ANG KWENTO NI MABUTI

Ni Genoveva Edroza-Matute

Hindi ko siya nakikita ngayon. Ngunit sinasabi nilang naroroon pa siya sa dating pinagtuturuan,
sa walang pintang paaralang una kong kinakitaan sa kanya. Sa isa sa mga lumang silid sa ikalawang
palapag, sa itaas ng lumang hagdang umiingit sa bawat hakbang, doon sa kung manunungaw ay
matatanaw ang maitim na tubig ng isang estero. Naroon pa siyat nagtuturo ng mga kaalamang pang-
aklat, at bumubuhay ng isang uri ng karunungan sa kanya ko lamang natutuhan.
Lagi ko siyang inuugnay sa kariktan ng buhay. Saan man sa kagandahan; sa tanawin, sa isang
isipan o sa isang tunog kaya, nakikita ko siya at akoy lumiligaya. Ngunit walang anumang maganda sa
kanyang anyo at sa kanyang buhay
Siya ay isa sa mga pangkaraniwang guro noon. Walang sinumang nag-ukol sa kanyang ng
pansin. Mula sa kanyang pananamit hanggang sa paraan ng pagdadala niya ng mga panunugutan sa
paaralan, walang masasabing anumang pangkaraniwan sa kanya.
Siyay tinatawag naming lahat na si Mabuti kung siyay nakatalikod. Ang salitang iyon ang simula
ng halos lahat ng kanyang pagsasalita. Iyon ang pumalit sa mga salitang hindi niya maalaala kung
minsan, at nagiging pamuno sa mga sandaling pag-aalanganin. Sa isang paraang malirip, iyon ay naging
salamin ng uri ng paniniwala sa buhay.
Mabuti, ang sasabihin niya, ngayoy magsisimula tayo sa araling ito. Mabuti namat umabot
tayo sa bahaging ito Mabuti Mabuti!
Hindi ako kailanman magtatapat sa kanyang ng anuman kung di lamang nahuli niya akong
minsang lumuluha; nang hapong iyoy iniluha ng bata kong puso ang pambata ring suliranin.
Nooy magtatakipsilim na at maliban sa pabugsu-bugsong hiyawan ng mga nagsisipanood sa
pagsasanay ng mga manlalaro ng paaralan, ang buong paligid ay tahimik na. Sa isang tagong sulok ng
silid-aklatan, pinilit kong lutasin ang aking suliranin sa pagluha. Doon niya ako natagpuan.
Mabutit may tao pala rito, wika niyang ikinukubli ang pag-aagam-agam sa narinig. Tila may
suliranin .. mabuti sana kung makakatulong ako.
Ibig kong tumakas sa kanya at huwag nang bumalik pa kailanman. Sa bata kong isipan ay
ibinilang kong kahihiyan ay kababaan ang pagkikita pa naming muli sa hinaharap, pagkikitang
magbabalik sa gunita ng hapong iyon. Ngunit, hindi ako makakilos sa sinabi niya pagkatapos. Napatda
ako na napaupong bigla sa katapat na luklukan.
Hindi ko alam na may tao rito.. naparito ako upang umiyak din.
Hindi ako nakapangusap sa katapatang naulinig ko sa kanyang tinig. Nakababa ang kanyang
paningin sa aking kandungan. Maya-maya pay nakita ko ang bahagyang ngiti sa kanyang labi.
Tinanganan niya ang aking mga kamay at narinig ko na klamang ang tinig sa pagtatapat sa
suliraning sa palagay ko nooy siya nang pinakamabigat.Nakinig siya sa akin, at ngayon, sa paglingon ko
sa pangyayaring iyoy nagtataka ako kung paanong napigil niya ang paghalakhak sa gayong kamusmos
na bagay. Ngunit, siyay nakinig nang buong pagkaunawa, at alam ko na ang pagmamalasakit niyay
tunay na matapat.
Lumabas kaming magkasabay sa paaralan. Ang panukalang naghihiwalay sa amin ay natatanaw
na nang bigla akong makaalala.
Siyanga pala, Maam, kayo? Kayo ng pala? Ano ho iyong ipinunta ninyo sa sulok na iyo na
iniiyakan ko?
Tumawa siya ng marahan at inulit ang mga salitang iyon; ang sulok na iyon na iniiyakan
natin nating dalawa. Nawala ang marahang halakhak sa kanyang tinig: sanay masabi ko sa iyo,
ngunit ang suliranin.. kailanman. Ang ibig kong sabihin ay maging higit na mabuti sana sa iyo ang
buhay.
Si Mabutiy naging isang bagong nilikha sa akin mula nang araw na iyon. Sa pagsasalita niya
mula sa hapag, pagtatanong, sumagot, sa pagngiti niyang mabagal at mahiyain niyang mga ngiti sa
amin, sa paglalim ng kunot sa noo niya sa kanyang pagkayamot, naririnig kong muli ang mga yabag na
palapit sa sulok na iyon ng silid-aklatan. Ang sulok na iyon,.. Iniiyakan natin, ang sinabi niya nang
hapong iyon. At habang tumataginting sa silid naming ang kanyang tinig sa pagtuturoy hinuhulaan ko
ang dahilan o mga dahilan ng pagtungo niya sa sulok na iyon ng silid-aklatan. Hinuhulaan ko kung
nagtutungo pa siya roon, sa aming sulok na iyong aming dalawa
At sapagkat natuklasan ko ang katotohanang iyon tungkol sa kanya, nagsimula akong magmasid,
maghintay ng mga bakas ng kapaitan sa kanyang sinasabi. Ngunit, sa tuwina, kasayahan, pananalig,
pag-asa ang taglay niya sa aming silid-aralan. Pinuno siya ng maririkit na guni-guni ang aming isipan at
ng mga tunog ang aming pandinig at natutuhan naming unti-unti ang kagandahan ng buhay. Bawat aralin
naming sa panitikan ay naging isang pagtighaw sa kauhawan naming sa kagandahan at akoy humanga.
Wala iyon doon kanina, ang masasabi ko sa aking sarili pagkatapos na maipadama niya sa amin
ang kagandahan ng buhay sa aming aralin. At hindi naging akin ang pagtuklas na ito sa kariktan kundi
pagkatapos na lamang ng pangyayaring iyon sa silid-aklatan.
Ang pananalig niya sa kalooban ng maykapal, sa sangkatauhan, sa lahat na, isa sa mga
pinakamatibay na aking nakilala. Nakasasaling ng damdamin. Marahil, ang pananalig niyang iyon ang
nagpakita sa kanya ng kagandahan sa mga bagay na karaniwan na lamang sa amin ay walang
kabuluhan.
Hindi siya bumabanggit ng anuman tungkol sa kanyang sarili sa buong panahon ng pag-aaral
naming sa kanya. Ngunit bumanggit siya tungkol sa kanyang anak na babae, sa tangi niyang anak. ..
nang paulit-ulit. Hindi rin siya bumabanggit sa amin kailanman tungkol sa ama ng batang iyon. Ngunit,
dalawa sa mga kamag-aral naming ang nakababatid na siyay hindi balo.
Walang pag-aalinlangan ang lahat ng bagay at pangarap niyang maririkit ay nakapaligid sa
batang iyon. Isinalaysay niya sa amin ang katabilan niyon. Ang paglaki nang mga pangarap niyon, ang
nabubuong layunin niyon sa buhay. Minsan, tila hindi namamalayang nakapagpapahayag ang aming
guro ng isang pangamba ang pagkatakot niyang baka siya hindi umabot sa matatayog na pangarap ng
kanyang anak. Maliban sa iilan sa aming pangkat, paulit-ulit niyang pagbanggit sa kanyang anak ay iisa
lamang ang mga bagay na pinagtitiisang pakinggan sapagkat walang paraang maiwasan iyon. Sa akin,
ang bawat pagbanggit na iyon ay nagkakaroon ng kahulugan sapagkat noon pa may nabubuo na sa
aking isipan ang isang hinala.
Sa kanyang magandang salaysay, ay nalalaman ang tungkol sa kaarawan ng kanyang anak, ang
bagong kasuotan niyong may malaking lasong pula sa baywang, ang mga kaibigan niyong mga bata rin,
ang kanilang mga handog. Ang anak niyay anim na taong gulang na. Sa susunod na taon siyay
magsisimula na iyong mag-aral. At ibig ng guro naming maging manggagamot ang kanyang anak- at
isang mabuting manggagamot.
Nasa bahaging iyon ang pagsasalita ng aming guro nang isang bata sa aking likuran ang
bumulong: Gaya ng kanyang ama!
Narinig ng aming guro ang ang sinabing iyon ng batang lalaki. At siyay nagsalita.
Oo, gaya ng kanyang ama, ang wika niya. Ngunit tumakas ang dugo sa kanyang mukha
habang sumisilay ang isang pilit na ngiti sa kanyang labi.
Iyon ang una at huling pagbanggit sa aming klase ang tungkol sa ama ng batang may kaarawan.
Matitiyak ko noong may isang bagay ngang malisya sa buhay niya. Malisya nang ganoon na
lamang. At habang nakaupo ako sa aking luklukan, may dalawang dipa lamang ang layo sa kanya,
kumirot ang puso ko sa pagnanasang lumapit sa kanya, tanganan ang kanyang mga kamay gaya ng
gingawa niya nang hapong iyon sa sulok ng silid-aklatan, at hilinging magbukas ng dibdib sa akin.
Marahil, makagagaan sa kanyang damdamin kung may mapagtatapatan siyang isang taong man lamang.
Ngunit, ito ang sumupil sa pagnanasa kong yaon; ang mga kamag-aral kong nakikinig ng walang
anumang malasakit sa kanyang sinasabing, Oo, gaya ng kanyang ama, habang tumatakas ang dugo sa
kanyang mukha.
Pagkatapos, may sinabi siyang hindi ko makakalimutan kailanman. Tinignan niya ako ng buong
tapang na pinipigil ang panginginig ng mga labi at sinabi ang ganito : Mabutimabuti gaya ng sasabihin
nitong Fe-lyon lamang nakararanas ng mga lihim na kalungkutan ang maaaring makakilala ng mga lihim
na kaligayahan. Mabuti, at ngayon, magsimula sa ating aralin
Natiyak ko noon, gaya ng pagkakatiyak ko ngayon na hindi akin ang pangungusap na iyon, ni sa
aking mga pagsasalita, ni sa aking mga pagsusulat. Ngunit samantalang nakatitig siya sa akin ng
umagang iyon, habang sinasabi niya ang pangungusap na iyon, nadama kong siya at ako ay iisa. At kami
ay bahagi ng mga nilalang na sapagkat nakaranas ng mga lihim na kalungkutan ay nakakikilala ng mga
lihim na kaligayahan.
At minsan pa, nang umagang iyon, habang unti-unting bumabalik ang dating kulay ng kanyang
mukha, muli niyang ipinamalas ang mga nagtatagong kagandahan sa aralin naming sa Panitikan. Ang
karikatn ng katapangan; ang kariktan ng pagpapatuloy anuman ang kulay ng buhay.
At ngayon, ilang araw lamang ang nakararaan buhat nang mabalitaan ko ang tungkol sa
pagpanaw ng manggagamot na iyon. Ang ama ng batang iyong marahil ay magiging isang manggagamot
din balang araw, ay namatay at naburol ng dalawang gabi at dalawang araw sa isang bahay na hindi
siyang tirahan ni Mabuti at ng kanyang anak. At naunawaan ko ang lahat. Sa hubad na katotohanan
niyon at sa buong kalupitan niyon ay naunawaan ko ang lahat.









Paglalayag sa Puso ng Isang Bata
ni Genoveva Edroza-Matute

Binata na siya marahil ngayon. O baka ama na ng isang mag-anak. Ito ay kung nakaligtas siya sa
nakaraang digmaan nguni't ayaw kong isiping baka hindi. Sa akin, siya'y hindi magiging isang binatang
di-kilala, isang ama, o isang alaala kaya ng Bataan. Sa akin, siya'y mananatiling isang batang lalaking
may-kaliitan, may kaitiman, at may walong taong gulang.

Pagkaraan ng daan-daaang tinuruan, mga sumipot, nanatiling saglit, at lumisan pagkatapos, pagkaraan
ng mga taong ang ila'y nagdumali, ang ila'y nagmabagal at ang ila'y nakintal sa gunita, buhay na buhay
pa sa aking isipan ang kanyang mukha at ang kanyang pangalan. Nguni't ang buhay sa lahat ay ang
isang bagay na itinuro niya sa akin isang araw nang siya ang aking maging guro at ako ang kanyang
tinuturuan.

Isa siya sa pinakamaliit sa klase. At isa rin siya sa pinakapangit. Ang bilog at pipis niyang ilong ay
lubhang kapansin-pansin at tignan lamang iyo'y mahahabag na sa kanya ang tumitingin. Kahit ang
paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kanya. Mayroon siyang kakatuwang "punto" na
nagpapakilalalng siya'y taga ibang pook.

Ngunit may isang bagay na kaibig-ibig sa munti't pangit na batang ito, kahit sa simula pa lamang.
Nagpapaiwan siya tuwing hapon kahit na hindi siya hilingan ng gayon. Tumutulong siya sa mga tagalinis
at siya ang pinakamasipag sa lahat. Siya rin ang pinakahuling umaalis: naglilibot muna sa buong silid
upang pulutin ang mga naiiwang panlinis. Lihim ko siyang pinagmamasdan habang inaayos niya ang
mga ito sa lalagyan, ipinipinid, at pagkatapos ay magtutungo sa likod ng bawat hanay ng upuan upang
tingnan kung tuwid ang bawat isa. At sa pintuan, lagi siyang lumilingon sa pagsasabi ng "Goodbye,
Teacher!"

Sa Simula, pinagtakhan ko ang kanyang pagiging mahihiyain. Nakikita ko siyang gumagawa nang tahimik
at nag-iisa - umiiwas sa iba. Maminsan-minsa'y nahuhuli ko siyang sumusulyap sa akin upang bawiin
lamang ang kanyang paningin. Haba ko siyang tinatanaw tuwing hapon, pinakahuli sa kanyang mga
kasamahan, ay naiisip kong alam na alam niya ang kanyang kapangitan, ang katutuwang paraan ng
kanyang pagsasalita.

Unti-unti kong napagdugtong-dugtong ang mga katotohanna tungkol sa kanyang buhay. Payak ang mga
katotohanan: siya'y isang munting ulilang galing sa lalawigan, lumuwas sa malaking lungsod bilang
utusan. At kalahating araw siyang pumapasok sa paaralan upang may makasama sa pagpasok at pag-
uwi ang ank ng kanyang panginoon.

Nadama ko ang kakaibang kalungkutan: Nais kong makita siyang nakikipaghabulan sa mga kapwa-bata,
umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal, napapasuot sa kaguluhang bahagi ng buhay ng bawat bata.
Kahit na hindi siya marunong, maging kanya lamang sana ang halakhak at kaligayahan ng buhay-bata.

Tinawag ko siya nang madalas sa klase. Pinagawa ko siya ng marami't mumunting bagay para sa akin.
Pinakuha ko sa kanya ang mga tsinelas ko sa pinakahuling upuan sa silid. Naging ugali niya ang
pagkuha sa mga iyon, ang paghihiwalay sa mga iyon upang itapat sa aking paa. Ang pagbili ng aking
minindal sa katapat na tindahan, hanggang sa hindi ko na kailangang sabihin sa kanya kung ano ang
bibilhin - alam na niya kung alin ang ibig ko, kung alin ang hindi ko totoong ibig.

Isang tahimik na pakikipagkaibigan ang nag-ugnay sa munti't pangit na batang ito at sa akin. Sa tuwi
akong mangangailangan ng ano man, naroon na siya agad. Sa tuwing may mga bagay na gagawin,
naroon na siya upang gumawa. At unti-unti kong nadamang siya'y lumiligaya - sa paggawa ng maliliit na
bagay para sa akin, sa pagkaalam na may pagmamalasakit ako sa kanya at may pagtingin sa kanya.
Nahuhuli ko na siyang nagpapadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan hanggang sa magkanghihiga
sa likuran ng silid. Nakikita ko na siyang nakikipaghabulan, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal.
Nagkakandirit hanggang sa tindahang bilihan ng aking minindal. At minsan o makalawa ko siyang
nahuling nagpapalipat-lipat sa pagtapak sa mga upuan.

At kung ang lahat ay wala na, kinakausap ko siya at sumasagot siya nang pagaril sa Tagalog. At sa mga
ganoong pagkakatao'y nagmumukha siyang maligaya at ang kanyang, "Goodbye, Teacher," sa may-
pintuan ay tumataginting. Sa mga ganoong pagkakatao'y naiiwan sa akin ang katiyakang siya'y hindi na
totoong napag-iisa at hindi na totoong nalulumbay.

Isang mabagal na paraan ang pag-akit na iyon sa kanya at ang pagtiyak na siya'y mahalaga at sa
kanya'y may nagmamahal.

Napasuot na siya sa mga kaguluhang bahagi ng buhay ng bawa't bata. Nanukso na siya sa mga batang
babae. Lalo siyang naging malapit sa akin. Lalo siyang naging maalala at mapagmahal. Maligaya na siya.

Isang araw, nangyari ang hindi inaasahan. Sa paglingon ko sa mga taong nagdaa'y naamin ko sa sariling
ang lahat ng iyo'y aking kasalanan. Mainit noon ang aking ulo, umagang-umaga pa. At ang hindi ko dapat
gawin ay aking gingawa - napatangay ako sa bugso ng damdamin. Hindi ko na magunita ngayon kung
ano ang ginawa ng batang iyon na aking ikinagalit. Ang nagugunita ko lamang ngayon ay ang matindi
kong galit sa kanya, ang pagsasalita ko sa kanyang ipinanaliit niya sa kanyang upuan. Nalimutan ko ang
kanyang pag-iisa, ang kanyang kalumbayan, ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang
siya'y mahalaga at minamahal.

Nang hapong iyo'y hindi siya nagpadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan. Ngunit siya'y nagtungo sa
huling upuan upang kunin ang aking tsinelas, upang paghiwalayin ang mga iyon at itapat sa aking mga
paa. Nagtungo siya sa tindahang katapat upang bilhin ang aking minidal at nagpaiwan siya upang likumin
ang mga kagamitan sa paglilinis at upang ayusin ang mga iyon sa lalagyan sa sulok. Pinagpantay-pantay
rin niya ang mga upuan sa bawat hanay, gaya ng kanyang kinamihasnan. Ngunit hindi siya tumingin sa
akin minsan man lamang nang hapong iyon.

Naisip ko: napopoot siya sa akin. Sa munti niyang puso'y kinapopootan niya ako ng pagkapoot na
kasintibay ng pagmamahal na iniukol niya sa akin nitong mga huling buwan. Ang isa mang batang
namulat sa pag-iisa at sa kalumbayan ng pag-iisat kawalan ng pagmamahal ay makaaalam din sa
kawalan ng katarungan. Ngayo'y paalis na siya, ang naisip ko, nang may kapaitan sa puso.

Tumagal siya sa pagpapantay sa mga upuan. Na tila may binubuong kapasiyahan sa kanyang loob.

Nagtungo siya sa pintuan at ang kanyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang matandang pagod. Sa
loob ng maraming buwan, ngayon lamang siya hindi lumingon upang magsabi ng, "Goodbye, Teacher."
Lumabas siya nang tahimik at ang kanyang mabibigat na yabag ay lumayo nang lumayo.

Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong ko nang paulit-ulit sa aking sarili.
Napopoot siya sa akin. At ito'y sinabi ko rin nang paulit-ulit sa aking sarili.

Bukas. Marahil, kung pagpipilitan ko bukas

Biglang-bigla, ang maitim at pipis na mukha ng bata'y nakita ko sa pintuan. Ang mga mata niyang
nakipagsalubungan sa aki'y may nagugulumihanang tingin. "Goodbye, Teacher," ang sabi niya.
Pagkatapos ay umalis na siya.

Nagbalik siya upang sabihin iyon sa akin.

Kung gaano katagal ako noon sa pagkakaupo, ay hindi ko na magunita ngayon. Ang tangi kong
nagugunita'y ang pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng puso ng munting batang yaon, sa nakatitinag na
kariktan ng kanyang kaluluwa. Nang sandaling yaon, siya ang aking naging guro.










Liwayway A. Arceo


Liwayway A. Arceo (1920 - 1999) was a multi-awarded Tagalog fictionist, journalist, radio scriptwriter
and editor from thePhilippines.
Arceo authored a number of well-received novels, such as Canal de la Reina (1985) and Titser (1995).
She also published collections of short stories such as Ina, Maybahay, Anak at iba pa, Mga Maria, Mga Eva, Ang
Mag-anak na Cruz (1990), and Mga Kuwento ng Pag-ibig (1997). Most of her books were published by Ateneo de
Manila University Press and TheUniversity of the Philippines Press. Arceo's story, Uhaw ang Vernon na
Lupa was placed second in the Japanese Imperial Government-sanctioned Pinakamabuting Maikling Katha ng 1943
(The Best Short Stories of 1943).
Arceo made her mark as a lead actress in Tatlong Maria, a Japanese/Philippine film produced
during World War II. The film was produced by two movie companies; X'Otic Pictures of
the Philippines and Eiga Hekusa of Japan, in 1944. She also acted in Ilaw ng Tahanan, a long-running radio
serial. Ilaw ng Tahanan became a television soap opera aired on RPN 9, during the late 1970s.
Arceo's short story Lumapit, Lumayo ang Umaga was later turned into an award-winning film by National
Artist Ishmael Bernal in 1975. Filipina thespian Elizabeth Oropesa received a FAMAS Best Actress Award in
1976 for her role in the film.
Arceo received a Carlos Palanca for Short Story in Filipino (Filipino (Tagalog) Division) in 1962; a Japan
Foundation Visiting Fellowship in 1992; a Gawad CCP for Literature given by the Cultural Center of the
Philippines in 1993; a Doctorate on Humane Letters, an honoris causa, from the University of the Philippines in
1991; the Catholic Authors Award from the Asian Catholic Publishers in 1990, and the Gawad Balagtas Life
Achievement Award for Fiction from the Unyon ng mga Manunulat sa Pilipinas (Writers Union of the Philippines, or
UMPIL) in 1998. In 1999, Liwayway Arceo received a Philippine National Centennial Commission award for her
pioneering and exemplary contributions in the field of literature.
After her death, Filipino writers paid tribute to Liwayway A. Arceo during a memorial service held at the
Loyola Memorial Chapel in Guadalupe, Makati City, Philippines on December 6, 1999.



Genoveva Edroza-Matute

Genoveva Edroza-Matute (January 3, 1915 March 21, 2009) was a Filipinoauthor. In 1951, she was
the recipient of the first ever Palanca Award for Short Story in Filipino, for her short story "Kuwento ni
Mabuti", which has been cited as the most anthologized Tagalog language short-story.





Canal de la Reina
ni Liwayway A. Arceo

I. Tagpuan

Umikot ang kalamnan ng nobela sa bayan ng Canal de la Reina - isang
tunay na pook sa Tundo, Maynila kung saan isinilang ang manunulat na si Liwayway A. Arceo. Itoy kaayon ng
daang Juan Luna, karugtong ng maikling lansangang Fajardo.
Katulad ng nasaksihan ni Arceo maraming taon na ang nakalipas, ang estero ng Canal de la Reina
ay mabughaw-bughaw, malinaw, malinis, at walang amoy ang tubig. Ganoon din ang pagsasalarawan sa Canal de la
Reina sa nobela kung saan bago sumapit ang panahon ng Martial Law noong 1972 ay naratnan nang maburak,
mabaho at pinamumugaran ng samut saring pagkatao ng mga iskwater, na mistulang pinamumunuan ng usurerang
si Nyora Tentay.
Sa tagpuan mababatid ang tunay na kalagayan ng lipunan at ang pag-uugali sa isyung
napapanahon kung susuriin sa aspetong sosyo-ekonomikal at sosyo-politikal. Ang lugar ng Canal de la Reina ay
simbolo ng kahirapan. Ito rin ang panahon ng aktibismo ng mga mag-aaral sa kolehiyo at unibersidad dahil sa
pasama ng pasamang gobyerno kung saan ang mahihirap ay lalong humihirap at ang mayayaman ay lalong
yumayaman. Dito nagkaroon ng relasyon ang mga tauhan sa pagtatalo ukol sa loteng nasa Canal de la Reina ni
Caridad, pangunahing tauhan, na inaangkin naman ng usurerang si Nyora Tentay.
Ngunit ibinalanse pa rin ng sining ni Arceo na gawing sagisag ng pagbangon ang Canal de la
Reina kaugnay ng pagdalaw ng isang malakas na bagyo, si Gloring, at binaha ang buong Gitnang Luzon, kasama
ang Kamaynilaan noong Hunyo 27 - 31, 1972. Ganoon din ang nagyaring pagbaha sa nobela. Ipinababatid sa nobela
na ang lahat ng suliranin ng mga tao ay napawi at nabigyan ng panibagong simula nang dahil sa baha na luminis
hindi lamang sa lugar, kundi pati na rin sa pagkatao ng mga kinasasakupan ng Canal de la Reina.

II. Mga Tauhan
Ang mga tauhan sa nobela ay binubuo ng dalawang pamilya: ang pamilya de los Angeles at ang pamilya
Marcial kaugnay ang kani-kanilang mga katiwala, si Osyong at si Ingga.
A. Ang pamilyang de los Angeles larawan ng maayos at may pagkakaisang pamilya. Sa mga wika nila sa nobela
at sa pagsasalarawan ng may-akda malalaman na ang pamilyang ito ay may pinag-aralan at mayroon sa buhay.
1. Salvador
Pamumuhay: inhinyero ng gawaing-bayan
Padre de pamilya at mabuting asawa ni Caridad. Ang pagiging responsableng ama at asawa ay
nasalamin sa mga salitang binitiwan niya. Ang katangian niya ay magandang halimbawa ng katangian
ng lalakitahimik ngunit palaging may laman ang sinasabi, at rasyonal sa pagharap ng mga suliranin.
Bilang haligi ng tahanan, inuunawa niya ang kalagayan ng bawat miyembro ng pamilya at
sinusuportahan niya kung ang katwiran naman ay tama.
2. Caridad
Pisikal: Hindi na karaniwan ang taas ni Caridad ihambing man sa mga babaing banyaga. Makinis ang
kanyang kutis, matangos ang ilong, manipis ang mga labi at singkit ang mga mata.
Pamumuhay: Dating Caridad Reynante na naging maybahay ni Salvador. Napakamaunawain niyang
ilaw ng tahanan. Sa mga pananalita niya mababalangkas na mayroon siyang pinag-aralan at lumaki
siya sa maayos na pamilya. Siya ang may-ari ng isang lote sa Canal de la Reina na pilit inaagaw ni
Nyora Tentay ngunit nananatili pa rin ang tatag ng kanyang kalooban. Ang pagiging maalalahanin niya
bilang asawa ni Salvador at bilang ina nina Leni at Junior ay umaabot sa mga taong humihingi sa
kanya ng tulong.

3. Leni
Pisikal: maganda at mahilig sa pabangong Jasmine
Pamumuhay: panganay na anak na babae nina Salvador at Caridad. Naipakilala sa nobela ang husay
niya sa larangan ng Medisina nang makuha niya ang unang pwesto sa Medical Board Exam.
Espesyalidad niya ang Pediatrics. Isa siyang responsableng babae sapagkat maibigin siya sa pamilya at
sa kapwa. Bilang isang doktora ay ginagawa talaga niya ang kaniyang tungkulin kahit dumating pa ang
bagyo at pagbaha. Sa kabila naman ng kanyang pagiging interno ay hindi niya kinakalimutang
samahan sa bista sa korte ang kanyang ina at buong pamilya.
4. Junior
Pisikal: Si Salvador de los Angeles, Jr. ay mas bata kay Leni ng limang taon ngunit mabulas at
matipuno. Mas matangkad siya kay Caridad, bahagyang may alon ang buhok na mahaba ngunit hindi
naman lumalampas sa kwelyo ng polo shirt. Taglay nito ang bukas ng mukha ni caridad. Ang
pagkakahati ng buhok nito sa gitna ay lumilikha ng wari ay makapal na bangs. Malapad ang mga
balikat. Siksik ang mga kalamnan. Makisig magdala ng damit. Karaniwan nitong suot ang pantalong
maong na hindi nakalupi ang laylayan at puting T-shirt. Hindi rin palasuot ng sapatos, maliban kung
may klase.
Pamumuhay: Isa siyang kabataan na dating aktibo sa aktibismo dahil mahilig siya sa mga usapin
patungkol sa politika at gobyerno. Sa katunayan, ang tunay niyang nais na kurso ay abogasya ngunit
nang tutulan ito ng kanyang mga magulang ay kumuha na lang siya ng kursong Architecture sa isang
unibersidad. May katwiran ang mga pahayag ni Junior bilang isang kabataang Pilipino ngunit naging
mabuti at masunuring anak pa rin siya dahil alam niyang walang magagawa ang pagdaing ng mga
mamamayan sa gobyernong nakasara ang mga pintuan. Tumulong na lang siya sa mga rescue
operations nang magbaha. Mas mainam an ginawa niyang paggawa kaysa pagngawa.

5. Osyong
Pisikal: Si Precioso Santos ay yumaong kababata ni Caridad ngunit naging mahalaga ang papel niya sa
nobela.
Pamumuhay: Mula sa mga ninuno ni Caridad at ni Osyong ang pagtitiwalang humantong sa isang
pagkasira. Ipinagkatiwala sa kanya ang pagbabantay sa lupang minana ni Caridad sa Canal de la Reina
ngunit napilitan siyang ibenta ang lupa kay Nyora Tentay nang mabaon siya sa utang.
B. Ang pamilyang Marcial - Magulo ang pamilyang ito sapagkat si Nyora Tentay lang ang maaaring masunod,
walang maayos na komunikasyon kaya nagkakasamaan ng loob.
1. Nyora Tentay
Pisikal: Si Vicenta Marcial ay isang matandang babaing hindi kukulangin sa anim na pung taong
gulang, puti ang buhok at may matalim na mga mata. Palagi siyang nagpapaypay ng anahaw, at tuwing
kikiling ay kumikislap ang mga ga-mais na brilyante sa magkabilang tainga. Pinatitigas ang mukha
niya ng manipis na mga labi na waring laging nakatiim. Pangahan siya, may kaanyuan ng isang agila
na nag-aabang ng masisila, laluna kung pinatitigas ang leeg at naniningkit ang mga mata sa pagsipat
sa isang bagay.
Pamumuhay: Si Nyora Tentay na ang bumubuhay sa lahat halos ng naninirahan sa Canal de la Reina.
Dahil sa kanyang pagiging usurera, ang kanyang tindahan ay siyang kinukunan ng pagkain ng lahat ng
nakapaligid sa kanya. Simula nang mabyuda siya ay pera na lang ang kanyang ninanasa sa buhay. Siya
ang utangan at ang tubo ay 20% kada buwan. Kung hindi makakabayad ng utang ang mga tao ay
kinakamkam niya ang mga kagamitan. Marumi nga ang pagkatao ni Nyora Tentay, at isa siyang
matapobre. Sa kanya, hindi ang kasiyahang maibibigay ng pera ang mahalaga, kundi kung paano niya
magagamit ang pera para pagsamantalahan ang iba. Nais niyang maangkin ang buong kahabaan ng
pampang ng Canal de la Reina kaya handa niyang ipaglaban ang pag-angkin niya sa lupa ni Caridad.

2. Victor
Pisikal: matangkad, malakas
Pamumuhay: Isa siya sa dalawang anak ni Nyora Tentay. Dumedepende at sunud-sunuran siya kay
Nyora Tentay kaya nang mapangasawa niya si Gracia ay mas pinili pa niyang pakisamahan ang
kanyang ina kaysa sa kanyang asawa at sa anak na si Gery. Binubusog siya ng salapi ni Nyora Tentay
ngunit hindi maikakaila na mahal na mahal niya ang kanyang sariling pamilya.
3. Gracia
Pisikal: Maputi ang kutis, kitang-kita sa kanyang postura ang pagi-ging matatag at mahinahon, na ang
sumbat ay nakaguhit sa buong mukha kahit tikom ang mga labi.
Pamumuhay: Piano teacher
Siya ang asawang hiniwalayan ni Victor dahil sa kagustuhan ni Nyora Tentay. Sa kabila ng
pagkakahiwalay sa asawa ay napagsikapan niyang iahon sa hirap at mabigyan ng magandang
pamumuhay ang anak na si Gery. Marami siyang sumbat at hinanakit kay Nyora Tentay at kay Victor.
Isa rin siya sa mga nakakaalam ng mga pangyayari sa lupa ni Caridad sa Canal de la Reina. Sa lahat ng
bagay ay pinananatili niya ang pagiging mahinahon upang ipamukha na kaya niyang tanggapin
anumang pait na dulot ng katotohanan sa buhay.
4. Gery
Pisikal: Matangkad, matipuno. Tila pinagbiyak na bunga ang mukha ni Victor at Gery. Kagalang-
galang at pinagpipitagan, na nagbigay kay Victor ng damdamin ng kaliitan at walang kabuluhan.
Pamumuhay: Lumaki siya kapiling ang kanyang ina na si Gracia. Nasasabik siya sa pagmamahal ng
isang ama at lola ngunit hindi lingid sa kanya ang simpatya sa sinapit ni Gracia sa tahanan ni Nyora
Tentay.
Si Geronimo M. Marcial, M.D. ay may sariling klinika sa Pediatrics. Bilang doktor, ginagawa niya ang
kanyang tungkulin. Isa siyang pribadong doktor ngunit nang makilala si Leni ay tumulong na rin siya
sa pagboboluntaryo sa paggamot nang magkaroon ng pagbaha, at tuluyan na siyang nagpasya na
gawing bahagi si Leni ng kanyang buhay hanggang sa kamatayan.
5. Ingga
Pamumuhay: Si Dominga Canlas ay alila ni Nyora Tentay na inaapi at ipinagduduldulang hampas-
lupa. Nakabaon siya sa utang kay Nyora Tentay ngunit nang dahil sa pagbaha ay nagkaroon siya ng
pagkakataong layasan ang matanda. Siya ang kumuha ng bayong ng kayamanan ni Nyora Tentay
upang maghiganti. Ngunit pumayag pa rin siyang ibalik ang bayong ayon sa payo ng pamilyang de
los Angeles na sumaklolo sa kanya.
C. Iba pang mga Tauhan
1. Paz yumaong pasyente ni Leni mula sa Canal de la Reina. Siya ang nakaakit kay Leni na alamin
ang tungkol sa buhay, na asawa ni Dado at kaibigan ni Gracia.
2. Tisya - asawa ng yumaong si Osyong na naging katuwang sa pagbabantay noon sa lupa; tumestigo
sa korte.

III. Buod
Binalikan ni Caridad de los Angeles ang lugar kung saan unang namulat ang kanyang mga mata, ang
Canal de la Reina, makalipas ang ilang taon mula nang lisanin niya ito dulot ng sunog bago sumiklab ang
Ikalawang Digmaang Pandaigdig. Ngunit sumikip ang kanyang dibdib nang maratnang ang lupang nooy tila
paraiso sa kanya ay isa nang larawan ng kahirapan dahil sa mga iskwater at sa di kanais-nais na tanawin at
amoy.
Nagtungo siya sa Canal de la Reina kasama ang asawang si Salvador at ang mga anak na sina Leni at
Junior upang bisitahin ang kanilang lupa na ipinagkatiwala pa ng mga ninuno niya kay Osyong. Ngunit hindi
niya inaasahan na ang lupang ipinamana sa kanya ay ipinagbili ni Osyong sa usurerang si Nyora Tentay nang
mabaon ito sa utang. Sa suliraning ito nag-umpisa ang pagkakaugnay-ugnay ng mga tauhan sa bawat isa.
Ipinapakita lamang na mahalaga ang lugar sa buhay ng tao.
Nagdemanda si Caridad patungkol sa pagmamay-ari ng lupa. Hindi naman siya inurungan ni Nyora
Tentay. Hindi naging hadlang ang kanilang kasarian bilang babae na maging matigas at malakas ang loob. Si
Caridad ay suportado ng kanyang mapagmahal na pamilya. Naninindigan sila sa katotohanang maibabalik sa
kanila ang lupa sa tulong ni Atty. Agulto, kahit may kahirapang kalabanin si Nyora tentay dahil pinapakilos nito
ang kanyang pera upang impluwensyahan ang mga opisyal.
Nakatulong sa paglutas sa kaso si Gracia, ang manugang ni Nyora Tentay na minatapobre ng matanda
noong naninirahan pa sa kaniya. Masama ang loob ni Gracia kay Nyora Tentay at kay Victor na kaniyang
hiniwalayang asawa. Nalaman ni Gracia ang tungkol sa kaso nang masabi sa kanya ni Dado, asawa ng yumaong
si Paz na kaibigan niya. Si Paz bago mamatay ay naging pasyente pa ni Leni. Nagkapalagayan kaagad ng loob
si Gracia at ang pamilya ni Caridad, maging ang mga anak na kapwa doktor, si Gery at Leni.
Simula nang dumating si Caridad sa buhay ni Nyora Tentay ay tila natauhan na si Ingga sa
pagmamalupit sa kanya ng matanda. Nang dumating ang isang napakalakas na bagyo na tumangay at luminis sa
Canal de la Reina at iba pang bahagi ng Kamaynilaan, nagkaroon ng malaking pagbabago sa buhay ng mga
tauhan. Ang tubig dulot ng baha ang naging dahilan ng pagsibol ng kabutihan. Nang tangayin ang mga tao sa
Canal de la Reina kasama na si Nyora Tentay, inagaw ni Ingga ang mga alahas sa katawan at ang bayong ng
kayamanan ni Nyora Tentay upang makapaghiganti. Kapwa sila nakaligtas sa baha. Si Ingga ay napunta sa
Sampaguita Health Center kung saan siya sinundo ni Junior, nagboluntaryong sumama sa rescue operation,
upang iuwi sa bahay ng mga de los Angeles. Si Nyora Tentay naman ay napunta sa paaralang-bayan ng
Lakandula, at nabaliw nang hindi makita ang kanyang bayong.
Sa kabila ng kasamaan ni Nyora Tentay ay isinauli pa rin ng pamilya de los Angeles ang bayong ni
Nyora Tentay na kinuha ni Ingga. Naroon ang mga papeles ni Nyora Tentay ngunit nanaig pa rin ang pagiging
patas sa puso ng pamilya de los Angeles.
Naibalik na ni Junior ang bayong ngunit hindi pa rin nakakakilala si Nyora Tentay; kahit si Victor na
kaniyang anak ay hindi pa rin niya makilala. Ito ang naging magandang dahilan ni Victor upang makalapit sa
kanyang minamahal na anak, si Gery na isang manggagamot. Hindi man espesyalista si Gery sa pag-iisip ay
inirekomenda niya ang kanyang Lola Tentay sa isang kakilalang doktor sa mental hospital. Sa panahong iyon
din sa loob ng klinika ni Gery muling nagkatagpo si Victor at si Gracia. Nanliit si Victor sapagkat sa kabila ng
pagiging babae ni Gracia ay nagawa nitong itaguyod si Gery sa marangal at marangyang pamumuhay
samantalang siya ay naging sunud-sunuran lamang kay Nyora Tentay.
Naramdaman ni Victor na gusto na niyang maging responsible at independenteng lalaki. Hindi
maitatanggi na mahal pa rin niya si Gracia kung kayat naglakas-loob na siyang bumukod ng bahay kay Nyora
Tentay nang bumalik na sa katinuan ang matanda. Ayaw na niyang maging alipin ng salapi ng kanyang ina.
Napatunayan na sa korte na si Caridad ang tunay na may-ari ng lupang inaangkin ni Nyora Tentay, sa
tulong ng pagtestigo ni Tisya, asawa ng yumaong si Osyong na naging katuwang sa pagbabantay noon sa lupa.
Wala ng magagawa pa ang matanda kundi tanggapin ang kanyang pagkatalo. Nagbabadya ito ng mabuting
simulain, total ay hindi na pinayagan ang mga iskwater sa Canal de la Reina. Malinis na talaga ang lugar.
Karagdagan sa kagalakan ng pamilya de los Angeles ay ang pagkamit ni Leni sa unang pwesto ng
Medical Board Exam bilang babae at pinakabatang doctor. Kasama sa pagbati at pagbisita ni Gery kay eni ang
ama nitong si Victor.
Ang naging wakas ng nobela ay tipikal na hinahanaphanap ng mga Pilipino na pagsikat ng araw
matapos ang malakas na unos. Nagkasundo na ang pamilya de los Angeles at ang pamilya Marcial mula nang
ikasal ang anak ni Caridad at Salvador na si Leni, at ang anak ni Victor at Gracia na si Gery. Ang dalawa ay
magkakaroon na ng sariling klinika na disenyo ni Junior. Si Junior naman ay pinayagan nang kumuha ng
kursong abogasya matapos ang kasalukuyang kursong arkitektura. Si Ingga ay bumalik na sa kanyang
probinsya. Si Nyora Tentay ay tinanggap na ang pagkatalo. At si Victor at Gracia naman ay nagkakasundo na
rin.
Sa Canal de la Reina nangyari ang masalimuot na bagay, ngunit kaloob pa rin na dito umusbong ang
pagbangon at pag-asa sa mas masiglang bukas. Ngunit hindi pa roon matatapos ang lahat; sapagkat nagbabadya
ang pagdedeklara ng Martial Law sa bansa.





























IV. Mensahe/Reaksyon
Ginamitan ni Liwayway Arceo ng simbolismo at ibat ibang teoryang pampanitikan ang nais niyang
ipabatid sa mambabasa. Sa bawat Teorya ay nakapaloob ang kanyang mensahe.
Mapapansin sa nobela ang paggamit ng Teoryang Feminismo sa pagkatao nina Caridad, Nyora Tentay,
Gracia at Leni na kapwa hindi nagpadaig sa bawat hamon ng buhay. Pinatutunayan na ang kanilang kasarian
bilang babae ay hindi naging hadlang upang makamit nila ang tagumpay anumang hirap ang kabakahin nila sa
buhay.
Lumitaw din ang Teoryang Markismo sa pagtutunggalian ni Nyora Tentay at ng mga taong kanyang
inapi bago pa man tuluyang tangayin ng baha ang Canal de la Reina. Kapansin-pansin ang paglalabanan ng
malakas at mahina, mayaman at mahirap upang imulat ang mga mata ng tao sa pang-aapi at pagsasamantalang
nagaganap sa lipunan, kagaya ng sa kaso ni Caridad, ni Gracia at ni Ingga kay Nyora Tentay. Ang kagandahan
dito ay hindi gumanti ng masama sa masama ang mga naapi; bagkus ang kanilang katapatan at kabutihan ang
naging dahilan ng pagsuko ni Nyora Tentay.
Kaugnay nito ang Teoryang Humanismo, na nagbigay-pansin sa magagandang saloobin ng pamilya de
los Angeles, ni Gracia at ni Gery.
Isa pa sa mga teorya ay ang eksistensyalismo na pinatunayan ng pagbukod ni Victor mula sa pagiging
sunud-sunuran kay Nyora Tentay, na pinangunahan na noon pa man ni Gracia. Kahanga-hanga ang ginawang
pagpapasya na harapin ang anumang maaaring kahantungan. Naipakita nila ang lakas ng paninindigan na
maging malaya sa pagbuo ng desisyon at kung paano ito haharapin.
Nahahayag din ang Romantisismo na nagbibigay-halaga sa kalikasan, nakaraang institusyong
panlipunan at damdaming nakapaloob dito nang mangyari ang malaking pagbaha, na naging sanhi ng
pagbabagong buhay ng mga tao lalo na sa Canal de la Reina. Ang tubig na isinisimbolo ni Arceo na panglinis
ay tunay ngang mabisa sa anumang aspeto ng buhay. Ang tubig, lumilinis ng dumi sa ating kapaligiran at
katawan, higit sa lahat ang papel ng tubig na Aral ay lumilinis sa ating puso at kaluluwa kung tayo ay
sasampalataya sa Dios na Maylikha.
Kahit na isang piksyon lang ang nobela, hindi maikakaila ang paggamit ni Arceo ng Teoryang
Naturalismo, pinasidhing katangian ng teoryang Realismo. Itinuturing na mabangis na gubat ang buhay sa mga
walang kalaban-labang mga tao. Mas detalyado ang paglalarawan ng mga kasuklam-suklam na pangyayari sa
buhay ng tao. Tinitignan ang tao na parang hayop na pinag-eeksperementuhan sa isang laboratoryo. Natural sa
teoryang ito ang pagkakahati ng lipunan: mayaman at mahirap, babae at lalaki, mabait at masama.
Nasasalamin sa Canal de la Reina ang ganitong pangyayari, na hanggang sa kasalukuyan ay pasama pa ng
pasamang kalagayan dahil sa katiwalian.
Ang paggamit ni Arceo ng Teoryang Imahismo ang nakatutulong sa mga mambabasa na mabilis na
maunawa ang nilalaman at mensahe ng nobela sa pamamagitan ng malinaw at tiyak na paglalarawan na
tumatatak sa isipan.
Masasabing si Liwayway A. Arceo ay isang manunulat na Moralistiko dahil ginagamit niya ang akda
na instrumentong paghahanguan ng mga aral na maaaring gumabay sa mga mambabasa. Ang kanyang
pamamaraan ay sosyolohikal sapagkat ang akdang Canal de la Reina ay produkto ng mga pangyayari sa lugar at
panahon na kanyang pinagmulan. Nagmistulan siyang boses ng kanyang panahon. At maitutulad din ang
kanyang akda bilang bayograpkial dahil ang mga isinulat niya ay naimpluwensyahan ng kanyang mga
karanasan.

Pag umuulan, lahat ay sumisibol sa kagdahan.
Kahit gaano pa kasalimuot ang isang bagay ay marapat nating ipagpasalamat iyon sa May Lalang.
Dahil hindi Niya tayo bibigyan ng suliraning hindi natin kayang lampasan. Ang ulan o bagyo man ay
gumagawa lang ng kanyang tungkulin upang tayo ay linisin at lalo pang pagtibayin. Iyan ang salamin ng ating
mga suliranin. Gayun pa man, ang lahat ay mahahayag sa kawakasan. Ang mabuti ang siyang mananaig at ang
masama ang siyang malulupig. Napakapalad ng ating kapalaran kung may Dios tayong kinikilala. Daigin natin
ng mabuti ang masama, sukdulan mang pumatak ang ating mga luha. Ang pangako naman ay nakaabang at
Kanyang igaganti ang bawat patak ng luha na naipon Niya sa kanyang botelya.






BAAO COMMUNITY COLLEGE
Baao , Camarines Sur





The Literary Works of :

Liwayway A. Arceo
and
Genoveva Edroza-Matute






Submitted by:
Erika Mae B.Badong


Submitted to:
Mr.Jerom B. Portacio