Glava 13

Zadaci
Zadaci su rasporedeni po oblastima. Teski zadaci su oznaceni kruzicem dok su oni cija
tezina prevazilazi ovaj kurs su oznaceni zvezdicom. Na kraju su dati zadaci iz oblasti koje
nisu pokrivene ovim kursom.

13.1

Kvantna kinematika

Zadatak 13.1: Napisati komutator [AB, C] pomocu komutatora [A, C] i [B, C].
Zadatak 13.2: Naci razvoj operatora (A B)1 po , pretpostavljajuci da postoji A1 .

2
Zadatak 13.3: Pokazati da vazi (A)2 = (A A)2 = A2 A .
Zadatak 13.4: Pokazati da za svaka dva operatora A i B koji zadovoljavaju [[A, B], A] = 0 vazi
[Am , B] = mAm1 [A, B] za svaki prirodan broj m.
Zadatak 13.5: Neka su | u i | v dva vektora konacne norme. Pokazati da vazi Tr(| u v |) = u | v.
Zadatak 13.6: Za svaki linearni operator A, pokazati da su A A i AA pozitivni hermitski operatori
ciji su tragovi jednaki sumi kvadrata modula matricnih elemenata operatora A. Pokazati Tr(A A) = 0 =
Tr(AA ) akko A = 0.
Zadatak 13.7: Izvod operatora A() koji eksplicitno zavisi od parametra se denise kao
dA()
A( + ) A()
= lim
.
0
d

Pokazati da vazi

d
dA
dB
(AB) =
B+A
,
d
d
d

d
dA 1
(A1 ) = A1
A .
d
d

Zadatak 13.8: Pokazati da za svaka dva operatora A i B vazi

eB AeB = A + [B, A] +

1
1
[B, [B, A]] + [B, [B, [B, A]]] + . . .
2!
3!

81

82

GLAVA 13. ZADACI

Zadatak 13.9: Pokazati eA eB = eA+B e[A,B]/2 ako vazi [A, [A, B]] = 0 = [[A, B], B].
Zadatak 13.10: Pokazati da stanja | i iz =

i | i i | razapinju kodomen od .

Zadatak 13.11: Prostor svih linearnih operatora koji deluju u S je vektorski prostor S S , sa prirodno
def.
denisanim skalarnim proizvodom (A, B) = Tr A B. Ovaj prostor se cesto naziva superprostor, dok se
operatori koji deluju u njemu nazivaju
superoperatorima. Pokazati da je za svaki operator A preslikavanje

A : denisano sa = a Pa (A)Pa (A) superprojektor.

Zadatak 13.12: Naci stanja koja se ne menjaju u idealnom merenju opservable A.
Zadatak 13.13: Pokazati da je diferencijabilni operator p = i~ ddx linearan i hermitski u prostoru
diferencijabilnih funkcija koje su nula van intervala (a, b).
n
n1
Zadatak 13.14: Pokazati da je [x, p] = i~, [xn , p] = i~nxn1 , [A, p] = i~ dA
, [x, B] =
dx , [x, p ] = i~np
dB
d
i~ dp , gde su p = i~ dx , A = A(x) i B = B(p) diferencijabilne funkcije od x i p, respektivno.

Zadatak 13.15: Operator translacije U (a) je denisan kao U (a)(r) = (r a). Pokazati da je U (a)
unitaran i izraziti ga kao funkciju operatora impulsa p = i~.
Zadatak 13.16: Pokazati (6.1) za mesana stanja.
Zadatak 13.17: Pokazati da je koordinatno-impulsni minimalni talasni paket gausijan
xa 2
i
su a, b i f ?
(x) = Ce( 2f ) + ~ bx , tj. pokazati da je u tom stanju (x) x(x) p = ~2 . Sta

13.2

Kvantna dinamika

Zadatak 13.18: Dokazati Hellman-Feynman-ov teorem: za hamiltonijan koji je parametrizovan realnim

parametrom a, normirana svojstvena stanja (H(a) | E(a) = E(a) | E(a) ) zadovoljavaju
d
d
E(a) = E(a) |
H(a) | E(a) .
da
da

(13.1)

Zadatak 13.19: Pokazati da za svaku opservablu A, matricni elementi komutatora [H, A] u (normiranom) stacionarnom bazisu zadovoljavaju
n, | [H, A] | n , = (En En ) n, | A | n , .

(13.2)

Specijalno, uzimajuci hamiltonijan u formi H = T +U (r), naci matricne elemente impulsa i sile (gradijenta
potencijala) dokazujuci teorem virijala.
Zadatak 13.20: Pokazati da je gustina struje verovatnoce za slobodnu cesticu u stanju pw (r) = Ceikr
jednaka
~
jpw = k|C|2 .
(13.3)
m

Zadatak 13.21: Uz pretpostavku da je limx V (x) = V i V+ V , odrediti, u zavisnosti od

energije, kada je stanje vezano a kad ne, za: a) E > V ; b) V > E > V+ ; c) V+ > E.

13.2. KVANTNA DINAMIKA

83

Zadatak 13.22: Pokazati da je energija vezanog stanja cestice u jednoj dimenziji nedegenerisana.
Zadatak 13.23: Oscilatorni teorem kaze da ako su svojstvene energije iz diskretnog spektra cestice
u jednoj dimenziji poredane u rastuci niz, E1 < E2 < . . . , onda je rastuci i broj nula odgovarajucih
svojstvenih funkcija n . Pokazati da n+1 ima bar jednu nulu izmedu dve susedne nule funkcije n .
se moze zakljuciti o parnosti vezanih svojstvenih stanja hamiltonijana H(x) =
Zadatak 13.24: Sta
p2
2m + V (x) ako je potencijalna energija parna funkcija od x, tj. ako je V (x) = V (x)?
Zadatak 13.25: Pokazati da prvi izvod vremenski nezavisne talasne funkcije nema prekid u tackama
se desava sa kontinualnoscu prvog izvoda u slucaju V (x) =
najvise konacnog skoka potencijala V (x). Sta
(x a)?
Zadatak 13.26: Naci diskretni energetski spektar i odgovarajuce svojstvene funkcije cestice u potencijalima (gde su , Vi > 0 i V2 > V1 )):
1. Va (x) = (x),
2. Vb (x) = 0 za 0 < x < a i Vb (x) = za x < 0 i x > a,
3. Vc (x) = (x) za a < x < a i Vc (x) = za x < a i x > a,
4. Vd (x) = V0 za |x| < a i Vd (x) = 0 za |x| > a,
5. Ve (x) = za x < 0, Ve (x) = V0 za 0 < x < a, Ve (x) = 0 za x > a,
6. Vf (x) = V1 za x < a, Vf (x) = 0 za a < x < a, Vf (x) = V2 za x > a,
7. Vg (x) = za x < 0 i x > b, Vg (x) = 0 za 0 < x < a, Vg (x) = V0 za a < x < b,
8. Vh (x) = za x < 0 i x > c, Vh (x) = 0 za 0 < x < a, Vh (x) = V2 za a < x < b, Vh (x) = V1 za
b < x < c.
{
Zadatak 13.27: Za cesticu u polju U (x) oblika U (x) =

,
(x a),

x<0
, naci broj stanja
x>0

diskretnog spektra u zavisnosti od parametara.

{
Zadatak 13.28:

Sistem u jednoj dimenziji, koji se

a2 x, x (0, a/2)
4
x [a/2, a)
se nalazi u stanju (x) =
2 (a x),
a
0, inace

0, x
/ (0, a)
, x (0, a)

nalazi u potencijalu V (x) =

. Naci srednju vrednost energije, |H|.

}
,

Zadatak 13.29: Izracunati koecijente T i R za cesticu koja nailazi sa strane x = na potencijale

V1 , V4 (koristeci resenje u ovom slucaju i modikovanjem konstanti naci resenja za slucaj V4 za E > V0
i E < V0 ) i V6 denisane u zadatku 13.26.
Zadatak 13.30: (Kroning-Peni model) Naci spektar energija cestice u periodicnom potencijalu V (x +
d) = V (x), gde je d = a + b i V (x) = V0 > 0 ako b < x < 0, V (x) = 0 ako 0 < x < a. Naci energetski
spektar u slucaju b 0 i V0 tako da bV0 = P ~2 /ma.
se moze reci o energetskom
Zadatak 13.31: Naci talasnu funkciju cestice u polju V (h) = mgh. Sta
spektru?

84

GLAVA 13. ZADACI

Zadatak 13.32: Provodni elektroni u metalima se zadrzavaju u metalu usrednjenim potencijalom

koji se zove unutrasnji potencijal metala. Izracunati, u jednodimenzionalnom modelu sa potencijalom
V (x) = V0 < 0 za x < 0 i V (x) = 0 za x > 0, verovatnoce reeksije i transmisije za provodni elektron
koji nailazi na povrs metala sa energijom E cija je vrednost: (a) E > 0; (b) V0 < E < 0.
Zadatak 13.33: Mono-energetski snop elektrona udara o povrs metala normalno na nju. Izracunati
koecijent reeksije ovih elektrona ako je E = 0.1eV i V0 = 8eV. (Videti Zadatak 13.32)

energije E nailazi na barijeru V = V (x) u tacki x = x1 i napusta je u x = x2

Zadatak 13.34: Cestica
(tunel efekat). Neka je kriva potencijala V (x) dovoljno glatka, interval [x1 , x2 ] se deli naintervale duzine
xi , koji su dovoljno veliki u poredenju sa relativnom dubinom penetracije di = ~/ 8m(V (xi ) E)
cestice u pravougaonu barijeru. Izracunati u ovoj aproksimaciji koecijent transmisije T za celu barijeru
V = V (x), znajuci da je Ti exp(xi /di ) za i-tu pravougaonu barijeru.
Zadatak 13.35: Eksperimentalno je dobijeno da se pod dejstvom jakog elektricnog polja, normalnog
na povrs metala, javlja emisija elektrona iz metala, tzv. hladna emisija. Sile koje deluju na elektron su
Coulomb-ova, koja deluje na elektron koji je izasao iz metala i koji stvara pozitivno naelektrisanu svoju
sliku u metalu, i elektrostaticka eE. Pretpostavljajuci da je elektricno polje homogeno, naci zavisnost
struje hladne emisije od jacine elektricnog polja.
Zadatak 13.36: Za slobodnu cesticu koja se u trenutku t = 0 nalazi u stanju
(xx0 )2

mv0

(x, t = 0) = Ae 2a2 +i ~ x naci srednje vrednosti koordinate i impulsa (x i p), srednje vrednosti
njihovih kvadrata ( x2 i p2 ) kao i njihove disperzije (x i p) u zavisnosti od vremena.
Zadatak 13.37: (Linearni Harmonijski Oscilator) Naci svojstvene funkcije i spektar energija hamil2
p2x
2
tonijana H = 2m
+ m
2 x .
Zadatak 13.38: Naci en (p) za jednodimenzionalni linearni harmonijski oscilator znajuci resenja n (x).
Zadatak 13.39: Izracunati moguce vrednosti energije cestice u potencijalu V (x) = za x 0, i
2
2
V (x) = m
2 x za x > 0.
= p2 + A2 x
Zadatak 13.40: Sistem opisan hamiltonijanom H
2 (A > 0) se nalazi u stanju x | =
2
1
2
x
(x + ) e
. Izraziti koecijent preko A, tako da stanje | bude konacan zbir svojstvenih stanja
hamiltonijana i u tom slucaju naci njegovu dalju evoluciju.
Zadatak 13.41: Pokazati da vazi (a+ = a i a = a) (a) [a , (a )s ] = s(a )s1 , i
( )( )
min(m,p)

p
m
(b) [(a )m , (a+ )p ] =
s!
(a+ )ps (a )ms .
s
s
s=1

[
]
2
2
Zadatak 13.42: Pokazati da je operator U () = exp (a a+ ) unitaran ( je realan broj, a su
operatori kreacije/anihilacije za jednodimenzionalni LHO). Pokazati da za operator koji je denisan kao
d
g () = U ()(a a+ )U () vazi d
g () = 2g ().
Zadatak 13.43: Pokazati da se svaki monom sastavljen od operatora a+ i a moze izraziti kao polinom
sa uredenim monomima ((a+ )x pre (a )y ).
Zadatak 13.44: Naci x p u svojstvenom stanju | operatora a za jednodimenzionalni linearni
harmonijski oscilator.

Zadatak 13.45: Maksimalno uprostiti izraz ea f (a+ )ea , gde je f funkcija koja moze da se razvije
u Taylor-ov red oko nule.
1 2
Zadatak 13.46: Pokazati i (Q) = 1 i e 2 Q Hi (Q). Savet: pokazati operatorski identitet:
2 i!

(Q ddQ ) = (e 2 Q ddQ e 2 Q ).
Zadatak 13.47: Generalisati rezultate harmonijskog oscilatora u jednoj dimenziji na sistem sa d hard
p2
monijskih stepeni slobode; hamiltonijan takvog sistema je H = k=1 ( 12 mkk + 12 mk k2 qk2 ).
Zadatak 13.48: Naci mesano stanje koje opisuje harmonijski oscilator koji je u termodinamickoj
ravnotezi sa toplotnim rezervoarom temperature T . Naci srednju energiju u dva granicna slucaja, kada
temperatura tezi nuli i za visoke temperature.
1

13.3. ANGULARNI MOMENT

13.3

85

Angularni moment

il
Zadatak 13.49: Koristeci ijk lmn = det jl
kl
jl km jm kl , ijk ijl = 2kl i ijk ijk = 6, gde

im in
jm jn za tenzor Levy-Chivita pokazati ijk ilm =
km kn
se podrazumeva sumiranje po ponovljenim indeksima.

Zadatak 13.50: Izracunati komutatore [li , rj ], [li , pj ] i [li , lj ] = i~

ijk lk .

Zadatak 13.51: Izracunati ei ~ lz ri ei ~ lz (i = 1, 2, 3) i na osnovu toga odrediti smisao skupa superop

eratora {R | [0, 2]}, denisanih sa R A = ei ~ lz Aei ~ lz .

Zadatak 13.52: Pokazati da su matrice koje reprezentuju angularni moment (za maksimalnu tezinu
k) u standardnom bazisu {| k, k , | k, k + 1 , . . . , | k, k }:
[ k
D(k) (K3 ) = ~

0
0
0
0

0
k+1
0
0
0

0 0 0]
0 0 0
(k)
(K+ )
0 0 , D
0 k1 0
0 0 k

= ~

0
0
0
0
2k 0
0
0
0
0
4k2 0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
4k2 0
0
0
0
0
2k

0
0
0
(k)
(K )
0,D
0
0

= D(k) (K+ ).
(13.4)

Zadatak 13.53: Pokazati K 2 | km, = k(k + 1)~2 | km, .

Zadatak 13.54: Naci srednju vrednost operatora projekcije angularnog momenta na osu n = cos ez +
sin (cos ex + sin ey ) u stanju | lm , tj. Ln |lm = lm | L n | lm .


Zadatak 13.55: Pokazati da je Ki2 |x = Kj2 |x = 0 ako i samo ako za sve komponente vazi
Kp | x = 0, tj. | x =| k = 0, m = 0, .
Zadatak 13.56: Kako se u vremenu menja talasna funkcija krutog rotatora u xy-ravni ako je u pocetnom
trenutku (x, t = 0) = A cos3 .
Zadatak 13.57: Naci komponente angularnog momenta, kao i kvadrata l2 i l , u cilindricnim koordinatama.
Zadatak 13.58: Koristeci metod hipergeometrijskih jednacina resiti diferencijalne jednacine koje zadovoljavaju sferni harmonici.

Zadatak 13.59: Cestica

mase m se nalazi u sferno-simetricnom potencijalu V (r) = c(r a), (c > 0).
Naci minimalnu vrednost konstante c za koju postoji vezano stanje (ctgh(x) x1 [1 + o(x2 )]).
Zadatak 13.60: Za l = 0 izracunati svojstvene energije i svojstvena stanja cestice u beskonacno
dubokoj sferno simetricnoj potencijalnoj jami, V = 0 za r < R i V = za r > R.
Zadatak
13.61: Koriste
[ 2
] ci metod hipergeometrijskih jednacina resiti jednacinu
2
2
d
nl x +2Zxl(l+1)
nl (x) = 0 koja ima veze sa radijalnom jednacinom vodonikovog atoma.
R
dx2 +
x2

86

GLAVA 13. ZADACI

Zadatak 13.62: Za vodonikov atom (Z = 1) u osnovnom stanju 100 = 1 3 er/a0 izracunati (i)
a0




najverovatnije rastojanje elektrona od jezgra, (ii) 1r , (iii) r12 , (iv) rk (k 0), (v) p2x , (vi) U (r)
i (vii) T .
2

p
e
Zadatak 13.63: Runge-Lenz vektor za vodonikov atom (H = 2m
r , gde je = 4
) je denisan kao
0
1

M = 2m (p l l p) r r, gde su l angularni moment, p impuls i r vektor polozaja elektrona. Pokazati

da vazi M l = 0 = l M i [H, M ] = 0, sto je uslov za postojanje dodatne grupe simetrije vodonikovog
atoma SU(2). Prethodno izracunati kontrakciju simetricnog i antisimetricnog tenzora Sij Aij , vektorski
proizvod l l i skalarne proizvode l r, r l, l p i p l.

Zadatak 13.64: Resiti stacionarnu Schrodinger-ovu jednacinu za cesticu naelektrisanja e i spina s = 0

u konstantnom elektromagnetnom polju B = Bez (za kalibraciju uzeti A = Bxey ).
Zadatak 13.65: Za najopstiju funkciju koordinata i vremena f (r, t) proveriti invarijantnost Schrodiniq
~c f .
ger-ove jednacine na gradijentne transformacije: A A + f , 1c f
t i e
Zadatak 13.66: Koristeci osobine Pauli-jevih matrica pokazati sledece: [i , j ] = 2iijk k , [i , j ]+ =
2ij , ( a)( b) = a b + i (a b) i = 2i.
Zadatak 13.67: Naci reprezentaciju algebre spina u simetrijski adaptiranom bazisu (|s, ms ) za s = 1
i s = 3/2.
Zadatak 13.68: Naci moguce projekcije spina s = 1/2 na osu n = cos ez + sin (cos ex + sin ey ).
Zadatak 13.69: Elektron se nalazi u spinskom stanju |+. Naci verovatnocu da projekcija spina na
osu n = sin cos ex + sin sin ey + cos ez ima vrednost 21 . Koja je srednja vrednost spina duz ove
ose?
Zadatak 13.70: Naci za spin s = 1/2 reprezentaciju podgrupe rotacija oko ose n = cos ez +
sin (cos ex + sin ey ).
Zadatak 13.71: Za dva elektrona spina s = 1/2 izracunati matrice operatora ukupnog spina Si kao i
kvadrata spina S 2 . Resiti zajednicki svojstveni problem operatora S 2 i Sz . Uzeti ~ = 1.
Zadatak 13.72: Za dva elektrona spina s = 1/2 pomocu operatora spustanja/podizanja (S ), vezanih
za ukupni spin, naci zajednicki svojstveni bazis operatora ukupne projekcije spina na z osu i kvadrata
ukupnog spina.
Zadatak 13.73: Za dve cestice angularnih momenata l = 1 pomocu operatora spustanja/podizanja
(L ), vezanih za ukupni angularni moment, naci zajednicki svojstveni bazis operatora ukupne projekcije
angularnog momenta na z osu i kvadrata ukupnog angularnog momenta.
Zadatak 13.74: Naci rezultat merenja Jn projekcije ukupnog angularnog momenta p-elektrona
(l = 1) na osu n = sin cos ex + sin sin ey + cos ez u stanju
| = 12 (| j = 32 , jz = 12 + i | s = 21 , sz = 12 | l = 1, lz = 1 ).
Zadatak 13.75: Ukupan angularni moment elektrona u atomu je j = l + s. Resiti zajednicki svojstveni
problem operatora s2 , l2 , j 2 i jz .
Zadatak 13.76: Za dve cestice angularnih momenata l naci ukupno stanje | L = 0, M = 0 .
Zadatak 13.77: Koristeci se operatorom J za dve cestice sa kvantnim brojevima uglovnih momenata
j1 = j = j2 izraziti ukupna orbitalna stanja | J = 2j 2, MJ = 2j 2 .
Zadatak 13.78: Za sistem dve cestice naci komutator [L2 , p r], gde su L = l1 + l2 operator ukupnog
momenta impulsa, p = p1 + p2 operator ukupnog impulsa cestica i r = r2 r1 operator relativnog
polozaja cestica.
Zadatak 13.79: Sistem od dve cestice spina s1 = 12 = s2 je opisan hamiltonijanom H = As1 s2 . U
pocetnom trenutku sistem se nalazi u singletnom stanju. Odrediti dalju evoluciju ovog sistema.
Zadatak 13.80: Momenti kvantnih brojeva l1 i l2 dva sistema se slazu u rezultujuci moment velicine L.
Naci srednje vrednosti operatora l12 l22 , l1 l2 i (l1 l2 )2 u stanju |l1 l2 , LLz , gde je vektorsko mnozenje.

13.4. APROKSIMATIVNI METODI

13.4

87

Aproksimativni metodi

Zadatak
racunom (I red) naci svojstvene energije i svojstvena stanja hamiltoni 13.81: Perturbacionim

0 100
1
2
100 1
2
3
.
jana
1
2
3
200
2
3 200 4
Zadatak 13.82: Naci u prvom redu teorije perturbacije pomeranje{energetskih nivoa za cesticu u
2
, x (0, a/2)
a V0 x
beskonacno dubokoj potencijalnoj jami dejstvom perturbacije V (x) =
2
V
(a

x)
, x (a/2, a)
a 0
Zadatak 13.83: Izotropni dvodimenzionalni linearni harmonijski oscilator je perturbovan sa H = xy.
Izracunati, u prvom redu racuna perturbacije, razdvajanje drugog pobudenog nivoa.
Zadatak 13.84: Naci u prvom redu teorije perturbacije cepanje prvog pobudenog nivoa trodimenzionalnog izotropnog linearnog harmonijskog oscilatora, na koji deluje perturbacija H = (xy + yz + zx).
Zadatak 13.85: Naci cepanje energetskih nivoa krutog rotatora u ravni pri delovanju perturbacije
H = xy.
Zadatak 13.86: U prvom redu racuna perturbacije izracunati popravku energije osnovnog stanja za
cesticu u beskonacno dubokoj sferno simetricnoj potencijalnoj jami radijusa R. Perturbacija je H = r.
Zadatak 13.87: Odrediti racunom perturbacije (I red) energiju osnovnog stanja He atoma, smatrajuci
interakciju elektrona perturbacijom.
Zadatak 13.88: Dve cestice spina s1 = 1 = s2 se nalaze u sistemu koji je denisan hamiltonijanom
H = A(s1 + s2 + Bez )2 , gde je B ~. Naci u prvom redu teorije perturbacije cepanje prvog pobudenog
stanja.
Zadatak 13.89: Naci do drugog reda teorije perturbacije kako se menja prvi pobudeni nivo jednodimenzionalnog linearnog harmonijskog oscilatora pri uracunavanju popravke anharmoniciteta H = Ax3 +Bx4 .
Zadatak 13.90: Naci prvu nenultu popravku energije osnovnog stanja krutog rotatora momenta inercije
I i dipolnog momenta d u konstantnom homogenom elektricnom polju E.
Zadatak 13.91: Varijacionim
{ racunom proceniti energiju osnovnog stanja cestice u jednodimenzionU, x (a, a)
alnom potencijalu V (x) =
, U > 0, koristeci familiju probnih funkcija (x) =
0, x
/ (a, a)

A(x + a), x (a, 0)

A(a x), x [0, a)
.

0, x
/ (a, a)
Zadatak 13.92: Varijacionim racunom proceniti energiju osnovnog stanja 3D izotropnog LHO koristeci
probne funkcije oblika a (r) = b(a2 r2 ) za r a (za r > a funkcija je nula).
Zadatak 13.93: Varijacionim racunom naci svojstvene energije i svojstvena stanja hamiltonijana

(
1
2

)
2
.
5

Zadatak 13.94: Proceniti energiju stanja dvodimenzionalnog izotropnog linearnog harmonijskog oscilatora koristeci kao probnu funkciju () = An e , gde je n 0.

88

GLAVA 13. ZADACI

Zadatak 13.95: Varijacionim racunom proceniti energiju osnovnog stanja trodimenzionalnog linearnog
2
harmonijskog oscilatora, uzimajuci za probne funkcije (r) = (a r)2 er , gde je a unapred zadat
konstantan vektor.
Zadatak 13.96: Varijacionim racunom izracunati energiju osnovnog stanja He-atoma koristeci probne
funkcije oblika (r1 , r2 ) = Ce(r1 +r2 ) .
Zadatak 13.97: Proceniti energiju stanja elektrona u vodonikovom atomu uzimajuci za probne funkcije
2 2
k (r) = (a r)2 ek r , gde je a unapred zadat konstantan vektor.
Zadatak 13.98: Varijacionim metodom na
ci energiju |320 stanja vodonikovog atoma, koristeci probne

2
2
2 k x2 +y 2 +z 2
funkcije oblika k (r) = C(2z x y )e
.
Zadatak 13.99: Varijacionim racunom
naci energiju osnovnog stanja jona molekula vodonika H+
2 . Za

r
3

R
probnu funkciju uzeti (,R) (r) =
, gde su varijacioni parametar, R rastojanje izmedu
R3 e
jezgara, a r rastojanje elektrona od centra mase jezgara. Uzimajuci = 1.9, naci ravnotezno rastojanje
jezgara i energiju osnovnog stanja. Zadatak raditi u atomskim jedinicama, tj. uzeti me = m = 1, ~ =
1, e = 1 i 40 = 1.
Zadatak 13.100: Varijacionim racunom naci energiju prvog pobudenog stanja dvodimenzionalnog
izotropnog linearnog harmonijskog oscilatora. Za varijacione funkcije uzeti funkcije oblika e f ().
Zadatak 13.101: Varijacionim racunom naci aproksimativnu energiju i talasnu funkciju 2s stanja
vodonikovog atoma.

13.5

Dodatni zadaci

Zadatak 13.102: Pokazati da je parcijalni trag hermitskog operatora hermitski. Analogno i za pozitivan
i za statisticki.
Zadatak 13.103: Naci operatore koordinate i impulsa u Heisenberg-ovoj slici za sisteme u jednoj di2
2
menziji u potencijalima (a) V (x) = 0, (b) V (h) = mgh i (c) V (x) = m
2 x .
Zadatak 13.104: Naci u Heisenberg-ovoj slici operator lx projekcije angularnog momenta na x-osu za
izotropni trodimenzionalni linearni harmonijski oscilator.
Zadatak 13.105: Pokazati da su Galilejeve transformacije u prostoru varijabli reprezentovane pomocu
sledecih supervarijabli:

D(g(,
0, 0, 0)) = el ,

D(g(0,
0, v, 0)) = emvq,

D(g(0,
a, 0, 0)) = eap,

D(g(0,
0, 0, )) = e H .

(13.5a)
(13.5b)

Zadatak 13.106: Naci eiI (r), gde je I prostorna inverzija, tj. I(r) = (r).
Zadatak 13.107: Naci projektore P na potprostore razapete parnim (P+ ) i neparnim (P ) funkcijama
u odnosu na prostornu inverziju.

13.5.

DODATNI ZADACI

89
i

Zadatak 13.108: Naci koecijente i za koje je operator U = e 2 (x

rotacija za u faznom prostoru.

+p2 )

prostorna inverzija, tj.

Zadatak 13.109: Pokazati da za pogodno odabrane , R operator U, = ei(p1 p2 )

predstavlja operator permutacije.

+i(x1 x2 )2

Zadatak 13.110: Permutaciona grupa SN za N > 1 poseduje tacno dve jednodimenzionalne ireducibilne
reprezentacije, simetricna (jedinicna) D(+) i antisimetricna (alternirajuca) D() : D() () = () . Ovde
je
parnost permutacije . Pokazati da su ove reprezentacije jedine jednodimenzionalne ireducibilne
reprezentacije od SN .
Zadatak 13.111: Za N cestica spina s naci sva (anti)simetricna stanja u spinskom delu prostora, (i)
N = 2 i s = 1/2, (ii) N = 2 i s = 1, (iii) N = 3 i s = 1/2.
Zadatak 13.112: Za 2 cestice ciji su jednocesticni prostori stanja dimenzije n naci bazis u (anti)simetricnom
potprostoru.
Zadatak 13.113: Sistem od dva neinteragujuca identicna fermiona spina s = 12 nalazi se u 1D beskonacno
dubokoj potencijalnoj jami sirine a. Napisati osnovno stanje i osnovnu energiju kada je ukupno spinsko
stanje tripletno/singletno. Za oba slucaja naci verovatnoce da se obe cestice nadu u levoj polovini jame.
Zadatak 13.114: Neka je jednocesticni prostor stanja razapet vektorima | a i | b i neka se dva
bozona/fermiona nalaze u stanju | = 12 (| ab | ba ). Naci verovatnocu da se obe cestice nadu u
poluprostoru z 0.
Zadatak 13.115: Tri identicna fermiona spina s = 12 se nalaze u stanju koje je sastavljeno od jednocesticnih
stanja |a |p, |a |m i |b |p, gde su |p/m =|s = 12 , ms = 21 (za prostorne delove vazi a | b = S C
i a | a = 1 = b | b). Naci verovatnoce dobijanja pojedinih rezultata pri merenju projekcije spina jedne
cestice na z-osu.
Zadatak 13.116: U sistemu dva jednaka bozona spina s = 0 ukupno stanje je sastavljeno od jednocesticnih
stanja i ( | = S i | = 1 = | ). Naci verovatnocu da obe cestice imaju impuls sa
pozitivnom z-komponentom.
Zadatak 13.117: Pokazati da proizvoljan fermionski jednocesticni bazis | jp od span(| ip |p =
1, . . . , | iN ) daje pomocu

() () | i1 iN
|n =
n!N !
isto zicko stanje kao sto bi se dobilo iz bazisa | i (tj. vektor koji se razlikuje od | n najvise za fazu).
Zadatak 13.118: Dve cestice spina s1 = 1/2 = s2 se nalaze u stanju = 1+ | 1, 1 1, 1 |
+10 | 1, 0 1, 0 | +1 | 1, 1 1, 1
| +00 | 0, 0 0, 0 | (vektori | l, m su iz kompozitnog
prostora). Za konstante vazi lm > 0 i lm lm = 1. Naci podsistemska stanja 1/2 = Tr2/1 kao i
njihove svojstvene vrednosti.

90

GLAVA 13. ZADACI

Zadatak 13.119: Pokazati da je parcijalni skalarni proizvod N -cesticnog stanja | n sa nekorelisanim

vektorom | jL+1 , . . . , jN , ciji je broj popunjenosti nN L , L-cesticno stanje:

n!L!

jL+1 , . . . , jN | n =
() | n
nL = n nN L
(13.6a)
L ,
nL !N !
(uzeti u obzir da je vektor jednak nultom ako je bilo koji od nLi negativan); je permutacija (jedinstvena
u slucaju fermiona i nebitna u slucaju bozona) takva da vazi
() | i1 iN =| i1 1 i1 L , jL+1 , . . . , jN .
Analogno, za L-cesticni vektor | j1 , . . . , jL pokazati

n!(N L)!
() | n
j1 , . . . , jL | n =
N L ,
nN L !N !

nN L = n n(j1 , . . . , jL ),

(13.6b)

gde je denisano sa () | i1 iN =| j1 , . . . , jL , i1 (L+1) i1 N . Za L = 1 izvesti

j | n =

nj
()lj | n
N 1 ,
N

Zadatak 13.120: Pokazati 1,...,L =

Zadatak 13.121: Pokazati 1,...,L =

(N )1
L

nN 1,i = ni ij , lj =

ni .

(13.6c)

i<j

n
nL n nL

| n
L nL |,

gde je

( n ) def. |S| ( ns )
=
s=1 nLs .
nL

()

1
P Pn PL , gde je Pn projektor na jednocesticni pros(NL ) | n {z
}
L

tor.

Zadatak 13.122: Pokazati da svaki simetricni operator komutira i sa simetrizatorom i sa antisimetriza

torom, tj. da vazi [(P (+) A), P () ] = 0.
Zadatak 13.123: Pokazati da je ukupni angularni moment fermiona u zatvorenoj ljuski jednak nuli.
Zadatak 13.124: U sistemu dva identicna bozona spina s = 2 naci vektore |S, MS = 0 koji su zajednicki
svojstveni vektori operatora S 2 i Sz .
Zadatak 13.125: Pokazati da je as | n =

N s | n . Izvesti

ai | n1 , . . . , ni , . . . = ()li (n) 1 ni | n1 , . . . , ni + 1, . . .
koristeci prethodno. Uopstiti prvi rezultat da se dobije (13.6b) u obliku:

(N L)!

j1 , . . . , jL | n =
ajL aj1 | n .
N!

(13.7)

Naci oblik ovog izraza nezavisno od broja cestica N u stanju | n .

Zadatak 13.126: Ponovo razmotriti problem harmonijskog oscilatora u drugoj kvantizaciji: naci jednocesticni
prostor stanja i Fock-ov prostor. Koje su kvazi-cestice u pitanju? Da li su fermioni ili bozoni?

13.5.

DODATNI ZADACI

91

Zadatak 13.127: Pokazati da za aditivne simetricne L-cesticne operatore A[L] =

vazi
1
A[L] =
As1 ,...,sL a asL asL as1 ,
L! s1 ,...,sL s1 ,...,sL s1

p1 <<pl

Ap1 ,...,pL
(13.8)

s1 ,...,s
L

gde je Ass1 ,...,s

,...,s = s1 , . . . , sL | A1,...,L | s1 , . . . , sL .
1

Zadatak 13.128: Izraziti operatore angularnog momenta u formi jednocesticnih i dvocesticnih operatora:

T [1] =
Tss as as ,
(13.9)
ss

V [2]

1
2

s1 s1 s2 s2

Vss1ss2 as1 as2 as2 as1 .

(13.10)

1 2

i dati alternativan dokaz za osobinu zatvorenih ljuski (Zadatak 13.123).

Zadatak 13.129: Cestica

mase m i naelektrisanja q se nalazi u potencijalu trodimenzionalnog izotropnog
linearnog harmonijskog oscilatora. U trenutku t = cestica je u osnovnom stanju kada pocinje da
2
deluje perturbacija elektricnim poljem E(t) = Ae(t/ ) ez gde su A i realne konstante. Naci u najnizem
redu teorije perturbacije verovatnocu da je oscilator u pobudenom stanju u trenutku t = .

92

GLAVA 13. ZADACI

Glava 14
Re
senja Zadataka
14.1

Kvantna Kinematika

Resenje 13.1. Ocigledan niz jednakosti dovodi do resenja: [AB, C] = ABC CAB =
ABC ACB + ACB CAB = A(BC CB) + (AC CA)B = A[B, C] + [A, C]B.

n
Resenje 13.2. Razvijajuci izraz po stepenima od dobija se: (A B)1 =
n=0 Ln ,
odakle
Mnozeci sa (A B) dobija se
treban odrediti operatore Ln .
n+1
I = n=0 (A
B)Ln = AL0 +
cigledno je resenje
n=0 (ALn+1 BLn ). O

1
n
1
n 1
1
n
1 n
(A B) = n=0 (A B) A = A

(BA
)
.
n=0

Resenje 13.3. (A A)2 = A2 2A A + A2 = A2 2 A A + A2 = A2

A2
Resenje 13.4. Za m = 1 jednakost je tacna. Pretpostavljajuci da vazi za neko m = n,
za m = n + 1, koristeci resenje 13.1, se dobija:
[An+1 , B] = A[An , B]+[A, B]An = nAn [A, B]+[A, B]An . Iz uslova zadatka da A komutira
sa komutatorom [A, B], dobija se [An+1 , B] = (n + 1)An [A, B].
Resenje 13.5. Uz pretpostavku da ortonormirani bazis = {| i } postoji, trag se moze
izraziti kao

Tr(|u v |) = i | u v | i = v | i i | u = v | ( |i i |) |u = v | I |u = v | u.
Resenje 13.6. Operator H je hermitski akko (x, Hy) = (Hx, y) vazi za svaka dva vektora
x i y. Skracivanjem notacije i zamenom A = A+ i A = A , sledeci niz jednakosti za
svako x i y (x, A A y) = (A x, A y) = (A A x, y) pokazuje da su operatori A A

hermitski. Za svaki vektor x, srednja vrednost (x, A A x) = (A x, A x)

x2 je
= A


uvek pozitivna,
i za svaki ortonormirani bazis
= {| i }, TrA A = (i, A A i) =

(A i, A i) =
A i2 . Konacno, TrA A = A i2 = 0 akko A i = 0 za svako
i A = 0.
Resenje 13.7. d(AB)/d = lim0 (A( + )B( + ) A()B())/ =
lim0 (A( + )B( + ) A()B( + ) + / =
lim0 (A( + ) A())/B( + ) + lim0 A()(B( + ) B())/ =
(d(A)/d)B + A(d(B)/d). Diferencirajuci jednakost AA1 = I dobija se
93


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

94

(d(A)/d)A1 + A(d(A1 )/d) = 0 d(A1 )/d = A1 (d(A)/d)A1 .

Resenje 13.8. Uvodeci
operator g(A, B, ) = eB AeB i razvijajuci ga oko = 0
dobija se g(A, B, ) =
n dn g/dn /n! gde je d0 g/d0 = A, dg/d = Bg gB =
2
2
[B, A], d g/d = [B, dg/d] = [B, [B, A]], . . . Uzimajuci = 1 dobija se jednakost.
Resenje 13.9. Koristeci resenje prethodnog zadatka uz uslove ovog zadatka dobija se:
dT (s)/ds = d(esA esB )/ds = AT (s) + T (s)B = (A + esA BesA )T (s) =
1
2
(A + B + [A, B]s)T (s) T (s) = e(A+B)s+ 2 [A,B]s .

Resenje 13.10. Za proizvoljni vektor | , operator ga slika u | = i i |i i | .

Tako, svaki vektor iz kodomena operatora je linearna kombinacija ukljucenih stanja |i ,
def.
i R() < V = span {| }. Ako je R() pravi potprostor u V, onda postoji nenulti vektor
| x iz V takav da vazi | x = 0. Onda se mo
bazis | j u V, takav
ze naci ortonormirani

da je | 1 =| x . U ovom bazisu | i = j cji | j i = jj i cji cj i i | j j |,
gde su cji = j | i . Kako je | 1 svojstveni vektor od za svojstvenu vrednost 0,
on razapinje jednodimenzionalni invarijantni potprostor od , sto znaci da su matricni
elementi u prvoj vrsti
i prvoj koloni od jednaki nuli. Posebno, za prvi dijagonalni
element se dobija i c1i c1i i = 0, a zbog pozitivnosti i ovo znaci da su svi koecijenti
c1i nulti, tj. | x = 0, sto je u kontradikciji sa pretpostavkom.

def.
Resenje 13.11. Iz = a Pa (A)Pa (A) se nalazi
superoperator

X
= a Pa (A)XPa (A).
A

Ovaj
(X, A Y ) = a Tr X Pa (A)Y Pa (A) = a Tr Pa (A)X Pa (A)Y =
superoperator je hermitski:

Tr ( a Pa (A)XPa (A)) Y = (A X, Y ). On je takode idempotentan:

A A X =

a,b

Pa (A)Pb (A)XPb (A)Pa (A) =

Pa (A)XPa (A) = A X.

Resenje
u (neselektivnom) merenju opservable

13.12. Za stanje koje se ne menja

P
zeci jednakost svojstvenim
aP
(A)
va
z
i
jednakost

=
A =
a
a a (A)Pa (A). Mno
a
projektorima od A (i sleva i zdesna) dobija se
Pa (A) = Pa (A)Pa (A) = Pa (A) (a) [Pa (a), ] = 0 (a) [A, ] = 0.
b
Resenje 13.13. Koristeci parcijalnu integraciju, dobija se: (, p) = a pdx =
b
b
b
d
)dx = a (i~ )dx = i~ |ba + a (i~ ) dx = (p, ).
(i~ dx
a
Resenje 13.14. Prva jednakost se lako pokazuje delovanjem na neku funkciju f (x):
[
x, p]f (x) = i~f (x). Druga jednakost se pokazuje uz pomoc matematicke indukcije: za
n = 1 vazi, pretpostavi se da vazi za neko n i uz pomoc [A, BC] = B[A, C] + [A, B]C se
dobija [
x, pn+1 ] = pn [
x, p]+[
x, pn ]
p = (n+1)i~
pn . Treca jednakost se pokazuje razvijanjem
funkcije A u red i koriscenjem prethodne jednakosti. Poslednje dve jednakosti se pokazuju
analogno drugoj i trecoj.
Resenje 13.15. Adjungovani operator
od U (a) se nalazi iz

denicije, koristeci niz ociglednih

jednakosti: ((r), U (a)(r)) = R3 (r)U (a)(r)dr = R3 (r)(ra)dr = R3 (r+
a)(r)dr = (U (a)(r), (r)). Odavde je U (a) = U (a), pa je U (a)U (a) = U (a)U (a) =
I. Resenje drugog dela zadatka se dobija razvojem funkcije u red U (a)(r) = (r a) =

14.2. KVANTNA DINAMIKA

95

[ i
]
1
1
n (n)
n
(a)

(r)
=
(a)
(r)
=
exp
[a]
(r)
=
exp

a(i~)
(r) =
n=0
n=0
n! [
~
[ n! ]
]
exp ~i ap (r), tj. U (a) = exp ~i ap .
Resenje 13.16. Uzimajuci uopsteno, tj. mesano stanje . Posto je pozitivan operator, ima jedinstven pozitivan koren 1/2 . Denisuci pomocne operatore A = A A ,
B = B B , i A = 1/2 A , B = 1/2 B . Koristeci standardni skalarni proizvod u prostoru operatora (X, Y ) = Tr A B, lako je prepoznati Schwartz-ovu nejednakost u izrazu

Tr (A A )Tr (B B ) |Tr B A |2 . Leva strana je jednaka 2 (A)2 (B), dok u desnoj

A
A 2
zamenjujuci B dobija se srednja vrednost | A B |2 = | A B +B
+ A B B
|.
2
2

Dakle, apsolutna vrednost celog izraza je manja od kvadrata imaginarnog dela, sve zajedno 2 (A)2 (B) | A B |2 = 41 | [A , B ] |2 = 14 | [A, B] |2 .
Resenje 13.17. Konstanta C se nalazi iz uslova normiranosti talasne funkcije

xa 2
1 = (x)(x)dx = |C|2 e2( 2f ) dx. Uz smenu x a x dobija se

1 x2
x 2
1 = |C|2 e2( 2f ) dx = 2|C|2 0 e 2f 2 dx. Koristeci Poisson-ov integral

n1 x2
n/2
2
x
e
dx
=
(n/2)/2
,
dobija
se
1
=
2|C|
f
/2, odakle je konstanta normi0

4
2
ranja (do na fazni faktor) C = 1/ f 2. Za srednju vrednost koordinate, uz koriscenu
smenu odbacuju
ci integral neparne funkcije u simetricnim granicama, se dobija
x = (x)x(x)dx = a. Slicno za srednju vrednost kvadrata koordinate

x2 = (x)x2 (x)dx = a2 + f 2 . Dalje, slicno kao za koordinatu, lako je izracunati

srednju vrednost i neodredenost impulsa, rezultati su: p = b, p2 = b2 + ~2 /4f 2 i
p = ~/2f . Racun srednje vrednosti kvadrata impulsa (koji je najkomplikovaniji) se
moze uprostiti koristeci se cinjenicom da je impuls hermitski operator

p2 = | p2 | = (| , p2 | ) = (p | , p | ) = |p | |2 = | i~ (x)|2 dx. Iz
prethodnog se vidi da je a srednja vrednost koordinate, f njena neodredenost a b srednja
vrednost impulsa, tj. x = a, x = f i p = b. Na kraju, talasna funkcija (x) je
minimalni talasni paket zato sto je proizvod neodredenosti koordinate i impulsa jednak
donjoj granici, tj. x p = ~/2.

14.2

Kvantna Dinamika

Resenje 13.18. Polazeci od svojstvene jednakosti H(a) |E(a) = E(a) | E(a) i diferencirajuci je po a, dobija se H (a) | E(a) + H(a) | E(a) = E (a) | E(a) + E(a) | E(a) .
Mnozeci poslednju jednakost sa E(a) | sleva, dobija se
E(a) | H (a) |E(a) + E(a) | H(a) |E(a) = E (a) E(a) | E(a) + E(a) E(a) | E(a) .
Drugi sabirci sa obe strane su jednaki pa se potiru, i E(a) | E(a) = 1, odakle se dobija
trazena jednakost.
Resenje 13.19. Polazeci od svojstvenog problema hamiltonijana H | n, = En | n,
i od denicije komutatora [H, A] = HA AH, lako se pokazuje 13.1. Uvodeci skracenu
notaciju, n, | A | n , = An,n i nn = (En En )/~, dobija se sledece:
[H, p]n,n = i~ U n,n = ~nn pn,n i [H, r]n,n = i~ pn,n = ~nn rn,n
2
odakle se dobija F n,n = U n,n = mnn
rn,n .

96

GLAVA 14. RESENJA

ZADATAKA

Resenje 13.20. j = m1 Re( (r, t)p(r, t)) = m1 Re( (r, t)(i~)(r, t))
= m1 Re( (r, t)(i~(ik))(r, t)) = m1 Re(|C|2 (~k)) = m~ |C|2 k.
Resenje 13.21. Lako je videti da ako je energija (E) veca od nekog od
potencijala u
beskonacnosti (V ) da je svojstvena funkcija ravan talas sa impulsom k = 2m(E V )/~2
bez granicnih uslova u toj beskonacnosti. Ovo znaci da je cestica slobodna akko je njena
energija veca od minimuma potencijala u beskonacnosti. Zakljucak je da je stanje vezano
akko V+ > E.
Resenje 13.22. Pretpostavlja se suprotno. Dakle, neka postoje dva zicki razlicita stanja
(nelinearna) 1 (x) i 2 (x) da imaju istu energiju. Onda se za bilo koji potencijal V (x)
ima 1 /1 = 2m(E V (x))/~2 = 2 /2 sto dovodi do jednacine (1 2 1 2 ) = 0.
Integraljeci poslednju jednakost, dobija se 1 2 1 2 = C za svako x. Konstanta C je
nula zato sto funkcija stanja, pa i prvi izvod, za vezana stanja tezi nuli u beskonacnostima.
Dalje, integraljeci 1 /1 = 2 /2 dobija se 1 = A2 , ali zato sto su stanja normirana,
konstanta A je fazni faktor, sto znaci da stanja 1 (x) i 2 (x) opisuju isto zicko stanje,
sto je u suprotnosti sa pretpostavkom.
Resenje 13.23. Posmatraju se dve funkcije n (x) i n+1 (x) za svojstvene vrednosti
En < En+1 . Svojstvene jednacine za oba stanja su n + 2m(En V )n /~2 = 0 i

n+1
+ 2m(En+1 V )n+1 /~2 = 0. Neka je = (En+1 En )/~ > 0. Mnozeci prvu
jednakost sa n+1 a drugu sa n , oduzimajuci ih i integraljeci u intervalu (a, b), dobija se
b

n dx. Dalje se uzima da su tacke a i b nule funkcije n ,

(n n+1 n+1
n )|ba = 2m
~
a n+1
b
2m

b
odakle se dobija n n+1 |a = ~ a n+1 n dx. Posto funkcija n ima isti znak izmedu
a i b, odakle suprotni znak prvog izvoda, tako znak desne strane zavisi od znaka funkcije
n+1 . Tako, ako funkcija n+1 ne menja znak izmedu a i b, onda bi leva i desna strana
bile suprotnog znaka, odakle sledi da n+1 mora da ima bar jednu nulu izmedu a i b.
Resenje 13.24. Vezana stanja su nedegenerisana (videti zadatak 13.22) pa Schrodinger-ova i prostorno invertovana Schrodinger-ova jednacina su H(x)(x) = E(x) i
H(x)(x) = E(x) i daju zicki isto stanje, odakle se vidi da se normirane funkcije
razlikuju do na fazni faktor, tj. (x) = ei (x). Iz niza jednakosti (x) = ((x)) =
ei (x) = e2i (x), sledi e2i = 1, tj. 2 = 2n odakle ei = 1.
Resenje 13.25. Neka je a tacka skoka potencijala. Integraljeci vremenski nezavisnu Schrodinger-ovu jednacinu oko tacke prekida u intervalu (a
, a + ) dobija se
a+
a+
~2
2m
( (a + ) (a )) + a V (x)(x)dx = E a (x)dx. Integral zdesna je,
koristeci teorem o srednjoj vrednosti, proporcionalan , i takode integral sleva je proporcionalan koristeci cinjenicu da je skok potencijala konacan. Iz poslednjih argumenata i
uzimajuci limes kada 0 sledi da je prvi izvod neprekidan.
a+ U drugom slucaju poslednja
~2

jednakost je 2m ( (a + ) (a )) + (a) = E a (x)dx, pa uz argumente iz

(a).
proslog slucaja, prvi izvod ima skok (a+) (a) = 2m
~2
Resenje 13.26. Za vezana stanja, spektar je diskretan. Koristeci rezultat zadataka 13.21,
vezana stanja imaju energiju ispod minimalnog potencijala u beskonacnosti. Takode,
koristi se to da su funkcije neprekidne a prvi izvod da nema prekid osim u tackama gde su
Dirac-ove delta funkcije (videti zadatak 13.25). Dodatno, oznake funkcija su indeksirane

14.2. KVANTNA DINAMIKA

97

rimskim brojevima oblasti cije su granice skokovi potencijala polazeci od x = . Tako:

1. za E < 0 funkcije
po oblastima su I (x) = A1 ex + B1 ex i II (x) = A2 ex +
B2 ex , gde je = 2m|E|/~2 . Konstante B1 i A2 moraju da budu jednake nuli da
bi funkcija imala konacnu normu. Takode, zbog neprekidnosti funkcije mora da vazi
A1 = A = B2 . Jednacina za skok prvog izvoda daje 2( m/~2 )A = 0, odakle se
2
2
2
(A = 0) dobija disperziona jednacina = m/~
/2~ . Normiranjem
, tj. E = m
2
funkcije se dobija (do na fazni faktor) A = , tj. (x) = 2m/~2 e2m|x|/~ .
2. za E > 0 funkcija je nula van oblasti (0, a), dok je u ogranicenoj oblasti pogodno
funkciju napisati kao linearnu kombinaciju sinusa i kosinusa. Dakle, u ovom slucaju
pogodan je oblik (x) = A sin(kx) + B cos(kx). Neprekidnost funkcije u x = 0 daje
B = 0, dok neprekidnost u x = a daje k = n/a, gde je n N. Iz poslednjeg
E =(~2 /2m)(n/a)2 .
Normirajuci funkciju na 1, dobija se do na fazni faktor
A = 2/a, tj. n (a) = 2/a sin[(n/a)x].
3. za E > 0 funkcija je nula van oblasti (a, a). Funkcije po oblastima je pogodno
napisati u obliku I (x) = A1 sin[k(x + a)] + B1 cos[k(x +
a)] i
II (x) = A2 sin[k(x a)] + B2 cos[k(x a)], gde je k = 2mE/~2 . Neprekidnost
funkcije u tackama x = a daje Bi = 0. Neprekidnost funkcije u x = 0 dovodi do
resenja (x) = A sin[k(|x| a)]. Iz jednakosti za skok prvog izvoda u x = 0 dobija
se disperziona jednakost tg(ka) = k~2 /m koja ima beskonacno mnogo diskretnih
resenja. Normiranjem funkcije na 1 dobija se konacno resenje
1
(x) =
sin[k(|x| a)].
asin(2ka)/2k

4. za 0 > E > V0 stanja su vezana. Funkcije po oblastima su I (x) = A1 e(x+a) +

B1 e(x+a) ,
+ B2 sin(kx) i III (x) = A3 e(xa) + B3 e(xa) ,
II (x) = A2 cos(kx)
2
gde su = 2m|E|/~ i k = 2m(V0 |E|)/~2 . Posto funkcija mora da bude
konace norme, to konstante B1 i A3 moraju da budu anulirane. Iz neprekidnosti
funkcije i prvog izvoda u x = a i x = a, respektivno, dobijaju se jednacine A1 =
A2 cos(ka)B2 sin(ka), A1 = A2 sin(ka)+B2 cos(ka), B3 = A2 cos(ka)+B2 sin(ka)
i B3 = A2 sin(ka) + B2 cos(ka), gde je = /k. Nenulto resenje postoji akko
je determinanta sistema jednaka nuli (disperziona relacija), tj. tg(ka) = 1 .
Potrebno
je grackim resavanjem
analizirati razlicita resenja. Tako, za tg(ka) = ,
2
tj. tg( 2m(V0 |E|)/~ a) = |E|/(V0 |E|), dobija se da bar jedno resenje uvek
postoji. Dalje, deljenjem, npr. prve i druge jednacine dobijene iz granicnih uslova,
dobija se da konstanta B2 u tom slucaju mora biti jednaka nuli. Unoseci poslednji
(uz normiranje talasne funkcije)
rezultat u jednacine dobija se parno
{ resenje(|x|a)
cos(ka)e
, |x| > a
1
. Dok u drugom slucaju
+ (x) =
a+cos2 (ka)/+sin(2ka)/2k
cos(kx)
, |x| < a

tg(ka) = 1/, tj. tg( 2m(V0 |E|)/~2 a) = (V0 |E|)/|E|,

dobija se da bar
jedno resenje postoji akko su konstante u takvom odnosu da vazi 2mV0 /~2 a > /2.
Dalje, deljenjem, npr. prve i druge jednacine dobijene iz granicnih uslova, dobija
se da konstanta A2 u tom slucaju mora biti jednaka nuli. Uz poslednji rezultat
jednacine daju neparno resenje (uz normiranje talasne funkcije)


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

98
{

sgn(x) sin(ka)e(|x|a) , |x| > a

. Npr. za eleksin(kx)
, |x| < a
tron u jami a = 1
A potrebno je da jama bude dublja od 9.4eV da bi postojalo
neparno stanje.
(x) =

a+sin2 (ka)/sin(2ka)/2k

5. za 0 > E > V0 stanja su vezana. Funkcija za x < 0 je nula. Za 0 < x <

a
funkcija je linearna kombinacija I (x) = A1 sin(ka) + B1 cos(ka), gde je k =
2m(V0 |E|)/~2 . Zbog neprekidnosti funkcije u x = 0 dobijase B1 = 0. Za
x > a funkcija je II (x) = A2 e(xa) + B2 e(xa) , gde je = 2m|E|/~2 . Zahtev za konacnu normu funkcije anulira konstantu B2 . Neprekidnost funkcije i prvog
izvoda u x = a daje, respektivno, jednakosti A1 sin(ka) = A2i kA1 cos(ka) = A2 .
Deljenjem
jednakosti se dobija tg(ka) = k/, tj. tg( 2m(V0 |E|)/~2 a) =

(V0 |E|)/|E|.
Isto kao u prethodnom slucaju za neparna resenja, resenje postoji akko vazi 2mV0 /~2 a > /2,
posle normiranja
{ i ono je(|x|a)

sin(ka)e
,x > a
2
(x) =
.
a+sin2 (ka)/sin(2ka)/2k
sin(kx)
,0 < x < a
2

n=3

n=2

n=1

n=0
0

V1

[
(
)
(
)]
V1 E
V2 E
+
arctg
+ n 2 .
Slika 14.1: Tanke linije su familija funkcija 12 arctg
E
E

Debela linija je funkcija 2mE

a. Kruzici su svojstvene energije cestice. Tanke linije u
~2

(
)
V2 V1
2mV1
1

E = V1 imaju vrednosti 2 arctg

+ n 2 dok debela ima vrednost
a, pa
~2
V1
(
)
V2 V1
1
resenje za n parno postoji ako vazi 2mV
a > 12 arctg
dok za n neparno postoji
~2
V1

(
)
V2 V1
1
u slucaju 2mV
a > 12 arctg
+ 2 .
~2
V1
6. za E < V1 < V2 stanja su vezana. Funkcije po oblastima su I (x) = A1 e (x+a) +
B1 e (x+a) , II (x) = A2 sin(kx) + B2 cos(kx) i III (x) = A3 e+ (xa) + B3 e+ (xa) ,

14.2. KVANTNA DINAMIKA

99

gde su = 2m(V1 E)/~2 , k = 2mE/~2 i + = 2m(V2 E)/~2 . Zbog

konacne norme funkcije vazi B1 = 0 = B3 . Neprekidnost funkcije i prvog izvoda
u tackama x = a i x = a, respektivno, daje jednacine A1 = A2 sin(ka) +
B2 cos(ka), A1 = kA2 cos(ka) + kB2 sin(ka), A3 = A2 sin(ka) + B2 cos(ka) i
+ A3 = kA2 cos(ka) kB2 sin(ka). Da bi postojalo nenulto resenje determinanta
2
sistema jednacina mora da bude jednaka
nuli, tj. tg(2ka) = k( ++ )/(k + ).
Uvodeci smenu tg( ) = /k = (V2/1 E)/E, gde su (0, /2), resenje
je ka = ( + + )/2 + n/2. Grackim resavanjem se dobija diskretan spektar i
uslovi za postojanje resenja su dati u zaglavlju slike 14.1. Uporediti sa prethodnim
slucajevima V1 = V2 = V0 i sa V2 = a V1 = V0 .
7. Stanja su vezana za svako E > 0. Izdvajaju se dva slucaja energija E < V0 i
E > V0 . U prvom slucaju funkcije po oblastima se mogu napisati u obliku
I =
2
A1 sin kx
+ B1 cos kx i II = A2 sh(b x) + B2 ch(b x), gde su k = 2mE/~
i = 2m(V0 E)/~2 . Funkcija u oblastima x < 0 i x > b mora biti nula odakle
zbog kontinuiteta B1 = 0 = B2 . Neprekidnost funkcije i prvog izvoda u tacki x = a
daje, respektivno, jednacine A1 sin ka = A2 sh(b a) i kA1 cos ka = A2 ch(b
a) odakle se dobija disperziona relacija k tgka = th(x a). Za drugi slucaj
rezultati su analogni prethodnim uz zamenu hiperbolickih funkcija odgovarajucim
trigonometrijskim.
8. Stanja su vezana za svako E > 0. Izdvajaju se tri slucaja energija E > V2 , V1 <
E < V2 i 0 < E < V1 . U prvom slucaju funkcije po oblastima se mogu napisati
u obliku I = A1 sin k0 x + B1 cos k0 x, II = A2 sin k2 (b x)
+ B2 cos k2 (b x)
iIII = A3 sin k1 (c x) + B3 cos k3 (c x), gde su k0 =
2mE/~2 i k1/2 =
2m(E V1/2 )/~2 . Funkcija u oblastima x < 0 i x > c mora biti nula odakle zbog
kontinuiteta B1 = 0 = B3 . Iz uslova neprekidnosti funkcije i prvog izvoda u tackama
x = a i x = b, respektivno, dobijaju se jednacine A2 sin k2 (b a) + B2 cos k2 (b a) =
A1 sin k0 a, k2 A2 cos k2 (ba)+k2 B2 sin k2 (ba) = k0 A1 cos k0 a, B2 = A3 sin k1 (c
b) i k2 A2 = k1 A3 cos k1 (c b). Dalje, da bi postojalo netrivijalno resenje determinanta sistema mora da bude jednaka nuli, odakle se dobija disperziona relacija
k11 tgk1 (c b) = ( k10 tgk0 a + k12 tgk2 (b a))/(1 kk02 tgk0 atgk2 (b a)). U slucaju
V1 < E < V2 rezultat se dobija zamenjujuci u prethodnom rezultatu k2 sa ik2 , dok
se za slucaj 0 < E < V1 resenje dobija prethodnom zamenom zajedno sa k1 ik1 .
Resenje 13.27. Stanja su vezana za E < 0. Talasna funkcija za x < 0 je nula. Funkcija za
0 < x < a jeI (x) = A1 shx + B1 chx dok je za x > a II (x) = A2 e(xa) + B2 e(xa) ,
gde je = 2m|E|/~2 . Zbog kontinualnosti u x = 0 konstanta B1 mora da bude nula.
Konstanta A2 mora da bude jednaka nuli da bi funkcija imala konacnu normu. Takode,
zbog neprekidnosti funkcije u x = a mora da vazi A1 sha = Asha = B2 . Jednacina za
2
skok prvog izvoda, uz neznatno sredivanje, daje 1 ~m = e2a . Resenje postoji ako je
2
2
~2
< 1, tj. broj resenja je nula ako je ~m > 1, a postoji jedno resenje za ~m < 1.
m
Resenje 13.28. Srednja vrednost hamiltonijana
) stanju je (potencijal je nula u
( u2 ovom
a
~ d2
intervalu x (0, a)) | H | = 0 (x) 2m dx2 (x)dx. Potrebno je izracunati


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

100

drugi izvod funkcije. Prvi izvod je (x) = a42 [(x) 2(x a/2) + (x a)] , odakle je
8~2
drugi izvod (x) = a42 [(x) 2(x a/2) + (x a)] . Konacno, | H | = ma
3.
ikx
Resenje 13.29. U slucaju potencijala V
+ B1 eikx
1 funkcije po oblastima su I = A1 e
i II = A2 eikx + B2 eikx , gde je k = 2mE/~2 . Posto cestice nailaze sleva, mora da
vazi B2 = 0. Neprekidnost funkcije u x = 0 daje jednakost A1 + B1 = A2 , dok jednakost
za prekid prvog izvoda u slucaju delta funkcije daje ikA1 ikB1 ikA2 = 2m
A2 , tj.
~2
2m
m
m
A1 B1 = (1 + i k~2 )A2 . Iz dve
se dobija A1 (= (1 + i k~2 )
)A2 i B1 = i k~
2 A2
( jednakosti
( m )2 )
( m )2
( m )2
odakle su koecijenti T = 1/ 1 + k~2
i R = k~2 / 1 + k~2
.

U slucaju potencijala V4 funkcije po oblastima je pogodno napisati u obliku I = A1 eik(x+a) +

B1 eik(x+a) , II =A2 sin k0 x + B2 cos k0 x i III = A3 eik(xa) + B3 eik(xa) gde su k =

2mE/~2 i k0 = 2m(E + V0 )/~2 . Iz uslova zadatka, cestica nailazi sa strane x = ,

sledi da u trecoj oblasti ne postoji talas koji se krece od x = ka jami, tj. B3 = 0.
Iz neprekidnosti funkcije i prvog izvoda u tackama x = a i x = a, respektivno, dobijaju jednacine A1 + B1 = A2 sin k0 a + B2 cos k0 a, ikA1 ikB1 = k0 A2 cos k0 a +
k0 B2 sin k0 a, A3 = A2 sin k0 a + B2 cos k0 a i ikA3 = k0 A2 cos k0 a k0 B2 sin k0 a. Konstante
koje su potrebne su A1 , B1 i A3 . Prve dve se mogu izraziti preko poslednje kao
[
(
)
]
(
)
A1 = 2kk0 cos(2k0 a) i k 2 + k02 sin(2k0 a) A3 /2kk0 , B1 = i k 2 k02 sin(2k0 a)A3/2kk0
pa su koecijenti transmisije i reeksije
(k 2 k02 ) 2 sin2 (2k0 a)
4k 2 k02
,R= 2 2
.
T = 2 2
4k k0 + (k 2 k02 ) 2 sin2 (2k0 a)
4k k0 + (k 2 k02 ) 2 sin2 (2k0 a)
Za slucaj potencijala V4 i E > V0 dovoljno je napraviti u poslednjem resenju zamenu V0 V0 dok je u slucaju E < V0 potrebno napraviti zamene k0 ik0 =

2m(V0 E)/~2 i sin(2k0 a) i sh(2k0 a), tako da je resenje za koecijent transmisije

4k 2 k02
4E(V0 E)
( ),
=
2
2 2 2
2
2
4k k0 + (k + k0 ) sh (2k0 a)
4E(V0 E) + V02 sh2 ad

gde je d = 1/2k0 = ~/ 8m(V0 E) dubina penetracije cestice. Koecijent transmisije

je nezanemarljiv u slucaju a/d 1 dok u slucaju d a koecijent transmisije postaje
T =

T 16

E(V0 E) 2 a
e d.
V02

Korisno je primetiti da u klasicnom slucaju ~ 0 koecijent transmisije tezi nuli.

U poslednjem slucaju potencijala V6 funkcije po oblastima je pogodno napisati u obliku
+ ik2 (xa)
ik1 (x+a)
ik1 (x+a)
I = A+
+ A
, II = A
sin k0 x + A+
+
1e
1e
2
2 cos k0 x i III = A3 e
ik2 (xa)
2 i k =
2 . Uslov da
2mE/~
2m(E
+
V
)/~
c
estica
nailazi
sa
A
e
gde
su
k
=
i
i
0
3
strane x = povlaci A
=
0.
Iz
neprekidnosti
funkcije
i prvog izvoda u tackama x =
3
+

+
+
a i x = a, respektivno, dobijaju se jednacine A1 +A1 = A
2 sin k0 a+A2 cos k0 a, ik1 A1

+
+

+
+

ik1 A
1 = k0 A2 cos k0 a+k0 A2 sin k0 a, A3 = A2 sin k0 a+A2 cos k0 a i ik2 A3 = k0 A2 cos k0 a
+

k0 A +
zene preko A+
2 sin k0 a. Za konstante A1 i A1 izra
3 se dobija
)
] +
[
(
2
A
1 = k0 (k1 k2 ) cos(2k0 a) i k0 k1 k2 sin(2k0 a) A3 /2k0 k1 ,

14.2. KVANTNA DINAMIKA

101

odakle se za koecijente transmisije i reeksije dobija

T =

4k02 k1 k2
,
k02 (k1 + k2 )2 + (k02 k12 ) (k02 k22 ) sin2 (2k0 a)

R=

k02 (k1 k2 )2 + (k02 k12 ) (k02 k22 ) sin2 (2k0 a)

.
k02 (k1 + k2 )2 + (k02 k12 ) (k02 k22 ) sin2 (2k0 a)

Uporediti ovaj rezultat sa prethodnim (k1 = k2 ), i u sva tri slucaja proveriti jednakost
T + R = 1.
Resenje 13.30. Funkcija u oblasti b < x < 0 je oblika I (x) = A sin(x) +
B cos(x),
dok je
u oblasti 0 < x < a oblika II (x) = C sin(x) + D cos(x), gde su = 2mE/~2
i = 2m(E V0 )/~2 . Zbog periodicnosti potencijala, funkcija u oblasti a < x < d =
a+b je III (x) = eikd I (x) = eikd {A sin[(xd)]+B cos[(xd)]}. Neprekidnost funkcije
i prvog izvoda u tackama x = 0 i x = a, respektivno, dovodi do jednakosti B = D, A =
C, eikd [A sin(b) + B cos(b)] = C sin(a) + D cos(a) i eikd [A cos(b) + B sin(b)] =
[C cos(a) D sin(a)]. Zamenjujuci konstante C i D iz prve dve jednakosti u poslednje
dve dobijaju se jednacine
A[eikd sin(b) sin(a)] + B[eikd cos(b) cos(a)] = 0 i
A[eikd cos(b) cos(a)] + B[eikd sin(b) + sin(a)] = 0.
Izjednacavajuci determinantu sistema sa nulom dobija se disperziona jednacina
cos(kd) = cos(a) cos(b)

2 + 2
sin(a) sin(b).
2

U slucaju kada je V0 > E najjednostavnije je napraviti zamene i, cos(b) ch(b)

i sin(b) i sh(b) odakle se u ovom slucaju dobija disperziona jednacina
cos(kd) = cos(a)ch(b)

2 2
sin(a)sh(b).
2

Uzimajuci granicnu vrednost b 0, V0

zajedno sa bV0 = P ~2 /ma (sto odgovara
periodicnom potencijalu V (x) = (P ~2 /ma) n (x na)), poslednja jednakost postaje
cos(ka) = cos(a) + P

sin(a)
.
a

Kvantni broj k je tzv. kvaziimpuls. Resenja ove jednacine postoje ako desna strana jednakosti zadovoljava uslov 1 cos(a) + P sin(a)
1 i daju energetske zone (svojstvene
a
energije cestice) prikazane na slici 14.2 zajedno sa objasnjenim pojedinostima.
Resenje 13.31. Schrodinger-ova jednacina cestice u ovom potencijalu je
(
)
E
d2 (h) 2m2 g

h
(h) = 0.
dh2
~2
mg


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

102

20

200

15

) )

10

E (2 m a /(h/2

0
-1

P sin(

a)/

GAP

GAP

100

0
a + cos(

a)

k a

Slika 14.2: Prikazan je slucaj P = 5. Energija cestice u okviru jedne zone moze kontinualno da se menja. GAP je energetski procep u zonama koji cestica mora da preskoci da
bi imala energiju u okviru prve sledece zone. Levo: zavisnost funkcije cos(a) + P sin(a)
a
od a. Crveni srarani deo je zabranjen. Desno: podebljane linije su zavisnost energije (pomnozene odredenim konstantama da bi se dobila bezdimenziona velicina) od
kvaziimpulsa (pomnozenog translacionim periodom a). Crvene tanke isprekidane linije su
energije slobodne cestice (parabola ~2 (k 2n/a)2 /2m, gde je n Z i zadovoljava uslov
0 ka 2n < 2). Crne podebljane linije su energije koje ulaze u tzv. ireducibilni
domen (deo iz koga se mogu generisati cele energetske zone). Vidi se da se degeneracije
parabole u tackama 0, i 2 ukidaju. Ove tacke se zovu specijalne tacke (tacke povecane
simetrije-u ovom slucaju prostorna inverzija (x x i k k) ). Takode se vidi da je
razlika energija cestice od energija slobodne cestice najveca u specijalnim tackama.
Spektar je ocigledno kontinualan. Uvodeci smenu
(
=

2m2 g
~2

) 13
,

(
)
E
xE = h
mg

dobija se jednacina
d2 (xE )
xE (xE ) = 0
dx2E
cije resenje, koje je kona
cno za xE , je = CAi(xE ), gde je C konstanta normi
ranja i Ai(xE ) = (1/) 0 cos(u3 /3 uxE )du Airy-jeva funkcija.
Drugi nacin resavanja ovog zadatka je u impulsnoj reprezentaciji. Schrodinger-ova jednacina
je tada
deE (p)
p2 e
E (p) + img~
= E eE (p).
2m
dp
Resenje ove jednacine je
eE (p) = Aexp

i
mg~

p3
Ep
6m

)]
.

14.2. KVANTNA DINAMIKA

103

Normiranjem resenja na Dirac-ovu delta funkciju dobija se do na fazni faktor A =

(2)1/2 . Svojstveno stanje u koordinatnoj reprezentaciji se dobija Fourier-ovom transfor
macijom E (h) = (2~)1/2 eE (p)ei(p/~)h dp. Uvodeci smene
(
=

2m2 g
~2

) 13
,

p
u=
~

(
)
E
i xE = h
,
mg

za resenje se dobija


[ ( 3
)]
( 3
)

~
u
~
u
(xE ) =
exp i
+ uxE
du =
cos
+ uxE du = ~Ai(xE ).
2
3

3
0
Resenje 13.32. (a) Funkcija
je < (x) = A+ eix + A
eix za x < 0 i > (x) = B+ eix +
B eix za x > 0, gde su = 2m(E + V0 )/~2 i = 2mE/~2 . Posto elektron dolazi iz
metala to je B = 0. Granicni uslov u x = 0 za funkciju i njen izvod daje jednacine A+ +
A = B+ i (A+ A ) = B+ . Resenje jednacina je A+ = 12 (1+ )B+ i A = 12 (1 )B+ ,
 2
 2
 
 B+ 
()2
4
odakle su koecijenti reeksije R =  A
=
i
transmisije
T
=
 A+  = (+)
2.
A+ 
(+)2
V2

Zanimljiva su dva granicna slucaja: (i) klasican, kada je E V0 onda je R = 1T 16E0 2

i (ii) kada je 0 < E V0 onda je R = 1T 14 VE0 . Za uobicajene metale V0 10eV

i energiju elektrona E = 0.1eV koecijent reeksije je R 90%.
ix
ix
(b) Funkcija
za x < 0 i > (x) = B+ ex +B ex za x > 0, gde
e
je < (x) = A+ e +A
2
su = 2m(V0 |E|)/~ i = 2m|E|/~2 . Da bi funkcija bila konacna kada x
mora da bude B+ = 0. Granicni uslov u x = 0 za funkciju i njen izvod daje jednacine
A+ + A = B i i(A+ A ) = B . Resenje jednacina je A+ = 21 (1 + i )B i A =
1
(1 i )B . Odavde je koecijent reeksije R = 1. Koecijent transmisije je nula bilo iz
2
razloga T = 1R bilo zato sto je transmitovana struja jednaka nuli. Ovaj rezultat se slaze
sa klasicnim: ako cestica ima manju energiju od barijere bice reektovana sa sigurnoscu.
Medutim, ono sto je novi rezultat je to sto je gustina verovatnoce nalazenja elektrona van
|E| 2x
metala nenulta i iznosi |> |2 = 4|A+ |2 V0|E|
e
gde je 1/2 dubina prodiranja elektrona
u okolnu sredinu.
Resenje 13.33. Funkcija je <
(x) = A+ eix + A eix
za x < 0 i > (x) = B+ eix +

B eix za x > 0, gde su = 2m(E + V0 )/~2 i = 2mE/~2 . Posto elektron dolazi

izvan metala to je A+ = 0. Granicni uslov u x = 0 za funkciju i njen izvod daje jednacine
B+ + B = A i (B+ B ) = A . Resenje jednacina je B+ = 12 (1 )A i
 2
 B+ 
()2
1

B = 2 (1 + )A , odakle su koecijenti reeksije R =  B

 = (+)2 i transmisije

( V )2
 2
1 1+ E0
 A 
4

T =  B  = (+)2 . Dalje je koecijent reeksije R =

= 0.64 sto je vece
V0
1+

1+

je veca energija upadnog elektrona to je manje

od verovatnoce (0.36) ulaska u metal. Sto
verovatna reeksija. Kao primer, verovatnoca reektovanja elektrona koji bombarduju
anodu u Rontgen-ovoj tubi (V0 10eV i E 105 eV) je aproksimativno 6.2 1010 .
Resenje 13.34. Sistem je konzervativan pa cestica prolazi kroz barijeru sa konstantnom
energijom. Koecijenti transmisije Ti kroz zahvacene regione su aproksimativno nezavisni,


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

104

sto znaci da je koecijent transmisije kroz celu barijeru dat proizvodom

[
]

1
T =
Ti = exp
8m(V (xi ) E)xi .
~ i
i
Smanjujuci podelu intervala [x1 , x2 ] dovoljno da je zadovoljen uslov di xi dobija se
aproksimativna formula, tzv. Gamow-ov faktor propustljivosti
[
]

1 x2
T = exp
8m(V (x) E)dx .
~ x1
Resenje 13.35. Ukupna sila koja deluje na elektron izvan metala je F = eE e2 /4x2 ,
odakle je potencijal u kome se krece elektron van metala V (x) = eEx e2 /4x,
dok
je u metalu potencijal
V0 . Van metala potencijal ima maksimum Vmax = e3 E u

tacki xmax = e/4E. Vidi se da se maksimum potencijala smanjuje sa povecanjem jacine

elektricnog polja. U klasicnom slucaju svi elektroni koji nalecu iz metala sa energijom
Vmax < E < 0 izlazevan, dok oni sa energijom V0 < E < Vmax izlaze do tacke udara u
barijeru x1 = (|E| E 2 e3 E)/2eE. Medutim, u kvantnom slucaju, zbog tunel efekta,
postoji nenulta verovatnoca da i elektroni sa energijom manjom od maksimuma barijere
izadu van metala. U tom slucaju, Gamow-ov faktor je
[
]

1 x2
2
T = exp
8m(|E| eEx e /4x)dx ,
~ x1
gde su
x1/2 =
Uvodeci novu promenjivu z =

eE
x
|E|

|E|

dobija se
[

T = exp
gde su

z2

(y) =
z1

y2
1 z dz,
z

E 2 e3 E
.
2eE

]
8m|E|3
(y) ,
~eE

e3 E
y=
2|E|

i z1/2 =

eE
x1/2 .
|E|

Neka je J0 uks elektrona koji nailaze iz unutrasnjosti na povrs metala, tada je intenzitet
struje hladne emisije
[
]
8m|E|3
(y) ,
J(E) = J0 T = J0 exp
~eE
gde je usrednjavanje po energijama provodnih elektrona (na datoj temperaturi). Ako se
zanemari dejstvo sile slike elektrona dobija se = 2/3, pa je uks
]
[

4 2m|E|3
.
J(E) = J0 exp
3 ~eE

14.2. KVANTNA DINAMIKA

105

2
Resenje 13.36. Nekoliko puta ce biti koriscen Poisson-ov integral xn1 ex dx =
1
(1 (1)n )n/2 (n/2). Iz normiranja stanja na jedinicu
2
[
]


( 2)

(x x0 )2
2
2
1 = t=0 |t=0 =
|A| exp
dx
=
|A|
a
exp
y dy = |A|2 a ,
2
a

4
dobija se do na fazni faktor A = 1/ a2 . Da bi se dobilo stanje u trenutku t potrebno je
= p2 , Ep =
prvo razviti stanje (x, t = 0) po svojstvenim stanjima slobodne cestice (H
p2
)
2m

x|p =

2m

1 ei ~ x ,
2~

gde je 0 < p R i = 1 prebrojava degeneraciju. Razvoj je

|t=0 =
p|t=0 |pdp,
=1

gde su koecijenti

p|t=0 =

p|xx|t=0 dx =

pmv0
(xx0 )2
1
1
1 (xx20 )2 +i mv~ 0 x
i
x

i p~ x
~
2a
2a2

e
dx
=
dx.
=
e
e
4
4
2
2
2~
a
2~ a

Da bi se resio integral potrebno je transformisati eksponent na sledeci nacin

(
)2 2 (
)2
(x x0 )2 p mv0
1
p mv0 2
a p mv0
p mv0

i
x = 2 x x0 i
a

i
x0 ,
2
2a
~
2a
~
2
~
~

odakle su koecijenti

p|t=0 =

[
]
(
)2
a
a2 p mv0
p mv0
exp
i
x0 .
2
~
~
~

Dalje, stanje u trenutku t je

(x, t) =

=1

p|t=0 e ~ Ep t x|pdp =
i

[
]
(
)2
[
]
[p ]
a
a2 p mv0
1
p mv0
i p2
exp
i
x0 exp
t
exp i x dp =
2
~
~
~ 2m
~
~
2~

)
(

~3 t
2
2 2
2
4

((x

x
)
+
2x
v
t)
a
~
(x

v
t)

i
a
mv
~(2x

v
t)
+
0
0
0
0
0
0
0
m
a
1

(
exp
2 t2 )
~
~ 2~
2~2 a4 + m2

)2
(
)(

2
~t
1
a mv0 + i~(x x0 )
dp =
exp 2 a2 + i
p
~t
2~
m
a2 + i m

)
(

~3 t
2
2 2
2
4
((x

x
)
+
2x
v
t)
a
~
(x

v
t)

i
a
mv
~(2x

v
t)
+
0
0 0
0
0
0
0
m
a/

.
(
)
exp
2
2
~t
a2 + i m
2~2 a4 + ~mt2


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

106

U narednim izracunavanjima je koriscena smena x x0 v0 t x. Srednja vrednost

koordinate u stanju (x, t) je
[
]

2
2
a/

a
(x

v
t)
0
0
x,t =
(x, t)x(x, t)dx =
x
exp
dx =
2 2
2 2
a4 + ~mt2

a4 + ~mt2

a/

(x + x0 + v0 t)
a4 +

~2 t2
m2

]
a2 x2
exp
dx = x0 + v0 t.
2 2
a4 + ~mt2

Srednja vrednost kvadrata koordinate u stanju (x, t) je

x2 ,t =

(x, t)x2 (x, t)dx =

x2

a4 +

(x +2x(x0 +v0 t)+(x0 +v0 t) )

2

a/

a/
a4 +

~2 t2
m2

~ 2 t2
m2

]
a2 (x x0 v0 t)2
dx =
exp
2 2
a4 + ~mt2
[

]
(
)2
a2 x2
a2
~t
dx = +
+(x0 +v0 t)2 .
exp
~ 2 t2
4
2
am
a + m2

Dakle, neodredenost koordinate raste sa vremenom kao

(
)2
~t
a2
,t x =
+
.
2
am
Srednja vrednost impulsa u stanju (x, t) je

p,t =
(x, t)(i~ (x, t))dx =

a/

a4 +

i~

~ 2 t2
m2

)
[
]
3
2a2 ~2 x i 2a4 mv0 ~ + ~mt 2(x + v0 t)
2 2
ax
(
)
exp
dx = mv0 .
2 2
~ 2 t2
2
4
4
2~ a + m2
a + ~mt2

Srednja vrednost kvadrata impulsa u stanju (x, t) je

2
2
2
(i~ (x, t)) (i~ (x, t))dx =
p ,t = t |p |t = p|t =

a/

a4 +

~ 2 t2
m2

a/

m2 v02

+ ~ (x x0 )
a (x x0 v0 t)
exp
2 2
~ 2 t2
+ m2
a4 + ~mt2

a4

]
dx =

[
]
a4 m2 v02 + ~2 (x + v0 t)2
a2 x2
exp
dx =
2 2
2 2
a4 + ~mt2
a4 + ~mt2

2 2
a4 + ~mt2
(
)
[
]

2 2
~2 x2
a/
a
x
~2
2 2

+
m
v
+ m2 v02 ,
exp

dx
=
2
2
2
2
0
2
4+ ~ t
4+ ~ t
2a
~ 2 t2
a
a
4
m2
m2
a +

m2

14.2. KVANTNA DINAMIKA

107

pa je neodredenost impulsa

~
,t p = ,
a 2
dok je proizvod neodredenosti koordinate i impulsa

(
)2
~
~t
~
1+2
= ,t=0 x,t=0 p.
,t x,t p =

2
a2 m
2
Resenje 13.37. Schrodinger-ova jednacina je
~2 d2 m 2 2
1 d2
2E m 2
+
x

=
E

+
(

x ) = 0,
m
2m dx2
2
dx2
~
~
~

, = x i = 2E
, se dobija jednacina
odakle, uvodeci smene = m
~
~

d2
+ ( 2 ) = 0.
d 2
Talasna funkcija se moze napisati u obliku = ()() gde je resenje (koje tezi nuli
(
)
2
kada zato sto je stanje vezano) jednacine dd2 2 = 0 = exp 21 2 .
Ubacivanjem ovog resenja u jednacinu, dobija se jednacina po
d2
d

2
+ ( 1) = 0.
d 2
d
Resenje jednacine po se trazi u obliku polinoma =
rekurentna formula
2k + 1
Ck+2 =
Ck .
(k + 1)(k + 2)

k=0

Ck k odakle se dobija

Za veliko k se dobija Ck+2 (2/k)Ck sto bi dalo funkciju e , tj. talasnu funkciju
1 2
= e 2 koja bi divergirala za . Poslednji razlog dovodi do toga da za neko
k = n koecijent Cn = 0 mora da da Ck+2 = 0 za svako k n. Iz prethodnog se dobija
n = 2n + 1 odakle sledi da su svojstvene energije linearnog harmonijskog oscilatora
(
)
1
En = ~ n +
, n N0 .
2
2

Zato sto je potencijal parna funkcija koordinate (videti Zadatak 13.24), svojstvena resenja
su razdvojena na parna (C0 = 0 i C1 = 0) i neparna (C0 = 0 i C1 = 0). Fiksirajuci
konstantu Cn = 2n resenje se dobija u obliku Hermite-ovih polinoma
Hn () = (2)n

n(n 1)
n(n 1)(n 2)(n 3)
(2)n2 +
(2)n4 . . . .
1!
2!

Polinomi Hn () zadovoljavaju jednacinu

d2 Hn ()
dHn ()

2
+ 2nHn () = 0,
d 2
d


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

108
a mogu se napisati i u obliku
Hn () =

n 2
n 2 d e
.
(1) e
d n

Iz svega prethodnog se za talasnu funkciju dobija

2
n (x) = Nn Hn (x )e 2 x ,
gde je Nn konstanta normiranja i dobija se iz uslova

1=

n (x)n (x)dx

|Nn |2
=

Hn2 ()d

2
n |Nn |

= (1)

dn e
d.
d n
2

Hn ()

Primenjujuci parcijalnu integraciju n puta dobija se

2
n
2
2
n |Nn |
2 d Hn ()
n |Nn |
2 n
n |Nn |

(1)
e
d
=
(1)
e
2
n!d
=
(1)
2n n! = 1,
d n

odakle je konstanta normiranja (do na fazni faktor) Nn = (2n n! /)1/2 , pa su svojstvena stanja
) 12
(
( ) 2

n
Hn x e 2 x .
n (x) = 2 n!

Resenje 13.38. Schrodinger-ove jednacine u koordinatnoj i u impulsnoj reprezentaciji su,

respektivno:

Uz smene =
istog oblika:

~2 d2 m 2 2
+
x = E
2m dx2
2

m
~

(u prvoj jednacini) i
e=

~ d2 ~ 2
+
x = E
2 dx2
2

p2 e m 2 ~2 d2 e
e

= E .
2m
2 dp2

1
~m

(u drugoj jednacini), dobijaju se jednacine

~ d2 e ~e
2e
e
+
p = E .
2
2e
dp
2

Resenje proizlazi iz resenja za n (x) kao:

) 12
) 12
(
(
( ) e 2
( ) x2

n
n
e
2
n (x) = 2 n!
Hn x e
n (p) = 2 n!
Hn p
e e 2 p .

e
Resenje 13.39. Koristeci resenje prethodnog zadatka 13.37, od svih svojstvenih stanja
n (x) treba odabrati ona koja zadovoljavaju uslov n (0) = 0 posto je svojstvena funkcija
jednaka nuli za x < 0. Ocigledno su to neparne funkcije. Uvodeci novi kvantni broj
m N0 (n = 2m + 1) dobijaju
se svojstvene energije
= ~(2m + 3/2) i svojstvena
Em(/2)x
2
1/2
2m+1
H2m+1 (x )e
.
stanja m (x) = (2
(2m + 1)! /)

14.2. KVANTNA DINAMIKA

109

Resenje 13.40. Delovanjem hamiltonijana na stanje se dobija:

(
)

2
x2 2
x2
2
2 2
3
e H(x) = 12~ x + (A + 6~ ) + x x +
(A2 4~2 2 ).

Da bi stanje bilo konacan zbir svojstvenih stanja ovog hamiltonijana, poslednji

sabirak
A 2
mora da se anulira, tj. resenje je = A/2~, odakle je stanje (x) = (x + 2~
)2 e 2~ x .
A
Dalje je potrebno naci koja su to svojstvena stanja. U tu svrhu, neka je i (x) = xi e 2~ x
gde je i = 0, 1, 2. Lako je izracunati da je
A

H0 (x) = A~0 (x),

H1 (x) = 3A~1 (x),

i H2 (x) = 2~2 0 (x) + 5A~2 (x),

odakle se vidi da je svojstveni bazis (drugacije se moze svojstveni bazis naci reprezen~
tovanjem H u bazisu i ) 0 (x) = 0 (x), 1 (x) = 1 (x) i 2 (x) = 2A
0 (x) + 2 (x) sa
svojstvenim jednakostima
Hn (x) = (2n + 1)A~n (x).

2~
Stanje (x) napisano preko vektora i (x) je (x) = 2~

(x)
+
2
(x) + 2 (x) odakle
0
A
A 1
je u svojstvenom bazisu

2~
5~
(x) =
0 (x) + 2
1 (x) + 2 (x).
2A
A
Konacno, stanje u trenutku t je:
t (x) = e

i
Ht
~

(x) = e

i
A~t
~

i
i
5~
2~
3A~t
2
0 (x) + e ~
1 (x) + e ~ 5A~t 2 (x)
2A
A

Resenje 13.41. Obe

se lako
) pokazuju
)ckom indukcijom. (a) Za s = 1
( jednakosti
( matemati

p
p
i m~
, 12 q m
i m~
] = 21 ~i [q, p] 12 ~i [p, q] = 1.
vazi [a , a ] = [ 12 q m
~
~
Neka vazi za neko s. Onda se za s + 1 dobija
[a , (a )s+1 ] = a [a , (a )s ]+[a , a ](a )s = a s(a )s1 (a )s = (s+1)(a )(s+1)1 .
1
p!1!
+ ps 1s
(b) Za m = 1 je pokazano pod (a), [a , (a+ )p ] =
(a )
=
s=1 (ps)!(1s)!s! (a )
p(a+ )p1 . Neka vazi za neko m < p. Onda za m + 1 p vazi sledeci niz jednakosti
[(a )m+1 , (a+ )p ] = a [(a )m , (a+ )p ] + [a , (a+ )p ](a )m =
m

p!m!a (a+ )ps (a )ms

+ p(a+ )p1 (a )m =
(p

s)!(m

s)!s!
s=1
m
m

p!m!(p s)(a+ )ps1 (a )ms p!m!(a+ )ps (a )m+1s

+
+ p(a+ )p1 (a )m =
(p

s)!(m

s)!s!
(p

s)!(m

s)!s!
s=1
s=1
m
1
m+1

p!m!(a+ )ps (a )m+1s

p!m!(a+ )ps (a )m+1s p!m!(a+ )ps (a )m+1s
+
+
=
(p

s)!(m
+
1

s)!(s

1)!
(p

s)!(m

s)!s!
(p

s)!(m
+
1

s)!(s

1)!
s=1
s=1
s=2


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

110
m

p!m!(a+ )ps (a )m+1s

(s + m + 1 s) +

m+1

p!(m + 1)!(a+ )ps (a )m+1s

=
(p s)!(m + 1 s)!s!
s=m+1

(p s)!(m + 1 s)!s!
( )(
)
p
m+1
s!
(a+ )ps (a )m+1s . Slucaj m > p se pokazuje adjungovanjem vec dos
s
s=1
( )( )
p

p
m
p
+ m
s!
(a+ )ms (a )ps .
bijene jednakosti [(a ) , (a ) ] =
s
s
s=1
[
]
[
]
2
2
2
2
Resenje 13.42. Ocigledno je U ()U () = exp (a a+ ) exp (a a+ ) = 1.

s=1
m+1

Dalje, izvodi operatora U () i U () su

dU ()
2
2
= U ()(a a+ ) i
d

dU ()
2
2
= (a a+ )U (),
d

odakle je
( [
] [
])
d
dU () +
dU ()
2
2
g () =
(a a )U ()+U ()(a a+ )
= U () a , a+ a+ , a U ().
d
d
d
Koristeci resenje prethodnog zadatka 13.41, dobija se
d
g () = 2U ()(a a+ )U () = 2g ().
d

Resenje 13.43. Potrebno je pokazati da se monom ni=1 (a )xi (a+ )yi moze izraziti kao
polinom sa uredenim monomima za svako n. Koristeci res(
enje)prethodnog
zadatka, lako
( )

x
y1
1 ,y1 )
je pokazati da za n = 1 vazi (a )x1 (a+ )y1 = min(x
s1 ! 1
(a+ )y1 s1 (a )x1 s1 .
s1 =0
s1
s1
Neka vazi za neko n = m. Onda za n = m + 1 vazi
( )( )
min(x1 ,y1 )
m+1
m+1
m+1

x1
y1
xi + yi
x1 + y 1
xi + yi
+ y1 s1
(a ) (a ) = (a ) (a )
(a ) (a ) =
s1 !
(a )
(a )xi (a+ )yi
s1
s1
i=1

s1 =0

i=2

i=2

gde su xi = xi za i = 2 i x2 = x2 + x1 s1 . U poslednjem izrazu, posto se proizvodi u

svakom sabirku mogu izraziti kao polinomi sa uredenim monomima (slucaj n = m), onda
vazi i za slucaj n = m + 1.
Resenje 13.44. Prvi nacin: Posto vektori | n cine bazis, pogodno je razviti | po

njemu, | =
n=0 Cn | n . Iz svojstvene jednakosti | = a | sledi

n=0

Cn | n =

Cn n | n 1 =
Cn n | n 1 =
Cn+1 n + 1 | n

n=0

n=1

odakle se dobija rekurentna veza Cn+1 =

dobija iz normiranja

Cn
n+1

n=0

pa je Cn =

C.
n! 0

Konstanta C0 se

n n
||2n
2
2

1 = | = |C0 |
n | n = |C0 |
= |C0 |2 e||

n!
n !n!
n=0
n,n =0

14.2. KVANTNA DINAMIKA

111

2
n

pa je stanje | do na fazni faktor | = e|| /2

zi
n=0 n! | n gde je C. Uz du
racun lako je dobiti disperzije koordinate i impulsa. Medutim, ovde ce biti dobijene na
drugi nacin.
Drugi nacin: Iz svojstvene jednakosti za anihilacioni operator sledi | = | a+ , pa
su srednja vrednost koordinate, kvadrata koordinate i disperzija

~ 1
~ 1
| x | =
| (a+ + a ) | =
( + ),
2 m
2 m
~ 1
~ 1
| ((a+ )2 + 1 + 2a+ a + (a )2 ) | =
( 2 + 1 + 2||2 + 2 ),
2 m
2 m
~ 1
( x)2 = | x2 | | x | 2 =
.
2 m
Za impuls se dobija

~
~ 1
| p | = i
m | (a+ a ) | = i
( ),
2
2 m
| x2 | =

| p2 | =

~ 1
~ 1
| ((a+ )2 1 2a+ a + (a )2 ) | =
( 2 1 2||2 + 2 ),
2 m
2 m
~
( p)2 = | p2 | | p | 2 = m,
2

Odakle je x p = ~2 .
Resenje 13.45. Razvijanjem funkcije f u Taylor-ov red se dobija
a

f (a )e

ea

k=0

(a+ )k (k)

f (0)ea .
n!

Dalje je potrebno izracunati komutator [ea , a+ ]. Uz pomoc resenja zadatka 13.41 se

dobija

[ea , a+ ] =

k
k=0

k!

[(a )k , a+ ] =

k
k=0

k!

[(a )k , a+ ] =

k
k=0

k!

k(a )k1 = ea ,

odakle je ea a+ ea = + a+ i (ea a+ ea )k = ea (a+ )k ea = ( + a+ )k . Pocetni

izraz se transformise kao
e

f (a )e

( + a+ )k
k=0

n!

f (k) (0) = f ( + a+ ).

Resenje 13.46. Operatorska jednakost se lako pokazuje

1

e 2 Q

1 2
1 2
1 2
d 1 Q2
d
e 2 f (Q) = e 2 Q (Qe 2 Q f (Q) + e 2 Q f (Q)) = (Q +
)f (Q).
dQ
dQ


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

112

Odavde se dobija drugacija forma kreacionog operatora a+ =

+ i

ovog operatora je (a ) =
skog stanja

(1)i 1 Q2 di
12 Q2
e2
.
ie
i
dQ
2

1 2
1 12 Q2 d

e
e 2 Q .
dQ
2

Stepen i

Stanje i (Q) = Q|i se dobija iz vakuum-

1 2
1
(1)i 1 2 di Q2
1
i (Q) = (a+ )i 0 (Q) = e 2 Q
e
= e 2 Q Hi (Q),
i
dQ
i!
2i i!
2i i!
2

gde je Hi (Q) = (1)i eQ

2
di
eQ
dQi

jedan oblik Hermite-ovih polinoma.

p2

Resenje 13.47. Hamiltonijan ktog stepena slobode je Hk = 12 mkk + 12 mk k2 qk2 , i svaki od

njih semoze transformisati u oblik Hk = ~k (nk + 1/2). Odavde je hamiltonijan sistema
H = dk=1 ~k (nk + 1/2). Kako je hamiltonijan zbir operatora koji deluju u razlicitim
prostorima, to je njegovo svojstveno stanje direktni proizvod svojstvenih stanja pojedinih
Hk a svojstvena vrednost je zbir svojstvenih vrednosti, tj.
i (Q) =

k=1 ik

1
d

12

e
d
k=1 ik !

2
k=1 Qk

Hik (Qk ) i Ei =

k=1

~k (ik + 1/2),

k=1

gde su Qk = qk mk k /~ bezdimenzione koordinate i ik pobudenja pojedinih stepeni

slobode, dok je i skup svih kvantnih brojeva ik .
Resenje 13.48. Mesano stanje harmonijskog oscilatora je dato sa = Z1 e kT , gde je H
hamiltonijan oscilatora, k Boltzmann-ova konstanta, T temperatura
( ~ )i rezervoara
( i parti)

~(i+1/2)
H
~
~
~

ciona funkcija Z = Tre kT = i=0 e kT

= e 2kT i=0 e kT = e 2kT / 1 e kT .
U energetskoj reprezentaciji je mesano
beskonacna matrica sa elemen( stanje~dijagonalna
)
~
i kT
kT
tima na dijagonali i | | i = e
1e
. Dalje, srednja energija je
(
)

~
1 i ~ (
E = TrH =
~ i +
e kT 1 e kT ,
2
i=0
[
]
(
)
)i
(
( ~ )i 1
~
~
kT
kT
kT
i e
+
e
. Da bi se izracunala srednja enE = ~ 1 e
2 i=0
i=0
ix
ergija potrebno je upotrebiti
ve
c
kori
s

c
enu
jednakost
za
geometrijski
red
=
i=0 e
ix
x
x
x 2
1/(1 e ) i njen izvod i=0 ie
= e /(1 e ) , zbog cega se dobija
H

1
e kT
E = ~ + ~
~ .
2
1 e kT
~

~
U visokotemperaturskom limitu je e kT 1 kT
pa se za srednju energiju dobija klasicni
~
limit E kT (T ), dok se kada temperatura tezi nuli (e kT 0) dobija E
~
1
~ + ~e kT .
2

14.3

Angularni moment

Resenje 13.49. Razvijajuci determinantu, uz zamenu l = i, m = l i n = m, dobija se

ijk ilm = ii jl km + il jm ki + im ji kl ii jm kl im jl ki il ji km odakle je

14.3. ANGULARNI MOMENT

113

ijk ilm = 3jl km + kl jm + jm kl 3jm kl km jl jl km = jl km jm kl . Koristeci

prethodni rezultat dobija se ijk ijl = jj kl jl kj = 3kl kl = 2kl i ijk ijk = 2kk = 6
Resenje 13.50. Ocigledno vazi [li , rj ] = [ikl rk pl , rj ] = ikl rk (i~lj ) = i~ijk rk . Komutator angularnog momenta i impulsa je [li , pj ] = [ikl rk pl , pj ] = ikl pl (i~kj ) = i~ijk pk .
Konacno [li , lj ] = [li , jkl rk pl ] = jkl rk [li , pl ] + jkl [li , rk ]pl = i~jkl ilm rk pm + i~jkl ikm rm pl .
Dalje, koristeci resenje zadatka 13.49 dobija se [li , lj ] = i~(jm ik ij km )rk pm +i~(ij lm
jm il )rm pl , odakle [li , lj ] = i~(ri pj rk pk ij ) + i~(rm pm ij rj pi ) = i~ijk lk .
Resenje 13.51. Koristeci jednakost iz zadatka 13.8, dobija se
( )n

i~
i ~ lz
i ~ lz
e ri e
=
[lz , . . . , [lz , ri ] . . . ] .
| {z }
n!
n=0
n

Iz prethodnog zadatka 13.50 slede pojedinacne komutacione relacije [lz , r1 ] = i~r2 , [lz , r2 ] =
i~r1 i [lz , r3 ] = 0. Najprostije je resenje za trecu komponentu r3 , posto su svi komutatori

jednaki nuli, pa se dobija ei ~ lz r3 ei ~ lz = r3 . Direktnim uproscavanjem izraza se moze naci

resenje za prve dve komponente. Medutim, ako bi se uvela nova koordinata r12 = r1 + ir2 ,
onda je komutator [lz , r12 ] = ~r12 odakle se dobija
( )n

i~
i ~ lz
i ~ lz
=
~n r12 = ei r12 = (cos + i sin )(r1 + ir2 ).
e r12 e
n!
n=0
Konacno ei ~ lz r1 ei ~ lz = r1 cos r2 sin i ei ~ lz r2 ei ~ lz = r1 sin + r2 cos . Ocigledno su
u pitanju rotacije za ugao oko z-ose.

Resenje 13.52. Pravolinijskom primenom jednakosti (9.3) u formuli reprezentovanja

(k)
D(k) (Ki ) | km = km =k Dm m (Ki ) | km dobija se trazeno resenje.
Resenje 13.53. Koriste
ci (9.3) dobija se

K K | km = ~ k(k + 1) m(m 1)K

| k, m 1
2
K K | km = ~ k(k + 1) m(m 1) k(k + 1) (m 1)(m 1 1) | km
K K | km = [k(k + 1) m(m 1)] | km .
Pa zamenjujuci prethodni rezultat zajedno sa K32 | km = m2 ~2 | km u (9.2) dobija se
trazena jednakost.
Resenje 13.54. Ocigledno vazi Ln |lm = lm | L n | lm =
lm | (Lz cos + Lx sin cos + Ly sin sin ) | lm =
lm | (Lz cos + 21 (L+ + L ) sin cos + 2i1 (L+ L ) sin sin ) | lm = m cos

Resenje 13.55. Ocigledno, ako je Kp | x = 0 (p = 1, 2, 3), onda je takode i Kp2 |x =
x | Kp Kp | x = Kp | x 2 = 0 za svako p, i K 2 |x = 0 (i k = m = 0). Suprotno,

iz Ki2 |x = Kj2 |x = 0, isti argument dovodi do Ki | x = Kj | x = 0, tj.
Ki | x = Kj | x = 0. Ipak, onda bi bilo [Ki , Kj ] | x = 0 = Kk | x , za preostalu
komponentu Kk .
2

lz
Resenje 13.56. Posto su u pitanju rotacije oko z-ose to je hamiltonijan H = 2I
gde je
I moment inercije krutog rotatora. Hamiltonijan je funkcija z komponente angularnog


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

114

momenta, pa je dovoljno resiti njegov svojstveni problem. U koordinatnoj reprezentaciji,

svojstvena jednakost je i~ () = m~(), a resenje je () = Ceim . Funkcija mora
im(+2)
da bude periodicna, tj. vazi (
= Ceim eim2 =
2+ 2) = () Ce
1 m Z. Iz normiranja 1 = 0 m ()m ()d se dobija C = 12 , pa je svojstvena
funkcija m () = 12 eim za svojstvenu vrednost m~. Iz prethodnog, svojstvena vrednost

hamiltonijana je Em = m2I~ za svojstveno stanje m () = 12 eim odakle se vidi da je

energija dvostruko degenerisana za svako m osim za m = 0. Rastavljanje stanja u trenutku
t = 0 po svojstvenim stanjima hamiltonijana se dobija iz niza jednakosti
2 2

(, t = 0) = A cos3 =

A i
A
(e + ei )3 = (ei3 + 3ei + 3ei + e3i ),
8
8

2(3 () + 31 () + 31 () + 3 ()) pa je konstanta

8
normiranja, do na fazni faktor, A = 5
. Konacno, stanje u trenutku t je

odakle je (, t = 0) =

(, t) =

A
8

2
2
2
2
i ~2 12
i ~ (1)
i ~ (3)
8 2 i ~2 32 t
(e ~ 2I 3 ()+3e ~ 2I t 1 ()+3e ~ 2I t 1 ()+e ~ 2I t 3 ()),
5 8

tj.
1 i~ t 8 i~ t
(, t) =
e 2I (e 2I cos 3 + cos ).
10
Resenje 13.57. Descartes-ove koordinate izrazene preko cilindricnih (, i z) su x =
cos , y = sin i z = z. Izvodi po cilindricnim koordinatama preko Descartes-ovih su


x
cos
sin 0

= sin cos 0 y ,
0
0
1
z
z
odakle se invertovanjem dobija


cos 1 sin 0
x

y = sin 1 cos 0 .

z
z
0
0
1
Dalje, komponente angularnog momenta u cilindricnim koordinatama su:
lx = i~(z sin
ly = i~(z cos

z
cos + sin z ),

z
sin cos z ),

lz = i~ .

[
]
Odavde, operatori podizanja i spustanja l = lx ily su l = ~ei (z z ) i z .
Kvadrat angularnog momenta l2 = lx2 + ly2 + lz2 se nalazi direktnim izracunavanjem, i iznosi
[
(
) ]
z
z2
2
2
2
l = ~ (z z ) + (z z ) + 1 + 2 2 .

14.3. ANGULARNI MOMENT

115

Za poredenje sa sfernom formom ovog operatora (veze izmedu cilindricnih i sfernih koordinata su = r sin , z = r cos i = odakle je = z z ) pogodan je oblik
}
[
]
{
2
2
2 + z2

+
z
l2 = ~2
(z z )
(z z ) +
2 .
2
2
2

+z
Resenje 13.58. Funkcije su () = 2, () = 1 2 i
() = l(l + 1)(1 2 ) m2 .

Korak 1. Ocigledno je = 0, pa je = k
. Resenja po k, za koje je
polinom stepena manjeg od dva, su k1 = l(l + 1) i k2 = l(l + 1) m2 . Odavde su
polinomi 1 = m i 2 = m.
Korak 2. Resenja jednacine / = / su 1 = (1 + )m/2 (1 )m/2 i 2 =
(1 + )m/2 (1 )m/2 . Dalje, polinomi su 1 = 2(m ) i 2 = 2(m 1),
i konstante su 1 = l(l + 1) i 2 = l(l + 1) + m(m 1).
Korak 3. Resenja jednacine / = (k )/ su 1 = (1 + )m (1 )m i 2 =
(1+)m (1)m . Zbog uslova pozitivnosti (koji je uvek zadovoljen) i ogranicenosti,
dobija se da prvi par resenja postoji samo za m = 0 dok se iz drugog para izdvajaju
resenja za m 0, respektivno. Medutim, prvi par resenja za m = 0 je sadrzan u
drugom paru takode za m = 0, tako da preostaje jedino resenje () = (1+)|m| (1
)|m| , tj. () = (1 2 )|m| .
Sumirajuci sve prethodno, funkcije su
() = |m|, () = 2(|m| + 1), () = (1 2 )

|m|
2

i () = (1 2 )|m| ,

i konstante
k = l(l + 1) m2 i = l(l + 1) + m2 + |m|.
Poredenjem dobijenih i n = n + n(n1)
dobija se n = 12 |m| |2l+1|
. Posto
2
2
su l 0 i n 0 dobija se jedino resenje n = l |m| uz uslov |m| l, i xl|m| =
Bl|m| dl|m|
(1 2 )l odakle je
(12 )|m| dl|m|
glm () = ()xl|m| =

Bl|m|
(1 2 )

|m|
2

dl|m|
(1 2 )l ,
dl|m|

pa se do na normalizacionu konstantu dobija

Ylm (, ) = Bl|m|

1
sin|m|

eim

dl|m|
sin2l .
l|m|
d cos

Resenje 13.59. Uslov zadatka (da postoji vezano stanje) namece da je energija E = |E|
manja od nule i bliska je nuli, kao i da je to osnovno stanje. Iz zakljucka da je osnovno
stanje sledi da je stanje maksimalne moguce simetrije, tj. l = 0. Iz prethodnog sledi da
2m2 |E|R
=R
2 R
= 0. Da bi resenje bilo konacno u r = 0
jednacina 9.7 ima oblik R
~


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

116

=
i r (uz uslov neprekidnosti funkcije u r = a) sledi da je za 0 < r < a resenje R
(ra)

Ash(r) dok je za r > a, R = Ash(a)e

. Jednacina koja daje skok prvog izvoda u

(a+ ) R
(a ) = 2mc
R(a).
Iz
r = a je za R ista kao u jednodimenzionalnom slucaju R
~2
jednacine za skok prvog izvoda sledi
2mc
~2
~2
~2

1
=
ctgh(a)

c
=
(a
+
actgh(a))

(a
+
1)

c
>
.
~2
2ma
2ma
2ma
Resenje 13.60. Resenje radijalnog dela jednacine u oblasti r < R je isto kao za slobodnu
cesticu Rkl = 2kjl (kr), dok je za r > R talasna funkcija nulta. Zbog toga, disperziona
relacija, u opstem slucaju, je jl (knl R) = 0, gde su knl R nule Bessel-ove funkcije jl . Specijalno, za l = 0 se dobija sin kn0 R = 0, tj. kn0 = n/R za n N.
Resenje 13.61. Funkcije su (x) = 0, (x) = x i
(x) = 2nl x2 + 2Zx l(l + 1).

Korak 1. Ocigledno je = 1, pa je = 2 14 + k
. Resenja po k, za koje je

polinom stepena
su k= 2Z (2l + 1) 2nl . Odavde su polinomi
manjeg od dva,
1
1
pq = 2 + p[ 2nl x + q(l + 2 )] = p 2nl x + pql + 12 (pq + 1) gde su p = 1 i
q = 1 (sve 4 kombinacije znakova!).

p 2nl x pql+ 2 (pq+1)

Korak 2. Resenja jednacine
x
. Dalje, polinomi
/ = / su pm = e
su pq = 2pq = 2p 2nl
x
+
2pql
+
(pq
+
1),
i
konstante

su

pq = 2Z (2ql + q + p) 2nl .
1

Korak 3. Resenja jednacine / = (pq )/ su pq = e2p 2nl x xpq(2l+1) . Zbog uslova

pozitivnosti (koji je uvek zadovoljen zbog x > 0) i ogranicenosti na intervalu [0, )
mora da bude p < 0 i
pq > 0 odakle je q < 0. Preostaje jedino resenje za p = 1 i
2 2nl x 2l+1
q = 1, tj. () = e
x
.
Sumirajuci sve prethodno, funkcije su

(x) = 2nl x + l + 1, (x) = e 2nl x xl+1 , (x) = 2 i (x) = e2 2nl x x2l+1 ,

i konstante

k = 2Z (2l + 1) 2nl i = 2Z + 2(l + 1) 2nl .

Poredenjem dobijenih i s = s + s(s1)

dobija se 2n(s)l = Z/(s + l + 1),
2
def.

gde je s = 0, 1, . . . , odakle n = s + l + 1 = 1, 2, . . . i l = 0, 1, . . . , n 1. Dakle,

konstanta vezana za energiju je nl = Z 2 /2n2 . Dalje, resenje za funkciju xnl1 (x) =
Cnl1
Z
dnl1
xn+l e2(Z/n)x L2l+1
nl1 (2 n x) (L su generalisani Laguerre-ovi polinomi)
e2(Z/n)x x2l+1 dxnl1
odakle je
(
)
2Z
2l+1
x
l+1
Z

x .
Rnl (x) = Cnl e n x Lnl1
n
Resenje 13.62.
(i) Zavisnost gustine verovatnoce od r (zanemarena je zavisnost od i ) je (r) =
se dobija rnajv. = a0 ;
r2 |100 (r)|2 = r2 a1 3 e2r/a0 , pa iz jednakosti 0 =
r
0

14.3. ANGULARNI MOMENT

1

= 100 |

1
r

= =

4
a30

(iv) rk = =

4
a30

(ii)

(iii)

r
1
;
a0

1
r2

| 100 = 4

117

r2 a1 3 e2r/a0 1r dr =

e2r/a0 dr =

4
a30

( a0 )
2

rk+2 e2r/a0 dr =

4
a30

(1) =

4
a30

re2r/a0 dr =

4
a30

( a )2
0

1! =

2
;
a20

( a )k+3

ak

0
(k + 3) = (k + 2)! 2k+1
;
(
)

r

(v) x komponenta impulsa u sfernim koordinatama je px = i~ x = i~ x r + x + x =
(
)
(r)

i~ sin cos r
+ 1r cos cos
rsin
,
, odakle je px 100 (r) = i~ sin cos 100
sin
r
(
)
2
(r)
(r)
pa je p2x 100 (r) = ~2 sin2 cos2 r1002 (r) + 1r cos2 cos2 100
+ 1r sin2 100
=
r
r
(
)
~2 a12 sin2 cos2 ra10 cos2 cos2 ra10 sin2 100 (r). Iz prethodnog se dobija
0

2
2
2
2
2
2
2
px = a~2 sin2 cos2 + a~0 1r cos2 cos2 + a~0 1r sin2 = a~2 13 + a~2 16 + a~2 12 =

~2
.
3a20

Sistem je sferno simetrican, zbog cega je p2 =

v 2 2.2 106 ms T =

(vi) U (r) = e2

1
r

~2
2ma20

13.6eV = E1 ;

~2
a20

odakle se dobijaju vrednosti

= ae0 = 2E1 ,

(vii) Drugi nacin da se dobije srednja vrednost kineticke energije je T = HU (r) =

E1 2E1 = E1 .
Resenje 13.63. Za simetrimetricni tenzor vazi Sji = Sij dok je za antisimetricni tenzor
Aji = Aij . Zamenom imena indeksa (i j) pa zatim promenom mesta, dobija se
Sij Aij = Sji Aji = Sij Aij odakle je Sij Aij = 0. Tenzor je antisimetrican po svakom
paru indeksa. Koristeci rezultate zadatka 13.50, za vektorski proizvod se dobija
ll = ijk ei lj lk = ikj ei lk lj = ikj ei ([lk , lj ]+lj lk ) = ikj ei (i~kjl ll )+ikj ei lj lk = 2i~lll,
odakle je l l = i~l. Dalje, skalarni proizvod je
l r = li ri = ijk rj pk ri = ijk rj ([pk , ri ] + ri pk ) = Aik Sik + Aij Sij = 0,
gde je A = ijk i simetricni S = ki i S = rj ri , respektivno. Sledeci skalarni proizvod je
p l = pi li = ijk pi rj pk = ijk pi ([rj , pk ] + pk rj ) = Ajk Sjk + Aik Sik = 0.
Preostali skalarni proizvodi su
r l = ri li = ijk ri rj pk = Aij Sij = 0 i l p = li pi = ijk rj pk pi = Aki Ski = 0.
Za izracunavanje l M potrebno je izracunati jos i l (p l) i l (l p). Prvi je
l (p l) = ijk li pj lk = ijk li ([pj , lk ] + lk pj ) = ijk li (i~jkl pl ) + ijk li lk pj = 0,
zato sto je prvi sabirak 2i~l p = 0 dok je drugi sabirak (l l) p = i~l p = 0. Drugi
izraz je
l (l p) = ijk li lj pk = (l l) p = i~l p = 0.


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

118
Koristeci prethodne rezultate, dobija se
lM =

1
1

l (p l)
l (l p) l r = 0.
2m
2m
r

Na slican nacin se dobija M l = 0. Dalje, za racunanje komutatora hamiltonijana sa

M potrebno je prethodno analizirati neke komutatore. Tako, posto angularni moment
deluje samo u uglovnom delu orbitnog prostora, vazi [l, 1r ] = 0. Dalje, operator kvadrata
2
impulsa ima oblik p2 = Ar I, + Br l,
, gde operatori Ar i Br netrivijalno deluju
samo u radijalnom delu prostora. Zbog ovakvog oblika operatora vazi [p2 , l] = 0. Odavde,
izostavljajuci nulte komutatore, dobija se
[H, Mi ] =

2 ri

1
[p , ]
ijk [ , pj ]lk +
ijk lj [ , pk ].
2m
r
2m
r
2m
r

Lako je izracunati, u koordinatnoj reprezentaciji, delujuci komutatorom na neku funkciju

f (r), [ 1r , pi ] = i~ rr3i . Koristeci zadatke 13.49 i 13.50 dobija se

1
1
rj
rj ri
rj rj
ri rj
1
ijk [ , pj ]lk = ijk 3 klm rl pm = 3 pj 3 pi = 3 pj pi i
i~
r
r
r
r
r
r

1
1
rk
rj
rj
rj
ri
1
ijk lj [ , pk ] = ijk lj 3 = ri pj 3 rj pi 3 = ri pj 3 i~ 3 pi .
i~
r
r
r
r
r
r
r
Dalje, vazi niz jednakosti

1 2 ri
1
1
1
1
1
rj
ri rj
[p , ] = [pj pj , ri ] ri [pj pj , ] = 2pi ri pj 3 3 pj .
i~
r
i~
r i~
r
r
r
r

Iz prethodnog sledi
(
)
(
)

1 1
ri

1
ri
[H, Mi ] =
i~ pi pi i~ 3 =
i~ [pi , ] i~ 3 = 0.
2m
r r
r
2m
r
r
l , kao i da iz
Dodatno, pokazati da vazi [Mi , lj ] = i~ijk Mk i [Mi , Mj ] = i~ 2H
m ijk k
2H
poslednje jednakosti sledi
mM M = i~ m l. Dalje, pokazati da se uvodenjem pogodne
smene = 12 ( i~1 l ~1 2H
M ), vodeci racuna o denisanosti operatora, dobijaju sledece
komutacione relacije [i , j ] = ijk k i [i , j ] = 0. Na kraju pokazati da su Kazimirovi operatori za ovu algebru + = 41 ( ~12 l2 + 2~m2 H M 2 ) i 2+ 2 = 0.
)
(
= 1 p q A 2 + q uslove zadatka
Resenje 13.64. Zamenjujuci u hamiltonijanu H
2m
c
1
dobija se sledeci hamiltonijan H = 2m
(p2x + (py + ec Bx)2 + p2z ). Ocigledno vazi [H, py ] =
0 = [H, pz ] dok je [H, px ] = 0. Zbog komutiranja hamiltonijana sa y i z komponentama
impulsa, stanje se moze napisati u obliku (r) = eiky y eikz z f (x). Na ovaj nacin se Schrodinger-ova
jednacina po transformi
se u jednacinu po f oblika
[ 2
]
(
)
2 k2
2
~
px
+ 1 ~ky + e Bx + 2mz f (x) = Ef (x), odakle se preuredivanjem dobija
[ 2m 2m eB 2 ( c
)2 ]
(
)
m( mc )
c~ky
~2 kz2
p2x
eB
+
x
+
f
(x)
=
E

f (x), odakle se zamenama = mc

i x0 =
2m
2
eB
2m
y
c~k
dobija jednacina za linearni harmonijski oscilator cija je ravnoteza u x0 , pa su svoeB
2 k2
eB
z
jstvene energije En,kz = ~ mc
(n + 12 ) + ~2m
i svojstvena stanja

14.3. ANGULARNI MOMENT

n,ky ,kz (r) = Ceiky y eikz z e
vljevi nivoi (po n).

119

(
)
c~k
eB
2~c
x+ eBy

[
Hn

eB
~c

(
x+

c~ky
eB

)]
. Svojstvene energije su Landau-

Resenje 13.65. Vremenski zavisna Schrodinger-ova jednacina je

[
]

1 (
q )2
i~
=
p A + q + V ,
t
2m
c
odakle se uz transformacije dobija
[
(
)
]
iq
)2
iq
e ~c f
1 (
q
q
1 f
i~
=
p A f + q
+ V e ~c f .
t
2m
c
c
c t
Leva strana posle diferenciranja postaje
iq

iq
iq 1 f
e ~c f
= i~e ~c f
qe ~c f
.
i~
t
t
c t

se tice desne strane, prvo je potrebno izracunati

Sto
(
) iq
(q
) iq
(
iq
iq
iq
q
q
q
q )
f
f
f
f
f
~c
~c
~c
~c
~c
p A f e
= e p + pe A + f e
=e
p A ,
c
c
c
c
c
pa je

)2 iq
(
iq
q
q
q )2
p A f e ~c f = e ~c f p A ,
c
c
c
iq

sa leve i desne strane i deljenjem jednakosti

odakle se potiranjem sabiraka qe ~c f 1c f
t
iq
sa e ~c f dobija prvobitna Schrodinger-ova jednacina.
Resenje 13.66. Koristeci osobine
i2 = I,

Tr i = 0,

Det i = 1,

i j = ij + iijk k ,

1 2 3 = i0 ,

ocigledan je niz jednakosti:

[i , j ] = i j j i = ij + iijk k ji ijik k = iijk k + iijk k = 2iijk k ,
[i , j ]+ = i j + j i = ij + iijk k + ji + ijik k = 2ij + iijk k iijk k = 2ij ,
( a)( b) = ai bj i j = ai bj (ij + iijk k ) = ai bi + ik (ijk ai bj ) = a b + i (a b)
= ijk i j ek = ijk ek (ij + iijl l ) = 2ikl ek l = 2i.
Resenje 13.67. Bazis u slucaju s = 1 je s=1 = {|1, 1 , |1, 0 , |1, 1 }. Operator projekcije na z osu je Sz = diag(1, 0, 1). Da bi se nasli operatori projekcije
na x i y ose, znajuci
njihovu vezu sa operatorima S , potrebno
je
iskoristiti
S
|1,
0
=
2 |1, 1 i S+ |1, 1 =
+

0 1 0

2 | 1, 0 odakle se dobija S+ = 2 0 0 1 = S , odakle su Sx = 12 (S+ + S ) =

0 0 0

120

GLAVA 14. RESENJA

ZADATAKA

0 1 0
0 i 0
1 1 0 1 i Sy = 1 (S+ S ) = 1 i
0 i . Iz prethodnog je S 2 = 2I3 . U
2i
2
2
0 1 0
0 i
0
slucaju s = 3/2, bazis je s=3/2 = {|3/2, 3/2, |3/2, 1/2, |3/2, 1/2, |3/2, 3/2}. operator z projekcije spina u ovom slu
caju je Sz = diag(3/2, 1/2, 1/2, 3/2) dok
su operatori

0
3
0
0
0
3 0 0

0 0 2 0

0
2 0

1 3

podizanja i spustanja S+ =
=
S
,
odakle
je
S
=
x

2 0
0 0 0
3
2 0
3
0 0 0 0
3 0
0
0

0 i 3 0
0

i
3
0
2i
0
, pa je S 2 = 6I4 .
kao i Sy = 21
0
2i
0 i 3

0
0
i 3
0
Resenje 13.68.( Matrica operatora
) projekcije spina je Sn = Sn = Sz cos +sin (Sx cos +
i
cos

sin
e
Sy sin ) = 12
i njene svojstvene vrednosti (moguce projekcije) su
sin ei cos
(
)
(
)
cos 2
sin 2
= 1/2. Svojstveni vektori su | n, + = i
i | n, =
.
e sin 2
ei cos 2
()

Resenje 13.69. Verovatnoca je v( 12 , Sn , | + ) = + | Pn | + , gde je projektor

()
na pravac koji odgovara svojstvenoj vrednosti 12 jednak Pn =| n, n, | (videti
prethodni zadatak 13.68), odakle je v( 12 , Sn , | + ) = cos2 2 i v( 12 , Sn , | + ) = sin2 2 .
Resenje 13.70. Generator podgrupe rotacija oko ose n je Sn = Sn, odakle se za rotaciju

(iSn)k
= I2 + iS n + 2!1 (i)2 (S n)2 + . . .
za ugao dobija Rn () = eiSn =
k=0
k!
Racunajuci sabirak po sabirak i koristeci resenje zadatka 13.66 dobija se (S n)2 = 14 (
n)( n) = 41 (nn+i (nn)) = 14 , (S n)3 = (S n)2 (S n) = 41 S n. . . Dalje, operator
2
3
rotacije je Rn () = I2 + i 2 ( n) 2!1 22 I2 3!i 23 ( n) + . . . , odakle, grupisuci sabirke,
2
3
se dobija Rn () = I2 (1 2!1 22 + . . . ) + i( n)( 2 3!1 23 + . . . ) = I2 cos 2 + i( n) sin 2 .
Odavde se vidi da i u ovom slucaju tek rotacija za 4 daje identicnu transformaciju.
Re
x = S1x I2 + I1 S2x =
senje 13.71. Direktnim mnozenjem matrica
se dobija S
0 1 1 0
0 i i 0

i 0 0 i
1 1 0 0 1

, Sy = S1y I2 +I1 S2y = 12

2 1 0 0 1
i 0 0 i i Sz = S1z I2 +I1 S2z =
0 1 1 0
0 i
i
0

1 0 0 0
2 0 0 0
0 0 0 0
0 1 1 0
2

0 0 0 0 , odakle se sabiranjem kvadrata matrica dobija S = 0 1 1 0.

0 0 0 1
0 0 0 2
2
Vidi se da su zajednicki svojstveni vektori matrica Sz i S : | S = 1, M = 1 =| ++
i | S = 1, M = 1 =| , dok je za dobijanje druga dva
potrebno resiti
( vektora
)
1 1
zajednicki svojstveni problem nulte 2 2 matrice i matrice
odakle se dobijaju
1 1

14.3. ANGULARNI MOMENT

vektori za svojstvene vrednosti |S = 1, M = 0 =
1 (| + | + ).
2

121
1 (|+ +
2

|+ ) i |S = 0, M = 0 =

Resenje 13.72. Maksimalna tezina je vektor | S = 1, M = 1 =| ++ , dok je minimalna vektor | S = 1, M = 1 =| . Bilo spustanjem (pomo
cu S ) iz maksimalne, bilo podizanjem (pomocu S+ ) iz minimalne tezine se dobija 2 |S = 1, M = 0 =
S | S = 1, M = 1 = (S1 I2 + I1 S2 ) | =| + + | + , odakle se dobija
vektor | S = 1, M = 0 = 12 (| + + | + ). Dalje, kako je potprostor za M = 0 dvodimenzionalan i razapet vektorima |+ i |+, to se jednostavno uz zahtev ortogonalnosti
na vektor | S = 1, M = 0 dobija | S = 0, M = 0 = 12 (| + | + ).
Resenje 13.73. Neka su oznake, radi kompaktnog zapisa, za vektore u jednocesticnom
prostoru |l = 1, m = 1 =| i |l = 1, m = 0 =|0 . Bazis u ukupnom prostoru je =
{|++, |+0, |+, |0+, |00, |0, |+, |0, |}. Ukupni angularni moment uzima
vrednosti L = |l1 l2 |, . . . , l1 + l2 = 0, 1, 2. Zajednicki svojstveni bazis |L, M je povezan
sa bazisom na sledeci nacin | 2, 2 =| ++ , | 2, 2 =| , | L, 1 = cL0 | 0 +
cL0 |0, |L, 0 = cL+ |++cL00 |00+cL+ |+. Algoritam je sledeci: pomocu operatora
spustanja L izracunati vektor |2, 1 odakle se u DVOdimenzionalnom potprostoru nalazi
(kao ortogonalan) vektor | 1, 1 , dalje se pomocu operatora spustanja izracunaju vektori
|2, 0 i |1, 0 odakle se u TROdimenzionalnom
potprostoru nade (kao ortogonalan) vektor

| 0, 0 ,. . . Prvi vektor se nalazi iz 2(2 + 1) 2(2 1) | 2, 1 = 2 | 2, 1 = L | 2, 2 =

(l1 + l2 ) | ++ = 2 | 0+ + 2 | +0 odakle se dobija | 2, 1 = 12 (| +0 + | 0+ ) .

Iz ortogonalnosti 2, 1|1, 1 = 0 sledi | 1, 1 = 12 (| +0 | 0+ ) . Dalje, spustanjem iz

1(1

1)
|
2,
1

=
6
| 2, 0 = L | 2, 1 = (l1 +
| 2, 1 se nalazi 2(2 + 1)

1
1
1
1

l2 ) 2 (| +0 + | 0+ ) = 2 2 | 00 + 2 2 | + + 2 2 |+ + 12 2 | 00 , odakle je

| 2, 0 = 16 (| + + 2 | 00 + | + ) , dok iz |1, 1 se nalazi 1(1 + 1) 1(1 1) |1, 1 =

2 | 1, 0 = L | 1, 1 = (l1 + l2 ) 12 (| +0 | 0+ ) = 12 2 | 00 + 12 2 | +

1
1
2
|
+

2 | 00 , odakle je | 1, 0 = 12 (| + | + ) . Iz ortogonalnosti
2
2
2, 0|0, 0 = 0 i 1, 0|0, 0 = 0 se dobija | 0, 0 =

1 (| +
3

| 00 + | + ) . Poslednja

dva vektora je moguce dobiti spustanjem iz | 2, 0 i | 1, 0 , ali lakse je dobiti | 2, 1

podizanjem iz | 2, 2 pa iz zahteva ortogonalnosti na njega dobiti | 1, 1 . Podizanjem
iz | 2, 2 se dobija 2(2 + 1) (2)(2 + 1) | 2, 1 = 2 | 2, 1 = L+ | 2, 2 =

(l1+ + l2+ ) | = 2 | 0 + 2 | 0 odakle je | 2, 1 = 12 (| 0 + | 0 ) . Iz

ortogonalnosti 2, 1|1, 1 = 0 se, konacno, dobija | 1, 1 =

1 (| 0
2

| 0 ) .

Resenje 13.74. Ovde se slazu dva angularna momenta, jedan orbitalni l = 1 (bazis
{|ml = 1, 0, 1 = , 0, + }) a drugi spinski s = 1/2 (bazis {|ms = 1/2 = }). Ukupni
angularni moment uzima vrednosti j = 1/2, 3/2 (nekorelisani bazis u ukupnom prostoru je
{|ms , ml =|ms |ml }). Pomocu operatora podizanja i spustanja se dobija simetrijski
adaptiran bazis u ukupnom prostoru (uporediti resenje sa zadatkom 13.75)


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

122

| +, + =| 32 , 32

3
1
1
1
1 (| , + +
1 ( 2 | , + | +, 0 )
2
|
+,
0
)
=|
,

|
,

=
2
2
2
2
3
3

3
1
1
1
1 (| +, +
1 ( 2 | +, | , 0 )
2
|
,
0
)
=|
,

|
,

=
2
2
2
2
3
3
| , =| 32 , 32
Stanje | se moze izraziti bilo pomocu korelisanog bilo pomocu nekorelisanog bazisa kao
1 1

1 3 1
3 1
1
| = ( 3 | , + i | , + i 2 | , ) = (|, + + 2 |+, 0 + i 3 |+, ).
2 2
2 2
2 2
6
6
Ovde ce biti iskoriscen prvi oblik. Radi kompaktnijeg zapisa, neka su vektori | 23 , 21 =|1 ,

| 23 , 21 =|2 i | 12 , 12 =|3 , pa je | = 16 ( 3 |1 + i |2 + i 2 |3 ). Za dalje resavanje

zadatka pogodno je uzeti operator Jn u obliku
Jn = sin J+ ei + sin J ei + cos Jz .
Nenulti matricni elementi od Jz su 1 | Jz | 1 = 12 , 2 | Jz | 2 = 21 i 3 | Jz | 3 = 12 ;
nenulti matricni elementi od J su 2 | J |1 = 1 | J+ |2 = 2. Srednja vrednost od Jz
je
[
( )
( )]
1 1
1
1
| Jz | =
3 +1
+2
= 0.
6 2
2
2
Srednja vrednost od J je
i
1
| J+ | = ( | J | ) = (2i 3) = .
6
3
Iz prethodnog sledi rezultat
i
i
2
| Jn | = sin ei + sin ei = sin sin .
3
3
3
Resenje 13.75. Ukupni prostor stanja je H = Hs Hl . Potrebno je proveriti da li svi
operatori medusobno komutiraju. Zato sto operatori s i l deluju u razlicitim prostorima
onda je [s2 , l2 ] = 0. Dodatno, zbog komutiranja s2 i l2 sa svim svojim komponentama
vazi [l2 , jz ] = [l2 , sz + lz ] = 0 i [s2 , jz ] = [s2 , sz + lz ] = 0. Za dalju analizu pogodno je uzeti
operator j 2 u obliku j 2 = s2 +l2 +s+ l +s l+ +2sz lz . Ocigledno vazi [j 2 , s2 ] = 0 = [j 2 , l2 ].
Za poslednji komutator je potrebno imati u vidu [sz , s ] = s i [lz , l ] = l zbog cega
se dobija [j 2 , jz ] = [s+ l + s l+ , sz + lz ] = s+ l + s+ l + s l+ s l+ = 0. Iz prethodnog
je moguce resiti zajednicki svojstveni problem. Nekorelisani bazis u ukupnom prostoru
je 0 = {| + | l, l , . . . , | + | l, l , | | l, l , . . . , | | l, l }. Ovaj bazis je
svojstveni bazis operatora s2 i l2 , a delovanje je s2 | | l, m = 34 | | l, m i
l2 | | l, m = l(l + 1) | | l, m . Takode, ovaj bazis je svojstveni od jz , koji deluje na
njega kao jz | |l, m = (m 12 ) | |l, m odakle je reprezentacija ovog operatora [jz ]0 =
diag(l + 12 , l 12 , l 32 , . . . , l + 12 , l 12 , l 32 , . . . , l 12 ). Preuredujuci vektore u bazisu kao
= {|+ |l, l, |+ |l, l 1, | |l, l, . . . , |+ |l, l, | |l, l + 1, | |l, l} operator
jz je reprezentovan kao [jz ] = diag(l + 21 , l 12 , l 21 , . . . , l + 12 , l + 12 , l 21 ) odakle se
vidi da jz ima nedegenerisane svojstvene vrednosti samo za prvi i poslednji vektor dok su

14.3. ANGULARNI MOMENT

123

ostale dvostruko degenerisane. U nedegenerisanim potprostorima

se dobija j 2] |+ |l, l =
[
]
[
( 43 + l(l + 1) + 2 12 l)
| + | ]l,[l , odnosno] j 2 | + | l, l = (l + 12 ) (l + 21 ) + 1 | + | l, l i
[
j 2 | | l, l = (l + 21 ) (l + 21 ) + 1 | + | l, l . U dvodimenzionalnim potprostorima
span(| + | l, jz 12 , | | l, jz + 12 ) operator j 2 deluje kao

[
]
j 2 | + | l, jz 12 = (l + 12 )2 + jz | + | l, jz 21 + (l + 12 )2 jz2 | | l, jz + 12 ,

[
]
j 2 | | l, jz + 12 = (l + 12 )2 jz2 | + | l, jz 12 + (l + 21 )2 jz | | l, jz + 12 ,

1 2
1 2
2
(l + 2 ) + jz
(l + 2 ) jz
. Svojstvene vrednosti ove
pa je reprezentacija [j 2 ] =
(l + 12 )2 jz2 (l + 21 )2 jz
][
]
[
matrice su = (l 12 ) (l 21 ) + 1 , odakle se vidi da je j = l 12 , pa su svojstveni

l+1/2j
1
1
vektori | j = l 2 , jz =
| + | l, jz 2 l+1/2j
| | l, jz + 12 , ili
2l+1

2l+1

( )
l+1/2j jz 1/2

Yl
(, )
1
j
1/2
2l+1
l+1/2j
jz
z
=
kao tzv. spinori j=l1/2 =
Yl
(, )

2l+1
jz +1/2
0
l+1/2j
Y
(,
)
l
2l+1
( )

0
l+1/2j jz +1/2
Yl
(, )
.
2l+1
1
Resenje 13.76. Vektor
= 0, M = 0 je linearna kombinacija vektora |l, m |l, m ,
|L
l
tj. |L = 0, M = 0 = m=l Cm |l, m |l, m . Operatori podizanja i spustanja anulil

Cm |l, m |l, m =
raju ovaj vektor, pa je npr. 0 = L+ |0, 0 = (l1+ I2 + I1 l2+ )
m=l

(l1+ I2 + I1 l2+ )

m=l

Cm | m, m =

Cm ( l(l + 1) m(m + 1) | m + 1, m +

m=l

Cm l(l + 1) m(m + 1) | m + 1, m +
l(l + 1) m(m 1) | m, m + 1 ) =
m=l
l+1

Cm l(l + 1) m(m 1) |m, m + 1 =

Cm l(l + 1) m(m + 1) |m + 1, m+

m=l+1
l

Cm+1

m=l

l(l + 1) m(m + 1) | m + 1, m , odakle se dobija rekurentna veza Cm +

m=l

Cm+1 = 0, pa su koecijenti Cm = (1)m C0 i proizvoljna konstanta C0 se dobija iz

normiranja, pa je konacan rezultat
l

1
| L = 0, M = 0 =
(1)m | l, m | l, m .
2l + 1 m=l

Resenje 13.77. Bazis u jednocesticnim prostorima je {|m |m = j, . . . , j}, pa je bazis u

ukupnom prostoru {| m1 , m2 =| m1
| m2 |m1 , m2 = j, . . . , j}. Maksimalna tezina je
| J= 2j, MJ = 2j =| j, j , odakle je 2j(2j + 1) 2j(2j 1) | J = 2j, M
J = 2j 1 =
2 j |J = 2j, MJ = 2j 1 = J |J = 2j, MJ = 2j = (j1 +j2 ) |j, j = 2j |j 1, j +


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

124

2j | j, j 1

1
| J = 2j, MJ = 2j 1 = (| j, j 1 + | j 1, j ).
2
Ortogonalno na prethodni (u dvodimenzionalnom potprostoru span(|j, j 1 , |j 1, j ))
je
1
| J = 2j 1, MJ = 2j 1 = (| j, j 1 | j 1, j ).
2
Spustanjem iz prethodna dva se dobijaju vektori

(
)
2j 1
j
|J = 2j, MJ = 2j 2 =
| j, j 2 + 2
| j 1, j 1 + | j 2, j , i
2(4j 1)
2j 1
1
| J = 2j 1, MJ = 2j 2 = (| j, j 2 | j 2, j ).
2
Ortogonalno na prethodna dva (u trodimenzionalnom potprostoru
span(| j, j 2 , | j 1, j 1 , | j 2, j )) je

(
)
j
2j 1
|J = 2j 2, MJ = 2j 2 =
| j, j 2
| j 1, j 1 + | j 2, j .
4j 1
j
Resenje 13.78. Potrebno je prvo izracunati komutatore [Li , rj ] i [Li , pj ]. Uz pomoc
resenja zadatka 13.50 se dobija [Li , rj ] = [l1i +l2i , r2j r1j ] = i~ijk r2k i~ijk r1k = i~ijk rk
i [Li , pj ] = [l1i + l2i , p1j + p2j ] = i~ijk p1k + i~ijk p2k = i~ijk pk . Iz prethodnog sledi
[L2 , p r] = [Li Li , pj rj ] = Li [Li , pj rj ] + [Li , pj rj ]Li =
Li pj [Li , rj ]+Li [Li , pj ]rj +pj [Li , rj ]Li +[Li , pj ]rj Li = i~ijk (Li pj rk + Li pk rj + pj rk Li + pk rj Li ) =
i~ (Li (r p)i + Li (r p)i (r p)i Li + (r p)i Li ) = 0.
Resenje 13.79. Singletno stanje je (videti Zadatke 13.71 i 13.72) |S = 0, M = 0 =|0, 0 =
1 (| + | + ). Hamiltonijan deluje na ovo stanje kao
2
A 2
A
3 3
3
(S s21 s22 ) |0, 0 = (0 ) |0, 0 = A |0, 0 ,
2
2
4 4
4
odakle se vidi da je singletno stanje svojstveno stanje hamiltonijana za svojstvenu vrednost
i
i
3
A 34 . Evolucija je | 0, 0 t = e ~ Ht | 0, 0 t=0 = 12 e ~ A 4 t (| + | + ).
H |0, 0 = As1 s2 |0, 0 =

Resenje 13.80. Vektor |l1 l2 , LLz je svojstveni vektor operatora li2 , L2 i Lz za svojstvene
vrednosti li (li + 1), L(L + 1) i Lz , respektivno. Prva srednja vrednost se lako dobija
l1 l2 , LLz | l12 l22 | l1 l2 , LLz = l1 (l1 + 1)l2 (l2 + 1).
Iz jednakosti L2 = (l1 + l2 )2 = l12 + l22 + 2l1 l2 se dobija l1 l2 = 21 (L2 l12 l22 ) odakle je
1
l1 l2 , LLz | l1 l2 | l1 l2 , LLz = [L(L + 1) l1 (l1 + 1) l2 (l2 + 1)].
2
2
Iz jednakosti (l1 l2 ) = ijk l1j l2k ilm l1l l2m = (jl km jm kl )l1j l2k l1l l2m = l1j l2k l1j l2k
l1j l2k l1k l2j = l12 l22 (l1 l2 )2 se dobija
1
l1 l2 , LLz | (l1 l2 )2 |l1 l2 , LLz = l1 (l1 + 1)l2 (l2 + 1) [L(L + 1) l1 (l1 + 1) l2 (l2 + 1)]2 .
4

14.4. APROKSIMATIVNI METODI

14.4

125

Aproksimativni Metodi

Resenje 13.81. Ocigledno se zaneperturbisani

hamiltonijan moze uzeti deosa velikim
0 1 0 0
0 0 1 2
1 0 0 0

i za perturbaciju ostatak H = 0 1 2 3.
matricnim elementima H0 = 100
0 0 0 2
1 2 3 0
0 0 2 0
2 3 0 4
(0)
Svojstvena stanja neperturbisanog hamiltonijana za svojstvene energije E1 = 100 su
(
)
(
)
(0)
|100(0) = 12 1 1 0 0 , dok su za E2 = 200 stanja |200(0) = 12 0 0 1 1 .
(1)

(1)

Prve popravke energije su E1 = 21 i E1 = 27 . Popravke stanja (videti 12.7) su

1
1
1
| 100 (1) =
| 100 (0)
| 200 (0)
| 200 (0) ,
400
25
300
1
1
| 100 (1) =
| 100 (0) +
| 200 (0) ,
400
300
1
1
1
| 100 (0)
| 100 (0)
| 200 (0) , i
| 200 (1) =
25
300
800
1
1
| 200 (1) =
| 100 (0) +
| 200 (0) .
300
800
Resenje 13.82. Za neperturbovani hamiltonijan su (videti
Zadatak 13.26-2) svojstvene
(
)
2
2
(0)
(0)
2
n
~
energije En = 2m
i svojstvena stanja n (n) =
sin n
x, gde je n N. Sve
a
a
a
energije su nedegenerisane, pa se za popravke dobija
En(1)

= n | V |n =

V
0

2
(x)n(0) dx

4
= 2 2 V0
a

a
2

x sin2

n
V0
V0
dx =

[(1)n 1] .
a
2 (n)2
(1)

Vidi se da je za parno n (stanja imaju cvor na sredini jame) popravka ista i iznosi En =
(1)
V0
2V0
, dok se za neparno n (stanja imaju trbuh na sredini jame) popravka En = V20 + (n)
2
2
V0
smanjuje sa povecanjem n i tezi 2 .
Resenje 13.83. Svojstvena stanja izotropnog 2D LHO su proizvodi stanja za 1D LHO sa
energijama koje su zbir energija pojedinacnih stanja. Tako, stanja su |nx , ny (0) =|nx |ny
(0)
(0)
za energije En=nx +ny = ~(n + 1). Dalje, energija osnovnog nivoa je E0 = ~ u stanju
(0)
| 0, 0 (0) , prvog pobudenog nivoa E1 = 2~ u stanjima {| 1, 0 (0) , | 0, 1 (0) }, drugog
(0)
{| 2, 0 (0) , | 1, 1 (0) , | 0, 2 (0) }. Matricni element
pobudenog nivoa E2 = 3~ u stanjima

1
(n, n ) koordinate je n | q |n = ~2 m
( n + 1n,n +1 + n n,n 1 ), pa je reprezentacija

0
1
0

(0)
1
perturbacije u potprostoru za E2 , [H ]n=2 = ~2 m
2 1 0 1. Popravke energije u
0 1 0
(1)
(1)
~

i E2,0 = 0. Pokazati da se
prvom redu su (svojstvene vrednosti od [H ]n=2 ) E2, = m
rotacijom koordinatnog sistema za 4 hamiltonijan svodi na hamiltonijan 2D neizotropnog
LHO, pa se mogu naci egzaktne svojstvene vrednosti.
(0)

Resenje 13.84. Stanja su | nx , ny , nz (0) =| nx | ny | nz za energije En=nx +ny +nz =

(0)
~(n + 32 ). Energija osnovnog nivoa je E0 = 32 ~ u stanju |0, 0, 0 (0) , a prvog pobudenog


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

126

u stanjima {| 1, 0, 0 (0) , | 0, 1, 0 (0) , | 0, 0, 1 (0) }. Matricni element (n, n )

~ 1

+ 1
+1 +
koordinate je n | q | n =
n
n n,n 1 ), pa je reprezentacija
(
n,n
2 m

0 1 1
(0)
1
1 0 1. Popravke energije u
perturbacije u potprostoru za E1 , [H ]n=1 = ~2 m
1 1 0
(1)
1
prvom redu su (svojstvene vrednosti od [H ]n=1 ) E1,2 = 2 ~2 m
i dvostruko degenerisana
(1)
~ 1
E1,1 = 2 m .
(0)

E1

5
~
2

Resenje 13.85. Svojstvene energije krutog rotatora u ravni su (videti Zadatak 13.56)
2 2
(0)
(0)
Em = m2I~ a svojstvena stanja u koordinatnoj reprezentaciji | m(0) = m () =
1 eim gde je m N0 . O
cigledno je energija dvostruko degenerisana za svako m osim
2
za m = 0 za koje je nedegenerisana. Za ovaj problem je pogodno perturbaciju napisati
(1)
u obliku
H = R2 cos sin . Popravka osnovnog nivoa je E0 = 0 | H | 0 =

2
2
R2 0 cos sin d = 0. Matricni elementi perturbacije u degenerisanim potprostorima
2 2
su m | H | m = R2 0 cos sin d = 0 i m | H | m = m | H | m =
2
2
(1)
i R4 m,1 odakle su popravke energije Em = R4 m,1 i nenulta je samo popravka za
m = 1 nivo.
Resenje 13.86. Osnovno stanje je za l = 0 i u tom slucaju je lako resiti radijalnu
( n )2
(0)
~2
i
jednacinu. Resenja su (videti Zadatak 13.60) za svojstvene energije En,l=0 = 2m
R
sin

(0)

sin

(0)

1
1
R
R
za svojstvena stanja n,l=0 = 2R
, odakle je osnovno stanje 1,0 = 2R
za enr
r
2
(
)

2
2
sin
R
(1)
(0)

1
~
R
. Popravka energije je E1,0 = 1, 0 | H |1, 0 = 0 4r2 dr 2R
r =
ergiju E1,0 = 2m
R
r2
R
.
2

Resenje 13.87. Hamiltonijan elektrona u atomu helijuma je H =

2e(e)
r2

p21
2m

p22
2m

2e(e)
r1

(e)(e)
||r1 r2 ||

+
gde je = 40 u SI a = 1 u CGS, nadalje je = 1. Ukupni prostor
stanja je H = H1 H2 gde su Hi jednocesticni prostori stanja elektrona i. Osnovni hamiltonijan je zbir jednoelektronskih u polju jezgra naelektrisanja 2e. Svojstvena energija jed2
noelektronskog hamiltonijana (videti Zadatak 13.61) je En = n12 2e
a stanja nlm (r) =
a0
( )3/2 2r

Rnl (r)Ylm (, ), odakle je za osnovno stanje 100 (r) = 1 a20

e a0 za energiju E1 =
2

(0)

. Osnovno stanje neperturbisanog hamiltonijana je 100,100 (r1 , r2 ) =

2e
a0

8
e
a30

2(r1 +r2 )
a0

za energiju E1,1 = 4e
. Popravka energije je E1,1 = 100, 100 | H | 100, 100 =
a0
[ ]2 4(r1 +r2 )

2
2
2

8
e2
a0
dr
sin

d
d
dr
sin

d
d
r
e
r
. Za po2 0
2
2 0
2 a3
1 0
1
1 0
1 0
2
1
r
r2
0
1
0
trebu integracije po koordinatama drugog elektrona je povoljno staviti r1 = r1 e2z nakon
( )l
2
2
r<
Pl (cos 2 ) gde su r> =
cega se moze iskoristiti aksijalni razvoj r1 e2ze r2 = re>
l=0 r>
max(r1 , r2 ), r< = min(r1 , r2 ) i Pl su Legendre-ovi polinomi za koje vazi relacija ortogona1
2
l,l . Dalje, posle integracije po 2 iz celog aksijalnog razvoja
lnosti 1 Pl (t)Pl (t)dt = 2l+1
ostaje sabirak za l = 0. Iz prethodnog sledi da je prva popravka energije osnovnog stanja
[ r1
]

4r
4r
5 e2
210 e2 2 4ra 1
a2 1
a2 1
(1)
2
2
r1 e 0 dr1
+
r2 dr2 e 0
=
34eV.
E1,1 = 6
r2 dr2 e 0
a0 0
r1
r2
4 a0
r1
0
(0)

(1)

14.4. APROKSIMATIVNI METODI

127

Energije neperturbisanog hamiltonijana i zajedno sa prvom popravkom su

(0)

(0+1)

E1,1 108.8eV i E1,1

74.8eV.

Resenje 13.88. Neka je operator kvadrata ukupnog spina S 2 = s21 + s22 , razvijeni hamiltonijan dobija oblik H = AS 2 + 2ABSz + AB 2 . Posto je B ~ to se za neperturbisani
hamiltonijan moze uzeti H0 = AS 2 a za perturbaciju H = 2ABSz . Osnovno stanje
(videti Zadatak 13.73) je | 0, 0 = 13 (| 1; 1 | 0; 0 + | 1; 1 ) za svojstvenu energiju
(0)

neperturbisanog hamiltonijana E0 = 0; prvo pobudeno stanje je trostruko degenerisano

{|1, 1 = 12 (|1; 0 |0; 1, |1, 0 = 12 (|1; 1 |1; 1), |1, 1 = 12 (|0; 1 |1; 0} i
(0)

ima energiju E1 = 2A~2 . Prva popravka prvog pobudenog stanja je ocigledno dijagonala
(1)
E1M = 1, M | H | 1, M = 2ABM ~ gde je M = 1, 0, 1.
2

p
Resenje 13.89. Osnovni hamiltonijan je H0 = 2m
+ m
x2 = ~(a+ a + 21 ) ciji su svo2
(0)
jstveni vektori | n (0) i svojstvene energije En = ~(n + 21 ). Prvo pobudeno stanje je
(0)
(1)
| 1 cija je energija E1 = 32 ~. Prva popravka energije je E1 = 1 | H | 1 = 1 |
(Ax3 + Bx4 ) | 1 , odakle se razvijajuci operator koordinate po a dobija da samo nekoliko sabiraka (proizvodi od po dva operatora kreacije i anihilacije) daje rezultat razlicit
( 1 )2
(1)
. Za drugu popravku su potrebni matricni elementi
od nule, pa je E1 = 15B ~2 m

1 | H | m = 1 . Ovi matricni elementi su razliciti od nule samo za monome koji sadrze

m 1 operatora anihilacije vise od operatora kreacije. Sledeci rezultati su potrebni za
konacan rezultat:
(m = 0) : 1 | (a+ a+ a + a+ a a+ + a a+ a+ ) | 0 = 3
(m = 2) : 1 | (a+ a a + a a+ a + a a a+ ) | 2 = 6 2

+
(m = 3) : 1 | (a+ a a a + a a
a a + a a a+ a + a a a a+ ) | 3 = 10 6
(m = 4) : 1 | (a a a ) | 4 = 2 6
(m = 5) : 1 | (a a a a ) | 5 = 2 30
(m 6) : 1 | H | m = 0.
Iz prethodnog se za drugu popravku dobija
(
)3
(
)4
71A2 ~ 1
330B 2 ~ 1
(2)
E1 =

.
~
2 m
~
2 m
2

Resenje 13.90. Hamiltonijan krutog rotatora (takode i neperturbisani hamiltonijan) je

2
(0)
l2
H0 = 2I
cija su svojstvena stanja |lm za svojstvene energije El = l(l+1)~
koje su 2l + 1
2I
puta degenerisane. Neka je elektricno polje duz z-ose,
je perturbacija
tj. E = Eez , onda
H = d E = dE cos , a posto je Y10 (, ) = 12 3 cos to je H = 2 3 dEY10 (, ).
Matricni elementi perturbacije

su
2

0
lm | H | l m = 2
dE
sin d
dYlm (, )Ylm
(, )Y1 (, ) =
3
0
0

2
[
]

m
m
m
m
dE
sin d
dYl (, ) A1 Yl 1 (, ) + A2 Yl (, ) + A3 Yl +1 (, )
2
0
0
3

2
dE (A1 l,l 1 + A2 l,l + A3 l,l +1 ) m,m , odakle se vidi da su nenulti samo za l =
3


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

128

(0)

0, 1 i m = 0. Osnovno stanje je | 0, 0 cija je energija E0 = 0. Iz prethodnog, prva

(1)
popravka je E0 = 00 | H | 00 = 0. Prva nenulta popravka je u II redu:
(2)
E0

l

| 00 | H | lm |2

l>0 m=l

l(l+1)~2

| 00 | H | 10 |2
2~2

2I

2I

E 2 d2 I
.
3~2

3
23
Resenje 13.91. Konstanta normiranja sledi iz 1 = | = | (x)|2 dx = 2a |A|
,
3

odakle se do na fazni faktor dobija A = 2a33 3 . Hamiltonijan na funkcije deluje na sledeci

~
nacin H (x) = 2m
A[(x+a)2(x)+(xa)]+V (x) (x), odakle se dobija srednja
U (13+3 2 )
3~2
vrednost E() = | H | = 2ma
. Izjednacavajuci izvod funkcionala
22
3
)
(

~2
4a2 mU
energije sa nulom se dobijaju resenja = 1 + 2a2 mU 1 1 + ~2
.
2

a
Resenje 13.92. Konstanta normiranja sledi iz 1 = a | a = 4 0 r2 |a (r)|2 dr =

105
32 7
2
a |b| , odakle se do na fazni faktor dobija b =
. Hamiltonijan na funkcije
105
32a7
~
6b + m
r2 b(a2 r2 ), iako u r = a postoji skok prvog
za r < a deluje kao Ha (r) = 2m
2
izvoda funkcija u toj tacki je nula pa se diskontinuitet moze zanemariti. Dakle, funkcional
21~2
1
2 2
energije je E(a) = a | H | a = 4ma
i njegov ekstremum koji je u tacki
2 + 6 m a

3~
iznosi Eext. = 72 ~ 1.87~ > 32 ~ = E000 .
(R a > 0) a = 4 72 m
2

Resenje 13.93. Neka su probni vektori a1 ,a2

( )
a1
=
. Funkcional energije je E(a1 , a2 ) =
a2

a21 +4a1 a2 +5a22

.
a21 +a22

Izjednacavajuci izvode po pojedinim parametrima sa nulom se dobijaju dve

2)a2 . Iz
jednacine koje se svode na (a1 + a2 )2 2a22 = 0 a cija
su
re
s
enja
a
=
(1

poslednjeg se dobijaju svojstvene energije E = 3 2.

Resenje 13.94. Konstanta normiranja sledi iz 1 = | = 2 0 |A|2 2n e2 d =

1+n 1+n
[2(1+n)]
2|A|2 22(1+n)
, odakle se do na fazni faktor dobija A = 2
. Hamiltonijan na
2(1+n)

2[2(1+n)]
2
~2
n2
2
funkcije za deluje kao H () = 2m Ae
[( n) ] + m
An+2 e , pa je
2
2
2
2
(1+n)(3+2n)
~

zavisnost energije od parametra E() = 2m

+ mw
, odakle je ekstremum u
1+2n
2
22

m 4 1
(1+n)(3+2n)
(1
+
n)(1
+
2n)(3
+
2n),
i
kona
c
no
E
=
~
.
tacki ext. =
ext.
~
2
2(1+2n)

Resenje 13.95. Logican izbor za a, zbog proizvoljnosti, je a = aez , pa je stanje (r) =

2
a2 r2 cos2 er . Imenilac iz 12.10, tj. kvadrat duzine vektora, je (videti Poisson-ov integral 13.17)

| =

r dr
0

4 4

sin d
0

2
4

2r2

da r cos e
0

3 2 a4
11

2 2 2

Laplasijan na funkciju deluje kao (r) = 2a2 er [r2 (2r2 7) cos2 + 1], odakle je
2

14.4. APROKSIMATIVNI METODI

129

brojilac, tj. srednja vrednost hamiltonijana,

3

4
2
~2 13 2 a4
2 21 a
| H | =
+ m
17
9 .
m 2 132 52
2 2 2

Iz prethodnog je funkcional energije

| H |
13~2
7m 2 1
=
+
,
|
6m
8

m
odakle je
odakle je ekstremum u tacki ext. = 21
52 ~
E() =

Eext. =

91
3
~ 2.75~ ~(1 + ) = E1 .
12
2
2

Resenje 13.96. Kvadrat duzine vektora je | = |C|2 6 . Hamiltonijan je zbir

p2

dva jednoelektronska hamiltonijana (Hi = 2mi 2eri ) u polju jezgra naelektrisanja 2e i

2
interakcije elektrona (H12 = r1er2 ). Srednja vrednost zbira jednoelektronskih hamil( 2 2
)
2
2
~
2

2e

. Srednja vrednost
tonijana u stanju (r) je | (H1 + H2 ) | = 2 |C|
6
2m
2 2

interakcije H12 (videti Zadatak 13.87) je | H12 | = 5e85 |C|2 . Iz prethodnog je

2 2
2
2m
27
E() = ~ m 27e8 , odakle je ext. = 27e
= 16a
i (uporediti sa Zadatkom 13.87)
16~2
0
Eext. =

36 e4 m
36 e2
=

77.5eV.
28 ~2
28 a0

Resenje 13.97. Neka je koordinatni sistem postavljen tako da je a = aez , onda je stanje
2 2
k (r) = a2 r2 cos2 ek r . Srednja vrednost hamiltonijana u ovom stanju je
3
3
13~2 2 a4 e2 a4
3 2 a4
k | H |k = 13

dok je k | k = 11 , odakle se dobija funkcional

6
10k
2 2 mk 5
2 2 k7
2 2
13~ k
16
2
energije E(k) =
e2 k
. Iz uslova za ekstremum se dobija
6m
15

E(k)
13~2 kext. 16 2 2
16e2 m 2
16
2
0.2
A
0=
=
e
kext. =
=

,
2
k
3m
15

65~

65a0
a0
koji iznosi
Eext. =

512 e2
1 e2
256 e4 m
=

2.3eV.
975 ~2
975 2a0
2.52 2a0

Resenje 13.98. Probna funkcija u sfernim koordinatama ima oblik pogodan za dalji racun
|C|2 dok
k (r) = Cr2 (3 cos2 1)ekr . Imenilac u funkcionalu energije je k | k = 18
k7
2
~2 18
je brojilac (srednja vrednost hamiltonijana) k | H | k = 2m
|C|2 6e
|C|2 . Iz
k5
k6
2 k2
2
prethodnog je E(k) = ~2m
e3k . Iz uslova za ekstremum se dobija
E(k)
~2 k e2
0=
=

k
m
3

kext.

e2 m
1
=
=
2
3~
3a0


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

130
koji iznosi
Eext. =

e4 m
1 e2
=

1.5eV.
18~2
32 2a0

Resenje 13.99. Pogodno je postaviti koordinatni sistem tako da je centar mase dva protona u koordinatnom pocetku i da su njihove koordinate R = R2 ez . Hamiltonijan je
tada
p2
p2
e2
p2
e2
e2
H= + + +

+ ,
2mN
2mN
2m r+ r R
gde su p impulsi protona, mN masa protona, p impuls elektrona, m masa elektrona, e
naelektrisanje, r = r R rastojanje elektrona od protona i R rastojanje izmedu
protona. Zanemarujuci kretanje jezgara, potom menjajuci energetsku skalu, tj. efektivno
2
oduzimanje sabirka eR , dobija se efektivni hamiltonijan (u atomskim jedinicama)
H=

p2
1
1

.
2
r+ r

Posto je funkcija normirana, tj. (,R) | (,R) = 1, dovoljno je izracunati srednju

vrednost hamiltonijana (,R) | H | (,R) . Srednja vrednost kineticke energije je
2
2
(,R) | p2 | (,R) = 2R
2 , dok su srednje vrednosti interakcije (videti Zadatak 13.87)
jednake i iznose (,R) | r1 | (,R) = R1 [2 e (2 + )], odakle je srednja vrednost
hamiltonijana (,R) | H |(,R) =
R se dobija
0=

2
2R2

R2 [2 e (2 + )]. Iz uslova za ekstremum po

E(R)
2 2 [2 e (2 + )]
2
= 3+

R
=
1.3Bohr 0.7
A.
ext.
R
R
R2
2 [2 e (2 + )]

Resenje 13.100. Najprostiji slucaj je

familija funkcija
() = e za koju se dobija
m 4 3
(videti Zadatak 13.94) ext. =
i Eext. = ~ 32 . Prvo pobudeno stanje se
~
2
nalazi u ortokomplementu osnovnog. Posto je u pitanju beskonacno-dimenzionalan prostor potrebno je pogodno odabrati stanje iz ortokomplementa. Skalarni proizvod funkcije
osnovnog stanja sa, npr., familijom funkcija 1 () = n e za bilo koje n ne bi bio
nula. Ostaje da se izabere neka kombinacija razlicitih stepena. Najprostiji izbor (funkcija
sa dva parametra od kojih bi jedan bio odreden ortogonalnoscu a drugi bi ostao varijacioni parametar) bi bio 1 () = [1 + () + ()2 ] e , pa se za skalarni proizvod
dobija | 1 = (2+2+3)
, odakle se vidi da je nula u slucaju = 32 (1 + ).
42
Iz prethodnog, za familiju funkcija koje opisuju prvo pobudeno se moze uzeti 1 () =
[
]
1 + () 32 (1 + )()2 e . Dalje se za kvadrat norme probne funkcije dobija

2
~ (14 + 16 + 5 2 ) a za srednju vrednost
| = 12
2 (14 + 16 + 5 ) =
6 6m
~
(14 + 8 + 3 2 ) + m
(53 + 72 + 25 2 ) = 24m
(120 + 152 + 53 2 ).
84

2
Odavde su, konacno, funkcional energije E 1 () = ~ 32 120+152+53
, ekstremalna vred2(14+16+5 2 )

1
nost parametra ext. = 44 (71 465) i ekstremumi energije
{

1
8.63~
1
Eext. =
739 21 465~
.
4.23~
4

| H | =

~2
24m

14.5. DODATNI ZADACI

131
2

p
Resenje 13.101. Hamiltonijan je H = 2m
er . Posto je s stanje u pitanju to se uglovni
deo moze zanemariti i posmatrati samo radijalna zavisnost. Prvo je potrebno proceniti
energiju 1s stanja. U tu svrhu, neka je funkcija stanja (r) = er , onda su | =
2
2 2
2
~2

i | H | = 2m
e2 . Funkcional energije je E() = ~2m
e2 pa su ext. = me
3
~2
4
e2
i Eext. = me
= 2a
. Istom logikom kao u Zadatku 13.100 se bira familija funkcija
2~2
0
(r) = [1 + (r) + (r)2 ] er . Iz ortogonalnosti na nadeno stanje se dobija jednacina
(2+3+6)
= 0 odakle je = 16 (2 + 3). Dalje se za kvadrat norme probne funkcije
23
6
2
dobija | = 8 3 (12 + 20 + 9 2 ) = 8e~6 m
3 (12 + 20 + 9 ) a za srednju vrednost
~2
e2
~4
2
2
| H | = 16m
(12 + 12 + 5 2 ) 24
2 (20 + 24 + 9 ) = 48e2 m2 (4 + 12 + 3 ).
4
2
e m(4+12+3 )
Odavde su, konacno, funkcional energije E 1 () = 6~
2 (12+20+9 2 ) i ekstremalna vrednost
2

parametra = 3 . Negativna vrednost energije se dobija samo za ext. = 23 i iznosi

(
)
(
) 2
2
me4
2
e
1 e2
1

Eext. = 1
=

2.1eV.
2~2
2a0
2.52 2a0
3
3

14.5

Dodatni zadaci

Resenje 13.102. Posto se za svako |x dobija x | A1 |x = b ( x | b |)A(|x |b ),

realnost i pozitivnost clanova na desnoj strani implicira
realnost i pozitivnost leve strane.

Konacno, ako je A statisticki operator, Tr A1 = ab ( a | b |)A(| a | b ) = Tr A = 1.

Resenje 13.103. U sva tri slucaja se koristi jednakost iz 13.8, i rezultate je lako uporediti
sa klasicnim zakonima kretanja.
p2
(a) Hamiltonijan je H = 2m
pa je operator koordinate u Heisenberg-ovoj slici
[
]
[
[
]]
i p2
i p2
1 i p2
xH = x +
t, x +
t,
t, x + . . . ,
~ 2m
2 ~ 2m
~ 2m
[ 2
]
p
1
1
gde je drugi sabirak u sumi ~i 2m
t, x = ~i 2m
t [p2 , x] = ~i 2m
t (i~2p) = mp t pa su ostali
komutatori jednaki nuli, odakle je xH = x +
mutira sa hamiltonijanom to je pH = p.

p
t.
m

Posto operator impulsa ocigledno ko-

p
+ mgh pa je operator koordinate u Heisenberg-ovoj slici
(b) Hamiltonijan je H = 2m
)
]
) [ ( 2
)
]]
[ ( 2
[ (
1 i p2
i p
i p
+ mgh t, h +
+ mgh t,
+ mgh t, h + . . . ,
hH = h +
~ 2m
2 ~ 2m
~ 2m

gde
[ (je2 drugi sabirak
)
] u sumi
[ 2 isti ]kao u prethodnom slucaju
p
p
i
1
1
+ mgh t, h = ~i 2m
t, h = ~i 2m
t [p2 , h] = ~i 2m
t (i~2p) = mp t, treci je
~ 2m
[ ( 2
)
]
2
p
p
1 i
+
mgh
t,
t
= 12 ~i mgt mt [h, p] = 12 ~i mgt mt (i~) = gt2 , pa su ostali jednaki nuli.
2 ~ 2m
m
Odavde je hH = h +

p
t
m

gt2
.
2

Slicno, za operator impulsa se dobija

[ ( 2
) ]
) [ ( 2
) ]]
[ (
i p
1 i p2
i p
pH = p +
+ mgh t, p +
+ mgh t,
+ mgh t, p + . . . ,
~ 2m
2 ~ 2m
~ 2m


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

132

) ] u sumi
[gde(je2 drugi sabirak
[i
]
p
i
+
mgh
t,
p
=
mght,
p
= ~i mgt [h, p] = ~i mgt (i~) = mgt, pa su ostali jed~ 2m
~
naki nuli. Odavde je pH = p mgt.
2

p
(c) Hamiltonijan je H = 2m
+ m
x2 . U ovom slucaju je lakse resiti zadatak tako sto se
2
prvo nadu operatori kreacije i anihilacije u Heisenberg-ovoj slici pa se operatori koordinate i impulsa izraze pomocu njih. Tako, hamiltonijan ima oblik H = ~(n + 1/2) gde
je n = a+ a i vazi [n, a ] = a odakle [H, a ] = ~a . Dakle, operatori kreacije i
anihilacije u Heisenberg-ovoj slici su

a
H

]
[
[
]]

i
1 i
i
1

= a + Ht, a +
Ht, Ht, a
+ = a
(it)i = a eit ,
~
2 ~
~
i!
i=0

pa je operator
koordinate

(
)
(
)
~ 1
~ 1
mx ip it mx + ip it
+

xH =
a + aH =
e +
e
2 m H
2 m
2~m
2~m
p
xH = x cos t +
sin t, dok je operator impulsa
m

(
)
)
mx ip it mx + ip it
~ 1 ( +
~ 1

a aH = i
e
e
pH = i
2 m H
2 m
2~m
2~m
pH = mx sin t + p cos t.
2

p
Resenje 13.104. Hamiltonijan 3D izotropnog LHO je H = 2m
+ m
r 2 . Komuta2
1
tor hamiltonijana sa x komponentom angularnog momenta je [lx , H] = 2m
[lx , pi pi ] +
m 2
1
m 2
1
[lx , ri ri ] = 2m ([lx , pi ]pi + pi [lx , pi ]) + 2 ([lx , ri ]ri + ri [lx , ri ]) = 2m i~1ij (pi pj + pi pj ) +
2
m 2
i~1ij (ri rj + ri rj ) = 0. Sabirci pre poslednje jednakosti su kontrakcija antisimetricnog
2
(1ij ) i simetricnog (pi pj ili ri rj ) tenzora po indeksima ij. Zato sto je komutator hamiltonijana sa operatorom lx jednak nuli, to je operator u Heisenberg-ovoj slici isti kao u
Schrodinger-ovoj, tj. lxH = lx .

Resenje 13.105. Kao sto je receno, reprezentacije (13.5) se pokazuju pokazivanjem jednakosti dejstva na osnovne varijable u faznom prostoru. Delovanje na impuls se dobija
direktnim diferenciranjem po vremenu dejstva na koordinate.
(a) Neka je vektor rotacije = e , gde je njegova duzina. Rastavljanjem vektora r
na paralelnu i ortogonalnu komponentu, u odnosu na , kao r = (r e )e + r dobija
se R r = (r e )e + cos r + sin e r odakle je
R r = (1 cos )(r e )e + cos r sin r e .
Lako se vidi da su izvodi za k N0
d2k+1 R r
= (1)k [sin (r e )e sin r cos r e ] ,
d2k+1
d2(k+1) R r
= (1)k [cos (r e )e cos r + sin r e ] .
d2(k+1)

14.5. DODATNI ZADACI

133

S druge strane, koristeci identitet (r e ) e = (r e )e r dobija se

d2k+1 R r
d2(k+1) R r
k

e
=
(1)
[sin
r

e
+
cos
(r

e
)

e
]
=
,

d2k+1
d2(k+1)

d2(k+1)+1 R r
d2(k+1) R r
k+1

e
=
(1)
[
cos
r

e
+
sin
(r

e
)

e
]
=
.

d2(k+1)
d2(k+1)+1

Iz poslednjeg se vidi da za n N0
dn R r
= (1)n (. . . (( R r) e ) ) e .
| {z }
dn
n

Razvijajuci R r u red, dobija se

(
)

n dn R
(1)n
R r =
r
=
(. . . ( r ) ) .
n
| {z }
n!
d
n!
=0
n=0
n=0
n1

S druge strane koristeci osobine Poisson-ove zagrade dobija se [li , rj ]PZ = [ikl rk pl , rj ]PZ =
ikl rk [pl , rj ]PZ = ikl rk lj = ijk rk (ikl je tenzor Levy-Chivita) odakle se dobija [
l, r]PZ = [i li , rj ej ]PZ = i ej [li , rj ]PZ = i ej ijk rk = r . Neka je
[ l, . . . , [ l, r ]PZ . . . ]PZ = (. . . ( r ) ) = rk0 ekn
| {z } | {z }
n

n1

onda se dobija
[l, . . . , [l, r ]PZ . . . ]PZ = [l, rk0 ekn
| {z }
n+1

[ l, . . . , [ l, r ]PZ . . . ]PZ = j1 ekn+1

| {z }
n+1

i=1

ki1 ji ki ji ]PZ = [j1 lj1 , rk1 ekn+1

i=1

n+1

ki1 ji ki ji ,

n+1

ki1 ji ki ji ]PZ

i=2

ki1 ji ki ji [lj1 , rk1 ]PZ = rk0 ekn+1

i=2

n+1

ki1 ji ki ji

i=1

[ l, . . . , [ l, r ]PZ . . . ]PZ = (. . . ( r ) ) . Koristeci poslednju jednakost, red

| {z } | {z }
n+1

se moze zapisati na sledeci nacin

R r =

(1)n
n=0

[ l, . . . , [ l, r ]PZ . . . ]PZ =
| {z }
n!
n

(1)n (
n=0

n!

)n

l r = el r.

Ostale jednakosti se dobijaju direktno razvijanjem eksponencijalne funkcije u red.

= [a p, r]PZ = [ai pi , rj ej ]PZ = ai ej [pi , rj ]PZ = ai ej (ij ) = a i
(b) Posto je (a p)r
n r = 0 za n > 1, dobija se
odavde (a p)
eapr =

(1)n
n=0

n!

n r = r + a.
(a p)


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

134
n r = 0 za n > 0, dobija se
(c) Zbog (mv q)
emvqr =

(1)n

n!

n=0

n r = r.
(mv q)

p
i pi

(d) Posto je ( H)r

= [ H, r]PZ = [ 2m
, r]PZ = [ p2m
, rj ej ]PZ =

n
r = 0 za n > 1, dobija se
2 2m pi ei = m p i odavde ( H)

e H r =

(1)n
n=0

n!

nr = r +
( H)

e [p p , r ]
2m j i i j PZ

p.
m

Resenje 13.106. Operator prostorne inverzije je nulpotentan, tj. za parno n, I n je

jedinica
dok je za neparno
n, I n = I. Razvijaju
ci operator eiI dobija se eiI (r) =

n
n
k 2k
k 2k+1
/(2k+1)!I(r) = cos()(r)+
n (i) /n!I (r) =
k () /(2k)!(r)+i
k ()
i sin()(r) = (r)
Resenje 13.107. Neka su I jedinicni operator i I operator prostorne inverzije. Svaka
funkcija se moze napisati kao zbir parne i neparne funkcije kao: (r) = ((r)+(r))/2+
((r) (r))/2 = (I + I)/2 (r) + (I I)/2 (r)
= P
+(r) +P (r). Operator I je hermitski sto proizlazi iz: ((r), I(r)) = dx dy dz(r)(r) =

dx dy dz(r)(r) = dx dy dz(r)(r) = (I(r), (r)).

Kao posledica, operatori P su hermitski, i idempotentni P2 = (I I)2 /4 = (I 2I +
I 2 )/4 = P .
Resenje 13.108. Operator U je unitaran (transformacija simetrije) ako su i realni

brojevi. Operator U je prostorna inverzija ako vaze jednakosti Sx = U xU

= x i

Sp = U pU = p. Koristeci jednakost iz Zadatka 13.8 dobija se: Sx = x + [x2 +

1
p2 , x] + 2!1 [x2 + p2 , [x2 + p2 , x]] + =
i=0 i! Ki , gde je Ki+1 = [Ki , x]. Lako
je izracunati komutatore: K0 = x, K1 = ~p, K2 = (~2 )x, K3 = (~2 )~p,
K4 = (~2 )2 x, . . . Odakle za i N0 vazi K2i = (~2 )i x i K2i+1 = (~2 )i ~p, pa
je

(1)i (~ )2i
(1)i (~ )2i+1

Sx = x
+p
= x cos ~ + p
sin ~ .
(2n)!
i=0
(2n + 1)!

i=0
Operator Sp se moze izracunati na slican nacin. Medutim, posto je U unitaran operator,
osim toga sto cuva skalarni proizvod, cuva i komutatorske jednakosti. Tako, pretpostavljajuci resenje u obliku Sp = C1 x + C2 p, iz [Sx , Sp ] = [x, p] = i~ se dobija

cos ~ + p sin ~ .
Sp = x

Da bi operator U bio operator inverzije, dobija se resenje ~ = + 2i, gde je i Z.

Resenje 13.109. Posto su i realni brojevi to je operator U unitaran (transformacija
simetrije). Da bi ovaj operator bio operator permutacije moraju da vaze jednakosti

U (x1 x2 )U
= (x1 x2 ) i U (p1 p2 )U
= (p1 p2 ).

14.5. DODATNI ZADACI

135

Uz smenu x1 x2 =x i p1 p2 = p se jednakosti svode na jednakosti iz zadatka 13.108

pa je i resenje isto ~ = + 2i, gde je i Z.
Resenje 13.110. Sve transpozicije (koje se javljaju samo za N > 1) su u istoj klasi konjugacije od SN , posto je svaki par medusobno konjugovan: pp = pq qq q p . Odavde,
one imaju iste karaktere u svim reprezentacijama, pa za jednodimenzionalne, reprezento2
vane su istim brojevima. Ocigledno je pp
cni element), homeomorzam daje
= e (jedini
2
za svaku reprezentaciju D (pp ) = 1, sto se za jednodimenzione reprezentacije svodi na
D(pp ) = 1. Uzimajuci jedan od ova dva izbora za sve transpozicije dobijaju se kao
proizvodi paran ili neparan stepen od 1.
Resenje 13.111.
(i) Bazis u jednocesticnom prostoru je = {|+, |}, odakle je bazis u ukupnom prostoru u = {|++ , |+ , |+ , | }. Grupa simetrije je S2 = {e, }. Simetrizator
je P (+) = 21 ((e) + ( )), i deluje na vektore iz bazisa dajuci P (+) | =|
i P (+) | = 12 (| + + | + ), odakle se vidi da je bazis u simetricnom
potprostoru (S+2 ) = {| ++ , 12 (| + + | + ), | }. Antisimetrizator
P () = 12 ((e) ( )) anulira prvi i poslednji vektor iz bazisa dok na srednja
dva deluje kao P (+) | = 12 (| + | + ), pa je bazis u antisimetricnom
potprostoru (S2 ) = { 12 (| + | + )}.
(ii) Bazis u jednocesticnom prostoru je = {| 1, 1 , | 1, 0 , | 1, 1 } = {| + , | 0 , | },
dok je u = {| ++ , | +0 , | + , | 0+ , | 00 , | 0 , | + , | 0 , | }. Grupa
simetrije je S2 = {e, }. Na isti nacin kao u prethodnoj tacki se dobijaju bazisi:
(S+2 ) = {|++ , 12 (|+0 + |0+ ), |00 , 12 (|0 + |0 ), | , 12 (|+ + |+ )}
i (S2 ) = { 12 (| +0 | 0+ ), 12 (| 0 | 0 ), 12 (| + | + )}
(iii) Bazis u ukupnom prostoru u slucaju tri cestice je
u = {|+ + + , |+ + , |+ + , | + + , | + , | + , |+ , | }.
Grupa simetrije je S3 = {(123), (231), (312), (132), (321), (213)}. Simetrizator je
P (+) = 3!1 ((123) + (231) + (312) + (132) + (321) + (213)). Na prvi i
poslednji vektor, simetrizator deluje P (+) | =| , na drugi vektor
P (+) | + + = 61 (| + + + | + + + | + + ), dok delujuci na pretposlednji
daje P (+) | + = 16 (| + + | + + | + ). Antisimetrizator
je P () = 3!1 ((123) + (231) + (312) (132) (321) (213)) odakle je
ocigledno da pri dejstvu na svaki vektor se dobija nulti vektor.
Resenje 13.112. Neka je bazis u jednocesticnom prostoru 1 = {| 1 , . . . , | n }, onda je
u ukupnom prostoru nekorelisani bazis = {| m1 , m2 |m1/2 = 1, . . . , n}. Grupa simetrije
je S2 pa je (anti)simetrizator P () = 12 ((e) ( )). Potrebno je razdvojiti dva slucaja
nekorelisanih vektora. U prvom slucaju je m1 = m2 i na takav vektor projektori deluju
kao P () | m1 , m2 = 21 (| m1 , m2 | m2 , m1 ) dok simetrizator ostavlja nepromenjenim
vektore |mm antisimetrizator
ih anulira. Sve u svemu, bazis u simetricnom potprostoru

je +2 = {| m, m } { 12 (| m1 , m2 + | m2 , m1 )|m1 < m2 } dok je bazis u antisimetricnom

delu prostora 2 = { 12 (| m1 , m2 | m2 , m1 )|m1 < m2 }.


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

136

Resenje 13.113. Svojstvene energije i svojstvena stanja cestice u beskonac

no dubokoj
( n )2
~2
2
potencijalnoj jami (videti Zadatak 13.26-2) su En = 2m a
i n (x) =
sin n
x.
a
a
Tripletna stanja (videti Zadatak 13.72) su simetricna, dok je singletno antisimetricno.
Posto ukupno stanje dva identicna fermiona mora da bude antisimetricno, to je prostorni
deo za tripletna n1 ,n2 (x1 , x2 ) = 12 [n1 (x1 )n2 (x2 ) n1 (x2 )n2 (x1 )] dok je za singletno
+
(x1 , x2 ) = n (x1 )n (x2 ).
bilo n+1 ,n2 (x1 , x2 ) = 12 [n1 (x1 )n2 (x2 )+n1 (x2 )n2 (x1 )] bilo n,n

1
Osnovno stanje u slucaju tripleta je 2,1 (x1 , x2 ) = 2 [2 (x1 )1 (x2 ) 2 (x2 )1 (x1 )] dok
+
je u slucaju singleta 1,1
(x1 , x2 ) = 1 (x1 )1 (x2 ). U svakom slucaju je energija u stanju

n1 ,n2 jednaka En1 ,n2 = En1 + En2 . Verovatnoca da se jedna cestica u stanju n nade u
a
xdx = 12 . Konacno, verovatnoca za
levoj polovini je v(0 < x < a2 , x, n ) = 02 a2 sin2 n
a

16
1
osnovno stanje u slucaju tripleta je v(0 < x1 , x2 < a2 , x1 x2 , 2,1
) = 41 9
2 14 dok je
+
a
1
u slucaju singleta v(0 < x1 , x2 < 2 , x1 x2 , 1,1 ) = 4 . Za prvo pobudeno stanje u slucaju
+
+
16
3
singleta 2,1
(x1 , x2 ), ova verovatnoca je v(0 < x1 , x2 < a2 , x1 x2 , 2,1
) = 41 + 9
2 7.
Resenje 13.114. Verovatnoca da se dobije vrednost z 0 pri merenju koordinate u
stanju | je v(z 0, r, | ) = | Pz0 | , gde je

Pz0 =

dx

dy

dz | x | y | z x | y | z |=

| r r | dr.
z0

Verovatnoca da se dobije za jednu cesticu z1 0 i za drugu z2 0 u stanju | je

v(z1 0 z2 0,
r1 r2 , | ) = | Pz1 0 Pz2 0 | =
1
= ( ab | ba |)
| r1 r1 | | r2 r2 | dr1 dr2 (| ab | ba ) =
2
z1 ,z2 0
(
)
1
| a | r1 |2 | b | r2 |2 + | b | r1 |2 | a | r2 |2 dr1 dr2
=
2 z1 ,z2 0
1

( a | r1 b | r2 r1 | b r2 | a + b | r1 a | r2 r1 | a r2 | b) dr1 dr2 =
2 z1 ,z2 0

a | r r | bdr
( a | r r | b) dr =
z0
z0
z0
z0
= v(z 0, r, | a )v(z 0, r, | b ) |Sab |2 , gde je Sab = z0 a | r r | bdr. Prvi sabirak
u rezultatu je klasicna verovatnoca da se obe cestice nadu u poluprostoru z 0, i ova
verovatnoca je uvecana/umanjena za bozone/fermione.
=

| a | r|2 dr

| b | r|2 dr

Resenje 13.115. Stanje tri identicna fermiona (| ) se dobija delovanjem antisimetrizatora A na neku kombinaciju tri zadata vektora, npr. | = C3!A | aab | pmp =
C(|aab |pmp+ |baa |ppm+ |aba |mpp |baa |pmp |aba |ppm |aab |mpp).
Konstanta C se nalazi iz normiranja, pa posto vektori | p/m cine ortonormirani bazis,
dobija se 1 = | = |C|2 6(1 |S|2 ) odakle je do na fazni faktor C = 1 2 .
6(1|S| )

Cestice
su identicne pa je proizvoljno na kojoj cestici se vrsi merenje. Verovatnoca da se
dobije vrednost 21 pri merenju spina na jednoj cestici je v( 12 , Ip s1z I2 I3 , | ) =
(1/2)
| Ip P1
I2 I3 | , gde su Ip jedinicni operator u prostornom delu, I2/3
jedinicni operatori u spinskom delu za cestice 2/3, s1z z komponenta spina za cesticu 1 i
(1/2)
P1
projektori na stanja |p/m za cesticu 1. Suma ove dve verovatnoce je 1. Konacno,

14.5. DODATNI ZADACI

137

verovatnoca v( 12 , Ip s1z I2 I3 , | ) je
1
(aba | mpp | aab | mpp |)Ip |mm | I2 I3 (|aba |mpp |aab |mpp),
6(1 |S|2 )
1
2
odakle se dobija v( 21 , Ip s1z I2 I3 , | ) = 6(1|S|
2 ) 2(1 |S| ) =
sumiranja verovatnoca u jedinicu v( 21 , Ip s1z I2 I3 , | ) = 23 .

1
3

pa je zbog

Resenje 13.116. Ukupno stanje dva identicna bozona je simetricno | =

1
(|+
2(1+|S|2 )

Verovatnoca da se dobije za jednu cesticu p1z 0 i za drugu p2z 0 u stanju | je

v(p1z 0 p2z 0, p1 p2 , | ) = | Pp1z 0 Pp2z 0 | =
1
| p1 p1 | | p2 p2 | dp1 dp2 (| + | ) =
=
( | + |)
2)
2(1 + |S|(
p1z ,p2z 0
2 )




1
2
2
 =


|
p
p
|
dp
=
|

|
p|
dp
|

|
p|
dp
+


1 + |S|2
p
0
pz 0
pz 0
z
(
)

1
2
=
v(p

0,
p,
|

)v(p

0,
p,
|

)
+
|S
|
,
gde
je
S
=
| pp | dp.
z
z

pz 0
1 + |S|2

Resenje 13.117. Dva bazisa su povezana pomocu | jp =

l Ulp | il , gde je U unitarni operator (posto je
det(U ) cista faza). Nova Slater-ova determinanta je | n ; j =
1
1

det | jp q = N ! det l Ulp | il q . Forma elementa pq je (U T | il )pq , dok homeomorN!

zam funkcionala determinanti, det A det B = det AB, daje | n ; j = det(U ) | n ; i .
Resenje 13.118. Nekorelisani vektori | l, m su (videti resenje zadatka 13.71 ili 13.72)
| 1, 1 =| , | 1, 0 = 12 (| + + | + ) i | 0, 0 = 12 (| + | + ). Stanje
izrazeno preko jednocesticnih stanja je = + + gde su
= 1 | | +

10 + 00
10 00
| | +
| | .
2
2

Parcijalni trag bilo po prvom bilo po drugom prostoru je

1/2 = Tr 2/1 = + |2/1 | + 2/1 + |2/1 | 2/1 ,
odakle se dobijaju jednocesticna stanja koji su istog oblika
)
(
)
(
10 + 00
10 + 00
| + + | + 1 +
| | .
1/2 = 1+ +
2
2
00
Ocigledno su svojstveni vektori | za svojstvene vrednosti r = 1 + 10 +
. Lako se
2
proverava da je trag redukovanih stanja Tr 1/2 = 1.

Resenje 13.119. Svi sabirci u sumi | n = n!N

ze
() () | i1 iN sadr
!
iste kvantne brojeve, i ocigledno se trazeni skalarni proizvod anulira ako skup kvantnih
brojeva {i1 , . . . , iN } nije nadskup od {jL+1 , . . . , jN }, tj. kada je neka od komponenti od
nL = n nN L negativna. U suprotnom, postoji permutacija denisana u postavci
zadatka, koja ureduje kvantne brojeve {i1 iN } tako da se poslednjih N L

|).


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

138

poklapaju sa | jL+1 , . . . , jN i prvih L su uredeni. Tada je L cesticno stanje | L =

jL+1 , . . . , jN | n :
()
() jL+1 , . . . , jN | () | i1 1 i1 L , jL+1 , . . . , jN .
| L =
n!N !
Posto je bra-vektor ksiran, parcijalni skalarni proizvod koji sadrzi permutaciju se
ne anulira samo ako ostavlja invarijantnim stanja cestica L + 1, . . . , N . Svaka takva
permutacija se moze napisati kao proizvod = L n , gde L SL permutuje samo prvih
L cestica, i n Sn . Ipak, presek grupa SL i Sn je upravo grupa SnL , stabilizator L
cesticnog stanja | i1 1 i1 L . Dakle, faktorizacija L n nije jedinstvena, i u
skupu proizvoda L n svaka permutacija se pojavljuje tacno nL ! puta. Dobija se
() +L +n

| L =
jL+1 , . . . , jN | (L n ) | i1 1 i1 L , jL+1 , . . . , jN .
n
!
n!N
!
L
L ,n
Konacno, vidi se da je
jL+1 , . . . , jN | (L n ) |i1 1 i1 L , jL+1 , . . . , jN = (L ) |i1 1 i1 L ,
nezavisno od n ; odavde se vidi da postoji n! takvih clanova (od kojih su svi sa istim
znakom: za fermione n je identicna permutacija, dok su za bozone sve permutacije istog
znaka), koji dovode do
() n!

| L =
()L (L ) | i1 1 i1 L .
nL ! n!N ! L
Sumirajuci po svim L , ukljucujuci normalizacioni faktor, dobija se (13.6a). Analogno
se dobija (13.6b). U slucaju L = 1, permutacija pomera prvu cesticu koja je ustanju
| j , na prvo mesto (kada ovo stanje nestane pomocu j |). Dakle, postoji lj = i<j ni
stanja ispred, koja se efektivno rotiraju pomocu = 12 lj 1,lj lj ,lj +1 , pokazujuci da
vazi lj =
.
Resenje 13.120. Iz (13.6) direktno sledi
1,...,L =

( )1
N
n!L!

C nL
jL+1 , . . . , jN | n n | jL+1 , . . . , jN =
|n
L nL |,
L
nL !N !
n n

jL+1 ,...,jN

gde je tezina CnL broj koliko puta se broj popunjenosti nL pojavljuje prilikom sumiranja
u j = (jL+1 , . . . , jN ). Da bi se nasla, potrebno je primetiti da se nL pojavljuje za j
tako da vazi nL = n n(j). Za ksirano nL , takode je i n(j) ksirano, i za (N L)!
permutacija skupa j, sve zajedno n(j)! daje isto uredenje indeksa j, tj. odgovaraju istom
sabirku u sumi po j. Dakle, postoji CnL = (N L)!/n(j)! razlicitih sabiraka sa istim nL .
( )1
(n)

Resenje 13.121. Kako je n! = nL ! = 1, 1,...,L = NL

nL n nL | nL nL |, gde je
( n ) def. |S| ( ns )
= s=1 nLs postaje
nL
1,...,L

| n n |
L!
L
(N ) L = (N )
=
nL n

L i1 <<iL =1

()

PL

()

| i1 , . . . , iL i1 , . . . , iL | PL .

14.5. DODATNI ZADACI

139

Primovana suma znaci da svi indeksi uzimaju vrednosti svih N jednocesticnih stanja
denisanih sa ns = 1 u n (drugacije, moze se pretpostaviti da bazis u jednocesticnom
prostoru |i pocinje sa N okupiranih stanja i indeksi uzimaju vrednosti od 1 do N ). Zbog
antisimetrizatora, ogranicenja i1 < < iL u sumaciji se mogu izostaviti: ponovljeni
indeksi se zanemaruju antisimetrizatorima, i samo neuredene permutacije od (i1 < <
iL ) se efektivno dodaju. Ipak, odgovarajuci vektori P () | i1 , . . . , iL su do na znak isti
kao i uredeni, i isti znak se pojavljuje i u braovima i u ketovima. Kako postoji L! istih
sabiraka, umesto jednog koji se mora kompenzovati deljenjem:
1

1,...,L = (N )

()

PL

()

| i1 , . . . , iL i1 , . . . , iL | PL .

L i1 ,...,iL =1

Preostalo je da se primeti da sumacije po i1 , . . . , iL postaju nezavisne, svaka daje projektor

()
Pn , i da direktni proizvod L ovakvih projektora komutira sa projektorom PL , koji se
moze izostaviti sa jedne strane.

Resenje 13.122. Po deniciji (P (+) A)P () = N1!2 () 1 ( )A( )(). Zamenjujuci sa , dobija se ( )() = ( ) i 1 ( ) = 1 ()1 ( ). Zamenjujuci
sumacije po i sumacijama po i 1 , respektivno (lema preuredenja), dobija se

(P (+) A)P () = P () (P (+) A).

2k+1
Resenje 13.123. Operatori K =
cni (aditivni) operatori, znaci
p=1 kp su simetri
da komutiraju sa antisimetrizatorom (u suprotnom relevantni prostor S2k+1 ne bi bio
invarijantan). Dakle, stanje 2k + 1 cestica

1
| n = N !Pn() | n =
() | i1 1 < < i1 N
N!
je denisano brojevima popunjenosti nm = 1, m = l, . . . , l (koristi se jednocesticni bazis
| Q, m ):

()
| n = N !Pn | n =
() () | Q, l; . . . ; Q, l ,
N!
odakle

K | n =

1
() kp () | Q, l; . . . ; Q, l .
N ! p=1
2l+1

Svaki sabirak kp () | Q, l; . . . ; Q, l je jednak nuli: bilo na poziciji p posle dejstva

() pojavljuje se kp | Q, m = l = 0, ili kp | Q, m | Q, m 1 , stanje u kojem
se vec nalazi elektron. Ipak, K | n = K P () | n = P () K | n , i moze se
primeniti opet antisimetrizacija na svaki sabirak, odakle se dobija nulti vektor.
Resenje 13.124. Bazis u jednocesticnom prostoru stanja je | s = 2, ms =| ms gde
ms uzima vrednosti ms = 0, 1, 2. Za pocetak, neka je bazis u ukupnom prostoru
stanja nekorelisani | s1 = 2, m1s | s2 = 2, m2s =| m1s | m2s =| m1s ; m2s . Zato
sto je operator ukupnog spina simetrican, to su razdvojeni simetricni i antisimetricni

140

GLAVA 14. RESENJA

ZADATAKA

potprostori. Zato sto je maksimalna tezina |S = 4, MS = 4 =|2; 2 simetrican vektor to

su svi vektori |S = 4, MS simetricni. Dalje, potprostor |S, MS = 3 je dvodimenzionalan
i razapet vektorima {|2; 1 , |1; 2 }, pa posto je |4, 3 simetrican to je |3, 3 antisimetrican
zbog cega su svi |3, MS antisimetricni. Ponavljajuci isto rezonovanje dalje, dobija se da
su | 2, MS simetricni, | 1, MS antisimetricni i | 0, 0 je simetrican. Neka su, za dalju
upotrebu, vektori oznaceni kao |MS , , gde je MS ukupna projekcija spina, prebrojava
razlicite vektore a oznacava simetrican/antisimetrican vektor. Znaci, simetricni vektori
su
| 4, 1 + =| 2; 2
| 3, 1 + =| 2; 1 + | 1; 2
| 2, 1 + =| 2; 0 + | 0; 2
| 2, 2 + =| 1; 1
+
| 1, 1 =| 2; 1 + | 1; 2 | 1, 2 + =| 1; 0 + | 0; 1
| 0, 1 + =| 2; 2 + | 2; 2
| 0, 2 + =| 1; 1 + | 1; 1
| 0, 3 + =| 0; 0 ,
a antisimetricni
| 3, 1 =| 2; 1 | 1; 2
| 2, 1 =| 2; 0 | 0; 2
| 1, 1 =| 2; 1 | 1; 2 | 1, 2 =| 1; 0 | 0; 1
| 0, 2 =| 1; 1 | 1; 1 .
| 0, 1 =| 2; 2 | 2; 2

Simetri
cni deo: Posto je stanje |0, 0 simetricno, onda ima oblik |0, 0 = 3=1 Ci |0, i+ ,
a delovanjem operatora S se dobija nula. Operator S deluje
na vektore | 0, i + kao

+
+
+
+
S | 0, 1 = 2 | 1, 1 , S | 0, 2 = 2 | 1, 1 + 6 | 1, 2 i S | 0, 3 + =

6
| 1, 2 , odakle su veze izmedu konstanti C3 = C2 = C1 , pa je vektor | 0, 0 =
2
m
1
ci jos jedan simetricni
m=2 (1) | m; m (videti Zadatak 13.76). Potrebno je na
5
vektor u trodimenzionalnom potprostoru.
2Vektor | 2, 0+ se dobija iz | 2, 2 kao | 2, 0
2
S | 2, 2 . Ocigledno je vektor | 2, 2 = i=1 Ci | 2, i , i iz jednakosti S+ | 2, 2 = 0 se
+
+
+
+
dobijaju konstante.
Dakle,

S+ | 2, 1 = 6 | 3, 1 i S+ | 2, 2 = 2 | 3, 1 1 , odakle je
1
|2, 2 = 7 ( 2 |2; 0 3 |1; 1 + 2 |0; 2 ). Spustanjem se dobija |2, 1 = 2 S |2, 2 =

1 ( 6 | 2; 1 | 1; 0 | 0; 1 +
6 | 1; 2 ), odakle se jos jednim spustanjem dobija
14
1
1
| 2, 0 = 6 S | 2, 1 = 14 (2 | 2; 2 + | 1; 1 2 | 0; 0 + | 1; 1 + 2 | 2; 2 ).
Poslednji simetricni vektor | 4, 0 se dobija iz ortogonalnosti na | 2, 0 i | 0, 0 , pa je
| 4, 0 = 170 (| 2; 2 + 4 | 1; 1 + 6 | 0; 0 + 4 | 1; 1 + | 2; 2 ).
Antisimetri
cni deo: Na slican nacin se dobijaju
cni vektori. Vektor | 1, 1
2 antisimetri

je linearna kombinacija dvavektora | 1, 1 = i=1 Ci | 1, i , operatorS+ ga anulira,

pa iz 0 = S+ | 1, 1 = ( 6C1 + 2C2 ) | 2, 1 sledi | 1, 1 = 110 ( 2 | 2; 1

3 | 1; 0 + 3 | 0; 1 2 | 1; 2 ) odakle se spustanjem dobija | 1, 0 = 12 S | 1, 1 =

1 (2 | 2; 2 | 1; 1 + | 1; 1 2 | 2; 2 ). Vektor | 3, 0 je ortogonalan na vektor
10
| 1, 0 u dvodimenzionalnom prostoru razapetom vektorima | 0, i , odakle se dobija
| 3, 0 = 110 (| 2; 2 + 2 | 1; 1 2 | 1; 1 | 2; 2 ).

Resenje 13.125. Uporediti deniciju ai |n1 , . . . , ni , . . . = ()li (n)

ni |n1 , . . . , ni 1, . . .

sa (13.6c). Za as se posmatra dejstvo na levo u n | as | n = N ( n | s) | n .

Tako, izraz se anulira osim ako | n zadovoljava s | n | n . Ipak, ovo je samo

|n |s (svuda je uzeto da se |s odnosi na poslednju cesticu). Ipak, iako je tacan broj
popunjenosti, stanje nije (anti)simetrizovano, sto ce reci da nije u Fock-ovom prostoru:

14.5. DODATNI ZADACI

141

adjungovani operator iz F mora biti operator u istom prostoru. Zato se ovaj vektor mora
(anti)simetrizovati, ali se prethodno mora uneti kvantni broj s (tj. permutovan sa ) na
poziciju ps , tako da su stanja posle njega sa vecim kvantnim
brojevima. Zajedno, ovako
se dobija isti rezultat kao i u ai | n1 , . . . , ni , . . . = ()li (n) 1 ni | n1 , . . . , ni + 1, . . . .
Uopstavanje (13.7) se dobija sukcesivnim delovanjem prve jednakosti. Forma nezavisna od
N se dobija koristeci operator broja cestica: j1 , . . . , jL | n = ajL 1 aj1 1 | n .

Resenje 13.126. Neka je prostor stanja jedne cestice jednodimenzionalan. Sve opservable su realni brojevi, medu kojima je i hamiltonijan ~ ( 0). Dalje, svaki N -cesticni
prostor je opet jednodimenzionalan, razapet vektorom | N (posto postoji samo jedan

jednocesticni bazisni vektor, broj popunjenosti je jednostavno broj cestica). Cestice

ne

interaguju, odakle je N -cesticni hamiltonijan N ~. Cestice se mogu kreirati i anihilirati,

tako da se moraju posmatrati u Fock-ovom prostoru, koji je bas prostor stanja harmonijskog oscilatora. Preostalo je samo da se energija pomeri za ~/2, i dinamika oscilatora
je kompletno reprodukovana opisanim neinteragujucim cesticama, koje odgovaraju ekscitacijama harmonijskog oscilatora. Komutacione relacije pokazuju da su takve ekscitacije
Bose-tipa.

[L]
Resenje 13.127. Posmatra se matricni element An
|n u bazisu brojeva
n = n | A
popunjenosti:
s ,...,s
(p )
(p )
(p )
(p )
An
=
As1 ,...,sL n | s1 1 , . . . , sL L s1 1 , . . . , sL L | n ;

n
p1 <<pl

s1 ,...,sL
s1 ,...,s
L

(p )

(p )

gornji indeks prebrojava cestice, tj. nekorelisani vektor | s1 1 , . . . , sL L opisuje sistem

cestica p1 < < pL , gde je cestica pj u stanju sj . Da bi se primenila (13.7), prvo se
moraju pomeriti cestice p1 < < pL na prvih L mesta; ipak, pojavljuje se znak (samo za
fermione)
(N ) u ovakvim permutacijama, i za bra i za ket. Ipak, sumiranje po svim cesticama
daje L istih sabiraka:
( )
N
n
A n =
As1 ,...,sL n | s1 , . . . , sL s1 , . . . , sL | n .
L s1 ,...,sL s1 ,...,sL
s1 ,...,s
L

Odavde (13.7) direktno daje jednakost za proizvoljne matricne elemente operatora (13.8).
Resenje 13.128. Denisuci operatore aQkm koji odgovaraju bazisu | Qkm , i uzimajuci
u obzir da je K jednocesticni aditivni operator takavda za svaki sabirak vazi Qkm |

k | Q k m = m
QQ kk m1,m , dobija se K =
m m am am1 . Zatvorenoj ljuski
odgovara stanje | n , kod koga je broj popunjenosti svih stanja 0 osim nQkm = 1, za
m = l, . . . , l. Ocigledno, K slika ovo stanje u vektor kod koga je broj popunjenosti
veci od 1, tj. u nulti vektor.
2

p
Resenje 13.129. Neperturbisani hamiltonijan je H0 = 2m
+ m
r 2 cije su svojstvene
2
3
energije Enx ny nz = ~(nx + ny + nz + 2 ) za svojstvena stanja | nx ny nz . Osnovno stanje
2
je | 000 . Perturbacija je H (t) = qAe(t/ ) z, ciji su matricni elementi

~ 1
2
( nz + 1nz ,nz +1 + nz nz ,nz 1 ),
nx ny nz | H (t) |nx ny nz = qAe(t/ ) nx ,nx ny ,ny
2 m


GLAVA 14. RESENJA
ZADATAKA

142

odakle se za osnovno stanje |nx n

cni element
y nz =|000 dobija da je jedini nenulti matri
1
. Konacno se za verovatnocu prelaska u pobudeno
000 | H (t) | 001 = qAe(t/ ) ~2 m
stanje u najnizem redu dobija

2


1 
~
1
q 2 A2 2 1 ~2 2 2
2

(2)
dtei~t qAe(t/ )
e 2
vn9n = 2 
.
 =
~ 
2 m 
2m~
2

LITERATURA

[1] Fedor Herbut, Kvantna Mehanika, (Prirodno matematicki fakultet Univerziteta u

Beogradu, 1983.).
[2] John von Neumann, Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, (Princeton
University Press, Princeton, 1955.).
[3] Albert Messiah, Quantum Mechanics, (Dover Publications 1999.).
[4] L. D. Landau, L. M. Lifshitz, Quantum Mechanics Non-Relativistic Theory,
(Butterworth-Heinemann; 3 edition 1981.).
[5] A.S. Davydov, Quantum Mechanics, (Pergamon Pr; 2 edition 1976.).
[6] F. Constantinescu and E. Magyari, Problems in quantum mechanics, (Oxford, New
York, Pergamon Press 1971.).
[7] W. M. Galicki, B. M. Kamakov, W. I. Kogan, Exercises in quantum mechanics,
(Nauka, Moscow 1981.).

143