang dy cof.
Nhung dy cof cung co vn d cua no. VoI con Iac roI, Iuc fao ra Iuc
du va Iuc cuI Iun du nhau, nhung voI dy cof, khI dy cof cang
bung ra fh Iuc cang yu dn. Mf gIaI phap faI fnh cho vn d
nay Ia chIc "banh cn", mf caI IoI cnIc duoc fhIf k sao d khI
Io xo bung ra, fh chinh hnh fhu cua caI IoI fao mf Iuc fang dn
frn may.
anIoI J. oorsfIn 42
an du, nhung chIc dng h bo fuI moI nay co du fhu hnh
dang. Co dng h hnh so nguoI, qua frung, quyn sach, fhanh gIa,
cho, su fu, hay chIm b cu, Va co mf s duoc fhIf k d cung cp
nhung Ich fhIn van, chI nhung chuyn dng cua maf froI, maf
frang va cac ngI sao.
Nhung nhung dng h du fIn chay bang dy cof nay cung
khng chinh xac hon nhung dng h qua Iac ma chung fhay fh.
Iuc du maf dng h daf nay ngang phia frn va chI co mf kIm
chI gIo. Cho foI du fh ky 17, b may khng co bao chu buI va
nuoc. Sau do dng h duoc daf dung va maf dng h frng ra
ngoaI, duoc daf frong mf khung bang dng. Nhung v no vn con
dua frn caI fhanh hI cua fhoI ky du, nn su fhIu chinh xac Ia
chuyn fhuong. KhI Hng y RIchoIIou gIoI fhIu suu fp dng h
cua mnh, mf v khach v y danh rof haI chIc cung mf Iuc frn
nn nha. V Hng y dIm nhIn nhn xof, "y Ia In du fIn haI
caI chay gIng nhau!".
Mf dng h bo fuI chinh xac hon cn phaI co mf b phn
dIu khIn chinh xac hon. Ca caI hI bang fhanh In caI hI qua
Iac du khng dap ung duoc dIu nay.
ThoI gIan du, dng h dI bIn con mac fIn nn cac fhuyn
fruong vn fIp fuc su dung phuong phap maf frang. Nhung dn
da, vIc san xuf nhung dng h ro fIn con d hon Ia vIc dao fao
fhuy fhu gIoI foan hoc.
ng h dI bIn phaI dc Ip voI frong Iuc cua dng Iuc cua
no, cung nhu cua b phn dIu khIn cua no. Roborf Hooko co mf
y fuong don so: nu Iuc cua mf Io xo co fh dung d chay dng h,
fh faI sao finh dan hI cua no IaI khng fh dung fhay cho qua Iac
d dIu khIn b may7
Truoc khI Roborf Hooko |1635-1703) In 10 fuI, ng da
frng fhy mf chIc dng h duoc fhao roI ra va fh Ia ng fu
mnh rap Iy mf chIc bang g. O daI hoc ChrIsf Church, Oxford,
ng Ion fuI hon cac sInh vIn khac va duoc fham gIa mf nhom
nghIn cuu khoa hoc gm nha kInh f hoc fIn phong WIIIIam
Poffy, kIn fruc su ChrIsfophor Wron va nha vf Iy hoc Roborf
oyIo. Hooko Iam ra nhung chIc may d frac nghIm nhung Iy
fhuyf ma nhung nguoI kIa dang khaI frIn. KhI RoyaI SocIofy
duoc fhIf Ip nam 1662, ho da khn ngoan chon Hooko, Iuc by
gIo moI 27 fuI vao chuc vu Phu frach fhi nghIm, co nhIm vu fhu
nhung fhi nghIm do cac fhanh vIn dua ra. Trong cun
MIcrographIa |1665) cua mnh, Hooko da cho fhy ng nam baf
duoc caI mu chf cua fhoI daI moI. Ong vIf, "Su fhf Ia khoa hoc
v ThIn NhIn da qua Iu chI Ia cng vIc cua khI oc va fri fuong
fuong. a dn Iuc no phaI quay fro v voI finh chf ro rang va
vung chac cua vIc quan saf vf chf va nhung su vf hIn nhIn".
Nam 1658, khI moI 23 fuI, Hooko da nghI rang co fh Iam
b phn dIu khIn cua dng h dI bIn bang vIc "dung nhung
dy cof fhay v frong Iuc d Iam cho mf vf fh rung dng frong
bf ky fu fh nao". Mf dy cof gan vao mf con Iac co fh Iam cho
con Iac Iac qua Iac IaI quanh fm frong Iuc cua chinh no va nhu
fh fao mf chuyn dng fun hoan cn d b may dng h dung
hay chay va nho do chI cac don v fhoI gIan. Truc gIac nay co finh
quyf dnh cho vIc Iam ra dng h dI bIn.
Nu mu dng h cua ng duoc chung nhn bang sang ch,
ng da co mf faI san rf Ion. Cac nha khoa hoc dng nghIp cua
ng, frong do co Roborf oyIo va WIIIIam rounckor, ca haI du
gIau co, da mun faI fro du an cua ng. Nhung Hooko da fu chI
khI ho khng dap ung dy du moI yu cu cua ng. Nam 1674, khI
Huygons, dI fhu nguoI Ha Ian cua ng fhuc su Iam ra chIc dng
h doo fay chay bang Io xo con Iac, Hooko fuc gIn va f cao
Huygons da an cap phaf mInh cua ng. khang dnh uu fh cua
mnh, nam sau ng ch fao chIc dng h doo fay d guI fang vua,
frn dng h co ghI dong chu khang dnh Hooko da sang ch ra b
may quyf dnh nay fu nam 1658. Hooko da fro fhanh fac gIa
khng fh franh caI cua dnh Iuf Hooko: !f fonsIo vIs - suc cang
bao nhIu fh Iuc b y nhIu: mf Io xo khI b koo cang so fao mf
phan Iuc bang voI Iuc cang cua no. Nhung quyn uu fIn cho hu
hf cac sang ch chuyn bIf cua ng, k ca con Iac Io xo, fh con
nhIu franh caI. u aI Ia "nha phaf mInh du fIn" cua nhung fhu
do, fh rf cuc vIc kf hop mf dy cof chinh Iam dng Iuc va mf
Io xo con Iac Iam b phn dIu khIn da fao ra chIc dng h dI
bIn.
ThoI gIan du, nhung dng h bIn con mac fIn, nn cac
fhuyn fruong vn fIp fuc su dung phuong phap ma f frang.
Nhung dn da vIc san xuf nhung dong h ro fIn vn d hon Ia
vIc dao fao nhung fhuy fhu gIoI foan hoc. Khng chI co cac fhuy
fhu moI Ia nhung nguoI don nhn duoc su fIn IoI cua chIc dng
h. ng h chay bang dy cof da fro fhanh mf vf dung fIn
anIoI J. oorsfIn 44
mang fhoo ca frn df In frn bIn. VoI chIc dng h d mang
fhoo - cang ngay cang nho, khng b frong Iuc, bo frong fuI hay doo
o c fay - moI Ianh vuc cua doI sng con nguoI so mang mf y nghIa
moI v fhoI gIan.
Phn III
ChIc dng h cua nha fruyn gIao

I voI nguoI Trung Hoa, froI fh
fron nhung fraI df fh vung va dof,
va ho fIn chac rang nuoc cua ho o ngay
frung fm cua fraI df. Ho khng
fhich caI y fuong cua cac ban d da Iy
phuong fy, dy df Trung Hoa cua ho
ra mf goc cua phuong ng.
anIoI J. oorsfIn 46
CH!ONC 7
MO !ONC VAO TR!NC HOA
"NguoI fa khng phaI ngac nhIn v
cac hIn nhn Trung Hoa da khng Iam
nhung buoc do. Iu dang ngac nhIn Ia da
co nguoI Iam duoc nhung kham pha do",
Iborf InsfoIn, |1953).

CIo dy, xof v maf ky fhuf, nguoI fa o du cung co fh xac
dnh duoc v fri cua mnh frn fraI df. Nhung dIu do co fh v
maf ky fhuf fh IaI khng Iun Iun co fh v maf xa hI. Truyn
fhng, fp quan, phong fuc, ngn ngu, co ch, hang ngan fhoI quon
nho nho, nhung II suy nghI va hanh dng, da Ia nhung rao can.
Chuyn Iy ky v chIc dng h bn phuong Ty da khng xay ra
bn phuong ng.
Nam 1577, faI aI hoc ong Tn o Rma, IInh muc fro fn Ia
Maffoo RIccI |1552-1610) Iuc do moI 25 fuI gap mf cha fu da so
fruyn gIao ong Tn o n fro v, IIn quyf dnh dI fruyn
gIao faI vung fh gIoI do d fhu vao kho Im cua CIao HI Cng
CIao nhung hoa mau phong phu do haf gIng TIn mung gIoo vaI
faI do. Nha fruyn gIao fro da bc I ro mf khI oc dc Ip so bIn
ng fhanh mf frong s nhung nha fruyn gIao vI daI nhf.
Iuc cu bo duoc 17 fuI, cha cu da goI cu dn Rma d hoc
Iuf. So rang con mnh so b du d dI fu Iam IInh muc, cha cu da
ra Inh cho cu khng duoc hoc cac mn fn gIao. f chp nhung
c gang cua cha mnh, Maffoo da xIn gIa nhp ong Tn fruoc khI
cu 20 fuI, sau do vIf fhu xIn cha mnh chp fhun. KhI ng
RIccI |b) vI vang dI Rma d ruf con mnh ra khoI nha fp ong
Tn, doc duong b nga bnh, ng fIn rang dy Ia y cua Chua d con
mnh fhoo on ku goI cua no. Th Ia Maffoo RIccI bo Rma dI
Conoa, rI fu do dap fau sang ao Nha, d qua gIang frn mf
fau bun sang n . KhI dn Coa, mf vung df fhuc ao
Nha o bo bIn fy nam, fhang 9 nam 1578, ng o IaI do bn nam d
hoc va day fhn hoc. Sau do cac b frn ong Tn cua ng cu ng
sang fruyn gIao faI Macao, o do ng baf du hoc fIng Trung Hoa.
ChI cach fhanh ph fhuong maI Ion Quang ng mf caI vnh,
Macao co vo Ia mf b phong Iy fuong cho cac nha fruyn gIao.
RIccI va mf IInh muc ban, MIchoIo RuggIoIr, sng 7 nam o
Chu Thanh, mf fhanh ph phia fy Quang ng. Ho xy mf
ngI nha fruyn gIao va du b su nghI ky cua dn chung va fhInh
fhoang co nhung frn mua da do ban fay cua nhung nguoI fhu
nghch, nhung moI nguoI du coI cac ng Ia nhung nguoI hoc rng.
Trn fuong phong khach cua ngI nha fruyn gIao, RIccI frn mf
fm ban d fh gIoI. Chinh ng da fhuf IaI nhu sau:
Trong s nhung nuoc Ion, Trung Hoa Ia nuoc co nn fhuong
maI kom nhf; fhuc vy, co fh noI ho hu nhu khng co gIao Iuu
nao voI fh gIoI bn ngoaI va hu qua Ia ho mu ff khng bIf g v
fh gIoI noI chung. Thuc ra, ho cung co nhung hoa d gIng nhu
ban d nay va ho cho do Ia ca fh gIoI, nhung fh gIoI cua ho chI Ia
15 fInh cua Trung Hoa va frn phn bIn chung quanh ban d, ho
cung vo ra mf vaI hon dao va daf fn cho chung bang caI fn cua
nhung vuong quc khac nhau ma ho duoc ngho noI dn. Tf ca
nhung hon dao nay gp IaI cung khng fo bang fInh nho nhf cua
Trung Hoa. VoI mf kIn fhuc han ch nhu fh, khng Ia g ho
hunh hoang rang nuoc ho Ia ca fh gIoI va ho goI do Ia ThIn ha,
nghIa Ia ff ca nhung g o duoI bu froI. KhI ho bIf Trung Hoa chI
Ia mf phn cua phuong dng fo Ion, cho rang y fuong nay Ia khac
xa voI y fuong cua ho, hoan foan v Iy va ho mun fm doc v
nhung chuyn nay, d co fh danh gIa ff hon.
Chung fI phaI nu ra dy mf kham pha khac gIup chinh
phuc fhIn chi cua nguoI Trung Hoa. I voI ho, froI fh fron
nhung fraI df fh vung va dof va ho fIn chac rang nuoc cua ho o
ngay frung fm cua fraI df. Ho khng fhich caI y fuong cua cac
ban d da Iy phuong fy dy df Trung Hoa cua ho ra mf caI goc
cua phuong ng. Ho khng fh nam duoc nhung chung mInh
rang fraI df hnh cu, gm co df va nuoc va fu ban chf mf
hnh cu khng co ch baf du va ch cuI...
O Trung Hoa, vIc ra Ich, gIng nhu vIc In fIn o chu u,
co nghIa Ia cng b quyn binh cua mf frIu daI moI. Iam gIa Ich
hay dung mf Ich khng chinh fhuc Ia pham fI khI qun. ThIn
van hoc va foan hoc chI danh cho nhung nguoI co fhm quyn...
anIoI J. oorsfIn 48
V khng hIu bIf v kich fhuoc cua fraI df va v nao frang
qua fu fn, nguoI Trung Quc nghI rang chI co Trung Hoa Ia nuoc
dang kinh n. Sanh voI su rng Ion cua vuong quc, vIc caI fr va
fm hIu bIf, ho coI moI dn fc khac khng nhung Ia moI ro ma
con Ia nhung con vf khng co Iy fri. I voI ho, khng mf noI nao
frn fraI df xung dang co mf hoang d, mf frIu daI, hay mf
nn van hoa. Iong kIu ngao cua ho cang duoc fhI phng do su
ngu df nay bao nhIu, ho cang cam fhy xu h by nhIu khI su
fhf duoc phoI bay.
Hoc fhuc va su khoo Ioo frong gIao f cua RIccI khng xua
fan duoc nhung mI Io so cua dn chung. Mf dm ho da nom da
khu nha fruyn gIao, f gIac RIccI fhng dng voI nguoI ao
Nha danh chIm fhanh ph, vu cao ng bIf phop hoa kIm nhung
khng chu day ho nhung bi mf cua khoa nay, rI ho pha huy nha
ng, RIccI doI In mIn bac va dI dn fhu d ac KInh.
Thoo fruyn fhng, cac hoang d Trung Hoa khng d dn
chung fhy maf mnh. Trong nhung nam suy dI cuI frIu MInh,
vua !ng Iy, mf ng vua n df bnh hoan, fu nhf mnh frong
Cung Cm voI hoang hu, cac phI fn va hang fram cung nu, co v
s cac fhaI gIam hu ha. Ngay ca nhung v quan Ion nhf cua vua
cung if khI duoc gap vua, ho phaI nho cac fhaI gIam frong cung d
daf IaI.
RIccI va cac fu sI ong Tn dn ac KInh, ho b chan IaI va
Iy hf cua caI. Quan b hnh con canh cao so huy ra fro ff ca
nhung vf g ho mang fhoo co hnh anh cua con nguoI b dong dInh
frn fhp fu. Cac quan Trung Hoa cam fhy gh ron fruoc canh
mau mo cua nguoI chu dong dnh va ho so do Ia mf dung cu cua
ma fhuf. Trong suf sau fhang b gIam cm, cac cha ong Tn
khng con hy vong nao khac, ho chI bIf huong Iong fri v Chua
va quyf fm chun b mnh mf cach vuI vo d duong du voI moI
kho khan, ngay ca caI chf, v Iy fuong ma ho da fhoo duI.
Rong ra haI muoI nam, cha RIccI Iun c gang gap maf vua,
v ng bIf chI vua Ia nguoI co fh mo cua cho TIn Mung va ng baf
du Io ngaI rang su mang cua mnh co fh kf fhuc frong nguc fu o
ac KInh. CIua su v vong do, co mf Inh cua vua frIu ng vao
cung va phaI mang fhoo I vf fu chu u. Thoo cha RIccI, Iy do
fhf bf ngo, do Ia mf hm vua suc nho ra rang co mf IoI fhInh
cu duoc goI foI mnh, vua IIn noI Hay noI cho frm bIf, caI
dng h do du, caI dng h bIf ku rong rong y; caI dng h ma
nhung nguoI ngoaI quc mun dom dn dy cho frm, fhoo nhu ho
noI frong IoI fhInh cu cua ho7
Th Ia cha RIccI duoc fha, cac mon qua cua ng duoc goI dn
hoang cung va nguoI fa ban phao d bao hIu rang vua da vua
nhn duoc mon qua. Mon qua fruoc fIn da duoc goI dn cac quan
b I xom xof va ho da cho y kIn nhu sau:
Cac nuoc fy duong chua h co quan h voI chung fa va
khng bao gIo nhn nhn Iuf I cua chung fa. Nhung anh fuong
cua Chua TroI va cua nguoI frInh nu ma Iy Ma Tu |RIccI) dng
khng co gIa fr bao nhIu. Ong fa dng mf caI fuI ma ng fa noI
Ia dung xuong cua nhung con nguoI bf fu, cu nhu fh Ia nhung
con nguoI bf fu khI In froI fh khng mang fhoo xuong cua mnh.
Trong mf hoan canh fuong fu nhu fh, Han u |mf hoc gIa
chng Phf gIao, khI duoc hoI v vIc nguoI fa dng mf ngon fay
duoc noI Ia cua duc Phf) da fra IoI khng nn cho phop dua
nhung dIu moI Ia nhu fh vao cung, v chung co fh dom faI hoa.
V fh, chung fhn khuyn khng nn nhn nhung I vf nay va
ng fa khng duoc phop o IaI frong kInh fhanh. PhaI fruc xu f ng
fa v nuoc.
f chp nhung IoI do, vua da nhn I vf va frIu cha RIccI
vao NI Cung.
I vf cua RIccI gm haI dng h rf dop fhuc mu fhIf k
moI nhf cua IfaIy - mf dng h Ion chay bang qua Iac va mf
dng h nho chay bang dy cof. Ca haI duoc dom dn hoang cung
vaI ngay fruoc khI RIccI dn va khI RIccI duoc frIu vao cung, chIc
dng h nho vn con chay. ChIc dng h Ion ngung chay v qua
Iac cua no da rof xung day dng h. Cac chung bIf ku Iam
cho vua r f fhich fhu, nhung by gIo khng con ku nua. Ong vua
gIng nhu dua fro bun phIn v mon d choI b b, da fruyn quan
fhaI gIam cua mnh ra Inh cho RIccI frong ba ngaI phaI Iam cho
chIc dng h chay Ia.
May fhay, frong fhoI gIan RIccI fro v Rma, ng da duoc
hun Iuyn cho su mang fruyn gIao va ng da d y hoc ngh sua
dng h. Th Ia gIo dy ng da san sang d gIang mf baI v sua
dng h.
Vua fruyn cho dung mf caI fhap bang g d daf chIc dng
h Ion frong vuon fhuong uyn, noI chI mf mnh vua va mf if
nguoI duoc vua sung aI cho vao fhuong Iam.
anIoI J. oorsfIn 50
Trong chin nam fIp fhoo, cha RIccI fro fhanh mf su fhn
duoc kinh n qua suc fuong fuong cua chinh mnh. ChIc dng h
cua nha vua Iam cho moI nguoI Trung Hoa kInh ngac, cha RIccI
gIaI fhich, chI v no Ia mf cng frnh chua fung duoc nhn fhy,
ngho fhy, hay fuong fuong ra frong Ich su Trung Hoa. Nhung
cha RIccI da Im. Tuy cac cha dong khng bIf, nhung dng h
may da co mf Ich su ruc ro va Iu daI o Trung Hoa. Nam fram
nam fruoc khI cac cha ong Tn dn do, mf s cn fhn duoc
sung aI frong cung da phaI kInh ngac fruoc mf chIc dng h
fhIn van ky dIu. Vao fhoI cac cha ong Tn dn Trung Hoa,
chIc dng h fhIn van do Ia con Ia mf gIaI fhoaI duoc bIf dn
noI mf vaI hoc gIa suu fm d c ma fhI.
VIc ch fao dng h fhIn van cua T Tng Ia mf fruyn
fhng. Nam 1077, mf vIn chuc uyn bac fn Ia T Tng, duoc
vua Tng phaI Iam su gIa dI mung sInh nhf cua mf vua ro phia
bac. Nam y sInh nhf cua vua ro nay nham dung ngay dng chi.
KhI T Tng dn noI, ng xu h v fhy mnh dn som mf ngay.
Co vo Ich cua dn ro chinh xac hon Ich Trung Quc. V T Tng
khng dam fhua nhn Ich cua hoang d fhua kom Ich dn ro, ng
da fhuyf phuc vua ro cho phop ng hoan fhanh su mang ngoaI
gIao cua mnh vao ngay ng da dnh.
O Trung Hoa, vIc ra Ich, gIng nhu vIc In fIn o chu u,
co nghIa Ia cng b quyn binh cua mf frIu daI moI. Iam gIa Ich
hay dung mf Ich khng chinh fhuc Ia pham fI khI qun. ThIn
van hoc va foan hoc chI danh cho nhung nguoI co fhm quyn, v
nhung nguoI khac co fh su dung chung d xom v fri fhun IoI cua
nhung ngI sao cho vIc If d ch d. Vua Ia nguoI dop Iong froI
nu ng cham Io ff dop cho doI sng cua fhn dn.
KhI vua Tng hoI su gIa cua mnh Ia Ich Trung Hoa dung
hay Ich ro dung, T Tng da noI voI vua su fhf va kf qua Ia
nhung quan frng coI so fhIn van da b frung phaf. Th Ia T
Tng duoc Inh cua vua fhIf k mf dng h fhIn van dop va huu
dung hon ff ca dng h da co fruoc do.
Muc dich cua T Tng khng phaI ch fao mf dng h cho
dn chung su dung, nhung Ia mf chIc may Iam Ich, mf dng
h fhIn van rIng cho ThIn Tu.
Thoo y kIn cua ha fhn, frong nhung frIu daI fruoc da co
nhIu phuong phap va kIu fhIf k nhung dung cu fhIn van
khac nhau, mI fhu du khac nhau mf chuf. Nhung nguyn Iy su
dung suc nuoc d chay may vn Iun Iun Ia mf. Cac fhIn fh dI
chuyn khng ngung, nhung nuoc cung chay |va d) khng ngung.
Vy nu fa Iam sao cho nuoc d du mf cach hoan hao, fh vIc so
sanh cac chuyn dng vong fron |cua cac fhIn fh va cua chIc
may) so cho fhy khng co saI Ich hay mu fhun; v van vf bIn
dch khng ngung.
Ong da soan mf ThIf K MoI Cho Mf Khung Hn ThIn
NghI Va ThIn Cu Chay ang May rf fI mI d co fh chu n b
fu do nhung ban vo chI fIf va Iam nhung m hnh vn hanh cua
may.
Thap dng h fhIn van cao 10 mof Ia mf cu fruc nam fng
frng gIng nhu mf ngI chua. O fng frn cung, noI nguoI fa dI
In bang mf cu fhang rIng bn ngoaI, co mf khung h fhIn
nghI bang dng chay bang may frong do co mf qua cu fhIn van
quay fu dng.
n ngoaI mI fng co nhung nguoI gIa cm chung va
chIng d danh vao nhung gIo nhf dnh. n frong fhap chinh cao
foI fng ba finh fu maf df, co mf dng h Ion, chay bang suc
nuoc chay o duoI df va Iun phIn d dy rI dc can nhung chon
nho frn mf banh xo quay daf fhoo chIu fhang dung.
Cu 1/4 gIo, foan fh cu fruc IaI vang In fIng chung, fIng
cong, fIng nuoc d, fIng cof kof cua nhung banh xo khng I,
fIng chn dI cua nhung nguoI gIa. Tuy nhIn, b phn chu yu
chinh Ia caI hI dung d ngung va baf du chay may khI no phn
bIf cac don v fhoI gIan. CaI hI faI fnh cua T Tng chay bang
suc nuoc, su dung dac finh Iong cua nuoc - gIng nhu sau nay
Hooko va Huygons su dung finh dan hI cua kIm IoaI - d fao
chuyn dng ngaf quang cn fhIf cho mf may do gIo.
S if nguoI co dIm phuc duoc xom ng H ThIn Van cua
T Tng du kInh ngac khI chung kIn canh ngoan muc nay, nhu
chinh T Tng da m fa.
Co chin muoI sau fn hu. Chung duoc sap xp fuong ung
voI cac fIng chung va frng dIm cac khac...
Iuc maf froI Ian, mf fn hu mac frang phuc do xuf hIn
d fhng bao, rI sau haI khac ruoI IaI co mf fn hu khac xuf
hIn frong frang phuc mau xanh d ba o gIo dm. Cac canh dm
anIoI J. oorsfIn 52
mI canh chIa fhanh 5 phn nho. Mf fn hu mac frang phuc do
xuf hIn du canh, chI phn du fIn cua canh, 4 phn con IaI
cua canh du Ia cac fn hu mau xanh. Cu nhu fh, co ff ca 25
fn hu cho nam canh dm. KhI dn gIo doI bnh mInh, gm 10
khac, co mf fn hu mau xanh xuf hIn d fhng bao. RI bnh
mInh gm 2 khac ruoI duoc fhng bao bang mf fn hu mau
xanh khac va maf froI moc duoc fhng bao boI mf fn hu mau
do. Tf ca nhung fn hu nay du xuf hIn o cng chinh gIua.
Nam 1090, chIc may nay da san sang d bIu dIn va huong
dn cho vua cung mf s if cn fhn frong cung.
KhI mf ng vua moI In ngI nam 1094, dam nnh fhn fhoo
fhoI I cu da fuyn b Ich cua fIn d Ia saI. Khng con duoc su
bao v cua frIu dnh, chIc dng h fhIn van cua T Tng b
nguoI fa cuop pha d Iy dng va da bIn mf khoI ky uc cua
nhung nha fri fhuc. KhI cha RIccI dn ac KInh, cac hoc gIa Trung
Hoa faI frIu dnh qua bo ngo fruoc phaf mInh chu u ky dIu,
ho coI dy Ia mf caI g moI co duoI bu froI.
RIccI va cac nha fruyn gIao ong Tn sau ng da su dung
kIn fhuc fhIn van va khoa Iam Ich cua mnh d cung c anh
huong dI voI frIu dnh Trung Hoa. KhI moI dn Trung Hoa, RIccI
nhn fhy Ich m cua Trung Hoa b saI Im, nhu da fung saI Im
suf nhIu fh ky. Cac nha fhIn van cua frIu dnh IIn fuc saI
Im mI khI du bao cac cuc nhf fhuc va v fh fao su nghI ngo v
kha nang hoang d fun fhoo y froI.
Co hI Ion da dn voI cac cha ong Tn khI nguoI fa du doan
so co nhf fhuc vao sang ngay 21 fhang 6 nam 1629. Cac nha
fhIn van cua frIu dnh du bao bIn c so xay ra Iuc 10 gIo 30 va
so koo daI haI gIo. Cac cha ong Tn IaI du bao nhf fhuc so xay
ra Iuc 11 gIo 30 va chI koo daI haI phuf. Vao ngay quyf dnh do,
da foI 10 gIo 30 ma maf froI vn choI chang. Cac nha fhIn van
frIu dnh da saI. Nhung cac cha ong Tn co dung khng7 Th
rI, dung 11 gIo 30, nhf fhuc baf du va chI koo daI haI phuf,
dung nhu cac cha ong Tn da du doan. Th Ia fu nay v fh cua
cac cha ong Tn dI voI Vua duoc vung vang va canh cua Trung
Hoa ma RIccI moI chI ho mo nay da mo foang d don nhn khoa
hoc phuong Ty. I cua frIu dnh khn cu vua cho duyf Ich
va ngay 1 fhang 9 vua fruyn cho cac cha ong Tn baf du cng
vIc. TIn fh, ho cung voI cac nguoI Trung Hoa dch sang fIng
fy phuong nhung sach v foan hoc, quang hoc, fhuy Iuc hoc va m
nhac va ho baf du ch fao nhung kinh vIn vong cho Trung Hoa.
Cung fhoI ky nay, frong khI o Rma, CaIIIoo b gIao hoang
xof xu v Iac gIao, fh o ac KInh cac cha ong Tn dang dung
nhung hoc fhuyf cua CaIIIoo d gIang dao.
TaI nang va su khn ngoan cua nhung fh h cac nha fhIn
van - fruyn gIao ong Tn k fIp da Iam cho ho duoc cac vua
Trung Hoa sung aI. Cac nha fruyn gIao ong Tn da daf duoc
mf quyn Iuc ma khng nguoI ngoaI quc nao daf duoc fruoc do,
maI cho foI fh ky 19. Chinh su hIu bIf v Ich da mo duong cho
cac cha ong Tn dn duoc voI frIu dnh. Tuy nhIn, khng phaI
Ich ma dng h moI Ia caI mo ra nn fhuong maI moI gIua ng
va Ty. n Ty, dng h da som fro fhanh mf vf dung hang
ngay, frong khI o Trung Quc, no vn Iun Iun Ia mf mon d
choI frong suf nhIu fh ky.
O fh ky 18, cac dng h qua Iac, dng h fay, dng h d
choI da fro fhanh mf fhu ngoaI f quy d nguoI chu u frao dI
voI frIu dnh Trung Hoa. V vua fro Khang Hy, nguo I bao fro cho
cha ordInand VorbIosf, da rf fhich fhu nhn duoc fu cha ong
Tn CabrIoI MagaIhaon mf dng h hnh anh Iinh, mf fay mua
kIm, con fay kIa cm khIn va mf dng h khac cu mI khI baf
du mf gIo IaI choI mf dIu nhac khac. Khoang nhung nam
1760, cha ong Tn phuc frach cac suu fp cua hoang d da bao
cao rang hoang cung chf nich dng h... nao Ia dng h froo
fuong, dng h fay, chung chum, dng h bao gIo, dan organ,
dng h qua cu va dng h fhIn van du IoaI - co dn frn 4 ngan
mon d fu nhung fay fho gIoI nhf o ParIs va Iun n.
Cac vua Trung Hoa da Ip nhung nha may va xuong ch fao
rIng cua mnh d Iam nhung d choI d fhuong nay. Vao gIua fh
ky 19, nha may ch fao dng h cua nha vua su dung dn mf
fram nhn cng, nhung san phm cua ho khng sanh duoc voI san
phm cua chu u. V nguoI Trung Hoa khng Iam duoc nhung
dy cof chf Iuong cao nn ho vn con Iac hu so voI fh h nhung
dng h chay bang qua Iac. Sau cung, cun sach day ngh Iam
dng h du fIn da xuf hIn bang fIng Trung Hoa vao nam
1809, Iuc y s dng h cu o Trung Hoa da fao du vIc Iam cho
hang fram fho sua dng h.
anIoI J. oorsfIn 54
CH!ONC 8
M C!A CAC MAY MOC
Chinh v dng h Iuc ban du duoc ch fao khng phaI nhu
mf dung cu fhuc fIn d phuc vu mf muc dich duy nhf, nn no
so fro fhanh mo cua cac may moc. Su fIn b da co nho su cng fac
gIua nhung nha khoa hoc - CaIIIoo, Huygons, Hooko va nhung
nguoI khac - voI nhung fho fhu cng va fho may.
V dng h Ia nhung may do du fIn cua fhoI daI moI, nn
nhung nguoI ch fao dng h fro fhanh nhung nguoI fIn phong
frong nganh ch fao du ng cu khoa hoc. I san vung bn cua nhung
nguoI ch fao dng h du fIn Ia ky fhuf co ban cua cac may
dung cu. HaI vi du vuof frI Ia nhng |hay banh rang) va con vif.
VIc phaf mInh ra qua Iac boI CaIIIoo va sau do boI Huygons da
gIup cho dng h co fh chay chinh xac gp muoI In fruoc kIa,
nhung dIu nay chI co fh co duoc nho vIc chIa va caf fhf chinh
xac cac banh rang. Cac nha ch fao dng h da phaf frIn nhung
ky fhuf moI, don gIan va chinh xac hon d phn chIa chu vI cua
mf fm kIm IoaI hnh fron fhanh nhIu phn du nhau va caf
banh rang voI nhung goc fhich hop. ng h cung cn nhung con
vif chinh xac va v fh cn caI fIn ky fhuf fIn kIm IoaI.
HIn nhIn nhng Ia b phn IIn kf chu yu frong mf b
may dng h. Cac rang nhng frong dng h so khng fh cach du
nhau hay caf gon nu chung duoc doo gof bang fay. ChIc may caf
nhng du fIn ma chung fa bIf duoc Ia cng frnh cua mf fho
fhu cng nguoI y, JuanoIo TorrIano o Cromona |1501-1575), sang
Ty an Nha nam 1540 d ch mf dng h hanh fInh dc dao cho
vua CharIos V. Ong bo ra 20 nam fhIf k mf dng h co mf
nga n fam fram banh rang rI bo ra ba nam ruoI d fhuc hIn fhIf
k do. Chinh v fh, mI ngay |khng k ngay nghI), ban ng
fhuf IaI, ng phaI Iam... frn ba banh rang khac nhau v kich
fhuoc, s va hnh dang rang va fhoo cach chung duoc daf va gaI
vao nhau. Tc d nay da Ia ky dIu rI, nhung vn chua ky dIu
bang chIc may fIn fInh vI ma ng sang ch ra... d fIn bang mf
fhanh saf nhung banh rang fhoo dung kich fhuoc doI hoI va dung
d du cua cac rang... ma khng banh rang nao phaI Iam IaI In
fhu haI v ff ca du chinh xac ngay fu In du rI.
CIng nhu banh rang, con vif cung Ia phn cf yu dI voI
nganh ch fao may. Mu so khoI cua no da co fu fhoI ArchIamodos
hay fruoc do. Co fh mf nha khoa hoc HI Iap c daI. Horo, da ch
ra mf dung cu caf vif. Nhung ch fao duoc mf con vif don gIan
vn Ia mf cng vIc kho khan fu Iu doI. MaI dn gIua fh ky 19,
khI ma cuI cung nguoI fa da Iam ra duoc nhung dInh vif co du
nhon, nguoI fa moI khng con phaI duc mf I fruoc d baf con vif
vao.
Cac nha may fIn kIm IoaI du fIn da duoc sang ch boI cac
fho dng h va cho cac fho dng h su dung. Cac may fIn sau nay
chI Ia caI fIn dI chuf fhIf k ban du cua cac fho Iam dng h,
nhung Ia co ban cho ky ngh may dung cu. Cac fho Iam dng h
fIn phong cua fh ky 17 va 18 dung Ia nhung nguoI ch fao may
fIn fIn phong.
Vao fh ky 17, nhung nha ch fao dng h da fIn xa mf
cach ngoan muc fruoc nhung cng ngh khac cua fhoI daI va da ap
dung nguyn fac phn cng. Nam 1763, ordInand orfhoud da co
fh IIf k ra 16 IoaI fho khac nhau frong nganh Iam dng h Ion
va 20 IoaI fho dng h doo fay. o Ia nhung fho Io cac khu v vn
hanh, khoan I, Iam dy cof, Iam kIm, Iam qua Iac, khac maf dng
h, danh bong cac phn bang dng, frang mon, ma bac, ma vang
maf dng h, Iam khung, son gIa vang, Iap banh rang, van va
da nh bong chung dng h...
anIoI J. oorsfIn 56
CH!ONC 9
TAI SAO IAI XAY RA N TY
Chung dng h vang In cho
moI nguoI va fung nguoI, nhu fhI sI
John onno ghI nhn vao nam
1623. Thoo ng, fIng chung dng
h cng cng Ia IoI nhac nho rang:
fI Ia fhanh phn cua nhn IoaI.

O chu u, dng h da som fro fhanh mf chIc may cng
cng. Cac nha fho mun cac fin huu dn fu fp du dan va fhuong
xuyn d cu nguyn va cac fhanh ph phaf frIn mun quy fu
dn chung IaI voI nhau d chIa so doI sng fhuong maI va gIaI fri.
KhI nhung chIc dng h co ch cua chung noI nhung fhap chung
nha fho va fhanh ph, chung da dI vao sInh hoaf cua cng dng.
Tu frn nhung fhap chung nay, chung fhu huf su chu y cua nguoI
gIau In ngho o, danh fhuc su quan fm cua ca nhung aI khng co
nhu cu rIng d bIf gIo gIc. Cac may Iuc ban du duoc dung Iam
nhung dung cu cng cng dn da fro fhanh nhung dung cu ca
nhn ph cp nhf. Nhung nhung dung cu baf du duoc ch fao d
phuc vu doI sng ca nhn co fh khng bao gIo fro fhanh nhung
dung cu ph cp frong nhu cu doI sng cua ca mf cng dng.
ng h da fro fhanh su quang cao cho chinh no, bang cach phuc
vu cho nhung cng d ng moI frn khap chu u.
Mf fhanh ph dang fu hao o chu u khng fh fhIu chIc
dng h cng cng cua mnh, d danh chung bao hIu cho nguoI
dn quy fu IaI voI nhau d fu v, d chIa vuI so bun. Chung dng
h vang In cho moI nguoI va fung nguoI, nhu fhI sI John onno
ghI nhn nam 1623 va fIng chung dng h cua cng cng Ia IoI
nhac nho rang fI Ia fhanh phn cua nhn IoaI.
Nhu fa da fhy, nhung dng h cua chu u Iuc ban du co
muc dich bao hIu gIo cu nguyn cho cac fhy dong, nhung fu khI
no duoc dua In nhung fhap nha fho va fhanh ph, no da chuyn
sang fh gIoI cua doI sng cng cng. Cng dng fo Ion hon nay
som cam fhy cn co chIc dng h d n dnh fhoI bIu cho doI
sng fhuong nhf. O chu u, gIo nhn fao - gIo dng h, da dua
vIc finh foan fhoI gIan ra khoI Ich vu fru, ra khoI caI franh sang
franh fI cua khoa chIm fInh, d dI vao caI anh sang choI chang
cua mI ngay. KhI nang Iuong cua hoI nuoc, cua dIn va anh sang
nhn fao gIup cho cac nha may IIn fuc hoaf dng ngay va dm,
gIo nhn fao cua dng h fro fhanh ch d sInh hoaf fhuong nhf
cho moI nguoI.
CaI khac voI Trung Hoa Ia o kch finh va su soI sang. O
Trung Hoa, nhung hoan canh khac nhau da gop phn ngan can
dng h fro fhanh ph cp. Nhung dng h may dc dao du fIn o
Trung Quc, nhu chung fa da fhy, duoc ch fao khng phaI d chI
gIo nhung d chI Ich. Va khoa Iam Ich duoc nha nuoc gIu bi mf.
MI frIu daI Trung Hoa duoc bIu fuong, phuc vu va bao v boI
Ich moI cua mnh. K fu cuc fhng nhf vuong quc vao fh ky 3
fruoc CN |khoang nam 221) foI cuI doI Thanh, hay Man Chu,
frIu daI cua nam 1911, da co khoang mf fram Ich khac nhau ra
doI, mI Ich co mf fn goI fhoo frIu daI hay hoang d duong fhoI.
Nhung Ich nay khng dua fhoo doI hI cua nhung fIn b v fhIn
van hay ky fhuf quan saf, nhung do nhu cu dong du n cua
froI frn quyn binh cua mf v vua moI. VIc Iam Ich fu nhn
duoc coI Ia mf fI gIa mao va b frung fr v no do doa su an foan
cua vua va Ia mf fI khI qun.
hIu duoc faI sao mo cua cac may moc IaI kom phaf frIn
o Trung Hoa, fa phaI nho IaI mf s nof dac frung Ion frong doI
sng Trung Hoa fhoI c. Mf frong nhung fhanh fuu du fIn, nI
bf nhf cua nguoI Trung Hoa Ia mf chinh quyn fp frung duoc
f chuc chaf cho. Ngay fu nam 221 fruoc C.N, vua Tn In ngI Iuc
13 fuI da hoaf dng suf 25 nam d fhng nhf cac fInh cua
Trung Quc fhanh mf vuong quc Ion duy nhf, voI mf h fhng
quan IaI khng I. Ong da fhng nhf Iuf phap va chu vIf, fhIf
Ip cac h fhng do Iuong fhng nhf va fhm chi n dnh ca chIu
daI cua cac fruc banh xo d chung co fh khop voI cac mang banh
xo.
V Ich Ia do cac vua Trung Hoa n dnh, nn fn gIao cu
vuong quc gan IIn voI chu ky dap dI cua cac mua va fhIn van
hoc fro fhanh khoa hoc huyn bi cua cac v vua sung dao. VIc
frng frof o Trung Hoa dua vao fhuy IoI va vIc nay doI phaI du
anIoI J. oorsfIn 58
doan duoc nhp dIu cua nhung dof mua mua va nhung dof fuyf
fan d vao cac con sng va knh.
Tu nhung fhoI ky du cua Ich su Trung Hoa, daI quan saf
fhIn van Iun Ia mf phn cf yu cua dn vu fru, fuc Ia cung
nghI I cua vua. Khac voI Hy Iap va chu u fhoI Trung c, o
Trung Quc, khI chinh quyn frung uong cang vung manh fh
khoa fhIn van cang fro fhanh vf so huu chinh fhuc cua nha
nuoc.
Tf nhIn dIu nay co nghIa Ia fhIn van hoc Trung Quc
ngay cang mang finh chf fhu IaI va xa Ia. O dy, cng ngh dng
h Ia cng ngh cac may fhIn van. CIng nhu o phuong Ty cac
may In fIn hay ch fao fhuc sung b nha nuoc kIm soaf chaf
cho, fh o Trung Hoa, cac dung cu do fhoI gIan d Iam Ich cung b
kIm soaf nhu vy.
ng h fhIn van nI fIng cua T Tng da khng fh duoc
ch fao nu T Tng khng phaI Ia mf quan chuc cao cp frong
hoang cung duoc gIao frong frach gIup vua fm hIu vn mnh nho
quan saf fhIn van. Iu nay cung caf nghIa faI sao chI frong vong
if nam, sang ch dc dao cua T Tng da chI con Ia mf fruyn
fhuyf b Iang qun. CIa nhu T Tng da ch fao chI c dng h
khng phaI cho vuon ngu uyn cua mf vua Trung Hoa, ma cho
mf foa fh sanh bn chu u, han ng da duoc ca fung Ia mf daI
n nhn cua IoaI nguoI. Cng frnh cua ng han phaI fro fhanh
mf daI ky nIm dang fu hao cua nhn IoaI, Ia dI fuong ganh dua
cua ca fh gIoI.
Nguoc IaI, su ph cp cua chIc dng h bn phuong Ty Ia
do nhung nhu cu cua cng dng - nghIa Ia vua co ich cho moI
nguoI vua fIn dung. Mc phaf frIn quyf dnh chinh Ia su fIn b
fu dng h chay bang qua Ia c sang dng h chay bang dy cof.
Nhung qua Iac khIn cho dng h phaI c dnh o noI no duoc Iap
daf In du fIn. Nhung mf dng h dy cof co fh mang dI bf cu
noI du. VoI nguoI phuong Ty, dng h dI bIn cua fh ky 18 Ia
mf may fham do - mf dung cu h fro cac nha vo ban d, du
khach, nguoI dI bun, nguoI nghIn cuu fhuc vf va nguoI dI bIn,
mf dung cu khuyn khich cac fhuy fhu dI xa hon, gIup ho bIf ho
dang o du, ma bao dam ho co fh fro IaI ch do mf In nua. Sau
cung Ia dng h bo fuI, rI dng h doo fay cho phop hang frIu
nguoI co fh mang fhoo mnh mf dung cu do gIo.
NoI rang dng h khng duoc phaf frIn bn Trung Hoa
khng co nghIa Ia do ngun gc ng Phuong hay A Chu cua
no. Chung fa co fh Iy Nhf Iam mf vi du fuong phan. Trong khI
nguoI Trung Hoa c chp frong vIc fu c Ip mnh, Iun Iun nghI
ky nhung g bn ngoaI, fh nguoI Nhf bIf kf hop quyf fm bao
fn nhung ngh fhuf va dnh ch fruyn fhng cua mnh voI kha
nang su sac frong vIc baf chuoc va du nhp nhung g dn fu
nuoc ngoaI. Truoc khI kf fhuc fh ky 17, nguoI Nhf da san xuf
nhung mu dng h cua chu u rI. Trong fh ky fIp fhoo, nguoI
Nh f baf du phaf frIn mf cng nghIp dng h, san xuf ra
nhung chIc dng h do ho fu fhIf k voI maf s chI gIo co fh
dIu chInh duoc va cac kIm c dnh. Ho hoan fhIn IoaI dng h haI
fhanh hI voI mf con Iac chI gIo ban ngay va con Iac fhu haI chI
gIo ban dm, v nhung gIo cua ngay va dm khng bang nhau.
Cho foI 1873, nguoI Nhf vn fhoo ngay cua anh sang fu
nhIn duoc chIa fhanh sau gIo bang nhau fu Iuc maf froI moc foI
maf froI Ian. CIo cua ho vn con fhay dI fuy mI ngay, nhung ho
da ch fao fhanh cng mf dng h chI chinh xac nhung gIo khng
bang nhau do cho ca nam. V nhung fuong bang gIy cua cac nha
nguoI Nhf qua mong manh khng gIu duoc nhung dng h froo
kha nang cua chu u, nn ho da ch ra mf dng h fru froo fu
suon nha xung va chI fh co fh fruof frn nhung fhuoc vach
fhang dung so dI chuyn d chI dung nhung khoang gIo fhay dI fu
ngay nay sang ngay khac. VIc nguoI Nhf con gIu mf h fhng
ma fu Iu nguoI chu Au da bo IaI chinh Ia du chI d ng co sang
kIn cua ho.
VIc kho ch fao nhung dy cof chinh da Iam fr fr nganh
san xuf dng h o Nhf maI cho foI nhung nam 1830. Nhung
chang bao Iu nguoI Nhf da co fh Iam duoc nhung dng h Inro
xInh dop co fh daf gon frong caI Inro - caI frap fruyn fhng ma
nguoI Nhf cf vao mf caI dy d doo vao c hay cf vao daI Iung,
khI ho mac frang phuc fruyn fhng khng co fuI. V nguoI Nhf
quon ngI frn san, ho khng Iam nhung dng h co hp daI hay
dng h d dung.
Mf d dn cu cao cu a Nhf, cung voI nhung frung fm d
fh sm uf va nhung nha bun manh dan, da kich fhich vIc ph
cp hoa cac nganh fhu cng va ngh fhuf va fhuc dy doI sng
Iun Iun chuyn dng. NhIu cang va mang IuoI duong sa ff gIup
vIc gIao fhng fro fhanh rf fIn nghI. Nganh ch fao dng h
anIoI J. oorsfIn 60
phaf frIn o Nhf som hon o Trung Hoa. Cac Ianh chua, cac daI
gIa va cac fuong qun da fung daf Iam nhung dng h cho cac Iu
daI cua ho. Nhung phaI doI dn fh ky 19, dng h moI fro fhanh
mf so fhich cua qun chung va hang frIu nguoI dn moI co co hI
d mua.
Phuong Ty fo ra co IoI fh va frong phn Ion Ich su, phuong
Ty Ia nguoI kham pha, con phuong ng Ia phn duoc kham pha.
Nhung nguoI phuong Ty du fIn dn duoc voI nua kIa cua hanh
fInh Ia nhung nguoI b hanh don fhuong dc ma va chu kho .
Phn IV
a Iy cua fri fuong fuong

f va bIn
Khng bIn nao khng dI duoc, khng df nao
khng o duoc -Roborf Thorno |1527).

Mun kham pha hanh fInh, IoaI nguoI phaI gIu bo nhung
nIm hy vong va nhung nI so haI xa xua va mo foang cua cho
kInh nghIm. Nhung chIu kich bao Ia cua khng gIan, cac Iuc da
va daI duong, chI duoc phoI bay fu fu. Phuong Ty fo ra co IoI fh
va frong phn Ion Ich su, phuong Ty Ia nguoI kham pha, con
phuong ng Ia phn duoc kham pha. Nhung nguoI phuong Ty
du fIn dn duoc voI nua kIa cua hanh fInh Ia nhung nguoI b
hanh don fhuong dc ma va chu kho. Nhung vIc kham pha dy
du fm muc bao Ia cua hanh fInh chI co fh co duoc nho nhung
cuc mao hIm frn bIn cua nhung cng dng co f chuc, mo ra
nhung bf ngo fo Ion.
Cu Chua cho chn froI cua ban rng mo mI ngay! Nhung aI
cf chaf mnh vao h fhng Ia nhung nguoI khng fh hIu fhu
duoc su fhf foan dIn va chI c nam Iy caI duI cua su fhf, mf
h fhng fh gIng nhu caI duI cua su fhf. Con su fhf fh gIng
nhu mf con fac ko; no bo duI no IaI frong ngon fay ban va chay
bIn dI mf, hoan foan yn fm rang no so mo c mf caI duI mf
chI frong nhay maf - Ivan Turgonov vIf cho Iov ToIsfoy |1856).
anIoI J. oorsfIn 62
CH!ONC 10
KINH SO TR!OC N!I NON
Ngan ngan nam fruoc khI con nguoI nghI dn chuyn chInh
phuc nuI non, nuI non da chInh phuc con nguoI. uoc coI nhu Iu
daI cua nhung Suc Manh Cao Ca, nuI non fu Iu vn Ia mf fhach
fhuc cho cuc chInh phuc fhIn nhIn cua con nguoI, fhoo IoI cua
dvard Whympor, nguoI du fIn chInh phuc ngon Mafforhorn.
MI ngon nuI cao du duoc fhn fhanh hoa boI nhung con nguoI
sng duoI bong cua no. Cam hung fu day HI Ma Iap Son ma ho
kInh ngac chIm ngam, nhung nguoI dn bac n fuong fuong
ra con co mf ngon nuI cao hon nua o phia cuc bac, ma ho goI Ia
NuI Moru. NguoI n gIao va sau nay nguoI Phf gIao coI ngon nuI
huyn fhoaI 84.000 dam Ia nuI-sIu-vIf-frn-cac-nuI, Ia noI o cua
cac fhn IInh. NuI Moru, nuI frung fm cua vu fru Ia fruc dung
cua vu fru hnh qua frung, duoc vy quanh boI bay ngon nuI xp
fhoo nhung vong fron dng fm va quay quanh quy dao cua no Ia
maf froI, maf frang va cac hanh fInh. CIua ngon nuI fhu ba y va
vong nuI fhu fam bn ngoaI Ia nhung daI Iuc cua fraI df.
Thoo kInh fhanh n gIao, frn nuI Moru co nhung dong
sng nuoc ngof chay va nhung ngI nha bang vang Iam noI cu ngu
cua cac fhn IInh goI Ia ova, cac dao haf Candharva va cac gaI
dIm Apsaras cua ova. Truyn fhng Phf gIao sau nay fIn rang
Moru nam gIua bn fh gIoI o bn phuong chinh; chn nuI hnh
vung va dInh nuI hnh fron; nuI cao 84,000 dam, mf nua dI In
froI, con nua kIa cam xung df. Phia nuI gn chung fa foan Ia
bich ngoc, v fh chung fa fhy bu froI ma u xanh; phia nuI bn
kIa foan Ia hoang ngoc, hng ngoc va bach ngoc. Nhu fh, Moru Ia
frung fm cua fraI df. NuI HI Ma Iap Son fhn fhanh - mf day
nuI daI 1,600 dam va rng 150 dam - Ia ff ca nhung g chung fa
co fh fhy duoc v cac NuI Non. Cac ngon cao frn 8 ngan mof,
gm vorosf, Kanchonjunga, CodvIn Ausfon, hauIagIrI, Nanga
Parbaf va CosaInfhan, khng nguoI Ioo nuI nao co fh Ioo foI duoc,
k ca khI ky nguyn Ioo nuI da dn. Nhung ngon nuI nay goI cho
con nguoI Iong bIf on, v o frn cao n gIy nhung ngun mach
huyn bi cua con sng Indus ban sInh Iuc, sng Hang IInh fhIng
va sng rahmapufra.
Cung fh, nguoI Nhf co nuI Phu SI, v nu fhn caI quan
phong canh cua ho va Iun Iun duoc ho fn kinh qua cac fac
phm ngh fhuf. Ngh nhn bc fhy HokusaI da fao hnh fac
phm a muoI sau hnh anh nuI Phu SI |1823- 29), frnh bay
nhIu b maf khac nhau cua ngon nuI IInh fhIng.
n phuong Ty, nguoI HI Iap co nuI OIumpus, cao dung
dung frn bo bIn Aogoan o d cao hon 3 nghn mof. Thuong xuyn
b my mu bao phu, dInh nuI mf mu OIympus Ia noI o cua fhn
IInh.
IoaI nguoI chI co fh nhn fhy hi fruong cua nhung fng da
Ia m ch hI hop cho cac v fhn, n sau nhung dam my mu. CIo
khng bao gIo fhI qua, fuyf khng bao gIo cham foI, Homor vIf,
chung quanh no Ia mf Ian khi fInh fuyn, mf bu anh sang
frang ngn bao boc no va cac fhn IInh nm cam hanh phuc mIn
fruong nhu doI sng vInh cuu cua cac ngaI. NguoI HI Iap fIn rang
nuI OIympus Ia ngon nuI cao nhf frn fraI df.
Trn dInh nuI XInaI, ThIn Chua cua nguoI o ThaI da ban
cho ng Ms nhung fm bIa ghI khac Iuf Phap.
n ngay fhu ba, ngay fu sang, co sm chop, my mu day
dac frn nuI va co fI ng fu va fhI rf manh. Toan dn frong fraI
du run so. Ong Ms dua dn ra khoI fraI d nghnh don ThIn
Chua; ho dung duoI chn nuI. Ca nuI XInaI nghI nguf khoI, v uc
Chua ngu frong dam Iua ma xung; khoI bc In nhu khoI Io Iua va
ca nuI rung chuyn manh. TIng fu va mI Iuc mf fang In rf
manh. Ong Ms noI va ThIn Chua fra IoI frong fIng sm. uc
Chua ngu xung frn nuI XInaI, frn dInh nuI. NguoI goI ng Ms
In dInh nuI va ng dI In. uc Chua phan voI ng Ms: Hay
xung canh cao dn dung koo nhau In d xom uc Chua, koo
nhIu nguoI Ian ra chf. Ngay cac fu f dn gn uc Chua cung
phaI gIu mnh cho khoI nhIm u, koo b uc Chua danh phaf.
Ong Ms fhua voI uc Chua: n khng fh In nuI XInaI duoc,
v chinh NgaI da canh cao chung con rang: Hay vach ro ranh gIoI
cua nuI va fuyn b do Ia nuI fhanh. uc chua phan voI ng: Hay
dI xung, rI IaI fro In, dom fhoo Aharon voI nguoI. Con fu f va
dn fh dung co koo nhau In uc Chua, koo b uc Chua danh
anIoI J. oorsfIn 64
phaf. Ong Ms xung voI dn va noI voI ho... |Sach Xuf hanh
19,16-20)
NoI nao khng co nuI fu nhIn, nguoI fa xy dung nhung
ngon nuI nhn fao. Nhung bang chung c xua nhf con fn faI Ia
nhung kIm fu fhap co fng - nhung fhap goI Ia zIgguraf cua Iuong
Ha a, dI nguoc In foI fh ky 22 fruoc C.N. ZIgguraf vua co
nghIa Ia dInh nuI vua co nghIa Ia fhap nhn fao co fng. Thap
zIgguraf khng I o abyIon, nI fIng voI fn goI Ia Thap aboI,
gm co 7 fng, rng 90 mof vung va cao 90 mof. Nhn xa do Ia
mf IoaI kIm fu fhap co bc, nhung fhoo nhu Horodofus m fa no
khoang nam 460 fruoc CN., no Ia mf khI nhung fhap daf chng
In nhau, caI bn frn nho hon caI bn duoI mf chuf o frn fng
fhap frn cung co mf ngI dn Ion, frong dn co mf caI gIuong
Ion duoc frang hoang ruc ro, canh gIuong Ia mf caI ban. Khng co
fuong fhn nao o do. Khng aI ngu dm frn do, fru mf nguoI phu
nu frong xu duoc v fhn chI dnh dich danh, fhoo nhu fI duoc
bIf fu mIng nguoI Cand, Ia nhung saI cua fhn do.
KhI nhung fhap zIgguraf fhoI c b pha huy vao fh ky 4, mf
nguoI AI Cp k IaI mf fruyn fhuy f cho rang fhap zIgguraf
duoc xy boI nhung nguoI khng I mun Ioo In foI froI. V su
dIn r v dao nay, mf s b sof danh; mf s b fhn frung phaf
khng con nhn ra nhau; s con IaI b roI cam du xung dao
Crfa, Ia noI ma con gIn cua fhn IInh da nom ho xung. Thoo
nhung ban van kInh fhanh abyIon, fhap zIgguraf Ia mf SoI y
NI TroI voI f.
Thap aboI da fro fhanh bIu fuong su c gang cua con nguoI
d cham foI froI, vI pham vao Ianh da cua fhn IInh.
Cac v Iaf-ma Ty Tang hang ngay dng cho uc Phf m
hnh fraI df cua ho: dng gao nho cua ho Ia bIu fuong cua NuI
Moru. uc Phf fruyn cho ho rang haI cf cua ngaI sau khI hoa
fhIu phaI d fhanh mf dng o gIao dIm cua bn con duong, bIu
fuong quyn nang hoan vu cua cac IoI ngaI day.
Trong fhoI gIan daI n CIao ngu fr, nguoI fa da xy v s cac
fhap-dIn sfupa - nhung m hnh cua nuI Moru-Iam bIu fuong
cho fruc dung cua vu fru hnh qua frung. KhI vua Asoka, fr v fu
273 foI 232 fruoc C.N., bIn Phf CIao fhanh quc gIao frong d
quc rng Io n cua ng, ng chI don gIan dI nhung fhap cua n
CIao fhanh cua Phf CIao. HIn con haI fhap cua Asoka-Thap
Sfupa Ion o SanchI mIn frung n va Thap Sfupa odhnafh o
Kafmandu, Ty Tang.
Thap dIn Phf CIao Ion nhf, n fuong nhf va cu ky nhf
Ia fhap sfupa cua orobudur |khoang fh ky 8 sau C.N.), o Java.
n frn nam fng hnh chu nhf co fuong bao quanh Ia ba sn
fhuong hnh fron mang 72 fhap nho co froo chung, mI fhap co
mf fuong Phf. Phia fron cung Ia mf fhap Ion bang da kIn c.
Sau khI Phf CIao suy fan o n va n CIao hung fhnh
fro IaI, nhIu dn daI duoc son frang d Iam no gIng voI ngon nuI
fhanh HI Ma Iap Son quanh nam fuyf phu. Ca c dn fho n CIao
cung gIng nhu cac fhap zIgguraf vung Iuong Ha a va cac kIm
fu fhap AI Cp, khng phaI Ia nhung noI d cac fin d dI vao cu
nguyn, khac voI cac fhanh duong cua ThIn Chua CIao. Cung
gIng nhu nuI fu nhIn, nuI nhn fao hay dn fho Ia chinh vf fho
phuong, Ia df fhanh fhIng nhf. Co Io dn daI nguy nga nhf
frn fh gIoI Ia dn Angkor Vaf, phuc fap hon fhap-dn duoc xy
dung boI vua Cambf Suryavarman II |1113-1150) vua Iam Iang
vua Iam dn fho cua vua. Thap cua dn nay co rf nhIu va dy n
fuong, Ia mf kIm fu fhap xp fng, gIng nhu mf qua nuI duoc
dIu khac.
O phuong froI bn kIa cung fhy sung sung nhung kIm fu
fhap khac fuy don so mc mac hon, nhung cung Ia nhung bIu
fuong cua su kInh ngac fruoc canh nuI non huyn bi. Trong fhung
Iung MoxIco, nhung fh nhn ToIfocs da dung In KIm Tu Thap
Maf TroI cua ho o ToorIhuacan, cao bang 2/3 fhap aboI. O ban
dao dng bang Yucafan, nguoI Mayas da dung fhap dn cua ho o
!xmaI va ChIchon Ifza.
anIoI J. oorsfIn 66
CH!ONC 11
V AN O ! TROI VA M PH!
Tro ngaI Ion frong vIc kham pha hnh
fh cua fraI df, cac Iuc da va daI duong,
khng phaI Ia su ngu df, ma Ia nhung ao
fuong cua nhn fhuc. Tri fuong fuong co
anh huong su dm, vua fao nIm hy vong
vua gy nn so haI, frong khI su hIu bIf cu
fIn foI fu fu kom fhoo nhung bang chung
mu fhun nhau.

an fhn nguoI dn Iang qu Iun Iun so Ioo In nhung dInh
nuI, song ho IaI daf ch cho nhung nguoI chf cua mnh o nhung d
cao khng fh nao daf foI.
Cac fhIn fh Ia nhung vi du ro rang v su bIn mf va hI
sInh. Maf froI fan dI mI dm d rI hI sInh mI buI sang, frong
khI maf frang duoc faI sInh mI fhang mf In. Co phaI maf frang
nay cung duoc caI fhIn fh cu faI sInh du dan khng7 Co phaI
nhung ngI sao chIu sang mI buI chIu fa cung Ia nhung ngI
sao fan IuI mI khI bnh mInh foI7 Co Io, gIng nhu chung, mI
nguoI chung fa cung co fh b chf dI rI IaI hI sInh. Khng co g
dang ngac nhIn khI nguoI fa IIn kf nhung fhIn fh, dac bIf
maf frang, voI su hI sInh cua nguoI chf. Chung fa so fm hIu
nhung y nIm nay fu HI Iap va Rma c daI, nhung cung nn nho
rang nhung y nIm nay khng chI co o vung a Trung HaI hay
fh gIoI phuong Ty.
Trong fhoI ky du cua HI Iap c daI, nu fhn maf froI Ia chu
cua cac quy fhn, nu hoang m phu. Thoo mf khoa chIm fInh
ph bIn o phuong ng, nhung fIa sang m uof Ianh Io o cua maf
frang Iam fhI rua xac nguoI chf, nho do IInh hn fhoaf ra khoI
xac va IInh hn nay duoc gIaI phong khoI nguc fu frn gIan d bay
In coI froI. Nhung nguoI SyrIa fhoI c da c gang Iam cho fIn
frnh nay duoc xay ra mau Io bang cach dng nhung hIn f o m
nguoI chf vao dm ma nhung fIa sang maf frang manh nhf.
Trong CIao HI ng Phuong, nguoI fa n dnh nhung ngay cu
hanh nghI fhuc cho nguoI chf d khoI dy nhung nIm hy vong
nay.
KInh !panIshad, mf ban van n CIao c fuyn b, MoI
nguoI Ia bo fraI df du dI In maf frang va hoI fho cua ho Iam
maf frang fruong phng In vao fhuong fun mI fhang.
VIc cac IInh hn bay In foI maf frang khng chI Ia mf n
du. Thoo nhung frIf gIa Khac Ky, maf frang duoc bao boc boI mf
vung co nhung finh chf vf Iy dac bIf. IInh hn Ia mf hoI fho
nong, bay In mf cach fu nhIn qua khng khi d vao vung Iua
cua bu froI. KhI fIn gn dn maf frang, IInh hn gap vom khi
-fo, mf chf khi co dac finh gIng nhu ban finh cua IInh hn
khIn cho IInh hn nI In o do frong frang fhaI cn bang. MI IInh
hn Ia mf qua cu Iua duoc phu bm fri fhng mInh va moI IInh
hn hop IaI fao fhanh mf ban hop xuong xung quanh maf frang
fuoI sang Iang. Thoo II hIu nay fh ThIn uong khng phaI frn
maf frang nhu phaI Pyfhagoro qua quyf, ma o vom khi -fo bao
quanh maf frang, noI chI nhung IInh hn ff Ianh moI co fh vao.
Thoo khoa fhIn van ph bIn fhoI do, maf frang Ia hanh
fInh fhp nhf frong bay hanh fInh va vom -fo cua no fIp gIap
voI khi quyn do bn cua fraI df. PhaI Pyfhagoro va Khac Ky con
fuong fuong ra vIc cac IInh hn fro v fraI df ngay sau khI dI hf
vong cua maf frang.
Thoo fIn fuong dn gIan chu u, co Io mI nguoI ngI sao
cua mnh - sang hay fI, fuy fhoo hoan canh va s mnh cua mnh
- ngI sao nay sang In Iuc nguoI y sInh ra va faf Iuc nguoI y
chf. V fh, mf sao bang co fh co nghIa Ia co aI do chf. Tu khaI
nIm dn gIan nay, CIam muc usbI fhanh AIoxandrIa o fh ky
5 daf cu hoI, Nu vy fh chI co haI ngI sao vao fhoI dIm Adam
va va fhI sao, cung nhu chI co fam ngI sao sau con Hng Thuy,
khI ma chI con ng N va bay nguoI khac sng sof fhI sao7 MI
nguoI du sInh ra duoI mf ngI sao ff hoac mf ngI sao xu.
NhIu fhIn nIn ky fruoc cuc kham pha dnh Iuf frong
Iuc, maf froI, fhIn fh manh nhf frong cac fhIn fh, duoc coI Ia
caI fr cac fhIn fh khac va Ia mf fhu frung fm cua vu fru,
ngun sInh ra cac IInh hn moI. Thoo phaI Pyfhagoras |fh ky 2
anIoI J. oorsfIn 68
fruoc C.N), maf froI Ia ApoIIo Masaagofos, nhac fruong cua cac ThI
Thn, m nhac cua ho Ia su hoa dIu cua cac fInh cu.
Nhung nguoI co fh nhf fri voI nhau v mf if su kIn khac
cua nhung vung xa xI cua fraI df hu nhu du nhn nhn co fh
gIoI m phu. Ca fruoc khI nguoI fa bIf duoc hnh fhu cua phn Ion
maf df, nguoI fa da bIf m fa rf sng dng va chI fIf v Th
CIoI Ngm duoI df. VIc chn nguoI chf duoI df ro rang cho
fhy nguoI fa co fh nghI rang m Phu Ia oI o cua nguoI chf.
Hnh nhu ch o cua nguoI chf goI ra cho nguoI fa y fuong v doI
sng sau khI chf. Truyn fhuyf k IaI rang nguoI Rma, khI xy
dung fhanh ph cua mnh, da fhoo mf fp fuc cua nguoI fruca
c va dao mf caI gIng o gIua fhanh ph d cho nhung f fIn
dang sng duoI m phu co fh IIn Iac d dang voI fh gIoI nguoI
sng. NguoI fa d vao gIng nay nhung cua cung - nhung fraI du
mua va mf cuc df Iy fu fhanh ph nhung cu dn da o fruoc khI
dn dy - d Iam cho nhung nguoI da chf duoc yn n va d dam
bao co nhung dong doI nI fIp.
Iuc du, doI sng duoI m Phu chI Ia nI daI doI sng frn
fraI df. y Ia Iy do faI sao nhIu dn fc chn cac chIn bInh cua
mnh voI xo frn, ngua, vu khi va cac fh fhIp cua ho...
Iuc du, doI sng duoI m Phu chI Ia nI daI doI sng frn
fraI df. y Ia Iy do faI sao nhIu dn fc chn cac chIn bInh cua
mnh voI xo frn, ngua, vu khi va cac fh fhIp cua ho, faI sao
nguoI fho duoc chn voI cac dung cu cua mnh va faI sao phu nu
duoc chn voI cac d fhu df va cac d bp nuc cua mnh. Nhu fh
cuc doI frn maf df co fh fIp fuc duoI m phu.
O HI Iap, co mf gIao phaI Iy fn cua Orphonus, mf fhI sI
fhn fhoaI mun cuu urydIco, nguoI vo yu du cua mnh ra khoI
m phu; gIao phaI nay da fn duong Orphonus nhu Ia nguoI anh
hung frong nhung cuc hanh frnh mao hIm dI xung m phu va
dI In maf df. Khoang fh ky 6 fruoc C. N, gIao phaI nay va
nhung nguoI frrusca fhoo ho da khaI frIn mf y nIm v ngay
phan xof, mf canh ngay fn fh fhf cam dng ma chung fa vn
con co fh fhy nhung buc vo fhf dop frn nhung chIc bnh cua
ho.
Co vo nhu o HI Iap va Rma c daI, y nIm v m phu nhu Ia
noI o cua cac m hn da duoc dn chung chp nhn rng raI, hay if
Ia khng hoaI nghI mf cach fich cuc.
Mac du frIf hoc PIafo va KIf gIao dI choI nhau v v s
gIao dIu, nhung ca haI du nhn nhn duoc nhung ban d fruyn
fhng v fhIn duong va m phu, fhoo nhung cach khac nhau. KhI
phaI Tn PIafo o fh ky 3 phuc hung nhung gIao fhIf cua PIafo
nhu Ia kInh dIn, ho da bao v II m fa sInh dng cua PIafo v
cuc sng cua cac IInh hn frong Iong df. PorhyrI, mf dch fhu
quyf IIf cua KIf gIao, caf nghIa rang mac du mI IInh hn ban
chf Ia mf hoI fho nong co khuynh huong bay In froI, nhung
khI mf IInh hn dI fhp xung bu khi cua fraI df, no fro nn m
uof va nang. Trong cuc sng cua IInh hn frn maf df, khI no b
vuong bn v df sof cua doI sng nhuc duc, no cang fro nn nang
hon, cho foI khI no ff yu b II koo xung vuc fham cua Iong df.
ProcIus, mf nha Tn PIafo khac Ip Iun rang, Mac du IInh hn
fu ban chf co khaf vong bay In noI o fu nhIn cua no, nhung khI
b duc vong xm chIm, no b do nang xung va nhung ban nang
fhp hon frong IInh hn II koo no foI ch no phaI o, Ia Iong df.
Nhu fh d hIu rang nhung IInh hn xu xa so b kf an xung
m Phu. V vy, m Phu khng phaI chI Ia mf n du, ma Ia mf
mang IuoI ngm duoI df gm nhung dong sng va dao, nhung nha
fu va xa IIm, co nhung dong sng va dao, nhung nha fu va xa IIm,
co nhung dong nuoc cua fraI df dI qua va khng bao gIo fhy maf
froI.
Trong fhIn nIn ky sau do, KIf gIao dom dn cho hnh anh
fhIn duong va hoa nguc c xua co y nghIa va mf fhuc faI moI. f
co caI nhn nao n fuong cho bang quan nIm cua fhanh nu
HIIdogard o Ingon |1099 - 1179), mf phu nu co ca finh manh da
sng frong mf nu fu vIn fu khI In fam, faI do ba duoc du cac
nghI fhuc cuI cung danh cho nguoI chf d day ba rang ba da
duoc maI fang dI voI fh gIan. a da vIf nhung fIu su cac fhanh
voI nhung IoI Io hung hn, nhung fac phm v Ich su fu nhIn, y
hoc va nhung bi nhIm cua vIc Tao dung vu fru. a da nhn fhy
va m fa mf cach sInh dng nhung g xay ra cho nhung IInh hn
fI II khng bIf hI caI.
uong nhIn, nguoI m fa fhIn duong va hoa nguc fhuyf
phuc nhf cua KIf gIao Ia daI fhI hao y anfo AIIghIorI |1265 -
1321). KInh nghIm cam xuc chu dao cua doI ng Ia caI chf cua
oafrIco, nguoI yu cua ng, Iuc ng moI 25 fuI; kInh nghIm nay
da dn daf ng danh hu nhu ff ca doI sang fac cua mnh d vIf
mf fhIn su fhI v fh gIoI bn kIa noI oafrIco da dI dn. Ong baf
anIoI J. oorsfIn 70
du vIf fu nam 1307 va vn con vIf cho foI ngay ng chf. MuoI
ba baI ca cuI cung cua fac phm Io ra da b mf nu sau khI chf
anfo khng fro v bao mng cho Jacop con ng bIf ch ng cf
gIu nhung vn fho y.
Cuc hanh frnh cua ng xung m phu Ia mf cuc Iu hanh,
mf cuc fro v voI nhung canh fri rf quon fhuc dI voI con nguoI
fhoI c daI.
Ia IvIna CommodIa |HaI kch Thn IInh) Ia mf fhIn su
fhI k IaI cuc hanh frnh cua fac gIa xung m phu, noI cu ngu
cua ko chf. Mf fram baI fhI ca |14,233 dong) m fa dy du fnh
frang cua cac IInh hn sau khI chf xuyn qua cuc hanh frnh
cua anfo xung Hoa nguc |nforno), Iuyn Nguc |PurgaforIo) va
In ThIn uong |ParadIso).
anfo da su dung nhung quan nIm van hoc fhoI frung c d
m fa foan canh cua doI sng fh gIoI bn kIa. VIrgIIIus, fhI hao
IafInh c daI, dn ng qua Hoa Nguc va fIp fuc dn ng qua
Iuyn Nguc. oafrIco dn ng qua ThIn uong va chI nhuong
ch cho fhanh nad huong dn fIp khI ng da gap duoc ThIn
Chua. VIgIIIus dn ng dI xung chin fng m phu, o mI fng du
co nhung hnh phaf khac nhau danh cho fung IoaI IInh hn b doa
dy, cho foI khI ho gap chinh Safan o fng cuI cung. I In fhoo
mf duong hm dn foI chn nuI Iuyn Nguc, ho Ioo In 7 fng
cua Iuyn Nguc, mI fng Ia mf frong bay frong fI, rI ho fIp
fuc Ioo In foI ThIn uong, o do co chin fng froI. Tng froI fhu
muoI Ia noI o cua ThIn Chua va cac fhIn fhn cua ngaI.
CH!ONC 12
S! IOI C!ON C!A TNH OI X!NC
Cam nhn su hIu bIf con hp dn hon chinh su hIu bIf.
Va khng co g ngac nhIn khI oc fuong fuong cua con nguoI da fao
cho fraI df nhung hnh fh dI xung don gIan nhf.
Mf frong nhung hnh fh hp dn cua fraI df Ia hnh qua
frung. NguoI AI Cp c xua coI foan fh fraI df nhu mf qua
frung ban dm duoc gIu gn boI maf frang, mf con chIm frang
khng I... gIng nhu mf con ngng dang p frung. Cac nha Ng
ao, mf gIao phaI fhn bi KIf gIao o fh ky 1 va 2, cung coI froI
va df nhu mf Qua Trung Th CIoI frong Iong cua vu fru. Qun
Iy qua frung nay Ia mf con ran khng I suoI m cho qua frung,
gIu gn frung, p frung va dI khI an qua frung do. Thanh odo
ang Kinh da vIf vao fh ky 7: TraI df Ia mf vf fh nam gIua
Iong cua vu fru, gIng nhu Iong do frung nam gIua qua frung;
chung quanh no Ia nuoc, gIng nhu Iong frang frung bao quanh
Iong do; bn ngoaI nuoc Ia khng khi, gIng nhu mang cua qua
frung; va o ngoaI cung Ia Iua, bao boc Iy no nhu chIc vo frung.
Mf ngan nam sau, nha fhn hoc nguoI Anh Thomas urnof
|16357-1715) da kf hop fu fuong fhn hoc PIafo, khoa hoc va kInh
nghIm du Ich day nuI AIpos d vIf fhanh cun sach danh fIng
Thn Hoc va TraI f |1684). Nhung ng phaI nhn nhn rang
quan nIm nay v fraI df hnh qua frung da co fu fhoI c daI o
cac dn fc IafInh, Hy Iap, a Tu, AI Cp va nhung dn fc khac
nua. Thn hoc cua urnof m fa vIc sang fao va faI fao maf
df fhanh 4 fhoI ky: Sang fao, Hng Thuy, Hoa TaI va Tn Th.
Trong fhoI ky hIn faI, sau fhoI ky Hng Thuy va chun b cho fhoI
Hoa TaI, maf froI Iam kh fraI df va nhung fhay dI bn frong
fraI df dang chu n b cho ff ca fraI df bc chay. Sau fhoI Hoa
TaI Ia mf ngan nam voI mf froI moI va mf df moI; va sau ngan
nam nay, khI fraI df duoc bIn dI fhanh mf ngI sao sang, moI
IoI fIn frI cua kInh fhanh so duoc ung nghIm.
anIoI J. oorsfIn 72
Chung fa khng con ban d nao cua nguoI Hy Iap c daI,
nhung kho van hoc Hy Iap co m fa cuc fm kIm caI dI xung.
Tu Iu fruoc khI baf du fIn rang fraI df hnh cu, nguoI Hy Iap
da franh Iun v nhung hnh fhu don gIan khac ma fraI df co fh
co. Horodofus ch gIu quan nIm cua Homor v fraI df Ia mf caI
dIa fron duoc sng Ocoanus bao quanh. Thoo ng, ro rang chung
quanh fraI df phaI foan Ia sa mac. Ngay fu fruoc khI nguoI fa
bIf fraI df hnh cu, nguoI fa da fIn rang co mf fhu xich dao
chIa fraI df fhanh haI phn du nhau. Thoo Horodofus, sng NII
va sng anubo nam dI xung nhau qua mf kInh fuyn chay
xuyn qua nhung ban d Hy Iap. Mf hnh fhang cn Ia hnh anh
v fraI df duoc chp nhn boI AochyIus, su gIa phorus va cac fac
gIa Hy Iap khac. uong xich dao nay dI fhoo fruc kInh fuyn
cua bIn a Trung HaI frn cac ban d Hy Iap, co vo gIup caf
nghIa nhIu dIu. No gIaI fhich rang vung TIu a co khi hu Iy
fuong v no nam doc fhoo fruc do va o gIua haI dIm cuc cua maf
froI moc va Ian vao mua ho va mua dng.
TraI df hnh vung cung II cun rf nhIu nguoI. Nhung
nguoI Pru c xua hnh dung fraI df nhu mf caI hp voI mf man
hnh gon song, noI o cua Thn VI aI. NguoI Azfocs chIa vu fru
cua ho fhanh nam hnh vung- co mf hnh vung o gIua va koo ra
mI maf mf hnh vung. MI hnh vung chua mf frong bn
phuong dI ra fu Ch Trung Tm, noI o cua Thn Iua XIuhfocufII,
mo va cha cua cac fhn, o frong rn cua fraI df. Cac dn fc khac
coI vu fru co hnh banh xo, hay mf khI fu dIn.
Nhung chuyn fhn fhoaI va n du khap noI da gIup Iam cho
vu fru fro nn d hIu, do p va hop Iy. NguoI fa da fuong fuong ra
du IoaI nhn vf ky dIu co vaI fro Nng o Vu Tru. Thn fhoaI
Hy Iap co AfIas vac qua df frn vaI, Ia hnh anh quon fhuc dI
voI nguoI chu u. O MoxIc, co if nhf bn v fhn nng do bu
froI, frong do nI nhf Ia fhn QuofzaIcoafI. Mf hnh anh cua n
gIao c xua cho fhy qua df hnh ban cu duoc do frn Iung cua
bn con voI dung frn mu hnh ban cu cua mf con rua khng I
nI frn daI duong cua vu fru.
Tu rf som, khoang fh ky 5 fruoc C.N., cac hoc gIa Hy Iap
da bIf fraI df co hnh cu. ang chung chac chan du fIn duoc
ghI IaI frong cun Phaodo cua PIafo. Cac frIf gIa Hy Iap nghIm
fuc da bo quan nIm fraI df nhu Ia mf caI dIa phang nI frn
maf nuoc. Truong phaI Pyfhagora va PIafo daf nIm fIn cua ho
frn co so my hoc. V hnh cu Ia hnh foan hoc hoan hao nhf, nn
ff nhIn fraI df phaI hnh cu. Suy nghI fhoo cach khac so Ia
chI bo frf fu frong Tao dung. ArIsfofo cung chp nhn Iy fhuyf
nay dua frn nhung Iy do foan hoc fhun fuy va ng con fhm mf
s dn chung v vf Iy. O frung fm cua vu fru, ff nhIn Ia fraI
df phaI Ia hnh cu. V moI vf fh roI du huong v fm, nn
nhung haf cua fraI df so hop fhanh mf qua cu khI chung fu IaI
fu cac phia. Hon nua, finh chf hnh cu cua fra I df con duoc
chung mInh boI kInh nghIm cua cam gIac, v nu khng, nguyf
fhuc so khng co hnh dang nhu fh; v fuy frong nhung chu ky
hang fhang cua maf frang cac manh mang nhung hnh fhu du
IoaI- fhang, khuyf, IuoI IIm- nhung frong nguyf fhuc Ia do maf
frang b fraI df cho khuf, fh duong fron do chinh Ia do hnh cu
cua fraI df.
Vao sInh fhoI cua ArIsfofo, khoa da Iy foan hoc o Hy Iap da
co nhung fIn b rf Ion. Tuy ho vn chua quan saf du nhung chI
fIf v maf df d vo mf ban d fraI df huu dung, nhung chI
dung foa n hoc va fhIn van hoc, ho da daf dn nhung con s finh
foan chinh xac dn kInh ngac. Cac fac gIa c dIn sau ArIsfofo,
khng nhung chI co cac nha khoa hoc-frIf hoc Ion nhu PIIny Ion
|23-79) va PfoIm |90-168), con co nhung nha bach khoa nI fIng
chp nhn va khaI frIn finh chf hnh cu cua fraI df. Kham
pha nay Ia mf frong nhung dI san quan frong nhf cua kIn fhuc
c dIn d IaI cho fh gIoI hIn daI.
TraI df hnh fron goI ra nhung co hI ma fri fuong fuong
fhm my khng fh nao cuo ng IaI duoc. Mf hnh cu co fh duoc
chIa nho ra mf cach dI xung, fhm chi dop nua, fhoo rf nhIu
cach. Cac nha frIf hoc-da Iy hoc fhoI c da rf som kham pha ra
dIu nay.
Nhung c gang du fIn Ia mun vo chung quanh qua cu
nhung duong song song dI xung. Nu co fh vo du duoc nhung
duong song song nay, phaI chang nhung khoang cach gIua chung
khng co mf y nghIa dac bIf7 Th Ia nguoI Hy Iap vo nhung
duong nay quanh khap qua cu, chIa fraI df fhanh nhung phn
nho song song nhau, ma ho goI Ia kIImafa. Nhung kIImafa nay co
y nghIa da Iy va fhIn van hoc, chu khng co y nghIa v fhoI fIf.
ChIu daI cua ngay daI nhf xp xI bang nhau faI moI noI frong
cung mf vung. KIImafa fhoo fIng Hy Iap co nghIa Ia su
nghIng v chIu daI cua mf ngay Iun Iun duoc xac dnh boI d
anIoI J. oorsfIn 74
nghIng cua maf froI khI no duoc nhn fhy o mI noI. Trong vung
gn cuc, ngay daI nhf frong nam Ia 20 gIo, frong khI gn xich dao
anh sang ban ngay khng bao gIo koo daI qua 12 gIo dng h. CIua
haI dIm do Ia nhung vung ma ngay daI nhf so co nhung Iuong
gIa khac nhau.
Cac hoc gIa fhoI xua khng nhf fri frong vIc chIa qua df
fhanh bao nhIu vung nhu fh. Mf s nghI chI co ba, s khac nghI
co fh muoI hay nhIu hon. Su dI xung cua nhung su phn chIa
nay b rac rI v vung ma ngay koo daI fu 14 dn 15 gIo so rng
632 dam, frong khI vung ma ngay koo daI fu 19 dn 20 gIo so chI
rng 173 dam. So d nI fIng nhf Ia cua PIIny, phn chIa phn
cua maf df duoc nguoI Hy Iap va Rma bIf dn fhoI do |nghIa Ia
phn df o 46 vI bac) fhanh 7 muI song song hoan foan o phia bac
xich dao. Ong cung vo fhm ba vung nua cho cac hoang mac o
phia cuc bac. PfoIm fang con s In 21 muI song song cho foan
fh bac ban cu.
Nhung duong fuy y do dn dn so co fm quan frong Ion
frong vIc con nguoI hIu bIf b maf cua hanh fInh, nhung khng
phaI cac hoc gIa fhoI c daI mong doI. Nha da Iy nI fIng Sfrabo
|64 fruoc C.N.7) nhn manh rang phn kIImafa nhIf doI o ca haI
phia xich dao, ch ma maf froI dung o frn dInh du suf nua
fhang mI nam, co mf h fhuc vf va dng vf dac bIf. O vung
nay, maf df foan caf nuf no khng fao ra duoc IoaI g ngoaI cy
du fhng, IoaI cy du fhng nho fao ra nhua fhng va mf s cy
mang fraI co v cay d b suc nong Iam kh hoo; v o nhung vung
nay khng co nhung nuI d Iam fan my va fao mua, cung khng
co sng ngoI; va v vy cac vung nay chI co nhung IoaI dng vf co
Ing fo, sung cuf, mI d va muI fof |v cac phn du cua nhung b
phn nay b suc nong Iam quo cuf). Nuoc da don sam cua nguoI
fhIopI duoc coI Ia suc nong chay bong cua vung nhIf doI, con
mau hung do va finh hoang da cua nhung cu dn cac vung cuc bac
Ia do caI Ianh cua khu vuc ac cuc.
Tu cuc fm kIm cac khu vuc kIImafa va su dI xung da
phaf sInh H Thng TraI f cua PfoIm. Tuy khng duoc bIf
nhI u bang H Thng Hanh TInh, ma aI cung bIf Ia saI Im, H
Thng TraI f cua PfoIm vn con cung cp cho chung fa v fri
va phuong huong cua mnh frn maf df.
Horodofus va nhung hoc gIa Hy Iap fhoI xua khI dI fm
nhung duong dI xung, da vo mf duong fu dng sang fy qua a
Trung HaI, chIa fh gIoI ma ho bIf vao fhoI do fhanh haI phn.
ung cu don gIan nay ma ho khaI frIn d phu hop voI hnh cu
ma ho moI kham pha ra dI voI fraI df, Ia mf khoI dIm quyf
dnh.
rafosfhonos |2767-195 fruoc C.N.7) co Io Ia nha da Iy hoc
Ion nhf fhoI c ma chung fa bIf dn phn Ion qua fruyn fhuyf.
JuIIus Caosar co Io da dua frn cun a Iy cua ng. O AIoxandrIa,
ng Ia nguoI fhu fhu fhu haI cua fhu vIn Ion nhf phuong Ty
vao fhoI do. Ia nha foan hoc frong gIoI cac nha da Iy, ng da
khaI frIn mf ky fhuf d do chu vI cua fraI df nay vn con duoc
su dung.
Qua cac Iu khach, rafosfhonos ngho noI rang vao gIua frua
ngay 21 fhang 6, maf froI khng d bong frong mf caI gIng o
Syono |nay Ia Asvan), nghIa Ia maf froI o ngay frn dInh du. Ong
bIf rang maf froI Iun d bong faI AIoxandrIa. Tu nhung kIn
fhuc co san vao fhoI do, ng suy ra rang Syono phaI o phia nam
AIoxandrIa. Ong nay ra y fuong Ia nu co fh do duoc chIu daI
cua bong maf froI o AIoxandrIa vao Iuc ma o Syono khng co bong
maf froI, fh ng co fh finh duoc chu vI cua fraI df. Ngay 21
fhang 6 ng do bong cua mf cf ky nIm faI AIoxandrIa va bang
cach finh don gIan cua hnh hoc ng finh duoc maf froI o 7014`
cach dInh du. nghIng nay bang 1 phn 50 cua mf vong frong
3600. Tinh foan nay chinh xac mf cach Ia Iung, v d khac bIf
fhuc su gIua vI d cua Asvan va AIoxandrIa, fhoo nhung finh foan
hoan hao nhf cua chung fa ngay nay, Ia 7014`. Nhu fh chu vI cua
fraI df bang 50 In khoang cach fu Syono foI AIoxandrIa. Nhung
khoang cach nay Ia bao nhIu7 Qua Iu khach, ng bIf rang nhung
con Iac da phaI mf 50 ngay d dI hf quang hanh frnh nay va Iac
da mI ngay dI duoc 100 sfadIum. Nhu fh khoang cach fu Syono
foI AIoxandrIa Ia 5,000 sfadIum |50x100). Tu do ng finh duoc chu
vI cua fraI df Ia 250,000 sfadIum |50x5000). Mf sfadIum cua Hy
Iap fuong duong 607 foof Anh. Thoo cach finh foan nay,
rafosfhonos da daf dn mf con s cho chu vI cua fraI df Ia
khoang 28,700 dam, cao hon con s fhf chung fa bIf ngay nay
khoang 15 phn fram.
VIc do cac goc cua ng chinh xac hon vIc do khoang cach va
dIu nay khng dang ngac nhIn. Trong Ich su do dac, goc Iun
Iun duoc do chinh xac hon khoang cach rf nhIu. Su chinh xac
v finh foan chu vI fraI df cua rafosfhonos khng aI vuof qua
anIoI J. oorsfIn 76
duoc cho foI fhoI cn daI. Su kf hop hIu qua gIua Iy fhuyf fhIn
van va foan hoc voI kInh nghIm hang ngay cua ng da cng hIn
chung fa mf mu muc ma sau ng nguoI fa da Iang qun suf
fhoI gIan qua daI.
Nhung ky fhuf cua ng d do dac b maf fraI df con quan
frong hon nhung s IIu finh foan cua ng rf nhIu. Chung fa bIf
dIu nay nho nhung baI da kich rafosfhonos do HIpparchus o
NIcoa |khoang 165-127 fruoc Cng nguyn), nguoI duoc coI Ia nha
fhIn van Ion nhf cua Hy Iap. HIpparchus Ia nguoI da kham pha
ra fIn dng cua cac dIm phn, IIf k ra 1,000 ngI sao va chung
chung nguoI fa nhn nhn ng Ia nguoI phaf mInh ra foan Iuong
gIac. Nhung HIpparchus co mf mI f hIm rf manh dI voI
rafosfhonos, nguoI da chf 30 nam fruoc khI HIpparchus sInh ra.
rafosfhonos da chIa fraI df bang nhung duong song song dng-
fy va bac-nam. Ong chIa fh gIoI o duoc fhanh MIn ac va MIn
Nam bang mf duong dng-fy song song voI xich dao, chay qua
dao Rhodos va chIa dI bIn a Trung HaI. RI ng fhm mf
duong fhang goc bac-nam, chay qua AIoxandrIa. Trn ban d cua
rafosfhonnos, cac duong khac-dng-fy va bac-nam-khng duoc
vo cach du nhau. Nguoc IaI, ng da vo nhung duong nay qua cac
dIm nI fIng va quon fhu c fhoI do-AIoxandrIa, Rhodos, Moroo,
PIIIars cua HorcuIos, SIcIIy, sng uphrafo, cua Vnh a Tu, cua
sng Indus, muI ban dao n . Kf qua Ia mf mang IuoI khng
du dan frn maf hnh cu cua fraI df.
HIpparhus da dI buoc fIp fhoo. TaI sao khng vo nhung
duong fron kin quanh da cu, ff ca song song voI duong xich dao
va cach du fu xich dao foI haI cuc7 RI sau do cung vo nhung
duong khac fhang goc voI nhung duong song song va cach du quI
dao nay. Kf qua so co mf mang IuoI du dan bao phu foan maf
hanh fInh. Cac duong nay khng chI m fa cac vung frn maf df
nh n duoc anh maf froI o nhung goc gIng nhau. Nu danh s cho
nhung duong y, chung co fh cho fa mf fp hop cac foa d d
dnh v fri cua moI noI frn fraI df. Iuc do fhf d bIf bao d noI
cho bf cu aI bIf ch cua bf cu fhanh ph, con sng, hay ngon nuI
nao frn hanh fInh nay!
rafosfhonos da hnh dung ra mf cach mo h nhung kha
nang cua mf ban d nhu fh. Nhung vao fhoI ky cua ng, hu hf
nhung ch ma nguoI fa cn fm frn ban d du chI duoc xac dnh
boI nhung cu chuyn cua cac Iu khach va boI fruyn fhng. Ong
bIf Ia chua du, nhung ng khng co du nhung dIm mc du chinh
xac d vo ban d cua mnh. HIpparchus fIp fuc cng vIc do bang
cach nhn manh rang mI dIm phaI duoc xac dnh bang vIc quan
saf fhIn van chinh xac d co mf ban d foan cu gm cac vI
fuyn va kInh fuyn. Ong khng chI co y fuong dung ma con fhy
Iam cach nao co fh dua y fuong cua mnh vao mf ban d chinh
xac va fhuc dung. ang cach su dung nhung hIn fuong fhIn van
chung cua foan fh fraI df d dnh v fri cac noI frn maf df, ng
da fhIf Ip khun mu cho vIc vo ban d cua hanh fInh nay.
TIn fh, HIpparchus da sang fao ra fu vung foan hoc vn
con duoc su dung ngay nay. rafosfhonos da chIa maf df fhanh
60 phn, nhung HIpparchus IaI chIa no fhanh 360 phn d fro
fhanh nhung d cho cac nha da Iy fhoI daI moI. Ong daf nhung
duong kInh fuyn cua mnh frn xich dao o nhung khoang cach
nhau 70 dam, xp xI kich fhuoc cua mf d. ang cach phI hop
nhung duong kIImafa fruoc kIa voI nhung duong kInh fuyn nay,
ng da cho ra nhung khaI nIm v mf ban d fh gIoI dua frn
nhung quan saf fhIn van v vI fuyn va kInh fuyn.
VI fuyn va kInh fuyn co fm quan frong frong vIc do dac
khng gIan gIng nhu dng h co fm quan frong frong vIc do dac
fhoI gIan. Chung bao hIu vIc con nguoI Iam chu fhIn nhIn,
kham pha va danh du nhung kich fhuoc cua kInh nghIm. Chung
fhay fh nhung hnh dang ngu nhIn cua fhIn nhIn bang
nhung don v chinh xac fIn cho con nguoI su dung.
Khng fh chI caI rang PfoIm Ia cha do cua da Iy cn daI,
nhung fIc rang nguoI fa da maI maI gan IIn ng voI mf khoa
fhIn van Iac hu! Mf Iy do caf nghIa faI sao PfoIm co mf hnh
anh Iu mo frong Ich su khoa da Iy, do Ia chung fa bIf qua if v
cuc doI cua ng. Khng bIf ng Ia nguoI AI Cp gc Hy Iap hay
nguoI Hy Iap gc AI Cp, v ng mang mf caI fn vua ph fhng o
fhanh ph AIoxandrIa AI Cp, vua ngu nhIn frung hop voI fn
mf nguoI ban fhn fhIf nhf cua AIoxador aI . Mf nguoI
khac cung co fn PfoIm da fro fhanh fng frn AI Cp sau khI
AIoxandor chf, rI fu xung vua va fhIf Ip frIu daI PfoIm caI
fr AI Cp suf 3 fh ky |304-30 fruoc C.N.). Nhung nhung nguoI
co fn PfoIm do Ia nhung nha caI fr, con ng PfoIm nay Ia
mf nha khoa hoc.
Co vo PfoIm co fhIn faI frong vIc caI fhIn cng frnh cua
nhung nguoI khac va frong vIc phI hop v van kIn fhuc Io fo
anIoI J. oorsfIn 78
fhanh nhung cng fhuc ph quaf huu ich. Nhung fac phm cua
ng nhu AImagosf v fhIn van hoc, da Iy, TofrabIbIos v chIm
fInh hoc, cung voI nhung fac phm v m nhac, quang hoc va bang
nIn bIu cac doI vua cua fh gIoI duoc ng bIf dn, da fom Iuoc fu
fuong cao nhf cua fhoI daI ng. V da Iy, ng fham khao
rafosfhonos va Hypparchus. PfoIm cung fhuong nhn nhn
mnh mac no voI Sfrabo, nha da Iy va su hoc rf phong phu voI
cac phm su dung fruyn fhng, huyn fhoaI va nhung cuc hanh
frnh xa rng cua mnh d fm hIu fh gIoI fho I by gIo.
Iu ky dIu nhf Ia PfoIm da duy fr duoc mf anh huong
manh dn fh nao suf haI fhIn nIn ky sau khI ng chf. Nhung
ban d chung fa vo fhoI nay vn con su dung nhung b khung va
fu vung do PfoIm sang ch. H fhng cac ma ng da don nhn
va caI fIn vn con Ia co ban cho vIc vo ban d fhoI nay. Ong Ia
nguoI du fIn ph bIn va cung co fh chinh ng da sang ch ra
nhung fhuf ngu vI fuyn va kInh fuyn. Tuy nhIn dI voI
PfoIm, nhung fu nay cung mang fhm y nghIa v chIu rng
va chIu daI cua fh gIoI by gIo, ma ngay nay nhung y nghIa
nay khng con nua. Trong cun a Iy, ng da dua ra vI fuyn va
kInh fuyn cho 8,000 ch. Ong sang ch ra quI uoc v phuong
huong cho cac ban d fhoo huong bac o phia frn va huong dng o
bn phaI va quI uoc nay vn con Ia yu f cf yu cho khoa vo ban
d ngay nay. Iy do cua dIu nay co fh Ia v nhung noI duoc bIf
dn nhIu nhf fhoI do du nam o ban cu phia bac va frn mf
ban d phang nhung noI nay so d nghIn cuu hon nu no nam o
goc cao bn phaI. Ong chIa ban d fh gIoI cua mnh fhanh 26
mIn va ng fhay dI fy I d cho fhy nhIu chI fIf hon frong cac
mIn dng dn cu. Ong da fhIf Ip cho cac hoc gIa fhoI nay su
phn bIf gIua da Iy goography, ban d cua foan fh fraI df va
da chi |chorography, ban d chI fIf cua nhung noI nhf dnh).
Ong fhoo HIpparchus chIa vong fron va hnh cu fhanh 3600 va
chIa nho mI d nay fhanh parfos mInufao |= nhung phn nho cp
1, fIng Ty phuong fro fhanh mInufos= phuf), rI mI phn nay
IaI chIa fhanh parfos mInufao socundao |= nhung phn nho cp 2,
fIng Ty phuong fro fhanh soconds= gIy) cua cung.
PfoIm da can dam dI dI n voI nhung h qua cua khoa vo
ban d fhoo hnh fh qua cu cua fraI df. Va ng da khaI frIn
mf bang dy cung, dua frn khoa Iuong gIac cua HIpparchus, d
xac dnh khoang cach gIua cac noI. Ong sang ch ra phuong phap
chIu fraI df hnh cu xung mf maf phang. Nhung saI Im cua
PfoIm khng phaI do ng khng co oc ph bnh. Ong noI rang gIa
fhuyf ff nhf Ia gIa fhuyf don gIan nhf co fh Iy gIaI cac Su
kIn. Ong canh gIac chung fa chI chp nhn nhung du IIu da duoc
ph bnh boI nhung bang chung khac nhau.
Nhuoc dIm chu yu cua PfoIm Ia o ch ng fhIu nhung
su kIn. n dn v sau, nhung nha quan saf chuyn mn frn
khap fh gIoI so fhu fhp duoc nhung du IIu d fhoa man nhung
doI hoI cua ban d fh gIoI. Chung fa khng ngac nhIn Ia voI kho
du IIu han ch cua mnh, PfoIm da mac phaI mf s saI Im
nghIm frong.
Mf frong s nhung saI Im nay co Io Ia su finh foan saI co
anh huong manh nhf frong Ich su. I voI chu vI fraI df,
PfoIm bac bo finh foan rf chinh xac cua rasfofhonos, PfoIm
finh mI d cua fraI df chI co 50 dam fhay v 70 va rI ng fhoo
nha bac hoc Hy Iap PosIdonIus |khoang 135-52 fruoc C.N.) va
Sfrabo, ng fuyn b chu vI fraI df Ia 18,000 dam. Cung voI vIc
finh foan qua fhp nay, ng pham fhm saI Im Ia koo daI chu A
v phia dng qua xa kich fhuoc fhuc su cua no, foI 1800 fhay v
dung Ia 1300. Hu qua Ia ban d cua ng da fhu hop rf nhIu
nhung phn fh gIoI chua duoc bIf dn gIua mop phia dng chu
A va mop phia fy chu u. Nhung saI Im cua PfoIm IaI Ia mf
dIu may. CIa nhu ng da khng fhoo Sfrabo ma fhoo
rasfofhonos, cuc gap go cua chu u voI Tn Th CIoI da co fh
b fr hoan dn bao Iu7 Va rI, gIa nhu CoImb da bIf duoc
chIu rng dich fhuc cua fraI df7 Nhung CoImb da fhoo
PfoIm, v fhoI do khng co uy fin da Iy nao cao hon PfoIm.
CoImb IaI con fang vIn fuong cua mnh bang cach finh d cua
fraI df 10 phn fram nho hon finh foan cu a pfoIm.
Hon nua, khng phaI chI co nhung saI Im cua PfoIm Iam
cho ng co cng frong fhanh fich cua CoImb. ang vIc su dung
ff ca nhung su kIn co san d khang dnh finh hnh cu cua fraI
df va rI bang vIc fhIf Ip mang vI fuyn-kInh fuyn Iam dIm
dI chIu cho nhung kIn fhuc mI ngay mf gIa fang, PfoIm da
chun b cho chu u dI vao cuc fham hIm fh gIoI. PfoIm da
bac bo y fuong cua Homor cho rang quanh fh gIoI foan Ia aI
duong khng fh o duoc. Nguoc IaI, ng con goI y cho fhy df con
bao Ia chua duoc bIf dn va con phaI duoc kham pha, nho do ng
da kich fhich cac du oc fm foI. Tuong fuong ra caI chua bIf fh
anIoI J. oorsfIn 80
kho hon nhIu so voI vIc vo ra nhung duong nof cua nhung caI ma
nguoI fa fuong Ia mnh da bIf.
Khng nhung dI voI CoImb, ma ca dI voI nhung nguoI A
Rp va nhung nguoI khac da fung fIn fuong noI kho fang kIn
fhuc c dIn, PfoIm Iun Iun Ia ngun, fIu chun va fhy day
cua khoa da Iy fh gIoI. CIa nhu frong fhIn nIn ky sau PfoIm,
cac nha hang haI va cac v vua bao fro cho ho da fu do va mao
hIm khoI hanh fu ch ma PfoIm da daf dn, Ich su cua ca Th
CIoI Cu va Th CIoI MoI chac han da phaI khac hon nhIu.
CH!ONC 13
CIAO I! CIAM HAM KIN TH!C
Chu u kIf gIao khng dI fhoo cng frnh cua PfoIm.
Thay vao do, nhung Ianh fu KIf gIao bao fhu da dung mf rao can
fruoc su fIn b frong kIn fhuc v fraI df. Cac nha da Iy KIf
gIao fhoI Trung C dn suc Iuc cua mnh vao vIc fhu df mf
hnh anh sac gon, fhn hoc, v nhung dIu da bIf hay nghI Ia da
bIf.
a Iy khng co ch frong danh sach bay mn khoa hoc
nhn van fhoI Trung C. No khng vao duoc frong bn mn cua
foan hoc |s hoc, m nhac, hnh hoc va fhIn van), cung khng hop
voI mn na o frong ba mn cua khoa Iy Iun va ngn ngu |van
pham, bIn chung va fu fu). Khng co v fri cua mf khoa hoc dc
Ip, da Iy Ia mf c nhI frong fh gIoI frI fhuc. No fro fhanh mf
fap IoaI kIn fhuc va gIa kIn fhuc, nhung gIao dIu KInh Thanh,
nhung cu chuyn fm phao, nhung suy Iun cua frIf gIa va
nhung fuong fuong fhn fhoaI.
Thuf IaI nhung dIu da xay ra fh d hon caf nghIa fhoa
dang no xay ra fh nao va faI sao. Sau khI PfoIm chf, KIf gIao
chInh phuc Quc Rma va hu hf chu u. TIp fhoo Ia hIn
fuong foan chu u Iang qun kIn fhuc, gy anh huong cho chu
Iuc nay fu nam 300 dn nam 1300. Trong nhung fh ky nay, cac
fin dIu KIf gIao da do bop hnh anh huu ich cua fh gIoI ma
nhung nha da Iy xua da vo ra mf cach hf suc chm chap, vf va
va fI mI. Chung fa khng con fm fhy nhung duong vo fI mI cac bo
bIn, sng ngoI, nuI non ma PfoIm da vo ra frn nhung so d dua
frn nhung du IIu fhIn van kha nhf fhoI do.
Chung fa khng fhIu nhung bang chung v nhung g cac
nha da Iy KIf gIao da suy nghI fhoI do. Co frn sau fram mappao
mundI, ban d fh gIoI, con sof IaI fu fhoI Trung C. Chung co du
kich co - co fm chI bang 5 cm duong choo, nhu frong b bach khoa
cua Isdoro o SovIIIo fh ky 7, co fm Ion duong kinh dn 150 cm
nhu ban d o Nha Tho Ion Horoford |nam 1275). Iu dang noI Ia
anIoI J. oorsfIn 82
khI nhung ban d nhu fh duoc vo do fri fuong fuong, co rf if
nhung fhay dI frong cac ban d cua fraI df.
Hnh dang chung cua nhung ban d nay khIn chung duoc
goI Ia ban d banh xo hay ban d T-0. Toan fh maf df o duoc
co hnh mf chIc dIa fron |chu 0), duoc chIa ra boI mf dong nuoc
hnh chu T. Phuong ng daf o phia frn cung, hI do co nghIa Ia
huong cua ban d. Trn chu T Ia Iuc da chu A, phia duoI bn
fraI chu T Ia Iuc da chu u va bn phaI Ia chu PhI. Thanh chu
T phn cach chu u voI chu PhI Ia bIn a Trung HaI; fhanh
ngang phn cach chu u va chu PhI voI chu A Ia sng anubo
va sng NII, duoc coI Ia chay fhoo mf duong duy nhf. ao quanh
ff ca Ia In aI uong.
Nhung ban d nay duoc coI Ia ban d fh gIoI. Chung duoc vo
voI muc dich dIn fa nhung fin dIu cua KIf gIao fhoo kInh fhanh.
JorusaIom duoc vo o frung fm cua ban d. uc Chua da phan
nhu vy. y Ia CIrusaIom. Ta da daf no o gIua cac dn va cac
nuoc sng chung quanh no |dkIoI 5.5). Nhung IoI nay cua ngn
su dkIoI IoaI bo moI nhu cu vun vaf v vI fuyn va kInh fuyn.
an dch ph fhng cua KInh Thanh bang fIng IafInh con du ng
chu umbIIIcus forrao, rn cua fraI df. Cac nha da Iy KIf gIao
frung c kIn quyf daf Thanh Thanh CIrusaIom vao dung ch
nay.
af noI fhanh fhIng nhf vao ch frung fm khng phaI Ia
chuyn moI. Nhu chung fa da fhy, nguoI n gIao cung daf nuI
Moru cua ho vao frung fm cua fraI df. NIm fIn vao mf nuI
fhanh, voI nhung cach dIn fa khac nhau o AI Cp, abyIon va
nhung noI khac, chI don gIan Ia cach noI rang ch uu dIm nhf
frn maf df chinh Ia caI rn cua vu fru. Cac fhanh ph cua
phuong ng fhuong coI mnh Ia frung fm. abyIon |= cua cua
cac fhn) Ia noI cac fhn dI xung fraI df. Trong fruyn fhng HI
CIao, Ka`bah Ia dIm cao nhf fh gIoI va sao bac du cho fhy
Mocca Ia dI fm cua bu froI. KInh fhanh cho mf vua Trung hoa
ff Ia ch ma maf froI khng doI bong gIua frua vao ngay ha chi.
V fh khng Ia g cac nha da Iy KIf gIao cung daf Thanh Thanh
cua ho vao frung fm, bIn no fhanh noI hanh huong va fhanh
muc fIu cua cac cuc fhp fu chInh.
Iu dang ngac nhIn chinh Ia xay ra uoc Thuf Hu Ion. AI
aI cung mun fIn rang mnh o frung fm. Nhung sau nhung fI n
b fich Iuy duoc fu xa xua, gIo dy phaI co c gang d qun dI khI
Iuong nhung kIn fhuc da fich Iuy y va ruf IuI vao mf fh gIoI
cua duc fIn va bIu fuong. Chung fa da fhy cac hoang d Trung
Hoa da sang ch ra ng H ThIn Van cua T Tng nhu fh nao
fruoc ca nhung dng h o phuong Ty, d ho IaI fch fhu kIn fhuc
va ky fhuf. uoc Thuf Hu Ion ma chung fa sap m fa frong
Ianh vuc da Iy Ia mf hanh vI fhuf IuI dang noI hon nhIu. V su
fIn b v kIn fhuc da Iy da Ian rng o phuong Ty, daf foI nhung
gIao dIm van hoa cua mf Iuc da da dang.
Cac fin dIu KIf gIao va cac hIu bIf KInh Thanh da ap daf
nhung dIu fuong fuong fhn hoc frn ban d fh gIoI. an d fro
fhanh huong dn vIn cho cac Tin Iu. MI cu chuyn va mI
noI duoc nhac dn frong KInh Thanh du phaI co mf da dIm xac
dnh va fro fhanh mf Ianh vuc fm kIm dy hp dn dI voI cac
nha da Iy KIf gIao. Mf frong nhung dIm hp dn nhf Ia Vuon
don. O phn phia dng cua fh gIoI, cac nha da Iy fhoI Trung C
fhuong vo m f vuon a uong voI hnh cua Adam va va va con
ran, chung quanh Ia mf buc fuong cao hay mf rang nuI.
Iam cho fh gIoI phu hop voI hnh anh fh so cua KInh
Thanh, nguoI fa cn phaI fhu df IoI KInh Thanh va dng fhoI
phu nhn hnh dang fhuc su cua fraI df.
NIm fIn vao don fro fhanh mf nIm vuI suong cung nhu
bn phn. Cac fhy dong dung cam rong ruI dI fm vuon a
uong fro fhanh nhung nguoI hung frong cu chuyn phIu Iuu.
Nhung ngay ca frong nhung chuyn co ban nhu xac dnh v
fri cua vuon don, fh cac nha da Iy KIf gIao cung khng nhf fri
vo I nhau. Mf frong nhung nguoI Iu hanh nI fIng nhf fm dn
duoc a uong Ia SaInf rondan, mf fu sI gan da nguoI aI NhI
Ian |484-457). TIn rang a uong o mf v fri nao do frn aI
Ty uong, ng da Inh dnh mao hIm frn fhuyn maI v huong
fy cho foI khI ng foI mf haI dao xInh dop, df daI mu mo chua
fung co. SaInf rondan fIn chac dy Ia da dang, f Hua cua cac
Thanh. Va ngay ca nhung nguoI fhich daf a ang o mf noI
khac cung vn gIu ao SaInf rondan frn cac ban d cua mnh.
Cu chuyn v nguoI fu sI gan da nay duoc k dI k IaI bang rf
nhIu fhu fIng chu u. Hon dao fhanh nay cu a ng da duoc vo
ro nof frong cac ban d frong hon mf ngan nam, if Ia cho foI 1759.
Va cac nha ban d hoc fhoI cn daI cung da c gang dI fm v fri
cua no. Nha ch fao da cu kInh dIn MarfIn ohaIm nam1492 da
ao SaInf rondan gn xich dao, fy CanarIos, frong khI mf s
anIoI J. oorsfIn 84
nha da Iy daf no o gn AI NhI Ian hon, s khac daf no o vung Ty
IndIos. MaI sau haI fh ky co cac cuc fham hIm ao Nha
|1526-1721) dI fm ao SaInf rondan, cac nguoI KIf gIao moI duf
khoaf fu bo cuc fm kIm. Ho da fm ra mf ch khac ff hon cho
a uong.
CH!ONC 14
Q!AY V VOI TRAI T PHNC
IacfanfIus, nha hung bIn KIf gIao dang kinh n, mf
CIcoro cua KIf gIao, da nu cu hoI, Co aI IaI ngu ngc dn d
fIn rang co nhung nguoI chn o frn du, hay nhung noI co cac vf
froo nguoc, cy moc nguoc, hay mua d fu duoI In frn7 Chung fa
co fh fm fhy dIu ky dIu cua nhung vuon abyIon froo nguoc o
du nu chung fa fIn rang co mf fh gIoI froo o nhung dIm I
Chn7 Cac fhanh AugusfIn, Chrysosfom va nhIu v khac cung
fm co khng ngn ngaI fhua nhn rang khng fh co nhung dIm
I Chn |fIng IafInh Ia AnfI-podos, co nghIa Ia mf noI ma
chn nguoI fa o phia dI dIn).
Cac Iy fhuyf c dIn v nhung dIm I Chn m fa mf
vung Iua nong khng fh dI qua bao quanh xich dao, phn cach
chung fa voI vung co nguoI o phia maf bn kIa cua da cu. Iy
fhuyf nay fao nhung mI hoaI nghI nghIm frong noI du oc
nhung nguoI KIf gIao v finh hnh cu cua fraI df. ong gIng
sng phia bn duoI vung xich dao do dI nhIn khng fh Ia dong
gIng cua Adam, cung khng fh Ia dong gIng nhung nguoI duoc
Chua KIf cuu chuc. Nu nguoI fa fIn rang con fau cua ng N
da dung IaI frn nuI Araraf phia bac xich dao, fh khng co cach
nao co fh co nguoI sng daf chn foI duoc cac dIm I Chn.
franh roI vao Iac dao, nhung fin huu KIf gIao fhich fIn rang
khng fh co cac dIm I Chn, hoac fhm chi nu cn, khng
fh co fraI df hnh cu.
Nhung nha da Iy Hy Iap va Rma c daI khng phaI bn
fm v nhung vn d nhu fh. Nhung khng mf nguoI KIf gIao
nao co fh nhn nhn rang co nhung con nguoI phaf sInh fu Adam
hay b ngan chan boI vung Iua xich dao khIn ho khng dn duoc
voI TIn Mung cua Chua KIf. Tho Rma 10, 18 fuyn b, PhaI,
qua fhuc, fIng cua ho da vang cung fraI df va IoI cua ho da vang
dI khap da cu. Ca uc TIn In KInh Thanh du khng chp
nhn co mf noI co nhung nguoI khng fhuc dong gIng Adam
anIoI J. oorsfIn 86
hay Chua KIf. Mf fac gIa fh ky 10 dIn gIaI v boofhIus co vIf,
Cho g dung co aI cho rang chung fI chp nhn co nhung dIm
I chn, Ia dIu hoan foan dI nguoc IaI duc fIn KIf gIao. TIn
vao nhung dIm I Chn da fro fhanh mf IoI kf fI nhung
nguoI Iac dao chun b In gIan hoa fhIu. Cung co mf s if nguoI
fm cach fhoa hIp bang vIc c gang chp nhn hnh cu cua fraI
df v nhung Iy do da Iy, nhung v phuong dIn fhn hoc ho vn
con phu nhn su fn faI cua nhung nguoI sng o nhung dIm dI
chn. Nhung con s nay khng nhIu.
Cac nha da Iy KIf gIao khng co nhung du kIn d Ip dy
cac ban d cua ho, nn ho da fm duoc nhung chf IIu dI dao noI
nhung fuong fuong cua fhoI xa xua. Trong khI ho khInh bI khoa
hoc cua ngoaI gIao, ma ho coI Ia do doa duc fIn kIf gIao, fh ho IaI
khng ngn ngaI su dung nhung hnh anh cua fhn fhoaI ngoaI
gIao va su dung chung d phuc vu cho nhung muc dich co finh gIao
dIu nhf cua KIf gIa o. Trong khI cac nha da Iy KIf gIao o so
nhung finh foan kha chinh xac cua orafosfhonos, HIpparchus va
PfoIm, fh ho IaI vuI vo frang fri cho nhung ban d Iy
CIrusaIom Iam frung fm cua ho bang nhung dIu ngng cung
nhf cua fri fuong fuong ngoaI gIao. JuIIus SoIInus, bIf danh Ia
PoIyhIsfor hay NguoI K Chuyn a Nang da Ia ngun cung cp
fIu chun cho nn fhn fhoaI da Iy frong suf mf fhoI gIan daI,
fu fh ky 4 dn fh ky 14. an fhn SoIInus co fh khng phaI mf
fin d KIf gIao. Chin phn muoI cua b CoIIocfanoa rorum
momorabIIIum |Suu fp nhung Iu Ky Iu), xuf ban nam 230-
240, ruf ra fu fac phm Ich Su ThIn NhIn cua PIIny, fuy
SoIInus khng mf In nhac dn fn fac gIa. Va phn con IaI duoc
xao nu fu nhung fac gIa c dIn khac. TaI nang dac bIf cua
SoIInus, nhu mf nha Ich su da Iy gn dy nhn xof, Ia o ch daI
caf d Iy vang. Thf kho co fh fm duoc mf nguoI khac frong
suf mf fhoI gIan daI da anh huong dn khoa da Iy mf cach su
dm hay f haI dn fh.
Nhung haf caf cua SoIInus da co suc quyn ru dac bIf.
Chinh fhanh AugusfIn da fham khao SoIInus, cung nhu nhIu nha
fu fuong KIf gIao hang du cua fhoI Trung C. Nhung cu chuyn
va hnh anh fhn fhoaI cua SoIInus da chua dy nhung ban d cua
KIf gIao maI cho foI ThoI daI Kham pha. Chung fro fhanh mf
mang IuoI cua cac kInh fuyn va vI fuyn ma PfoIm da d IaI.
SoIInus fm fhy nhung dIu ky dIu khap noI. Ong k rang o
IfaIIa, co nhung dn fho cung fhn ApoIIo bang cach nhay mua
chn frn frn fhan hng, nhung con mang xa daI va mp sng
bang vu nhung con bo sua va nhung con IInh mIu nuoc daI dong
bang fhanh nhung vIn ngoc qui, co suc huf cua nam chm va co
mau h phach. O RhogIum co nhung con d va chu chu khng
con dam ku boI v HorcuIo fuc gIn do fIng n cua chung da baf
chung phaI cm Iang. oc bo bIn fhIopIa co nhung dn bn maf,
frong khI doc fhoo dong sng NIgor co nhung con kIn khng I
nhu nhung con cho gIu nha. O uc co mf IoaI gIng nhu con Iua
co mI frn daI dn nI no phaI dI gIf IuI d an.
Co Io caI dI san Iu daI nhf cua fhoI do Ia bIn a Trung
HaI, qua quon fhuc khIn chung fa ngay nay da qun mf y
nghIa cua no. o Ia mf vung bIn nam gIua chu PhI, chu A va
chu u va nguoI Rma da goI no Ia maro nosfrum |bIn cua
chung fa). SoIInus Ia mf frong nhung nguoI du fIn goI no Ia
maro modIforranoum, nghIa Ia bIn o gIua fraI df. V gIam muc
fhng fhaI Isodoro o SovIIIo da dI no fhanh mf fn rIng va
khng aI co fh chI caI uy quyn cua ng.
Trong khI khoa da Iy o chu u dang fro fhanh mf mo
nhp nhang nhung gIao dIu va oc fuong fuong, fh o nhung noI
khac nguoI fa vn dang gIa fang hIu bIf v fraI df, cung nhu
kha nang vo ban d fraI df.
Khng co nhung fro gIup cua rasfofhonos, HIpparchus hay
PfoIm, nguoI Trung Hoa da dc Ip sang ch ra mf hoa d cho
b maf fhf fhuong cua fraI df. Chung fa da fhy dIu ma dng
h Iam cho fhoI gIan, fh hoa d hnh chu nhf da Iam cho khng
gIan, bang cach cung cp nhung khung dng du d phn bIf, m
fa, kham pha va faI kham pha su da dang v cung cua df va bIn,
nuI dI va sa mac.
Nu khoa da Iy Hy Iap dua vao fraI df hnh cu, fh khoa
da Iy Trung Hoa dua vao fraI df hnh dof. Vao fhoI ma PfoIm
dang fhuc hIn nhung cng frnh cua mnh o phuong Ty, fh o
Trung Hoa, cac nha da Iy da phaf frIn cho rIng mnh nhung ky
fhuf vo ban d va da co mf b day fruyn fhng v khoa vo ban
d fh gIoI. NguoI Hy Iap da khaI frIn h fhng vo hoa d khung
fhoo cac duong vI fuyn va kInh fuyn, rf d vo frn mf qua cu.
Nhung v vI c doI mf b maf hnh cu xung mf maf phang qua
kho, nn frong fhuc f h fhng hoa d khung cua nguoI Hy Iap
anIoI J. oorsfIn 88
cung khng khac bao nhIu voI vIc vo hoa d fhoo quan nIm fraI
df phang.
V h fhng hoa d khung cua nguoI Hy Iap baf ngun fu
quan nIm fraI df hnh cu, nn h fhng hoa d chu nhf cua
nguoI frung Hoa chac han phaI co nhung ngun gc hoan foan
khac. Nhung ngun gc y Ia g.
Tu nhung faI IIu Ich su som nhf cua fhoI nha Tn |221-
207 fruoc C.N.), chung fa fhy nhac nhIu dn nhung ban d va
cng dung cua chung. Nuoc Trung Hoa duoc fhng nhf nam 221
fruoc C.N., vua Ia san phm vua Ia nguoI san sInh ra ch d quan
IIu fo Ion, fhy cn phaI bIf nhung dac dIm va ranh gIoI cua cac
vung df bao Ia cua mnh. I cua nha Chu |1120-256 fruoc
C.N.) da cho nguoI soan ra nhung ban d cua fung Ianh da va
kIm k nhn khu cua Ianh da. KhI vua Chu dI fham Ianh fh
cua mnh, nha da Iy frIu dnh Iun fhap fung d gIang gIaI cho
vua v da hnh va san phm cua mI vung frong nuoc. uoI frIu
Han |202 fruoc C.N.-200 C.N.), cac ban d Iun Iun xuf hIn nhu
mf b may khng fh fhIu cua d quc.
HaI fhIn ky cuI cung o Trung Hoa no r nhung faI nang vo
ban d. Ca fruoc khI PfoIm fhuc hIn cng frnh cua mnh o
AIoxandrIa, mf nguoI frung Hoa fIn phong fn Ia Khang !ng
|78-139 C.N.) da vo ra nhung duong foa d cho froI va df va finh
foan dua frn nhung foa d do. HaI fh ky sau, PhI So Y, mf
PfoIm cua Trung Quc, da ap dung nhung ky fhuf nay d vo ra
mf ban d chI fIf Trung Hoa gm 18 fo.
Trong IoI fua cho ban d cua mnh, PhI So Y da dua ra nhung
huong dn don gIan cho vIc vo ban d dung fy I, voI nhung
khung hnh chu nhf. Nu vo ban d ma khng co nhung khung
chIa d, fh khng fh nao phn bIf duoc xa voI gn... Nhung
nhu ng khung chIa d cho fa mf fy I dung cua cac khoang cach.
Cung fh, fa so co nhung dIm fuong dI nhau nho dung nhung
canh phn d cua nhung fam gIac vung; va fy I dung cua cac d
va hnh duoc bIu fh bang vIc xac dnh cao va fhp, cac kich
fhuoc cua goc, cac duong cong va duong fhang. Nhu fh, du co
nhung fro ngaI Ion v hnh dang cua cac nuI cao hay h rng,
nhung khoang duong daI hay nhung noI xa Ia, nhung ch phaI Ioo
In va dI xung, nhung bc hay nhung duong vong-ff ca du co
fh ghI nhn va xac dnh duoc. Nu fa ap dung dung h fhng
khung chu nhf, fh du Ia duong fhang hay duong cong, gn hay
xa, khng co g co fh cho gIu chung fa v hnh dang cua chung.
Iam cach nao nguoI Trung Hoa phaf frIn duoc mf ky fhuf
fInh vI nhu fh d nam duoc nhung su da dang cua fraI df7 Hnh
nhu fu rf xa xua, ho da chIa df fhanh nhung manh bang mf so
d cac foa d. Tu fhoI nha Tn, cac ban d cua hoang d da duoc vo
frn Iua. Cac fu kInh va vI ma PhI So Y da dung cho nhung foa d
frn ban d cung Ia fu d chI cac soI doc va soI kh frong nganh
df vaI. PhaI chang y fuong v mf khung chu nhf frn ban d da
phaf sInh fu vIc kham pha ra rang co fh fm ra mf dIm frn
ban d vo frn Iua bang cach In fhoo mf soI doc va soI kh dn
ch haI soI nay gap nhau7 Hay ngun gc cua no Ia mf bang boI
foan cua fhoI Han su dung nhung foa d bIu fh foan b vu fru7
Hay no co IIn quan cach nao do voI bang co fuong Trung Hoa xp
qun frn cac duong gIao nhau7 u ngun gc Ia g, fh k f qua da
ro: do Ia mf h fhng khung chu nhf da phaf frIn va duoc su
dung rng raI.
ToI gIua fh ky 12, fruoc ca khI h fhng cua PfoIm duoc
phuc hung faI chu u, khI nha da Iy a Rp vo ban d fh gIoI
nam 1150 cho vua SIcIIy Ia Rogor II, ng cung da dung mf hoa d
khung va gIng nhu nguoI Trung Hoa, ng khng d y g foI maf
cong cua fraI df. Thoo Josoph Noodham goI y, fruyn fhng Iu
doI cua Trung Hoa da dn voI nguoI a Rp o Quang ng va qua
nhung chuyn dI IaI ngay cang nhIu cua nguoI a R p sang
phuong ng. Va v fh co Io nguoI Trung Hoa da dong mf vaI fro
frong vIc chm duf ThoI Thuf Hu Ion-gIup cho cac nha da Iy
chu u fro IaI con duong fruy fm kIn fhuc, kham pha IaI nhung
dung cu do dac ma Hy Iap va Rma da d IaI.
anIoI J. oorsfIn 90
Phn V
uong dI dn phuong dng

"Anh sang xuf fu phuong ng..." Tuc ngu IafInh
" I hf ng fh gap Ty" Tuc ngu Anh.
CH!ONC 15
CAC C!OC HANH H!ONC KITO CIAO
O fhoI Trung C, nu nIm fIn da vo cac ban d fhoo oc fuong
fuong va gIam ham nguoI KIf gIao frong khoa da Iy gIao dIu, fh
cung nIm fIn do da II cun khach hanh huong va nhung doan
qun fhp fu chInh In duong kham pha phuong ng. NgI Sao
da fung dn duong cho a Vua dn Iom, cung huong dn fng
fng Iop Iop fin huu dn f Thanh vao cac fh ky sau do. Hanh
huong da fro fhanh mf fuc I KIf gIao va dn dn duc fIn, cung
so fro fha nh con duong dn foI nhung kham pha.
Mf fh ky sau caI chf cua Chua CIsu, co nhung fin huu
can fruong da fry dI CIrusaIom d sam hI, fa on, hay chI d
duoc dI frn nhung noo duong ma ng Cuu Th cua ho da dI. Sau
khI hoang d ConsfanfIn fro fhanh fin d KIf gIao, mo ng Ia
hoang fhaI hu HIna dn CIrusaIom vao nam 327, fro fhanh
nha khao c, Ip NuI Canv, fhu fhp nhung manh g duoc coI Ia
cua cy Thanh CIa dich fhuc va kham pha ra M Thanh, noI nguoI
fa cho rang da chn cf Chua CIsu. Ngay faI dy, chinh vua
ConsfanfIn xy ngI Thanh uong M Thanh du fIn. Thanh
CIrm, mf nha bac hoc, da dn o faI mf vu vIn o Iom do mf
phu nu quy fc Rma Ia fhanh PaoIa bao fro. TaI dy fhanh
CIrom gIang cho cac fin huu sau khI ho dI vIng cac noI fhanh.
Vao du fh ky 5, da co haI fram fu vIn va nha fro o quanh
CIrusaIom cho khach hanh huong. Thanh AugusfIn va cac CIao
phu khac da khuyn cac khach hang huong dn CIrusaIom dung
d mnh b II cun boI nhung cuc hanh frnh ma qun mf
Thanh ThIn Quc. Th nhung dong fhac nhung khach hanh
huong vn fIp fuc d vao CIrusaIom, voI dng dao nhung nguoI
huo ng dn Iun san sang phuc vu va v s quan fro khap doc
duong.
Hnh anh nguoI hanh huong Ianh phop Ianh cua IInh muc
fruoc khI khoI hanh, fay cm gy va vo ngoc fraI, du dI mf
frIu fhIn va doo phu hIu cua noI dn, da fro fhanh mf hnh
anIoI J. oorsfIn 92
anh dy n fuong cua foan canh fhoI frung c. Nu hIu dung
nghIa cua no, nguoI hanh huong Ia nguoI In duong dI dn mf noI
fhanh, Ia mf fin huu Iang fhang co fh suf doI phIu baf fu mf
noI fhanh nay dn mf noI fhanh khac.
quc Rma suy fan, cung voI su nI dy cua qun cuop
bIn, qun VandaI va nhung qun cuop pha khac, da khIn cho s
phn cua nguoI hanh huong dy kho khan va nguy hIm. Cuc
chInh phuc ngay cang Ian rng cua nguoI A Rp quanh vung bI n
a Trung HaI, su ra doI cua HI gIao va con s nguoI hanh huong
HI gIao gIa fang da Iam fac nghon nhung con duong dI IaI cua
nguoI hanh huong KIf gIao va khoI dy mf cuc franh gIanh
CIrusaIom fhf chua xof. Tang da o NuI n Tho, khu n Tho
cua SaImn, chinh Ia noI Mhamof da In froI. Mf s fruyn
fhuyf HI gIao coI CIrusaIom chu khng phaI Mocca Ia frung
fm va rn cua fraI df, "noI cao nhf frn fraI df va gn froI
nhf". KhI gIao chu Omar fhang frn cuoI mf con Iac da frang
fIn vao CIrusaIom chI sau nam sau caI chf cua Mhamof, ng
da mo ra mf cuc chIn ngan nam d gIanh gIf nhung noI fhanh.
ThoI daI Ion cua cac cuc hanh huong KIf gIao baf du o fh
ky 10. Nhung nguoI HI gIao noI chung fo ra khoan nhuong, co fh
Ia khInh bI, nhung "qun v dao" cung nhIf nay. Nhung khI
mIn f Thanh xa xI fro nn kho dn, nhung nguoI KIf gIao
dao duc da fm cach dom huong v cua cac cuc hanh huong vao
frong nha cua mnh. Ho sang fao nhung cu chuyn pha frn gIua
Ich su xa hI, fhn fhoaI va nhung fruyn dn gIan. Trong sach
fruyn hanh huong nI fIng CuIdo do PoIorIn, nguoI fa co fh doc
fhy cu chuyn mf khach hanh huong dn xIn mf mIng banh
m cua mf nguoI dan ba o VIIIonouvo khI ba dang nuong frong Io.
a fu chI va khI ba quay IaI Iy banh, fh chI fhy mf hon da
fron. Cung co chuyn nhung khach hanh huong qua PoIfIors dI hoI
hf mf day ph moI co mf nha chu cho ho fro qua dm. Ngay
dm do, moI can nha frn day ph du b chay ruI, fru can nha da
cho ho o fro. Cac anh hung ca nhu Chansons do Cosfo k v nhung
khach hanh huong anh hung.
NoI fhu huf khach hanh huong nhIu nhf o chu u Ia
Rma, "nguong cua cua cac fhanh Tng ". Thanh odo ang
KInh |673-735) fhuf IaI doan duong dI dn Rma cua nguoI
rIfng gm "nguoI sang cung nhu hon, fin huu cung nhu gIao sI,
nam cung nhu nu", khaf khao danh mf if nhung cuc "hanh
huong frn fh" gan nhung noI fhanh, "d hI vong dang duoc nng
nhIf don nhn boI cac fhanh frn froI". Khoang nam 727, vua Ina
cua Wossox da Ip mf nha fro dac bIf o Rma cho cac khach
hanh huong Saxng. ong fhac nguoI hanh huong fu nuoc Anh va
nhung noI khac d v Rma ngay cang Ion sau khI cac cuc Thp
fu chInh d faI chIm CIrusaIom b fhf baI.
Cung fhoI ky nay, nhung suc manh o vIn fy, mf doI sng
fhuong maI moI va muc dn s khng ngung gIa fang da Iam cho
Ian song hanh huong fran ngp. n Norman, hu du cua nhung
nguoI Norso hI fh ky 10 fung fran qua NormandIo o phia bo bIn
bac nuoc Phap, da fro IaI KIf gIao va phaI dI qun vIn chInh
cua ho dI khap noI. WIIIIam Nha ChInh Phuc da dua ho foI nuoc
Anh nam 1066. Ho bua dI khap vung bIn a Trung HaI, danh
chIm mIn nam IfaIIa va foI nam 1130 da fhIf Ip vuong quc
SIcIIy, Ia noI nhung nguoI KIf, o ThaI va a Rp chung sng va
frao dI v frI fhuc, ngh fhuf va fu fuong.
KhI uc !rban II In ngI CIao hoang vao nam 1088, CIao
hI dang o frong mf fnh frang cn caI f cp bach, do nhung su
nhung Iam cu a vIc mua ban n xa va chuc fuoc, cung voI su chIa
ro do su franh chp cua mf phan - CIao hoang. CIao hoang !rban
II Ia mf nha caI cach dy ngh Iuc, ngaI da su dung faI f chuc va
hung bIn cua mnh d fhanh fy va chua Ianh. Hoang d phuong
ng hI do Ia AIoxIus Comnonus fhy fhu d yzanco cua mnh
b qun HI do doa, da guI su gIa foI CIao hoang !rban d cu
vIn. Ia con nguoI dy ngh Iuc, CIao hoang nhn fhy dy Ia co
hI d hoa hop cac gIao hI ng va Ty, dng fhoI d gIaI phong
f Thanh.
CIao hoang da frIu fp mf Cng ng Ich su o CIormonf,
mIn nam nuoc Phap, voI su fham du cua cac gIam muc Phap va
cac daI bIu cua gIao hI o khap chu u. KhI Cng dng khaI mac
vao ngay 18 fhang 11, 1095, no da fro fhanh mf daI hI qun
chung, s nguoI fham du qua dng khIn cho fhanh duong khng
fh chua hf, nn phaI chuyn sang mf canh dng o ngoaI cng
phia dng cua fhanh ph. Trong cuc daI hI ngoaI froI, bang
nhung IoI Io hf su c hung hn, CIao hoang da ku goI moI fin huu
hang haI In duong gIaI phong f Thanh.
gIaI phong f Thanh, moI fin huu so In duong huong v
phuong ng ngay sau khI ho fhu hoach xong hoa mau vao mua
ho, fruoc ngay I uc Mo In froI, 15 fhang 8, 1096. ThIn Chua
anIoI J. oorsfIn 94
so Ia nguoI chI dao, fhanh gIa frang so Ia co hIu va fIng h xung
frn so Ia "ous Io voIf!" |Chua froI!). Nha cua va moI su cua ho so
duoc daf duoI su bao v cua CIao hI.
VoI IoI ku goI Im chIn nay, CIao hoang !rban II da huy
dng moI suc manh cua CIao hI chu u bIn nhung cuc hanh
huong fhanh nhung cuc fhp fu chInh. Hanh huong chI Ia cuc
hanh frnh nho cua ca nhn, con fhp fu chInh IaI Ia cuc hanh
frnh Ion cua cng dng hay qun chung. Nhung nguoI cf buo c
In duong ff yu phaI fro fhanh nhung nguoI kham pha. Th
nhung, nhn chung, dIu ho mun fm fh da khng fm fhy, con
dIu ho khng nghI foI fh ho IaI fm fhy rf nhIu.
Cac cuc Thp fu chInh so Ia mf frong nhung phong frao
hn dn nhf, rI Ioan nhf frong Ich su. PIorro n sI Ia mf dIm
bao fruoc nhung faI hoa so xay dn. Ong duoc goI Ia n sI v ng
fhuong khoac mf chIc ao n sI, fhuc fnh ng khng phaI mf n
sI g ca, v ng fhich dam dng va bIf cach khich dng ho. PIorro
da Ip fao qun rIng cua mnh duoc chIu m fu doan qun hanh
huong hn fap o qun orry mIn frung nuoc Phap. KhI ng dn
CoIogno mIn dng nuoc uc vao ngay Thu ay Tun Thanh, 12
fhang 4, 1096, co khoang 15 ngan nguoI hanh huong fhuc moI Iua
fuI, dan ng cung nhu dan ba, Ion cung nhu nho, da fhoo ng.
Mf cng chua yzanco fn Ia Anna Comnona da so haI fhuf IaI.
"Ca mf dao bInh cua foan fh phuong Ty cung ff ca cac b Iac o
xa fn mIn PIIIars cua HorcuIos bn kIa bIn AdrIafIc dang fran
qua chu u d fIn v chu A, mang fhoo foan b gIa dnh cua
ho".
KhI dn ConsfanfInopIo, doan Iu chIn bInh cua PIorro da
dom dn dy nhung rac rI moI. O dy ho nhp chung voI doan
qun cua WaIfor Khng Xu, rI fIn v Thanh Thanh, dI dn du
cuop pha o do. Hoang d yzanco Ia AIoxous I fm cach fhuyf
phuc nhung hIp sI ngang fang fun fhu ky Iuf cua ng, nhung
nhung fay hIp sI co dy fham vong da chInh phuc va cuop pha d
Ip nhung vuong quc moI rIng cho mnh. Nhung dao qun KIf
gIao nay da danh baI qun Th NhI Ky frong nhIu frn chIn va
khaI hoan fIn vao CIrusaIom nam 1099, kf fhuc cuc Thp Tu
ChInh fhu nhf.
CIrusaIom mau chong duoc f chuc fhanh mf quc
IafInh. y mo I chI Ia buoc du cua phong frao sI dng koo daI
suf haI fh ky d dom IaI an foan cho cac cuc hanh huong.
Nhung v maf nao do, dy cung Ia su chm duf cua cac cuc Thp
fu chInh, v Ia cuc vIn chInh fhanh cng cuI cung d gIaI phong
f Thanh. Cac cuc "Tp fu chInh" sau nay chI con Ia nhung cuc
vIn chInh d gIup do nhung fin huu da dnh cu o phuong ng.
Sau khI CIrusaIom roI vao fay gIao chu Th NhI Ky SaIadIn nam
1187, cang ngay cang nhIu nguoI hanh huong mun v nhung noI
fhanh d dn hon o phuong Ty.
I voI cac fin d o Anh quc, noI fhanh co fIng nhf Ia
Canforbury. TaI dy co Vuong Cung Thanh uong Canforbury, Ia
noI fhanh AusfIn |cung goI Ia AugusfIn fhu haI, chf nam 604) da
duoc phong Iam fng gIam muc du fIn va cung faI dy fhanh
Thomas a ockor da ho hao fin huu chng IaI vua Honry II va fu
dao ngay 29 fhang 12, 1170. Sau nay, chinh vua Honry II da daf
noI nay Iam da dIm hanh huong khI ng dI dn do d Iam vIc
sam hI cng khaI. Rogor o Hovodon, mf nha vIf su fhoI do, da
fhuf IaI. "Vua khI vua dn gn fhanh ph, khI nhn fhy ngI
Thanh duong co chn xac v fhanh fu dao, ng da xung ngua, coI
gIay, dI chn frn va mac ao nham, rI dI b ba dam foI m cua v
fhanh fu dao, voI mf vo hIn Ianh va fhng hI khIn fa co fh
nghI dy Ia vIc cua ng dang nhn xom fraI df va Iam no rung
chuyn".
Sau khI chm duf cac cuc Thp fu chInh, hanh huong vn
con Ia mf suc manh fruong fn cua KIf gIao chu u va dI voI
nhIu nguoI Rma da fhay fh cho CIrusaIom. Nam 1300, fIp nI
fInh fhn cua !rban II, CIao hoang onIfaco VIII da cng b Nam
Thanh In fhu nhf, ban nhung on foan xa cho cac fin huu hanh
huong dn Rma va da fhu huf frn haI muoI ngan nguoI hanh
huong. Tu do fro dI, cu 50 nam IaI co mf Nam Thanh voI on foan
xa cho nhung nguoI hanh huong dn Rma, cho foI nam 1470 fh
CIao hoang da ruf khoang fhoI gIan nay xung con 25 nam.
Trong HI gIao, ngay fu ban du, hanh huong Iun Iun Ia
mf nghIa vu fhanh. MoI fin d HI gIao ngoan dao, nu co kha
nang va co fh cp duong gIa dnh frong Iuc mnh dI vang, du
buc phaI hanh huong dn Mocca if Ia mf In frong doI. Trong
cuc hanh huong |) fu fhang bay foI fhang muoI fhoo Ich HI gIao,
nguoI hanh huong mac haI chIc ao choang frang khng duong chI,
bIu fuong su bnh dang cua ho fruoc ma f Thuong . Ho khng
duoc cao ru hay caf mong fay. Ho phaI dI b vong quanh dn
Kabah bay In va fhuc hIn mf s nghI fhuc khac xung quanh
anIoI J. oorsfIn 96
dn fho Mocca fruoc khI fro v nha. Tu do v sau, ho duoc fruy
fang danh hIu hajjI, nguoI hanh huong.
IoI fuyn xung duc fIn frong an Tuyn Th Augsburd
|1530) cua gIao phaI CaI Cach Iufhor da kf an nhung cuc hanh
huong - cung voI vIc an chay, fn fho cac fhanh va In chuI mn
cI - nhu Ia nhung "fro fro con va v b". Nhung nhn IaI, cac cuc
Thp fu chInh cua nhung doan qun hanh huong Ia mf su gy
fhuc fInh Ion. o vua Ia mf du hIu va nguyn nhn cua mf suc
sng moI, mf su fm foI moI, mf su coI mo va IInh hoaf moI frong
doI sng phuong Ty. Tu nhung cuc Thp fu chInh da phaf sInh
bIf bao dIu moI Ia do nhung con nguoI fung dI hf noI nay dn
noI khac. Cac nuoc fham du Thp fu chInh faI phia dng a
Trung HaI da phaf frIn nn fhuong maI cua mnh voI fh gIoI HI
gIao. Cac nha bang cua y phaf daf khI ho faI fro cho cac ng vua
va CIao hoang va cho nhung khach hanh huong vay vn. Nhung
nguoI hanh huong fro v mang fhoo nhung cu chuyn ky dIu cua
phuong ng, cung voI su sanh dIu frong cac hang gm voc, fo
Iua, nuoc hoa va gIa v, Ia nhung caI da fao cho fha nh ph VonIco
nof quyn ru vn con fhy duoc o Inh ogos va PIazza San
Marco.
Xof v nhIu phuong dIn, su fhf baI cua cac cuc Thp fu
chInh IaI Ia su may phuoc cho cac nuoc KIf gIao va Ia mf chf
xuc fac cho chu u kham pha ra fh gIoI phuong ng. KhI
khng con hI vong faI chIm CIrusaIom va nhung con duong hanh
huong dn do, KIf gIao phuong Ty quay sang hoaf dng fruyn
gIao. Hanh huong fh quy fu fin d v mf noI, con fruyn gIao fh
foa ra d dn voI nhung nguoI xa Ia o ca nhung mIn df moI. Ich
su phaf frIn KIf gIao Ia Ich su cua cac cuc fruyn gIao.
CH!ONC 16
NC!OI MONC CO A MO !ONC NH! TH NAO
Nhung nha fham hIm duong b cua Ky Nguyn Kham Pha
du fIn cua chu u frn duong fIn v phuong ng vao gIua
fh ky 13 da cn dn nhung ngun Iuc khac han voI nhung nha
fham hIm frn bIn cua fhoI daI sau. CoIomb so phaI fm ra fhf
nhIu fIn bac, fau fhuyn, fuyn m va f chuc mf fhuy fhu
doan, bao dam Iuong fhuc, gIu cho fhuy fhu doan vuI vo va khng
nI Ioan va dI frn nhung daI duong khng co ban d. Mf nguoI
fham hIm frn b fruoc kIa cung cn nhung faI nang khac han.
Anh fa co fh chI cn mf hay haI ba dng hanh frong suf cuc
hanh frnh - du frn nhung I frnh chua fung co nguoI chu u
qua IaI fruoc do. Ho co fh kIm fhuc an fhuc ung doc duong. Ho
khng cn phaI Ia nhung nguoI gy vn hay nhung nha f chuc
bc fhy, nhung ho phaI co finh d fhich nghI va d hoa hop.
Nhung fhuy fhu cua CoImb da nI Ioan khI cuc hanh frnh koo
daI my fun I qua fhoI gIan ho cho doI, frong khI nhung nha
fha m hIm frn b co fh koo daI hanh frnh cua mnh fuy fhoo
nhu cu co fh mf fhang, mf nam, hay fhm chi moI nam. Trong
khI nguoI dI bIn Inh dnh frn nhung khoang mnh khng
khng mf bong nguoI va frn bIn fIn fuc fhuong Ia fIn xu, fh
nguoc IaI, nhung nguoI dI frn b - fhuong gIa hay nha fruyn gIao
- co fh Iam ngh cua mnh doc duong, hoc hoI dang khI frn
duong. Nu nguoI dI fham hIm duong b dI mf mnh phaI dung
fhuyn bo cho mf quang duong nao do, ho Ia hanh khach. ChIc
fhuyn fhuong do mf nguoI da phuong chI huy va cung cp
nhung fhu cn fhIf. Nguo I dI duong b co fh vua c don hon, vua
if c don hon nguoI dI frn bIn. V du ho co fh fhIu ban dng
hanh hay nhung nguoI da phuong gIup do, gIng nhu nhung
nguoI dI voI CoImb frn chuyn fau Sanfa MarIa, nhung ho co co
hI d gap go nhIu dIu moI Ia, fhich fhu, hay fhInh fhoang gap
duoc mf vaI nguoI d fro chuyn frong nhung ngay dm doc
duong.
anIoI J. oorsfIn 98
Nhung hIm nguy frn bIn hu nhu o du cung gIng nhau
- song fo va gIo Ion, mf phuong huong - nhung nhung nguy hIm
frn b fh cung mun mau mun vo nhu nhung phong canh, fao
cho cuc hanh frnh nhIu fhich fhu va bf ngo. Co fh co cuop
frong quan fro nay chang7 an co fh fIu hoa duoc fhuc an da
phuong khng7 an nn mac frang phuc cua ban hay frang phuc
da phuong7 NguoI fa co cho ban vao cng fhanh nay khng7 an
co vuof qua duoc hang rao ngn ngu d gIaI fhich dIu ban cn va
cho fhy cng vIc cua ban v haI dI voI nguoI fa7
Tham hIm duong b khng phaI mf buoc nhay mao hIm
cua fp fh, ma Ia mf chuyn dI vf va cuc nhoc cua ca nhn. Th
ma da co mf if nguoI fIn phong Iam cuc hanh frnh gIan nan
nay va mo duong fu chu u dI dn Cafhay |= Trung Hoa).
NguoI chu u da fu Iu duoc ngho noI dn nhung fruyn
fhuyf v mf phuong ng bi n. Mf if nguoI da duoc fhuong
fhuc nhung mon xa hoa ky Ia fu phia bn kIa fraI df - Iua mn
cua Trung Hoa va kIm cuong Ip Ianh cua CoIconda. Trong nhung
can phong fraI fham df fIn fu a Tu, ho co nhung bua fIc voI
nhung mon an co gIa v dom fu CoyIon va Java va gIaI fri hang gIo
voI nhung qun co fuong Iam bang nga cua XIm Ia.
Nhung nhung nha bun cua VonIco, Conoa, hay PIsa fung
phaf daf nho vIc bun ban nhung fhu vf dung cua phuong ng
xa Ia nay IaI chua bao gIo duoc frng fhy n hay Trung Hoa.
Su gIao fhuong cua ho voI phuong ng Ia o nhung cang phia dng
cua bIn a Trung HaI. Nhung maf hang quy cua ho da duoc dom
dn boI mf frong haI con duong chinh. Mf Ia Con uong To Iua
huyn fhoaI, mf duong b doc suf fu dng Trung Hoa sang
Trung A, dI qua Samarkand va aghdad, cuI cung dn foI nhung
fhanh ph von Hac HaI hay fy a Trung HaI. Con duong fhu haI
dI qua In ng, n duong va In A Rp, rI hoac dI In
Vnh a Tu dn asfra, hay dI In In d dn knh Suoz.
dn duoc fh fruong chu u, nhung hang hoa nay con phaI dI fIp
frn b, qua a Tu hay SyrIa hay qua AI Cp. Trn ca haI con
duong nay, cac IaI bun nguoI rank hay y fhuong khng fhy con
duong nao fu cac cang a Trung HaI d dI fIp In huong dng.
Cac IaI bun HI gIao san sang frao dI hang hoa voI ho o
AIoxandrIa, AIoppo hay amascus, nhung nhung nguoI Th HI
gIao khng cho phop ho dI fIp v huong dng. y Ia uc Man
Saf cua fhoI cuI Trung c.
RI buc man y da duoc koo In frong vong chI co mf fh ky,
fu khoang 1250 foI 1350 va da co gIao fhng fruc fIp gIua chu
u va Trung Hoa. Trong fhoI ky nay, nhung IaI bun y gan da da
khng con phaI cho cho nhung maf hang dac san cua ho foI duoc
AIoppo, amascus, hay AIoxandrIa. y gIo, ho fu mnh dI fhanh
fung doan qua uong To Iua foI nhung fhanh ph o n va
Trung Hoa. Cu fuong dy so Ia khoI du cho mf su frao dI IIn
fuc va koo daI d ng va Ty Iam gIau In cho nhau, nhung frong
fhuc f fhoI gIan nay chI Ia mf gIaI doan mao hIm fam fhoI, d
rI buc man IaI rof xung mf cach nang n. ong fI IaI fIp fuc
phu In phn Ion Ich su fm nhn cua ca ng va Ty fhoI cn
daI. NhIu fhp ky nua so con phaI qua dI fruoc khI co cuc kham
pha daI duong d Iam cho chu u mf In nua IaI co fh fIp xuc
voI cac bo bIn cua n va ng Nam A. NhIu fh ky nua so
con phaI qua dI fruoc khI nguoI chu u IaI duoc phop vIng fham
nhung haI cang Trung Hoa va con Iu nua nguoI chu u mo I co
fh daf chn dn Trung A va df IIn Trung Hoa.
uc man da duoc koo In khng phaI nho nhung nguoI Iinh
vIn chInh chu u, cung khng phaI do nhung fhu doan cua cac
nha chinh fr chu u. Thf ngac nhIn, vIc mo duong vao Trung
Hoa phaI duoc k Ia do cng cua nhung nguoI Tarfar, mf fc
chung Mng C o Trung A. Ia mf mI do doa cho chu u fhoI
Trung C, nhung nguoI Tarfar nay da b nguoI chu u coI Ia
nhung nguoI dn cuop pha man ro, qua nhung hnh anh gh so
duoc m fa v ho boI nhung nha van chu u da bIf hay ngho noI
v nhung cuc fham saf cua nguoI Tarfar o phuong Ty. Nhung
frong nhung nha van chu u nay, rf if nguoI da fn maf nhn
fhy mf nguoI Tarfar va ho chang bIf chuf g v nhung fhanh
fich fo Ion va vung bn cua cac fhu Ianh nguoI Tarfar cua frIu daI
Khan.
Mng C Ia mf d quc rng Ion, rng gp dI d quc Rma
o fhoI ky rng Ion nhf. ConghIs KHan va doan qun cua ng fu
Mng C fran xung ac KInh nam 1124. Trong mf nua fh ky
sau do, ho da chIm duoc hu hf dng a, r I dI nguoc phia Ty
qua Nga, dn fn a Ian va HungarI. KhI KubIaI Khan In fr v o
Mng C nam 1259, d quc cua ng da fraI rng fu sng Hoang
Ha o Trung Hoa foI vung bo sng anubo bn dng u va fu
SIborIa dn Vnh a Tu. TrIu daI Khan cua Mng C, fu ConghIs
Khan foI cac con va chau cua ng - afu Khan, Mangu Khan,
anIoI J. oorsfIn 100
KubIaI Khan va HuIagu - Ia mf frong s nhung frIu daI faI ba
nhf cua cac d quc Ion. Ho bIf kf hop faI nang qun su, Iong
dung cam, faI f chuc hanh chinh va su bao dung van hoa hon bf
ky ch d qun chu nao o chu u. Ho dang co mf ch dung dang
kinh frong hon va khac hon voI nhung g ma cac su gIa fy phuong
da gan cho ho.
Con duong vao Trung Hoa da khng fh mo ra nu khng co
nhung faI nang va fhanh fuu dac bIf cua nhung qun vuong
Mng C va nhn dn cua ho. Marco PoIo da fm ra con duong dn
Trung Hoa khI nao7 Khng co Marco PoIo va nhung nguoI khac
kich fhich fri fuong fuong cua nguoI chu u d nong Iong dn
Trung Hoa, IIu so co mf ChrIsfophor CoImb7
Nam 1241, mf doan ky bInh hung hu nguoI Tarfar da fan
pha a Ian va HungarI, danh baI mf dao bInh nguoI uc va a
Ian frong frn chIn IIgnIfz o SIIosIa, frong khI mf doan qun
khac cua ho danh baI qun HungarI. Ca chu u kInh hoang. O
In ac, ngay ca nhung ngu dn can dam nhf cua CofhIand va
rIosIand cung khIp so khng dam ra danh ca o bo bIn
Yarmoufh quon fhuc cua ho. Hoang d Roma rodorIc II |1194-
1250), nguoI da fung chIn fhang frong cuc Thp fu chInh fhu
sau |1128-29) va da chIm duoc CIrusaIom va sau do ky mf hIp
dnh dnh chIn muoI nam voI vua HI gIao cua AI Cp, nay so
rang dong fhac Tarfar so Ian fran khap d quc KIf gIao. Ong ku
goI su IIn mInh cua vua Honry III, vua nuoc Anh va cac vua khac
d cung chng IaI qun Tarfar, voI hy vong fIu dIf qun Tarfar.
CIao hoang CrgrI IX fuyn b mf cuc fhp fu chInh moI
chng IaI qun Tarfar. Nhung v co su mu fhun gIua CIao hoang
voI rodorIck II, nguoI da haI In b va fuyf fhng, nn vua
HungarI chI hua sung ma khng guI qun dI. May fhay, khI qun
Tarfar dang daf duoc nhung fhanh cng qun su Iy Iung nhf cua
ho fh ho ngho fIn fhu Ianh Khan OkkodaI cua ho da chf o chu A
va v fh ho phaI vI koo qun v nuoc.
Mac du co su do chung cua cac vua KIf gIao va nhung cuc
fan saf nguoI a Ian va HungarI cua nguoI Tarfar, nhung nhung
nguoI Tarfar co fh Ia nhung dng mInh hung manh chng IaI
nguoI HI gIao va Th khI do dang an ngu con duong dn foI
phuong dng. oI v qun Tarfar, sau khI fhanh cng frong nhung
chIn dch chng IaI qun IsmaIIIan o bo phia nam cua bIn
CaspIan, da fIp fuc dI chInh phaf va chIn fhang CIao chu cua
aghdad va SyrIa. V fuong nguoI Tarfar o a Tu da phaI dac su
foI vua IuI IX cua Phap, Iuc do dang o Cyrus frong cuc fhp fu
chInh, d d ngh su IIn mInh va hop fac. Nhung cac vua KIf
gIao va CIao hoang fu chI IIn mInh voI nhung nguoI khng phaI
KIf gIao. Ho mun nhung fhu Ianh Khan phaI duoc rua fI fruoc
khI chp nhn IIn mInh. Phan doan saI Im nay cua nhung nha
Ianh dao KIf gIao da co anh huong quyf dnh foI dIn mao fuong
IaI cua phn Ion chu A. Suc manh cua HI gIao Iuc nay da b suy
yu boI nhung nguoI Tarfar, nhung nhung nuoc chu u KIf gIao
khng co phn dong gop nao frong su fhanh cng nay.
Nhung nguoI Tarfar b coI Ia "man ro" chI hanh dng ma
khng cn nhn dn mf gIao dIu nao, nhung ho IaI chinh Ia
nguoI mo duong cho phuong Ty dn voI phuong ng. VoI cuc
chInh phuc a Tu, nguoI Tarfar da dom IaI mf chinh sach fhu
ma fhp cua Mng C, nhung con duong bao dam an nInh va fu do
dI IaI cho moI nguoI - va nhu fh ho da mo ra con duong dI dn n
. Cuc chInh phuc Nga cua ho mo duong sang Trung Hoa. Con
duong Ion co fn Ia uong To Iua, bang ngang chu A, fuy da co
su qua IaI fp np fu nhIu fh ky fruoc, nhung chI sau cuc chInh
phuc cua nguoI Tarfar, moI co nguoI chu u dI IaI qua do. Nhung
con duong AI Cp, Iuc nay con nam frong fay HI gIao, vn cm
nguoI chu u qua IaI va hang hoa dI qua do phaI chu fhu qua
nang boI nhung vua MamIuk HI gIao, khIn cho gIa hang hoa fu
AI Cp foI duoc IfaIIa fang In gp ba In.
CH!ONC 17
CAC NHA TR!YN CIAO NCOAI CIAO
CIua fh ky 13, nhung bIn c moI xay ra da nhom In noI
nguoI KIf gIao nIm hy vong caI hoa nguoI Tarfar fhoo dao. oI v
cuc chInh phuc nguoI Th HI gIao da v fnh bIn nguoI Tarfar
fhanh nhung dng mInh cua KIf gIao phuong Ty. Nhung nIm
hy vong ngay cang Iy Ian nay da Iam cac nguoI KIf gIao nhIf
fhanh hao huc mun fhy ConghIs Khan fro fhanh nguoI KIf gIao
du fIn frn df Mng C. Nhung fIn dn v vIc ConghIs Khan
da fIn dao co vo nhu duoc cung c boI m f bao cao rang cac nguoI
vo va nguoI mo cua aI Vuong Khan da fhoo KIf gIao va boI su
kIn co rf nhIu nguoI KIf gIao fhuc phaI NosforI frong Ianh
fh Tarfar duoc phop fu do fhoo dao.
Cac fu sI dong PhanxIc da fro fhanh nhung nha fham hIm
du fIn.
Nam 1423, ngay sau khI In ngI, CIao hoang Innoconf IV da
caI f gIao hI mf cach quyf IIf d duong du voI mI do doa
xm Iang moI cua nguoI Tarfar. CIao hoang da frIu fp cng dng
chung o Iyons nam 1245 d "fm ra phuong fhuc chng IaI nhung
nguoI Tarfar, nhung ko cha dap duc fIn va nhung ko bach haI
nguoI KIf gIao". CoI IaI nhung fham canh gh ron do nguoI Tarfar
gy nn o Nga, a Ian, HungarI va canh Ian song Tarfar dang
dng In, cng dng khn fhIf ku goI cac fin huu chan dung moI
con duong ma qun xm Iang co fh dI qua, bang cach dao hao,
xy fuong va dap Iuy.
Nhung dng fhoI v CIao hoang dy ngh Iuc nay da quyf
dnh ngan chan mI nguy hIm ngay fu gc r, bang cach goI mf
dac su cua mnh foI Cafhay d caI hoa vua Khan Ia Kuyuk Khan,
faI fhu d cua ng o bac Mng C. Khng so haI v su kIn chua
fung co nguoI chu u nao foI fhu d Tarfar ma co fh con sng d
fro v, CIao hoang Innoconf IV da goI dac su cua mnh dI ngay 16
fhang 4, 1245, fruoc ca Iuc cng dng khaI mac. NgaI da khn
ngoan chon mf fu sI dong PhanxIc, John of PIan do CarpIno
|11807-1225) nguoI fung Ia ban va d fu cua fhanh PhanxIc AssIsI
|1182-1226). SInh faI PorugIa, gn AssIsI, fhy Iuc do dang Iam b
frn cua dong faI CoIogno. Thy John Ia nguoI fhich hop fuyf voI
cho su mang nay. an bao cao daI 30 frang cua fhy v cuc hanh
frnh haI nam, fuy van faf, nhung Ia mf frong nhung baI m fa
hay nhf v nhung phong fuc cua nguoI Tarfar vao fhoI Trung C.
Cung dI voI fhy co mf fu sI PhanxIc khac, fhy bonodIcf fho
PoIo. Ca haI da dn duoc Mng C va da fhanh cng fro v.
Thy John khng gIu gIm su mang cua mnh, nhung da
khn khoo du d duoc nhung nguoI da phuong khng my hIu
khach d ho chI duong cho cac fhy chong dI dn noI. Tu fraI cua
afu bn dong sng VoIga, cac fhy dong da phaI mf ba fhang
ruoI moI foI duoc cung dIn cua aI Vuong Khan Ia Kuyuk Khan,
o Karakorum frung fm cua Mng C. Truoc khI haI fhy dong
PhanxIc foI do vao gIua fhang fam, cac fuong Ianh Tarfar da hI
hop d chon va dua In ngI v hoang d moI cua ho, frong mf
chIc Iu Ion "dung frn nhung cf Iu daf bac va dong bang nhung
dInh vang". Cuc frIu yf du fIn cua v fn vuong Khan da kich
dng manh fri fuong fuong cua nguoI phuong Ty v vo huyn
hoac cua phuong ng. "Ho hoI xom chung fI mun dng I vf g
In Tn Vuong; nhung chung fI chang con g v bao nhIu cua caI
chung fI da fIu hf doc duong rI. Trong Iuc o faI Iu, chung fI
nhn fhy frn mf ngon dI o cach xa do mf chuf, co dn frn 5
fram xo chf dy vang, bac va gm Iua, ff ca duoc vua chIa cho
cac fuong Ianh va cac fuong Ianh chIa cho qun Iinh fhoo phn cua
mI nguoI". Sau do cac fhy PhanxIc duoc phop frnh In vua
fhng dIp cua CIao hoang fuyn b fhIn chi mun nguoI KIf
gIao Ia ban cua nguoI Tarfar va mong uoc nguoI Tarfar fro nn
hung manh voI ThIn Chua frn froI. Nhung CIao hoang ra dIu
kIn Ia nguoI Tarfar phaI fhoo dao cua Chua CIsu KIf va phaI
an nan sam hI v nhung fham hoa do da gy nn.
aI Vuong Khan dap I bang vIc nho fhy John chuyn cho
uc CIao hoang haI Ia fhu. TIc fhay, nhung fhu nay chang co nI
dung dang k nao, v daI vuong Khan khng san sang fIn Chua
CIsu KIf. u vy, fhy John khng nan Iong, v fhy duoc
nhung nguoI KIf gIao gIup vIc frong hoang cung cho bIf vua sap
sua fIn dao. KhI ConghIs Khan d ngh phaI haI su gIa cua mnh
fhoo haI fhy dong dn fham uc CIao hoang, fhy John da can
ngan vua. "Chung fI so rang ho so nhn fhy canh chung fa dang
hIm fhu va xu xo In nhau va dIu do co fh fhuc dy ho gy
chIn voI chung fa". Ngay 13 fhang 11, 1246, vua Kuyuk Khan cho
phop fhy John fro v.
VaI fro cua fhy John of PIan do ParpIno frong vIc dng fy
gap nhau khng chm duf o dy. Vua IouIs IX cua Phap sap sua
khoI hanh dI Cyprus d baf du gIaI doan du cua cuc fhp fu
chInh fhu 7. fhuyf phuc vua IouIs rang so IoI hon cho CIao hI
nu vua IouIs o IaI Phap d bao v CIao hoang Innoconf IV chng
qun Tarfar va fn "chua quy" rodorIck II, CIao hoang phaI haI
fhy dong PhanxIc faI ba nay foI ParIs. Ho da fhf baI frong
chuyn dI nay. Nhung mf fh y PhanxIc khac, WIIIIam of
Rubruck, mf ban fhn cua vua IouIs, da co nhung n fuong rf
manh v nhung cu chuyn cua haI fhy o Mng C. KhI vua
IouIs In duong fhp fu chInh, vua mang fhy WIIIIam fhoo mnh.
Mf fhoI gIan ngan sau khI vua dn Cyprus vao fhang 9, 1248,
mf nguoI foI gap vua fu xung Ia su gIa cua aI Vuong Khan va
mang fhoo mf fhng dIp chao mung huu ngh. Su gIa nay frnh
vua IouIs rang aI Vuong Khan rf mun co mf khI IIn mInh
chng IaI qun HI. Su gIa cung bao cao rang vao ngay I HIn
IInh ba nam fruoc, vua Kuyuk Khan da fhoo guong mo cua vua va
fhoo dao. Tf ca cac fhu Ia nh Tarfar da fhoo guong cua vua va
foan dn Tarfar dang hang haI doan kf d chng IaI qun fhu
Saracon.
Vua IouIs ca fIn da vI phaI fhy dong amInh Ia Andro do
Iongumoau Iam dac su cua vua, fhy fhng fhao fIng A Rp va
da fung dn fraI afu. Sau mf cuc hanh frnh daI, fhy Andro
da dn duoc cung dIn cua aI Vuong Khan, nhung su mang cua
fhy da chuyn fhanh mf bI kch. Thy nghI mnh so duoc Kuyuk
Khan chao don nhu mf nguoI dng dao va kf mf IIn mInh Ion.
Nhung Kuyuk Khan da bang ha va va d quc nay nam frong fay
cua fhaI hu nhIp chinh OguI CaImIsh, nguoI hoan foan khng
phaI Ia KIf huu. Sau khI don nhn I vf, ba da duI fhy v voI
nhung Ia fhu dy IoI Io xuc pham dI voI vua IouIs.
Chuyn hanh frnh fro v koo daI mf nam. PhaI doan cua
fhy Andro da bao cao IaI rang nguoI Tarfar Ia nhung nguoI
nguyn fhuy xuf phaf fu phia fn cung cua mf sa mac Ion baf
du fu fn cung phia dng cua fraI df, fu fhoI xa xua da frn qua
nhung buc fuong nuI Ion |Van Iy Truong Thanh7) Ia buc fuong
ngan chan qun Cog va Magog. Ho fhuf IaI vIc ConghIs Khan
ng nI cua Kuyuk da fro IaI KIf gIao sau khI ng duoc fhy
ThIn Chua frong mf gIc mng. Ho m fa nhung dng xuong
nguoI frang xoa frn nhung con duong chInh phuc cua qun
Tarfar va chI frong mf fraI cua qun Tarfar, ho da frng fhy
fam fram ngI nha fho nho dung frn nhung chIc xo frn. Ho
cung fhuf IaI fIn dn rf dang mung rang mf fuong Mng C fn
Ia Sarfach, con cua afu, Ia mf nguoI KIf gIao.
Vua IouIs dang o f Thanh khI ng nhn duoc nhung bao
cao Iac quan nay. Thy WIIIIam of Rubbruck cung dang co maf bn
canh vua. Vua frao cho fhy mf cun KInh Thanh va mf if fIn
d fIu, cung voI nhung Ia fhu guI cho fuong Sarfach va aI Vuong
Khan. franh b xuc pham nhu In fruoc, vua khng chinh fhuc
goI fhy WIIIIam Ia dac su cua mnh. Thy WIIIIam cung voI mf
fhy khac fn Ia arfhoIomov of Cromona da roI ConsfanfInopIo
ngay 7 fhang 5, 1253, dap fau bang qua Hac HaI dn CrImoa, rI
dI duong b doc fhoo dong sng on. KhI ho gap Sarfach ma ho
fuong Ia ban, ng fa nI gIn phu nhn mnh Ia nguoI KIf gIao va
"ch gIu nguoI KIf gIao". Cac fhy bo dy rI bang ngang sng
VoIga, va suc nong cua sa mac fruoc khI dn duoc fraI cua aI
Vuong Khan Ia Mangu, o kInh fhanh cua Mng C, ngay 27 fhang
12, 1253. aI Vuong fhuong haI cac fhy da cho o IaI haI fhang cho
foI khI "gIa Ianh" qua dI.
O frIu dnh co kha nhIu nguoI fhuc phaI Iac gIao NosforI,
Iam cho kIf gIao b mang fIng xu. Chinh Mangu Khan fuy fo ra
d Iuong nhung nhung quan dIm ro rf cua vua khIn fhy da
khng fhanh cng frong su mang cua mnh.
Thy WIIIIam k IaI voI su fIc ro, "CIa nhu fI co duoc quyn
Iam nhung phop Ia nhu Mso, co Io ng fa da phaI chu khuf
phuc".
Khng fhanh cng frong su mang cua mnh, nhung fhy
WIIIIam da mang v cho chu u mf kho bau cac su kIn o maf
phia bn kIa cua da cu. Thy m fa dong sng on va sng VoIga
va cho fhy CaspIan khng phaI mf vnh ma Ia mf caI h. In
du fIn chu u bIf duoc qua nhung baI vIf cua fhy rang
Trung Hoa chinh Ia vung df ma nguoI Rma goI Ia "Soros", noI
phaf mInh ra fo Iua.
"NguoI Trung Hoa vIf bang mf caI co gIng nhu caI co vo
cua hoa sI va ho vo cac nof khac nhau fhanh mf hnh bIu frung
cho mf fu". Trong faI IIu du fIn nay cua phuong Ty IIn quan
foI chu vIf Trung Hoa, fhy cho fhy da hIu bIf mf dIu ma
nhIu nguoI khac khng bIf frong nhIu fh ky. Thy cung fI mI
va chinh xac m fa nhung nghI fhuc fn gIao cua cac Iaf ma cua
Phf gIao Ty Tang va kInh nguyn "om maInI padmo, bum" cua
ho.
May man fhay, khI duoc phop roI ParIs, fhy WIIIIam duoc
gap nha bac hoc fIn phong nguoI Anh va Ia ban cung dong
PhanxIc voI fhy, do Ia Rogor acon |khoang 1220-1292). Thy
acon b nha dong nghI ngo Ia fhuc hanh phap fhuf goI hn va
Iac gIao, nn da b cach Iy o ParIs d cac b frn co fh canh chung.
acon nghIn cuu ban fuong frnh v hanh frnh cua fhy
WIIIIam, rI dua nhung dIu kham pha cua fhy WIIIIam vao b
Opus Majus cua mnh, Ia b bach khoa acon soan cho CIao hoang
CImonf IV |1268). Chinh qua fac phm nay cua acon ma
nhung kham pha cua WIIIIam duoc bIf dn o chu u.
CH!ONC 18
KHAM PHA CH! A
Marco PoIo vuof xa moI nha fham hIm KIf gIao v kInh
nghIm, fhanh fuu va anh huong cua ng. Nhung fhy dong
PhanxIc hanh frnh dn Mng C va fro v frong khng dy ba
nam va o do voI fu cach Ia nhung nha fruyn gIao - ngoaI gIao.
Hanh frnh cua Marco PoIo koo daI haI muoI bn nam. Ong dI xa
hon nhung nguoI da dI fruoc mnh, vuof qua Mng C dn fn
frung fm cua Trung Hoa. Ong rong ruI khap df Trung Hoa cho
dn fn daI duong va ng nam gIu nhung vaI fro khac nhau, fro
fhanh cn fhn cua KubIaI Khan va fng frn cua mf fhanh ph
Ion Trung Hoa. Ong fhng fhao ngn ngu va say m fm hIu doI
sng va van hoa Trung Hoa. I voI moI fh h chu u, nhung
baI m fa dI dao, sng dng va hIn fhuc cua ng v II sng dng
phuong chinh Ia cuc kham pha chu A.
VonIco fhoI do Ia mf frung fm fhuong maI Ion o a Trung
HaI va xa hon. Marco vua fron 15 fuI vao nam 1269, khI ng
NocoIo, cha cua Marco va ng Maffoo PoIo, chu cua Marco fu
VonIco fro v sau mf cuc hanh frnh 9 nam sang phuong ng.
Mf nguoI chu khac cua Marco cung fn Ia Marco PoIo, co nhung
frung fm bun ban o ConsfanfInopIo va SoIdaIa o CrImoa; haI
ng NIcoIo va Maffoo cung dn do nam 1260 d hop fac voI chu om.
Trong phn mo du cun sach cua mnh, Marco PoIo da k IaI
nhung cuc hanh frnh nay ma ng khng fham du. HaI ng
NIcoIo va Maffoo co o ConsfanfInopIo mf kho du fru da quy. Ho
chuyn bang duong bIn foI SoIdaIa, rI fu phia dng bac dI doc
sng VoIga dn cung dIn nguy nga frang I cua arka Khan, con
cua ConghIs Khan. arka Khan khng chI fIp daI haI anh om rf
Ich su va Iong frong, nhung dIu dang noI hon, ng da mua foan
b da quy cua ho, khIn "haI anh om nhn duoc gp dI gIa fr fhf
cua no", fhoo nhu Marco PoIo nhn dnh.
KhI mf cuc chIn n ra gIua arkha Khan va mf hoang fu
Tarfar khac caf duf duong v ConsfanfInopIo cua haI anh om, ho
quyf dnh fIp fuc cng vIc mao hIm kInh doanh xa hon v phia
dng. Mf cuc hanh frnh 7 ngay qua sa mac dua ho foI okhara,
o dy ho nhp doan voI mf s su gIa Tarfar khac dang frn duong
dn cung dIn cua aI Vuong Khan Ia KubIaI Khan. Nhung su gIa
nay cho haI anh om PoIo bIf rang vua KubIaI Khan chua fung gap
haI ng va so fIp daI haI ng mf cach Iong frong va hao phong.
Nhung su gIa nay hua so bao v haI ng doc duong. HaI anh om
PoIo nhn IoI moI cua ho va sau mf nam daI hanh frnh, "duoc
fn maf nhn fhy du fhu ky dIu", ho foI duoc cung dIn cua vua
KubIaI Khan. Vua Khan fIp daI ho hf suc fhn fhIn nhu nhung
su gIa da noI fruoc va fo ra Ia mf con nguoI say m fm hIu,
fhng mInh IInh IoI va mun bIf moI dIu v phuong Ty.
CuI cung vua d ngh haI ng Iam su gIa cua vua dn CIao
hoang, fhInh cu CIao hoang phaI mf fram nha fruyn gIao fhng
fhao v Thf Ngh d day cho dn cua ng v KIf gIao va khoa
hoc cua phuong Ty. Ong cung xIn dom v cho ng if du fu cy
don o M Thanh faI CIrusaIom. KhI haI ng NIcoIo va Maffoo In
duong, ho mang fhoo ang Vang cua vua, gIy bao dam an foan
frn duong va Inh cua vua cho moI nguoI phaI gIup do haI ng
frn duong. KhI v foI Acro vao fhang 4, 1269, haI anh om duoc fIn
CIao hoang da qua doI va chua co nguoI k v. Ho fro v VonIco d
doI kf qua bu fn CIao hoang. KhI uc CrogorI X fro fhanh fn
CIao hoang, ngaI khng cu mf fram nha fruyn gIao nhu da duoc
yu cu, nhung chI phaI haI fu sI amInh dI fhoo haI anh om PoIo.
Nam 1271, khI haI anh om NIcoIo va Maffoo PoIo roI VonIco
d In duong fro v voI KubIaI Khan, ho cho con fraI cua NIcoIo Ia
Marco dI fhoo. KhI y Marco 17 fuI va so Ia nguoI Iam cho cuc
hanh frnh cua ho dI vao Ich su. TaI Iajazzo frn bo dng a
Trung HaI, haI fu sI amInh hoang so da bo cuc, chI con IaI ba
nguoI cua gIa dnh PoIo. Ho fIp fuc dI d n aghdad, rI dn
Ormuz o cua Vnh a Tu. Tu Ormuz, Io ra ho da co fh Iam mf
cuc hanh frnh daI bang fau qua bIn n , nhung ho da chon dI
duong b In phia dng bac qua Sa Mac Korman cua a Tu foI
vung dI nuI gIa Ianh o adakhshan, nI fIng v ngoc fhach, Iam
fhach va ngua quy. Macro k IaI, o dy co nhung con ngua "sInh ra
fu nhung con ngua caI da phI gIng voI con ngua ucophaI cua
hoang d AIoxandro va ff ca chung khI sInh ra du co mf sung
fruoc fran gIng nhu con ucophaI". Ho o IaI dy mf nam cho
cho Marco khoI bnh nho hif fho khng khi mIn nuI frong Ianh.
Ho IaI In duong qua sa mac va dn Tanguf, phia cuc fy bac
Trung Hoa, bang qua nhung fhao nguyn Mng C va dn cung
dIn cua Vua Khan, sau mf cuc hanh frnh gIan nan ba nam
ruoI.
Vua KubIaI Khan fIp don nhung cng dn VonIco hf suc
Iong frong. IInh cam duoc nhung faI nang cua cu bo Marco 21
fuI, vua Khan ngay Ip fuc gIu Marco IaI phuc vu ng va phaI ng
dI Iam dac su cua mnh faI mf nuoc frong sau fhang. Ngay nay,
khI doc nhung cuc hanh frnh cua Marco PoIo, ff ca chung fa
hIu ro duoc kf qua su say m frI fhuc cua v vua Mng C o fh
ky 13 y.
NhIu In, khI cac su gIa cua vua dI fham cac mIn khac
nhau frn fh gIoI fro v, ho chI bao cao cho vua nhung g IIn
quan foI nhIm vu cua ho, ngoaI ra ho khng bIf fhm dIu g
khac. Vua coI ho chI Ia nhung ko ngc nghch v fich su va vua
noI: "Ta mun bIf nhIu dIu xa Ia va hay ho o xu nguoI, nhung
phong fuc cua cac dn fc khap noI frn fh gIoI, chu khng mun
bIf nhung cng vIc cua cac nuoc do". If duoc y vua, nn mI
khI Marco PoIo dI dI v v, ng du fm hIu can ko moI dIu fhuc
moI Ianh vuc khac nhau cua cac xu so xa Ia ma ng dn fham, r I
fhuf IaI ff ca cho aI Khan. Ong fm hIu ff ca nhung g o
nhung mIn df xa xI ma ng bIf Ia vua rf fhich, khIn cho vua
rf haI Iong va dom Iong yu mn sung aI Marco Iam. Vua cho
rang Marco bIf nhIu hon bf cu mf aI va dI voI vua Khan, chI
co Marco PoIo Ia bIf dung cap maf cua mnh!
Chung fa khng bIf fhm g v nhung nam fhang haI ng
NIcoIo va Maffoo PoIo sng o frIu dnh vua Khan, chI bIf rang
sau 17 nam, ho da "co rf nhIu vang bac chu bau". Cang ngay
vua cang mun gIu Marco IaI bn mnh, khng mun ng roI xa
ng. Nhung nam 1292, vua cn co mf nguoI h fng mf cng
chua Tarfar sang Iam du cho nha IIkhan cua a Tu. Cac phaI
doan cua IIkhan da khng fhanh cng frong vIc dua cng chua 17
fuI nay v a Tu bang duong b. Ho fro IaI hoang cung cua
KubIaI Khan va d ngh dua cng chua dI qua duong bIn. ung
Iuc do Marco da fro v sau mf chuyn cng vu frn duong bIn foI
n . PhaI doan a Tu da bIf danh fIng cua nguoI VonIco frn
duong bIn, nn d ngh vua cho phop Marco h fng ho va cng
chua frn duong bIn. Vua Khan Inh cho chun b 14 fhuyn Ion,
voI mf doan h fng sau fram nguoI va Iuong fhuc du cho haI
nam. Sau mf chuyn hanh frnh hIm nghoo qua In ng foI
Sumafra rI qua bIn n , chI con muoI fam nguoI frong s sau
fram nguoI frong doan sng sof, cng chua Tarfar da foI duoc frIu
dnh cua a Tu an foan. Cng chua rf quyn Iuyn nhung nguoI
VonIco va da khoc Iuc ho chIa fay.
Nhung nguoI cua gIa dnh PoIo fro v qu nha bang duong b
qua abrIz bac a Tu, qua TrobIzond o bo bIn nam Hac HaI, rI
dn ConsfanfInopIo, fu do ho v foI VonIco vao mua dng 1295,
sau 24 nam xa nha. CIa dnh PoIo fu Iu fuong ho da chf. NguoI
fa k IaI rang sau khI ba nguoI Ia an bn xc xch xuf hIn, frng
ho gIng nhu nhu ng nguoI Tarfar hon Ia nguoI VonIco, nhung
nguoI ba con quy fc VonIco cua ho khng bIf phaI dI xu voI ho
ra sau. Nhung nhung ky uc xa xua cua ho da fro IaI ngay frong
fm fri ho khI nhung nguoI phIu baf nay gIf bung nhung duong
chI cua nhung b ao qun bn fhIu cua ho ra va II ra kho chu
bau bi mf cua ho - foan Ia ngoc bich, kIm cuong va ngoc fhach.
Th Ia ho m choang Iy nhau va f chuc mf dam fIc hI ng IInh
dnh, k cho nhau ngho nhung cu chuyn ky Ia.
o Ia nhung nam xay ra nhung cuc saf phaf cay dang gIua
VonIco va Conoa d gIanh quyn bun ban frn bIn a Trung
HaI. Ngay 6 fhang 9, 1298, cuc chIn daf foI ff dInh gIua nguoI
VonIco va Conoa o CurzoIa ngoaI bo bIn vung aImafIa, nguoI
Conoa fhang frn, voI bay ngan fu bInh. Trong s nhung fu bInh
nay, co mf "fhuyn fruong quy fc" cua chIn fhuyn VonIco, do
Ia Marco PoIo. xIng va dua v mf nha fu o Conoa, ng da kf
fhn voI mf fu bInh khac fung b baf frong mf cuc chIn fruoc
dy gIua nguoI Conoa va nguoI PIsan. Tn ng fa Ia RusfIchoIIo.
RusfIchoIIo vn Ia mf van sI fung vIf cac fruyn hIp sI va da nI
fIng voI cac fruyn v Vua Arfhur va chIc an Tron. Tuy khng
han Ia mf fhIn faI van chuong, RusfIchoIIo vn Ia mf bc fhy
frong IoaI hnh fruyn c cua mnh. Qua nhung hI uc cua Marco,
RusfIchoIIo fm fhy nhung chf IIu cho mf IoaI hnh fruyn c
moI cua ng - "Truyn Th CIoI" - va ng da fhuyf phuc Marco
hop fac. Chac han Marco PoIo da phaI fhu fhp nhung ghI chop
cua mnh o nha. Th rI, IoI dung nhung gIo ranh rI frong fu va v
haI nguoI b gIam chung phong voI nhau, Marco PoIo da k IaI
hang gIo kho chuyn phong phu v cac cuc hanh frnh cua mnh
cho RusfIchoIIo va ng nay da vIf fhanh sach.
Tu fruoc foI nay, chua fung co cun sach nao cung cp nhIu
fhng fIn frung fhuc nhu cun sach nay, hay mo rng fm nhn
cua con nguoI v mf chu Iuc nhu fh.
CH!ONC 19
THOI AI N TOI TRN !ONC O
Trong nhung fhp ky cua nhung nha fham hIm duong b
fIn phong, vIc bun ban gIua chu u va phn cuc dng chu A
da phn fhnh, fuy o muc d nho va khng ph cp. Hang chuc IaI
bun chu u co Io da dI dn nhung mIn df xa xI y, nhung
ngoaI nhung nguoI cua gIa dnh PoIo, s nhung nguoI vIf IaI cac
cuc hanh frnh cua ho chI dm frn du ngon fay. Chung fa con
gIu IaI duoc mf faI IIu sng dng fuy khng Iun Iun dang fIn
cy v nhung cng dng nguoI u sng o cac fhanh ph Trung
Hoa, do cac fu sI dong PhanxIc gan da da d IaI. Mf frong nhung
nguoI dung cam nhf Ia cha CIovannI doI MonfocorvIno.
Nam 1289, CIao hoang NIcoIas IV phaI cha foI ac KInh va
cha da foI do nam 1295. n noI, cha da "frnh In vua Khan fhu
cua uc CIao hoang va ku moI vua don nhn uc TIn Cng CIao
cua Chua CIsu KIf, nhung vua da quon fn fho ngu fuong fu
Iu rI. Tuy nhIn, vua ban nhIu n hu cho nguoI KIf gIao va
haI nam y fI duoc o frong vung voI vua". Tu sI nay da xy dung
mf fhanh duong Ion o ac KInh voI mf fhap chung va ba qua
chung, ngay gIua duong dI fu cung dIn cua vua Khan. Thoo IoI
cha k, faI dy cha da rua fI cho khoang sau ngan nguoI. Cha
cung da Ip va hun Iuyn mf ban hop xuong gm mf fram nam
muoI fhIu nIn. "uc Vua rf fhich fhu khI ngho cac om haf. TI
cho koo chung vao ff ca cac gIo kInh va fI haf kInh chung voI
cng doan gm foan fro fho va chung fI haf fhuc Iong, v khng
co sach nhac". Cha CIovannI duoc phong Tng CIam Muc
CambaIuc |ac KInh) nam 1307 va if nam sau co 3 gIam muc phu
fa.
Mf fu sI PhanxIc khac, cha OdorIco dI Pordonono, da doc
cho mf dng nghIp vIf IaI nhung hI uc phong phu va gIau hnh
anh v doI sng o Trung Hoa, noI cha da sng 3 nam fruoc khI fro
v Padua bang duong b qua frung a vao nam 1330. Cha da ghI IaI
nhIu dIu khng duoc Marco PoIo k - phong fuc cu ca voI chIm
cc, fhoI quon d mong fay daI va fruyn fhng phu nu phaI bo
chn. KhI fu sI CIovannI MarIgnoIII nguoI IoronfIna dn ac
KInh nam 1342, cha ghI nhn rang Tng CIam Muc ac KInh da
co mf foa gIam muc xung voI da v cao cua ngaI va ff ca gIao sI
Cng gIao "duoc an cung ban voI Hoang mf cach hf suc vInh
du". O fhanh ph cang Zayfon |XInh Quang), cha fhy co ba fhanh
duong Ion cua dong PhanxIc va mf nha nghI cho nhung IaI bun
chu u.
Khoang nam 1340, ng rancosco aIduccI PogoIoffI, mf
nhn vIn Iam vIc cho gIa dnh ngn hang aIdI cua IoronfIna
da soan mf cm nang fIn dung cho cac IaI bun dI xa. Cun sach
nay cho chung fa nhung khaI nIm quy bau v su bun ban phn
fhnh. Cm nang fhuong maI aodokor cua ng chua rf nhIu
fhng fIn ma mf IaI bun duong b cn dn khoang cach gIua cac
noI va nhung ch nguy hIm, cac h fhng do Iuong, gIa ca va fy I
hI doaI, cac Iuf haI quan, nhung chI dn fhuc fIn v Iuf haI
quan, v caI g an duoc, caI g khng an duoc va phaI ngu o du.
"Truoc fIn, ban phaI d ru moc daI khng duoc cao. Va o
Tana, ban nn co mf nguoI fhng ngn rIng. Va ban khng duoc
fIc fIn fhu fhng ngn, d co mf nguoI fhng ngn gIoI chu
khng phaI mf fhng ngn do. NgoaI nguoI fhng ngn, ban nn
fhu if Ia haI nguoI gIup vIc Ia dan ng ff va fhao fIng Cuman.
Nu nha bun mun fhu mf phu nu o Tana cung duoc, v nguoI
nay co fh gIup duoc nhIu vIc, nhung phaI Ia nguoI cung fhao
fIng Cuman nhu dan ng.
ac ma nguoI IaI bun mang fhoo foI fn Cafhay so b fch
fhu va bo vao kho quy cua vua. u IaI, ho nhn duoc fIn gIy cua
nguoI Cafhay. y Ia fhu gIy mau vang, co dong n cua vua. an
co fh dung fIn nay mua fo Iua va cac ma f hang khac nu mun.
MoI nguoI dn o dy buc phaI nhn fIn nay. Th nhung khng
phaI v Ia fIn gIy ma ban phaI chu gIa cao hon...
|Va ban cung dung qun Ia nu ban fo ra kinh frong dI voI
cac nhn vIn haI quan va fang qua bIu ho bang d vf hay fIn,
ho so dI xu rf Ich su voI ban va Iun Iun san sang danh gIa cac
hang hoa cua ban fhp hon gIa fr fhf cua chung)".
Nhung ngay qua IaI fp np frn duong b gIua nhung mIn
fn cung cua fraI df khng koo daI duo c Iu. CIovannI dI
MonfocorvIno vua Ia Tng CIam muc ac KInh du fIn va cuI
cung cho suf nhIu fh ky. NguoI k v cua ng do uc CIao
hoang CIoan chI dnh nam 1333 hnh nhu khng bao gIo dn duoc
da chI cua mnh. Con duong b dn phuong ng vn da duoc mo
ra mf cach df ngf vao gIua fh ky 13 da b dong IaI cung df
ngf nhu fh chI mf fh ky sau do.
Suc manh va su fhng nhf cua d quc Mng C Ion rng da
fung mo ra, fIp fuc mo ra va bao v nhung nguoI chu u dI sang
n va Trung Hoa. Trong fhoI ky nay, dI khI duoc goI Ia Th
Ky Mng C, frong khI nhung nguoI chu u dI dn phuong dng,
fh cung co nhung nguoI Trung Hoa dI sang phuong fy. Nhung
nguoI phuong Ty frn duong v nha va nhung nguoI Trung Hoa
dI sang phuong Ty mang fhoo nhung c baI, d su, d df, hang
my fhuf, nhung d frang fri nI fhf, Ia nhung fhu da f dIm
cho doI sng hang ngay cua gIoI fhuong Iuu chu u. Mf if vf
nhu fIn gIy, sach In va fhuc sung Ia nhung fhu gy kInh ngac
cho khap fh gIoI. Nhung fhu moI Ia nay da dI fhang qua Trung
ng rI dn chu u mf cach gIan fIp va qua nhung con duong
Iu cua nguoI A Rp va nhung nguoI khac.
NguoI Mng C kham pha ra rang d quc ma ho da chInh
phuc duoc frn Iung ngua khng fh nao duoc caI fr frn Iung
ngua. Ho cn mf h fhng hanh chanh fInh vI d f chuc d quc
rng Ion cua mnh. n frong df Trung Hoa, ho Ia nhung nguoI
ngoaI bang va xm Iang, nn ho kho Iam cho nguoI dn Trung Hoa
fhn phuc. NguoI Mng C da daf chinh mnh va nhung nguoI
ngoaI quc khac nhu Marco PoIo vao nhung v fri cao frong chinh
quyn. Trong khI do nguoI Trung Hoa, voI fruyn fhng van mInh
Iu doI, ky fhuf phaf frIn va h fhng nghI I ruom ra, da co du
moI Iy do d k f an dn xm Iuoc man dI. NguoI Mng C, fu fhoI
con sng o vung fhao nguyn kh can o phia bac, da khng bao gIo
co fhoI quon fam rua. Mf nguoI Trung dI IaI nhIu da k, "NguoI
ho rf hI khng aI dam dn gn". "Ho chI fam bang nuoc fIu".
Marco PoIo fung khIp so finh fh I cc can cua qun Iinh Mng
C, ho ung sua ngua, khng mang hanh Iy g ca va "frong ff ca
cac dn frn fh gIoI, ho Ia nguoI gIoI chu dung Iuyn fp va khac
kh nhf va sng if fn kom nhf, nn ho Ia dn fhich hop nhf d
chInh phuc cac mIn df va If d ca c vuong quc". Nhung nguoI
Iinh Mng C ma ng fhy o Cafhay da baf du suy dI va bIn
chf va ng nhn fhy su bf an cua nhung nguoI dn Trung Hoa
ban xu. Tf ca nhung cach caI fr cua nguoI Mng C va su dung
fung cua ho dI voI cac fn gIao ngoaI IaI, da Iam nI gIn nhung
nguoI Khng gIao fruyn fhng.
Vao gIua fh ky 14, nan doI o mIn bac va fhIn faI Iu Iuf cua
sng Hoang Ha da chng chf fhm nhIu vn d cho cac nha caI
fr Mng C. a n ra nhung cuc nI Ioan o khap noI frong nuoc.
Inh cao cua nhung cuc nI Ioan nay xay ra nam 1368, khI
Hung Wu |Chu Yuan-chang, 1328-1398), mf con nguoI fu Ip va
co fhIn faI, dung In Ianh dao cuc nI Ioan cua nguoI Trung Hoa
d fhIf Ip frIu MInh. NguoI dn ban xu da fInh vI f chuc cuc
nI Ioan ngay fruoc muI nguoI Mng C. Trong nhung nam cuI
cua fhoI d h Mng C, fruyn fhuyf k IaI rang, cac vua Khan
Io so da daf qun do fham vao hu nhu moI gIa dnh va cm dn
fu fp fhanh nhom. NguoI Trung Hoa b cm mang khi gIoI, nghIa
Ia cu muoI gIa dnh fh moI co mf duoc gIu dao. Nhung nguoI
Mng C da qun dop bo phong fuc cua nguoI Trung Hoa, Ia cu d
frang fron ho frao dI cho nhau nhung chIc banh hnh frang fron
kop bn duoI Ia mf mIng gIy d cu chuc may man. Nhung
nguoI dn Trung Hoa nI Ioan da dung banh frang fron Iam nguoI
dua fhu. n frong fhu Ia nhung IoI hIu frIu nguoI dn Trung
Hoa nI dy gIf hf nguoI Mng C vao dm frang fron fhang 8,
1368.
Phn VI
I vong quanh fraI df

May phuoc cho chung fa Ia phn nua
da cu kin n bn kIa da duoc dua ra anh
sang va nguoI ao Nha mI ngay mf dI
xa hon qua bn kIa xich dao. Nho vy,
nhung bo bIn fruoc dy chua fung bIf dn
nay da co fh daf chn foI duoc; v nguoI nay
k fIp nguoI khac da dua nhau fIn buoc
frong gIan Iao va hIm nguy v bo.
- Pofor Marfyr |1493) -
CH!ONC 20
PH!C H!NC VA T! S!A IY TH!YT PTOIM
Su b fac frn duong b hoa ra IaI Ia dIu may. Nho dng Iuc
dI bIn fhuc dy, nguoI chu u so kham pha ra nhung con duong
bIn dI dn khap noI. Khoa vo ban d da phaf frIn frn bIn fruoc
fIn. o nhu cu cua nhung nguoI dI bIn, cac nha da Iy va cac
nha vo ban d nay quay sang chu fm vo ban d cua cac vung bIn
fhay v vo ban d cua ca fh gIoI.
NguoI dI bIn fhoI do cn bIf v fri chinh xac cua nhung
fang da ngm va nhung ch can o cac cang Afhon va Roma va ho
cn bIf nhung I frnh an foan gIua nhung dao nho cua bIn
AdrIafIc. Qua cng vIc cua mnh, cac nguoI dI bIn da fich Iuy dn
dn nhung manh du IIu v bIn a Trung HaI hu gIup ho fm
duoc nhung I frnh d qua IaI, an foan va nhanh hon. Ho dua
nhung du IIu nay vao mf ban vo fy I va duoI mf dang d su
dung, nho do ho da fich Iuy duoc mf kIn fhuc fhuc fIn khng
IIn quan g foI nhung suy fu cua nhung nha frIf ho c, fhn hoc
hay nhung fay fuong fuong v vu fru. Ho chang cn bIf g dn caI
hnh fhu aI ng cua qua df, v fri cua vuon don va qun Cog
va Magog so fu phuong froI nao xuf hIn vao ngay fn fh, ma ho
chI fp frung ghI IaI v s nhung chI fIf v cac bo bIn d huong
dn ho va nhung nguoI fhoo sau ho. Ngay fu fh ky 5 fruoc C.N.,
da co mf s nguoI dI bIn ghI chop IaI nhung vung df, nhung dac
dIm cua cac bo bIn va nhung su kIn IInh fInh co ich khac.
Nhung ghI chu do duoc goI Ia porIpIus, |co nghIa Ia "dI quanh bo
bIn") va chung fa co fh coI no Ia mf so d huong dn bo bIn.
Chung fa con gIu IaI duoc mf ban porIpIus c nhf cua
ScyIax, nguoI Iam vIc cho arI aI , v hoang d a Tu o fh
ky 6 fruoc C.N.. Nhung huong dn chI fIf cua ScyIax cho vIc dI
bIn m fa nhung nguy hIm va nhung I frnh frn a Trung
HaI - duong dI ff nhf fu muI phia ng, cua CanapIc cua sng
NII bn AI Cp, d dI foI Cac Tru cua HorcuIo |CIbraIfar) va nhIu
I frnh ngan hon, Iun Iun co chI dn fhoI gIan dI mI chuyn
mf bao nhIu ngay khI fhoI fIf ff va gIo fhun. "I hf vong bo
bIn fu Cac Tru cua HorcuIo foI ao Corn phaI mf 12 ngay.
Phn phia bn kIa dao Corn khng qua IaI duoc v nuoc can, Iam
bun va dy rong bIn. Thu rong bIn nay fo bang cy co va muI Ia
cua no nhon co fh dm fhung fhuyn".
Ra khoI Ianh vuc duong bIn, nhung m fa cua ng khng
duoc fI mI va chinh xac nhu fh. Tuy nhIn, frong nhung fruong
hop nay, cac saI Im hay cuong dIu cua ng khng anh huong g
foI vIc qua IaI cua fau bo hay Iam chm gIo fau cp bn. "n
fhIopI nay Ia dn fo Ion hon moI dn ma chung fa duoc bIf, ho
cao hon 4 cubIf; co nguoI con cao foI 5 cubIf |khoang 2,5 mof foI 3
mof); ho d ru va foc daI va Ia nhung nguoI dop nhf frong cac
dn. Va nguoI fo Ion nhf caI fr ho". HIn nhIn nhung faI IIu
bang chu vIf chI co ich cho nhung fhuy fhu bIf doc, ma phaI
nhIu fh ky nua frong fuong IaI moI co cac fhuy fhu bIf chu va v
fh rf if nguoI doc duoc nhung faI IIu chu vIf do. Nhung cung
kho cung cp mf hoa d cua bo bIn v nganh vo ban d con o fhoI
so khaI. I frnh ngan va an foan nhf fu mf cang foI mf cang
khac fro fhanh bi mf fhuong maI cua mf fhuy fhu va cung Ia bi
mf quan frong cua mf quc gIa, v no fao co hI fhuong maI co
fh Iam gIau cho mf fhanh ph hay Iam phn vInh mf d quc.
V fh khng Ia g cac fhu ban huong dn duong dI bIn rf
hIm. Tu fh ky 4 foI 14, khng mf hoa d dI bIn nao IoaI y con
fn faI. Trong fhoI daI df chu y, cac fhuy fhu fruyn mIng IaI
cho nhau nhung kIn fhuc ho da hoc duoc. Tuy nhIn fu khoang
1300, chung fa fm fhy nhung hoa d dI bIn a Trung HaI, m
fa nhung chI fIf huu ich fm fhy frong cac hoa d xa xua. Nhung
hoa d bIn a Trung HaI nay, fhoo nhung su gIa v ban d, Ia
"nhung ban d fhuc su du fIn" v chung "In du fIn vo ra
nhung phn dang k cua maf df dua frn su quan saf khoa hoc
faI ch va IIn fuc". Nhung hoa d nay duoc goI bang caI fn fIng
IfaIy Ia porfoIano, hay huong dn cang. Io ra da co fh goI chung
Ia nhung bang huong dn fIn dung, v fh chung d mang fhoo va
co fh duoc kIm fra va sua chua faI ch dua vao kInh nghIm
fhuc o mI noI.
Tuy co ngun gc fhuc dung va khIm fn, cac hoa d
porfoIano qua fhuc Ia ngun cua mf s du IIu dang fIn cy so
duoc gap frong nhung ban d Ion cho foI gIua fh ky 16. Cac bc
fhy fIn phong cua khoa frac da fhoI moI, Morcafor va OrfoIIus,
Ia nhung nguoI da mo ra mf ky nguyn moI frong nganh vo ban
d fraI df, da frn frong su dung nhung kham pha fhuc f hang
ngay cua cac fhuy fhu xua kIa d dua vao cac ban d cua ho. MaI
foI nam 1595, cac fhuong gIa dI bIn hang du fh gIoI, cac nha
hang haI Ha Ian, du su dung nhung faI IIu huong dn duong
bIn va nhung IoI khuyn cua cac fhuy fhu da vo ra nhung hoa d
dI bIn haI fh ky fruoc do. Chinh o frn bo bIn, noI nhung duong
bIn cua fra I df duoc fhu nghIm bang kInh nghIm hang ngay,
Ia noI da khaI sInh ra nhung su fhf sng dng v khoa frac da
hoc fhoI cn daI.
dI dn chu A bang duong bIn fu cac nuoc von bo a
Trung HaI, ff nhIn phaI roI bo bIn d ra xa ngoaI khoI. Cac cuc
hanh frnh duong bIn a Trung HaI phn Ion Ia dI mon fhoo bo
bIn, nghIa Ia dua frn kInh nghIm ca nhn v fung noI rIng bIf
- nhung ch gIo Ion va song fo, nhung vung df quon fhuc, nhung
dao ngoaI khoI da duoc bIf va nhung bong nI bf cua nhu ng day
nuI gn bo bIn. Nhung dI qua Cac Tru cua HorcuIo fh nay sInh
nhung vn d moI. KhI nhung nguoI dI bIn ao Nha fIn
xung phia nam fhoo bo bIn chu PhI, ho da bo IaI dang sau
nhung dIm mc quon fhuc cua df IIn. Cang dI xa xung, ho
cang xa nhung chI fIf duoc vo frong cac hoa d porfoIano. ToI
nhung noI nay, ho khng con kInh nghIm nao, cung khng con
hoa d huong dn nao nua.
In a Trung HaI fu bo phia nam foI bo gn nhf phia bac
daI khng qua 5 fram dam, nghIa Ia chI cach nhau 7 d vI fuyn.
V fh cac nguoI dI bIn a Trung HaI if khI quan fm foI vI d
cua mnh, nhf Ia vao fhoI do phuong phap xac dnh vI d con rf
fh so. Nhung Iuc da chu PhI fraI daI fu 38O vI bac xung 38O vI
nam, nghIa Ia 1/5 chu vI fraI df. KhI cac bo bIn con hoan foan xa
Ia, khI cac cu dn da phuong con dy fhu nghch va khI nhung ruI
ro ngoaI khoI chua duoc bIf dn, fh vI d chinh Ia phuong phap
ff nhf va co khI Ia duy nhf d xac dnh v fri con fau. V fh cac
fhuy fhu phaI hoc cach finh vI d. Iuc du ho co fh finh phong
chung vI d dua vao d cao cua sao ac du. Nhung khI ho dI dn
xung phia nam fh sao ac du da Ian va ho phaI dung nhung
bang phn d nghIng cua maf froI voI mf dung cu do d cao cac
fhIn fh hay fhuoc do d dng fhoI quan saf d cao cua maf froI
Iuc gIua frua.
Nhung dung cu dI bIn quan frong nay da gIup phaf frIn
vIc dI bIn fu bac xung nam. Nhung nhu chung fa da fhy, vIc
xac dnh kInh d, d nhn ra va do khoang cach fu dng sang fy
phuc fap hon nhIu. Cac nha dI bIn vn phaI dua vao vIc "doan
mo". Co nghIa Ia doan v fri ma khng quan saf fhIn van, chI finh
hay doan I frnh hay khoang cach da dI qua fu mf dIm da c
dnh fruoc do. Nhu fa da fhy, maI dn fh ky 18, chIc dng h dI
bIn moI cho phop nguoI dI bIn xac dnh kha chinh xac kInh d
cua ho d huong dn ho fro v noI ho da ra dI va d huong dn
nhung nguoI mun dI fhoo ho. NgoaI nhung vn d k frn, roI bo
bIn a Trung HaI co nghIa Ia koo fhoo ruI ro b dong nuoc cun
frI ra ngoaI daI duong khng bo bIn.
y chinh Ia dIm ma PfoIm vI daI nhp cuc - hay dung
hon, faI nhp cuc. Vua dung khoang fhoI ky nay, khI buc man df
bung xung caf duf con duong b fu chu u foI phuong ng, fh
khoa da Iy cua PfoIm duoc phuc hung d canh fn II fu duy
cua nguoI chu u. Su frung hop cua haI bIn c nay dy y nghIa
cho fuong IaI cua fh gIoI.
Cng hIn fo Ion cua PfoIm Ia fInh fhn khoa hoc va Iuong
finh. Khung vI d va kInh d cua ng fh dng du va foan cu.
f cu haI ban d nao hoan chInh fhoo chI dn cua ng du phaI
chinh xac nhu nhau. Cac foa d ma ng cung cp khng fuy fhuc
kh gIy hay khu vuc duoc vo Ion hay nho. Trong cun sach du
fIn cua b da Iy cua ng frong do ng day cach vo ban d, ng
khaI frIn vn d doI chIu maf hnh cu cua qua df xung mf
maf phang cua fo gIy. O do ng caf nghIa nhu cu xac dnh
nhung duong vI d va nhung duong vI fuyn song song. Ong m fa
quy frnh kho khan cua vIc chIu hnh cu cua maf fraI df va
cung day cach don gIan va chinh xac d chIu mf hnh chop
xung mf maf phang "cho nhung aI v IuoI bIng mun dI fhoo
phuong phap cu". PfoIm Ia nguoI franh du cho phuong phap
foan fh va foan hoc duoc ap dung cho b maf fraI df.
Th nn, cuc phuc hung PfoIm co nghIa Ia su danh fhuc,
hay faI danh fhuc, fInh fhn fhuc nghIm. Tu nay, nguoI fa so
dung kInh nghIm cua mnh d do dac foan fh fraI df, d phn
bIf caI da bIf voI caI chua bIf va d xac dnh nhung ch moI fm
fhy d co fh quay fro IaI. Cuc faI kham pha PfoIm Ia mf fhoI
dIm bao cho cuc phuc hung frI fhuc danh du ThoI aI Phuc
Hung, Ia fhoI daI mo du cho fh gIoI cn daI.
Cac fhu ban cua PfoIm bang fIng HI Iap duoc fruyn IaI
cho chung fa fu du fh ky 13. Nhung v nguoI chu u fhoI do,
ngay ca frong gIoI co hoc, rf hIm nguoI co kha nang doc fIng HI
Iap, nn hIu bIf v cac cng frnh cua PfoIm khng duoc ph
bIn rng raI, cho foI khI no duoc dch sang fIng IafInh.
KhI PfoIm duoc phuc hung, ngay cang co nhIu ban sao
duoc Iam fu fhu ban cua "PfoIm" gm ban van va cac ban d va
foan fh fac phm cua ng co fIng vang chua fung fhy. Khng
chI ky fhuf Iam ban d, ma ca ban van va nhung ban d frong
phn fruoc du duoc chp nhn nhu kInh fhanh va uy fin cua
PfoIm gIa fang gp dI. Tuy Iy fhuyf vo ban d cua PfoIm
khng fh ch frach, nhung nhung ban d duoc dinh kom frong
cun a Iy cua ng chua dung mf s saI Im nghIm frong so
anh huong quyf dnh foI nhung cuc fham hIm fh gIoI frong
fuong IaI.
Vi du, ng uoc finh chu vI fraI df qua nho va uoc finh
khoang cach phia dng chu A qua Ion, haI saI Im nay cng IaI da
Iam cho chu A co vo qua gn chu u fhoo duong bIn phia Ty,
ma fhuc ra khng phaI fh. ua vao nhung "du IIu" nay, CoImb
da b du d d dI fhoo huong Ty. ng fhoI, nhung saI Im khac
frong ban d fh gIoI kInh dIn cua "PfoIm" cho fhy khng fh
nao dI dn n va Trung Hoa bang cach dI vong bo bIn phia
dng chu PhI. Kf qua Ia foan fh n duong va In Trung
Hoa fro fhanh mf caI h khng I dong kin va nhu fh duong
nhIn khng co duong bIn nao dn duoc chu A fu phia nam va
phia fy.
Truoc khI nhung nha dI bIn chu u co fh gIaI quyf duoc
fhach d do vIc dong cua cac con duong b sang chu A, ban d
fh gIoI cu a PfoIm v phn phia nam chu PhI phaI duoc duyf
xof IaI. Thuc vy, chinh y nghIa cua fu "aI uong" cn duoc fhay
dI. Cho foI fhoI do, nguoI chu u phn bIf ro rang gIua aI
uong va bIn. Trong fhuc f chI co mf aI uong. Trong fhn
fhoaI HI Iap, do Ia Ocoanus, dong nuoc vong fron ma nguoI fa
nghI Ia bao quanh fraI df nhu mf caI dIa. V fh nguoI fa hIu
aI uong fhoo nghIa Ia khI nuoc mnh mang v fn, fraI voI
bIn a Trung HaI hay nhung bIn khac co df bao quanh.
Vao fhoI do, aI uong bao Ia khng bo bn, khng dn foI
ch nao ca. MaI sau nay vao fh ky 15, dn da nguoI fa moI hI u
no fhoo mf nghIa hoan foan moI: no co dn foI ch nao do. Truoc
kIa, aI Ty uong fhuong khng duoc k vao cac "bIn" cua fraI
df. uong bIn dn foI n phaI co frong khaI nIm va frn
nhung ban d cua nguoI fa fruoc khI fau bo co fh qua IaI frong
fhuc f. Va qua dung nhu vy. Tm fri con nguoI da mo ra va da
Iam cho nhung c gang cua mnh mo ra nhung con duong frn bIn
ca. V phuong dIn nay, vIc kham pha duong bIn foI vung IndIos
khac han vIc fm ra chu My. NguoI fa kham pha chu My frn
df fruoc khI kham pha ra no frong fm fri.
Vao gIua fh ky 15, mf s ban d fh gIoI vo o chu u da
m fa chu PhI nhu mf ban dao khng co gIa do va n uong
nhu mf bIn mo rng khng bo, ma nuoc quanh Iuc da chu PhI
co fh d vao frn duong foI n va Trung Hoa. Nhung su mo
rng fm fri va ban d nay da xay ra nhIu fhp ky fruoc khI
chung fa bIf co nguoI chu u nao dI vong quanh MuI Hao Vong
d fm ra n uong.
Su khaI mo nay v daI duong chua duoc chung mInh boI kInh
nghIm cua cac nguoI dI bIn fhoI by gIo. No phn Ion vn con Ia
nhu ng suy doan dua frn cac fIn dn va bao cao cua nhung nguoI
du hanh bang duong b. Su dI moI duf khoaf cac ban d cua
PfoIm co Io phaf sInh fu mf nguoI IaI bun VonIco don dc. Ca
sau khI Quc Mng C suy fan, khI I frnh fhang phia dng fu
SyrIa qua chu A khng con duoc nguoI chu u bao v, vn co
nhung IaI bun VonIco khng chu bo vIc bun ban cua ho voI
phuong ng. Mf frong nhung nguoI IaI bun VonIco nay Ia
NIcoIo do ConfI, nguoI da du hanh suf 25 nam sau khI roI VonIco
vao nam 1419. Nhung chuyn mao hIm duong daI nay dua ng
vuof qua Sa Mac A R p, d fm kIm da quy doc bo bIn phia fy
n foI muI cua ban dao va foI fn noI chn cf fhanh Tma
Tng gn Madras vao vung rung qu o CoyIon va dn fn dao
Sumafra, noI ng k IaI Ia co nhIu vang, Iong nao, of va fuc an
fhf nguoI, rI ng foI urma d quan saf nhung nguoI dn xam
mnh va cac doan voI, f gIac va fran va dI xa dn fn Java. Trong
nhung chuyn hanh frnh nay ng da Iy vo Ia mf nguoI n va
duoc haI nguoI con. Trn duong fro v VonIco, ng gho qua f
Thanh, o dy ng gap mf du khach nguoI Ty an Nha, ng nay
da ghI chop Ia I nhung cu chuyn ky Ia do ConfI k IaI.
Io ra ff ca nhung g chung fa co fh bIf duoc v nhung
cuc hanh frnh cua ConfI chI Ia qua nhung cu chuyn nhu fh.
Nhung frong nhung nam daI hanh frnh bn phuong ng. ConfI
da bo dao. V fh, khI ng fro v VonIco nam 1444, CIao hoang
ugonI IV da ra Inh cho ng phaI Iam vIc sam hI bang cach
doc IaI dy du cu chuyn cua mnh cho vIn fhu ky gIao hoang Ia
PoggIo raccIoIInI. Kf qua Ia chung fa co mf frong nhung ban
m fa hay nhf v vung Nam A frong nhung nam sau khI dong
nguoI dI bun frn duong b chm duf va fruoc khI co cac nha du
hanh frn bIn. Tuy nhung quan saf khac cua ConfI co fh Ia gIau
hnh anh hon, nhung khng co g gy anh huong nhIu hon Ia
nhung suy doan cua ng v kha nang co fho dn duoc nhung dao
gIa v cua phuong ng bang con duong bIn vong quanh chu
PhI. Cac nha vo ban d cua gIua fh ky 15 da nam baf duoc y
fuong cua ConfI mf cach rf Iac quan. Va su dung nhung fhng
fIn moI nhf nay, ho da manh bao sua dI Iy fhuyf cua PfoIm
d mo daI duong sang n .
VIc mo sang n duong Ia su sua dI du fIn Iy fhuyf
PfoIm va Ia mf su sua dI Iam chn dng fh gIoI va hnh
fhanh IaI fh gIoI. Nhung fh ky sau khI dong cua cac I frnh
duong b sang phuong ng con sua d I Iy fhuyf PfoIm bang v
van cach khac nua. Th gIoI cua PfoIm fn cung o 63O vI bac,
khoang nua duong foI ban dao ScandInavIa, so phaI duoc mo rng
ca In phia bac In fy bac. Va, duong nhIn, ca mf Tn Th gIoI
so phaI duoc fhm vao gIua chu u va chu A. TInh fhn khoa
hoc cua PfoIm, vIc ng nhn nhn nhung dIu con chua bIf va
vIc ng su dung vI d va kInh d, ff ca nhung dIu nay da khich
I rf nhIu cho cac nha frac da va cac nha hang haI.
CH!ONC 21
CAC NHA HANC HAI O AO NHA TIN PHONC
Trong s nhung nguoI duoc khich I nhIu nhf phaI k dn
cac nha hang haI ao Nha, nhung nguoI da duoc nganh da Iy
frao pho mf vaI fro Ion frong Ich su. Nam o phia cuc fy ban dao
IbrIa, quc gIa nay da co duong bIn gIoI moI cua mnh fu rf
som, gIua fh ky 13. ao Nha khng co cua frng ra bIn a
Trung HaI, nhung duoc uu daI boI nhung con sng daI d qua IaI
va nhung bn cang su mo ra daI duong. Cac fhanh ph moc haI
bn bo sng d vao aI Ty uong. V vy dn ao Nha bm
sInh huong ra bn ngoaI, xa khoI nhung frung fm c dIn cua nn
van mInh chu u, phia fy huong v daI duong con bi n, phia
nam huong v mf daI Iuc ma dI voI nguoI chu u cung con dy
bi n.
Thanh fuu cua nguoI ao Nha Ia mf cng frnh kham
pha co f chuc daI han va Ia mf fhanh fuu hIn daI hon, cach
mang hon nhung fhanh fich nI fIng hon cua CoImb. oI v
CoImb da dI fhoo con duong duoc huong dn boI nhIu ngun faI
IIu fhoI c va frung c, Ia nhung fhng fIn ff nhf cua fhoI daI
ng va nu ng fhanh daf muc dich cua mnh, Ia ng xac nhn gIa
fr cua nhung fhng fIn do. Nhu vy frong du oc cua ng khng co
su mo h nao v nhung phong canh frn duong foI chu A hay v
huong phaI fhoo. ChI co bIn Ia chua duoc bIf ro. Su dung cam
cua CoImb Ia o ch ng chon con duong fhang frn bIn d dn
nhung mIn df "da bIf" fhoo mf huong da bIf nhung khng
bIf chinh xac con duong nay co fh xa bao nhIu.
Nguoc IaI, nhung chuyn hanh frnh cua nguoI ao Nha
quanh chu PhI va foI n fhoo hI vong cua ho, du dua frn
nhu ng khaI nIm phong doan, nhung fIn dn va nhung goI y dy
ruI ro. Ho frng cho gap duoc nhung mIn df moI frn duong d
Iy Iuong fhuc va nuoc ung. I frnh cua ho co fh phaI xuyn
qua nhung vung duoc cho Ia co nguy hIm chf nguoI, rf xa phia
duoI xich dao. V vy, nhung kham pha cua nguoI ao Nha doI
hoI mf k hoach fIm fIn, co h fhng va fung buoc, d fIn su
vao nhung mIn df Ia. Cuc chInh phuc mIn IndIos cua CoImb
Ia mf don manh bao ma nhIu fhp nIn sau nguoI fa moI hIu
hf fm quan frong cua no. Cac nha du hanh ao Nha baf fay
vao mf cng frnh koo daI mf fh ky ruoI, ho da fu Iu hnh dung
ra y nghIa fhuc su cua no va su fhanh fuu cua no da duoc bIf
ngay Ip fuc. Thanh fuu fo Ion nhf cua CoImb Ia mf caI g ng
da khng h hnh dung fruoc, mf san phm phu do nhung muc
fIu cua ng phaf sInh, mf hu qua do nhung su kIn khng ngo
fruoc. Thanh fuu cua nguoI ao Nha Ia san phm cua mf muc
fIu ro rang da dnh fu fruoc, doI hoI su faI fro Ion cua quc gIa.
y Ia mf kIu mu Ion cho cac cuc fham hIm fhoI cn daI.
NguoI ao Nha da co fh co mf k hoach daI han Ia v ho
da fhuc hIn mf cuc mao hIm frn bnh dIn hop fac quc gIa.
Nhung fhIn anh hung ca fhoI xua ca fung su dung cam va ky fich
cua nhung ca nhn anh hung, nhu !Iyx, Aonoas, hay oovuIf.
ThIn anh hung ca ao Nha frn bIn khng fh ca ngoI mf ca
nhn anh hung nao do, ma phaI ca ngoI nhung con nguoI anh
hung, ThIn anh hung ca IusIads cua Camoons mo du bang IoI
ca fung "nhung nguoI hung da bo qu huong ao Nha IaI sau
Iung, d mo mf con duong foI CoyIon va da dI xa maI, vuof qua
ngan bIn ca, noI chua fung co aI qua IaI". Trong khI cac baI hung
ca xua ca ngoI mf nguoI hung fhn fhanh, fh cac baI hung ca cn
daI ca ngoI nhung dn fc anh hung.
Cac I frnh mao hIm cung fraI rng hon nhIu. Cac con
duong bIn khng con dong khung frong nhung I frnh quon
fhuc frong mf vung bIn khop kin nhu a Trung HaI. Nhung
con duong moI xuyn qua bIn ca mnh mng va chung dn dI
khap noI.
Phn cach voI chu PhI chI bang mf oo bIn nho, nguoI
ao Nha hoan foan khng b chI phI boI fhIn kIn chung fc hay
oc da phuong. T fIn cua ho Ia nhung nguoI CoIfIc, IbrI va nguoI
Anh. Ho pha frn dong gIng cua mnh voI nguoI A va PhI. ao
Nha fro fhanh mf fIu chu My kIu mu, mf noI don nhn moI
IoaI nguoI KIf, o fhaI va H I gIao. Nhung dac finh khac nhau v
fh chf, fm Iy, finh khi, fruyn fhng, fhm my va van hoc da
Iam gIau In cho nhau, fao ra nhung nang Iuong fhf phong phu
va vn frI fhuc da dang d gIup ho dI foI daI duong bao Ia rI IaI
fro v duoc qu huong.
Kha nang v IaI duoc qu huong Ia dIu cf yu d mf dn
fc co fh Iam gIau mnh, Iam dop mnh va chIu sang mnh o
nhung noI xa xI. No Ia dIu co finh quyf dnh dI voI nhung nha
kham pha va no gIup caf nghIa faI sao vIc dI ra ngoaI bIn ca,
vIc mo ra nhung daI duong IaI danh du cho mf ky nguyn moI
cua IoaI nguoI.
Th nhung, d khaI fhac nhung IoI fh da dang do cua mnh,
nguoI ao Nha cn co mf nguoI Ianh dao... mf nguoI co fh
fp hop nhn Iuc, f chuc cac ngun faI Iuc va vach ra duong
huong. Khng co Ianh dao, ff ca nhung IoI fh kIa so chI Ia v
dung. Hoang fu Honry Nha Hang HaI chinh Ia con nguoI do. NoI
ng Ia mf su kf hop ky Ia cua mf fri fu anh hung, daI dam,
mf fri fuong fuong bao Ia, voI mf ca finh cua mf hIn nhn n
df. Ianh Iung dI voI cac ca nhn, nhung ng IaI sI nI voI
nhung Iy fuong Ion. Tinh kIn cuong va faI f chuc cua ng da fro
fhanh yu f nong cf cho cng frnh kham pha du fIn cua fhoI
cn daI.
Xof v maf Ich su, khng dang ngac nhIn bao nhIu nu
nha mao hIm fIn phong cua fhoI cn daI chua fung dich fhn co
maf frong mf chuyn fham hIm nao. Cac cuc mao hIm Ion o
chu u fhoI frung c - fhp fu chInh - doI hoI su IIu mang va mI
do doa cua nguoI ngoaI gIao. Tham hIm fhoI cn daI phaI Ia mf
cuc du fri, mf n Iuc fuong fuong cua aI do, fruoc khI no fro
fhanh mf cuc mao hIm frn duong bIn. Cuc mao hIm Ion cua
fhoI cn daI - cuc fham hIm - fruoc fIn phaI duoc fhuc hIn
bang fri fu. Nha fham hIm fIn phong Ia mf con nguoI suy fu
don dc.
Nhung finh cach cua con nguoI fung Iam cho cuc mao hIm
don dc nay fhanh hIn fhuc fh khng my hp dn. Thoo cac nha
vIf fIu su cua ng, Honry nha Hang HaI sng doI sng nhu mf
fhy fu va vn dc fhn cho foI Iuc chf. Ca doI ng Iun b gIang
co gIua fhp fu chInh va fham hIm. Cha ng, Vua Joan I, Ia nguoI
sang Ip frIu daI AvIz, da chIm ngaI vang cua ao Nha nam
1385. Trong frn chIn quyf dnh o AIjubarrofa, voI su h fro cua
cac xa fhu nguoI Anh, Joan da danh baI Vua cua CasfIIIo va nho
do dam bao nn dc Ip va fhng nhf cua ao Nha. Joan da
cung c IIn mInh cua mnh voI nguoI Anh bang vIc kf hn voI
con gaI cua John of Caunf fn Ia PhIIIppa of Iancasfor, mf phu
nu dao hanh va quyf doan. a da sInh cho vua sau nguoI con fraI,
nguoI con fhu ba Ia Honry, sInh nam 1394.
mung ngay ky hIp uoc huu ngh voI CasfIIIo nam 1411,
vua Joan fhoo fp fuc hIp sI fhoI do dnh f chuc mf vong fhI
du koo daI suf mf nam. Cac hIp sI khap chu u duoc moI foI
du va cac cuc cuoI ngua quyf du co fh fao co hI cho ba nguoI
con fraI Ion cua vua vua foI fuI fhanh nIn duoc nhn fuoc hIu
hIp sI. Nhung ba hoang fu nay da khuyn vua cha khng nn f
chuc vong fhI du qua fn kom nay. u IaI, ho xIn vua cho ho co co
hI fh hIn Iong dung cam KIf gIao bang cach f chuc mf cuc
fhp fu chInh d danh chIm Coufa, mf can cu da HI gIao va Ia
frung fm fhuong maI o df PhI chu dI dIn voI CIbraIfar. O do,
vua cung co fh dn fI v nhung hanh vI dm mau cua mnh fruoc
kIa. Hoang fu fro Honry da gIup Ip k hoach cho cuc vIn chInh
nay va no da Ia su kIn hnh fhanh cuc doI cua ng.
Hoang fu Honry Iuc nay moI 19 fuI, duoc gIao frach nhIm
dong mf fau chIn o fhanh ph Oporfo phia fy bac ao Nha.
Sau haI nam chun b, cuc fhp fu chInh chng IaI Coufa duoc mo
du frong vung hao quang cua nhung phop Ia va dIm Ianh.
Ham dI ao Nha fn cng phao daI o Coufa ngay 24
fhang 8, 1415, frong mf frn chIn khng cn suc. uoc frang b
dy du vu khi va qun frang va duoc su h fro cua cac xa fhu
nguoI Anh, qun ao Nha da vy ham va fIu dIf foan fh
qun HI. ChI frong mf ngay, qun fhp fu chInh ao nha da
chIm duoc can cu da HI gIao va dua hoang fu Honry In daI
vInh quang. Phia ao Nha chI co fam bInh sI fu frn, frong khI
frn cac duong ph xac qun HI chf dng. u I chIu qun
baf du cuop pha fhanh ph va nhung chIn IoI phm ho fhu duoc
fh qua suc fuong fuong. y Ia co hI du fIn d Honry fhoang
fhy su gIau co gh gom con dang gIu n o chu PhI. Nhung cua
caI chIm duoc o Coufa Ia nhung cua caI da duoc nhung doan
fhuong gIa mang v fu mIn nam sa mac Sahara chu PhI va fu
mIn dng IndIos. NgoaI nhung nhu cu yu phm fhng fhuong
nhu gao, Iua m va muI - qun ao Nha con fm fhy nhung
kho Iuong fhuc dac san nhu of, qu, gung, dInh huong va rf nhIu
fhu gIa v khac. Cac nha cua o Coufa du fraI nhung fham gm
daf fIn mua fu phuong ng. Thm vao do Ia v van frn chu,
ngoc nga va vang bac.
Qun ao Nha d IaI do mf dI qun dn fru nho rI v
nuoc. KhI hoang fu Honry duoc phaI fro IaI Coufa d dop nhung
dof fn cng moI HI gIao, ng danh nhIu fhang froI hoc hoI v
nhung doan fhuong gIa PhI chu. uoI su caI fr cua nguoI HI
gIao, Coufa sm uf voI khoang haI muoI fu ngan cua fIm vang,
bac, dng, vaI Iua va gIa v, ff ca du do cac doan fhuong gIa
mang dn. Nay Coufa da fro fhanh mf fhanh ph KIf gIao,
nhung doan fhuong gIa khng dn nua. NguoI ao Nha gIo dy
co frong fay mf fhanh ph chf, khng mang IaI Io I fuc g. Hoac
ho phaI hoa hoan voI cac b fc ngoaI gIao chung quanh, hoac ho
phaI chInh phuc fIp nhung phn df nam su frong df IIn.
Hoang fu Honry fhu fhp nhung fhng fIn v cac mIn df
bn frong Ia ngun gc dua nhung kho bau foI Coufa. Ong da ngho
duoc cac cu chuyn v mf kIu bun ban ky Ia, "bun ban cm",
danh cho nhung nguoI khng hIu duoc ngn ngu cua nhau. Cac
doan IaI bun HI gIao dI fu Marc xung phia nam qua day nuI
AfIas sau haI muoI ngay fh dn duoc bo sng SonogaI. TaI dy,
cac nha bun Marc daf xung rIng fung dng muI, xu chuI
ngoc fraI cu a Coufan va nhung hang hoa ro fIn khac. Sau do ho
ruf dI khng cho aI nhn fhy. Nhung nguoI dn b Iac ban xu
sng gn nhung mo dao vang dI ra bo sng va d nhung dng vang
bn canh nhung dng hang hoa cua nguoI Marc. RI ho cung ruf
dI khng cho aI nhn fhy, d cho cac nha bun Marc fuy y nhn
s vang d dI Iy mf dng hang nao do cua ho, hay bof dI s
Iuong hang cua mf dng cho cn xung voI gIa fr cua dng vang.
RI nguoI Marc IaI ruf dI va quy frnh cu fIp dIn nhu vy.
NguoI Marc da fhu duoc vang cua ho fhoo h fhng frao dI nay.
Nhung cu chuyn bun ban ky Ia nhu fh da kich fhich nhung
nIm hy vong cua hoang fu Honry. Nhung ng dang Ia mf chIn
bInh fhp fu chInh, v fh ng da f chuc mf chIn fhuyn ao
Nha va fuyn b y dnh chIm CIbraIfar fu qun v dao. Nhung
chIn dch nay dang dIn fIn fh b vua Joan ngan cm va hoang
fu Honry gIn dI v nuoc. Thay v fro v sng o hoang cung d
ganh vac frach nhIm frIu dnh, ng bo xung xa phia nam,
xuyn qua AIgarvo foI fn muI MuI SaInf VInconf Ia muI cuI cua
Ianh fh ao Nha va Ia muI cuc fy nam cua chu u. Cac nha
da Iy fhoI xua da coI mom df nay Ia mf ch huyn bi, Ia ranh
gIoI voI vung bIn xa Ia. MarInus va PfoIm da daf fn cho no Ia
PromonforIum Sacrum, mom df fhanh va nguoI ao Nha da
chuyn fn goI nay fhanh Sagros d daf fn cho mf Iang gn do.
u khach foI ao Nha hm nay co fh fhy mf chIc haI
dang gIua cac ph fich cua phao daI fung duoc hoang fu Honry
dung Iam can cu da frong 40 nam. TaI dy, ng khoI xuong, f
chuc va chI huy cac doan fham hIm v phia Ianh fh huyn bi.
Trong chuyn fham hIm du fIn fhoI cn daI cua ng, fu ch nay
ng da cho xuf phaf IIn fuc hang Ioaf chuyn fham du vao
nhung mIn df Ia.
Chinh faI Sagros, hoang fu Honry da duoc mnh danh Ia
Nha Hang HaI. TaI dy ng da danh hf fm huyf va ngh Iuc
cua nguoI Iinh fhp fu chInh d dua va o cng cuc fham hIm fhoI
cn daI. Cung dIn cua hoang fu Honry Ia mf fhu Phong Thi
NghIm NghIn Cuu va Phaf TrIn fhoI ban du.
Hoang fu Honry da bIf duoc s mnh cua mnh qua nhung
nha chIm fInh. S mnh do duoc dnh noI cac ngI sao, noI rang
"v hoang fu nay co s mnh dI vao nhung cuc chInh phuc vI daI
va cao ca va nhf Ia dI vao nhung cuc kham pha nhung dIu bi n
khng aI bIf foI". Tu nhung mIn df Ia moI kham pha, ng so
dua hang hoa v d Iam gIau cho nn fhuong ma I ao Nha.
Hoang fu Honry da bIn Sagros fhanh mf frung fm frac
da, hang haI va dong fau. Ong bIf rang chI co fh kham pha ra
nhung mIn xa Ia nu phn dnh ro rang duoc ranh gIoI nhung
mIn da bIf. Va v fh cn phaI co dung cu.
Thoo phuong phap cua cac hoa d porfoIano, ng fhu fhp
nhung kInh nghIm Io fo cua cac nguoI dI bIn d Ip dy nhung
vung bo bIn con chua bIf. Mf nguoI CafaIan gc o fhaI qu o
Majorca fn Ia Johuda Crosquos, con cua nha frac da Abraham
Crosquos, duoc dua foI Sagros, o dy ng frng nom vIc fhu gom
va sap xp IaI cac su kIn da Iy do nhung nha fham hIm bIn cua
hoang fu Honry mang v.
Hoang fu Honry khich I va rI yu cu cac nha fham hIm
duong bIn cua mnh gIu nhung nhf ky haI frnh va hoa d chinh
xac va ghI chu ky cho nhung nguoI fhoo sau ho nhung g ho da
fhy o cac bo bIn. Hoang fu Honry ra Inh cho ho ghI chop chinh
xac moI chI fIf rI goI v Sagros, d khoa frac da co fh fro fhanh
mf khoa hoc Iuy fich. Th Ia nhung fhuy fhu, du khach va nhung
nha bac hoc fu khap noI d v Sagros, mI nguoI dom dn fhm
nhung su kIn moI hay nhung fhng fIn moI v cac su kIn. NgoaI
nhung nguoI o fhaI, con co nhung nguoI HI gIao, A Rp, nguoI Y
fu Conoa va VonIco, nguoI uc va ScandInavI va sau do, fhoo da
fIn frIn cua cng cuc fham hIm, con co nhung nguoI fh dn
cua cac b Iac vung bo bIn fy chu PhI. TaI Sagros cung co
nhung fu IIu cua cac nha du hanh Ion ma nguoI anh cua hoang fu
Honry Ia Podro da fhu fhp duoc frong vong hanh frnh Ion cua
ng foI cac cung dIn cua chu u |1419-28). TaI VonIco, Podro da
nhn mf ban fuong fhuf cac cuc hanh frnh cua Marco PoIo
kom fhoo mf ban d "vo IaI ff ca nhung phn cua fraI df da
duoc m fa, nho do hoang fu Honry da fIn xa duoc rf nhIu".
Cung voI nhung su kIn nay, nguoI fa IaI co nhung dung cu
moI nhf va nhung ky fhuf moI nhf v nganh hang haI. HI do
chIc Ia ban dI bIn da ph bIn rI, nhung nguoI fa con o ngaI
dung no v ho fIn no co suc ma fhuf, fuong fu nhu fhuf goI hn.
MoI chI mf fh ky fruoc do, vIc su dung da nam chm da khIn
Rogor acon gap rac rI v b coI Ia nhung fIu xao huyn bi. TaI
Sagros, chIc Ia ban cung nhu ca c dung cu khac duoc frac nghIm
dua vao hIu nang cua no Ia co gIup cho nguoI dI bIn ra xa ngoaI
khoI hon rI co fh fm duong fro v nha duoc khng.
KhI nhung nha hang haI cua hoang fu Honry dI xa hon
nhung noI ma cac nguoI u chu fruoc kIa da fung dn, ho da gap
nhung vn d moI phaf sInh, do Ia vIc xac dnh vI d, Iuc do chI co
cach ff nhf Ia do d cao cua maf froI Iuc gIua frua. Thay v dung
dung cu do d cao fhIn fh rf phuc fap va daf fIn, cac nha hang
haI cu a hoang fu Honry da su dung mf dung cu don so hon Ia cy
do chu fhp - mf cy nho gon co ghI d voI mf fhanh chu fhp co
fh dI dng fhoo duong chn froI va maf froI d do goc cua maf froI
Iuc In cao. Cng dng nhung nguoI fu khap noI foI Sagros da gIup
ch ra fhuoc do d, nhung bang foan hoc moI va nhung dung cu
moI, hop fhanh mf b fhIf b fham hIm cua hoang fu Honry.
TaI Sagros va cang Iagos gn do, cac fhi nghIm v dong fau
da san xuf ra mf IoaI fau moI nho do nhung chuyn fham hIm
cua hoang fu Honry va nhung cuc fham hIm Ion v duong bIn
frong fh ky fIp fhoo moI co fh fhuc hIn duoc. Thuyn bum
nho caravoI Ia mf fhuyn Ion duoc fhIf k d co kha nang dua
cac nha fham hIm fro v. IoaI fhuyn ba bum barca Ia IoaI
fhuyn Ion co bum chinh fhang goc voI fhuyn hay fau Ion hnh
vung cua nguoI VonIco co frong faI dn sau fram fn hay nhIu
hon. Tau cang Ion fh IoI fuc cang nhIu v cho duoc nhIu hang
hon.
Tau dung d fham hIm co vn d rIng cua no. No khng
phaI fau cho hang, no phaI dI rf xa frong nhung vung bIn Ia va
khI cn, no phaI co kha nang chay nguoc gIo. Tau fham hIm chI
co cng dung nu no co fh dI va fro v. Hang hoa quan frong cua
no Ia cac fIn fuc, nhung fIn fuc nay co fh gIu frong mf goI nho,
fhm chi duoc nho frong oc cua mf nguoI, nhung duf khoaf no
phaI Ia mf san phm v duoc foI nha. Tau fham hIm khng cn
Ion, nhung no phaI d dIu khIn va fhich hop d quay fro v. Tu
nhIn nguoI dI bIn co khuynh huong ra khoI xuI gIo, nn cung co
nghIa Ia ho phaI fro v nguoc gIo. Cac fau bun ff nhf cho vIc
fhuong maI frn bIn a Trung HaI fh khng fhich hop cho cac
cuc fham hIm ngoaI daI duong xa Ia mnh mng.
Tau bun caravoI cua hoang fu Honry duoc fhIf k dac bIf
cho nhung nhu cu noI frn cua nha fham hIm. Ong da Iy y
fuong fu kIu fau caravos cua nguoI a Rp fhoI xua, Ia nhung fau
Ion mf bum co kha nang chuyn cho mf doan fhuy fhu In foI
30 nguoI va 70 con ngua. RI ng cung Iy y fuong fu mf kIu fau
nho hon va d dIu khIn, goI Ia fhuyn bun caravoIa, vn duoc
dung frn sng ouro o mIn bac ao Nha. Cac nha dong fau
cua hoang fu Honry da san xuf chIc fau caravoI nI fIng, bang
cach kf hop gIua kIu fau cho hang caravos cua nguoI A Rp voI
kIu fau caravoIa cua sng ouro do finh nang d dIu khIn cua
no.
Nhung con fau nho caravoI dc dao nay du suc cho mf doan
fhuy fhu co 20 nguoI cung vf dung fham hIm. Ho fhuong ngu
frn boong fau, fru khI fhoI fIf xu moI xung frong khoang. TaI
frong cua fau Ia khoang 50 fn, daI khoang 23 mof, b ngang fhn
fau khoang 8 mof va co haI hay ba bum fam gIac. Nha hang haI
Iao Iuyn nguoI VonIco AIvIso da Cadamosfo |1432-1511) vao nam
1456 da goI do Ia "nhung fau dI bIn ff nhf", sau chuyn fham
hIm chu PhI cua ng frn mf chIc fau caravoI do hoang fu
Honry f chuc. Tau caravoI da fro fhanh fau fIu chun cua nha
fham hIm. a chIc fau cua CoImb - Sanfa MarIa, PInfa va
NIna - du fhIf k fhoo kIu fau caravoI va chIc Sanfa MarI chI
Ion bang 1 phn 5 nhung chIc fau Ion VonIco co bum fhang goc
fhoI by gIo. Tau caravoI chung fo fau Ion hon chua chac da ff
hon.
Nhung cuc fham hIm chu PhI cua hoang fu Honry so cho
fhy fau caravoI co kha nang fro v nha mf cach bao dam ma cac
IoaI fau fruoc do khng co. Phn chm cua fau khng su gIup no
fham hIm duoc nhung vung bIn can gn bo va cung gIup no d
dang dI vao baI can d sua chua. Trong fhuf ngu hang haI, kha
nang fro v nha dng nghIa voI kha nang chay nguoc gIo va v
dIu nay fh fau caravoI fhf fuyf voI. Iu nay co nghIa Ia frong
dIu kIn gIo nguoc, fau caravoI co fh chay nhanh hon nhung IoaI
fau bum khac. Cac fhuy fhu bIf mnh o frn mf chIc fau co
kha nang dua mnh v nha bao da m va nhanh hon, so cam fhy an
fm, vuI vo va san sang chp nhn nhung cuc hanh frnh xa va
nguy hIm hon.
Tuy hoang fu Honry khng fhuc su xy dung mf vIn
nghIn cuu hang haI, nhung ng Ia nguoI da gom gop ff ca nhung
chf IIu nong cf. Ong da suu fm sach vo, hoa d, quy fu cac
fhuyn fruong, hoa fIu va cac nha hang haI, cac fho dong fau, fho
mc va cac fho fhu cng khac, d hoach dnh nhung cuc dI bIn,
d danh gIa nhung kham pha va chun b cho nhung chuyn fham
hIm nga y mf xa hon vao nhung vung bIn xa Ia. Cng frnh ma
hoang fu Honry da baf du so khng bao gIo chm duf.
CH!ONC 22
N KIA M!I HIM NCHO
Khng gIng voI CoImb, nguoI so nham fhang foI vung
IndIos, hoang fu Honry Nha Hang HaI co mf huong nham rng
Ion hon, mo h hon va cung moI mo hon, dung fhoo s fu vI cua
ng. Thoo Comos anos do Zurara, mf nguoI rf khm phuc
hoang fu Honry, "fInh fhn cao quy cua v Hoang fu nay khng
ngung fhuc dy ng mo du va fhuc hIn nhung hanh dng phI
fhuong... ng cung ao uoc bIf dn nhung vung df bn kIa cac dao
Canary va MuI co fn Ia ojador, v cho foI fhoI do, chua h co faI
IIu bang chu vIf hay IoI k cua aI v finh chf cua vung df bn
kIa MuI... ng nghI rang nu chinh mnh hay mf nguoI quy fc
nao khac khng c gang daf duoc su hIu bIf v vung do, fh
khng mf nha hang haI hay IaI bun nao so dam mao hIm, v ro
rang Ia chua h co aI dam IIu gIong bum foI mf noI ma ho
khng nam chac hI vong so fhu v duoc nhung IoI Ic".
Chung fa khng co bang chung chac chan rang hoang fu
Honry da co frong du muc fIu ro rf Ia mo mf duong bIn vong
quanh chu PhI d dn n . CaI kich fhich ng Ia mf vung xa
Ia, nam o phia fy va fy nam frong vung In TI Tam va xa xa
xung phia nam doc bo bIn chu PhI chua fung aI bIf dn. Cac
qun dao cua aI Ty uong - qun dao Azoros, MadIoras va
CanarIos - co Io da duoc kham pha boI nhung fhuy fhu Conoa vao
gIua fh ky 14. Cac c gang cua hoang fu Honry fhoo huong nay
dung ra Ia nham muc dich fm fhuc da va phaf frIn hon Ia mf
cng cuc fham hIm. Nhung khI nguoI cua ng dn qun dao
MadoIra |madorIa co nghIa Ia g) vao nam 1420 va baf du vao
su frong rung rm, ho da df Iua khIn ca khu rung b chay frong
7 nam froI. M f cach fnh co ho kham pha ra chf b faf do fhan
cy chay d IaI so Ia mf IoaI phn bon rf ff cho cac vuon nho
fhuc gIng nho MaImsoy nhp fu dao Crofa v d frng vao ch
rung b chay. Ruou "MadoIra" da fro fhanh nI fIng. Nhung, nhu
s fu vI cua ng da fIn bao, hoang fu Honry ban chf khng phaI
mf nha fhuc da ma Ia mf nha kham pha.
KhI doc mf ban d moI cua chu PhI, chung fa phaI mf Iu
gIo va dung mf kinh phong daI moI co fh fm ra MuI ojador
|fIng ao Nha co nghIa Ia "MuI Phnh In"), o bo bIn phia
fy, ngay phia nam qun dao Canary. o caf chan ngang khu vuc
nay rf fhp phaI dn gn moI nhn fhy va co nhung vach da
choo Ioo va nhung dong nuoc rf kho qua IaI. MuI ojador cung chI
nguy hIm nhu hang chuc bo caf khac ma cac nha hang haI
ao Nha da dI qua va con sng sof. Nhung ho da coI MuI ojador
Ia dIm cuI cung ma ho khng fh nao vuof qua duoc nua. Khng
aI dam vuof qua.
O nha, hoang fu Honry bIf rang mnh khng fh chInh phuc
duoc caI rao chan fhIn nhIn nay nu fruoc fIn khng chInh
phuc duoc caI rao chan cua su so haI.
Ong bIf mnh so khng bao gIo dI xa hon duoc vao vung xa
Ia nu ng khng fh fhuyf phuc cac nguoI fham hIm cua mnh
vuof qua MuI ojador. Tu nam 1424 dn 1434, hoang fu Honry da
goI 15 doan fham hIm dI vong caI muI nho bo nhung hIm nghoo
y. MI chuyn fham hIm fro v du dua ra nhung Iy do nay hay
Iy do khac d cho fhy ho khng fh dI foI nhung noI ma chua fung
co aI dI foI. Ho fhuf IaI nhung su kIn ky Ia cua caI muI huyn
fhoaI nay: co nhung dof caf do fung In nhu nhung fhac Iu fu
nhung vach da choo Ioo b sp, frong khI fung dan ca moI boI Ian
frong dong nuoc can khuy dng fhanh cac xoay nuoc. Khng fhy
co su sng nao doc fhoo bo bIn sa mac. PhaI chang dy Ia bo fn
cung cua fraI df7
KhI CII annos bao cao v cho hoang fu Honry nam 1433
rang MuI ojador fhuc su khng fh vuof qua, hoang fu khng haI
Iong. PhaI chang cac fhu y fhu cua mnh qua nhaf gan7 Nhung ng
bIf ro CII annos Ia con nguoI gan da. Ong IaI phaI CII dI IaI mf
In nua vao nam 1434 va hua so frong fhuong. In nay, khI CII
vua dn gn muI, anh quay fau v phia fy, danh IIu voI nhung
hIm nguy chua duoc bIf foI cua daI duong xa Ia fhay v IIu
mang voI nhung hIm nguy da bIf cua muI da o phia sau Iung
mnh rI. af chn In bo bIn chu PhI, anh fhy df daI hoang
vang, nhung hoan foan khng phaI Ia ch chf. Th Ia, nhu Zurara
fhuf IaI, "Ong fa da du dnh fh nao fh da fhuc hIn duoc nhu
vy - v frong chuyn fham hIm nay, ng da dI vong quanh MuI
bIn, coI fhuong moI nguy hIm va kham pha ra nhung vung df
xa Ia, nguoc han voI nhung g chinh ng va nhung nguoI khac da
mong doI".
Sau khI pha duoc buc fuong so haI, hoang fu Honry fIp fuc
chuong frnh cua mnh. Nam nay qua nam khac, ng IIn fuc goI
dI nhung doan fham hIm, mI doan dI xa hon mf chuf vao mIn
xa Ia. Nam 1435, khI ng phaI CII annos dI mf chuyn nua cung
voI Afonso aIdaya, nguoI hu ruou cua vua, ho da fIn xa fhm
duoc 50 haI Iy doc bo bIn. TaI dy ho fhy nhung vf chn nguoI
va Iac da, nhung vn chua gap duoc nguoI nao. Nam 1436, khI
aIdaya, dI mf chuyn nua, voI nhIm vu dua v cho hoang fu
mf nguoI dn ba n da d hoang fu phong vn o Sagros, ho dn
duoc mf ch gIng nhu mf cua sng Ion, ma ho nghI co fh Ia
sng SonogaI cua "cho cm" frao dI vang. Ho goI ch nay Ia RIo do
Ouro, fuy dy chI Ia mf con Iach Ion chu khng phaI mf con
sng, v frong fhuc f sng SonogaI con cach xa do nam fram dam
v phia nam.
Nam nay qua nam khac, cuc fham hIm bo bIn fy PhI
chu cu fIn hanh sI dng va fung buoc, fuy nhung kf qua
fhuong maI daf duoc khng bao nhIu. Nam 1441, haI nguoI nha
cua hoang fu Honry Ia Nuno TrIsfao va Anfao ConcaIvos In
duong dI xa fhm 150 dam va dn duoc MuI ranco |Ianco); o dy
ho baf haI nguoI ban xu mang v. Nam 1444 CII annos mang fu
vung df nay v chuyn hang hoa nguoI du fIn - haI fram nguoI
chu PhI b ban Iam n I o Iagos. ang chung fn maf nay cua
Zurara v fhoI ky du fIn cua vIc bun n I chu PhI Ia mf
fhoang nhn dau don cho nhung su khn nan sap dn. "Nhung ba
mo m cung con ho frong fay va nom mnh xung df d bao boc
fhn fh con mnh, coI fhuong moI dau don fh xac cua chinh
mnh, mIn Iam sao ho co fh khng b gIang gIf mf con khoI
mnh".
Nhung Zurara nhn manh rang "ho duoc dI xu fu f va
khng co phn bIf dI xu gIua ho va nhung dy fo fu do cua
ao Nha". Ho duoc hoc ngh, duoc fhoo dao va duoc kf hn voI
nguoI ao Nha.
Chuyn hang n I dn fu chu PhI nay da Iam cho cng
chung fhay dI fhaI d voI hoang fu Honry. Nhung nguoI fruoc dy
fung ph phan hoang fu Honry v phi pham faI san quc gIa vao
nhung cuc fham hIm ngng cung, nay "da dI nhung IoI frach
moc cua ho fhanh nhung IoI fan fung. Ho goI v hoang fu Ia
AIoxandr fhu haI va fham vong cua caI cua ho baf du fang In".
MoI nguoI du mun chIa phn frong cng vIc bun ban dy frIn
vong o CuInoa.
Vao fhoI dIm hoang fu Honry chf o Sagros nam 1460, cuc
kham pha bo bIn fy chu PhI moI chI baf du, nhung Ia su khoI
du ff dop. uc fuong so haI v Iy da duoc vuof qua bang cng
cuc fham hIm du fIn co f chuc va IIn fuc d dI vao mIn xa
Ia. V vy, hoang fu Honry xung dang duoc fn Ia nguoI sang Ip
cng cuc kham pha IIn fuc. I voI ng, mI mf buoc moI dI vao
mIn Ia Ia mf IoI moI goI dI xa hon maI.
CaI chf cua hoang fu Honry chI Iam gIan doan cng cuc
fham hIm frong mf fhoI gIan ngan. Nam 1469, vua AIfonso V,
chau cua hoang fu Honry, frong Iuc gap kho khan faI chanh, da
fm cach bIn cng cuc fham hIm fro fhanh mf cng frnh dom
IaI IoI nhun. Vua da ky hop dng voI mf chu hu fn Ia ormao
Comos, mf phu gIa o IIsbon, d ng nay fhuc hIn mI nam mf
cuc fham hIm xa hon if Ia mf fram haI Iy, khoang ba fram dam,
doc bo bIn chu PhI, frong fhoI han 5 nam. u IaI, Comos duoc
dc quyn bun ban o CuInoa va vua AIfonso duoc chIa phn. Cuc
kham pha foan b bo bIn fy chu PhI boI nguoI ao Nha Iuc
nay chI con Ia vn d khI nao ma fhI.
Hop dng cua Comos da fao ra hang Ioaf nhung cuc kham
pha ngoan muc mI nam v chu PhI - quanh MuI PaImas, fIn
su vao Ighr of onIn, dao ornando Po va rI dI qua xich dao
xung phia nam. Cac nha fham hIm cua hoang fu Honry da phaI
mf ba muoI nam d dI qua nhung quang bo bIn ma Comos chI
phaI mf 5 nam frong hop dng cua mnh. KhI hop dng cua
Comos dao han, vua da frao quyn khaI fhac fhuong maI cho
hoang fu Joan. Nam 1481, hoang fu Joan fro fhanh vua Joan II,
mo du cho mf ky nguyn fham hIm duong bIn Ion fIp fhoo
cua nguoI ao Nha.
Vua Joan II co mf s IoI fh ma hoang fu Honry khng co.
Kho cua hoang gIa by gIo chf dy nhung hang hoa dom fu bo
bIn fy chu PhI v. Nhung hang hoa nhu fIu, nga voI vang va
n I da fro fhanh nhung maf hang chinh yu khIn nguoI fa da
Iy nhung fn goI do d daf fn cho nhung mIn df moI kham pha
dI dIn voI Vnh CuInoa. Trong nhIu fh ky, nhung mIn nay so
duoc goI Ia "o In Haf" |haf fIu CuInoa duoc goI Ia "Haf a
ang"), o In Nga, o In Vang va o In N I. Vua Joan
II bao v nhung khu dnh cu cua nguoI ao Nha bang vIc xy
dung phao daI orf ImIna, "caI mo" o gIua frung fm o In
Vang. Vua faI fro cac chuyn fham hIm duong b vao su frong
df IIn, foI fn xu SIorra Ioono va xa foI fn TImbukfoo. Va vua
da fhuc dy dI xung bo bIn.
Nhu fa da bIf, khI cac nha hang haI fIn xung phia duoI
xich dao, ho khng con nhn fhy sao ac du nua, v fh ho phaI
fm mf dung cu khac d xac dnh vI d. gIaI quyf vn d nay,
vua Joan cung gIng nhu hoang fu Honry da quy fu cac chuyn gIa
fu khap noI va Ip mf uy ban dung du Ia haI nha bac hoc do fhaI
chuyn v foan hoc va fhIn van hoc - do Ia nha bac hoc nI fIng
Abraham Zacufo cua aI hoc SaIamanca cua Ty an Nha va d
fu cua ng Ia Josoph VIzInho, ca haI da duoc vua Joan II moI foI
ao Nha. Josoph VIzInho da nhn IoI cua vua Joan II fu muoI
nam fruoc va dn nam 1485 duoc vua cu dI frong mf chuyn hanh
frnh d khaI frIn va ap dung ky fhuf xac dnh vI d nho d cao
cua maf froI Iuc gIua frua. Ong so hoan fhanh nhIm vu nay nho
ghI IaI d nghIng cua maf froI doc suf bo bIn CuInoa. Tac phm
dy du nhf d fm v fri frn bIn nho do d nghIng cua maf froI
Ia b AImanach Porpofuum do Zacufo vIf bang fIng c o fhaI
gn haI muoI nam v fruoc. Sau khI VIzInho dch nhung bang nay
sang fIng IafInh, chung duoc dung d huong dn cac nha kham
pha frong suf mf nua fh ky.
ng fhoI vua Joan fIp nI cng frnh cua hoang fu Honry
va fIp fuc goI nhung doan fham hIm dI xa xung bo bIn fy
chu PhI. Iogo Cao da dI foI fn cua bIn Congo |1480-84) va baf
du fuc I dung nhung bIa da co gan hnh fhp fu bn frn d Iam
bang chung cuc kham pha du fIn cua mI noI.
Tu nam 1487, vua Joan II dua ra mf chIn Iuoc fham hIm
Ion gm haI nhanh: Ong saI mf phaI doan fham hIm duong b
fhoo huong dng nam va mf phaI doan khac fhoo duong bIn doc
bo bIn chu PhI. Nu fhuc su co mf con duong bIn dI dn n
, ng so co fh fm duoc su IIn mInh cua cac nuoc KIf gIao
khng nhung cho cac cuc fhp fu chInh ma con co nhung fram
dung chn va can cu hu cn cho nhung cuc fham hIm fhuong
maI frong fuong IaI.
oan fham hIm duong b r f nho, chI gm haI nguoI, da roI
Sanfarom ngay 7 fhang 5, 1487. Sau khI fm kIm ky Iuong, vua
da chon Poro da CovIIha va Affonso do PaIva cho nhIm vu nguy
hIm nay. HaI chuyn gIa nay da fham khao nhung fhng fIn huu
ich fu nhung k hoach ma ChrIsfophor CoImb da fhng bao o
ao Nha mf fhoI gIan fruoc dy. Mf chu ngn hang IoronfIna
da cho haI nha fham hIm mf fhu fin dung d ho co cac khoan chI
phi frn duong qua Ty an Nha va IfaIIa d fIn v phia dng. O
arcoIona ho dap fau dI NapoII, rI IaI dap fau dI Rhodos. TaI dy,
ho In bo vao Ianh da HI gIao va baf du phaI do chung v ho so
b coI Ia nhung "con cho KIf gIao". Ho cung so gap phaI nhung IaI
bun VonIco va Conoa Ia nhung nguoI khng mun co su canh
franh cua a o Nha. V fh ho buc phaI caI frang Iam nhung
IaI bun HI gIao gIa dI bun hang mf ong. ang cach caI frang
nhu fh, ho da dn duoc AIoxandrIa, faI dy ca haI suyf chf v b
sf, rI ho In duong foI CaIro va Adon o cua In o.
TaI dy haI nguoI dI mI nguoI mf nga. PaIva so dI fhang foI
fhIopIa va Prosfor John, con CovIIha dI foI n . PaIva da mf
fich, nhung CovIIha dn duoc CaIIcuf va Coa o bo bIn fy nam n
, faI dy ng chung kIn canh phn fhnh cua nn fhuong maI
ngua a Rp, gIa v, vaI bng va da quy. Thang 2, 1489, CovIIha dap
fau huong v phia fy dn Ormuz o cua Vnh a Tu, rI dn cang
SofaIa o dng chu PhI dI dIn voI Madagascar rI fro nguoc v
phia bac foI CaIro. Sau khI hoan fhanh nhIm vu fm hIu cng
vIc bun ban cua nguoI chu u voI n , ng nong Iong fro v.
Nhung o CaIro ng gap haI su gIa cua vua Joan II nguoI o ThaI
frao cho ng Ia fhu cua vua, fruyn ng phaI dI ngay foI df cua
Prosfor John d fhu fhp fhng fIn va kf IIn mInh.
Khng fh khng vng Inh vua, CovIIha fIp fuc su mang
cua mnh, dng fhoI goI v cho vua mf Ia fhu quan frong k IaI
ff ca nhung g ng da bIf v chuyn dI bIn a Rp va vIc bun
ban voI n . Nam 1493, sau nam k fu ngay ng roI ao
Nha, ng da foI fhIopIa. Trong Ianh da nay cua John Prosfor,
ng fro fhanh mf Marco PoIo ao Nha, gIup ich rf nhIu cho
frIu dnh khIn vua khng mun cho ng ra dI. TIn chac mnh
khng co hy vong fro v qu huong, CovIIha da cuoI vo nguoI
fhIopIa va co my nguoI con.
Ia fho CovIIha vIf cho vua chI con IaI ban sao, so co mf anh
huong manh dI voI fuong IaI cua ao Nha va chu A. oI v Ia
fhu nay da cho vua Joan II nhung fhng fIn fu cac bao cao ma
CovIIha da ngho duoc o bo bIn chu PhI, "rang cac chIc fau
caravoI cua vua| vn dung frong cac chuyn bun hang o CuInoa,
dang dI fu bo bIn nay sang bo bIn khac va dang nham foI bo bIn
cua dao nay Madagasscar| va SofaIa, co fh d dang dI su vao
nhung bIn phuong ng va doc bo bIn CaIIcuf, boI v o du cung
co bIn"
CH!ONC 23
N N O VA TRO V
Nhanh fhu haI frong chIn Iuoc fham hIm cua vua Joan II
Ia duong bIn, mf du an duoc sap daf Iu ngay, f chuc ky Iuong,
voI vn du fu Ion va mf doan fham hIm dng nguoI. NguoI chI
huy duoc vua chon Ia arfhoIomou Ias, nguoI da fung frng coI
cac kho cua hoang gIa o IIsbon va da dI mf chuyn fau caravoI
xung bo bIn chu PhI. oan fham hIm cua Ias gm haI fau
caravoI, mI fau co frong faI 50 fn va mf fau kho ma cac chuyn
fham hIm fu fruoc dn nay chua co, d gIup cho haI fau kIa co
kha nang nhIu hon, o ngoaI bIn Iu hon va co fh ra xa ngoaI
khoI hon. Ias mang fhoo sau nguoI chu PhI da fung co maf
frong cac chuyn fham hIm ao Nha fruoc dy. Ias cho ho
an ung fu f, cho mac d fhoo kIu nguoI u, rI raI ho o mf s
noI doc bo bIn, cung voI nhung mu hang hoa nhu vang, bac, gIa
v va cac san phm chu PhI khac, d ho dung kIu "bun ban
cm" chI cho nhung nguoI ban xu bIf nguoI ao Nha cn
nhung IoaI hang hoa nao. Sau khI da raI hf nhung su gIa chu
PhI nay, cac con fau cua Ias gap phaI mf con bao chuyn fhanh
mf cung phong du dI. Nhung con fau phaI ha bum chay fruoc
con gIo bac frn bIn song Ion frong 13 ngay va b gIo dua dI xa ra
ngoaI khoI rI xung phia nam cua bIn ca. oan fhuy fhu vua moI
b suc nong fhIu df cua xich dao, gIo dy fro fhanh hoang Ioan.
"Va v cac fau kha nho va bIn fh cang Iuc cang Ianh hon va
khng gIng nhu Iuc ho con o CuInoa,... ho chI nam frn fau cho
chf". Nhung con bao da qua dI va Ias cang ff ca cac canh bum
va quay v phia dng, nhung sau nhI u ngay vn khng fhy df
du ca. Quay In phia bac 150 haI Iy, ng bf ngo fhy nhung day
nuI cao. Ngay 3 fhang 2, 1488, ng bo noo o vnh MossoI, nam vao
khoang 30 dam phia dng ch ngay nay goI Ia MuI Tovn. Co vo do
y froI, con bao da fhuc hIn duoc dIu ma khng mf k hoach nao
co fh fhuc hIn, v no da dua Ias vong qua muI cuc nam cua
chu PhI. KhI doan nguoI fham hIm In bo, ho b dn ban xu nom
da duI dI, Ias dung cung ban chf mf nguoI ban xu khIn ho
phaI bo dI. Ong dI fhoo bo bIn, dI fhm ba fram dam nua dn cua
cua Croaf Ish RIvor va vao vnh AIgoa.
Ias mun dI fIp vao n uong, d hoan fhanh nIm
mong doI cua nhIu fh ky, nhung doan fhuy fhu khng mun.
"Mf moI va kInh hoang v bIn ca du dI ma ho da dI qua, ff ca
du cung nhau baf du Im bm ku ca va yu cu khng duoc dI
xa fhm nua". Iuong fhuc con rf if va chI co cach quay nhanh fro
v fau Iuong fhuc con o xa fif phia sau. Sau khI hI y voI cac
fhuyn fruong va moI nguoI du ky vao quyf dnh quay fro v,
Ias da dng y.
Trn duong v, ho fro IaI chIc fau Iuong fhuc ma ho da d
IaI cach dy chin fhang voI 9 nguoI frn fau. ChI con ba nguoI sng
sof va mf frong ba nguoI nay "qua vuI khI gap IaI cac ban nn da
chf mf cach df ngf, v da qua duI suc v bnh ff". NguoI fa
do hang fu chIc fau Iuong fhuc rI df bo no, chI con haI con fau
caravoI quay v ao Nha vao fhang 12 nam 1488, sau muoI sau
fhang va muoI bay ngay Inh dnh frn bIn.
KhI haI chIc fau caravoI fan naf v fhoI fIf v foI cang
IIsbon, ChrIsfophor CoImb da co maf o do d doI doan fham
hIm. ao y ChrIsfophor CoImb chua co fIng fam g. Ong rf
quan fm dn kf qua chuyn dI cua Ias. ThoI gIan do, CoImb
dang o IIsbon d mf In nua c gang fhuyf phuc vua Joan II faI
fro cho doan fham hIm cua rIng ng foI vung IndIos bang con
duong bIn phia fy bang qua aI Ty uong. Nam 1484, khI
CoImb In du fIn dn frnh bay du an cua mnh cho vua, vua
da gIao cho mf uy ban chuyn mn xom xof, ho da bac bo du an v
cho rang ng da danh gIa qua saI khoang cach phia fy dn vung
IndIos. Nhung vua da co n fuong rf manh v "faI fri" cua ng va
v fh In nay ng dn fhu mf In nua. Iuc Ias chIn fhang khaI
hoan cung Ia fhoI dIm khng haI Iong cho CoImb. oI v con
duong vong quanh chu PhI d dn IndIos nay da kha fhI va du an
cua CoImb k Ia fhua. Th Ia CoImb phaI dI fm su fro gIup
cua mf quc gIa khac chua fung fm ra con duong quanh chu
PhI.
Ias khng bao gIo duoc vua fhuong cng xung dang va ng
fro fhanh con nguoI cua Ky Nguyn Kham Pha cua ao Nha b
qun Iang. Ong co frng coI vIc dong nhung fau cho Vasco da
Cama, nhung khng du phn frong chuyn hanh frnh cao dIm
cua Cama foI n .
NguoI fa da frng cho cng frnh fham hIm cua Ias duoc
fIp nI mau chong, nhung no da b fr hoan do nhung vn d nI
b o ao Nha, do vIc k v ngI vua b gIan doan va nhf Ia do
cuc franh gIanh xay ra khIn ao Nha va Ty an Nha dang
dung bn bo cua mf cuc chIn.
KhI vua Joan II duoc fIn CoImb kham pha ra nhung dao
moI o aI Ty uong, ng fuyn b nam 1493 rang nhung df nay
v gn qun dao Azoros va v nhung Iy do khac nua, nn phaI
fhuc v ao Nha. Tuyn b nay gy nn cuc franh gIanh gIua
vua Joan cua ao Nha voI vua ordIanand do CasfIIo cua Ty
an Nha, haI nuoc phaI nho su phn xu cua CIao hoang, qua HIp
uoc TordosIIIas |7-6-1494). HIp uoc nay da gIup franh duoc cuc
chIn gIua haI nuoc va fro fhanh mf frong nhung hIp uoc fhoI
danh nhf frong Ich su chu u. Nhung hIp uoc cung co nhIu
dIm mo h khIn khng aI bIf duoc no co hIu Iuc fhuc su hay
khng.
In ngI vua ao Nha vao nam 1495 Ia mf hoang fu gan
da 26 fuI, vua ManuoI I, co bIf danh Ia "NguoI May Man", v ng
duoc k fhua nhIu cng frnh fo Ion. Ong d xuong mf k hoach
fIp nI nhung kham pha cua Ias bang mf cuc fham hIm fhoo
duong bIn foI n , voI muc dich mo duong fhuong maI va dng
fhoI mo duong chInh phuc. Cac qun su fhn frong khuyn can
vua, nhung vua bac bo cac vn nan cua ho va kIn quyf chon mf
nguoI chI huy cho doan fham hIm, do Ia Vasco da Cama |1460-
1524), mf nha quy fc frong hoang cung, Cama da fung chung fo
Ia mf fhuy fhu gIoI va mf nha ngoaI gIao. Nhu vua ManuoI du
kIn fruoc, su chuyn mn cua mf fhuy fhu co fh Ia du cho
nhung chuyn dI doc bo bIn fhua fhof dn cu o fy phI Chu,
nhung khng du khI phaI dI dIn voI nhung nha caI fr dy muu
Iuoc cua n . Cac su kIn cho fhy Vasco da Cama Ia con nguoI
fhich hop mf cach xuf sac. Tuy Ia con nguoI fan nhn va hung
du, nhung ng co Iong can dam, finh kIn quyf va fm nhn rng
frong cung cach dI xu voI nhung fhuy fhu qu mua va nhung
Ianh chua ngao man.
Sau haI nam froI chun b, voI mf ham dI gm 4 chIn
fhuyn Ion - haI fau bum vung co phn chm nng, mI chIc
khoang 100 fn, mf fau bum caravoI khoang 50 fn va mf fau
kho khoang 200 fn - doan fham hIm cua Cama roI cang IIsbono
ra khoI ngay 8 fhang 7, 1497. Cac fau mang fhoo Iuong fhuc cho
ba nam. oan fham hIm cung duoc frang b dy du voI cac ban
d, cac dung cu do fhIn van va cac bang finh d nghIng maf froI
cua Zacufo. Ho cung mang fhoo nhung phIn da Iam fru mc d
danh du nhung phn df nguoI ao Nha kham pha ra. Tf
nhIn cung co mf fuyn uy va mf s nhung fu nhn co fh dung
Iam cam fu qun khI gap nhung fnh hung nguy hIm dn finh
mang. Toan b doan nguoI frn fau Ia 170 nguoI.
Nhung hao quang ruc ro cua CoImb nhIu khI Iam Iu mo
nhung con nguoI khac da co nhung fhanh fuu cung fo Ion, hay
fhm chi con fo Ion hon cua CoImb v nhung kham pha duong
bIn frong Ky Nguyn uong In du fIn nay. Khng xof dn
nhung duc finh cua ca nhn, nhung xof dn nhung fhanh fuu fo
Ion v duong bIn, fh Vasco da Cama phaI vuof xa CoImb.
Chuyn du hanh du fIn cua CoImb dI fhang huong fy fhoo
gIo nho va dI duoc haI ngan sau fram dam fu Comora o CanarIos
dn ahamas, Inh dnh frn bIn ba muoI sau ngay. Chuyn
hanh frnh cua Cama doI hoI dI chuyn khoo Ioo hon, da buc ng
phaI dI mf vong rng gn bang chIu ngang cua nam aI Ty
uong, IaI con nguoc dong va nguoc gIo. Ong da co quyf dnh
nguy hIm khng mon fhoo bo chu PhI ma fha bum quanh phn
gIua cua aI Ty uong, fu cac haI dao o MuI Vordo foI MuI Hao
Vong, mf khoang duong hon ba ngan bay fram dam, fruoc khI
dn duoc SaInf HoIona ngay phia frn Capo Tovn ngay nay, Inh
dnh frn bIn suf chin muoI ba ngay. Tu do, voI faI dI bIn va faI
chI huy doan fhuy fhu va faI ung pho voI nhung Ianh chua HI
gIao fhu nghch o MozambIquo, Mombasa va MaIIndI, ng da dua
doan fau cua mnh vuof qua In A Rp va n uong va dn
duoc CaIIcuf, Ia dich dIm cuc hanh frnh du kIn cua ng, nam
frn bo fy ban dao n vao ngay 22 fhang 5, 1498. Cho foI fhoI
do, chua fung co mf fhanh fuu dI bIn nao ngang fm voI ng.
TIc rang khng gIng voI CoImb, Cama khng d IaI faI
IIu fu fhuf nao. Nhung may fhay, co mf fhanh vIn fhuy fhu
doan cua ng da vIf nhf ky va da gIu IaI cho chung fa nhung
fhoang nhn sng dng v du IoaI vn d ma doan fham hIm da
vuof qua frn duong dI.
oan fham hIm cua Cama roI CaIIcuf cuI fhang 8, 1498,
"hf suc vuI mung v da may man daf duoc mf su kham pha fo
Ion nhu fh". Tra I qua nhung cuc hanh frnh nguoc gIo, b nhung
Ianh chua HI gIao ngan chan va b dch bnh saf haI, cuI cung
haI frong s bn fau cua Cama da vInh quang cp bn IIsbon vao
gIua fhang 9, 1499. o Ia chIc fau bum vung San CabrIoI va
fau caravoI orrIo. Trong s 170 nguoI da dI frong doan, chI con 55
nguoI sng sof fro v.
Khng co my nguoI hung frong cac cuc fham hIm co may
man nhn fhy kf qua cng cuc fham hIm cua mnh. Vasco da
Cama Ia mf frong s if nhung nguoI nay. Chuyn du hanh cua
ng da chung fo finh kha fhI cua con duong bIn nI Ty va ng
va nho do da fhay dI Ich su cua ca phuong ng va phuong Ty.
Nhung buoc fIp fhoo d fhIf Ip mf d quc o n xom
ra cung hIn nhIn nhu nhung gIaI doan dI xung bo bIn fy chu
PhI. Pho vuong nguoI ao Nha du fIn cua n , rancIsco
do AImoIda, da fIu dIf chIn ham HI gIao nam 1509. V foan
quyn fIp fhoo cua ao Nha faI n , Afonso do
AIbuquorquo vao nam 1507 da chInh phuc Ormuz, cua ngo vao
Vnh a Tu. n nam 1510, ng bIn Coa fhanh fhu d cua nhung
Ianh fh do ao Nha chIm dong, chIm MaIacca nam 1511, rI
mo fhuong maI duong bIn voI XIm Ia, MoIuccas hay Qun ao
CIa V va Trung Hoa. Tu do ao Nha fhng fr n uong.
Nhung hu qua da Ian rng khap fh gIoI. Nn fhuong maI
phn fhnh cu a IfaIIa fu fruoc foI nay dua vao cua caI phuong
ng d vao qua nga VonIco va Conoa. y gIo vIc bun ban
nhung dac san chu A - gIa v, fhuc phIn, da quy va Iua - khng
con dI qua Vnh a Tu, In o va phuong ng nua, nhung dI
frn nhung con fau ao Nha quanh MuI Hao Vong dn phn
df chu u dI dIn aI Ty uong. Cac Ianh chua HI gIao AI
Cp da gIu cho haf fIu duoc cao gIa nho bIn phap han ch vn
chuyn mI nam chI khoang 210 fn ma fhI. Hu qua cua con
duong bIn ao Nha xay ra nhanh dn nI nam 1503, gIa haf
fIu faI IIsbon chI bang mf phn nam gIa haf fIu o VonIco. Th
Ia nn fhuong maI gIua AI Cp va VonIco b pha hoaI. Cua caI fu
chu A, cac kho bau huyn fhoaI fu phuong ng dang d v
phuong Ty. Ky Nguyn uong In moI da chuyn cac frung fm
fhuong maI va van mInh fu nhung mIn df c dnh xung quanh
a Trung HaI sang nhung bo bIn cua aI Ty uong rng mo va
foI nhung daI duong bao Ia frn khap fh gIoI.
CH!ONC 24
TAI SAO KHONC PHAI NC!OI A RP7
Nu nguoI fa da kham pha ra chu PhI Ia mf ban dao va co
mf duong bIn rng mo fu aI Ty uong sang n uong, fh
ff nhIn cung co mf duong bIn fu phia n uong foI aI
Ty uong. Nhung nguoI A Rp sng quanh nhung bo bIn phia
fy va fy bac n uong Ia nhung nguoI cung fIn b if ra Ia
bang voI nhung nguoI chu u dng fhoI cua ho, v nhung khoa dI
bIn, gm khoa fhIn van, da Iy, foan hoc va ngh fhuf hang haI.
Vy faI sao nguoI A Rp da khng fm ra nhung bIn huong v
phia fy7
KhI Vasco da Cama cuI cung da dn duoc bo bIn MaIabar,
ng duoc fIp don boI nhung nguoI A Rp o TunIs. y Ia nguoI
cua mf cng dng A Rp dng dao, gm nhung IaI bun va chu
fau, da fhng fr cng vIc bun ban o CaIIcuf voI nguoI nuoc
ngoaI. Tu Iu fruoc khI co cuc kham pha con duong bIn IIn fuc
fu Ty sang ng, nguoI A Rp fu ac PhI va Trung ng da co
mf doI sng n dnh o n rI.
Nhung cm ky v gIaI cp xa hI co Io da ngan can nguoI
fham gIa cng vIc bun ba n voI nguoI nuoc ngoaI. Mf s b
nhung cm doan cua fn gIao khng cho ho dI qua bIn nuoc man.
ng fhoI, su banh fruong ky dIu cua HI gIao o nhung fh h
sau Mhamof da dua d quc HI gIao vuof qua sng Indus va dI
vao n fruoc gIua fh ky 8. Cac IaI bun A Rp d x dn
nhung fhanh ph frn bo bIn MaIabar.
Cac nguoI HI gIao dI dn du cung cam fhy nhu qu huong
cua mnh frong fh gIoI HI gIao. Nhu chung fa da fhy, Ibn
affufa, mf Marco PoIo cua fh gIoI A Rp da sInh ra faI TangIor,
frong nhung chuyn du hanh rng raI da fro fhanh mf fhm
phan o II va qun dao maIdIvo va duoc mf Ianh chua HI gIao
n phaI Iam su gIa sang Trung Hoa. Thanh ph CaIIcuf ma
Cama da dn co mf khu nguoI A Rp rf phn fhnh. Cac kho
hang va cua fIm do nguoI A Rp Iam chu co maf frong khap
fhanh ph va cng dng A Rp co phap quan rIng cua mnh d
xof xu. Cac nha caI fr nguoI n fo ra bao dung dI voI fn gIao cua
nhung IaI bun dn Iam cho nn fhuong maI cua fhanh ph ho
phaf daf. NhIu gIa dnh nguoI n uoc mong con gaI ho fro fhanh
vo cua nhung IaI bun A Rp gIau co. Khng Ia g nguoI A Rp o
CaIIcuf khng my hoan nghnh nhung ko xm nhp ao Nha.
Nganh hang haI o n uong da phaf frIn fu Iu fruoc
khI TIn frI Mhamof sInh ra. Iuc du nguoI fa dI fu AI Cp va
In o dn n bang duong doc fhoo bo bIn. n dn khI
kham pha ra nhung dof gIo mua, nguoI fa da su dung chung va
vIc dI IaI frn bIn gIa fang rf nhanh. CIo mua Ia mf nof dac
frung cua n uong, do Ia mf mu gIo dI huong fhoo mua.
Trong pham vI hanh fInh, no Ia kf qua cua su fuong quan dac
bIf gIua df, bIn va khi quyn - Ia kf qua cua nhung khac bIf
v nhIf d nong hay Ianh cua khI Iuong fraI df dI voI khI
Iuong cua bIn. O n va ng Nam A, gIo mua fhay dI nguoc
chIu fhoo mI mua va v fh gIup cho vIc dI IaI v huong dng
frn n uong rf fhun IoI.
uoI fhoI d quc Roma cua hoang d Augusf, nn fhuong
maI duong bIn gIua In o va n da phaf frIn daf foI mf
fram haI muoI fau qua IaI mI nam. uoI fhoI Nr caI fr, su gIa
PIIny fhan phIn rang fIn cua d quc dang b fIu hao d dI Iy
nhung mon d frang suc ro fIn cua n . Nhung khI dng fIn
kom cua Rma fm fhy o n chung fo nn fhuong maI da
banh fruong nhu fh nao.
Cac IaI bun A Rp da Ia nhung khun maf quon fhuc o n
fu Iu fruoc khI co cuc banh fruong frn b cua HI gIao,
nhung sau fhoI Mhamof, ngoaI Iy do fhuong maI, con co Iy do cua
cac cuc fhp fu chInh. Vao gIua fh ky 14, Ibn affufa ghI nhn
rang cac IaI bun A Rp da duoc dua fu bo bIn MaIabar foI Trung
Hoa frn nhung con fau cua Trung Hoa. O Quang ng, ngay fu
fh ky 9, da co mf cng dng A Rp voI phap quan rIng cua ho
va chung fa co nhung fu IIu rf som v nhung nguoI HI gIao o xa
fn phia bac nhu Koroa.
NguoI chu u fhuong mang fhanh kIn rang nguoI A Rp
khng phaI nhung nha hang haI faI gIoI hay fhanh cng. Cu
chuyn v nhung nguoI A Rp o a Trung HaI cho fhy phn nao
nguyn do cua fhanh kIn y. CIao chu Omar I |581-644) Ia nguoI
f chuc Iuc Iuong HI gIao sang a Tu va AI Cp. Nhung ng fa rf
o ngaI duong bIn. Quan foan quyn cua ng o SyrIa xIn ng cho
phop fn cng dao Sip. Nhung Omar khng cho phop, v ng fhy
duong bIn dy bf frac va nguy hIm.

Nhung Phat Hien Ve Van Vat Va Con Nguoi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nhung Phat Hien Ve Van Vat Va Con Nguoi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Nhung phaf hIn v van vf va con nguoI 1

You might also like