PARALELJA KUR'AN - BESLIDHJ E VJETR

DHE NJOHURIT BASHKKOHORE

M par jan disa aspekte t ksaj paraleleje pr Beslidhjen e Vjetr. Kshtu krijimi i bots sipas
Bibls ka qen objekt i nj studimi kritik n nj pjes t ktij libri kushtuar Beslidhjes s Vjetr.
E njta tem sht shqyrtuar n versionin q e jep Shpallja kur'anore. Krahasimet jan br: nuk ka
arsye q t kthehemi n kt shtje.
Njohurit historike, si duket, jan shum t paqarta, kurse t dhnat arkeologjike shum t
reduktuara n mnyr q t trhiqen paralel n dritn e njohurive bashkkohore pr probleme q
kan t bjn me mbretrit e Izraelit, - objekt i prbashkt i tregimeve t Kur'anit dhe t Bibls.
Sa i prket profetve, ktyre problemeve mund t'i afrohemi mbi baz t t arriturave bashkkohore
shkencore aq sa ngjarjet e paraqitura kan pasur (ose nuk kan pasur) vazhdimsi historike, e cila ka
ln ( ose nuk ka ln) gjurm q do t arrinin deri te ne.
Dy tema q jan objekt i tregimeve t prbashkta pr Kur'anin dhe Bibln jan n gjendje ta
trheqin vmendjen ton dhe t shqyrtohen n dritn e njohurive t kohs son. Kto jan:
- Prmbytja
-Dalja e Moisiut (Musait)
- e para sepse n histori e civilizim nuk ka ln gjurm q implikon tregimi biblik, kurse njohurit
bashkkohore nuk i bjn kritika tregimit kur'anor;
- e dyta, pr arsye se duket q tregimi kur'anor dhe biblik, n vijat kryesore, e plotsojn njri-tjetrin
dhe njohurit bashkkohore, si duket, i japin mbshtetje t fort historike, si njrit ashtu dhe tjetrit.

II
PRMBYTJA

RIKUJTIMI I TREGIMIT BIBLIK DHE KRITIKAVE Q NXIT AI

Shqyrtimi mbi Prmbytjen sipas Beslidhjes s Vjetr, n pjesn e par t librit, ka sjell deri te
kto konstatime:
n Bibl nuk sht nj tregim pr Prmbytjen, por dy tregime q kan qen t redaktuara n epoka
t ndryshme:
- tregimi Jehovaistik, i shekullit IX para ers son

- tregimi Priftror, i shekullit IV para ers son, i cili quhet kshtu sepse sht vepr e priftrinjve t
asaj epoke.
Kto tregime nuk jan vendosur njri afr tjetrit, por jan t grshetuara, kurse pjes t njrit
przihen me pjest e tjetrit, duke ndryshuar fragmentet q i takojn njerit me ato q i takojn tjetrit
burim. Komentimet e prkthimit t Zanafills nga R. P. De Vaux, profesor i Shkolls Biblike t
Jeruzalemit, tregojn n mnyr t prkryer kt ndarje t pjesve t tregimeve n dy burime;
tregimi fillon dhe mbaron me fragmentin Jehovaistik; gjithsej jan dhjet fragmente Jehovaistike;
ndrmjet secilit prej tyre sht futur fragmenti priftror( ose gjithsej nntfragmente priftrore). Ky
mozaik i teksteve sht koherent vetm n pikpamje t renditjes s episodeve, sepse ekzistojn
kundrthnie t hapta ndrmjet dy burimeve. Kto jan, sipas R.P. de Vauxit, "dy tregime mbi
prmbytjen, n t cilat kataklizma sht shkaktuar me ndihmne lloj-lloj fuqish lvizse, ka
ndryshime n kohzgjatjedhe n t cilat Noa fut n Anije numr t ndryshm t shtazve".
Nga njohurit bashkkohore q kemi, tregimi i plot biblik mbi Prmbytjen nuk mund t pranohet
pr kto dy arsye:
a) Beslidhja e Vjetr e konsideron Prmbytjen si kataklizmn universale
b) fragmentet e burimit Jehovaistik nuk e prcaktojn datn, kurse tregimi priftrore vendos n
epokn n t ciln nj kataklizm e till nuk ka mundur t ndodh.
Argumentet n t cilat bazohemi jan si vijojn:
Tregimi Priftror e saktson Prmbytjen duke thn se ka ndodhur kur Noa ka qen 600 vje, kurse
sipas gjenealogjive t kapitullit t pest t Zanafills ( q po ashtu jan burim priftror dhe q i kemi
prmendur n pjesn par t ktij libri) dim se Noa sht lindur 1.056 vjet pas Adamit. Nga kjo
del se Prmbytja ka ndodhur 1.656 vjet pas krijimit t Adamit. N ann tjetr, tabela gjenealogjike e
Abrahamit, q e jep Zanafilla (11, 10-32), sipas t njjtit burim, bn t mundshme q t prcaktojm
se Abrahami u lind 292 vjet para Prmbytjes.
Pasi dihet se Abrahami ka jetuar rreth 1.850 vjet para ers son, Prmbytja , sipas Bibls, vendoset
n shekullin XXI ose XXII para ers son. Kjo prllogaritje sht plotsisht e prputhshme me
shnimet e Biblave t vjetra, n t cilat kan qen shkruar kto indikacione kronologjike para tekstit
biblik, n kohn kur pr shkak t mungess s njohurive njerzore mbi kt lnd - n munges t
argumenteve t kundrta - t dhnat kronologjike biblike kan qen pranuar nga lexuesit pa
diskutim90.
Si do t mund t paramendohej sot q nj kataklizm universale e ka shkatrruar jetn n tr
siprfaqen e toks (prve t strehuarve n Anije) n shekullin XXI oseXXII para ers son? N at
koh, n shum pika t Toks, kishin lulzuar civilizimet, gjurmt e t cilave jan ruajtur pr
pasardhsit. N Egjipt, pr shembull, kjo sht mes-periudha ndrmjet Mretris s Vjetr dhe t
Re. Duke e ditur gjith at njohuri nga historia e ksaj epoke, do t'ishte qesharake t pohojm se
ather i tr civilizimi ka qen shkatrruar nga Prmbytja.
Kshtu, nga aspekti historik, mund t pohojm se tregimi i till mbi Prmbytjen, si e ka paraqitur
Bibla, sht dshmi formale e manipulimit njerzor me Shkrimet.
TREGIMI KUR'ANOR MBI PRMBYTJEN
Kur'ani ofron version t ndryshm t trsis e cila nuk nxit kritika nga pikpamja historike.

Kur'ani nuk ofron tregim t vazhdushm mbi Prmbytjen. Sure t shumta flasin pr dnimin q i
sht imponuar popullit t Nuhut. Tregimi m i plot sht n suren 11, n ajetin 25 deri 49. Surja
71, e cila mban emrin e Nuhut, evokon sidomos predikimin e Nuhut, si n ajetet105deri 115t sures
26. Por, para se t ballafaqohemi me zhvillimin e ngjarjeve n kuptimin e plot t fjals, Prmbytja
duhet ta vendosim ashtu si e tregon Kur'ani - n raport me konteksin e prgjithshm t dnimit q
Zoti ua imponon bashksive q kan gabuar duke i shkelur urdhrat eTij.
Derisa Bibla thot se Prmbytja universale ishte dnim pr tr njerzimin ateist, Kur'ani,
prkundrazi, prmend shum dnime q u jan imponuar bashksive t prcaktuara shum mir:
Kt e shohim n ajete 35 deri 39 t sures 25:
" Ne edhe Musait i patm dhn Librin, e bashkuam me vllain e vet, Harunin, q ta ket si
ndihms. U tham: "Shkoni ju t dy tek ai popull q i prgnjeshtroi argumentet Tona!"E Ne pastaj
i shkatrruam ata shum keq. Ne e prmbysm edhe popullin e Nuhut meq ata drguarit i quatn
rrenacak, e pr njerzit, t cilt mendojn, le t marrin msim nga ata. E pr mizort Ne kemi
prgatitur dnim trnd. Edhe Adin, Themudin, banor e Res-it dhe shum gjenerata ndrmjet tyre
(i shkatrruam). E secilit prej tyre u patm sjell arguente, por t gjith i rrnuam". (S25 - A35-39)
N suren 7, ajete 59 deri93 prmbajn kujtimet e dnimeve q e kan goditur popullin e Nuhut, t
Adit, t Themudit, t Sodoms dhe t Medjenit, posarisht.
Kshtu Kur'ani e paraqit kataklizmn e Prmbytjes si dnim pr popullin e Nuhut, para s gjithash;
kjo prbn ndryshimin themelor ndrmjet dy tregimeve.
Ndryshimi tjetr themelor sht ai q Kur'ani, prkundr Bibls, nuk e prcakton as kohn e
Prmbytjes , as sa ka zgjatur kjo kataklizm.
Shkaqet e Prmbytjes jan gati t njjt n t dy tregimet. Tregimi priftror n Bibl (Zanafilla 7,
11) prmend dy q bashkohen: "At dit - vrsulen t gjitha burimet e pafundshme, dhe hapen
portat qiellore".
Kur'ani n ajete 11 dhe 12 t sures 54 thot:
"Ather Ne me nj shi vrullshm i hapm dyert e qiellit. Dhe Ne tokn e zbrthyem n burime uji,
kurse uji u bashkua si ishte caktuar". (S54 - A11-12)
Kur'ani sht shum i qart kur sht fjala pr prmbajtjen e Anijes. All-llahu i ka dhn urdhr
Nuhut - kurse ky at e ka zbatuar me besnikri - q t vendos n anij at q do ta mbijetoj
kataklizmn:
"Ngarko (n Anije) nga nj ift t do lloj kafshve dhe njerzit e shtpis sate - pve atyre pr t
cilt folm - dhe besimtart! E me t ka pasur pak t atill q kan besuar". (S11 - A40).
Nga familja sht przn nj djal i mallkuar pr t cilin na tregojn ajetet 45 dhe 46 t po ksaj
suereje dhe as lutjet e Nuhut drejtuar Zotit nuk kan mundur ta ndyrshojn vendimin. Kur'ani thot
se n Anije, pve familjes s liruar nga ky djal i mallkuar, ka pasur edhe udhtar t tjer, t pakt
n numr, q kan besuar n Zotin.
Bibla nuk i prmend kta t fundit n mesin e udhtarve t Anijes. Ajo, n t vrtet, jep tri
versione mbi at q ka brenda Anija:

- sipas tregimit priftror kta jan: Nuhu, Familja e tij pa prjashtim, dhe nga nj ift prej do lloj
- n tregimin jehovaistik, sht br dallim ndrmjet kafshve t pastra dhe shpendve, n nj an,
dhe ndrmjet kafshve t papastra, n ann tjetr (nga t parat Anija ka marr nga shtat t do lloji,
meshkuj dhe femra, nga t dytat vetm nga nj ift)
- sipas nj vargu t prmirsuar jehovaistik (Zanafilla 7,8), sht marr nga nj ift prej secilit lloj,
t pastr ose t papastr. Tregimi mbi Prmbytjen n kuptimin e vrtet t fjals, q sht dhn n
suren 11, ajetet 25 deri 49 dhe n suren 23 ajetet 23 - 30, dhe tregimi biblik nuk ofron ndonj
ndryshimm e karakter t veant.
Vendi n t cilin has Anija, sipas Bibls sht kodra Ararat (Zanafilla 8,4), sipas Kur'anit "Al
Xhudij" (S11 - A44). Ky mal do t jet pika m e lart e kodrs Ararat n Jermeni, por asgj nuk
tregon q njerzit nuk i kan ndryshuar emrat pr t'i prshtatur t dy tregimet. R. Blashere e pohon
kt. Sipas ktij autori, do t ket ekzistuar nj masiv n Arabi i quajtur Al Xhudij. Prshtatja e
emrave mund t jet br artificialisht.
N fund t fundit, ekzistojn ndryshime t rndsishme ndrmjet tregimeve kur'anore dhe biblike.
Disa nga ato i ikin do shqyrtimi kritik, meq nuk ekzistojn t dhna objektive. Por kur kemi
mundsi t'i verifikojm dshmit e Shkrimeve me ndihmn e t dhnave t sigurta, ather - sa i
prket Prmbytjes n koh dhe hapsir - provohet qart mosprputhja e tregimit biblik me
kontributet e njohurive bashkkohore prkundr ksaj, tregimi kur'anor sht i liruar nga do
element q e shkakton kritikn objektive. A thua njerzit ndrmjet epoks s tregimit biblik dhe
epoks s tregimit kur'anor kan marr informacione t cilat do t mund t hidhnin sado pak drit n
nj ngjarje t till? Pa dyshim jo, sepse, prej Beslidhjes s Vjetr deri t Kur'ani, i vetmi
dokumentacion q njerzit e kan pasur mbi kt ngjarje t lasht ka qen vet Bibla. Nse faktort
njerzore nuk mund t'i shpjegojn ndryshimet q jan br n tregime n pikpamje t prshtatjes
me njohurit bashkkohore, duhet pranuar nj shpjegim tjetr: Shpallja e cila ka ardhur pas asaj q
e prmban Bibla.

DALJA E MOISUT
Me Daljen e Moisiut (Musait) dhe grupit t tij nga Egjipti, n etapn e par t vendosjes s tij n
Kanan, i afrohemi nj ngjarje me rndsi shum t madhe, nj ngjarjeje t sigurt historike, q
prputhet me kontekstin e njohur, prkundr disa citimeve q hasim aty-ktu, t cilat kan pr
qllim q ksaj ngjarjeje t'i japin vetm karakter legjendar.
N Beslidhjen e Vjetr, Dalja - me tregimin mbi udhtimin npr shkrettir pas Daljes nga Egjipti
dhe tregimin mbi besn q Zoti e ka lidhur n kodrn e Sinait - e prbn librin e dyt t Teuratit ose
Tores. Kur'ani, ntyrisht, i jep po ashtu shum vend: rrfimit mbi marrdhniet e Musait dhe vllait
t tij, Harunit, me Faraonin dhe ai mbi Daljen nga Egjipti tregimet e tjera kan zn vend n m
shum se dhjet sure, si n suret 7, 10, 20 dhe 26, ose dhe n tregimet m t ngjeshura ose n
kujtimet e thjeshta. Emri i Faraonit, figurs qndrore nga ana egjiptiane, prmendet gjashtdhjet e
katr (64) her n Kur'an dhe n njzet e shtat (27) sure, duke prjashtuar ndonj gabim.
Studimi i dy tregimeve kur'anore dhe biblike sht me interes t veant, meq, pr ndryshim nga
ajo q kemi par, pr shembull, n Prmbytje, dy tregime ktu pajtohen n thelb. N t vrtet kan
ndonj divergjenc, por tregimi biblik ka vler m t madhe historike, pasi si kemi par, on nga
identifikimi i Faraonit ose m mir i t dy faraonve pr t cilt bn fjal, kurse Kur'ani e plotson

me informacion pikn fillestare biblike t ksaj hipoteze. Ktyre dy burimeve t Librave t Shenjt
ju shtohen t dhnat bashkkohore nga egjiptologjia dhe, n kt mnyr, duke br ballafaqimin e
Kur'anit, t Bibls dhe t njohurive t kohs son, arrin ta vendosin episodin e Librave t Shenjt n
kontekstin historik.

DALJA SIPAS BIBLS

Tregimi biblik fillon duke prkujtuar hyrjen e hebrejve n Egjipt, t cilt, me Jakobin ju
bashkangjiten Josifit. N at koh "n Egjipt mbretronte nj mbret i ri i cili nuk e ka njohur
Josifin" (Dalja 1,8). Kjo sht koha e shtypjes, Faraoni ju imponon hebrejve ndrtimin e qyteteve t
cilat Bibla i quan Pitom dhe Ramzes. Pr ta evituar vrshimin demografik t hebrejve Faraoni jep
urdhr q t hidhen n lum t gjitha foshnjat e lindura meshkuj. Moisiun nna e vet arriti ta ruaj
tre muaj pas lindjes por, m n fund, u detyrua ta hidhte edhe ajo duke e vendosur n nj kosh prej
thuprash papirusi n t cilin e la n breg t lumit. Aty e gjen vajza e Faraonit, e merr dhe ja jep pr
ta mkuar pikrisht nns s tij, sepse motra e Moisiut, e cila u kujdes t shikoj se kush do t
mirrte fmijn, u b sikur nuk e njihte dhe i propozoi princeshs mndeshn, e cila nuk ishte askush
tjetr por vet nna e fmijs. Me t u solln si me djalin e Faraonit dhe ju dha emri "Moisi".
Moisiu si djal i ri shkon n Midian, ku martohet dhe qndron nj koh t gjat. Detaj me rndsi:
"pas shum vitesh vdiq mbreti egjiptas", lexojm n librin e Daljes (2, 23).
Zoti i jep urdhr Moisiut pr ta gjetur Faraonin dhe t'i nxjerr vllezrit e vet nga Egjipti (rrfimi
mbi kt urdhr sht prfshir n episodin mbi drurin flakrues). Haruni (Aroni), vllai i Moisiut,
do t'i ndihmoj n kt detyr. Ja, sepse, pas kthimit n Egjipt, Moisiu dhe vllai i tij shkojn te
Faraoni, trashgimtari i atij, gjat sundimit t t cilit u lind Moisiu para shum kohsh.
Faraoni nuk pranon q hebrejt e grupit t Moisiut t largohen nga Egjipti. Zoti i shfaqet prsri
Moisiut dhe urdhron t shkoj te Faraoni me po at lutje. Moisiu, sipas Bibls, ather ishte 80
vje. Ai, me ndihmn e magjis, i tregon Faraonit se ka fuqi t mbinatyrshme. Kjo nuk mjaftonte:
ather Zoti i sjell Egjiptit fatkeqsit e njohura mir: ujin e lumit e kthen n gjak, invazioni i
bretkosave, i mushkonjave dhe i kpushave ngordhja e kafshve, paraqitja e t thatve n lkurn e
njerzve dhe kafshve, breshri, karakalecat, errsira, vdekja e t parlindurve, por Faraoni akoma
nuk pranon t'i lshoj hebrejt.
Ather ata, t gjashtqindmijt (600.000) ikin nga qyteti Ramzes "mbi t gjith gra dhe fmij"
(Dalja 12,37). Ather "Faraoni e prgatiti qerren e tij dhe i priu ushtris. I mori gjashtqind qerre
q i zgjodhi vet dhe qerre t tjera npr Egjipt. Dhe n t gjith qerret ishin mburojat... Mbreti i
Egjiptit u nis t'i ndjek hebrejt q u larguan me duar t ngritura" (Dalja 14,6 - 8). Egjiptiant e
arritn grupin e Moisiut n bregun e detit. Moisiu ngriti shkopin e vet, deti u hap para tij dhe
njerzit e tij kaluan detin npr ter. "Egjiptasit: t gjith kuajt e Faraonit, qerret dhe kalorsit, u
lshuan pas tyre n det, pr t'i ndjekur" (Dalja 14,23). "Kshtu ujrat, duke u kthyer pas, i mbytn
qerret, kalorsit dhe gjith ushtrin e Faraonit q ishte nisur n ndjekje t Hebrejve n det. Dhe nuk
mbeti asnj prej tyre". (Dalja 14, 28 - 29).
Teksti i librit t Daljes sht krejtsisht i qart: Faraoni ishte vn n krye t ndjeksve. Ai u
shkatrrua, meq libri i Daljes e tregon sakt se "nuk mbeti asnj prej tyre". N t vrtet Bibla e
huazon kt hollsi nga Psalmet e Davidit: Psalmi 106, vargu11 dhe psalmi 136, vargjet 13 - 15 q

jan vepr e mshirs "Ai e ndau Detin e Kuq, e kaloi Izrealin nprmes ujrave dhe e mbyti
Faraonin dhe ushtrin e tij n Detin e Kuq". Nuk ka dyshim se ktu, sipas tregimit biblik shihet se
Faraoni nuk ka dal nga deti dhe sht mbytur aty. Bibla nuk e thot asnj fjal se ka sht br me
trupin e tij.

DALJA SIPAS KUR'ANIT

N vija t prgjithshme tregimi kur'anor sht analog me at biblik. At duhet rikonstruktuar sepse
sht hartuar nga elemente t ndryshme dhe shprndar n shum fragmente t librit.
Si Bibla, ashtu edhe Kur'ani nuk e prmend emrin e ndonj personi q do mund ta bnte
identifikimin e Faraonit, i cili ka sunduar n momentin e Daljes. Dihet vetm se nj prson nga
Kshilli i tij sht quajtur "Haman": ai n Kur'an prmendet gjasht her (sure 28, ajete 6,8 dhe 38;
sure 29, ajeti 39; sure 40, ajeti 24,36).

FARAONI SHT SHTYPS I IFUTVE

"Dhe kur Musai i tha popullit t vet: "kujtoni dhuntit e All-llahut, kur ju shptoi prej njerzve t
faraonit, t cilat ju munduan n tortura m t kqija, t cilt ju thern djemt tuaj, kurse vajzat e
linin t jetojn". (S14 - A6).
Shtypja rikujtohet me t njjtat shprehje n ajetin 141 sure 7. Por Kur'ani nuk i prmend si Bibla
emrat e qyteteve q hebrejt ndrtuan duke punuar angari. Episodi mbi Musain e ln n bregun e
lumit sht treguar n suren 20, ajeti 39 dhe 40 dhe n suren 28, ajetet 7 - 13. N tregimin kur'anor
Musain e ka gjetur familja e Faraonit n ajetet 8 dhe 9 t sures 28, me t vrtet thuhet:
"Dhe e gjetn njerzit e faraonit q t'ju bhet armik dhe hidhrim: - me t vrtet faraoni, Hamani
dhe ushtrit e tyre gjithsaher kan gabuar". (S28 - A8).
Dhe gruaja e faraonit tha: "Ai do t jet gzim pr mua dhe pr ty! Mos e mbytni, ndoshta do t na
jet i dobishm dhe mund ta adoptojm pr djal". E ata asgj nuk parandien. (S28 - A9).
Sipas tradits muslimane gruaja e faraonit q u kujdes pr Musain ishte Asia. Sipas Kur'anit, at
nuk e gjeti gruaja e faraonit por "njerzit e tij" (Alu), domthn banort e shtpis s tij.
Rinia e Musait, qndrimi i tij n Medjen dhe martesa e tij jan treguar n suren 28, ajetet 13 deri
28.
Episodi i drurit flakrues sht pikrisht n pjesn e par t sures 20 dhe n ajete 30 deri 35 t sures
28.
Kur'ani nuk i prmend dhjet fatkeqsit e drguara n Egjipt si shenj e dnimit nga Zoti, si e pr
shkruan mjaft gjat Bibla, por ky vetm shkurtimisht i prmend pes fatkeqsi (sure 7, ajeti 133):

vrshimin, karkalecat, kpushat, bretkosat dhe gjakun.

Ikja nga Egjipti sht treguar n Kur'an pa saktsime gjeografike, si i jep tregimi biblik, dhe pa
shum saktsi t tjera q jan shum pak t mundshme n kt t fundit. sht e vshtir t besohet
si kan mundur 600.000 njerz me familjet e tyre t qndrojn pr nj koh t gjat n shkrettir si
e thot Bibla.
Ja si sht evokuar vdekja e faraonit me rastin e ndjekjes s hebrejve:
"E faraoni me ushtrit e tij u nis pas tyre, por dallgt e detit i mbuluan". (S20 - A78).
Hebrejt ikn, faraoni vdiq, por trupi i tij u gjet: hollsi shum e rndsishme t ciln tregimi biblik
nuk e prmend.
All-llahu thot:
"Dhe Ne i nxorrm prtej detit bijt e Israelit, t cilt kmba - kmbs i ndiqte faraoni dhe ushtart e
tij, duke i ndjekur pr shkak t rebelimit dhe armiqsis92. E ai kur filloi t mbytet, brtiti: "un
besoj se nuk ka Zot pve Atij n t cilin besojn bijt e Israelit, edhe un i prulem!"
"E thua tani, kurse m par rebeloheshe dhe mbillje prarje!
Sot do ta shptojm vetm trupin tnd q t bhet kshill e urt pr ata pas teje". (S10 - A90-92).
Ky fragment krkon dy saktsime m preize:
a) rrebelimi dhe armiqsia pr t cilat bhet fjal duhet t kuptohen n lidhje me prpjekjet e Musait
pr ta bindur faraonin.
b) shptimi i faraonit ka t bj me kufomn e tij, sepse sht saktsuar mir n ajetin 98, surja 11,
se edhe faraoni dhe t gjith t tijt kan qen t mallkuar:
"N Ditn e Gjykimit ai (faraoni) do t'i prij popullit t vet dhe do ta fus n zjarr". (S11 - A98).
Domethn, duhet mbajtur parasysh se sa i prket fakteve q jan t prshtatshme pr konfrontim
me t dhnat historike, gjeografike dhe arkeologjike, tregimi kur'anor dallon nga tregimi biblik n
kto pika: n Kur'an nuk jan shnuar emrat e vendeve, as pr qytetet q i ndrtuan hebrejt e grupit
t Musait, as pr itenerarin e Daljes;
- n Kur'an nuk prmendet vdekja e nj faraoni gjat kohs sa qndroi Musai ne Medjen;
- n Kur'an nuk ka t dhna mbi moshn e Musain kur ju lut faraonit;
- n Kur'an nuk ka shum t dhna t sakta pr grupin e Musait, gj q n Bibll sht zmadhuar n
mnyr t dukshme deri n madhsi t pamundshme (600.000 njerz me familjet e tyre do t
formonin grupin mbi dy milion banor);
- n Bibl nuk thuhet asgj pr gjetjen e trupin t faraonit pas vdekjes s tij.
Pikat e prbashkta t dy tregimeve q duhet t theksohen pr arsye q ne na interesojn jan :

- Kur'ani vrteton se faraoni i ka shtypur hebrejt e grupit t Musait;

- n asnj tregim nuk prmendet emri i mbretit t Egjiptit;
- Kur'ani vrteton vdekjen e faraonit gjat kohs s daljes nga Egjipti.

KONFRONTIMI I T DHNAVE NGA SHKRIMET

ME T DHNAT BASHKKOHORE

Tregimet e Kur'anit dhe t Bibls, q bjn fjal pr qndrimin e bijve t Israelit n Egjipt dhe pr
daljen e tyre, ofrojn aspekte q mund t jen objekt konfrontimi me njohurit bashkkohore. Thn
shkurt, n mnyr mjaft t pabarabart, pr arsye se disa aspekte shkaktojn probleme t shumta,
kurse t tjerat japin pak shkas pr diskutim.

SHQYRTIMI I DISA DETAJEVE T TREGIMEVE

HEBREJT N EGJIPT

N prputhje me at q sht shkruar n Bibl (Zanafilla 15,13 dhe Dalja 12,40), duket se mund t
themi, pa ndonj rrezik se do t mashtrohemi, se hebrejt kan qndruar n Egjipt prej 400 deri 430
vjet. Sido q t jet puna, lidhur me kt mosprputhje ndrmjet Zanafills dhe Daljes, q sht pak
e rndsishme, qndrimi i tyre ka filluar n kohn e vendosjes s Josifit, (Jusufit), djali i Jakobit
(Jakubit) dhe vllezrve t tij n Egjipt, shum koh pas Abrahamit (Ibrahimit). Pve Bibls, e cila
jep njoftime q sapo i prmenda, dhe Kur'anit, i cili prmend kt vendosje pa as m t voglin
indikacion kronologjik, nuk kemi, si t thuash kurrfar dokumenti t prshtashm pr t na
ndriuar kt. Duke filluar me P. Monetin e deri Daniel - Ropsi, sot mbizotron mendimi se
shkuarja e Josifit dhe e vllezrve t tij koinidon me nisjen Hiksosit drejt Egjiptit, n shekullin
XVII para ers son, dhe se nj sovran hiksosk n Avaris, n delt, e ka pritur mir Josifin dhe
vllezrit e tij.
Ky vlersim me siguri sht n kundrthnie t plot me at q na mson libri i par i Bibls, "Mbi
Mbretrit" (6,1), i cili e vendos Daljen nga Egjipti 480 vjet para ndrtimit t tempullit t Solomonit

(rreth vitit 971 para ers son). Ky vlersim do ta vendoste daljen prafrsisht rreth vitit 1450 para
ers son, prandaj, hyrja n Egjipt ka ndodhur diku rreth viteve 1850 dhe 1880. Kjo sht n t
vrtet epoka n t ciln, si mendohet sot ka jetuar Abrahami, t cilin, sipas t dhnave t tjera
biblike do t duhej ta ndante koha prej 250 vjetsh nga Josifi. Ky fragment nga libri i par i Bibls,
"Mbi Mbretrit" sht i papranueshm sa i prket kronologjis. Do t shihet se teoria q mbrohet
ktu nuk mund t ket vrejtje t tjera pve asaj q del nga ky libr, por pasaktsia e qart e t
dhnave kronologjike e zhvlerson kt vrejtje.
Ajo q hebrejt lan si gjurm t qndrimit t tyre n Egjipt sht shum e mjegullt, nse lihen
anash t dhnat nga Shkrimet e Shenjta. Por, praseprap, ka disa dokumente hieroglifesh q e
prmendin ekzistimin n Egjipt t nj kategorie puntorsh t quajtur apiru ose hapiru prkatsisht
habiru, t cilt me ose pa t drejt, jan identifikuar si hebrenj. Me kt emrtim shnohen
puntort n ndrtimtari, n bujqsi, vjelsit etj. Nga kan ardhur? sht e vshtir t thuhet. Si
shkruan R. P. de Vaux "ata nuk jan pjestar t popullats lokale, nuk identifikohen me ndonj
klas shoqrore, t gjith ata nuk e kan nj mjeshtri ose nj status t njjt".
Nn sundimin e Tutmozisit III, nj papirus i quan "shrbtor stallash". Dihet se Amenofisi II n
shekullin e XV para ers son, ka sjell 3.600 t till si robr nga Kanani, sepse si shkruan R. P. de
Vaux, kan qen fraksion i rndsishm i popullats s Siris-Palestins, rreth vitit 1.300, nn Setin
I, t njjtt apiru shkaktojn n krahinn Bet-Shean t Kananit. Nn Ramzesin II kan punuar si
gurgdhnds ose barts t shtyllave pr veprat e faraonve )portali i madh i Ramzes Miamonit).
Nga Bibla dihet se hebrejt, nn Ramzesin II, kan ndrtuar kryeqytetin verior, Ramzesin. N
dorshkrimet egjiptiane kta apiru prmenden q n shekullin e XII, dhe, pr her t fundit, nn
Ramzesin III.
Por, apirut nuk prmenden vetm n Egjipt. Prandaj a thua ky emr ka t bj vetm me hebrejt?
Ndoshta sht e nevojshme t thuhet se kjo fjal fillimisht ka mundur t shpreh puntort q
punonin angari, pa aluduar n prejardhjen e tyre dhe q n pastaj shprehja ka shrbyer pr ta treguar
profesionin e tyre. A nuk do t ishte me vend q t bhet krahasimi me kuptimet e shumllojshme
q ka fjala "suisse" (Zvicerian), q tregon banorin e Zvicrs, ushtarin zviceran t monarkis
franceze, gardistin e Vatikanit ose npunsin e Kishs s krishter?...
Sido q t jet, nn Remzesin II, hebrejt (Sipas Bibls), apiru (sipas teksteve t hieroglifeve),
marrin pjes n ndrtimin e veprave t mdha, pr t cilat ka dhn urdhr faraoni dhe, mund t
thuhet, edhe n punt angari. Nuk ka dyshim se Remzsi II ka qen shtyps i hebrejve: qytetet
Ramzes dhe Pitom, q prmenden n librin e Daljes, ndodhen n pjesn lindore t delts s Nilit.
Tanisi dhe Kantiri i sotm rreth 25 km larg njri-tjetrit, u prgjigjen ktyre qyteteve t lashta. Aty
ka qen kryeqyteti i veriut, t cilin e ka ndrtuar Ramzesi II. Ramzesi II sht faraoni shtyps. N
kt kontekst u lind Moisiu (Musai). M sipr pam se far ishin rrethanat kur e shptuan duke e
nxjerr nga ujt e lumit. Emri i tij sht egjiptian. P. Monteti kt e tregoi n librin e vet "Egjipti
dhe Bibla": emrat Mes ose Mesy jan n listn e fjalorit t emrave personal n gjuhn e
hieroglifeve t Rankes. Musai sht prkthim i tij n Kur'an.

FATKEQSIT E EGJIPTIT

Nn kt emr Bibla i prmend dhjet dnimet e dhna nga Zoti dhe jep shum hollsira mbi
seciln prej ktyre "fatkeqsive". Shum prej tyre kan aspekt dhe dimension t mbinatyrshm.

Kur'ani i jep vetm pes fatkeqsi dhe shumica jan zmadhim i fenomeneve natyrore: vrshimi,
karkalecat, kpushat, bretkosat dhe gjaku.
Shprthimi i karkalecave dhe i bretkosave sht evokuar n Bibl. Ajo flet edhe pr ujt e lumejve
t kthyer n gjak, i cili vrshon tr vendin (si); Kur'ani prmend gjakun, por nuk bn fjal pr
asnj hollsi tjetr. Pr kt gjak mund t bhen t gjitha supozimet.
Fatkeqsit e tjera (mushkonjat kpushat t thatt n lkur, breshri, terri, vdekja e t parlindurve
dhe ngrodhja e bagtis), t prshkruara n Bibl, zbulojn prejardhje t ndryshme, si sht rasti
edhe me tregimin mbi Prmbytjen, q sht formuar me shtojca nga burime t shumfishta.

ITENERARI I DALJES

N Kur'an nuk sht shnuar kurrfar itenerari, kurse Bibla e prmend nj me shum saktsi. R. P.
de Vaux dhe P. Monteti i kan studiuar t gjitha nj nga nj. Vendnisja ka qen rajoni Tanis-Kantir,
por n pjesn tjetr t rrugs nuk jan gjetur mbetje gjkundi, t cilat do t dshmonin tregimin
biblik dhe nuk do t mund t thuhej n cilin vend sht hapur deti pr ta lejuar kalimin e grupit t
Moisiut.

MREKULLIT E DETIT

Merret me mend nj batic e madhe, shkaqet e t cils jan astronomike ose sizmike, lidhur me
ndonj erupcion t largt vullkanik. Hebrejt e shfrytzuan zbaticn e detit, kurse egjiptiant, q u
vinin pas u shkatrruan nga batica. E tr kjo sht nj supozim dhe azgj tjetr.

2. VENDI I DALJES N KRONOLOGJIN E

FARAONIT

Mund t arrijm t dhnat pozitive lidhur me vendin e Daljes n koh.

Q hert sht konsideruar se Mineptahu, pasardhs i Ramzesit II, ka qen faraon i Daljes s
Moisiut (Musait). Po, Maspero, egjiptologu i famshm i fillimit t ktij shekulli, a nuk shkroi, n
vitin 1900, n "Udhzuesin pr vizitort e muzeut t Kairos", se Mineptahu"sipas nj gojdhne me
prejardhje aleksandrine, ka qen faraoni Daljes, ai i cili, si thon, sht mbytur n Detin e Kuq".
Un nuk kam mundur t gjej dokumente n t cilt Maspero e ka mbshtetur pohimin e vet, por
autoriteti i autorit na detyron ta vlersojm m s shumti dshmin e tij.
Nse lm anash P. Montetin, ather egjiptologt modern ose specialistt e shpjegimit t Bibls,
t cilt kan krkuar argumente n dobi ose kundr ksaj hipoteze, jan shum t rrall.

Prkundrazi, n dhjetvjeart e fundit kemi qen dshmitar t lulzimit t hipotezave t ndryshme

ndrmjet veti, t cilat, si duket, jan br ne qllimt knaqjess prputhjes me nj hollsi nga
tregimet e Shkrimeve t Shenjt, kurse autort nuk jan marr me aspekte t tjera t tyre. Kshtu
shohim se si del n shesh kjo apo ajo hipotez, e cila duket se prputhet me nj aspekt t ndonj
tregimi, kurse autori i saj sht munduar takonfrontoj me t gjitha t dhnat e tjera nga Shkrimet
(prandaj , jo vetn nga Bibla), dhe, n t njjtn koh , me t gjitha t dhnat q i ofron historia,
arkeologjia etj.
Njri ndr supozimet m t uditshme q kan par dritn e dits ka qen ai i J de Micelit(1960), i
cili pretendon se ia ka dal t caktoj ditn e Daljes, 9 prill 1495 para ers son, dhe kt vetm mbi
baz t llogaritjeve kalendarike. Meq n at koh n Egjipt ka sunuduar Tutmozisi II, ai, sipas ktij
autori, sht faraon i Daljes. Meq jan prshkruarlndimet elkurs n mumjen e Tutzmoisit II,q
ky autor i quan leproz, - nuk dihet pse - , dhe pasi njra nga fatkeqsit e Egjiptit q i prshruan
Biblakan qen t thatt e lkurs, ja vrtetimi pr hipotezn! Ky konstruksin im uditshm nuk i
merr parasysh aspak faktet e tjera nga tregimi Biblik, veanrisht at t prmendjes s
qytetitRamzes n Bibl, q rrzon do supozim mbi datn e Daljes para sundimit t nj "Ramzesi".
Sa i prket lndimeve t lkurs t Tutmozisit II, nuk sht mir t merret si argumentn dobi t
asaj q pr kt mbret egjiptjan t thuhet se sht faraoni i Daljes, meq edhe djali i tij, tutmozisi
III, edhe nipi i tij, Amenofisi II, kan t that n lkur93, pr shkak t t cilve disa autor kan
shtruar hipotezn mbi smundje familjare. Nga sa u tha, shihet se hipoteza mbi Tutmozisin II nuk
mund t mbrohet.
Po kshtu qndron puna edhe me hipotezn q e ka shtruar Daniel-Rops n librin e tij "Le Peuple de
la Bible" (Populli biblik)94, duke ia dhn Amenofisit Iirolin e faraonit t Daljes. Kjo hipotez nuk
duket m me baz se paraprakja. Me arsyetimin se babi i tij, Tutmozisi II, ka qen nacionalist i
madh, Daniel- Rops e shpall Amenofisin II si prndjeks t hebrejve, kurse njerkn e tij,
mretreshn e famshme Hatshepsut, mretreshn e cila e ka gjetur Moisiun.
Mbi baza m solide qndron hipoteza e R.P. de Vaux mbi Ramzesin II, q merr n shqyrtim n
librin e tij "Histoire ancienne d'Izrael" (Historia e lasht e Izraelit)95, sepse, edhe nse nuk pajtohet
me t gjitha pikat e tregimit biblik, ajo s paku ka merit se jep nj t dhn kapitale: ndrtimin e
qyteteve Ramzes dhe Pitom nn Ramzesin II, q i prmendteksti bibilik. Domethn, nuk mund t
konsiderohet se Daljasht m e hershme sesa vendosja e Ramzesit II si sovran, ngjarje e cila sipas
kronologjis s Driotonit dhe t Vandierit, ka ndodhur n vitin 1301 para ers son, kurse sipas
kronologjis s Rotonit, n vitin 1290 para ers son. Dy hipotezat e prmendura m sipr jan t
papranueshme pr kt arsye: Ramzesi II sht faraon i shtypjes pr t cilin flet Bibla.
Sipas R.P de Vaux, Dalja ka ndodhur n gjysmn e par ose afr gjysmss sundimit t Ramzesit II.
Caktimi i dats sipas R.P. de Vaux sht shum e pasakt : autori sugjeron kt periudh q t'i jap
koh grupit t Moisiut pr t'u vendosur n Kanan dhe trashgimtarit t Ramzesit II, faraonit
Mineptah, i cili ka qen i detyruar t mbaj rendin n kufijt e vendit pas vdekjes s babit t tij, t'i
nnshtroj bijt e Izraelit, si tregon nj stel e vitit t 5-t t sundimit t tij, nse mund tthuhet
kshtu.
Dy argumente mund t'i kundrvihen ksaj hipoteze:
a) Bibla n Dalje(2, 23) shnon se mbreti egjiptjan ka vdekurn kohn e qqndrimit t Moisiutn
Medjan. Ky mbret egjiptjan sht prshkruar n librin e Daljes si ai i cili me pun angari i ka
detyruar hebrejt t;i ndrtonin qytetet Ramez dhe pItom. Ky sht Ramzesi II. Domethn, dalja ka

mundur t ndodh vetm nn trashgimitarin e tij. Por R.P. de Vaux thot se dyshon n burimin
biblikt vargut 23 n kapitullin e dyt t Librit t Daljes.
b) Edhe m shum t udit ajo se drejtori i Shkolls Biblike t Jeruzalemit, R. P. de Vaux, n
paraqitjen e teoris s vet mbi Daljen, nuk prmenddy fragmente t rndsishme t Bibls q
dshmojn se faraoni ka vdekur duke i ndjekur t ikurit, e cila hollsi Daljen e bn t papajtueshme
me fardo momenti tjetr pve me fundin e nj sundimi. Me t vrtet, nuk ka dyshim - kjo duhet
prsritur - se faraoni aty e ka humbur jetn . kreu 13 dhe 14 i Librit t Daljes jan t qart n kt
pik: "Pr kt faraoni prgatiti qerren e vet dhe i priu ushtris s vet..." (14,6). "Jehovai ia
ngurtsoi zemrn faraonit, mretit egjiptjan, dhe ai u vu n ndjekje t izraelitve, q shkuan me duar
t ngritura"(14,8)... "Kshtu ujrat, duke u derdhur pas, prmbytn qerret, kalorsit dhe tr ushtrin
e faraonit q kidhte qen vn n ndjekje t Izraelitve n det. Dhe nuk mbeti asnj prej tyr". (14,
28-29. Pr m tepr, Psalmi 136 i Davidit vrteton vdekjen e faraonit, duke nxitur Jehovain ..." i cili
i hodhi n Detin e Kuq". (136,15).

Kshtu, n gjalje t Moisiut,nj faraon kishte vdekur derisa ky ishte n tokn e Midianit, kurse tjetri
ka vdekur gjat Daljes. Nuk sht vetm nj faraon i Moisiut, por dy: Faraoni i shtypjes dhe faraoni
i Daljes nga Egjypti. E vetmja hipotez mbi Ramzesin II e R.P. de Vauxit nuk sht e mjaftueshme
sepse nuk shpjegon gjithka. Shqyrtimet q do t pasojn do t sjellin argumente plotsuese kundr
saj.

3. RAMZESI II, FARAONI I SHTYPJES MINEPTAHU, FARAONI I DALJES

P.Monetit e huazoi pr shum arsye gojdhnn primitive aleksandrine q e prmend Maspero dhe
e cila shum m von haset n traditn Islame dhe n traditn e krishter klasike 96. Toria e shtruar
n librin e tij "L'Egypte et la Bible"(Egjipti dhe Bibla)sht prforcuar me argumente plotsuese,
sidomos m kontributet e drejtimit Kur'anor,n t cilat arkeologu i famshm nuk ka aluduar aspak.
Para se ti shqyrtojm,le ti ktheheni Bibls.Libri i daljes prmend fjalt "Ramzes", edhe pse nuk
theksohet emri i faraonit. Ramzesi n Bibl sht njri nga dy qytetet e prmendura q jan ndrtuar
me pun angari t hebrejve. Sot dihet se kto dy qytete i kan takuar rajonit t Tanis- Kantirit, n
pjes lindore t delts s Nilit, aty ku Ramzesi II dha urdhr pr ndrtimin e kryeqytetit t vet t
veriut. Me siguri se n kt rajon ka pasur ndrtime edhe para Ramzesit II, por ktij i takon merita
q nga ai ka br nj vend t bukur. Grmimet e dhjetvjearve t fundit ofrojn dshmi formale
pr kt. N ndrtimin e ktij i punsoi hebrejt e robruar.
Leximi i fjals "Ramzes" nuk krijon huti n kohn ton: fjala sht br e zakonshme q kur
Shampolioni, para 150 vjetsh, ka deshifruar hieroglifet duke i studiuar alfabetet kryesore q e
shprehnin at. Domethn, jemi t msuar ta lexojm dhe ta shprehim duke e ditur ka do t thot
ajo. Por duhet ta mbajm parasysh se kuptimi i hieroglifeve ka qen humbur prafrsisht n
shekullin e III t ers s krihster dhe se emri iRamzes sht ruajtur vetm n Bibl dhe n disa
libra greke e latine t cilat pak a shum, e kan deformuar emrin: kshtu Tacilin "Analet" flet mbi
Rhamsesin. Por Bibla n mnyr shum t sakt e ka ruajtur emrin: ajo e prmend katr her n
Peslibrshin ose Teuratin (Zanafilla 47, 11: Dalja 1, 11dhe12, 37: Numrat 33, 3dhe 33, 5).

N hebraisht Bibla e shkruan emrin Ramzes n dy mnyra: Ra(e)mss ose Raeamss. N botimin grek
t Bibls, t quajtur Septuaginta, shkruan: Ramesse. Bibla latine (Vulgata) e shkruan: Ramesses. N
botimin e Bibls s Klementit, n frengjisht, (botimi i par, 1621) fjala gjithashtu sht shkruar:
Ramesses; ky botim francez ka qen n qarkullim n kohn e punimeve t Sha polionit. N
shkrimin e vet "Precis du system hierogliphique des anciens" (Pasqyr e shkurtr e sistemit hieroglif
t egjiptjanve t vjetr, botimi i dyt, 1828, 276 faqe), Shampolioni flet pr prtografin biblike t
ksaj fjale.
Kshtu Bibla n mnyr t uditshme ruajti emrin Ramzes n versionet e veta n hebraisht, greqisht
dhe latinisht97.
Vetvetiu, t dhnat e prmendura m sipr lejojn q t konstatojm:
a) Dalja nuk do t mund t mendohej para se t vinte n Egjipt nj Ramzes
b) Moisiu sht lindur n kohn e sundimit t ndrtuesit t qyteteve Ramzes dhe Pitom d.m.th nn
RamzesinII
c) Kur Moisiu ishte n Midjan, vdiq faraoni sundues, d.m.th Ramzesi II. Vijimi i historis s
Moisiut vihet n kohn e sundimit t trashigimtarit t tij, Mineptahut.
Pr m tepr, Bibla jep nj element tjetr me rndsi t jashtzakonshme pr vendosjen e Daljes n
kronologjin e faraonit: deklaratn q Moisiu kishte arritur moshn 80 vje kur, sipas urdhritt
Zotit, u mundua q nga faraoni t merrt t drejtn e lirimit t vllezrve t tij:"Moisiu ishte 80 vje
kurse Aroni 83 vje kur ia parashtruan faraonit krkesn e tyre" (Dalja 7,7. N nj vend tjetr t
Bibls (Dalja 2,23) thuhet se faraoni, nn sundimin e t cilit u lind Moisiu, ka vdekur gjat
qndrimit t Moisiut n Midjan, edhe pse tregimi biblik vijon pa prmendur fardo ndrrimi t
emrit t sundimtarit. Kto dy fragmente nga Bibla tregojn se sundimi i prgjithshm i dy
faraonve, nn t cilt Moisiu ka jetuar n Egjipt, duhet t jet m s paku tetdhjet vjet.
E, pra, dihet se Ramzesi II ka sunduar gjashtdhjet e shtat vjet ose nga 1.301 dero n vitin 1235,
sipas kronologjis s Driotonit dhe Vandierit, apo nga viti 1.290 deri n vitin 1.224, sipas
kronologjis s Rotonit. Pr Mineptahun, trashigimtarin e tij, egjiptologt mund t japin saktsisht
kohn e zgjatjes s sundimit , por ajo s paku ka zgjatur dhjet vjet, pasi dhjetvjetshi i sundimit t
tij sht vrtetuar me dokumente, si thot R.P. de Vaux. Manetoni ia jep njzet vjet sundim.
Driotoni dhe Vandieri pr Mineptahu japin dy mundsi: ose sundim dhjetvjear(1.234 - 1224), ose,
duke e pasuar Rotonin, sundim njzetvje3ar (1224 - 1204). Egjiptologt nuk din asgj m
saktsisht lidhur me at se far ka qen fundi i sundimit t Mineptahut: e tr ajo q dihet sht se
pas tij Egjipti kaloi npr nj kriz t brendshme shum t rnd, q zgjati nj erek shekulli.
Edhe pse kronologjit e sundimit nuk jan t sakta, n Mretrin e Re nuk ak ndonj periudh n t
ciln dy sundime t njpasnjshme mund t mbrrijne ose t kalojn tetdhjet vjet, pve periudhs
s RamzesitII- Mineptahut. T dhnat biblike q lidhen me moshn e Moisiut, kur e mori prsipr
lirimin e vllezrve t tij, mund t ndrlidhen vetm me kohn e sundimit t Ramzesit II dhe
Mineptahut. Pra, kjo na bn t konkludojm se Moisiu u lind n fillim t sundimit t Ramzesit II,
dhe se ende ishte n Medjan kur ky i fundit vdiq pas gjashtdhjet eshtat vjet sundimi dhe se pastaj i
ka prfaqsuar hebrejt e Egjiptit te Mineptahu, djalidhe treashigimtari i Ramzesit II. Ky episod ka
mundur t ndodh n gjysmn e dyt t kohs s sundimit t Mineptahut, nes ai ka sunduar njzet
vjet, q sht krejtsisht e mundur dhe si mendon edhe Rotoni. Ather Moisiu e ka uhdhequr
daljen nga Egjipti, me sa duket diku n fund t sundimit t Mineptahut, pasi faraoni humbi jetn
duke ndjekur hebrejt q ishin larguar nga vendi, si tregojn Kur'ani dhe Bibla.

Kjo skem prputhet n mnyr t prkryer me at q na njoftojn Shkrimet, pr fmijrin e

Moisiut dhe pr mnyrn e adoptimit t tij nga familja e faraonit. Dihet se me t vrtet Ramzesi II
ishte shum u vjetr kur vdiq. Flitej pr moshn nntdhjet apo njqind vje. Sipas ksaj hipoteze,
ka mundur t jet njzet e tre ose tridhjet e tre vje kur e filloi sundimin e tij, i cili zgjati
gjashtdhjet e shtat vjet. N at mosh ka mundur t ket qen i martuar dhe nuk ka kundrthnie
me gjetjen e Moisiut foshnj n bregun e lumit Nil prej " nj pjestari t familjes s faraonit", sipas
Kur'anit, dhe ndrhyrja e gruas s faraonit, e cila do t krkoi prej tij ta mbajn gjall. Bibla pohon
se e ka gjetur vajz e faraonit. RamzesiII, duke pasur parasysh moshn kur e filloi sundimin e tij, ka
mundur t ket vajz e cila do t kishte qen e aft pr ta zbuluar fmijn e braktisur. Tregimi
Kur'anor dhe ai Biblik nuk i kundrvihen njri-tjetrit n kt pik.
Hipoteza q e kemi formuluar ktu sht absolutisht n prputhje me Kur'anin,. Ajo, prkundrazi i
kundrvihet vetm nj fragmenti t Bibls, si kemi thn, e ky sht vargu i par i kapitullit 6 t
librit t par "Mbi Mbretrit" q, vlen t theksohet, nuk sht pjes e Teuratit). Ky fragment q ka
qen kontestuar shum dhe R.P. de Vaux, e hedh posht t dhnn kronologjike t ktij libri t
Belidhjes s Vjetr, i cili cakton kohn e daljes nga Egjipti, duke e krahasuar me kohn e ndrtimit
t tempullit t Solomonit. Fakti se sht i dyshimt na pengon q ta vlersojm si argument
vendimtar kundr teoris s shtruar ktu.
PROBLEMI I STELS NG AVITI VI MINEPTAHUT
sht besuar se n tekstin e stels98s njohur nga viti V i Mineptahut do t mund t gjendej
kundrshtimi i teoris sshtruar ktu mbi Daljen nga Egjipti, si akti i fundit i sundimit t ktij
faraoni. Kjo stel ka rndsi t jashtzakonshme meq paraqet t vetmin dokumentt njohur
hieroglifik n t ciln sht prmendur fjala "Izrael". Kjo stel, e br n pjesn e par t sundimit
t Mineptahut, sht gjetur n Teb, n qytetin e vdekjes s faraonit. Ajo prmend disa fitore ttij
mbi fqinjt, e veanrisht, n fund t dokumentit, nje fitore mbi "Izraelin e br rafhs me tokn, i
cili nuk ka m far...". pr kt arsye sht konsideruar se ekzistimi i fjals Izrael hebrejt q m
par kan dashur t jen t vendosur n Kanan n vitin e V t Mineptahutdhe se, prandaj, n at
moment, dalja e hebrejve nga Egjipti kishte prfunduar.
Ky kundrshtim duekt se nuk sht i pranueshm pasi nnkupton se nuk pasur hebrej n kanan
derisa hebrejt qenn n Egjipt, gj q sht e pamundur. Por, adhuruesi i tezs mbi Ramzesin II,
R.P.de Vaux, n librin e tij " Historie Ancieni d'Izrael" (Historia e lasht e Izraelit) lidhur me
vendosjen n Kanan, shkruan: " Pr Jug, n rajonine Kadeshit, data e vendosjess grupeve t afrta
me hebrejt sht e pacaktuar dhe m e hershme se Dalja". Ai, domethn, shqyrton mundsin e
vendosjes t disa grupeve q kan dal nga Egjipti n kohn e cila nuk sht identike me at t
daljes s grupti t Moisiut. Apiru ose habiru, q disa i identifikojn me hebrej, kan qen kaher n
Siri-Palestin shum para Ramzesit II, domethn shum para Daljes: a thua nuk sht e njohur nga
nj dokumentq AmenofisiII e ka drguar n robrinj grup prej 3.600 t ktyre t fundit dhe i ka
prdorursi puntor angarie n Egjipt. Q nn Setin I jetonin n Kanan, ku shkaktojn rregullime n
rajonin e Bet-Sheanit: P>Moneti e prmend kt n librine vet "L'Egypte et la Bible" (Egjipti dhe
Bibla). sht plotsisht e kuptueshme se Mineptahu ka mundur t ket qen zemruar kundr ktyre
elementve n kufijt e vet, kurse n brendsi t vnedit edhe m tej kan jetuar ata q m von do
t mblidhen rreth Moisiut pr t ikur nga vendi. Ekzistimi i stels nga viti i V i Mineptahut nuk
shkon n dm t hipotezs s paraqitur ktu.
N fund t fundit, paraqitja e fjals"Izrael" n historin e popullit Hebre nuk lidhet assesi me
vendosjen e grupit t Moisiut n Kanan. Prejardhja e fjals sht si vijon:

sipas Zanafills (32, 29) Izrael sht emri i dytq e merr Jakovi, djali i Is'hakut dhe nip i
Abrahamit. Sipas komentatorve t Prkthimit Ekumenik t Bibls - Beslidhja e Vjetr (1975,
kuptimi i tij, me siguri, sht "Zoti shfaqet i fuqishm". Pasi ka qen prdorur pr njeriun, ather
nuk ka asgj t jashtzakonshme n t q ai, m tej, n shenj kujtimi t paraardhsit t madh, t
shnoj nj bashksi.
Domethn, emri Izrael sht paraqitur shum koh para Moisiut, prkatsisht disa qindravjetsha
para tij. Nuk do t duhej t na habis ajo q hst shkruar n nj stel t kohs s sundimit t
faraonit Mineptah. Ky shnim nuk paraqet n asnj mnyr argument n dobi t caktimit t dats s
Daljes para vititVt Mineptahut.
Me t vrtet, duke prmendur nj bashksi, t ciln e quan "Izrael", stela e Mineptahut nuk aludon
n bashksin e formuar politike, duke pasur parasysh se mbishkrimi sht br nga fundi i shekullit
XII para ers son hde se mbretria e Izraelit do t formohet vetm n shekullin X para ers son.
Ajo detyrimisht evokon nj grup t thjesht njerzish.
N kohn ton sht e njohur se hyrjes s Izraelitn histori i ka paraprirnj periudh e gjat e
fomimit q zgjat tetose nnt shekuj. Kjo periudh sht shnuar me vendosjen e shum grupeve
gjysmnomade n tr krahinn, posarisht t amoristve ose aramejve dhe me paraqitjen e
patriarkve n bashksit e tyre, ndr t cilt ka qen Abrahami, Is'haku dhe Jakovi-Izraeli. Emri i
dyt i aptriarkut t fundit ka shrbyerpr t shnuar grupin primitiv, brthamn e entitetit t
ardhshm politik, i cili do t paraqitet shum koh pas sundimit t Mineptahut, pasi q mbretria e
Izraelit do t zgjas nga viti 931-930 deri n vitin 721 para ers son.

4. EVOKIMI I VDEKJES S FARAONIT N KOHN E DALJES N SHKRIMET E SHENJTA

Vdekja e faraonit n kohn e Daljes paraqet nj vend t rndsishm n tregimet kur'anore dhe
biblike. Ajo del nga tekstet me qartsin m t madhe. Sa i prket Bibls, ajo nuk sht evokuar
vetm n Peslibrshin ose n Teurat, por sht n Psalmet e Davidit: referencat i kemi dhn m
sipr. sht shum e uditshme q shkrimtart e krishter kalojn pa e prmendur at. Kshtu R.P.
de Vaux mbron tezn sipas t cils dalja nga Egjipti ka ndodhur n pjesn e par ose n mes t
sundimit t Ramzesit II, duke mos mbajtur parasysh at se faraoni ka rn n aksion, gj q n asnj
supozim nuk lejon q ngjarja t vendoset para fundit tnj sundimi. N librin e tij "Historia e lasht
e Izraelit", drejtori i Shkolls Biblike t Jeruzalemit duket se fare nuk e an kokn pr shkakt
kundrthnieve ndrmjet tezs q e mbron dhe dy librave t Bibls.
P. Moneti n librin e tij "Egjipti dhe Bibla " e vendos Daljen n kohn e sundimit t Mineptahut,
por nuk e thot asnj fjal lidhur me vdekjen e faraonit, i cili ishte vn n krye t ndjeksve t t
ikurve.
Ky qndrim i uditshm bie ndesh me qndrimin e hebrejve: Psalmi i 136 i Davidit, i cili n vargun
e 15 falenderon Zotin q "mbyti faraonin dhe ushtrin e tij n Detin e Kuq", shpesh recitohet n
liturgjin e tyre. Ata e kan diutr prputhjen e ktij vargu me fjalin nga Dalja(14, 28-29):
"Kshtu ujrat, duke u derdhur pas, prmbytn qerret, kalorsit dhe tr ushtrin efaraonit, e cila
ishte vn n ndjekje t hebrejve n det. Dhe nuk mbeti asnj prej tyre". Pr ata nuk ka kurrfar

dyshimi se faraoni ka qen shkatrruar s bashku me trupat e tij. Po kto tekste t njjta jan n
Biblat e krishtera.
Komentuesit e krishter e hedhin posht me qllim vdekjen e faraonit edhe prkundrasaj q do
gj sht e qart. Por disa e evokojn dhe e kujtojn at n Kur'an duke i nxitur lexuesit e vet pr t
br krahasime t pazakonshme. Kshtu mund ta lexojm komentimin e R.P Couroyera, profesor i
Shkolls Biblike t Jeruzalemit, nn kujdesin e t cils shkoll u b prkthimi i Bibls n fjal, q
ka t bj me vdekjen e faraonit:
"Kur'ani (X, 90-92) bn aluuzion n t, kurse sipas tradits popullor faraoni q u mbyt me ushtrin
e vet (q teksti i shenjt nuk e thot) u fundos n fund t detit dhe sundon mbi njerzit e detit:
fokat".
Lexusi i painformuar me prmbajtjen e Kur'anit vetvetiu vendos lidhjen ndrmjet pohimit t
Kur'anit - pr komentuesin - t kundrt me tekstin biblik dhe legjends qesharake q del nga t
ashtquajturat tradita popullore, t cilat n komentim prmenden pas citimit t Kur'anit.
Vrtetsia e dshmis kru'anore mbi kt shtje nuk ka kurrrfar lidhjesh me at q sugjeron ky
shkrimtar: ajeti 90-92 nga surja 10 n Kur'an me t vrtet na informojn se bijt e Izraelit e kan
kaluar detin derisa ndiqeshin nga faraoni dhe uhstart e tij dhe se faraoni, kur filloi t mbytet, thirri:
"Un besoj se nuk ka Zot prve Atij n t cilin besojn bijt e Izraelit, dhe un po prulem"
Zoti i kthen prgjigje:
"E thua tani! Kurse m par rebeloheshe dhe mbillje prarje. Sot do ta shptojm vetm trupin tnd
n mnyr q t bhet kshill pr ata pas teje, por shum njerz jna indiferent ndaj
kshillaveTona". (S10- A90-92)
Kjo sht tr ajo q prmban kjo sure lidhur me vdekjen e faraonit. As ktu, as n ndonj vend
tjetr n Kur'an, nuk bhet fjal aspak pr fantazmagorit q i zbulon komentuesi biblik. Teksti i
Kur'anit paralajmron thjesht dhe n mnyr shum t qart se trupi i faraonit do t shptoj: kjo e
dhn sht kapitale.
N epokn n t ciln Profeti iu transmetonte njerzve Kur'anin, turpat e faraonve t tyre, pr t
ciltnjerzit e kohs bashkkohore,me ose pa t drejt,kan menduar se akn qen pjesmarrs t
Daljes, kan qen n varret e neokropolit t Tebs, n ann tjetr t Nilit n raport me Luksorin. Por
n at koh nuk sht ditur asgj pr kt fakt dhe ata jan gjetur n fund t shekullit XIX. Si thot
Kur'ani, trupi i faraonit t Daljes ka qen vrtet i shptuar: cilido t ket qen ky faraon, ai sot
gjendet n salln e mumjeve t mbretrve - t muzeut egjiptjan t Kairos, dhe mund t shihen nga
vizitort. Shihet se me t vrtet realiteti sht shum i ndryshm nga legjenda qesharake me t
ciln R.P. Couroyer gnjen kur e lidh rrejshm me Kur'anin.

5. MUMJA E FARAONIT MINEPTAH

Trupin e balsamosur t Mineptahut, djalit t Ramzesit II, pr t cilin do gj flet si pr faraonin e

Daljes, e zbuloi Loreti, n vitin 1898, n Teb, n Ultsirn e Mbretve dhe prej aty u drgua n
Kajro. Eliot Smith ia hoqi fashat m 8 korrik 1907. N librin e tij "The Royal Mummies", (1912)
(Mumjet Mbretrore) mban procesin e ktij operacioni dhe t stuudimit t trupit. Gjendja e ruajtjes
s mumjes n at koh ishte e knaqshme, prkundr dmtimeve n shum vende. Nga ajo dit
mumia sht vn pr t'u par nga vizitort n muzeun e Kajros, me kok dhe qaf t zbuluar, kurse
pjesa tjetr e trupit sht e mbuluar m nj cop plhur, kshtu q, deri n kta muajt e fundit,
muzeu nuk ka patur fotografi t tr trupit t mumjes pve atyre q i ka br vet E. Smith, m
191299.
N qershor t vitit 1975, prfaqsues t lart t shtetit egjiptjan m lejuan t'i studioj dhe t'i
fotografoj pjest e mbuluara deri ather t trupit t faraonit. Kur e krahasuam gjendjen e tashme
me at t para afrsisht gjashtdhjet vjetve, ishte e qart se jan br dmtime t mumjes dhe se
disa fragmente nuk jan m. Njherazi, indet e balsamosura kan prsuar shum nga dora e njeriut
dhe n disa pjes edhe nga kalimi i kohs, nse mund t thuhet kshtu.
Ky dmtim natyror shpjegohet mir me ndryshimin e kushteve t konservimit pas zbulimit t
mumjes n fund t shekullit XIX, n varret e nekropolit t Tebs, ku ka qndruar mbi tre mij vjet.
Pastaj e ruajtur nga nj xham i zakonshm qe nuk e ben izolimin hermetik nga eksterieri dhe nuk e
pengon ndotjen nga mikroorganizmat, i sht nenshtruar neneshtrimeve te kohes dhe e pambrojtur
nga lagshtia e stines, mumja nuk ndodhet aspak ne ato kushte qe ia kan br te mundur t jetoj
pr tre mijvjear, e mbrojtur nga t gjith kta shkaktar t prishjes. Ajo nuk e ka m mbrojtjen e
fashave t veta dhe prparsin e qndrimit n hapsirn e mbyllur t nj varri, ku temperatura ka
qen m e qndrueshme dhe ajri m pak i lagsht sesa sht n Kajro n disa periudha t vitit. Ajo
n t vrtet sht dmtuar edhe duke qen n nekropol, dhe, si duket, shum hert sht plakitur
nga vjedhs t ndryshm t varreve ose t brejtsve q kan shkaktuar disa dmtime, por, prsri,
duket se kushtet kan qen m t prshtatshme se sot pr t'i br ball provavet kohs.
N kohn e studimit t mumjes, n qershor 1975, jan br studime t posame me iniciativn time.
Doktort El Meligi dhe Ramsis bn studime t shklqyeshme radiografik, kurse doktor Mustafa
Manialavi npr t elurn n murin e toraksit ka br studimin e hapsirs boshe t kraharorit dhe
t abdomenit, duke br kshtu endoskopin epar n nj mumje. Kshtu u b i mundshm inizimi
i disa pjesve mjaft t rndsishme n brendsi t trupit. Nga studimi mikroskopik i disa
fragmenteve t rn spontanisht nga trupi i mumjes, q do t'i bj profesor Mignoti dhe doktor
Durigoni n Paris, do t kompletohej studimi i prgjithshm mjekoligjor, t ciln e ka br profesor
Ceccaldi. M vjen keq shum q prfundimet nuk do t mund t nxirreshin n kohn kur po
prfundohej redaktimi i ktij libri.
Nga ky studim q tani mund t nxirren konstatime mbi dmtime t shumta t kockave dhe me
humbje t rndsishme t palcs - pjesa e t cils do t mund t ishte vdekjeprurse - e q akoma
nuk sht e mundur t konstatohet a thua disa nga kto kan ndodhur para apo pas vdekjes s
faraonit. Ky me siguri ka vdekur nga mbytja n uj, sipas tregimeve nga Shkrimet ose nga
rregullime shum t rnda t shkaktuara nga lndimet q i kan paraprir mbytjes n det, apo nga
t dyja njhersh.
Lidhja e t gjitha ktyre plagve ose dmtimeve me shkaktart q i prmendm ktu e bn
problematik ruajtjen n t ardhmen n gjndje t mir t trupit t faraonit t balsamosur, nse nuk
ndrmerren masa pr shptimin dhe restaurimin. Kto masa do t duhej t pengonin q, hert a

von, mos t prishet dshmitari i vetm material i vdekjes s faraonit t Daljes dhe trupi i tij t
shptohet me vullnetin e Zotit.
Edhe m tej njeriu duhet t prpiqet pr t'i shptuar dshmitart e historis s vet, por ktu sht
fjala edhe pr dika m shum: pr materializimin n trupin e balsamosur t atij i cili e ka njohur
Moisiun (Musain),q i ka kundrshtuar lutjet e tij, q e ka ndjekur gjat ikjes s tij dhe aty e ka
humbur jetn e vet; kufoma e tij sht shptuar nga shkatrimi me vullnetin e Zotit, n mnyr q
t'u shrbej si shembull kshilldhns njerzve, si shkruan n Kur'an.
far ilustrimi madhshtor i ajeteve kur'anore100, q kan t bjn me trupin e faraonit, sht pr
ata, t cilt n t dhnat e zbulimeve bashkkohore krkojn fakte pr vrtetsin e Shkrimeve t
Shenjta, n salln e mumjeve mbretrore n muzeun e Egjiptit n Kajro!

KUR'ANI , HADITHET DHE SHKENCA BASHKKOHORE

Kur'ani sht burimi i par i Islamit, kurse tradita (hadith), prkatsisht ajofar ka thn dhe si ka
vepruar Muhammedi. a.s, sht burimi i dyt. Dijetart Islam, q n kohn sa ishte gjall
Muhammedi. a.s. e sidomos pas vdekjes s tij, kan punuar pa u lodhur n mbledhjen e haditheve.
N kt mnyr ata e plotsuan burimin e par t Islamit. Njohuirt e para lidhur me burimin e dyt
jan mbshtetur kryesisht n traditn gojore. Pr kt arsye edhe mbledhsit e haditheve - dukuria
paraqitet rregullisht me rastin e shqyritmit t ngjarjeve t kaluara - hasin n vshtirsi dhe n kt
drejtimi kan kushtuar kujdes t veant vrtetsis t do ngjarjeje lidhur me jetn e Profetit a.s.
Prandaj edhe i kan shnuar emrat e atyre q i kan transmetuar hadithet duke u nisur nga emri i
transmetuesit (isnadi) e duke shkuar deri te familja e Profetit a.s dhe shokt e tij; e gjith kjo sht
br me qllim q n kt zinxhir t vrtetojn identitetin e transmetuesit dhe t'i tregojn personat
q jan m pak t njohur pr cilsit morale dhe saktsin e transmetimit dhe t hadithit t
prvjedhur, i cili n kt mnyr sht vrtetuar. Ky veprim i dijetarve Islamik dallohet si unik.
Kshtu u paraqitn edhe prmbledhjet e para t haditheve q sot n Islamistik jan t njohura me
emrin "Shkenca mbi hadithin", edhe pse etimologjikisht fjala "hadith" tregon vetm t folurit, ajo
nn kt term prfshin edhe at q Profeti a.s. ka br ose e ka lejuar n heshtje.
Prmbledhja e par e haditheve doli n dhjetvjeart e par pas vdekjes s Profetit a.s. Numri i
haditheve q sht mbledhur n shekullin e par pas vdekjes s tij ka qen shum i vogl n
krahasim me tr at q sht transmetuar nga Profeti a.s.
Prmbledhja m voluminoze e haditheve sht paraqitur vetm dy shekuj pas vdekjes s
Muhammedi.t a.s. dhe prmban hadithet m autentik. Prmbledhja e haditheve nga Buhariu, pas
Kur'anit konsiderohet m autentikja. Houdasi dhe Marciasi ndrmjet viteve 1903 dhe 1914 kan
prkthyer n gjuhn frnge prmbledhjen m hadithe t Buhariut me titull: "El -ehadithul Islamije".
N koht e fundit sht br edhe botimi arab i ksaj prmbledhjeje n anglisht, t ciln e ka
prpiluar dr. Muhammed Hasan-Han, prof. n Universitetin Islam t Medines. N kt mny r
edhe atyre q nuk e njohin gjuhn arabe u sht br e mundur q t njihen me hadithet nprmjet

prkthimeve n frengjisht dhe anglisht. Mirpo, duhet t trheqim vrejtjen pr disa dobsi t ktyre
prkthimeve q i kan br perendimort, duke prfshir edhe prkthimin frng, sepse lexuesi n
kt prkthim ndonjher mund t zbuloj edhe at q nuk sht e sakt dhe q sht n
kundrshtim me faktet dhe si t till e konsideron komentimin e jo prkthimin. Ndonjher n to ka
edhe shmangje nga kuptimi burimor i hadithit kshtu q krijohet nj gjendje konfuze.
Me kt rast konsiderojm se ka mundsi t bhet krahasimi ndrmjet prmledhjeve t zgjedhura t
haditheve dhe t Ungjijve n raport me origjinalitetin e teksteve t tyre. Karakteristik e prbashkt
e tyre sht se jan shkruar nga njerz q nuk kan qen ppjesmarrs t ngjarjeve q i transmetojn
dhe se ata kan lindur pas ngjarjeve pr t cilat flasin. Pr kt arsye, t gjithat prmledhjet e
haditheve dhe t Ungjijve nuk mund t'i konsiderojm autentike. Mu pr kt arsye t gjith njohsit
e shkencs mbi hadithet kan pranuar vetm nj numr t vogl t ktyre haditheve e sht e
mundur q n nj prmbledhje, krahas haditheve t dyshimt e t hequr, t gjenden edhe ato q jan
autentik.
Mirpo, n kundrshtim me Ungjijt q nuk jan kundrshtuar dhe kritikuar, sepse i kan shkruar
njerzit q nuk kan qen dshmitar t ngjarjeve pr t cilat shkruajn, prmbledhjet e haditheve,
edhe ato q konsiderohen autentike, u jan nnshtruar kritiks s hollsishme nga dijetart Islam
dhe n kt mnyr sht prcaktuar shkalla e autenticitetit dhe e vlers praktike t tyre. Kur'ani ka
qen dhe ka mbetur burim, teksti i t cilit nuk diskutohet, sepse n mnyr kolektive sht
transmetuar mga Profeti a.s. dhe n gjallje t tij e kan shkruar njerzit q kan qen dshmitar t
ngjarjeve pr t cilat kan shkruar.
I akm krahasuar vzhgimet e mija q i kam br duke i studiuar hadithet me studimet e Kur'anit dhe
t shkencs bashkkohore, q i kam br m par. Rezultati i ktij krahasimi ka qen shum i
rndsishm, sepse ndryshimi ndrmjet pikpamjeve shkencore t Kur'anit dhe krahasimit t tyre
me shkencn bashkkohore, veanrisht n lmin e kozmologjis dhe mundsis s shqyritmit kritik
t disa haditheve, q merren me t njtn problematik, ka qen i qart dhe i habitshm.
Ky krahasim m ka shtyr t bj kt vrejtje: nse Kur'ani nuk sht Libr i Shpallur nga Zoti, pr
t cilin nuk ka dyshim, si do t mundte Muhammedi. a.s., q para 14 shekujsh, t prfshinte kto
fakte shkencore n Kur'an, t cilat shkenca bashkkohore i ka zbuiluar vetm n koht e fundit?
Prkundr ksaj, disa hadithe q e trajtojn t njtn problmatike jan t dyshimt dhe mund t
kritikohen. Kur flasim pr kto hadithe, mendoj hadithe autentike t pranuara nga t gjith, si p.sh.
ato t prmbledhjes s Buhariut.
Dijetart e shkencs mbi hadithet i kan klasifikuar hadithet q i nnshtrohen kritiks n grupin e
haditheve t dyshimt, duke i dalluar kshtu prej haditheve autentik, q jan msuar duke u
prcjellur nga nj sr transmetuesish; me rastin e ktij klasifikimi e kan mbajtur parasysh faktin
se hadithet e dyshimta i kan shkruar njerzit, t cilt jan mbshtetur vetm n tradiitn gojore t
haditheve. Rjedhimisht, kto hadithe, pr shkak t gabimeve t transmetuesve, nuk akn qen t
sakt dhe t besueshm.
Prsri konstatoj se pikpamjet shkencore t Kur'anit jan dshmi se n tekstin e tij nuk sht
przier dora e njeriut, por kjo sht Shpallje n t ciln nuk ka dyshim, n kundrshtim me tekstet e
dyshimta - hadithet gjysmake t cilat, pr shkak t gabimeve q kan br transmetuesit e
haditheve, kurr nuk mund ta arrijn shkalln e Shpalljes. Prve ksaj, ndonjher ndonj hadith
sht autentik, por trajton shtje t bots toksore, q nuk jan t lidhura me fen. N kt rast nuk
ekziston ndryshimi ndrmjet Profetit a.s. dhe njerzve t tjer, si sht theksuar edhe n hadithin e
shnuar nga Muslimi, q thot: "Nse u kam dhn ndonj urdhr, e ky urdh ka t bj me fen,
ather zbatoni at, e n qoft se dika ju kam preferuar sipas mendjes sime, po un jam njeri si

edhe ju". I. Serhesi, n prmbledhjen e vet t haditheve, e ka transmetuar fjaln e Profetit a.s. t
Zotit: " Nse ju ofroj dika nga lmi i fes suaj, veproni sipas asaj e n qoft se ju ofroj dika q ka
t bj m jetn toksore, e po ju m mir i njihni gjrat e ksaj bote". Me kt Profeti a.s. e ka
prkrahur n trsi qnrimin ton t prgjithshm dhe ka vrtetuar ndryshimin ndrmjet
pikpamjeve shkencore t Kur'anit, n t cilat nuk ka dyshim, e t cilat edhe shkenca bashkkohore
i ka vrtetuar, dhe haditheve q nuk jan Shpallje, sepse kan t bjn me shtjet e jets n kt
bot dhe nuk jan n prputhje me shkencn bashkkohore. Kjo aspak nuk e zvoglon pozitn e
Muhammedi.t a.s. si Profet dhe si njeri, por sht e dobishme, sepse na ofron pikpamjet e asaj kohe
dhe mendimin e atyre njerzve lidhur me disa supozime q kan karakter shkencor. Hadithet e
dyshimt t cilt kan t bjn me jetn e ksaj bote e jo me shtjet q lidhen me fen, jan grupi i
haditheve pr mjeksin. Kur'ani nuk jep kurrfar udhzimesh dhe shpjegimesh t posame mbi
mnyrn e mjekimit, nse e prjashtojm ajetin 69 t sures En-Nahl, i cili flet mbi mundsit e
mjekimit me mjalt, por edhe ktu pa asnj hollsi lidhur me kt. Hadithet ju kushtojn kujdes m
t madh ktyre shtjeve. N prmledhjen e haditheve t Buhariut sht nj kapitull i tr q lidhet
me mjeksin. Ky kapitull n prkthimin e Houdasit dhe Marcaisit sht ndrmjet faqeve 62 dhe 91
t vllimit t katrt. N prkthimin anglisht t dr. Muhammed Hasan-Hanit ky kapitull z faqet prej
395 deri n 452 t vllimit t shtat. Ksaj duhet t'i shtojm edhe hadithe t tjera q flasin pr
mjeksin, e t cilat gjenden n pjes t tjera t prmbledhjes s haditheve t Buhariut. Nuk ka
dyshim se kto faqe prmbajn edhe shum hadithe t dyshimta, por kto kan t bjn me shtje
t jets n prgjithsi e jo me ato fetare, kurse Profeti a.s., si e cekm m sipr ka thn: "Ju m
mir i dini gjrat e ksaj bote". Mirpo ky grup i haditheve, q flet pr mjeksin, pr ne sht
shum i rndsishm, sepse na jep pasqyrn e asaj kohe lidhur me kto shtje.
Kshtu, n kto hadithe i zbulojm pikpamjet e athershme mbi fallin, magjit, namatisjet, yshtjet,
heqjen e magjive dhe ndikimin e tyre (egorcizmi), duke mbajtur parasysh se sht i ndaluar
prdorimi i Kur'anit pr kto qllime n dobi t fitimit personal. Gjithashtu ekzistojn edhe hadithe
q flasin pr pengimin e magjive me hurma dhe pr mundsin e prdorimit t hurms si ila
kundr kafshimit helmues t gjarprit.
Pr arsye se po flasim pr kohn n t ciln mundsit farmaceutike dhe teknike kan qen t
kufizuara, nuk duhet t befasohemi nse hasim tekste n t cilat flitet mbi shrimin me an t
lshimit t gjakut me kupz ose me brir, me prdorimin e qumshtit t deves, me prdorimin e
Nigella Sativa, disa bimve si jan costusi indian, pastaj hiri i rrogozs (shavarit) pr ndaljen e
gjakderdhjes, sepse n aste t rnda duhet t prdoret gjithka q sht e dobishme, por , edhe
prkundr ksaj, nuk konsiderojm se shrimi me urinn e deves ka ndonj efekt.
Gjithashtu n kohn ton sht e vshtir t pranohet shpjegimet q kan t bjn me disa smundje
si p.sh.:
a)Ethet. Mbi ethet ekzistojn katr tekste dhe q t katrt shprehen se ethet shkaktohen nga
nxehtsia e zjarrit - kitab et-tib, kapitulli 28, faqe 416.
b)Gjithashtu ekziston teksti q thot se do smundje e ka ilain e vet. N hadith thuhet se Zoti nuk
e ka br asnj smundje pa ia caktuar ilain - kitab et-tib kapitulli 1, faqe 395, kurse pr hadithin
mbi mizn ekziston ky shpjegim: "Nse ndonjrit prej jush i bie miza n en le ta fundos t trn
dhe ta hedh, sepse n njrn krah t saj ndodhet smundja, kurse n tjetrn ilai"- kitab et-tib
kapitulli 58, faqe 452 dhe n kitabu bed'ul-halki, el-bab 54, kapitulli 15 dhe 16, faqe 335.
c)Dshtimi me rastin e shikimit t nj gjarpri t caktuar shkakton verbrimin. Kjo sht thn
shprehimisht n kitabu bed'ul-halki, kreu 13 dhe 14, faqe 330-335.

)Gjakderdhja me rastin e t prmuajshmeve t parregullta gjendet n librin mbi menstruacionet. N

prmbledhjen e gjasht t haditheve t Buhariut, dy hadithe q flasin pr kt dukuri te dy gra, pr
t cilat thuhet se gjakderdhja sht shkaktuar nga venat, kurse pr simptomat nuk thon asgj asnj
prej haditheve. Jan t mundshm shum hipoteza lidhur me kt rregullim, por sht vshtir t
gjendet shkaktari i vrtet ku sht mbshtetur kjo diagnoz, e cila edhe mund t jet e sakt.
d)Gjithashtu n hadithe thuhet se "disa smundje nuk jan ngjitse". Kjo sht theksuar n disa
vende n prmbledhjen e haditheve t Buhariut - kitab et-tib, el-bab 76, kapitulli:19, 25, 30, 31, 53,
54 - dhe kjo konkretisht mbi grbuln, mortajn, zgjeben e deves etj., e ndonjher edhe n mnyr
t prgjithsuar. Kto hadithe jan n kundrshtim me hadithe t tjera q thon se nuk duhet shkuar
atje ku ka epidemi t mortajs, sidhe duhet ikur nga grbula si prej luanit.
Mund t prfundojm se ekzistojn hadithe t tilla q nuk jan t pranueshme shkencrisht n
mjeksi dhe shrim. Ekziston dyshimi mbi vrtetsin e tyre. Prve ksaj, hadithet kan t bjn
me probleme t ksaj bote dhe nuk trajtojn shtje fetare. I theksuam kto vetm pr t br
krahasimin me tekstet shkencore t Kur'anit q nuk jan n kundrshtim me shkencn. Prandaj dhe
ky krahasim ka vler t pamueshme, sepse na vrtton se Kur'ani sht Shpallje n t ciln nuk ka
dyshim dhe se ai nuk sht vepr e njeriut.
Krahas ktyre haditheve q i kemi cekur m sipr, e t cilat shkencrisht nuk mund t pranohen, ka
dhe hadithe t tjera gjysmake q jan t lidhur me gjrat fetare, por q ndonjher shrbejn si
komentime t ajeteve kur'anore q flasin pr Gjithsin, lvizjen e Diellit dhe etapat e zhvillimit t
embrionit. Ato nuk mund t pranohen n kohn ton si komentime t ajeteve kur'anore q jan t
kuptueshm n tekstin e tyre kur'anor.
M par kemi folur mbi ajetet shkencore q flasin mbi Diellin ku thuhet se edhe Dielli lviz deri n
kufirin e vet t caktuar (Jasin, ajeti 38) dhe pam se ato jan teza shkencore t Kur'anit q nuk kan
qen t zbuluara deri n kohn m t re. Mirpo, ekziston nj hadith q nuk mund t merret si
komentim i ktij ajeti kur'anor i cili thot: "Kur lind Dielli, ai para fronit t Zotit bn sexhde dhe
krkon ta bj prsri rrrugn e vet t lvizjes, pastaj prsri bn sexhde. N fund kthehet prej nga
ka ardhur q t shklqej prsri nga lindja". Teksti baz i ktij hadithi gjendet n prmbledhjen e
Buhariut bed'ul-halki, pjesa e katrt, el-bab 54, faqe 283. Edhe pse ky hadith nuk sht i qart dhe
sht i vshtir pr t'u prkthyer, prsri prmban njohuri imagjinare mbi lvizjen e Diellit dhe t
Toks, gj q nuk sht n prputhje me shkencn bashkkohore, e cila e ka vrtetuar t kundrtn.
Ky hadith, sipas domethnies s vet t jashtme sht m shum se i dyshimt dhe hyn n grupin e
haditheve gjysmak (ahad).
Po kt gjendje e kemi edhe n etapat e zhvillimit t embrionit. Nj hadith e prcakton kohn e
nevojshme edhe pr zhvillimin e embrionit n etapat e tij t para. (Buhariu:kitab bed'ul-halk, bab
54, kapitulli 6 nr. 430, faqe 290). N hadith theksohet se etapa e par n zhvillimin e embrionit zgjat
40 dit. Etapa e dyt, n t ciln embrioni bhet gjak i ngjizur zgjat po ashtu 40 dit, n etapn e
tret, e cila zgjat 40 dit embrioni bhet cop e mishit t prtypur dhe e gjakut. Pas ksaj ndrhyjn
engjjt dhe ia caktojn ardhmrin ksaj krijese. Pasta futet shpirti n trupin e tij. Prshkrimi i
zhvillimit t embrionit n kt hadith t dyshimt nuk prputhet me njohurit shkencore. Sa i prket
tekstit decidiv kur'anor, ai nuk e ka prcaktuar kohn e zgjatjes s zhvillimit t embrionit prandaj
nuk ka kundrshtime. sht e nevojshme t'ia rikujtojm lexuesit se msimet e Profetit a.s. pas
vdekjes s tij ndahen n dy grupe:
N nj an ka patur shum besimtar q e kan msuar prmendsh Kur'anin dhe e kan prsritur
vazhdimisht si Profeti a.s. Ksaj duhet t'i shtoj se q n gjallje t Profetit a.s. dh eme urdhr t tij
teksti i Kur'anit ka qen shnuar n trsi.

N ann tjetr, shok t Profetit a.s. dhe besimtar t tjer, q kan qen t pranishm n ngjarje, e
kan mbajtur mend tr at q e ka thn dhe far ka br Profeti a.s. dhe me kto jan mbshtetur
sikurse edhe n Kur'an, n mnyr q sa m mir t'i njihnin msimet e Islamit dhe Sheriatit.
Nuk kaloi koh e gjat pas vdekjes s Profetit a.s., dhe Kur'ani e hadithet u mblodhn n dy
prmbledhje t veanta. Prmbledhja e par e ka prfshir tekstin e Kur'anit, i cili sht mbledhur
dhe shkruar zyrtarisht n kohn e khalifit Ebu Bekr dhe Osmanit, e veanrisht n kohn e
khalifatit t Osmanti i cili e prhapi n tr botn Islame. E tr kjo u zhvillua ndrmjet vitit t 12
dhe 24 pas vdekjes s Muhammedi.t a.s., me plqimin e t gjith dshmitarve pr tr at q kan
dgjuar, kan msuar dh ekan marr shnim.
Sa i prket haditheve , prmbledhja e tyre e par u paraqit rreth 40 vjet pas hixhretit.
Ktu e konsiderojm t nevojshme t theksojm se pr disa shtje thjesht shkencore nuk ekziston
kurrfar ngjashmrie ndrmjet haditheve dhe Kur'anit nga aspekti letrar ose prmbajtsor. sht e
pamundur t bhen krahasime ndrmjet stilit kur'anor dh ehve. Gjithashtu, nse e krahasojm
prmbajtjen e teksteve kur'anore me prmbajtjen e teksteve haditheve q kan t bjn me
shkencn, e jo me dogmn e Sheriatin, dhe e krahasojm tr kt me t arrriturat bashkkohore
shkencore, do t habitemi nga dallimi i madh ndrmjet tyre.
1:Dikur qndrimet shkencore t Kur'anit nuk kan qen t pranuara por tani, pas shqyrtimit t
hollsishm, shihet se ato prmbajn teza shkencore q jan vrtetuar sot.
2:Disa nga hadithet q kan t bjn me shtje shkencore e jo, edhe me shtje fetare, prmbajn
pikpamje q nuk mund t pranohen sot. Na duket se kto hadithe lidhur me kto shtje e shprehin
botkuptimin e kohs s athershme, edhe sikur t ishin kaluar goj m goj deri t Muhammedi.
a.s. N fund mund t themi se ky prfundim n t cilin sht pranuar edhe nga vet Muhammedi.
a.s.:"Nse kam dhn ndonj urdhr, e ky urdhr ka t bj me fen, ather zbatojeni at, e nse
dika e kam preferuar n prputhje me mendimin tim, un jam njeri si edhe ju" dhe n mendimin
tjetr:"Nse ju ofroj dika nga feja juaj, punoni sipas saj, e n qoft se ju ofroj dika q ka t bj
me jetn e ksaj bote, po ju i njihni m mir gjrat e ksaj bote".
Ky krahasim ndrmjet Kur'anit dhe haditheve vrteton se Kur'ani sht Libr i Shpallur nga Zoti n
t cilin nuk ka dyshim dhe sht n prputhje t plot me shkencn. Hadithin q lidhet me shtjet e
ksaj bote, i cili nuk sht i shpallur, edhe sikur t jet autentik, duhet ta kuptojm si fjal t njeriut,
i cili mund t gaboj, por edhe mund ta thot t vrtetn, - n prputhje me hadithin q e cituam m
sipr. Pr kt arsye ka qen e domosdoshme q ndrmjet Kur'anit dhe haditheve t bjm dallimin
lidhur me kt. N kt e shohim fuqin e Kur'anit dhe konfirmimin se ai sht i shpallur nga Zoti
xh.sh.

PRFUNDIM

N fund t ktij studimi shihet qart se pikpamja ekzistuese mbi tekstet e Librave t Shenjt, q
sht mbshtetur n vendet tona, pak i prgjigjet realitetit. E pam se n'kushte n 'epoka dhe n
'mnyr jn mbledhur dhe shnuar elementet q e kane prbr beslidhjen e Vjetr, Ungjijt dhe

Kur'anin; rrethanat q kan br t lindin Librat e t tri shpalljeve kan qen shum t ndryshm
ndrmjet tyre dhe nga ky shkak kan rrjedhur pasoja shum t rndsishme q kan t bjn me
autenticitetin e teksteve dhe me disa aspekte t prmbajtjes s tyre.
Beslidhja e Vjetr sht nj prmledhje e veprave letrar q jan shkruar prafrsisht gjat nnt
shekujve. Ajo krijon nj mozaik jo t harmonishm elementet e t cilit, gjat kohve, njerzit i kan
ndryshuar, pjes t reja u jan shtuar pjesve ekzistuese, kshtu q n kohn ton ndonjher sht
shum i vshtir identifikimi i burimit t tyre.
Ungjijt kan pasur pr qllim t'i njohin njerzit me jetn, veprn dhe msimet e Jezusit, q ju ka
ln gjat kohs s prmbushjes s misionit t tij n tok. sht fatkeqsi q autort e tyre nuk jan
dshmitar t ngjarjeve pr t cilat na tregojn Ungjijt e tyre. Unjgijt jan vetm shprehje e asajq
bashksit e ndryshme judeo-krishtere kan ruajtur informata nga jeta e Jezusit nprmjet
zdhnsve t tyre, n form t rrfimeve gojore ose shkrimeve sot t zhdukura, q kan qen
ndrmjetsues mes rrfimeve gojore dhe teksteve burimore.
N kt drejtim duhet par Shkrimet judeo-krishtere dhe, nse duam t jemi objektiv, duhet t
heqim dor nga pikpamjet klasike t shpjegimit.
Ekzistimi i shum burimeve ka si rezultante t pashmangshme kundrthniet dhe dallimet pr t
cilat kemi dhn shum shembuj. Pasi shkruesit e Ungjijve lidhur me jezusin kan pasur tendenca t
njjta t madhrimit t disa ngjarjeve, si autort e letrsis epike frnge t mesjets me kngt e
trimris, del se ngjarjet jan paraqitur me shklqimin karakteristik t do rrfimtari, kurse
autenticiteti i fakteve t dhna sht m se i dyshimt.n kto kushte, disa rrfime t Shkrimeve
judeo-krishtere, q mund t ken lidhje me njohurit bashkkohore, duhet t shqyrtohengjithnj me
rezerv t ciln e imponon aspekti kontestues i autenticitetit t tyre.
Kundrthniet, gjrat e pabesueshme, dallimet n krahasim me t dhnat e shkencs bashkkohore,
jan t shpjegueshme shum mir n funksion t t gjith asaj q ka paraprir. Por habia e t
krishterve sht e madhe kur e kuptojn kt, aq e thell dhe e vazhdueshme ka qen prpjekja e
gjerathershme e shum komentuesve zyrtar q nn maskn e akrobacioneve dialektike2, t
ngjyrosura me lirizmin apologjetik, t fshehin at q del qart nga studimet bashkkohore. Mu n
rastin e gjenealogjis kundrthnse dhe shkencrisht t papranueshme t Jezusit, nga Ungjijt sipas
Mateut, dham shembuj q na prkujtojn gjendjen e till t shpirtit. Ungjilli sipas Gjonit e ka
trhequr vmendjen ton n mnyr t posame pr shkak t mospajtimeve t mdha me tre
Ungjijt e tjer, veanrisht pr shkak t boshllkut t papranuar prgjithsisht q ka t bj me
themelimin e Eukaristis.
Shpallja e Kur'anit ka histori thellsisht t ndryshme nga dy t parat. Duke qen se Shpallja ka
zgjatur rreth njzet vjet3 dhe sapo i sht shpallur Profetit a.s. nga engjlli, Xhibrili, ajo sht
msuar prmendsh nga besimtart dhe menjher sht shkruar n gjallje t Muhammedi.t a.s.
Recensionet e fundit t Kur'anit, q do t bhen 12 deri n 24 vjet pas vdekjes s Profetit a.s. n
kohn e khalifatit t Osmanit, do t shfrytzojn kontrollimin e atyre t cilt e dinin tekstin
prmendsh, meq e kishin msuar n kohn e Shpalljes dhe e kishin prsritur vazhdimisht. Dihet
se teksti q nga ajo koh sht ruajtur me saktsi. Kur'ani nuk e bn problemin e autenticitetit.
Duke vazhduar dy Shpalljet q i kan paraprir, Shpallja e Kur'anit, jo vetm se nuk ka
kundrthnie n tregime q jan shenj e redaktimeve t ndryshme t Ungjijve nga ana e njeriut, por
atij i cili e merr pr ta studiuar n mnyr objektive n dritn e shkencs, ajo i ofron prputhje te
prkryer me t dhnat shkencore bashkkohore, karakteristike vetm pr t. Pr m tepr aty
zbulohen dshmi t natyrs shkencore, si kemi treguar, pr t cilat sht e paimagjinueshme q

autor i tyre mund t jet nj njeri nga koha e Muhammedi.t a.s. Kshtu njohurit shkencor
bashkkohore ndihmojn t kuptohen disa nga ajetet kur'anore, deri tani t pashpjgueshm.
Krahasimi i shum tregimeve biblike me tregimet e Kur'anit, me t njjtn tem, dshmon mbi
ekzistimin e dallimeve t thella ndrmjet pohimeve biblike, shkencrisht t palejueshme, dhe
dshmive kur'anore, q jan n prputhje t plot m t dhnat bashkkohore: p.sh. kt tem e
pam te Krijimi dhe Prmytja. N tekstin e Kur'anit kemi gjetur plotsime t mueshmepr tregimet
biblike lidhur me historin e daljes s Moisiut (Musait) nga Egjipti, kurse trsia prputhet shum
mir me t dhnat arkeologjike pr ta prcaktuar kohn e epokss Musait (Moisiut). Nga ana tjetr,
dallimet e mdha ndrmjet Kur'anit dhe Bibls n tema t tjera shkojn kundr do gjje q sht
thn - pa asnj dshmi sado t vogl - mbi gjoja kopjimin e Bibls nga ana e Muhammedi.t a.s. pr
ta prpiluar tekstin e Kur'anit.
M n fund, shqyrtimi krahasues i pohimeve q i interesojn shkencs dhe q jan shnuar n
prmbledhjet e haditheve, t fjalimeve q i prshkruhen Muhammedi.t a.s., por q, m s shpeshti,
jan t dyshimta - edhe pse e shprehin besimin e epoks - n nj an, dhe t t dhnave shkencore
kur'anore t po ktij lloji, n ann tjetr, n ann tjetr, nxjerr n drit dallimin q na lejon ta
hedhim posht prejardhjen e prbashkt.
Pr shkak t gjendjes n t ciln ka qen dituria n epokn e Muhammedi.t a.s. nuk mund t merret
me mend se shum dshmi kur'anore me karakter shkencor t jen vepr e nj njeriu. sht aq
legjitime q jo vetm Kur'ani t konsiderohet shprehje e nj Shpalljeje, por edhe pas ksaj
Shpalljeje t'i jepet vend krejtsisht i posam, pr shkak t garancis s autenticitetit q e ofron dhe
ekzistimit n t t fakteve shkencore, t cilat, kur studiohen n epokn ton, jan nj sfid pr
shpjegim njerzor.

FUND