Triet Hoc - Sau DH

0
B GIO DC V O TO
___________
GIO TR N
TRI T H C
(Dng cho hc vin Cao hc v Nghin cu sinh
khng chuyn ngnh Trit hc)
H Ni - 2005
Su tp T Thnh L
Email: lethanhto@gmail.com
1
Chng 1
K I LUN V TRIT
I. K I LUN V TRIT
C V LC
S TRIT
1. Khi nim trit hc v i tng nghin cu ca trit hc

a) Khi nim trit hc.
Trit hc ra i vo khong th k th VIII n th k thc VI trc
cng nguyn vi cc thnh tu rc r trong trit hc Trung Quc, n
v Hy Lp c i.
Trit hc, theo gc t ch Hn l s truy tm bn cht ca i tng,
l s hiu bit su sc ca con ngi, i n o l ca s vt.
Theo ngi n , trit hc l darshana. iu c ngha l s
chim ngng da trn l tr, l con ng suy ngm dn dt con ngi
n vi l phi.
Theo ch Hy Lp, trit hc l philosophia, c ngha l yu thch s
thng thi. Nh trit hc c coi l nh thng thi, c kh nng nhn thc
c chn l, lm sng t c bn cht ca s vt.
Nh vy, d phng ng hay phng Ty, khi trit hc mi ra
i, u coi trit hc l nh cao ca tr tu, l s nhn thc su sc v th
gii, i su nm bt c chn l, c quy lut, c bn cht ca s vt.
Tri qua qu trnh pht trin, c nhiu quan im khc nhau v
trit hc. Trong cc quan im khc nhau vn c nhng im chung.
l, tt c cc h thng trit hc u l h thng tri thc c tnh khi qut,
xem xt th gii trong tnh chnh th ca n, tm ra cc quy lut chi phi
trong chnh th , trong t nhin, x hi v bn thn con ngi. Khi qut
li, c th hiu. Trit hc l mt h thng tri thc l lun chung nht ca
con ngi v th gii, v bn thn con ngi v v tr ca con ngi trong
th gii .
b) i tng ca trit hc
Trit hc ra i t thi c i. T n nay, trit hc tri qua
nhiu giai on pht trin. Trong qu trnh pht trin , i tng ca trit
hc cng thay i theo tng giai on lch s.
Su tp T Thnh L
2
Thi c i, khi mi bt u c s phn chia gia lao ng tr c vi
lao ng chn tay, tri thc ca loi ngi cn rt t, cha c s phn chia
gia trit hc vi cc khoa hc khc, m tt c tri thc khoa hc u gi l
trit hc. Trung hoa, trit hc gn lin vi nhng vn chnh tr- x hi;
n , trit hc gn lin vi tn gio; Hy Lp. trit hc gn lin vi
khoa hc t nhin v gi l trit hc t nhin. Cng v vy, khi i
tng nghin cu ca trit hc l mi lnh vc tri thc. y cng l nguyn
nhn su xa v sau dn n quan nim cho rng: "Trit hc l khoa hc ca
cc khoa hc". Thi k ny, trit hc t c nhiu thnh tu rc r,
t nn mng cho s pht trin v sau khng ch i vi trit hc m cn
i vi khoa hc t nhin v khoa hc x hi.
Thi Trung c Ty u, do s thng tr ca Gio hi thin cha
gio trn mi mt ca i sng x hi, trit hc tr thnh y t ca thn
hc. Nhim v ca trit hc khi l l gii v chng minh tnh ng n
ca cc ni dung trong kinh thnh. Trit hc gi l trit hc kinh vin.
Vi khun kh cht hp ca m trng Trung c, trit hc pht trin rt
chm chp.
Vo th k XV- XVI, khi trong lng x hi phong kin cc nc Ty
u xut hin phng thc sn xut t bn ch ngha, khoa hc t nhin
pht trin. Khi , trit hc duy vt pht trin gn lin vi yu cu pht
trin ca phng thc sn xut t bn v s pht trin ca khoa hc t
nhin. c bit, n th k XVII- XVIII, khi cch mng t sn n ra cc
nc Ty u, khi khoa hc t nhin din ra qu trnh phn ngnh su sc
v t c nhiu thnh tu, nht l c hc Niutn, trit hc duy vt pht
trin mnh m trong cuc u tranh vi ch ngha duy tm v tn gio.
nh cao ca ch ngha duy vt th k XVII- XVIII l ch ngha duy vt
Anh, Php, H Lan vi cc i biu nh Ph. Bcn, T. Hpx (Anh),
ir, Henvetiut (Php), Xpinda (H Lan)... Vo thi k ny, mc du
khoa hc t nhin hnh thnh cc b mn khoa hc c lp, nhng trit
hc vn gn lin vi khoa hc t nhin, cha xc nh r i tng nghin
cu ca ring mnh.
Vo cui th k XVIII u th k XIX, khi m Anh, Php l nc
t bn, th nc c cn l mt nc phong kin, giai cp t sn ang hnh
thnh. Trc nh hng ca Anh, Php v yu cu pht trin ca giai cp
t sn c, trit hc c pht trin mnh m nhng trn lp trng duy
Su tp T Thnh L
3
tm m nh cao l trit hc Hghen. Hghen xem trit hc ca mnh l
mt h thng ph bin ca tri thc khoa hc, m trong cc ngnh khoa
hc c th ch l nhng mc khu ca trit hc. Trit hc Hghen l h
thng trit hc cui cng xem trit hc l "khoa hc ca cc khoa hc".
Vo nhng nm 40 ca th k XIX, trc yu cu cuc u tranh ca
giai cp v sn v s pht trin ca khoa hc t nhin lc by gi, trit hc
Mc ra i. Trit hc Mc on tuyt vi quan nim "trit hc l
khoa hc ca cc khoa hc" v xc nh i tng nghin cu ca mnh l
tip tc gii quyt vn mi quan h gia vt cht vi thc trn lp
trng duy vt; nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi
v t duy, t nh hng cho hot ng nhn thc, hot ng thc tin
ca con ngi nhm ci to t nhin, ci to x hi theo con ng tin b.
Vi s pht trin y mu thun trong x hi t bn, vi nhng
thnh tu trong cuc cch mng khoa hc- cng ngh hin i, cc nc
t bn hin i xut hin nhiu tro lu trit hc khc nhau m ta gi l
"trit hc phng Ty hin i". l cc tro lu trit hc duy khoa hc,
tro lu trit hc nhn bn phi l tnh, tro lu trit hc tn gio.
2. Vn c bn ca trit hc v cc trng phi trit hc.
a) Vn c bn ca trit hc.
Theo Ph. ng ghen, ngay t thi c xa, con ngi gp phi vn
quan h gia linh hn vi th xc ca con ngi. T vic gii thch
nhng gic m, ngi ta i n quan nim v s tch ri gia linh hn vi
th xc, v s bt t ca linh hn. Nh vy, ngay t thi , con ngi phi
suy ngh v mi quan h gia linh hn vi th gii bn ngoi. T khi trit
hc ra i, vn c tip tc nghin cu gii quyt nhng trn c s
khi qut cao hn, l mi quan h gia t duy vi tn ti , gia tinh thn
vi t nhin, gia thc vi vt cht. chnh l vn c bn ca trit
hc. Ph. ng ghen vit: "Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l
ca trit hc hin i l vn quan h gia t duy vi tn ti". 1
Vn mi quan h gia t duy vi tn ti, hay gia thc vi vt
cht c gi l "vn c bn ln" ca trit hc v vic gii quyt vn
ny l c s v im xut pht gii quyt cc vn khc ca trit hc.
C. Mc v Ph. ng ghen Ton tp, tp 21, NXB Chnh tr quc gia H Ni 2004, tr. 403
Su tp T Thnh L
4
Vic gii quyt vn ny l tiu chun phn chia cc trng phi trit
hc trong lch s.
Vn c bn ca trit hc c hai mt:
-Mt th nht tr li cu hi: vt cht v thc, ci no c trc, ci
no c sau, ci no quyt nh ci no?
-Mt th hai tr li cu hi: con ngi c kh nng nhn thc c
th gii hay khng?
Cn c vo cch gii p hai mt ca vn c bn m cc nh
trit hc c chia thnh cc trng phi khc nhau.
b) Cc trng phi trit hc
- Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm.
Cn c vo cch gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc,
cc nh trit hc c chia lm hai trng phi chnh: ch ngha duy vt v
ch ngha duy tm.
+ Ch ngha duy vt cho rng, vt cht c trc, thc c sau, vt
cht quyt nh thc. Ch ngha duy vt c th hin ba hnh thc lch
s c bn l: ch ngha duy vt cht phc, ch ngha duy vt siu hnh v
ch ngha duy vt bin chng.
Ch ngha duy vt cht phc thi c i l hnh thc u tin ca
ch ngha duy vt. Vo thi k ny, khoa hc t nhin mi hnh thnh cho
nn cc quan im duy vt c hnh thnh da trn c s trc quan, trc
gic nn mang tnh mc mc, cht phc. Khi , cc nh duy vt gii thch
th gii vt cht bng cch i tm mt hay mt s s vt ban u, t sinh
ra mi s vt, hin tng trn th gii. Mc d cn mang tnh mc mc,
cht phc ca n, nhng ch ngha duy vt thi k ny xut pht t bn
thn gii t nhin gii thch t nhin, khng vin n thn linh, thng
.
Hnh thc th hai ca ch ngha duy vt l ch ngha duy vt siu
hnh thi cn i (Th k XVII- XVIII) cc nc Ty u. N l th gii
quan ca giai cp t sn cch mng chng li th gii quan duy tm, tn
gio ca giai cp phong kin. Da trn nhng thnh tu mi ca khoa hc
t nhin, ch ngha duy vt thi k ny c mt bc pht trin so vi
ch ngha duy vt thi c i. Tuy nhin, do hn ch bi trnh khoa hc
Su tp T Thnh L
5
v li ch giai cp, cho nn duy vt cha trit v mang tnh cht siu
hnh, my mc.
Hnh thc th ba ca ch ngha duy vt l ch ngha duy vt bin
chng do C. Mc v Ph. ng ghen sng lp ra v khng ngng pht trin
gn lin vi thc tin u tranh cch mng ca giai cp v sn v cc thnh
tu ca khoa hc hin i. N thng nht c ch ngha duy vt vi
php bin chng, v khng ch duy vt trong lnh vc t nhin m cn duy
vt trong c lnh vc x hi. l ch ngha duy vt trit .
+ i lp vi ch ngha duy vt, ch ngha duy tm cho rng: thc
c trc, vt cht c sau, thc quyt nh vt cht. Ch ngha duy tm
chia lm hai hnh thc: ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy tm
khch quan.
Ch ngha duy tm ch quan cho rng: cm gic, thc l ci c sn
trong con ngi, l ci c trc, quyt nh s tn ti ca mi s vt, hin
tng. S vt, hin tng ch l "tng hp cc cm gic". Nh vy, h ph
nhn s tn ti khch quan ca s vt v cho rng, cm gic ca con ngi
quy nh s tn ti ca s vt. Quan im khng th trnh khi i n
ch ngha duy ng.
Ch ngha duy tm khch quan li cho rng: thc, tinh thn ("
nim", " nim tuyt i", "tinh thn th gii"...) l ci c trc con ngi
trc th gii vt cht; n quyt nh sinh ra t nhin, x hi v bn thn
con ngi. Tt c cc s vt, hin tng trong th gii vt cht u l biu
hin (hay hin thn) ca mt th thc, tinh thn no c trc th gii
vt cht.
Ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy tm khch quan tuy
khc nhau v hnh thc nhng u cho rng: thc, tinh thn quyt nh
sinh ra vt cht. V thc cht, ch ngha duy tm u tn ng vi tn gio
v bo v tn gio.
Bn cnh cc nh trit hc duy vt hay duy tm trit , hay cn gi
l cc nh trit hc nht nguyn, cn c cc nh trit hc nh nguyn. H
cho rng, nguyn th vt cht v nguyn th tinh thn tn ti c lp vi
nhau, khng ci no quyt nh ci no. Quan im ny mun iu ha ch
ngha duy vt vi ch ngha duy tm, nhng xt n cng th h ri vo
Su tp T Thnh L
6
duy tm, bi v cho thc c mt cuc sng ring, tn ti tch khi vt
cht.
Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm l hai trng phi i lp
nhau trong lch s, lun lun u tranh vi nhau. Cuc u tranh gia ch
ngha duy vt v ch ngha duy tm l phn nh cuc u tranh gia cc
giai cp, cc lc lng trong x hi. Nhn chung trong lch s pht trin ca
trit hc, ch ngha duy vt l th gii quan ca giai cp, ca lc lng x
hi tin b cch mng. N hnh thnh, pht trin gn lin vi cuc u
tranh v s tin b x hi v vi s pht trin ca khoa hc t nhin, cng
nh khoa hc x hi. Ngc li, ch ngha duy tm l th gii quan ca
giai cp, ca lc lng x hi li thi, lc hu, phn tin b. N tn ti,
pht trin gn lin vi tn gio v bo v tn gio.
b) Thuyt kh tri (c th bit) v thuyt bt kh tri (khng th bit).
Cn c vo cch gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc,
cc nh trit hc chia ra: thuyt kh tri (tha nhn kh nng nhn thc) v
thuyt bt kh tri (ph nhn kh nng nhn thc).
i a s cc nh trit hc u tha nhn kh nng nhn thc ca
con ngi, trong c c cc nh trit hc duy vt ln cc nh trit hc duy
tm. Tuy nhin, quan im ca cc nh trit hc duy vt v ch ngha duy
tm khc nhau v c bn. Cc nh trit hc duy vt xut pht t ch cho
rng vt cht c trc, thc c sau, vt cht quyt nh thc, cho nn
nhn thc l s phn nh hin thc khch quan vo u c con ngi v
con ngi hon ton c kh nng nhn thc ng n th gii khch quan.
Ngc li, cc nh trit hc duy tm xut pht t ch cho rng thc c
trc, vt cht c sau, thc quyt nh vt cht, cho nn nhn thc l
thc, tinh thn hay " nim tuyt i" t nhn thc.
Trong lch s trit hc li c mt s ngi ph nhn kh nng nhn
thc ca con ngi. Hc thuyt ca h gi l "thuyt khng th bit". Theo
thuyt ny, con ngi khng th bit c s vt, nu c bit th cng ch
bit c hin tng b ngoi, ch khng th hiu c bn cht ca s
vt. Chng hn, Hium (nh trit hc Anh) cho rng: chng ta khng bit
c s vt l nh th no, thm ch cng khng bit c s vt c tn ti
hay khng. Cn Cant (nh trit hc c) tha nhn tn ti cc s vt, m
ng gi l "vt t n", nhng khng nhn thc c "vt t n" m ch c
th nhn thc c hin tng ca n m thi.
Su tp T Thnh L
7
Thuyt khng th bit c mm mng t "hoi nghi lun" trong
trit hc Hy Lp c i m i biu l Pirn. Nhng ngi theo thuyt ny
hoi nghi tri thc t c v i n cho rng con ngi khng th t
c chn l khch quan. Vo thi k phc hng, hoi nghi lun c tc
dng chng li cc tn iu tn gio v h t tng thi Trung c. n th
k XVIII, hoi nghi lun chuyn thnh thuyt khng th bit.
Thuyt khng th bit cng b Hghen v Phoibc ph phn.
Theo Ph. ng ghen, "s bc b mt cch ht sc anh thp nhng s vn
vo trit hc y, cng nh tt c nhng trit hc khc, l thc tin, chnh l
thc nghim v cng nghip. Nu chng ta c th chng minh c tnh
chnh xc ca quan im ca chng ta v mt hin tng t nhin no ,
bng cch t chng ta lm ra hin tng y, bng cch to ra n phi phc
v mc ch ca chng ta, th s khng cn ci "vt t n" khng th nm
c ca Cant na"1
3. Bin chng v siu hnh.
a) Phng php siu hnh v phng php bin chng.
Trit hc khng ch gii quyt vn mi quan h gia vt cht v
thc, m cn phi gii quyt vn : cc s vt, hin tng trn th gii tn
ti nh th no? Chng tn ti bit lp nhau hay c quan h vi nhau?
Chng trng thi tnh hay khng ngng vn ng, pht trin? Gii quyt
cc vn , trong lch s trit hc c hai phng php i lp nhau:
phng php bin chng v phng php siu hnh.
Phng php siu hnh l phng php nhn thc s vt trong trng
thi c lp, khng c lin h vi cc s vt, hin tng khc v trong trng
thi tnh, khng vn ng, pht trin; nu c vn ng, pht trin th cng
ch l s bin i v lng, khng bin i v cht v tm nguyn nhn vn
ng pht trin t bn ngoi ch khng phi t mu thun ni ti bn trong
s vt. Theo Ph. ng ghen, phng php . "ch nhn thy nhng vt
ring bit m khng nhn thy mi quan h qua li gia nhng s vt y,
ch nhn thy s tn ti ca nhng s vt y m khng nhn thy s pht
sinh v s tiu vong ca nhng s vt y, ch nhn thy trng thi tnh ca
nhng s vt y m qun mt s vn ng ca nhng s vt y, ch nhn
thy cy m khng nhn thy rng". 2
1
2
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, NXB Chnh tr quc gia, H Ni- 1995, tp 21, tr. 406
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, NXB Chnh tr quc gia, H Ni- 1994, tp 20, tr. 37.
Su tp T Thnh L
8
Ngc lai, phng php bin chng l phng php nhn thc s
vt trong mi lin h tc ng qua li ln nhau, rng buc ln nhau, v
trong qu trnh vn ng, pht trin khng ngng phng php khng
ch thy nhng s vt c bit, m cn thy mi quan h ln nhau gia
chng; khng ch thy s tn ti ca s vt, m cn thy c s sinh thnh
v s tiu vong ca s vt; khng ch thy trng thi tnh ca s vt, m
cn thy c trng thi ng ca s vt, khng ch thy "cy" m cn thy c
"rng". Theo Ph. ng ghen, phng php bin chng "xem xt nhng s
vt v nhng phn nh ca chng trong t tng, trong mi lin h qua li
ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s
tiu vong ca chng"1. Phng php bin chng l mt phng php mm
do, linh hot. N "tha nhn trong nhng trng hp cn thit, bn cnh
ci "hoc l...hoc l" th c c ci"c ci ny ln ci kia"na" 2. Phng
php bin chng l phng php thc s khoa hc trong nhn thc v trong
hot ng thc tin.
b) Cc hnh thc c bn ca php bin chng.
Phng php bin chng v phng php siu hnh pht trin gn
lin vi s pht trin ca khoa hc v thc tin x hi. S pht trin ca
phng php bin chng gn lin vi s pht trin ca php bin chng.
Php bin chng l hc thuyt v mi lin h ph bin v s vn ng, pht
trin ca t nhin, x hi v t duy.
Hnh thc u tin ca php bin chng l php bin chng t phc
thi c i, m tiu biu l thuyt "m- dng" trong trit hc Trung hoa,
trong o pht v nhiu hc thuyt trit hc Hy Lp c i. Php bin
chng thi k ny thy c cc s vt trong qu trnh sinh thnh, tiu
vong v mi lin h v tn gia cc s vt, hin tng. Tuy nhin, nhng
t tng da trn c s trc quan, trc gic ch cha c c nhng c
s khoa hc vng chc.
Hnh thc th hai ca php bin chng l php bin chng duy tm,
m nh cao l trong trit hc c in c, bt u l trit hc Cant v
hon thin trong trit hc Hghen. Nh da vo cc thnh tu khoa hc t
nhin vo cui th k XVIII u th k XIX v thc tin lc by gi, trit
hc c c tnh khi qut cao v trnh by mt cch c h thng nhng
1
2
Sd, tr. 696

Sd, tr. 696
Su tp T Thnh L
9
ni dung c bn ca php bin chng. Tuy nhin, php bin chng li
khng trit v l bin chng duy tm v bo th.
Hnh thc th ba ca php bin chng l php bin chng duy vt do
C. Mc, Ph. ng ghen xy dng v c Lnin tip tc pht trin. N l
kt qu ca vic k tha nhng gi tr ca php bin chng trc v tip
tc pht trin sng to trong iu kin thc tin mi v cc thnh tu khoa
hc t nhin u th k XIX. Php bin chng duy vt thng nht php
bin chng vi ch ngha duy vt. l mt h thng hon b, thng nht
cht ch gia tnh khoa hc vi tnh cch mng.
4. Chc nng th gii quan v chc nng phng php lun ca
trit hc.
a) Chc nng th gii quan ca trit hc.
Nhng vn trit hc t ra v gii quyt trc ht l nhng vn
th gii quan. Tn ti trong th gii, con ngi phi nhn thc v th gii
v v bn thn mnh. T hnh thnh nn th gii quan. Th gii quan l
nhng quan im, quan nim ca con ngi v th gii xung quanh, v bn
thn v v cuc sng ca con ngi, v v tr ca con ngi trong th gii
. Th gii quan bao hm nhn sinh quan, tc l ton b nhng quan nim
v cuc sng ca con ngi. n lt mnh, th gii quan c hnh thnh
li tr thnh nhn t nh hng cho con ngi tip tc qu trnh nhn thc
th gii xung quanh, cng nh t xem xt bn thn mnh v t xc nh
thi , cch thc hot ng v sinh sng ca mnh. Th gii quan ng
n l tin xc lp nhn sinh quan tch cc. Trnh ca th gii
quan l mt tiu ch quan trng v s trng thnh ca c nhn cng nh
cng ng x hi nht nh.
Trit hc ra i lm cho th gii quan pht trin ln mt trnh cao
-trnh t gic da trn c s tng kt kinh nghim thc tin v tri thc
khoa hc mng li. Trit hc l h thng cc quan im l lun chung nht
v th gii quan, l ht nhn l lun ca th gii quan. Ch ngha duy vt
v ch ngha duy tm chnh l c s l lun ca hai th gii quan i lp:
Th gii quan duy vt v th gii quan duy tm. Cuc u tranh gia ch
ngha duy vt v ch ngha duy tm trong trit hc biu hin cuc u tranh
gia cc giai cp, cc lc lng x hi i lp nhau. Trong lch s trit hc,
ch ngha duy vt l th gii quan ca giai cp, ca lc lng x hi tin b
cch mng, gp phn tch cc vo cuc u tranh v s tin b x hi;
Su tp T Thnh L
10
ngc li, ch ngha duy tm c s dng lm cng c bin h v l lun
cho giai cp thng tr li thi, lc hu, phn ng.
b) Chc nng phng php lun ca trit hc.
Cng vi chc nng th gii quan, trit hc cn c chc nng
phng php lun. Phng php lun, l l lun v phng php, l h
thng cc quan im, cc nguyn tc ch o con ngi tm ti, xy dng,
la chn v vn dng cc phng php trong nhn thc v trong thc tin.
Phng php lun c nhiu cp khc nhau: phng php lun ngnh
(phng php lun cho rng chuyn ngnh) phng php lun chung
(phng php lun cho mt s ngnh) v phng php lun chung nht
(phng php lun chung cho tt c cc ngnh). Phng php lun ca trit
hc chnh l nhng phng php lun chung nht.
Trong trit hc, th gii quan v phng php lun khng tch ri
nhau. Bt c l lun trit hc no, khi l gii v th gii xung quanh v bn
thn con ngi, ng thi cng th hin mt phng php lun nht nh,
ch o cho vic xy dng v vn dng phng php. Mi h thng trit
hc khng ch l mt th gii quan nht nh, m cn l phng php lun
chung nht trong vic xem xt th gii. Mi quan im trit hc ng thi
l mt nguyn tc phng php lun, l l lun v phng php.
Th gii quan v phng php lun l hai chc nng khng tch ri
nhau trong trit hc, v n tc ng mnh m n nhn thc v hot ng
thc tin. Lch s pht trin ca nhn loi cho thy: Th gii quan duy vt
v phng php lun bin chng duy vt l cng c mnh m trong nhn
thc khoa hc v thc tin ci to th gii.
II. K I LUN V LC
S TRIT
1. Lch s trit hc v i tng ca khoa hc lch s trit hc

nhn thc mt cch su sc v trit hc cng nh rn luyn nng
lc t duy, cn phi nghin cu lch s trit hc. Lch s trit hc l lch s
hnh thnh, pht trin t tng trit hc qua cc giai on pht trin ca x
hi; l lch s u tranh gia cc trng phi trit hc, m in hnh l cuc
u tranh gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm; gia phng php
bin chng vi phng php siu hnh; l lch s gt b v k tha ln
nhau ca cc t tng trit hc qua cc giai on lch s, cng nh gia cc
dn tc v cc vng vi nhau.
Su tp T Thnh L
11
T nhu cu nghin cu lch s trit hc ra i b mn khoa hc
lch s trit hc. i tng ca khoa hc lch s trit hc l nghin cu lm
r lch s hnh thnh, pht trin v ni dung t tng ca cc hc thuyt
trit hc di cc biu hin c th ca n trong tng giai on lch s, lm
r cuc u tranh gia hai trng phi trit hc (ch ngha duy vt v ch
ngha duy tm), gia hai phng php trit hc (phng php bin chng
v phng php siu hnh).
Vi t cch l mt khoa hc, khoa hc lch s trit hc khng dng
li m t s hnh thnh, pht trin v ni dung t tng ca cc hc thuyt
trit hc trong lch s, m phi i su nghin cu tm ra c lgc ni ti,
c cc quy lut hnh thnh, pht trin ca trit hc. Ch trn c s mi
c th nhn thc mt cch su sc cc t tng trit hc trong lch s.
Khoa hc lch s trit hc phi i su nghin cu ch ra c mi
quan h gia cc hc thuyt trit hc vi thc tin x hi, vi cuc u
tranh gia cc giai cp, cc lc lng x hi. ng thi lm r thc cht
cc hc thuyt trit hc, nh gi c nhng gi tr, cng nh nhng hn
ch v vai tr lch s ca cc hc thuyt trit hc .
Khoa hc lch s trit hc cn phi nghin cu ch ra mi lin h ln
nhau gia cc hc thuyt trit hc, s gt b v k tha ln nhau gia cc
t tng trit hc qua cc giai on lch s; s thm nhp ln nhau gia cc
t tng trit hc ca cc dn tc, cc quc gia v cc vng vi nhau; s
thm nhp ln nhau v tc ng qua li ln nhau gia trit hc vi cc hnh
thi thc x hi khc trong qu trnh pht trin.
Nh vy, khoa hc lch s trit hc phi nghin cu tm ra c quy
lut hnh thnh, pht trin ca cc hc thuyt trit hc v vai tr ca n i
vi pht trin t duy l lun ni ring, i sng x hi ni chung.
2. Tnh quy lut v s hnh thnh, pht trin ca lch s t tng
trit hc.
Lch s trit hc ch thc s tr thnh mt khoa hc khi n tm ra
c tnh quy lut hnh thnh, pht trin ca cc t tng trit hc. Bi v,
ch khi , chng ta mi khng dng li s m t cc s kin m i n
phn tch l gch, tm ra c c s su xa ca qu trnh hnh thnh, pht
trin v ni dung t tng ca cc hc thuyt trit hc; cng nh s thay
th ln nhau ca cc hc thuyt trit hc trong lch s.
Su tp T Thnh L
12
Theo quan im Mcxt, lch s pht trin t tng trit hc c tnh
quy lut ca n. Trong , cc tnh quy lut chung l: s hnh thnh, pht
trin ca cc t tng trit hc gn lin vi iu kin kinh t- x hi, vi
cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng x hi; vi cc thnh tu
khoa hc t nhin v khoa hc x hi; vi s thm nhp v u tranh gia
cc trng phi trit hc vi nhau.
L mt hnh thi thc x hi, s hnh thnh, pht trin ca cc t
tng trit hc gn lin vi cc iu kin kinh t- x hi, vi cuc u
tranh ca cc giai cp, cc lc lng x hi. Mi giai on pht trin khc
nhau ca x hi, mi giai cp, mi lc lng x hi khc nhau s xy dng
nn cc h thng trit hc khc nhau. S pht trin v thay th ln nhau
gia cc h thng trit hc trong lch s l phn nh s bin i v thay th
ln nhau gia cc ch x hi, phn nh cuc u tranh gia cc giai cp,
cc lc lng trong x hi. Chnh v vy, nghin cu lch s trit hc
khng th tch ri iu kin kinh t- x hi, iu kin giai cp v u tranh
giai cp sinh ra n.
L mt hnh thi thc x hi c tnh khi qut, lch s pht trin
ca t tng trit hc khng th tch ri cc thnh tu ca khoa hc t
nhin v khoa hc x hi. S pht trin ca trit hc, mt mt phi khi
qut c cc thnh tu ca khoa hc, mt khc n phi p ng yu cu
pht trin ca khoa hc trong tng giai on lch s. V vy, mi giai on
pht trin ca khoa hc, nht l khoa hc t nhin, th trit hc cng c mt
bc pht trin. ng nh Ph. ng ghen nhn nh: "Vi nhng pht
minh mi mang tnh thi i th trit hc cng phi thay i hnh thc...".
Do , vic nghin cu lch s trit hc khng th tch ri cc giai on
pht trin ca khoa hc, nht l khoa hc t nhin.
Trong lch s trit hc lun lun din ra cuc u tranh gia cc
trng phi trit hc, m in hnh nht l cuc u tranh gia ch ngha
duy vt v ch ngha duy tm. Trong qu trnh u tranh , cc trng
phi trit hc va gt b ln nhau, va k tha ln nhau, v mi hnh thi
u khng ngng bin i, pht trin ln mt trnh mi cao hn. Chnh
cuc u tranh gia cc trng phi trit hc lm cho trit hc khng
ngng pht trin. l lgc ni ti trong qu trnh pht trin ca lch s t
tng trit hc. Vic nghin cu lch s trit hc khng th tch ri cuc
u tranh gia cc trng phi trit hc trong lch s.
Su tp T Thnh L
13
S pht trin ca trit hc trong lch s khng ch din ra qu trnh
thay th ln nhau gia cc hc thuyt trit hc m cn bao hm s k tha
ln nhau gia chng. Cc hc thuyt trit hc giai on sau thng k tha
nhng t tng nht nh ca trit hc giai on trc v ci bin, pht
trin cho ph hp vi yu cu ca giai on mi. chnh l s ph nh
bin chng trong lch s pht trin t tng trit hc. Vic nghin cu lch
s trit hc i hi phi nghin cu s k tha ln nhau gia cc t tng
trit hc.
Lch s pht trin t tng trit hc khng ch gn lin vi tng quc
gia, dn tc, m cn c s tc ng qua li ln nhau, thm nhp ln nhau
gia t tng trit hc ca cc quc gia, dn tc cng nh gia cc vng
vi nhau. S tc ng qua li ln nhau, thm nhp ln nhau gp phn
thc y t tng trit hc nhn loi ni chung, t tng trit hc tng dn
tc ni ring pht trin. S pht trin ca t tng trit hc va c tnh dn
tc, va c tnh nhn loi.
S pht trin ca trit hc khng ch trong s tc ng qua li ln
nhau, thm nhp ln nhau gia cc t tng trit hc, m cn gia trit hc
vi chnh tr, tn gio, ngh thut S tc ng qua li ln nhau lm
cho hnh thc pht trin ca trit hc rt a dng. Trit hc khng ch l c
s l lun cho cc hnh thi thc x hi khc, m nhiu khi cn th hin
thng qua cc hnh thi thc x hi khc, nh biu hin thng qua chnh
tr, thng qua tn gio, thng qua ngh thut iu cho thy, nhiu khi
nghin cu cc t tng trit hc phi thng qua nghin cu, khi qut t
cc hnh thi thc x hi khc.
3. Phn k lch s trit hc
Lch s hnh thnh, pht trin trit hc tri qua nhiu thi k khc
nhau. Phn k lch s trit hc l c s i su nghin cu lch s trit
hc mt cch khoa hc. Tuy nhin, cho n nay vn cn nhiu quan im
khc nhau v phn k lch s trit hc. Theo quan im Macxit, vic phn
k lch s trit hc cn da trn nhng cn c c bn sau:
Trit hc l mt hnh thi thc x hi v l mt b phn cu thnh
ca kin trc thng tng, n hnh thnh, pht trin gn lin vi s hnh
thnh, pht trin v thay th ln nhau ca cc hnh thi kinh t - x hi. Mi
giai on pht trin khc nhau ca cc hnh thi kinh t - x hi s hnh
thnh nn cc hc thuyt trit hc khc nhau. Cho nn phn k lch s trit
hc cn phi da vo cc giai on pht trin v thay th ln nhau ca cc
Su tp T Thnh L
14
hnh thi kinh t - x hi. l trit hc x hi n l, trit hc x hi phong
kin, trit hc thi k qu t x hi phong kin ln x hi t bn (thi
k phc hng v cn i), trit hc trong x hi t bn
S pht trin ca trit hc lun lun gn lin vi s pht trin ca
khoa hc t nhin v khoa hc x hi. Mi giai on pht trin ca khoa
hc, nht l khoa hc t nhin, trit hc u c bc pht trin mi. V vy,
phn k lch s trit hc cn phi gn lin vi cc giai on pht trin ca
khoa hc t nhin. Nh trit hc thi k khoa hc t nhin mi bt u
hnh thnh thi k c i, trit hc thi k khoa hc t nhin i su vo
khoa hc thc nghim th k XVII - XVIII, trit hc thi k khoa hc t
nhin i su vo khi qut nhng quy lut chung ca t nhin cui th k
XVIII u th k XIX, trit hc trong thi k khoa hc t nhin bt u
vo nghin cu th gii vi m cui th k XIX u th k XX, trit hc
trong thi k cch mng khoa hc v cng ngh hin nay.
Do nhiu yu t tc ng khc nhau, lch s trit hc cn c nhng
bc ngot mang tnh cch mng trong qu trnh pht trin. iu i hi
phn k lch s trit hc cn phi tnh n nhng bc ngot trong s pht
trin ca trit hc. Chng hn, trit hc c in c vo cui th k XVIII
u th k XIX nng php bin chng ln thnh mt h thng l lun c
tnh khi qut cao. c bit phi ni n s ra i ca trit hc Mc to
ra mt bc ngot cch mng trong lch s trit hc.
S pht trin ca trit hc khng th tch ri nhng iu kin c th
v t nhin, v kinh t - x hi, v vn ha ca tng vng, tng dn tc.
Nhng iu kin c th to nn nhng nt c o ring v t tng
trit hc ca tng vng, tng dn tc. V vy, phn k lch s trit hc cn
phi gn lin vi tng vng, tng dn tc. Chng hn phn ra trit hc
phng ng v trit hc phng Ty, trn c s li chia ra trit hc
cc nc khc nhau v cc thi k khc nhau.
Phn k lch s trit hc da trn nhiu cn c khc nhau, cho nn c
nhiu cch phn k khc nhau. Mi cch phn k tha mn c tiu ch
ny li hn ch v tiu ch kia. khc phc iu , thng thng trong
phn k lch s trit hc phi kt hp nhiu tiu ch.
Trong cun ti liu ny, lch s trit hc c chia ra:
- Trit hc phng ng c, Trung i
- Trit hc phng Ty c, Trung, Cn v hin i
Su tp T Thnh L
15
- Trit hc Mc - Lnin
Cch phn k ny va kt hp nt c th ca tng vng vi cc thi
k pht trin khc nhau ca trit hc gn lin vi cc hnh thi kinh t - x
hi v vi nhng bc ngot trong s pht trin ca trit hc.
Chng II
K I LC LC
S TRIT
C P NG NG
Theo ngha y , khi nim trit hc Phng ng khng ch bao

gm nhng t tng trit hc cc nc vng chu m cn bao gm
nhng t tng trit hc cc nc vng Trung Cn ng. Tuy nhin, nt
c sc ca trit hc Phng ng so vi trit hc cc nc phng Ty
chnh l trit hc cc nc vng chu m tiu biu l Trung Quc v n
thi C, Trung i. ng thi, vi chiu di lch s khong hai ngn
nm qua, nhng t tng trit hc n v Trung Quc c mt vai tr
quan trng trong lch s pht trin t tng trit hc v vn ho Vit Nam.
I. TRIT
C N C, TRUNG I
1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc n c, Trung

i
V a l. n C i l mt bn o rng ln pha Nam chu ,
c iu kin t nhin rt phc tp: a hnh c nhiu ni non trng ip, c
nhiu sng ngi vi nhng ng bng tr ph; Kh hu c vng nng, m,
ma nhiu, c vng lnh gi quanh nm tuyt ph, li c nhng sa mc kh
khan.
V phng din lch s. X hi n c i l mt x hi ra i t
rt sm: Khong th k XXV trCN trong lu vc sng n ny n mt
nn vn minh cao, c gi l nn vn minh Sng n hay Harappa.
Su tp T Thnh L
16
Khong th k XV trCN, cc b lc du mc Arya t pha Bc xm nhp
vo t n . H dn nh c, ri ng ha vi dn bn a Dravida, to
thnh c s cho s xut hin quc gia, nh nc ln th hai. T th k VII
trCN n th k XVI CN t nc n phi tri qua hng lot bin c
ln, l nhng cuc chin tranh thn tnh ln nhau gia cc vng triu
trong nc v s xm lng ca cc quc gia bn ngoi. Vo th k XVIII,
n b quc Anh h, t n bc sang thi k thng nht v
chnh tr thc y s kt hp gia vn ha c truyn vi vn ha phng
Ty.
V kinh t - x hi. Nt ni bt ca n c i l s tn ti sm v
ko di kt cu kinh t x hi theo m hnh "cng x nng thn". Trong kt
cu ny, rung t thuc v nh nc, dn cng x canh tc rung t cng
v np t cho nh nc, n l khng c vai tr trong sn xut. Trn c s
m hnh y, trong x hi n c trung i tn ti rt dai dng s phn
chia ng cp, s phn bit chng tc, dng di, ngh nghip, tn gio lm
cho kt cu x hi rt phc tp.
V vn ha. n C i c hnh thnh trn c s iu kin t
nhin v hin thc x hi. Ngi n bit qu t trn quay xung
quanh mt trc, bit sng to ra lch php, c h thng s m thp
phn, bit n s khng, c nhng thnh tu trong i s, hnh hc,
khai cn, cc php tnh lng gic, ng trn, s ..., y hc v ha hc
pht trin. Cc tp s thi v i nh Mahabharata v Ramayana cng hnh
thnh trong thi k ny. y cng l thi k pht trin t duy tru tng,
thi k ra i ca cc h thng tn gio, trit hc.
iu kin t nhin, kinh t - x hi v vn ho lun tc ng mnh
n con ngi n , v li du n m nt, to nn c s ra i v quy
nh ni dung tnh cht cu nn trit hc n C, Trung i. Nt c th
ca t tng trit hc ny chu nh hng ln ca t tng tn gio c
tnh cht "hng ni". Xu hng l gii v thc hnh nhng vn nhn
sinh quan di gc tm linh tn gio nhm t ti s "gii thot" l xu
hng tri ca nhiu hc thuyt trit hc - tn gio n c , trung i.
2. T tng trit hc n C, Trung i
Ngi ta chia lch s hnh thnh v pht trin ca trit hc n
C, Trung i thnh ba thi k ln: Thi k Vda (vo khong 1500 nm n
1000 nm trCN); Thi k c in, hay cn gi l thi k Blamn - Pht
Su tp T Thnh L
17
gio (vo khong 700 nm trCN n 600 nm CN); Thi k sau c in hay
cn gi l thi k xm nhp ca Hi gio (vo khong 700 nm n 1800
nm CN)
a) T tng trit hc thi k Vda
Vda, trong ting c n c ngha l tri thc, thng hiu l tri
thc tn gio. Trong ngha c th, Vda l mt khi lng tc phm vn
hc s c sng tc trong khong th k XV trCN v c su tp,
chp li bng ting Phn c vo khong th k X trCN gi l thnh kinh
Vda. B phn sm nht ca vn hc Vda l bn tp Vda: Rigveda,
Samaveda, Atharvaveda, Yajurveda. B phn mun ca vn hc Vda l
Brahmana, Aranyaka v Upanisad. Nhn chung, trong cc tp ny, chng ta
ch thy cc c vng ca con ngi, n phn nh mt tn ngng ma thut
v a thn gio, cha c nhng khi qut trit hc. Song, ta c th nhn ra
nhng bc pht trin mi ca t duy tru tng. Khuynh hng r rt l
ngi n i tm nhng im ging nhau gia v vn hin tng v s
vt khc nhau. i xa hn, ngi ta tha nhn mt nguyn l v tr vi sc
mnh v hn biu hin ra trong thin nhin, trong tinh thn v trong nghi
l. y phi thai hai quan nim i lp nhau m ta c th nhn thy
trong t tng trit hc v sau l quan nim coi th gii b chi phi bi mt
nguyn l phi nhn cch v quan nim coi mt v thng nhn cch ha
iu khin mi qu trnh v tr.
Upanisad l sch trit l tn gio cui giai on Vda. Upanisad c
ngha l tri thc b mt, th hin kht vng h thng ha cc tn ngng c.
Vn trc ht m Upanisad quan tm l mi quan h gia Tinh
thn v tr ti cao (Brahman) v Linh hn con ngi (Atman).
Upanisad gii p mt cch duy tm rng Brhaman l thc th duy nht, c
trc, tn ti vnh vin, bt dit, l ci t tt c th gii u ny sinh ra
v nhp v vi n sau khi cht. Tt c mi vt u c Atman v Atman l
mt b phn ca Brahman. Th hai, Upanisad cng trnh by v thuyt
lun hi v cho rng con ngi sau khi cht, s li ti sinh di mt hnh
thc khc, ngi hoc ng vt. Cc dng ti sinh kip sau c quy nh
bi cc nghip c kip ny. gii thot linh hn bt t khi vng
vy hm ca lun hi nghip bo, thot khi s chi phi ca i sng nhc
dc th phi c tri thc thn b c bit, mun t c th phi thin. Thin
l bng nhn thc trc gic, thc nghim tm linh, con ngi mi nhn ra
Su tp T Thnh L
18
chn bn ca mnh khi linh hn (Atman) mi ng nht c vi tinh
thn v tr ti cao [Brahman]. Cc sch Upanisad c nh hng ln n
s pht trin h t tng n , l ci ngun t tng cho nhiu khuynh
hng trit hc v tn gio khc nhau n c i.
b) T tng trit hc thi c in
Vo thi k c in (hay l Blamn Pht gio), tuy nn kinh t v
x hi n l pht trin cao hn trc nhng vn b km hm bi tnh cht
kin c ca t chc cng x nng thn, bi s phn chia ng cp ngt
ngho v s thng tr ca nh nc qun ch chuyn ch trung ng tp
quyn. V i sng tinh thn, th gii quan duy tm, tn gio ca kinh
thnh Vda, Upanisad v o Blamn c suy tn l h t tng chnh
thng ng tr trong i sng tinh thn ca con ngi. Cc trng phi trit
hc thi k ny a dng, phn nh li ch ca cc tng lp x hi khc nhau
c trnh by thnh h thng cht ch, c chia lm hai phi: phi chnh
thng tha nhn uy th ti cao ca kinh Vda, o Blamn v phi khng
chnh thng bc b uy th kinh Vda v o Blamn. Phi chnh thng
bao gm 6 trng phi: Smkhya, Mimna, Vednta, Yoga, Naya,
Vaisesia. Phi khng chnh thng, hay phi t gio c ba trng phi:
Jaina, Lokyata, Buddha (Pht gio).
Trng phi Smkhya. T tng ca Smkhya c ngun gc rt c
v nh hng ca n rt ln. n nay ch c hai tp sch trnh by quan
im Smkhya l Smkhya-stra c coi l ca Kapila v Smkhyakarita c coi l ca Isvarakrisna.
Trit hc Smkhya s k l duy vt, ph nh s tn ti ca Brahman
v thn, h a ra hc thuyt tn ti ca kt qu trong nguyn nhn trc
khi n xut hin v hc thuyt v s chuyn ho thc t ca nguyn nhn
trong kt qu. H cho rng nu th gii l vt cht th nguyn nhn ca n
cng phi l vt cht. Vt cht u tin (Prakriti) dng tinh t, tim n,
khng th cm gic trc tip. Th gii vt cht l th thng nht ca ba yu
t: Sattva (nh, sng, ti vui), Rajas (ng, kch thch), Tamas (nng, kh
khn). Khi ba yu t ny trng thi cn bng th Prakriti trng thi
khng th trc quan c. Khi cn bng b ph v th y l im xut pht
ca s tin ho th gii. Trit hc Smkhya hu k c khuynh hng nh
nguyn khi tha nhn s tn ti song song hai yu t u tin l Prakriti v
Su tp T Thnh L
19
Purusa (vt cht v tinh thn). Yu t Purusa mang tnh ph qut vnh hng
v bt bin, n truyn sinh kh, nng lng bin ho vo yu t vt cht.
Trng phi Mimns. T tng ca Mimns c kinh in u
tin l Mimns - stra c coi l ca Jaimini v sau l bn ch gii
cc tc phm trn cn li n nay l Sabara - Bhasya do Sabara vit.
Mimns l h thng trit hc chnh thng, khng tha nhn s tn
ti ca thn. Lp lun ca h v s tn ti ca thn l khng c chng c,
cm gic khng nhn ra thn, ngun gc ca tri thc suy cho cng l da
trn cm gic. Quan im v thn nh trn c ngun gc trong quan im
ca h v kinh Vda v thn linh Vda. H coi kinh Vda l tp mnh lnh
v nghi l. Nghi l c sc mnh, c th a li hiu qu. Cn thn trong
kinh Vda l ci tn, hay l m thanh cn thit cho cc cu thn ch nghi l.
Mimns hu k tha nhn s tn ti ca thn.
Trng phi Vdnta. T tng ca Vdnta c kinh in u tin
l Vdnta-stra c coi l ca Badarayana vit, nhm h thng ho,
thng nht cc quan im trit hc ca Upanisad.
Cch lun gii c nh hng ln nht l quan im Advaita Vedanta (tc Vdnta nht nguyn) hay Maya - vada (tc l thuyt l o
nh). Theo l thuyt ny, tn ti tuyt i (Brahman) ng nht vi ti
(Atman) l thc c nhn thun tu. Th gii vt cht khng hin thc,
hnh nh ca n ch l o nh (maya), sinh ra do v minh (avidya). Vy,
Vdnta nht nguyn khng tha nhn s tn ti ca bt c ci g ngoi
Brahman - tc l thc thun tu. Cc phi Vdnta sau ny gii thch
Vdnta - stra theo quan im hu thn hay duy tm khch quan. H coi
Brahman l linh hn v tr, vnh hng, cn Atman l linh hn c th, mt
b phn ca linh hn ti cao, tc l thng Brahman.
Trng phi Yoga. Yoga-sutra ca Patanjali l kinh in ca trng
phi Yoga.
T tng trit hc ct li ca Yoga l s hp nht tm th v mt
mi, l h thng tu hnh m ngi tu hnh chp nhn gii thot Atman ra
khi cc gic quan v s rng buc ca c th.
Trng phi Yoga kt hp t tng trit hc ca trng phi
Smkhya nhng li coi Purusa l thng . Thng ca Yoga khng c
ngha trit hc m ch c mc ch t ti gic ng vt qua th gii
Su tp T Thnh L
20
vt cht hu hnh, hu hn, thng bin t ti i gic - tc n vi
Brahman.
Trng phi Nyaya - Vaissika. Ngay t u, hai h thng Nyaya
v Vaissika gn lin vi nhau, qua thi gian thc s ha lm mt, nn
c th gi chung l Nyaya - Vaissika. Kinh in c bn ca Nyaya Vaissika l Nyaya-stra ca Gautama v Vaissika-sutra ca Kanaa. L
thuyt nhn thc, l thuyt nguyn t v l thuyt bin lun l ba ni dung
ch yu v mt trit hc ca trng phi Nyaya - Vaissika.
L thuyt nguyn t: Nhng nh trit hc ca trng phi Nyaya Vaissika tha nhn s tn ti ca th gii vt cht, th gii y l rt phong
ph, a dng, phng php lun ca h l quy ton b s a dng ca tn
ti vo bn yu t vt cht: t, nc, la v khng kh. Nhng yu t ny
li c quy vo bn nguyn duy nht, u tin l Ami (nguyn t).
Nguyn t c coi l nhng ht vt cht khng ng nht, bt bin, vnh
hng, c phn bit cht lng, khi lng v hnh dng, tn ti trong mi
trng c bit, trong khng gian, thi gian. Bn cnh vic tha nhn s tn
ti ca nguyn t, phi ny cn tha nhn c v s nhng linh hn tn ti
trong v tr, nhng linh hn y c gi l Ya m c tnh ca n c th
hin ra nh c vng, ch, vui bun, gin hn... iu khin s kt hp
gia cc nguyn t vi nhau v gia cc nguyn t vi linh hn, hoc gii
thot cc linh hn khi nguyn t hai phi ny tm n lc lng th ba mang
tnh cht siu nhin l thn Isvara. L thuyt nhn thc: h tha nhn s
tn ti khch quan ca i tng nhn thc, cao vai tr kinh nghim
trong nhn thc. Nhn thc c th tin cy, cng c th khng tin cy. V
vy phi kim tra ng sai ca nhn thc mt cch thc t. Thuyt bin
lun ca Nyaya - Vaissika c ng gp quan trng v hnh thc logic ca
t duy. l hnh thc lgic ca t duy theo nguyn tc Ng on lun:
Lun v d suy on kt lun.
Trng phi Jaina. Tn ca Jaina bt ngun t tn ngi sng lp
Mahavira c hiu l Jina (chin thng). Kinh in ca Jaina l Tattvartha Dhigama - stra ca Umasvati.
Ni dung trit hc c bn ca Jaina l thuyt tng i, l lun v
phn on v thc th tn ti.Trc ht Jaina cao thuyt tng i. Theo
thuyt ny, tn ti va l bt bin va chuyn bin. Ci vnh hng l vt
cht, cn ci bin i l cc dng vt cht, ging nh t st th khng thay
i, nhng nhng ci bnh lm bng t st th thay i. L thuyt tng
Su tp T Thnh L
21
i ca Jaina dn n l lun v phn on. Theo thuyt ny, khi a ra
mt phn on no y th ch c ngha l vi mt chc chn no
thi. Nhng ngi Jaina cho rng c th chia thc th tn ti ra lm hai loi
sng v khng sng: sng l c l tr, linh hn; khng sng gm khng
gian, thi gian, vn ng, ngh ngi... Cc yu t sng v khng sng lin
kt vi nhau. Jaina tin vo thuyt lun hi v nghip. gii thot khi
lun hi cn hon thin o c bng hnh thc tu kh hnh.
Trng phi Lokyata. Tn Lokyata hay Carvaka thng c
hiu l th trit hc ph bin trong nhn dn, hay l trit hc ly vt cht
l c s.
Lun gii v ngun gc th gii: Lokyata cho rng tt c u to ra
bi bn yu t vt cht l t, nc, la v khng kh. Nhng yu t ny c
kh nng t tn ti, t vn ng trong khng gian v cu thnh vn vt.
Tnh a dng ca vn vt do s kt hp khc nhau ca nhng yu t y.
Bn thn con ngi cng l kt qu s kt hp ca cc nguyn t .
Khng c linh hn bt t. Linh hn hay thc ch l mt thuc tnh ca c
th. thc do vt cht sinh ra nh go nu thnh ru, nhng ru li c
tnh cht m go khng c l lm cho ngi ta say. T Lokyata ph
nhn thuyt lun hi v nghip, ch giu s gii thot. L lun nhn thc
v lgic hc: phi ny c khuynh hng duy vt theo lp trng kinh
nghim lun. H cho rng cm gic l ngun gc duy nht ca nhn thc,
ng thi ph nhn tnh cht xc thc ca tri thc gin tip. V lgic hc
Lokyata khng ph nhn gi tr ca bin lun, chng minh v kt lun
lgic m ch ph nhn phng thc suy lun, chng minh v m ra kt lun
sai lm ca kinh Vda. V o c: h ph phn l thuyt chm dt au
kh bng s kim ch ham mun dc vng hnh phc thin ng. H
cho rng ch c th gii con ngi ang sng mi l c thc. V vy, hy
cho mi ngi sng v hng lc tt c nhng ci g h mong mun.
Nhng t tng trn cho thy Lokyata l phi duy vt trit nht
trong cc trng phi trit hc n c i, n xa l vi tinh thn tn gio
truyn thng ca n .
Trng phi Pht gio (Bouddha). Pht gio ra i vo th k VI
trCN. Ngi sng lp l Siddartha (khong th k VI trCN). Sau ny ng
Su tp T Thnh L
22
c ngi i tn vinh l Sakyamuni (Thch ca Mu ni), l Buddha
(Pht).
Pht (gi chung l Tam Tng kinh in l tn ghi m Hn Vit ca
Buddha, c ngha l gic ng. Pht gio l hnh thc gio on c xy
dng trn mt nim tin t c Pht, tc t bin ln tr tu v t bi ca
Siddharta. Kinh in ca pht gio gm Kinh Tng, Lut Tng v Lun
Tng. Pht gio, c chung vi cc tn gio n khc mt s khi nim
nh kip nghip, lun hi. Pht hc nguyn l mt trit l sng theo mc
tiu gii thot.
V tr quan thuyt nhn duyn ca Pht gio cho rng tt c s vt
c danh c tng(c th nhn thc qua cm gic hay nim) gi l Php
(Dharma); u b chi phi bi lut v thng (lun lun chuyn bin):
chuyn bin trong nhy mt hay tng giai on thay hn cht lng r rt.
Vn vt tun theo lut nhn qu: thnh, tr, d, dit. Khi nim nhn duyn
gii thch sinh v dit ca s vt: nhn l nguyn nhn, duyn l nhng
iu kin gip cho nhn pht trin. Nhn duyn l nhng quan h bin
chng trong khng gian v thi gian gia cc s vt. Mt s vt nh hng
dy chuyn (duyn) n tt c cc s vt khc. Trong mt c tt c, trong
tt c c mt. S vt khng c thc th, ch h o tm thi: sinh ra v nhn
duyn ha hp thnh (sc) dit i v nhn duyn tan r (khng). Do ,
khng th c ci ti vnh hng, thc cht l khng c ti, v ng. Vn
vt h o gc nhn duyn: chn l y gi l tnh chn nh, pht tnh,
php tnh.
Nhn sinh quan t diu ca Pht gio cho rng theo thuyt v
ng, khng c s vt ring bit, khng c ci ti. Con ngi sinh ra ch
do nhn duyn kt hp, c th l ng un (gm nm thnh t): ci ti
sinh l tc l thn (vi yu t sc, tc l cm gic c), ci ti tm l
tc l tm (vi bn yu t tinh thn l th, tng, hnh, thc). Khi nhn
duyn ng un tan r, th t, dit. Do khng nhn thc c ci ti c m
khng; nn con ngi ta kh. Do , Pht ra thuyt T diu , c s
ca Pht hc:1/ Kh l i ngi c 8 ci kh:sinh, lo, bnh, t, mun
m khng c, a m phi xa la, ght m phi gn, ng un che lp tr
tu. 2/ Tp l nguyn nhn ci kh: tham, sn, si. Chng sinh do khng
bit v ng, nn sinh ra kh, dc vng, to ra nhn duyn lun hi. 3/ Dit
l tr dit ci kh, khng cn lun hi sinh t. 4/ o l con ng
Su tp T Thnh L
23
dn n gii thot khi lun hi sinh t n ci Nit bn. Phi theo tm con
ng ng l tri kin (nhn thc), t duy, ni nng, hnh ng (nghip),
sinh sng, n lc, nim (ngh v nh) nh (tp trung t tng) u phi
ng: Nit bn l trng thi khng cn bn thn na, tch dit tham dc,
khng cn sinh t - lun hi. Pht gio ch trng bnh ng (ai cng c
Pht tnh) t bi (thng yu mi loi).
V gii lut ca Pht gio khng phi xut pht t ch ca thn
thnh nh cc tn gio khc m l da vo yu cu ca lun l. Gii lut
cn bn ca Pht gio l 5 gii 10 thin. 5 gii l khng st sinh, khng
trm cp, khng t dm, khng ni di, khng ung ru. 10 thin: trong
c ba thin nghip v thn th [cu sinh, b th, gi phm hnh]; 4 thin
nghip v khu [ thnh thc, ho nh, i knh, ngay thng]; 3 thin v [
thanh tnh, t bi, chnh kin]. Tm li, yu cu ca Pht gio v gii lut l
trnh mi iu c, lm mi iu thin. Lm c v khng lm iu thin u
l phm gii. Phm gii phi c 3 iu kin: tm, cnh, s mi gi l
mc ti phm gii.
Tri qua qu trnh vn ng ca lch s, ngay trn t n xut
hin nhiu h phi Pht gio, h a ra nhng quan im khc nhau.
Sau khi Siddharta mt, Pht gio chia thnh hai b phn: phi
Thng ta b (Theravada) ch trng duy tr gio l cng cch hnh o
thi c Pht ti th v phi i chng b (Mahasamghika) vi t tng
ci cch gio l v hnh o cho ph hp vi thc t. Khong th k II
trCN xut hin nhiu phi Pht gio khc nhau, v trit hc c hai phi
ng ch l phi Nht thit hu b (Sarvaxtivadin) v phi Kinh lng b
(Sautrnstika). Vo u cng nguyn Pht gio i tha xut hin ch
trng t gic, gic tha; h gi nhng ngi i lp l Tiu tha. n ,
Pht gio bt u suy dn t th k IX v hon ton sp trc s tn
cng ca Hi gio vo th k XII.
c) T tng trit hc thi k sau C in.
T th k VII o Hi xm nhp vo n . bnh din t tng,
cuc cnh tranh uy th gia o Pht, o Blamn v o Hi din ra
ngy cng quyt lit. c s ng h ca giai cp thng tr l tn ca
Hi gio, o Hi tng bc pht trin. S pht trin ca o Hi lm
cho o Pht suy yu v n th k XII, b loi ra khi thc h ngi n
. n u k nguyn mi o Blamn pht trin thnh o Hinu.
Su tp T Thnh L
24
o Hi l tn gio do ngi Rp Mohamed sng lp vo th k
VII, ting Rp l Islam, c ngha l "thun tng", "tun theo" - tc l
thun tng thnh Allah ti thng v duy nht, tun theo v s gi ca
thnh Allah l Mohamed. o Hi kt hp tn ngng dn gian Rp, o
Do Thi v o Kit. N chng li mt s c s v t tng qu lc hu
ca cng x nguyn thy, nhng ng thi n thn thnh ha s bt bnh
ng trong th gii Rp, ch phong kin v tn d chim hu n l.
C s gio l ca o Hi l Kinh Koran v nhng truyn thng, tp
qun (Sunna) gm nhng tc l v hnh ng do Mohamed truyn li. o
Hi l o mt thn, ch c mt thng l c Allah (Ala). Mohamed l
v tin tri ca c Allah. T tng trit hc ca o Hi c th hin
trong kinh Koran. Kinh Koran cho rng thnh Allah l ci ngun ca th
gii. Tnh cht duy tm ca kinh Koran c th hin cc ni dung sau.
Tin chn thnh: l ch tin thnh Allah ngoi ra khng cn v thn
no khc, thnh Allah l duy nht. y l ht nhn tn ngng ca o Hi,
khng c php tho hip hoc xem thng. cng c c tin o Hi
i hi tn : trong lng thnh tn, ngoi ming tng nim, thn th tun
hnh tuyt i khng c hoi nghi, tranh bin, c nh vy mi t c
tm ton tin.
Tin thin s: Theo Kinh Koran th c nhiu thin s, mi thin s cai
qun mt cng vic: c thin s lo quan st, c thin s lo truyn t, c
thin s chuyn theo di ngi cht... Theo truyn thuyt ca Hi gio,
trc khi thnh Allah ly t to ra con ngi u tin, th thnh Allah
ly nh sng to ra thin s chp hnh mi mnh lnh ca ng Allah, quan
st, theo di, ghi chp khng b st mi hnh vi thin, c ca con ngi
trong sut cuc i.
Tin kinh in l lng tin vo b Kinh Koran - B kinh thn thnh do
Allah khi th cho nh tin tri Mohamed, t xy dng uy quyn tuyt i
ca kinh Koran.
Tin s gi l lng tin vo ngi nhn mnh lnh ca thnh Allah
truyn cho ngi i. Tn iu ny i hi cc tn tn sng Mohamed s gi v nh tin tri ca c Allah.
Tin kip sau ngha l sau khi cht, con ngi c th sng li v chu
s phn xt ca thnh Allah vo ngy tn th. o Hi cho rng cuc i
Su tp T Thnh L
25
ca con ngi l ngn ngi, kip sau l tn ti vnh hng, y mi chnh l
ni thc s ca mi con ngi.
Tin tin nh l ht nhn ca thuyt nh mnh Hi gio. Tn Hi
gio tin rng s phn con ngi do thnh Allah an bi. Trc khi cho i
tt c c sp t xong xui, con ngi khng c cch g cng li c .
Th gii quan ca o hi l th gii quan duy tm, coi v tr v
con ngi do thnh Allah sng to ra. Thnh Allah c sc mnh ton nng
chi phi tt c mi s vt, hin tng k c con ngi. Trong th gii y
ch c Mohamed l ngi k tc c thnh Allah. Mi con ngi do thnh
Allah sng to ra c mt s phn c nh trc. Nh c thnh Alalh
ch bo nn con ngi mi xy dng c cuc sng ca mnh trn tri t.
Nhng ai khng nghe li dy ca thnh Allah s b y xung a ngc khi
cht, cn nhng ngi nghe li s c ln thin ng v th phi tun theo
ch ca thnh Allah.
Nh vy, trit l ca o Hi l trit l duy tm, ngoi lai, xm nhp
vo n , n l h t tng ca giai cp thng tr n trong thi k
ch phong kin suy tn.
3. Mt s kt lun v trit hc n c, trung i
a) Trit hc n ra i sm, s v quy m v s lng tc
phm, s a dng cc trng phi, s phong ph cch th hin, s su rng
ni dung phn nh. V vy, trit hc n c, trung i l mt trong
nhng ci ngun ca nn vn minh nhn loi ni chung, ci ngun ca nn
trit hc th gii ni ring.
b) Trong qu trnh vn ng v pht trin, nn trit hc n c,
trung i chu nh hng ln ca nhng t tng tn gio, nn gia trit
hc v tn gio rt kh phn bit. T tng trit hc n du sau cc l nghi
huyn b, chn l th hin qua Kinh Vda v Upanisad. V vy, t thi k
c in v sau, tr trng phi duy vt in hnh Lokyata mt i t
sm, cn cc trng phi trit hc khc c mt s chuyn bin ging nhau
l t ch ngha duy vt sang ch ngha duy tm, t v thn sang hu thn.
Cc vn ln ca trit hc nh bn th lun, nhn thc lun, vn con
ngi v cuc sng ca con ngi u c l gii mt cch duy tm:
- Vn bn th lun, trong t tng trit hc t thi s khai c
mm mng v sau t thi c in tr i, c hai quan im i lp
Su tp T Thnh L
26
nhau l coi th gii b chi phi bi mt nguyn l phi nhn cch v quan
nim coi mt v Thng nhn cch ha iu khin mi qu trnh v tr.
Vn quan tm hng u ca cc trng phi l mi quan h gia tinh
thn v tr ti cao (Brahman) vi linh hn con ngi (Atman). H gii
thch duy tm rng Brahman l thc th duy nht, c trc, bt dit sinh ra
tt c cc s vt, hin tng ca th gii v s nhp v vi Brahman ca tt
c mi s vt hin tng trong th gii. Mi s vt, hin tng u c
Atman, v Atman l mt b phn ca Brahman.
- Vn con ngi v cuc sng ca con ngi, l vn trit hc
n c trung i rt quan tm. Nhng do nh hng t tng lun hi
ca kinh Upanisad, do hn ch ca lch s, cc nh t tng khng tm
thy nguyn nhn au kh ca con ngi l trong i sng kinh t x hi
m l trong nhn thc, do V minh. V th, hu ht cc trng phi trit
hc u tp trung gii quyt vn nhn sinh bng con ng gii thot
mang mu sc duy tm.
- V nhn thc, gii thot linh hn bt t khi vng vy hm ca
lun hi nghip bo, th phi c tri thc. Con ng t ti tri thc khng
phi l hot ng nhn thc thng qua s tc ng qua li ca ch th v
khch th m phi Thin. Thin l con ng trc gic thc nghim tm
linh ca con ngi nhn ra chn bn ca mnh, linh hn (Atman)
ng nht vi tinh thn v tr ti cao (Brahman).
c) Khi gii quyt cc vn ca trit hc, cc h thng trit hc n
c i ch tn trng qu kh, c khuynh hng phc c. Khc vi trit
hc phng Ty, cc nh trit hc khng t ra mc ch to ra mt loi
trit hc mi thng qua ph phn c k tha nn trit hc trc m ch
tp trung bo v, l gii v cc quan nim ban u. V vy, cc vn trit
hc ca cc bc tin bi t ra c bn su sc, nhng khng phong ph.
d) Khi bn n vn bn th lun, mt s phi trit hc a ra
phm tr tnh khng, em i lp khng v c, quy ci c v ci
khng, th hin mt trnh t duy tru tng cao.
II. TRIT
C TRUNG QUC C, TRUNG I
1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc Trung Quc C,

Trung i.
Su tp T Thnh L
27
Trung Quc c i l vng t rng ln, chia lm hai min. Min
Bc ngang v tuyn vi Hy Lp, xa bin, kh hu lnh, t ai kh khan,
cn ci, sn vt ngho. Min Nam, kh hu m p, cy ci xanh ti,
phong cnh p, sn vt phong ph.
Trung Quc c i c lch s lu i t cui thin nin k th III,
ko di ti tn th k III trCN. Trong khong 3000 nm lch s y, Trung
Quc c phn chia lm 2 thi k ln: thi k t th k IX trCN v trc
v thi k t th k VIII n th k III trCN.
Thi k t th IX v trc, bao gm thi Thng c v thi Tam
i: l H, (2205 -1784 trCN) Thng (1783-1135 trCN), Ty Chu (1135 770). Ty Chu l nh cao ca ch chim hu n l Trung Quc.
T th k VIII - III trCN l thi k ng Chu (770 221 tr CN
thng gi l thi k Xun thu - Chin Quc). l thi k chuyn bin t
ch chim hu n l sang ch phong kin. thi ng Chu quyn s
hu ti cao v rung t thuc v ch s hu t nhn v rung t hnh
thnh. Chnh nguyn nhn kinh t ny lm xut hin s phn ha sang hn
da trn c s ti sn, s tranh ginh a v x hi ca cc th lc ct c v
y x hi Trung Quc c i vo tnh trng chin tranh khc lit. cng
chnh l iu kin lch s i hi gii th ch n l th tc nh Chu
xy dng ch phong kin; gii th nh nc ca ch gia trng, xy
dng nh nc phong kin nhm gii phng lc lng sn xut, m ng
cho x hi pht trin. Thc trng y ca x hi lm xut hin nhng t
im, nhng trung tm "k s" lun tranh lun v trt t x hi c v ra
nhng hnh mu cho mt x hi tng lai. Lch s gi thi k ny l thi
k "Bch gia ch t" (trm nh trm thy), "Bch gia tranh minh" (trm
nh ua ting). Chnh trong qu trnh y hnh thnh cc nh t tng
ln v cc trng phi trit hc kh hon chnh.
iu kin t nhin, kinh t - x hi v vn ho ca Trung Quc c
trung i l c s cho s ra i v quy nh ni dung, tnh cht ca trit
hc Trung Quc c trung i. Nt c th ca trit hc giai on ny l
ra i mt lot hc thuyt chnh tr - x hi, trit hc v hu ht cc hc
thuyt ny c xu hng gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o
c ca x hi.
2. T tng trit hc Trung Quc thi c i
Su tp T Thnh L
28
Trong thi k t th k IX trCN v trc, t tng trit hc bt u
xut hin, nhng cha t ti h thng. T tng trit hc c h thng
c hnh thnh vo thi ng Chu. Theo sch Hn th c tt c 103 hc
phi, trong ch yu l su hc phi: Nho, Mc, o, Danh, Php, m
Dng v c nh hng ln nht l ba hc phi: Nho, Mc, o.
a) m dng gia
m Dng gia vn gc cc nh Thut s. Thut s c ngun gc
t m tn, song l ngun gc ca khoa hc v trong thut s c c vng
nh khoa hc. Khi loi tr s tin tng vo lc lng siu nhin thay vo
l s gii thch v tr bng t ng ca lc lng t nhin, d cn gin
d, th s, c th tm thy bc u ca khoa hc. Phi m Dng gia ra
i trn c s y. Trung Quc thi c, c hai lung t tng gii thch
cu to v ngun gc ca v tr: m Dng v Ng Hnh. Hai lung
tin trin c lp v v sau hp lm mt, di tn m Dng gia (S K
T M Thin).
T tng trit hc v m - Dng: Ghi chp thnh vn v m v
Dng trong sch Quc ng, Chu ng, Chu Dch. Dng nguyn ngha l
nh sng. m c ngha l bng ti. V sau, m - Dng c coi nh hai
kh; hai nguyn l hay hai th lc v tr, biu th cho ging c, hot
ng, hi nng, nh sng, khn ngoan, rn ri, v.v tc l Dng; ging
ci, th ng, kh lnh, bng ti, m t, mm mng, v.v tc l m.
Chnh do s tc ng qua li gia m v dng m sinh ra mi s vt,
hin tng trong tri t. Trong Kinh Dch sau ny c b sung thm trong
lch trnh bin ho ca v tr c khi im l Thi cc, t Thi cc m
sinh ra Lng nghi (m dng), ri T tng, ri Bt qui. Vy, ngun
gc v tr l Thi cc, ch khng phi m dng. a s hc gi i sau
cho Thi cc l th kh tin thin, trong tim phc hai nguyn t ngc
nhau v tnh cht l m - Dng. y l mt quan nim tin b so vi
quan nim Thng lm ch v tr ca cc i trc.
Khi qut qu trnh pht trin quan nim v m dng, ta thy t
tng trit hc v m dng c thin hng i su ct ngha ngun gc
ca vn vt. m dng l hai phm tr rng, phn nh hai dng s vt,
hin tng tn ti ph bin trong v tr. Mt dng c dng tnh, tch cc,
nhit lit, cng ci... Mt dng c m tnh, tiu cc, lnh nht, nhu nhc...
Su tp T Thnh L
29
Hai th lc m dng khng tn ti bit lp m thng nht, ch c ln
nhau theo cc nguyn l sau:
- m Dng thng nht thnh Thi cc. Nguyn l ny ni ln tnh
ton vn, tnh chnh th, cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao
hm t tng v s thng nht gia ci bt bin v bin i.
- Trong m c Dng, trong Dng c m. Nguyn l ny ni ln
kh nng bin i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi
cc.
Hai nguyn l trn c ngi Trung Hoa khi qut bng vng trn
khp kn, c hai hnh en trng tng trng cho m dng, hai hnh ny
tuy cch bit hn nhau, i lp nhau nhng m ly nhau, xon ly nhau,
biu th trong m c dng, trong dng c m.
- S khi qut hnh thi cc m dng din t hnh nh dng
tin n u th m li n v ng thi ch r m thnh dn th dng
suy dn, ngc li dng thnh dn th m cng suy dn. Khi m cc thnh
c mt mm dng xut hin, khi dng cc thnh c mt mm m
xut hin.
gii thch lch trnh bin ho trong v tr, ngi Trung Hoa
khi qut ci lgic tt nh: Thi cc sinh Lng nghi (m - Dng),
Lng nghi sinh T tng (thi dng - thiu m - thiu dng - thi m)
v T tng sinh Bt qui (Cn, Khm, Cn, Chn, Tn, Ly, Khn, oi),
Bt qui sinh ra vn vt (v cng v tn).
T tng trit hc v m dng t ti mc mt h thng hon
chnh trong tc phm Kinh Dch. Vi cch cu to 64 qui (kp) c t
thnh t 8 qui (n kinh). Mi cu to qu kp l mt cu trc tng
trng cho mt ng thi tn ti ca vn vt. Tinh hoa ca Kinh Dch l
Dch, Tng, T vi nguyn l m dng. Dch l bin ho ca vn vt.
Quy lut bin ho y l t khng r rng n r rng, n su sc, n kch
lit, n cao im, n mt tri. Tng ch bin dch ca vn vt biu hin
qua cc qu. Tm qu ba vch tng trng ngha no v s vt, hin
tng gi l tng. T l biu th Tng v phng din lnh hay d, ng
hay tnh. Nguyn l m dng coi s giao cm bin ho ca m dng
trong thi cc l nguyn nhn cn bn to nn s bin ho trong v tr.
T tng trit hc v ng hnh: T ng hnh c dch l nm yu
t khng tnh m l ng c nh hng ln nhau. Ng hnh c ghi chp
Su tp T Thnh L
30
thnh vn trong Kinh th (phn V, quyn IV) di tn Hng Phm c
ngha l Khun ln. Th nht l thy, hai l ho, ba l mc, bn l kim,
nm l th. Thu nhun nh nht; ho nng ln; mc cong thng; kim ct
c; th li ma mng. Nhun nh di th mn, nng ln th ng, cong
thng th chua, ct c th cay, ma mng th ngt.
Cui Ty Chu, thuyt ng hnh an xen xut hin c dng gii
thch s sinh trng ca vn vt trong v tr. Thuyt ny cho rng vt
ging nhau th khng th kt hp thnh vt mi, ch c nhng vt c tnh
cht khc nhau mi c th ho sinh thnh vt mi. Tip theo l thuyt ng
hnh tng thng, ri xut hin thuyt ng hnh tng sinh b khuyt
ch cha y ca thuyt ng hnh an xen. T tng ng hnh vo thi
Chin quc pht trin n giai on cao nht, hnh thnh mt thuyt
tng i hon chnh l ng hnh sinh thng. Sinh c ngha l da vo nhau
m tn ti, thng c ngha l i lp ln nhau.
Nh vy, t tng trit hc v Ng hnh c xu hng phn tch cu
trc ca vn vt v quy n v nhng yu t khi nguyn vi nhng tnh
cht khc nhau, nhng tng tc( tng sinh, tng khc, tng tha,
tng v) vi nhau. l nm yu t Kim - Mc - Thy - Ho - Th, trong
Kim tng trng cho tnh cht trng, kh, cay, pha Ty, v.v. Thy
tng trng cho tnh cht en, mn, pha Bc, v.v. Mc tng trng cho
tnh cht xanh, chua, pha ng, v.v. Ho tng trng cho tnh cht ,
ng pha Nam, v.v. Cn Th tng trng cho cht vng, ngt, gia, v.v
Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i m trong mt h thng nh
hng sinh - khc vi nhau theo hai nguyn tc: Tng sinh (sinh ho cho
nhau): Th sinh Kim, Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh Ha; Ho
sinh Th, v.v v tng khc (ch c ln nhau): Th khc Thy; Thy
khc Ho; Ho khc Kim; Kim khc Mc; v Mc khc Th, v.v.
Hai lung t tng m Dng v Ng Hnh c hp lm mt vo
thi Chin quc, i biu ln nht l Tru Din. ng dng h thng l
lun m dng ng hnh tng sinh tng khc gii thch mi vt
trong tri t v gia nhn gian. T pht sinh ra quan im duy tm
Ng c c trc c sau. T thi Tn Hn v sau, cc nh thng tr c
thc pht trin thuyt m dng ng hnh, dn n bin thnh mt th
thn hc, chng hn thuyt Thin nhn cm ng ca ng Trng Th,
hoc Phng mnh tri ca cc triu i sau i Hn.
Su tp T Thnh L
31
b) Nho gia
Nho gia xut hin vo khong th k VI trCN di thi Xun Thu,
ngi sng lp l Khng T (551- 479 trCN). Sau khi Khng T cht,
Nho gia chia lm tm phi, quan trng nht l phi Mnh T (327-289
trCN) v Tun T (313 - 238 trCN). Mnh T i su tm hiu bn tnh
con ngi trn c s o nhn ca Khng T, ra thuyt tnh thin. ng
cho rng, thin mnh quyt nh nhn s, nhng con ngi c th qua
vic tn tm dng tnh m nhn thc c th gii khch quan, tc ci
gi tn tm, tri tnh, tri thin, vn vt u c trong ta. ng h thng
ho trit hc duy tm ca Nho gia trn phng din th gii quan v nhn
thc lun. Tun T pht trin truyn thng trng l ca Nho gia, nhng
tri vi Mnh T, ng cho rng con ngi vn c tnh c, coi th gii
khch quan c quy lut ring. Theo ng sc ngi c th thng tri. T
tng trit hc ca Tun T thuc ch ngha duy vt cht phc c i.
Kinh in ca Nho gia thng k ti l hai b T th v Ng kinh.
T th gm 4 sch: Trung dung, i hc, Lun ng, Mnh T. Ng Kinh
c: Thi, Th, L, Dch, Xun Thu. Qua h thng kinh in ny c th thy
r nt t tng trit hc ca Nho gia l cc t tng da trn trit l v v
tr v gii t nhin, t lun gii v o lm ngi, v chnh tr, v nhn
thc. Trong m nt nht l t tng v o lm ngi v chnh tr v
gio dc. iu ny cho thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr
o c l nhng t tng ct li ca Nho gia.
T tng trit hc v v tr v gii t nhin. Nhng ngi sng
lp Nho gia ni v v tr v t nhin khng nhiu, song c mt s t
tng c bn. Trc ht, trong hc thuyt ca Nho gia th Tri c ngha
bc nht. Khng T thng ni n tri, o tri, mnh tri. Nhng khi
ging gii o l ca mnh, Khng T li khng ni r rng v h thng,
ng ch cn vn dng cc khi nim, phm tr tri, o tri, mnh tri,
lm ch da mnh m, thing ling cho hc thuyt v o l ca mnh l
c. V vy, sau ny quan nim v tri t ln lt c cc danh nho
i sau b sung. Th hai, gp tri t mun vt vo mt th, Khng T
thng ch tnh cht ng nhiu hn tnh cht tnh. Th ba, Khng T
tin vo v tr quan dch, cuc vn hnh bin ho khng ngng, su kn,
mu nhim ca v tr con ngi khng th cng ni, Khng T gi
l thin mnh. T ng coi tri c ch lm ch t ca v tr. Tin vo
thin mnh, Khng T coi vic hiu bit mnh tri l mt iu kin tr
Su tp T Thnh L
32
thnh ngi hon thin. Th t, Khng T tin c qu thn, nhng quan
nim qu thn ca ng c tnh cht l gio hn tn gio. ng cho rng
qu thn l do kh thing trong tri t to thnh. Tuy nhn m khng
thy, lng m khng nghe, th nghim mi vt m khng b st, nhng
mi ngi u cung knh, trang nghim t t th qu thn c bn t,
bn hu mnh. Mt khc, ng li cho rng qu thn khng c tc dng chi
phi cuc sng con ngi, ng ph phn s m tn qu thn.
Quan nim thin mnh ca Khng T c Mnh T h thng ho,
xy dng thnh ni dung trit hc duy tm trong h thng t tng trit hc
ca Nho gia.
T tng trit hc v o lm ngi. Khi nghin cu con ngi,
nhng ngi sng lp Nho gia rt quan tm nghin cu bn tnh ca con
ngi v h coi y l ngun gc ca s o ln x hi thi ng Chu.
Tnh ca con ngi theo Nho gia l do tri ph (Trung Dung, I). S ph y
ca tri l ng u nn tnh ca con ngi lun gn nhau. Nhng trong
cuc sng x hi, do nhng tp tc, tp qun lun lm cho con ngi xa
nhau (Lun ng, Dng ha, 2) khng gi c tnh ngi tri ph tt
dn n con ngi v o, c nc v o, thin h v o. V vy, thnh
ra phi lp nn o ca con ngi.
o theo ngha gc ca t ny l con ng ng n t ni i ti
ni n. ng dng vo s vn ng ca tri, t, o l nhng quy lut c
bn ca s vn ng y. ng dng vo cuc sng x hi, i vi con ngi,
o l con ng ng n phi noi theo xy dng quan h lnh mnh,
tt p, ph hp vi tnh ca con ngi, do con ngi lp nn. Theo tinh
thn y, Kinh Dch ch r: "Lp o ca tri, ni m v dng"; "Lp o
ca t, ni nhu v cng"; "Lp o ca ngi, ni nhn v ngha". Vy,
o lm ngi l nhn ngha. Nhn, xt trong mi lin h vi c ngha th
nhn l bn cht ca ngha, bn cht y l thng ngi. Khng t ni
rng nhn l thng ngi, ngi no tht lng thng ngi khc th c
th lm trn ngha v ca mnh. Trong Lun ng Khng T dng ch
nhn ch mt c ring, nhng ng dng nhiu nht l ch mi c
tnh, l ton c. Ngha, xt trong mi lin h vi nhn th ngha l hnh
thc ca nhn. Ngha l phn ta phi lm. l mnh lnh ti cao. Trong
cuc sng x hi, mi ngi u c nhng iu phi lm, lm nhim v v
nhim v, bi v nhng iu y ng phi lm v phng din lun l. Nu
lm nhim v v l do khc, khng v lun l th hnh vi ta khng hp
Su tp T Thnh L
33
ngha, du cho ta c lm trn bn phn. Khng t cho rng, trong trng
hp hnh ng ch v li. Vi Nho gia ngha v li l hai t hon ton
i lp. Nh nho phi bit phn bit ngha v li v s phn bit ny l ti
quan trng trong gio dc o c
c ca con ngi gn cht vi o nhn ngha. T c trong kinh
in Nho gia thng c dng ch mt ci g th hin phm cht tt
p ca con ngi trong tm hn thc cng nh hnh thc, dng iu v.v.
Mi quan h gia o nhn ngha vi c ca con ngi c th din t
mt cch khi qut rng ng i li li ng n phi theo xy dng
quan h lnh mnh, tt p l o; noi theo o mt cch nghim chnh,
ng n trong cuc sng th c c c trong sng qu bu trong tm.
Trong kinh in Nho gia c ni nm o c x ln trong nm quan h ln
gi l ng lun: vua ti, cha con, chng v, anh em (hoc trng u), bu
bn. T nhng o c x ln y, Kinh L nu ln cc c: Vua nhn, ti
trung, cha t, con hiu, anh lnh, em , chng c ngha, v vng li,
trng c n, u ngoan ngon, vi bn hu phi c c tn. Khi ni n
nhng c thng xuyn phi trau di, l nm c gi l ng thng:
nhn, ngha, l, tr, tn. i vi cc t ni chung, cc danh nho gp cm
su ch: hiu, , trung, tn, l, ngha. Vi nhng ngi c v tr trng
trch, cc danh nho gp thnh mt cm ba ch l nhn, tr, dng. Vi
nhng c c cao, coi l ht nhn, l nhn v l v.v. Tm li, ni
dung o c c bn ca Nho gia l Lun Thng. Trong Ng Lun c ba
iu chnh gi l tam cng; trong ng thng nhn l ch, nn o ca
Khng t gi l o nhn.
T tng trit hc v chnh tr. Tnh hnh x hi thi Xun ThuChin Quc xut hin nhng vn ln nh: s hn lon v quan nim
ng cp v danh phn; cc ch hu xm ln v thn tnh ln nhau; mu
thun gay gt gia nng dn l lnh cha; s xung cp v o c;... Do
khng hiu nguyn nhn su xa ca cc s bin lch s v b nhng quyn
li giai cp quy nh nn nhng k sch chnh tr ca Khng T ch dng
li tnh cht ci lng v duy tm, ch khng phi bng cch mng hin
thc.
K sch chnh tr trc ht l thuyt chnh danh. lm cho x hi
c trt t, Khng T cho rng bin php trc ht l phi thc hin chnh
danh. Chnh danh c ngha l mt vt trong thc ti cn phi cho ph hp
vi ci danh n mang. Ni cch khc, mi ci danh bao hm trong mt
Su tp T Thnh L
34
s iu kin to nn bn cht loi s vic m danh lin quan n. Bn cht
ca ng vua l nhng iu kin l tng m ng vua phi c, ngha l
nhng iu kin hp vi vng o. Hnh ng theo vng o, th ng
vua mi tht l ng vua, ng vua va hp vi thc v va hp vi danh.
Nu ng vua khng hnh ng theo vng o, th ng vua khng phi l
ng vua na, mc d dn chng vn coi l vua. Vy, trong x hi, mi ci
danh u bao hm mt s trch nhim, bn phn v nhng c nhn mang
danh y phi c nhng trch nhim v bn phn ph hp vi danh y.
l ngha thuyt chnh danh ca Khng T.
K sch chnh tr th hai l thuyt L tr. Thi Xun Thu - Chin
Quc nhiu hc phi trit hc xut hin v mi hc phi a ra cch tr
nc an dn khc nhau ca mnh gi l tr o. Nhng tr o c ngi
ta ni nhiu l chnh tr, c tr, l tr, php tr v v vi tr. u tranh gay
go nht l u tranh gia Nho gia v Php gia v tr o. Php gia thin v
b o v ch trng php tr, Nho gia kin tr vng o v ch trng l
tr. L, hiu theo ngha rng l nhng nghi thc, quy ch, k cng, trt t,
tn ty ca cuc sng chung trong cng ng x hi v c li c x hng
ngy. Vi ngha ny, l l c s ca x hi c t chc bo m cho phn
nh trn di r rng, khng b xo trn, ng thi nhm ngn nga
nhng hnh vi v tnh cm c nhn thi qu. L, hiu theo ngha l mt c
bn trong ng thng, l s thc hnh ng nhng gio hun k cng,
nghi thc do Nho gia ra cho nhng quan h tam cng ng lun, tht
gio, v cho c s th cng thn linh. l ngi th phi hc l, bit l v
c l. Khng nh th l phi l, m phi l th khng c nhn, khng
c nghe, khng c ni, khng c lm. Kinh l cho rng l l trt t
ca tri cho nn c l chnh l tnh tri, mnh tri ca con ngi hc l t
tui tr th. Vi ngha ny l l ni dung c bn ca l gio o Nho. L
vi nhng ni dung trn l cng c chnh tr, l v kh ca mt phng
php tr nc, tr dn lu i ca Nho gio. Phng php y l phng
php l tr. Khng Mnh coi trng gio dc hn chnh tr v php lut
nhng gio dc v k cng ca Nho gio bao gi cng nhm ti thay th
chnh tr, php lut mt cch hiu lc hn. L, c th a tt c vo n np
tm tp, c th ngn cm mi li khi sp xy ra. V vy, nhng iu quy
nh v l vn ra i rt sm, nhiu v t m hn nhng iu v php lut.
Vi i tng d sai khin ng o l nng dn lao ng, lp tr v ph
Su tp T Thnh L
35
n th l li cng rm r, phin phc v cay nghit, lm cho h mt i
nhiu v phm cht con ngi.
T tng trit hc v nhn thc lun. T kinh nghim ca mnh,
Khng T tng kt c nhiu quy lut nhn thc, nhng ch yu l
thc tin gio dc v v phng php hc hi. t ti o nhn, Nho gia
rt quan tm ti gio dc. Do khng coi trng c s kinh t k thut ca x
hi, cho nn gio dc ca Nho gia ch yu hng vo rn luyn o c
con ngi. Nhng, t tng v gio dc, v thi v phng php hc
tp ca Khng T chnh l b phn giu sc sng nht trong t tng Nho
gia
ngha ca gio dc, theo Khng T l ci to nhn tnh. Mun dn
nhn loi tr v ch tnh gn nhau, tc l ch thin bn nhin th phi
cng vo gio dc v gio dc c th ho c thnh thin. Trung Dung vit:
Gio dc l tu sa ci o lm ngi. i hc vit: o ca i hc l
ch lm sng t c sng. Tu sa o lm ngi, v lm sng t c sng
l mc ch ti cao ca gio dc trong vic ci to nhn tnh. Khng T
khng coi gio dc ch m mang tri thc, gii thch v tr m ng ch
trng n vic hnh thnh nhn cch y ly gio dc m mang c tr,
nhn, dng, ct dy ngi ta hon thnh con ngi o l. Mc ch ca
gio dc, theo Khng T trc ht l hc ng dng c ch cho i, vi
x hi. Th hai l hc hon thin nhn cch. Khng T cho rng: K i
hc xa v lo mnh, ngy nay k i hc l v ngi. Chng trnh gio dc
c Khng T nu ln l vn chng, thc hnh, trung ngha, tn nhim.
Trong bn ni dung y, c ba ni dung thuc phng din hnh vi i biu
cho nhn cch ca mt c nhn hnh ng i. Th ba l hc tm ti
iu l. Tri t vn vt rt phc tp, nhng c th tm ra c o l. Khi
tm ra c h thng iu l th c th hiu c s khc nhau ca s vt.
Phng php ca gio dc, theo Khng T, trc ht l coi trng vic gio
dc theo lch trnh ng vi iu kin tm sinh l. Cch gio dc y nhm
nui cho tnh cm ny n, ri a vo khun php, ri iu ho s xung
t tm. Th hai, coi trng mi quan h gia cc khu ca gio dc.
Trong vic hc, cn tun th hc gn lin vi t, vi tp, vi hnh. Trong
vic dy, mun dy tt, phi c tr tt, tc nhng hc tr hc v o, hc
khng bit chn, v phi c thy dy tt, dy v o m khng bit mt
mi.
Su tp T Thnh L
36
c) Mc gia
Ngi sng lp phi Mc gia l Mc T, tn l ch (479 - 381
trCN), cng thi vi Khng T. T liu t tng ca phi Mc gia l b
Mc T gm 53 chng. Xut pht t lp trng giai cp v o c ngh
nghip, h kch Nho gia nhiu mt, mun tranh chp a v ca Nho gia
trn trng chnh tr. Qua ti liu kinh in, t tng trit hc ca Mc
gia th hin cc ni dung c bn sau:
T tng trit hc v v tr. T tng ny, phi Mc gia c nhiu
mu thun. Mt mt ph nhn quan im thin mnh ca Khng T v
cho rng s giu ngho, sng cht, ha phc, thnh bi khng phi do s
mnh quy nh m l do hnh vi con ngi gy nn, do sc ta cha ,
lc ta cha mnh. Mt khc h li a ra mt th gii quan tn gio trng
tri, t, qu thn, phc tng sc mnh t nhin thn b.
T tng v nhn ngha. Nhn l kim i, tc yu thng mi
ngi khng phn bit ng cp, thn s, trn di...; yu ngi nh yu
mnh, yu ngi ngoi cng nh yu ngi thn. Ngha l li l lm li
cho mi ngi, tr hi cho mi ngi. Mc gia ph phn x hi l tr ca
Nho gia, noi gng H V kh hnh cu i, th hin mu sc ca ch
ngha cng li nng m. Mi ni dung ch yu to thnh t tng ca
Mc gia xoay quanh ch ngha: (thng hin, thng ng, tit dng, tit
tng, phi nhc, phi mnh, thin ch, minh qu, kim i, phi cng). Mc gia
ly ch ngha lm tiu chun xem xt cc vn nhn sinh, x hi.
T tng v nhn thc. Khi bn v quan h gia danh v thc ng
ch trng ly thc t tn, cch chn ng sai l da vo thc t khch
quan. Thuyt tam biu th hin quan im : lp lun phi c bn, lp
lun phi c nguyn, lp lun cn c dng.
Mc gia coi trng khoa hc t nhin, n phn nh li ch ngi sn
xut nh, c mu sc bnh dn, nn khng c ch ng trong t tng ca
giai cp thng tr. Cc trit gia hu Mc pht trin kha cnh duy vt ca
Mc T, nht l trong nhn thc lun.
d) o gia
Ngi sng lp o gia l Lo T h l L, tn l Nh, ngi nc
S, sng vo thi Xun Thu - Chin Quc. Lo T tip nhn t tng ca
Dng Chu, ca m dng - ng hnh v php bin chng ca Kinh Dch
Su tp T Thnh L
37
sng lp nn o gia. T liu t tng l cun o c kinh. Trang T
(396 - 286 trCN), h Trang, tn Chu, l mt n s. ng pht trin hc
thuyt Lo t, xy dng mt h thng t tng su sc th hin trong
cun Nam hoa kinh.
Quan im v o. o l s khi qut cao nht ca trit hc Lo
Trang. ngha ca o c hai mt: Mt th nht, o l bn nguyn ca
v tr, c trc tri t, khng bit tn n l g, tm t tn cho n l
o. V o qu huyn diu, kh ni danh trng nn c th quan nim
hai phng din v v hu. V l nguyn l v hnh, l gc ca tri t.
Hu l nguyn l hu hnh l m ca vn vt (chng 1). Cng dng ca
o l v cng (chng 4), o sng to ra vn vt (chng 21). Vn vt
nh n m sinh ra (chng 34), s sinh sn ra vn vt theo trnh t: o
sinh mt, mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh ra vn vt (chng 42). o
cn lm ch t vn vt (chng 4) v o l php tc ca vn vt (chng
25). Mt th hai, o cn l quy lut bin ho t thn ca vn vt, quy
lut y gi l c. o sinh ra vn vt (v n l nguyn l huyn diu);
c bao bc, nui dng ti thnh thc vn vt (l nguyn l ca mi vt)
(chng 51). Mi vt u c c m c ca bt k s vt no cng t
o m ra, l mt phn ca o, c nui ln mi vt ty theo o. o
c ca o gia l mt phm tr v tr quan. Khi gii thch bn th ca
v tr; Lo T sng to ra phm tr Hu v V, tr thnh nhng phm tr
c bn ca lch s trit hc Trung Hoa.
V i sng x hi. Lo T cho rng bn tnh nhn loi c hai
khuynh hng hu vi v v vi. V vi l khuynh hng tr v ngun gc
sng vi t nhin, tc hp th vi o. Trn c s y, Lo T a ra
gii php cho cc bc tr nc l ly v vi m x s, ly bt ngn m dy
i (chng 2). lp qun bnh trong x hi th phi tr kh nhng thi
qu, nng ci bt cp, ly nhu nhc thng cng thng, ly yu
thng mnh, tri tc khng cnh tranh bo ng, cng thnh thn thoi, d
c bo on. l quan im tiu cc, bo th. V vy, Lo T gt b
cc khi nim hu vi ca Nho gia, Mc gia v theo ui mt th gii v
vi, thanh tnh, v s, v dc. Trang T thi phng mt cch phin din
tnh tng i ca s vt v cho rng, trong phm tr o, vn vt u
thng nht. ng ra t tng trit hc nhn sinh t vt, tc l i x nh
mt nhng ci tng phn, xo b ng sai. Mc ch ca ng l t ph
qu, vinh nhc ra mt bn tin vo vng quc tiu dao, thanh m, m
bc, lng l, v vi...
Su tp T Thnh L
38
V nhn thc: Lo T cao t duy tru tng, coi khinh nghin
cu s vt c th. ng cho rng khng cn ra ca m bit thin h, khng
cn nhm qua khe ca m bit o tri. Trang T xut pht t nhn thc
lun tng i ca mnh m ch ra rng nhn thc ca con ngi i vi
s vt thng c tnh phin din, hn ch, nhng li trt n bt kh tri
cm thy i c b bn m s hiu bit li v b bn, ly ci c b bn
theo ui ci v b bn l khng c. ng ta li cho rng ngn ng v
t duy logic khng khm ph c o trong v tr. Trong thi k Ngy
Tn, thuyt ca o gia chim a v thng tr v t tng. Nhn sut lch
s hai ngn nm t tng o gia tn ti trong t tng vn ho truyn
thng nh l s b sung trit hc Nho gia.
g) Php gia
Ngi sng lp phi Php gia l Hn Phi (280 - 233 trCN). T liu
t tng ca Php gia l Hn Phi t gm 55 thin, tp hp c t
tng ca cc nh Php gia, i biu ba nhm l Thn o ch trng th
l yu t trng yu i vi chnh tr v chnh quyn; Thn Bt Hi ch
trng Php l yu t trng yu nht; Thng Ung nhn mnh Thut.
Hn Phi ng rng c ba Th, Php v Thut u cn.
T tng trit hc ca phi Php gia thuc t tng trit hc chnh
tr, i biu li ch ca tng lp a ch mi tri dy, ca nn chuyn chnh
qun ch, c ba ni dung c bn:
Php l lut hay s quy nh theo lut, c vit thnh vn bn ca
quc gia. Php ch trng khng ch d lun, dng php tr thay th l tr,
yu cu dng hnh pht nng, khng a dua quyn qu.
Th l th lc hay quyn th, phi c quyn th vn nng th php s
c tn trng, thut mi c thc thi.
Thut l phng php hay ngh thut gii quyt cng vic v iu
khin con ngi, tc l thut cai tr.
a v ca t tng Php gia gi tr thc dng. Bao i nay, cc
nh thng tr u dng Php nh mt th on chnh tr cp quyn v
cng c chnh quyn. m Php, dng Nho, ly o h tr l ch lu vn
ho chnh tr Trung Quc.
) Danh gia
Su tp T Thnh L
39
Do x hi ng Chu bin ng, ci c, ci mi, ci danh, ci thc
tch khi nhau, cc hc phi trit hc u cp n ci danh, ci thc, i
biu ni ting c Hu Thi, Cng Tn Long.
Hu Thi: Xut pht t thc, khng trng danh, cho rng mi s vt
trong th gii l tng i. S vt di tri va ging nhau, va khc
nhau, khng c ci g khc nhau tuyt i, tt c u bin i khng ngng,
tt c u tng quan mt thit. chnh l thuyt bn v ci ging nhau
v khc nhau c th kt hp [Hp ng d chi bin] ca Hu thi. Th d:
To n mc khng c ci bn ngoi gi l i nht. Nh n mc khng
c ci bn trong gi l tiu nht. Nhn t ci i nht ca v tr th ci cao
thp c tri t chng l g, nhn ci tiu nht th gn ha ra xa. HocMt
tri chnh gia ri li x, vt sng lu ri li cht, trng g c lng,
n b c ru t tng ny cho thy thi gian di ngn, khng gian to
nh u l tng i, c th bin ha.
- Cng Tn Long: Khng coi trng thc m coi trng danh, ng nhn
mnh s khc bit gia t v khi nim. V d: Vi lun Nga trng
khng phi l nga, ng lun rng nga l ni hnh, cn trng l
ni sc, ci ni sc khng phi ni hnh, cho nn nga trng khng
phi l nga; Vi mc cng v trng tch bit [Ly Kin bch], ng
lun rng hoa cng trng cho ta cm nhn nhn th khng bit cng
m ch bit mu trng nh vy n khng cng, s vo khng bit n trng
m ch bit n cng nh vy n khng trng. T ng kt lun cng v
trng tch bit.
Li t bin ca Hu Thi v Cng Tn Long gt b s tng hp
kinh nghim ca cm quan ri vo bin lun mt cch qui n: trng c
lng, ch c th l d, con ra di hn con rn, g ba chn, la
khng nng. S c gng theo ui khi nim thun ty tru tng ca h
m ng cho vic i vo lnh vc siu hnh hc ca trit hc Trung
Quc, thc y s pht trin ca logc hc.
V sau, trong phi Hu Mc, t tng minh bin tip tc c th
hin li nhiu ch trong sch Mc T.
3. Din bin ca t tng trit hc c i trong thi Trung c
ca Trung Quc
Su tp T Thnh L
40
T thi Tn Hn v sau, giai cp thng tr yu cu thng nht v t
tng, cc phi trit hc thi c i ln lt dung hp vi o Pht t bn
ngoi vo, to nn con ng din bin c o ca t tng trit hc
Trung Quc.
a) Trit hc thi nh Hn
Triu i nh Hn (209 trCN 219 CN) l mt triu i thng nht
tng i n nh. Qua ng dng t tng trit hc thi Tin Tn ny
sinh mt loi t tng trit hc thch ng vi nhu cu cng c chnh quyn
mi l Kinh hc. Kinh hc l loi t tng trit hc gii thch Kinh in
Nho gia, l kt qu s dung hp u tin ly Nho lm ch, a n mt nh
hng su rng i vi hnh thi thc ca ton b x hi phong kin.
Kinh hc thi Hn l mt th trit hc Kinh vin chim a v thng
tr. N bin mt s t tng trit hc thi Tin Tn tr thnh cng nhc,
thn b th hin trong cun sch Xun thu phn l ca ng Trng Th.
i lp vi t tng trit hc thn b ca ng Trng Th l t tng trit
hc duy vt v bin chng ca Dng Hng, Hon m, Vng Sung,
Vng Ph, Tun Dit, Trng Trng Thng, c bit l Vng Sung
(27 107)
b) Trit hc thi Ngy Tn
Cui thi nh Hn nn thng tr phong kin gp kh khn c trong
ln ngoi. Danh gio (ch chnh tr, o c lun l nhn danh thit gio)
ca Nho gia b Kinh hc duy tm lng on. gii thot cho Danh gio
cc nh t tng nhn li t tng Lo Trang, o gia tri dy, loi trit
hc mi xut hin, l Huyn hc.
Huyn hc thi Ngy Tn (220 265 420) l loi trit hc an
xen Nho, Danh, Php, tip thu Pht hc, l s dung hp ln th hai ca cc
phi trit hc ly o gia lm ch.
Xoay quanh mi quan h gia khi nim t nhin ca o gia v
Danh gio ca nho gia, tiu im tranh lun trit hc thi k ny l c v
khng (ng v tnh) ca bn th lun, ngn v ca nhn thc lun
sng to nn mt lot phm tr trit hc nh c v khng (hu, v),
gc v ngn (bn, mt), mt v nhiu (nht, a), th dng, ti,
tnh, ngn, , tng dn dt t duy tru tng ca con ngi vo
chiu su ca trit hc.
c) Trit hc thi Ty - ng
Su tp T Thnh L
41
Pht gio nhp vo Trung Quc t i Hn song cha tr thnh h
thng trit hc thch hp vi vn ha truyn thng Trung Quc, cho nn
phi da vo Huyn hc Ngy Tn dung hp Nho, o, Pht v cui
cng Pht gio tri dy vo thi ng.
Cui thi Ngy Tn, Huyn hc suy thoi, trit hc Nho, o nh
n. Trit hc Pht gio c nhng kha cnh su sc khi phn tch khi
nim, suy l logc cng nh chim nghim v tr, nhn sinh, phn tnh l
tnh ca con ngi V vy, mi ngi tr v vi Pht gio. Cc nh trit
hc c t duy trit hc cao, cc trc tc trit hc phn ln thuc v lnh
vc Pht hc. S hp th, dung hp ln nhau gia Nho, o, Pht dn
n cuc dung hp ln th ba ly Pht gio lm ch o ca trit hc Trung
Quc thi Ty ng (590 906).
Cc tng phi Pht gio nh Thin i, Hoa nghim, Thin tng xut
hin, chng t bc u hon thnh vic Trung Quc ha Pht gio. Cc
phi Pht gio khi bn n trit hc duy tm u kho cu mt cch su sc
ci Tm. Vic lm ny, khch quan m xt l b sung cho s khim
khuyt ca trit hc Trung Quc l t phn tch nghin cu su sc hin
tng tinh thn; ng thi s kho st ca Pht hc i vi mt s nhn t,
mt s khu ca t duy con ngi cng su sc hn cc phi trit hc trc
kia.
d) Trit hc thi Tng - Minh
T thi nh Tng v sau, x hi phong kin Trung Quc bc vo
hu k, t tng trit hc Trung Quc tri qua qu trnh pht trin n thi
Tng Minh (960 1278 v 1368 1648), Nho hc c pht trin n
nh cao di hnh thc L hc l s dung hp o v Pht vo Nho.
L hc cn c gi l o hc. c im ca L hc l gt b li
tm chng trch c ca Hn Nho, phc hng thnh hc (Nho hc Tin
Tn) da vo Kinh Dch v Trung dung gii thch ngha l, tnh mnh.
L hc l hnh thi thc x hi thng tr trong x hi phong kin
hu k. Xoay quanh mi quan h gia thin l v nhn dc, qua cuc
tranh lun v cc phm tr trit hc c bn nh L v Kh (o v kh),
Tm v Vt (tri v hnh) hnh thnh nn mt phi duy tm khch quan c
i biu ln nht l Trnh Ho, Trinh Di, Chu Hy v duy tm ch quan l
c i biu ln l Lc Cu Uyn, Vng Th Nhn. ng thi mt gc
Su tp T Thnh L
42
cnh khc, trong L hc ang xy dng mt thuyt duy vt th s coi
nguyn kh l bn th vi i biu ln l Trng Ti.
L hc vn ly t tng Khng Mnh lm ht nhn, nhng ni hm
t tng ca n su sc hn Nho hc truyn thng. Do hp th t tng
trit hc o gia v Pht hc, li bit gt b nhng nhn t tiu cc, bi
quan, v vi, nn h thng l lun ca l hc tinh vi hn, cn c gi l
Nho hc mi.
) Trit hc thi Thanh
Cui thi Thanh, do s kh cng ca L hc Trnh Chu v Tm hc
ca Lc, Vng to nn khng kh a chung h o. ng trc tnh hnh
y, cc hc gi i Thanh nhn mnh nghin cu hc thut cn lin h
vi hin thc x hi c li cho quc k dn sinh v hnh thnh loi trit
hc mi l Thc hc, sn sinh ra mt lot nh t tng duy vt kit xut
nh Hong Tng Hy (1610 1695), C Vim V (1613 1683), Vng
Phu Chi (1619 1695), Nhan Nguyn (1635 1704), i Chn (1723
1777).
T tng trit hc c Trung Quc ra i t thi Tin Tn, tri qua
hn 2000 nm n L hc chn mui, c th t ph phn tng kt.
Cc nh t tng thi Thanh gnh vc nhim v y, trin khai ph
phn v thc cht L hc, tng kt t tng trit hc truyn thng trn cc
phm tr ch yu nh l kh, tm vt, tri hnh, thin l, nhn dc ng
thi h ph phn ch ngha chuyn ch phong kin, ch ngha ngu dn theo
ui s gii phng c tnh, dy ln t tro khi mng soi sng tng lai
phc hng vn ha dn tc.
4. Mt s kt lun trit hc Trung Quc c, trung i
a) Mm mng ca t tng trit hc Trung Quc bt ngun t thn
thoi thi tin s. T tng trit hc c h thng hnh thnh vo thi Xun
Thu Chin Quc vi xu hng chung ly con ngi v x hi l trung
tm ca s nghin cu. Cc h thng trit hc thi k ny l ci ngun t
tng trit hc ca Trung Quc, l mm mng ban u ca cc loi th
gii quan v phng php lun.
b) T thi Tn Hn, da vo quyn lc trong tay, k thng tr yu
cu thng nht t tng: hoc tn Nho, hoc sng o, hoc sng Pht.
Cc phi t tng trit hc thi Tin Tn nh Nho, o, Danh, Php m
Su tp T Thnh L
43
dng ln lt dung hp vi o Pht t ngoi vo to nn con ng
din bin c o ca t tng trit hc Trung Quc. Lng Hn, Ngy Tn, Ty - ng k tip nhau thnh hnh Kinh hc, Huyn hc, Pht hc.
Xut hin cc din Nho, o, Pht lun phin lm ch dung np cc hc
phi. T thi nh Tng v sau, x hi phong kin bc vo hu k, Nho
hc li c cao v pht trin n nh cao, hnh thc biu hin l l hc
dung hp o v Pht vo Nho. Cc nh t tng thi Thanh tin
hnh tng kt mt cch duy vt cuc tranh lun trn hai ngn nm nhiu
vn ca trit hc Trung Quc.
c. Vn bn th lun v vn c bn ca trit hc c cc
trng phi trit hc Trung Quc c trung i quan tm. Cch gii thch
cc vn trn ca cc trng phi th hin c hai quan im i lp nhau
l duy vt v duy tm.
- V vn bn th lun. Quan im duy tm v tn gio cho rng
th gii bn ngoi, k c con ngi, s phn con ngi u do Tri, do
Thng quy nh. Quan im duy vt v v thn trong Kinh Dch cho
rng do s giao cm ca m Dng sinh ra; Trong Kinh Thi cho rng do
Ng hnh tng sinh, tng khc sinh ra; trong t tng Lo T l do
o sinh ra, trong t tng ca Tun T, ca Vng Sung l do Kh,
trong t tng ca Trng Ti l - Thi h.
- Vn c bn ca trit hc c th hin trong ba cp phm tr l
Hnh Thn; Tm Vt; L Kh. Cp phm tr Hnh - Thn ra i sm
t thi Chin Quc. Quan im duy tm cho rng thn l bn nguyn ca
hnh, hnh l phi sinh t thn (ng Trng Th). Ngc li, quan im
duy vt t Hon m, vng Sung, Trng Trng Thng thi nh Hn v
sau l Phm Chn thi Nam Bc triu cho rng hnh l th cht, thn l
ci s dng (hnh cht, thn dng). Cp phm tr Tm - Vt ra i thi Ty
- ng. Quan im duy tm cho rng vt ph thuc vo tm. Quan im
duy vt coi tm ph thuc vt cht. Cp phm tr L - Kh ra i vo thi
Tng Minh. Quan im duy tm cho rng L sinh ra Kh. Ngc li quan
im duy vt coi Kh sinh ra L, l l l ca kh.
d) Php bin chng mang mu sc Trung Quc l quan nim v
Dch. Tn Dch, do ai t ra, xut hin t lc no th cha r. ngha
ca Dch trong lch s Trung Quc c hai thuyt: Thuyt c nhiu
ngi tha nhn coi Dch l bin i v thuyt c t ngi tha nhn
coi Dch l d, ngha l d dng. Khi qut cc thuyt khc nhau v
Su tp T Thnh L
44
Dch ca Trung Quc thi c, trung i, Dch c ngha l giao dch, l
bin dch v bt dch.
Ngha giao dch ch r ging c v ging ci giao cm vi nhau
mi sinh sinh ho ho. Trong tm qu n, ho m v ho dng thay i
cho nhau, trong 64 qu trng, cc qu n thay i cho nhau.
Ngha bin dch cho rng ging c v ging ci, m v dng mun
giao nhau th phi ng. m dng c ng th mi giao nhau, mi bin
m sinh sinh ho ho v c ho th mi thng (thng c ngha l tc ng
qua li khng cng). Nu khng c thng th ti mt lc no s ngng
tr, v tr ni chung khng trng tn. Nhng bin phi theo mt trt t,
theo quy lut. Ni n quy lut l ni n bt bin. Do Dch cn c
ngha th ba l bt dch.
Ngha bt dch trc ht cho rng s bin ho trong v tr din ra
theo mt quy lut bt di bt dch, quy lut gi l thng. Quy lut
thng c ngha l m dng thay i ln nhau, mt ci tin mt ci li,
mt ci li th mt ci tin. Bin ho ch l s t tin li ca m dng
(Kinh dch. H t thng chng 2 ). Ngha bt dch th hai l lut phn
phc, tun hon. Lut ny ngi Trung Quc nhn thy rt sm trc
khi c Kinh Dch. Xem s vn hnh ca mt tri, mt trng, bn mah
thy s vt din bin theo mt phng hng no , khi ti mc khng
tin trin c na th chuyn bin quay tr li theo chiu ngc li
phng hng c, nh th mi, khng bao gi thi. T cc thnh qua suy
vi ti dit vong [t qu Cn n qu Cu, qu n, qu Bti qu Khn
l phn]. T dit vong li pht sinh tin trin ti ch cc thnh [t qu
Khn ti qu Phc, qu Lm, qu Thi ti qu Cn gi l Phc]. S phn
phc l s phn phc ca kh dng, s phn phc ca kh m th ngc
li; thi phn ca dng l thi phc ca m, thi phc ca dng l thi
phn ca m. C mt ln phn, mt ln phc, ri li phn, nh vy thnh
lut tun hon.
) Trit hc Trung Quc c trung i coi con ngi v x hi l
trung tm ca s nghin cu, t m trin khai hng lot phm tr trit
hc, nn so vi trit hc phng Ty v n cng thi, trit hc Trung
Quc mang nhng c trng m nt sau y:
- Tinh thn nhn vn: Vn con ngi l vn trung tm nghin
cu ca cc hc phi, song m nt nht vn l Nho gia. T tng duy tm
Su tp T Thnh L
45
trong Nho gia coi con ngi do tri sinh ra, con ngi c s, c mnh v
do s v mnh tri quy nh. Mun tm bn cht ca con ngi l tm o
c. Cn quan im duy vt trong Nho gia coi con ngi l sn phm ca
m dng bin ha, ng hnh sinh khc, hoc do kh, do thi h sinh ra.
Con ngi khc con vt l c thc, c lao ng v bit hp qun. Cc
nh hu Nho nh Mnh t, Tun t pht trin n tt nh t tng nhn
hc, tch con ngi khi ng vt, thn linh cho rng: con ngi c kh,
c sinh, c tri, c ngha bi vy l vt cao qu nht trong thin h (Tun
t, Vng ch). Trong v tr, con ngi hp vi tri v t thnh tam ti
(tri - t ngi) [Kinh Dch]. Thu hiu ci tm ca n th cng s hiu
ci tnh ca n, hiu ci tnh ca n th hiu tri [Mnh t. Tn tm
thng]. Gi tr cao qu ca con ngi c trit hc Trung Quc
khng nh ngay t u, th hin mt tinh thn nhn vn su sc. S khng
nh v th v con ngi ca trit hc Trung Quc khc vi t tng trit
hc phng Ty quy gi tr con ngi v thn: tri - t thn. T tng
ca Nho gia, o gia v Pht hc u thm nhun t tng thin nhn hp
nht. T t tng ny, cc phi trit hc pht trin thnh cc mnh
c th hn nh: tri l ngi, ngi l tri, tri v ngi l mt, tnh
l l... chng minh cho o tri cng nh o ngi l bt bin, cc
trit gia tm phm tr trit hc cao nht ca tri: tri (thin o, thin
mnh, thin l) l chng minh con ngi (nhn o, nhn tnh, nhn
lun). Tt c cc khi nim v phm tr y u l s cm nhn i vi nhn
sinh, nhn tnh v c tnh mnh con ngi. Chnh v vy, trong t tng
trit hc Trung Quc c, trung i cc loi t tng lin quan ti con ngi
u pht trin, cn t tng trit hc t nhin c phn m nht.
- Thc tin o c: Con ngi trong trit hc trung Quc c trung
i c nh du bi lun l o c, ngha l nhn mnh thuc tnh ng
cp x hi hn l thuc tnh t nhin ca con ngi. V tr quan, nhn sinh
quan, nhn thc lun ca Nho gia u thm m thc o c. Phim
o c lun tr thnh mt c im ni bt v vn Thin v c ca
tnh con ngi tr thnh tiu im tranh lun quan trng nht ca lch s
trit hc Trung Quc c trung i. Ngi Trung Quc trong lch s coi
vic tu thn dng tnh c nhn lin h mt thit vi vic nhn thc th
gii khch quan, thm ch cho rng vic tu thn dng tnh c nhn l c
s nhn thc th gii khch quan. Bi vy, vic tu thn thc hnh o
Su tp T Thnh L
46
c c coi l hot ng thc tin cn bn nht ca mt i ngi, lun
c t vo v tr th nht ca sinh hot x hi. Ngc li, trit hc
phng Ty ly tri thc lun lm trung tm, coi i tng nhn thc nh l
vt i lp vi con ngi, coi vic nhn thc th gii khch quan khng c
quan h tt yu vi s tu dng o c. Phi chng y l nguyn nhn
trit hc dn n s pht trin km v nhn thc lun v s lc hu v khoa
hc thc chng ca Trung Quc c trung i?
- Hi ha thng nht: Hu nh tt c cc nh trit hc thi Tin Tn
u bit kho st mt cch bin chng v s vn ng ca v tr, x hi,
nhn sinh, u ch n cc mt i lp thng nht ca s vt. ng thi,
hu ht u nhn mnh s hi ha thng nht gia cc mt i lp, ch
trng tnh ng nht ca cc mi lin h tng h ca mt cp khi nim
hoc nhiu khi nim, coi vic iu ha mu thun l mc tiu cui cng
gii quyt vn . Nho gia, o gia, Pht hc u phn i ci thi
qu ci bt cp. Tnh tng hp, tnh qun xuyn ca cc phm tr sau
th hin c im hi ha thng nht ca t tng trit hc c i Trung
Quc: Thin nhn hp nht, tri hnh hp nht, th dng nh nht, tm vt
dung hp, cnh v vt hp nht... Ngc li, trit hc phng Ty ch
trng, nh nguyn lun, thng em li s vt vn thng nht tch ra
nhiu mt, i su phn tch im tm quy lut bn cht. Nh vy, khoa
hc phng Ty thng qua giai on khoa hc thc nghim cn i m tin
ti khoa hc hin i mt cch thun li.
Thuyt thin nhn hp nht khi ngun t Nho gia , c a s
hc phi tip nhn tr thnh mnh trung tm ca trit hc hi ha thng
nht. Thuyt ny cho rng thin nhin con ngi v vn vt... c mi lin
h ln nhau, cn gi trng thi cn bng, hi ho thng thng, coi l
quy lut ph bin trong v tr. Vo thi hin i, suy ngm thuyt thin
nhn hp nht ca trit hc Trung Quc c trung i ta thy ch trng
gi s cn bng trong h thng t nhin v h thng x hi l mt di sn
vn ha qu bu.
- T duy trc gic: Nhn thc trc gic theo cch cm nhn hay th
nghim l c im ni bt ca cch t duy ca trit hc Trung Quc c
i. Cm nhn (th nhn) l cch t mnh vo gia i tng, tin hnh
giao tip l tr, ta v vt n khp, khi dy linh cm, qun xuyn nhiu
chiu trong chc lt, t nm vng bn th tru tng. Hu ht cc trit
gia Trung Quc c i u quen vi cch t duy trc gic - th nghim lu
Su tp T Thnh L
47
di, bng chc gic ng: Phn tnh cu ni ca Nho gia, chm cht to
vong ca o gia, n ng ca Pht hc, tr lng tri ca L hc... Cch t
duy ny ly tm lm gc r ca nhn thc, ly tm bao qut vt. Do
khng phn tch c qu trnh tc ng ca tm, khng chng minh c
bng suy l s gic ng thn b ca tm, nn l lun trit hc ca h ri rc,
nng v m th, thiu s phn tch rnh rt.
Do ch cc trit gia Trung Quc c i nhn mnh tnh chnh th hp
nht ca cc khi nim v phm tr, khng tm hiu su s khc bit bn
cht gia cc khi nim, phm tr, nn cch t duy trc gic dng quan
im chnh th nhn s vt, gp s vt l hiu ni dung c coi l cch
t duy quan trng nht. Ngc li, cch t duy i t phn tch ni hm,
ngoi din ca khi nim n suy lun logc tr thnh tha. V vy quan
nim chung chung v i tng t ra siu phm, nhng do thiu s lun
chng v phn tch cho nn cc khi nim, phm tr thng ch l trc
gic, thiu suy tnh logc dn n Trung Quc c i thiu nhng phng
php cn thit xy dng mt l lun khoa hc.
III. LC
S T TNG TRIT
C VIT NAM
1. Cc iu kin a l, kinh t, chnh tr, x hi v nhng c

im hnh thnh, pht trin ca lch s t tng trit hc Vit Nam
a) Cc iu kin a l, kinh t, chnh tr, x hi cho s hnh
thnh v pht trin ca lch s t tng trit hc Vit Nam
Xt v v tr a l, Vit Nam l mt t nc nm khu vc ng
nam chu ; pha bc gip Trung Quc, pha ng v ng nam gip bin
ng, cn pha ty l mt gii Trng sn hng v to nn di ngn cch
vi mt s nc pha ty (Lo, Thi Lan, Min in ...)
Vi v tr a l to c s t nhin cho kh nng giao lu,
thng thng v kinh t, chnh tr, vn ho gia Vit Nam vi Trung Quc
bng con ng b v vi n bng con ng bin qua nhiu th k.
n th k XIX, qua con ng hng hi, Vit Nam cn c s tip xc vi
mt s nc phng ty t bn.
Chnh v vy, qu trnh din tin lch s Vit Nam cng chnh l qu
trnh m rng giao lu kinh t, chnh tr v vn ho x hi vi cc nc
khu vc chu v m rng dn ra phm v quc t. y l mt c im
m khng phi bt c quc gia, dn tc no cng c c.
Su tp T Thnh L
48
Xt v mt kinh t, lch s Vit Nam hng ngn nm qua l lch s
ca nn kinh t nng nghip, cn bn da trn nng nghip thin v trng
trt, c bit l nng nghip trng la nc. iu ny xut pht t c im
a l ca vng nhit i gi ma, quanh nm nng lm ma nhiu, ph
hp vi s pht trin ca cc ging cy trng nhit i.
Tri qua hng ngn nm, nn nng nghip trng trt Vit Nam cn
bn da trn trnh lao ng th cng v kinh nghim truyn i ca
ngi nng dn, hu nh khng c mt cuc cch mng trong lc lng
sn xut. Ch vo cui th k XX mi c cuc cch mng trong lc lng
sn xut nng nghip nhng cn ht sc hn ch.
Khc vi nn kinh t nng nghip ca cc c dn pha ty bc ca
lc a l nn kinh t nng nghip cn bn da vo chn nui du mc, nn
kinh t nng nghip Vit nam truyn thng ch coi chn nui v cc ngh
th cng cng nh thng nghip l ngh ph. V vy, v c bn, trong
sut chiu di lch s, nn kinh t cng nghip v thng nghip khng c
bc pht trin no. Nn cng nghip ch l mt s ngnh khai khong, cn
thng nghip ch l mng li ch qu v hnh thnh nn mt s lng
ngh truyn thng khp kn vi nhng phng hi c kt li vi nhau trong
bun bn.
V ch s hu cc t liu sn xut, cn bn da trn s hu php
l ca nh nc v t ai v cc ti nguyn, c s phn cp quyn s hu
thc t cho cc t chc lng x qun l v s dng.
C.Mc khi nghin cu v ch s hu chu m in hnh l n
gi ch s hu ny l "s hu chng" hay "s hu kp". ng
thi, C.Mc cng nhn nh rng Ch s hu chu chnh l chic
cha kho pht hin cc b mt ca cc x hi chu". y l cng l
cn c c bn C.Mc a ra khi nim "Phng thc sn xut chu ".
Lch s Vit Nam t thi L (1010-1225) tr v trc, cn bn thuc
v phng thc sn xut chu v ng dng nhiu hn vi c im kinh
t x hi ca cc nc pha nam chu .
Ch t cui thi L, tri qua cc triu i Trn, L, Nguyn v cn
i mi c s pht trin nht nh ca ch t hu v rung t. Chnh
thc t lm xut hin giai cp a ch trong x hi, nhng cng rt
hn ch.
Su tp T Thnh L
49
V mt chnh tr, do cn bn da trn ch cng hu v t ai
di hnh thc s hu php l ca nh nc v s hu hin thc lng x
nn v cn bn trong lch s Vit Nam khng din ra s phn ho giai cp
su sc. Ch khi thc dn Php xm lc v t ch cai tr thuc a mi
dn ti s phn ho giai cp c phn khc lit. V vy, v c bn lc lng
thng tr trong x hi Vit Nam truyn thng l ng cp phong kin cu
kt vi lc lng giai cp a ch trong cc c s lng x nng thn. Trong
nhng thi k Bc thuc v Php thuc, cc lc lng thng tr thng
tr thnh cng c cai tr ca cc th lc ngoi xm. Mt b phn cp tin
v c tinh thn dn tc t chc dn c u tranh, khi ngha chng li cc
th lc thng tr ginh c lp dn tc.
Vi mt lch s thnh vn trn hai ngn nm c hn mt ngn
nm lun phi u tranh dng nc v gi nc. Bi vy, lch s chnh tr
Vit Nam trc ht th hin ra trong hin thc l lch s chng gic ngoi
xm xy dng, bo v v cng c nn c lp dn tc. y l c im
c lin quan mt thit vi ni dung cc t tng trit hc Vit Nam.
V t chc x hi, c cu x hi truyn thng Vit Nam l mt h
thng kp m h thng di l c cu cc lng x khp kn ca cc nhm
c dn nng nghip. Mi lng x Vit Nam l mt c cu kinh t - chnh
tr- vn ho hon chnh khp kn v c duy tr gn nh bt bin qua
nhiu th k. y l cu trc x hi m C. Mc khi nghin cu v chu
gi l cc "Cng x nng thn". Theo C.Mc, y l nguyn nhn cn
bn ca tnh cht tr tr lu di ca cc x hi chu . H thng bn trn
cc lng x l mt c cu t chc ca b my nh nc quan liu vi 4 cp
hnh chnh thc hin vic cai tr cc dn c lng x. C.Mc khi nghin cu
v t chc cc nh nc chu gi l nh nc quan liu; l "cc
bu tha" mc bn trn cc t chc cng x.
Tuy nhin, trong x hi phong kin c lp t ch Vit Nam (t th
k X n th k XVIII), nh nc quan liu lun c hai nhim v c
bn l t chc dn c cc lng x chng gic ngoi xm v xy dng, bo
tr h thng thu li, tc l thc hin chc nng kinh t v an ninh ca nh
nc phong kin Vit Nam, v vy n khng hon ton l "cc bu tha"
bn trn cc lng x.
C cu x hi Vit Nam truyn thng bt u c nhng thay i
nht nh t khi thc dn Php p t nn cai tr theo ch thuc a (kiu
Su tp T Thnh L
50
c). C cu ny tip tc c nhng thay i rt c bn trong thi k cch
mng thnh cng v cng cuc i mi hin nay.
Vi c s kinh t l mt nn nng nghip lc hu tn ti hng ngn
nm, li c bo tn bng mt c cu x hi khp kn ca cc lng x
tr thnh c s hin thc ca mt "nn vn ho dn d" hay "vn ho lng
mc".
Tri thc l c s trc tip cho s ra i v pht trin ca trit hc.
Vn tri thc c bn ca cc c dn nng nghip Vit Nam truyn thng l
cc tri thc kinh nghim c hnh thnh mt cch t pht nh quan st v
tng kt cc hin tng ca gii t nhin c lin quan trc tip ti k thut
trng trt v nh bt. Nhng tri thc nh vy khng h thng ho
thnh cc khoa hc t nhin. Mt s tri thc v ngh th cng vi t cch
l ngh ph trong cc lng x khng t ti trnh ca cng ngh
cao v sn xut hng ho ph bin. N thng c pht hin ngu nhin
v tr thnh b quyt ca cc lng ngh truyn thng. Cc tri thc v x hi
ca ngi Vit Nam truyn thng cn bn b gii hn cc hiu bit mang
tnh qui phm giao tip trong t chc lng x. Thm vo l nhng hiu
bit v truyn thng dn tc m ch yu l qua truyn khu.
Khi c s giao lu tri thc vi cc hc thuyt ln t Trung Quc v
n , mt tng lp tr thc khng ln c iu kin tip thu theo tinh
thn thc tin Vit Nam. Tuy nhin, nhng tri thc t cc hc thuyt ny
ch yu l cc tri thc v chnh tr - x hi.
Ton b nhng iu kin a l, kinh t, chnh tr v vn ho x hi
c khi qut vn tt trn y tr thnh c s hin thc trc tip cho
qu trnh pht sinh v pht trin ca lch s t tng Vit Nam, trong c
t tng trit hc.
b) Nhng c im ch yu ca lch s t tng trit hc Vit
Nam
- c im ca qu trnh hnh thnh v pht trin cc t tng trit
hc Vit Nam
S hnh thnh v pht trin ca trit hc bao gi cng gn trc tip
vi cc tri thc v th gii ca con ngi - ca nhiu ngi v nhiu th h.
Khi thy ca cc tri thc y bao gi cng l cc tri thc kinh nghim. T
cc tri thc kinh nghim thng thng nht c hnh thnh trong qu trnh
thc tin sn xut v sinh hot, c th c nng dn ln thnh nhng khi
Su tp T Thnh L
51
nim tru tng, c tnh cht ph bin. Nh hnh thnh cc quan im,
quan nim bao qut, chung nht ca con ngi v th gii. Nhng quan
im li tr thnh c s nhn thc con ngi l gii v gii t nhin
v x hi.
Theo ngha , con ngi Vit Nam trong lch s da trn c s
kinh nghim tch lu nhiu i ca mnh tng bc t ti nhng khi
qut tru tng v hnh thnh mt s quan nim chung nht v th gii.
l nhng quan nim v tnh thng nht ph bin ca cc mt i lp, v v
tr trung tm ca mt tri i vi hot ng ca vn vt, v ngun gc ca
dn tc, v sc mnh tt yu ca cng ng dn c v.v...
Tuy nhin, cc quan nim tr thnh mt h thng cc quan
im chung nht v t nhin v x hi, tc l tr thnh cc h thng trit
hc, cn cn nhng iu kin khc, m v cn bn trong iu kin lch s
Vit Nam cha th to ra c. Do vy, ch c th ni ti lch s t tng
trit hc Vit Nam m cha th cp n lch s trit hc Vit Nam.
Qu trnh pht trin ca lch s t tng trit hc Vit Nam l qu
trnh pht trin song trng hp nht gia hai xu hng l xu hng t thn
v xu hng tip bin cc t tng trit hc, cc hc thuyt trit hc c
du nhp t bn ngoi. C hai xu hng ny bt u din ra vi mt lch
s khong hai ngn nm, t u cng nguyn, c bit l t th k X n
nay.
Trong qu trnh tip bin cc h t tng trit hc c du nhp t
bn ngoi, Nho gio t Trung Quc v Pht gio t gc n ng
gp mt vai tr c bit quan trng. th k XX v hin nay, trit hc
Mc-L nin v ch ngha Mc-Lnin l cc nhn t ch o.
Rt nhiu quan im trit hc ca cc hc thuyt ni trn tr
thnh nhn t hu c ca t duy trit hc, quan im trit hc ca ngi
Vit Nam. Nhiu ni dung ca cc quan im c bin i cho ph
hp vi cc t tng trit hc truyn thng ca ngi Vit Nam.
Nh vy, lch s hnh thnh v pht trin ca lch s t tng trit
hc Vit Nam c c im khc bit kh cn bn vi lch s hnh thnh v
pht trin trit hc ca Trung Hoa, n v nhiu quc gia dn tc khc.
- c im v ni dung t tng trit hc Vit Nam
Su tp T Thnh L
52
Trit hc l hnh thi thc x hi, phn nh cc iu kin hin thc
khch quan ca x hi. l t duy chiu su nhm gii quyt cc nhim
v lch s t ra cho mi x hi, mi giai on lch s v thi i lch s.
Hng s lch s hin thc Vit Nam trn hai ngn nm qua l lch s
c kt cc dn c thuc cc cng ng lng x, cc dn tc ngi trn khu
vc a l ng nam chu chng gic ngoi xm, khng nh quyn t
ch c lp v lm cc cng trnh thu li sn xut nng nghip la
nc.
T hng s lch s ny lm ny sinh hai nhu cu hin thc lch s.
Mt l, nhu cu c kt cng ng dn c lng x v cng ng quc gia
dn tc. Chnh t lm xut hin xu th hng ni mnh m. Hai l,
nhu cu hc tp ngi nc ngoi chng li s xm lc nhm bo v
nn c lp dn tc.
Cng chnh v vy, thc v cng ng, v c lp ch quyn
ny sinh t rt sm trong lch s Vit Nam v thng xuyn c nui
dng, pht trin trong sut chiu di lch s. thc dn dn c nng
ln thnh t tng yu nc. C th gi t tng y l ch ngha yu nc
Vit Nam bi v l t tng chiu su ca nhn thc v l t tng
xut pht ca s ny n v pht trin ca c thc h lch s Vit Nam.
Hu nh tt c nhng suy t chiu su tm cc trit l Vit Nam u c
ngn ngun t t tng c kt cng ng v c lp ch quyn quc gia
dn tc. C th ni, ton b thc h Vit Nam trong lch s u xoay
quanh hai t tng ct li .
Do vy, trong cu trc thc h Vit Nam, ch ngha yu nc vi
ni dung c bn l t tng v c kt cng ng v c lp ch quyn quc
gia thng c xc nh vo v tr trung tm ca lch s t tng v
vn ha.
c) c im v hnh thc th hin cc t tng trit hc Vit Nam
Cc t tng trit hc tm h thng cc quan im, thng c
trnh by di hnh thc trc tc ca cc trit gia v theo phng thc l
lun. Xut pht t c im , t lu c mt s nh nghin cu quan
nim rng khng th ni ti lch s trit hc Vit Nam ngay c phm vi
ch l cc t tng trit hc.
Su tp T Thnh L
53
Thc ra, trc tc l lun ca cc trit gia ch l mt hnh thc th
hin ca nhng t tng trit hc. iu ny c bit r khi nghin cu v
lch s trit hc cc nc phng ty. i vi lch s trit hc phng
ng v lch s t tng trit hc Vit Nam, hnh thc th hin cc t
tng trit hc khng b gii hn cc trc tc, c bit khng ch theo
phng thc l lun.
Nhng t tng trit hc Vit Nam, ngoi cc trc tc ca cc nh
t tng cn c th hin qua rt nhiu hnh thc phong ph. Ngay c
hot ng ca cc phong tro dn tc cng l mt hnh thc v l mt
phng thc th hin t tng chiu su ca t duy trit hc. V vy,
nghin cu lch s t tng Vit Nam cn n phng php ca cc khoa
hc lin ngnh, m trc ht l lin ngnh cc khoa hc x hi v nhn
vn. Cho n nay c nhiu cng trnh theo phng php v i ti
nhng kt lun v t tng trit hc Vit Nam.
2. Nhng ni dung c bn ca lch s t tng trit hc Vit
Nam
a) Nhng t tng trit hc chnh tr, o c v nhn vn trong
lch s t tng trit hc Vit Nam
- T tng yu nc trong lch s t tng trit hc Vit Nam
Trong lch s t tng Vit Nam, t tng yu nc khng ch l
mt t tng chnh tr m cn l mt t tng o c v nhn vn cao c.
ng thi, t tng yu nc ca ngi Vit Nam cn thng c cc
nh t tng Vit Nam trong sut chiu di lch s suy t chiu su ca
nhng trit l v tr thnh Ch ngha yu nc Vit Nam. V vy, y cng
chnh l mt ni dung ca lch s t tng trit hc Vit Nam.
Ch ngha yu nc Vit Nam l mt h thng cc quan nim
chiu su trit hc v dn tc v c lp dn tc; v mt quc gia c lp
ngang hng vi phng Bc v nhng quan nim v ngun gc, ng lc
ca cuc chin tranh cu nc v gi nc. Nhng t tng ny tr thnh
nhng ni dung ct li ca lch s t tng trit hc Vit Nam.
thc v dn tc v c lp dn tc tng ny sinh rt sm cc
c dn ngi Vit thuc giai on trc khi ginh c quyn c lp dn
tc xy dng mt quc gia c ch quyn ngang hng vi cc triu i
phong kin phng bc (t th k X). thc v dn tc v c lp dn tc
Su tp T Thnh L
54
dn dn c hnh thnh, pht trin tm quan im v lun l c
nng cao trong giai on lch s mi khi dn tc ginh c quyn t
ch.
Do vy, quan nim v dn tc v c lp dn tc ca ngi Vit
Nam l mt qu trnh, ngy cng c nh hnh v tr thnh mt ni dung
c bn ca ch ngha yu nc Vit Nam. Quan nim bt ngun t thc
tin u tranh ginh quyn c lp ca dn tc Vit Nam trong sut my
ngn nm lch s.
Trong sut my ngn nm lch s, c mt vn t ra thng
xuyn cho ngi Vit Nam l phi lm th no chng minh c cng
ng ng Vit khc vi cng ng ngi Hn v ngang hng vi h. Lc
u cc nh t tng nu ln quan nim dn Lc Vit v pha sao Dc,
sao Chn (theo php tnh lch c), khc vi Hoa H v pha sao u; tc
l thuc hai phng nam, bc khc nhau. Tip n ngi Vit Nam chng
minh rng tc Vit v pha nam Ng Lnh l dy ni pha nam Trung
Quc, ngn cch pha nam v pha bc Trung Quc. Cn tc Hn v pha
bc dy Ng Lnh. l t tng mun khng nh s c lp v a l
ca tc Lc Vit v tc Hn.
Nh vy, kt hp quan nim thin vn v a l, ngi Vit Nam
tng bc khng nh s tn ti c lp ca mnh vi tc Hn, khng ph
thuc vo tc Hn nh quan nim ca ngi Hn tng a ra lm t tng
cho cc cuc xm lc xung pha nam. T tng c lp , n thi L
c L Thng Kit k tha v khng nh "Sng ni nc Nam th
vua nc Nam tr v". thing ling ho quan im , L Thng Kit
cn vin n Thin L lm cn c theo cch t duy truyn thng trong
Nho gio Trung Hoa.
Trn lnh vc nhn thc l lun, s bc bch ca cuc u tranh
chng gic ngoi xm buc cc nh t tng phi c s i su hn, khi
qut cao hn, ton din hn v khi cng ng tc Vit. Nguyn Tri l
ngi thc hin c s mnh ny. Trong cc bc th gi qun Minh v
nht l trong tc phm i co bnh Ng", Nguyn Tri chng minh
rng, cng ng tc Vit c cc yu t a l, cng vc, phong tc,
lch s, nhn ti nn n l mt cng ng ngi c b dy lch s ngang
hng vi cng ng ngi ca phng bc, khng ph thuc vo phng
bc. Nhn thc ca Nguyn Tri nu ln c cc yu t cn thit
Su tp T Thnh L
55
lm nn mt dn tc, t c s l lun cho s c lp dn tc. L lun
t ti nh cao ca quan nim v dn tc c di thi k phong
kin Vit Nam. N to nn sc mnh cho cng ng ngi Vit Nam trong
cuc u tranh chng qun Minh xm lc u th k XV v c giai on
lch s sau ny. Nhng khi thc dn Php xm lc Vit nam, l lun trn
t ra bt lc. Phi hn na th k sau, vo nhng nm 20 ca th k XX,
H Ch Minh mi tm ra c l lun cu nc mi v Ngi lm cho
khi nim dn tc v dn tc c lp c ni dung v sc thi ngang tm
thi i mi trn mt c s th gii quan mi.
Nhng quan nim v nh nc ca mt quc gia c lp ngang hng
vi phng Bc cng l mt ni dung c bn ca ch ngha yu nc Vit
Nam.
Vit Nam trc v sau khi ginh c c lp dn tc t s thng
tr ca cc tp on phong kin phng Bc, phm tr dn tc nm trong
h t tng ca giai cp phong kin, gn vi tnh cht v a v cng nh
vi ch chnh tr - x hi ca giai cp phong kin. Ch chnh tr - x
hi tr thnh hnh thc c bit quan trng c kt cc yu t cu
thnh dn tc v l iu kin thc thi quyn dn tc.
Trc khi ngi Hn n, tc Vit c nh nc Vn Lang v u
Lc ca mnh. Ngi Hn n, nh nc u Lc b tiu dit, lnh th ca
tc Vit b bin thnh mt b phn ca tc Hn. Ngi Vit u tranh
chng li s thng tr ca ngi Hn cng c ngha l u tranh ginh
quyn t chc ra nh nc ring ca mnh, ch ring ca mnh. Quyn
xy dng nh nc ring, ch ring l mc tiu hng u ca cc cuc
u tranh ginh c lp dn tc.
Xy dng nh nc trong lc by gi khng th khng tnh ti cc
yu t quc hiu, quc , hiu, nin hiu,... Cn phi lm sao cc
quc danh, quc hiu va th hin c s c lp dn tc, va cho
thy s bn vng, s pht trin v s ngang hng vi cc triu i phng
Bc. thc hin iu ny, L B tng t b lun cc tn gi m h
p t cho nc ta, nh "Giao Ch", "Giao Chu", "Nam Giao", "Lnh
Nam",v.v... l nhng tn gi gn lin vi s ph thuc vo phong kin
phng Bc. L B t tn nc ta l Vn Xun. Sau ny nh inh t
tn nc l i C Vit, cn nh L li t quc hiu l i Vit... Hiu
ca ngi ng u quc gia cng c chuyn t Vng hiu sang
Su tp T Thnh L
56
hiu chng t s c lp ngang hng vi Hong phng Bc. Kinh
cng c chuyn t C Loa n Hoa L, ri t Hoa L n Thng
Long c c ni "Trung tm ca b ci t nc... v tr gia bn
phng, mun vt phong ph tt ti... ch t hp ca bn phng"
(Chiu di ca L Cng Un), ni xng ng l kinh ca mt nc
c lp v pht trin phn thnh.
Nh vy l t u thi k c lp, Vit Nam l mt quc gia dn tc
phong kin. Xt v phng din chnh th, t quc hiu n hiu, nin
hiu, kinh v.v... u c nhn thc y , v mi tn gi l mt
t th th hin quan im ca mt dn tc c lp, t ch, t cng. y
cng l mt ni dung c bit quan trng ca ch ngha yu nc Vit
Nam.
L lun v dn tc c lp v quc gia c ch quyn l mt v kh
quan trng trong tay cc lc lng khng chin, song bn thn n khng
lm nn chin thng. Mun chin thng c k th ng o v hng
mnh hn mnh gp nhiu ln th vn t ra l phi lm th no ng
vin c sc mnh ca ton dn, chuyn sc mnh ca ngi Vit
Nam t yu thnh mnh. y l nhng vn thuc khoa hc qun s v
thuc tm chin lc ca cuc khng chin chng gic. Do vy, nhng suy
t chiu su trit hc v ngun gc v ng lc ca cuc chin tranh cu
nc v gi nc cng tr thnh mt ni dung quan trng v c bn ca
ch ngha yu nc Vit Nam.
Cc nh ch o cuc chin tranh gi nc trong lch s dn tc u
thy s cn thit phi c mt l lun c khi qut nn t thc t chin
u. H tm nhng nguyn nhn ca nhng thnh cng v tht bi c
kt kinh nghim v khi qut thnh l lun; h em hiu bit ca mt ngi
truyn b cho nhiu ngi. Thng thng, sau mi thng li ginh c
c lp dn tc, ngi Vit Nam u tin hnh tng kt kinh nghim
truyn li cho i sau.
Phi coi trng sc mnh ca cng ng l iu u tin rt ra c
ca cc nh t tng. Cng ng ngi Vit l mt thc th x hi hnh
thnh trong lch s v c cng c bi nhng thnh vin ca n. Nhng
con ngi trong cng ng thc c rng h cng mt ging ni,
cng mt lnh th, cng mt sinh hot v cng mt vn mnh. Cng ng
s yu nu nhng thnh vin khng c g gn b vi nhau v
ngc li n s tr thnh mt sc mnh nu n c c kt li vi nhau v
Su tp T Thnh L
57
c iu kin c kt. Cc nh ch o cuc chin tranh lc by gi hiu
c iu . H thy con ngi ta c quyn li th mi c trch nhim, c
phn ca mnh trong tp th th mi gn b vi tp th, c quan h tt th
mi ng lng. H nhn mnh yu t pht huy sc mnh ca cng
ng. Trn Quc Tun tng yu cu: "Trn di mt lng, lng dn khng
chia", v "Vua ti ng lng, anh em ho mc, c nc gp sc, gic t b
bt", "c thu phc c qun lnh mt lng nh cha con th mi dng
c". Nguyn Tri ni "Tht qun ru ho nc, di trn u mt d
cha con". T tng ny n thi cn i, c cc nh t tng nu ln l,
c hp sc, hp qun th mi c sc mnh. n thi i H Ch Minh,
Ngi tng kt v nu ln nguyn l "on kt, on kt, i on kt;
Thnh cng, thnh cng, i thnh cng".
cao sc mnh ca cng ng, cc nh t tng lm mt vic
ph hp vi yu cu gii quyt mu thun ch yu lc by gi l bin ch
t mnh thnh yu v sc ta t yu tr nn hng mnh.
Coi trng dn, coi dn l gc ca quc gia l nhng ni dung quan
trng trong lch s gi nc v cu nc. T tng c t thi Mnh
t bn Trung Hoa c i. Nhng t tng ny u c cc nh t tng
Vit Nam coi trng v k tha.
Trong lch s t tng dn tc phi tnh ti cc quan im tch cc
i vi dn. L Cng Un tng nhn mnh "Trn vng mnh tri, di
theo dn, thy thun tin th thay i". L Pht M ni: "Nu trm h m
no th ta lo g thiu thn". Trn Nhn Tng th ni: "Ngy thng c th
v hai bn, n khi nc nh hon nn th ch c bn gia n i theo thi".
Nguyn Tri ni: "Ch thuyn l dn m lt thuyn cng l dn". L
Thng Kit ni o lm ch dn ct nui dn".v.v... n thi i H
Ch Minh, quan nim v dn c pht trin n mt trnh cao hn
v c c s l lun ca ch ngha Mc - L nin.
T tng trng dn l c s cho ng li cao Nhn, Ngha v
cho i sch nhn hu, cho nhng bin php nhm hn ch mu thun giai
cp trong x hi.
Thy c vai tr ca dn v nu ln c mt s yu cu dn ch
ca dn i vi cc nh t tng thi phong kin khng phi l d dng.
Do lp trng phong kin v c im cuc sng hn ch nhn quan ca
h. Nhng l nhng nh yu nc ln, ng nh cao ca phong tro yu
Su tp T Thnh L
58
nc ng thi, h thy c yu cu phi c kt cng ng, pht huy
sc mnh ca dn tc nn vt qua c nhng hn ch giai cp vn c
ca mnh.
Qua nhng phn tch trn c th thy t tng yu nc Vit Nam
c nhng nt khc bit nht nh vi t tng yu nc ca cc dn tc
khc v l mt b phn c bit quan trng ca lch s t tng Vit Nam
ni chung, lch s t tng trit hc Vit Nam ni ring.
- Quan nim v o lm ngi trong lch s t tng trit hc Vit
Nam
Mt trong nhng vn c cc nh t tng Vit Nam trong lch
s c bit quan tm l vn v o lm ngi, bi l y l vn c
lin quan mt thit vi vic xc nh c s t tng ca hnh ng chnh
tr, o c v nhn sinh.
Qu trnh suy t v o lm ngi dn cc nh t tng Vit Nam
trong lch s tip thu tinh hoa ca c ba o Nho, Pht v Lo Trang v
kt hp chng trong mt h t tng thng nht cho ph hp vi iu kin
lch s chnh tr, o c v cuc sng ca con ngi Vit Nam. C th
nhn thy hu nh trong cc trc tc v trong li sng ca cc nh t
tng ln Vit Nam thi phong kin u c s thm nhun nhng tinh ty
ca c ba o Nho, Pht v Lo Trang. Ty theo cc iu kin lch s c
th m c th nhn thy vai tr tri hn ca mi o trong mi nh t
tng cng nh trong mi tnh hung c th. Trong giai on lch s L
Trn, o Pht v o Lo Trang c xu hng pht trin v nh hng
tri hn o Nho. Ngc li, trong giai on lch s thi L Nguyn, o
Nho li c xu hng c tn vinh. Mi nh t tng, khi nhp th vo i
ph vua, gip nc thng chu nhiu nh hng ca nhng t tng o
Nho. Ngc li, khi lui v n hoc trong thi k thanh bnh ca t nc
li c xu hng tn vinh nhng t tng ca o Pht v o Lo Trang.
b) Mt s t tng trit hc Pht gio trong lch s t tng trit
hc Vit Nam
Nhn bao qut lch s, giai on thi L Trn, t th k X n th
k XIV Pht gio tng gi vai tr trung tm trong hot ng t tng v
ng thi Nho gio tng bc thm nhp vo gii tr thc. Giai on thi
L Nguyn, t th k XV n th k XIX, thc h Nho gio gi a v
Su tp T Thnh L
59
c tn trong sinh hot t tng quan phng v Pht gio vn pht huy
vai tr nht nh trong gii hc thut. Bi vy, cc nh t tng Vit Nam
thi k ny u l nhng tr thc Nho hc v Pht hc.
Nhng t tng trit hc ca Nho gio v Pht gio thng c s
dng nh cc cng c cn thit lun gii v th gii v nhn sinh theo
tinh thn cc gi tr t tng trit hc ca dn tc. V vy, khi nghin cu
t tng trit hc Vit nam thi phong kin khng th b qua v tr ca t
tng trit hc Pht gio v Nho gio, vi t cch l nhng b phn cu
thnh ni dung t tng trit hc Vit Nam, nhng l nhng t tng
Pht gio v Nho gio t nhiu c Vit Nam ho theo yu cu ca
tng giai on lch s ca t nc.
Pht gio c gc t n c i c truyn b vo Vit Nam vi
c hai t cch trit hc v tn gio. Trong nhng th k u cng nguyn,
Pht gio c truyn b vo Vit Nam trc tip t n v ch yu vi
t cch l mt tn ngng v mt tn gio. T th k VI n th k IX,
Pht gio c truyn b vo Vit Nam cn bn t Trung Hoa v ch yu
vi t cch l h t tng trit hc.
C ba tng phi Pht gio i tha pht trin Vit Nam thi
phong kin l Thin tng, Tnh tng v Mt tng, trong Thin tng
bao hm nhng t tng trit hc su sc nht v phng din siu hnh
hc. nh hng ln nht ca Tnh tng l nhng t tng o c nhn
sinh.
Trn c s nhng tng phi Pht gio i tha , ngi Vit Nam
cn sng lp hai tng phi Pht gio Vit Nam l phi Tho ng (thi
L) v phi Trc Lm (thi Trn).
Trong lnh vc t tng trit hc thi L - Trn, Thin tng gi
vai tr l b phn t tng trng yu trong gii tr thc. Tt c nhng trc
tc thi L - Trn u bao hm cc ni dung trit hc Thin tng. Nhng t
tng trit hc nhn sinh ca Pht gio c nh hng su sc ti ni
dung t tng trit hc ca cc nh t tng tin b trong giai on lch s
thi L - Nguyn nh Nguyn Tri, Ng Thi Nhm, Nguyn Du v.v...
C th khi qut t tng trit hc Pht gio Vit Nam hai b
phn cu thnh l Siu hnh hc v Nhn sinh quan. Nhng trit l trong b
Su tp T Thnh L
60
phn siu hnh hc l lp t tng trit hc chiu su, tr thnh ni dung
cn bn trong t tng trit hc ca cc tr thc thi L - Trn. y l
nhng t tng trit hc n c Trung Hoa ho v truyn b vo
Vit Nam, c gii tr thc ng thi c bit coi trng.
Phm tr trit hc trung tm ca Thin tng l "Bn Th Chn Nh"
hay Thc Tng cc php hoc bn th "Nh Lai".
Theo lun gii ca Thin tng, Bn Th Chn Nh chnh l nguyn
l thng nht ca th gii. Th gii cc hin tng (Php hu vi) lun bin
i khng ngng. Tt c cc hin tng ch l biu hin ca Bn Th
Chn Nh. Do vy, v l lun nhn thc, theo trit hc Thin tng cn phi
vt qua th gii cc hin tng t ti Bn Th Chn Nh, khi s
t ti s gic ng cu cnh. Nhng s gic ng ny khng phi t c
bng con ng i t trc quan sinh ng (tc l t nhn thc cc hin
tng) n bn cht tru tng m l bng con ng siu vit qua cc
hin tng. V vy, phm tr "V tr" tr thnh phm tr cn bn trong l
lun nhn thc ca Thin tng. y thc cht l php bin chng ca Thin
hc. Theo tinh thn ca php bin chng ny, th gii c biu hin ra
trong tnh a dng ca nhng khc bit v mu thun, nhng xt theo bn
cht chng thng nht vi nhau.
Phm tr trung tm trong trit hc nhn sinh Pht gio Vit Nam l
phm tr "T bi". y l phm tr c bn trong trit hc Pht gio i
tha. Ni dung c bn ca phm tr ny l tinh thn bao dung gia con
ngi vi nhau cng nh vi mun loi v tnh v hu tnh. Bn cht trit
hc su xa ca phm tr ny l phm tr "V ng trong trit hc Pht gio
c i n . y cng chnh l t tng trit hc nhn vn ca Pht gio.
Tinh thn cu chng sinh l mt tinh thn thc tin. Tinh thn l h
qu tt yu t s gic ng t bi.
Nh vy, vi t tng t bi, trit hc Pht gio Vit Nam b sung
c s l lun cho t tng nhn i Vit Nam; t tng nhn i ny vn
c c s hin thc t lch s c kt cng ng dn tc.
Tm li, nhng t tng trit hc Pht gio Vit Nam l mt b phn
cu thnh lch s t tng trit hc Vit Nam thi phong kin. Nh nhng
t tng trit hc ny m lch s pht trin t tng trit hc Vit Nam
Su tp T Thnh L
61
c b sung bng cc phm tr trit hc mi, to ra chiu su ca t duy
trit hc v t nhin, x hi v nhn sinh.
c) Mt s t tng trit hc Nho gio trong lch s t tng trit
hc Vit Nam
Nho gio l hc thuyt trit hc ra i t thi c i Trung Hoa. Ci
ngun t tng ca Nho gio c t thi Vn Vng, Chu Cng c
Khng t h thng ho thnh hc thuyt ln thi Xun Thu. Hc thuyt
c Tun t v c bit l Mnh t thi Chin quc tip tc pht trin
to thnh Nho gio thi c i. Nho gio thi phong kin Trung hoa
c cc nh t tng qua cc triu i Hn, ng, Tng, Nguyn, Minh,
Thanh tip tc pht trin hn na theo mc tiu xc lp c s thc h
thng tr x hi.
Nho gio c du nhp vo x hi Vit Nam ngay t nhng th k
u cng nguyn v trong sut thi k bc thuc gn mt ngn nm nhng
ch yu trong mt b phn rt hn ch ca tng lp trn ca x hi.
T khi nh nc phong kin c lp t ch c xc lp, cc triu
i phong kin Vit Nam ch ng du nhp v chn hng Nho gio theo
hng xc lp nn tng thc h chnh tr ca mnh. Khi u l triu L
xy dng Vn Miu (Quc T Gim) th Chu Cng, Khng t. Sau
, tri qua cc triu i phong kin, ni y tr thnh khu quc hc ln
nht trong c nc.
Qu trnh pht trin Nho gio Vit Nam to ra mt nn quc
hc phong kin, ly ni dung Nho hc lm cn bn. M rng ra, nn gio
dc thi phong kin Vit Nam ngy cng coi trng ni dung Nho hc.
T nn gio dc ny lm xut hin mt tng lp nho s ngy cng
gi vai tr quan trng khng ch trong h thng cai tr quc gia m cn c
bit quan trng trong lnh vc i sng t tng v hc thut.
Tng lp nho s Vit Nam c hai khuynh hng t tng. Khuynh
hng th nht l tuyt i ho cc gi tr t tng Nho hc Trung Hoa,
nht l i vi Nho hc thi Tng. Khuynh hng th hai l nghin cu
Nho hc theo tinh thn sng to Vit Nam, vn dng ph hp vo hon
cnh c th ca t nc, c bit l vo cc giai on, cc thi im lch
s m nhim v gii phng dn tc ang t ra cp bch.
Su tp T Thnh L
62
Chnh khuynh hng th hai c vai tr c bit quan trng trong
lch s pht trin t tng trit hc Vit Nam thi phong kin. Theo
khuynh hng ny, nhiu gi tr Nho hc, c bit l vo cc giai on, cc
thi im lch s m nhim v gii phng dn tc ang t ra cp bch,
c cc nh t tng Vit Nam pht huy.
Chnh khuynh hng th hai c vai tr c bit quan trng trong
lch s pht trin t tng trit hc Vit Nam thi phong kin. Theo
khuynh hng ny, nhiu gi tr Nho hc, c bit Nho hc thi c i
Trung hoa c k tha v pht trin.
Trit hc Nho gio bao gm hai b phn cu thnh l "Hnh nhi
thng hc" v "Hnh nhi h hc". B phn th nht c khuynh hng i
su vo trit l tm siu hnh hc, gn lin vi sch Trung Dung (trong
T th) v nhng ch gii ca cc nh Nho hc Trung Hoa i vi b Chu
Dch (trong Ng Kinh).
Nhng t tng trit hc ny c vai tr c bit quan trng i vi
cc nh t tng li lc trong lch s Vit Nam nh Nguyn Bnh Khim,
Ng Thi Nhm v nhiu nh t tng khc.
B phn th hai ca Nho gio c xu hng i su vo nhng lun
im trit hc v chnh tr v o c, nhm xc lp thc h cai tr phong
kin theo m hnh ch tp quyn cao .
Nhiu t tng tin b trong cc quan im v chnh tr o c ca
Nho gio c cc nh t tng Vit Nam k tha theo tinh thn thc
tin ca dn tc. l t tng thn dn, trng dn, coi dn l gc ca
quc gia; l t tng nhn, ngha trong i sng chnh tr - x hi; l
mi quan h bin chng song trng gia vua - ti, cha con, chng - v;
l cc phm tr o c trung, hiu, tit, ngha.v.v...
Trong khi k tha v s dng cc t tng tin b , cc nh t
tng Vit Nam b sung v lm thay i cc ni hm mt s khi nim
vn c ca Nho gio Trung Hoa.
T tng trng dn ca Nho gio Trung Hoa thng b gii hn bi
cc quan h tng tc, ng cp, giai cp; cn i vi cc nh t tng Vit
Nam c mt ngha mi l ton dn tc. i vi Nho gio Trung Hoa
phm tr nhn, ngha thng mang gi tr c nhn; cn i vi cc nh t
tng Vit Nam li c mt ni hm cng ng nhn dn lao ng; i vi
Nho gio Trung Hoa, cc phm tr trung, hiu thng ch c ngha trung
Su tp T Thnh L
63
vi vua v hiu vi cha m, cn i vi cc nh t tng Vit Nam hai
phm tr ny khng b gii hn m cn c m rng thnh trung vi
quc gia dn tc v hiu vi nhn dn v.v...
Cng chnh v vy, trong lch s t tng Vit Nam, khng ch c
nhn, ngha m cn c i nhn, i ngha; khng ch c trung
qun m cn c i quc; khng ch ni trng dn m cn lun nhn
mnh "dn vi bn" v.v...
d) S i lp gia th gii quan duy vt v duy tm, trit hc v
tn gio trong lch s t tng trit hc Vit Nam
S pht trin ca lch s t tng Vit Nam lun lun din ra trong
mi quan h song trng, giao thoa v tng hp nhng trong s thng nht
vn c nhng biu hin ca s i lp v u tranh gia cc loi th gii
quan duy vt v duy tm, trit hc v tn gio. iu ny xut pht t
nhiu nguyn nhn, nhng c mt nguyn nhn c bn l do s pht trin
ca n lun lun c s giao lu, tip bin vi cc h t tng c du nhp
t bn ngoi, nhng vn nm trong h qui chiu ca t tng trit hc
phng ng vng chu . V vy, cuc u tranh gia th gii quan duy
vt vi th gii quan duy tm cng nh cuc u tranh gia th gii quan
trit hc vi th gii quan tn gio v tn ngng thng xuyn din ra
di cc hnh thi biu hin rt c bit. Cuc u tranh khng c im
kt thc trong sut chiu di lch s thi phong kin cho n khi bt u c
s thm nhp ca cc h t tng trit hc phng ty thi cn i v c
bit l t khi c h t tng trit hc Mc-Lnin c truyn b vo Vit
Nam.
C th nhn thy cuc u tranh gia cc quan im trit hc theo
lp trng duy vt v duy tm khng c phn nh r rng gia cc
trng phi v gia cc nh t tng; cng khng phi ch vi vic gii
quyt mt vn c th m tri rng trn nhiu vn nhng c th khng
nh nhng t tng trit hc duy tm kt hp vi cc t tng tn gio l
th gii quan bao trm, cn th gii quan duy vt v ch ngha v thn ch
th hin m nht v ch trong phm vi gii quyt mt s vn c th trong
mt hon cnh c th.
Su tp T Thnh L
64
Trong khi ch ngha duy tm v tn gio c mt chiu su l lun v
c tnh h thng cao th cc quan im duy vt v v thn ch l nhng yu
t nhn thc cn mang nng tnh cht kinh nghim ngu nhin.
V mt hnh thi biu hin, cuc u tranh gia cc quan im duy
vt v duy tm trong lch s t tng trit hc Vit Nam c biu hin
trong vic gii quyt mi quan h gia cc phm tr "Tm" - "Vt"; "Linh
hn" - "Th xc"; "L" - "Kh"; v.v...
Cuc u tranh gia cc quan im cn c th hin trong vic
kin gii v nguyn nhn v ngun gc ca cc s kin trong i sng
chnh tr ca t nc v s mnh ca con ngi trong x hi. l nhng
vn nh ngun gc ca s an, nguy; hng, vong i vi cc triu i;
vn v bn tnh v s mnh ca mi con ngi; vn o Tri v
o Ngi v.v...
Th gii quan duy tm trong lch s t tng Vit Nam thng gn
lin v biu hin di hnh thc tn gio, tn ngng. iu ny c ngun
gc t s giao thoa v c xu hng hp nht ca ba o Nho, Pht v Lo Trang vi tn ngng dn gian c truyn ca ngi Vit.
C th thy mi khi nim c s dng trong lch s t tng trit
hc Vit Nam u bao hm trong n s an xen, giao thoa ca bn chiu t
tng l Nho - Pht o - Tn ngng dn gian m tiu biu l cc khi
nim Mnh Tri, Nghip, Kip, Linh hn, Th xc, v.v...
Cng chnh v vy, cng mt thut ng cng mt nh t tng nht
nh nhng trong ni hm khi nim c th bao hm nhng t tng tri
ngc nhau, vn thuc v cc th gii quan khc nhau.
Trong qu trnh pht trin, cc quan im duy tm v tn gio t
bc l nhng hn ch ca n trong vic cn gii thch mt cch hp l v
ph hp vi thc tin cc s kin chnh tr - x hi, l thi c cho s bc
l t pht ca cc quan im theo lp trng duy vt v v thn.
chiu su ca t tng trit hc, mt s nh t tng tin b Vit
Nam tm cch gii thch cc s kin chnh tr - x hi v nhn sinh theo
xu hng duy vt v v thn mt cch duy l. Cc nh t tng thng
s dng cc thut ng vn c ca trit hc o Nho, o Pht hay o LoTrang nhng gii thch theo hng duy vt v v thn.
Su tp T Thnh L
65
Thut ng Thin Mnh vn l thut ng ca Nho gio nhng c
gii thch theo quan im duy vt v v thn, coi Thin Mnh chnh l
cc lc lng tt yu khch quan ca gii t nhin m khng phi l lc
lng thn b v nhn cch ho. Vn dng l l v s bin i tt yu
khch quan c vit trong Kinh Dch, mt s nh t tng Vit Nam
gii thch khi nim "Thi -Th" theo nguyn tc duy vt v c tnh bin
chng su sc.
Nhng t tng duy vt v v thn thng c bc l trong
nhng giai on khi nhu cu gii phng dn tc v chn hng t nc
ang t ra mt cch cp bch, i hi i sng t tng v hc thut phi
c nhng chuyn bin cn bn. Nhng t tng tr thnh l lun ca
tng lp tin b trong gii tr thc, trong gii cai tr v qun chng nhn
dn nhm ci bin vn mnh ca t nc. Nhng t tng cng ph
hp vi nhng trit l ca nhn dn. Nhng trit l c hnh thnh tt
yu t thc tin lao ng v bo v ch quyn quc gia dn tc, xy dng
quc gia c lp t ch trc cc th lc ngoi xm.
Tm li, lch s t tng trit hc Vit Nam l s phn nh lch s
trn hai ngn nm c kt cng ng dn tc dng nc v gi nc.
cng l lch s pht sinh v pht trin ca t tng trit hc trong qu
trnh thng xuyn c s giao lu, tip bin i vi c h t tng trit hc
ln c du nhp t bn ngoi m trc ht l vi cc hc thuyt ln ca
Trung Hoa v n . Nho gio v Pht gio - vi t cch l cc hc thuyt
ln c vai tr c bit quan trng trong qu trnh pht trin ca lch s
t tng trit hc Vit Nam. Nhiu quan nim trit hc ca Nho gio v
Pht gio tr thnh nhng ni dung c bn ca lch s t tng trit
hc Vit Nam thi phong kin c lp t ch. Nhiu t tng trit hc khc
c cc nh t tng Vit Nam tip thu c chn lc, c b sung vi
nhng ni hm khi nim mi vn khng c trong cc hc thuyt . y
cng l nhng sng to t tng theo tinh thn thc tin Vit Nam, gp
phn lm su sc v phong ph i sng tinh thn v hc thut ca dn
tc.
Xt theo cu trc t tng, c th nhn thy ch ngha yu nc Vit
Nam l ni dung trung tm ca lch s t tng Vit Nam. Ni dung cn
bn ca ch ngha yu nc Vit Nam l quan nim v dn tc v dn tc
c lp; l quan im v mt nh nc ch quyn c lp ngang hng vi
Su tp T Thnh L
66
cc quc gia phng bc; l nhn thc v ngun gc, ng lc ca cuc
chin tranh cu nc v gi nc. Nhng t tng c nng ln
tm cao mi trong thi i H Ch Minh vi s du nhp ch ngha McLnin v trn c s thc tin ca thi i mi t nhng thp k u th k
XX n nay.
3. Vai tr ca
trit hc Vit Nam
Ch Minh i vi s pht trin ca lch s
T khi thc dn Php xm lc v t ch cai tr thc dn Vit

Nam lm xut hin hai nhu cu ln ca lch s l gii thch s tht bi
ca triu i phong kin nh Nguyn v tm con ng cu nc, gii
phng dn tc.
gii quyt hai nhu cu ca lch s, cc nh t tng Vit Nam
thi k ny tr v vi cc h t tng c trong lch s. H dng cc
l lun ca Nho gio v Pht gio gii thch cc s kin lch s v c tm
kim con ng gii phng dn tc theo th gii quan v phng php lun
ca Nho gio, Pht gio. Tiu biu nht l phong tro chn hng pht gio
Nam k cui th k XIX, u th k XX. Tuy nhin, mi c gng ca cc
nh t tng Vit nam thi k ny u tht bi. Bi l, v mt thc t, s
tht bi ca triu i phong kin nh Nguyn l s tht bi ca mt phng
thc sn xut trnh thp hn phng thc sn xut t bn ch ngha.
phng ty, phng thc sn xut t bn ch ngha chng minh sc
mnh ca n bng vic tiu dit khng thng tic phng thc sn xut
phong kin v tip tc bnh trng sc mnh ca n trn phm vi ton cu.
V mt thc h, t tng t bn trnh pht trin cao hn
thc h phong kin, bi l thc h chnh tr t sn da trn mt th gii
quan duy vt thi cn i, gn lin vi nhng tri thc khoa hc t nhin
th k XVII XVIII.
Trong khi , thc h phong kin Vit Nam trong lch s gn mt
ngn nm thi k c lp t ch (t th k X) l thc h xc lp trn nn
tng cn bn l th gii quan duy tm, gn vi nhng quan nim tn gio
v tn ngng - l th gii quan v phng php lun ca Nho gio v
Pht gio.
Th gii quan Nho gio, d l nho gio Trung Quc hay Vit
Nam, v cn bn u l th gii quan v phng php lun duy tm v lch
Su tp T Thnh L
67
s. Mt s nh t tng trit hc Trung Quc thi phong kin c gng
to lp nn tng bin chng ca th gii quan Nho gio bng vic l gii
cc nguyn l cai tr t cc nguyn l bin dch lun trong Chu Dch. Tuy
nhin, bin dch lun trong Chu Dch v cn bn ch l cc nguyn l bin
i tun hon ca vn vt, khng phi l hc thuyt bin chng v s pht
trin. Do vy, cc nguyn l x hi hc ca Nho gio, v cn bn ch thch
hp vi vic cai tr x hi thi bnh, n nh trn c s ca nn vn minh
nng nghip, n xa l vi thc trng bin i v pht trin ca x hi cng
nghip-th trng.
Th gii quan Pht gio c i c nhiu yu t duy vt vi nhng t
tng bin chng su sc. Tuy nhin, Pht gio du nhp vo Vit Nam v
c bn l nhng t tng Pht gio t nhiu Trung Hoa ho. Xt v tng
th v c bn, vn l th gii quan duy tm.
Hn na, trng tm ca Pht gio khng phi hng vo vic gii
quyt cc vn thc tin chnh tr m l hng vo mc tiu nhn sinh.
V vy, s n lc ca cc nh t tng Vit Nam thi cn i tm
kim li gii p nhng nguyn nhn tht bi ca triu i nh Nguyn
cng nh con ng gii phng dn tc u tht bi.
to ra tng lp tr thc phc v cho mc tiu khai thc thuc a,
thc dn Php tin hnh to dng mt h thng gio dc - o to Ty
hc vi ni dung c bn l cc kin thc khoa hc k thut. Tuy nhin qu
trnh to c hi cho s du nhp nhng t tng trit hc phng Ty
vo Vit Nam.
Nhng t tng trit hc phng Ty c du nhp vo Vit Nam
qua tng lp tr thc ty hc cn bn l nhng t tng trit hc cc nc
Ty u thi cn i. l th gii quan duy vt siu hnh v khng trit
. Cc nh trit hc Ty u thi cn i ch duy vt trong quan nim v
th gii t nhin, cn trong lnh vc cc quan im x hi, h vn ng
trn lp trng duy tm. Vi th gii quan n khng th gii thch cc
nguyn nhn thc s ca cc s kin lch s t c s kinh t ca x hi. N
cng khng th gii thch qu trnh lch s-t nhin ca x hi loi ngi.
Bi vy, d mt s nh t tng Ty hc c lng yu nc nhit thnh
nhng vi th gii quan trit hc duy vt siu hnh v duy tm v x hi
khng th gii p c nhng nhu cu ln lao ca lch s Vit Nam.
Su tp T Thnh L
68
Trc s tht bi ca tt c cc th gii quan v phng php lun
truyn thng Nho hc, Pht hc cng nh Ty hc, H Ch Minh ra i
tm con ng cu nc, gii phng dn tc.
im xut pht H Ch Minh i ra nc ngoi tm con ng cu
nc khng phi trc tip l nhu cu i tm mt th gii quan v mt
phng php lun trit hc mi, khng phi l mt l lun trit hc tru
tng, m l nhng l lun, nhng bin php c kh nng thc t nht
dn dt, lnh o phong tro yu nc i n thnh cng trong thc tin
chnh tr l gii phng dn tc cu dn, cu nc; l lm sao dn tc
Vit Nam c c lp, ng bo Vit Nam ai cng c cm n, o mc, ai
cng c hc hnh. Cng tc l c lp cho dn tc v t do, hnh phc
cho mi ngi dn lao ng. Sut ba mi nm tm ng cu nc, nh
mt tt yu lch s dn H Ch Minh ti ch ngha Mc-Lnin.
Hc thuyt Mc-Lnin l h t tng cch mng v khoa hc nht
ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Hc thuyt l khi thng
nht vng chc ca c ba b phn l lun cu thnh l Trit hc, Kinh t
chnh tr hc v Ch ngha x hi khoa hc, trong Trit hc ng vai tr
l th gii quan v phng php lun chung.
Trit hc Mc-Lnin chnh l th gii quan v phng php lun
khoa hc v cch mng nht; l thnh qu v i ca lch s trit hc th
gii. Linh hn ca n, sc sng mnh lit nht ca n l php bin chng
duy vt trnh l lun cao nht, khoa hc nht, vt qua khng nhng
php siu hnh ca trit hc duy vt cn i Ty u m cn vt qua php
bin chng duy tm c in c.
Th gii quan duy vt ca trit hc Mc-Lnin khc phc c
hn ch ca th gii quan duy vt cn i Ty u chnh ch n em
li mt quan nim duy vt v bin chng v qu trnh pht trin ca lch s
x hi loi ngi, lch s pht trin ca nhn loi. Trung tm ca nhng
quan im duy vt v lch s chnh l hc thuyt v hnh thi kinh t x hi.
Ch c th gii quan duy vt bin chng v php bin chng duy vt
ca trit hc Mc Lnin mi c kh nng l gii c mt cch ng n
khoa hc i vi cc s kin lch s, d l cc s kin lch s phng
Ty hay phng ng chu .
Khng phi ngu nhin m khi nhn xt v gi tr ca cc hc thuyt
c trong lch s, H Ch Minh nhn mnh rng ci hay ca ch ngha
Su tp T Thnh L
69
Mc l phng php lm vic bin chng. y, H Ch Minh khng
nh khng phi ch l ci hay ca phng php t duy bin chng m
quan trng hn l phng php bin chng duy vt trong t chc hot ng
thc tin.
H Ch Minh vn dng th gii quan duy vt bin chng v php
bin chng duy vt l gii mt cch ng n khoa hc nhng cu hi
t ra ca lch s Vit Nam thi cn i m khng mt nh t tng tin b
no c th lm c v nh cao ca s vn dng l tm ra l lun v
phng php gii quyt ng n khoa hc con ng gii phng dn tc
ng thi xc nh hng pht trin ca x hi Vit Nam ln hnh thi
kinh t x hi mi sau khi ginh c c lp - l con ng nh
hng pht trin x hi x hi ch ngha.
Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX ca ng Cng Sn
Vit Nam khng nh T tng H Ch Minh l mt h thng cc quan
im ton din v su sc v nhng vn c bn ca cch mng Vit
Nam, l kt qu ca s vn dng v pht trin sng to ch ngha McLnin vo iu kin c th ca nc ta, k tha v pht trin cc gi tr
truyn thng tt p ca dn tc, gii phng giai cp, gii phng con ngi,
v c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi
Trong h thng t tng H Ch Minh, t tng trit hc H Ch
Minh ng vai tr l th gii quan v phng php lun khoa hc, cch
mng ca nhng t tng v c lp dn tc, v ch ngha x hi, v vn
ho, v o c, nhn vn Th gii quan v phng php lun H Ch
Minh l mt h thng ton vn, thng nht ca nhng quan im duy vt
bin chng v duy vt lch s. Ht nhn ca th gii quan l trit hc
Mc-Lnin; s phong ph ca th gii quan l nhng tng kt kinh
nghim cch mng Vit Nam v cch mng th gii; v p ca th gii
quan c to ra bi s kt hp lgc gia tnh khoa hc ca th gii
quan Mc-Lnin vi cc gi tr trit hc truyn thng Vit Nam, cng nh
cc gi tr ca lch s trit hc phng ng v phng Ty.
Chnh v vy, c th tm thy trong mi li ni, vic lm, bi vit ca
H Ch Minh s vng chc ca cc nguyn l trit hc Mc-Lnin, s tinh
t ca cc trit l trong nn trit hc phng ng, phng Ty v mt
chiu su thm ca cc gi tr t tng trit hc Vit Nam v c lp dn
tc, v nhn dn, v o sng, o lm ngi ca dn tc Vit Nam.
Su tp T Thnh L
70
Vi H Ch Minh, lch s trit hc Vit Nam chuyn sang mt
thi k pht trin mi, hin i.
Thi k hin i ca lch s t tng trit hc Vit Nam l thi k
pht trin t tng trit hc vi ni dung c bn ca n l nghin cu, vn
dng v pht trin cc nguyn l ca trit hc Mc-Lnin vo thc tin
cch mng Vit Nam. cng l qu trnh vt qua nhng hn ch v k
tha c chn lc cc gi tr trong lch s trit hc Vit Nam cng nh lch
s trit hc phng ng v phng Ty theo mc tiu gii quyt cc
nhim v ca cng cuc xy dng ch ngha x hi Vit Nam.
Chng III
K I LC LC
S TRIT
C P NG TY
Lch s trit hc phng Ty c, trung, cn, hin i l lch s trn

hai ngn nm pht trin ca cc h thng trit hc t Hy Lp c i n
mt s tro lu trit hc hin i xut hin trong th k XX
I. TRIT
Y LP C I
i biu ca trit hc phng Ty thi c i l nh trit hc Hy

Lp. Theo nhn nh ca cc nh kinh in ch ngha Mc - Lnin, nn
trit hc ny t ra hu ht cc vn trit hc cn bn c mm
mng v ang ny n hu ht cc loi th gii quan sau ny (1).
1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc
y Lp c i
S tn ti v pht trin ca phng thc sn xut chim hu n l

Hy Lp l t th k VIII trCN III CN. iu quan trng ca qu trnh ny
l s hnh thnh s hu t nhn v t liu sn xut, lm pht trin quan h
(1)
C Mc- Ph ngghen. Ton tp NXBCTQG, H ni. 1994. T 20 tr 491.
Su tp T Thnh L
71
vt cht gia cc c nhn, lm gim tnh n nh ca cng x th tc, lm
xut hin cc thnh bang. Vo khong th k VI IV trCN x hi n l
Hy Lp t ti mc hon thin. S pht trin ny lm xut hin hai trung
tm kinh t chnh tr v l hai nh nc - thnh th khc nhau v hnh
thc, l nh nc thnh th dn ch Aten v nh nc thnh th
qun ch Spc. Vo cui th k V tr CN gia hai lin minh cc nh ncthnh th ny din ra cuc chin tranh di tn gi Plpne. Cuc
chin tranh lin min gia cc lin minh ny lm cho cc nh nc
thnh th suy yu, Hy Lp bc vo giai on khng hong. Vo th k
IV trCN ch qun ch Maknia ginh chin thng, sau hnh thnh
lin minh Hy Lp Maknia v chin lc xm lc Cn ng ca
Alchxanr Maknia.
iu kin kinh t-x hi nu trn l c s hnh thnh mt nn
vn minh phong ph gm khoa hc t nhin, khoa hc x hi, kin trc,
gio dc, tn gio, trit hc. Mt trong nhng nguyn nhn quyt nh
ca s phong ph y l s tin b chung v phn cng lao ng. Lao ng
tr c tch khi lao ng chn tay. Nhng ngi lao ng tr c xut
hin t tng lp th dn kh gi, tng lp thng gia, chnh khch cc
nh nc - thnh th. Khc vi phng ng,nhng ngi lao ng tr c
ny khng b rng buc vi hot ng tn gio. Mt nguyn nhn khc
ca s phong ph y l quan h bun bn ca ngi Hy Lp vi cc dn
tc phng ng. H k tha c nhiu kin thc ca ngi Ai Cp,
Babilon, n c i
Ra i trn c s iu kin kinh t x hi v vn ha ca x hi n
l pht trin, nt c th ca trit hc Hy Lp c i l dung hp vi tri
thc khoa hc t nhin c xu hng i su gii thch vn bn nguyn,
bin chng ca th gii v nhn thc ca con ngi nhm a ra c
mt bc tranh tng th v gii t nhin.
2. T tng trit hc
y Lp c i
Qu trnh hnh thnh, pht trin v suy vong ca ch chim hu

n l Hy Lp c phn nh trong vn hc, trong trit hc. Cn c vo
qu trnh y, trit hc Hy Lp c th phn chia thnh ba thi k: s khai,
cc thnh v Hy Lp ha.
a) T tng trit hc thi k s khai
Su tp T Thnh L
72
Thi k s khai (khong th k VII n th k VI trCN) l thi k
u ca ch chim hu n l, cn gi l thi k trc Xcrt. Trit hc
ra i thay th thn thoi, a ra nhng li gii p hp l cho cc vn
tn ti v s nhn thc. Trit hc tch khi nh hng ca th gii quan
thn thoi v tn gio nguyn thy tm hiu bn nguyn v tnh bin
chng ca th gii. Th gii quan trit hc tuy cn trnh s khai, cht
phc, nhng bt u c h thng v tnh phn cc r rng. Trit hc t
nhin chim u th, cc trit gia thi k ny tp trung trong cc trng phi
Mil, Pitago, Ephz, l.
T tng v bn nguyn th gii vi tnh cch l ci n nht c
th hin trng phi Mil v phi Ephz gn lin vi tn tui ca Talt
(624-547 trCN), Anaximanr(610-546 trCN), Anaximen (588-525 tr CN)
v Hraclt (544-483 trCN). Talt cho rng khi nguyn mi ci ang tn
ti u xut pht t nc, tt c ch l bin thi ca nc. Tri t nh mt
ci a dt tri bng bnh trn mt nc, c bao quanh bi nc. Bng
cc quan st trc tip v xt on bng l tr, Telt nu ln nhng nhn
nh c tnh khi qut cao v nc: l ci ph bin, l vt cht ch khng
phi thn. Tuy nhin, do chu nh hng ca thn thoi, Talt vn coi c
tnh vt l ca nc c nng ln cp thn linh. Nc v tt c nhng
g pht sinh t nc u c linh hn, thn linh. Anaximngr coi bn
nguyn ca th gii l thc th Apeiron. Apeiron c c tnh v hn, v
cng, khng xc nh, trng tn. Vn ng l c tnh chung nht ca
Apeiron. S vn ng ca Apeiron quyt nh qu trnh hnh thnh v tr,
con ngi. Anaximen coi bn nguyn th gii l khng kh. Chnh khng
kh din ra cc qu trnh tn, t, quy nh s hnh thnh tn ti v pht trin
ca s vt, Khng kh cn l ngun gc s sng v cc hin tng tm l,
Hraclt coi bn nguyn th gii l la. La l c s ca thc ti l ci m
t sinh ra mi th. Quan nim n nht v bn nguyn th gii ca
trng phi Mil v Ephz tuy cn mc mc, th s, nhng l c s cho
s pht trin cc t tng duy vt trong trit hc sau ny.
i lp vi quan im duy vt ca trng phi Mil, quan im duy
tm ca trng phi Pitago (vo th k VI trCN) cho rng: bn nguyn v
tr l con s. Mi ci trn th gii u l hin thn ca cc con s v con s
c trc mi vt. Mt khc, Pitago cn cho rng con s cn l nn tng,
bn cht ca cc hin tng, thc. Linh hn ca con ngi cng c cu
thnh t cc con s. Bn tnh con ngi c tnh cht nh nguyn: th xc
kh t, linh hn bt t. ngha cao ca cuc i l xut hn, l thanh ty
Su tp T Thnh L
73
nhng ci nh bn, nhng iu c trong lng, ha mnh vo linh hn v tr,
trnh kip lun hi.
T tng bin chng v th gii thi k ny c th hin hai
trng phi i lp nhau l phi Ephz c i biu tiu biu l Hraclt
v phi l c i biu tiu biu l Pcmnt (540-470 trCN) v Dnn
(490-430 trCN).
Hraclt khng nh th gii lun lun vn ng v bin i. Th
gii nh mt dng sng khng ngng tri. S tri y ca th gii thng
qua thi gian. Thi gian l sinh thnh, pht trin v dit vong, l s hp
nht gia tn ti v h v - chnh l qu trnh chuyn ha tn ti (hin
ti) vo h v [hin ti tr thnh tng lai] v h v [tng lai] vo tn
ti [tng lai tr thnh tn ti]. Thi gian chnh l vt th u tin, l ci
m mi khonh khc u theo mt s hin hu. Chnh v th m Hraclt
cho rng khng th c ai tm hai ln trong cng mt dng sng v mi ln
xung tm u tip nhn dng nc mi. S vn ng v bin i ca th
gii khng hn n m tun theo Logos. Logos th nht l ch mi s vt
u nm trong s sinh thnh, pht trin v dit vong. Logos th hai l nhn
mnh tnh thng nht cc mt i lp v tnh a dng ca th gii. H v l
"ci khc" ca tn ti, tnh ch quan l "ci khc" ca tnh khch quan. Mi
th u phn i, u hp nht. Tn ti v h v ch l mt. V tr va
thng nht va a ng, trong s tc ng qua li v chuyn ha cc mt
i lp lm nn bn cht ca s sinh thnh, pht trin. Logos th ba l logos
tng quan: s vt t trong nhng tng quan khc nhau, "biu l" ra mt
cch khc nhau trc ch th. V d: nc bin i vi mt s sinh th l
mi trng sng, nhng i vi mt s loi khc li t ra c hi; con la
thch rm hn vng. Trn c s quan im duy vt v php bin chng, khi
bn n nhn thc, Hraclt coi i tng ca nhn thc l th gii vt cht.
Nhn thc th gii l nhn thc logos - tc nhn thc th gii trong trng thi
u tranh v thng nht ca chng. Tri thc chn thc l tri thc logos. Php
bin chng khng nh ca Hraclt l "s khai, mc mc, nhng thc
cht l ng, l ci vn c ca trit hc Hy Lp"(1)
Php bin chng ph nh quan im v s vn ng v bin i
ca th gii c th hin trong trng phi El. Pc-m-nt coi vn vt
l bt bin, khng sinh thnh, khng dit vong, l hin hu, l i tng
nhn thc ca con ngi. V tr l lin tc, khng phn chia, cha y vt
(1)
C. Mc-ngghen., Sd , t20, tr 35
Su tp T Thnh L
74
cht. Tuy nhin vic ph nh vn ng bin i trong t nhin a n
quan im siu hnh t pht, tc l phng php gii thch th gii trong
trng thi ngng hot ng, c lp, bt bin. D-nn cho rng tn ti chn
thc l bt bin, l duy nht, l khng mu thun. Ai tha nhn tn ti c
mu thun, c vn ng, th a ti mu thun khng gii quyt c, gi
l a-p-ri. Bng con ng phn chng, ng a ra nhng nghch l logc
di hnh thc ph nh tnh bin chng ca vn ng, l nghch l "s
phn i", "Asin v con ra", "mi tn bay". Tm tt lp lun v nghch l
"s phn i": mt vt bt k mun vt qua on ng t A n B trc
ht phi vt qua 1/2 ca AB, m mun vt 1/2 ca AB, n phi vt 1/2
ca 1/2 y, c th n v cng m khng kt thc. Tm tt lp lun v
nghch l "Asin v con ra": Asin l lc s chy nhanh, vn khng ui kp
con ra v Asin l chp con ra mt qung ng. Logc ca vn rt
n gin: khi Asin t ti im khi hnh ca con ra, th con ra khng
cn na, m tin c mt qung ng ngn. C th Asin ui mi
theo con ra, nhng mi ln n im c ca ra, th ra di chuyn khi
ri. Tm tt lp lun v nghch l "mi tn bay": mi tn bay k thc l
khng bay v trong thi gian bay, bt k lc no chng ta cng c th xc
nh c to - tc v tr c th ca mi tn bay. Vy mi tn ng im,
khng vn ng. Tm li, nghch l v "s phn i" v "Asin v con ra"
ch ra rng nu khng gian c phn chia n v cng th vn ng khng
th bt u, khng th kt thc, ngha l khng c vn ng. Cn nghch l
"mi tn bay" chng t ngay c khi tnh n s gin on ca khng gian
th cng khng th c vn ng bi l vn ng khng nn xem nh tng
s cc trng thi. T tng ny ca D-nn l mun bo v ci n nht,
chng ci a tp, tn ti chng h v, bt bin chng kh bin, lin tc
chng gin on.
b) T tng trit hc Hy Lp thi cc thnh.
Thi k cc thnh (khong th k V n IV trCN) cn gi l thi k
Xcrt. Trit hc thi k ny mt mt vn tip tc ti truyn thng
thi k s khai, nhng mt khc, trit hc ginh nhiu vn lin quan
ti con ngi. Tc gi ca bc ngot ny trong trit hc chnh l Xcrt.
ng sng lp ra trit hc o c. y l thi k pht trin rc r ca trit
hc l thi k xut hin nhng tn tui ln ca nn vn ha Hy Lp nh
Anaxago (500-428 trCN) Empocl (490-430 trCN), mcrt (460-370
Su tp T Thnh L
75
trCN), Xcrt (469-399 trCN), Platon (427-347 trCN), Arixtt (384-322
trCN)...
T tng bn nguyn th gii vi tnh cch l ci c th v bn
tnh th gii l vn ng c th hin trng phi cc nh khoa hc t
nhin th k V trCN gn vi tn tui ca Empcl, Anaxago.
Empocl cho rng bn nguyn ca v tr l l bn yu t ca t nhin:
t, nc, kh, la. ng din t nc l "i dng cuc sng", t l "ci
ngun thm kn v ci ngun bn vng ca th gii", la l "vng mt tri
chi li v rc nng", kh l "khong cao bt dit, ngp trn ho quang". S
kt hp gia cc hnh cht trn theo nhng liu lng khc nhau to nn
cc s vt khc nhau. Cch gii thch theo s kt hp vi cc nguyn t ha
hc ny cho php ta gii thch s tn ti a dng trong tnh thng nht ca
th gii. Nguyn nhn ca s vn ng ca t, nc, kh, la l do s tc
ng qua li ca hai lc "tnh yu" v "hn th". "Tnh yu" l s hp nht
gia cc yu t khc nhau vo trong mt bn nguyn ca ci thin. Cn
"hn th" l tch bit ci hp nht, chng l c s ca s pha tp ci c.
Qu trnh v tr din ra theo bn chu k k tip nhau: tnh yu ng tr tuyt
i; hn th xm nhp vo v tr ph v s ng tr tuyt i ca tnh yu;
hn th thng tuyt i; tnh yu khi phc sc mnh, xc lp th cn bng.
Theo cch gii thch trn, trong v tr thng xuyn din ra s thay th
nhau gia "tnh yu" v "hn th" gia hp nht v tch bit. Anaxago cho
rng bn nguyn th gii l nhng phn nh b, siu cm gic khng nhn
thy c ca nc, t, kh, la... gi l mm sng, l ht ging ca mun
vt (Hmoiomeria). Nhng ht ging y c nhng kt hp khc nhau to
thnh mi vt ang tn ti. ng lc quyt nh s kt hp v tch bit ca
cc ht ging l Nu-x [Nu-x gi l tr tu v tr]. y cha ng
mm mng t tng nguyn t lun ha hc sau ny.
T tng bn nguyn th gii vi tnh cch l ci ph bin v bn
tnh th gii l vn ng c th hin trong trng phi nguyn t lun
vi i biu tiu biu l mcrt. mcrt tha nhn nguyn t (tn ti)
v chn khng (h v) l nhng bn nguyn th gii. Nguyn t v chn
khng i lp nhau: chn khng thng nht, tn ti a dng; chn khng v
nh, tn ti xc nh. S thng nht gia tn ti v chn khng nh nhng
mt i lp to nn c s ca mi s vt. Khc vi quan nim v bn
nguyn th gii l nhng hnh cht c th, nguyn t l mt yu t vt cht
c tnh quy nh v tnh tch cc ni ti. Vi tnh cch l ci ph bin vn
Su tp T Thnh L
76
ng l thuc tnh ca nguyn t, chng vn ng trong chn khng v tn.
Chng va chm nhau, y nhau, ri xon vo nhau, tan hp, hp tan theo
nhng trnh t nht nh, to nn nhng hng khc nhau. Vn ng ca
tng nguyn t l vn ng c tnh ngu nhin, cn vn ng ca tp hp
cc nguyn t trong chn khng tun theo tnh tt yu khch quan, nh
hnh nn mt v tr sinh ng v bin ha. S sinh ra v mt i ca th
gii bt ngun t s vn ng y. S vn ng y c tnh cht vnh cu,
khng do ai sng to ra. V nguyn nhn ca s vn ng, mcrt cho
rng "do s va chm" ca cc nguyn t, cn ti sao li c s va chm y,
mcrt cha lm sng t c.
S sng ni chung v con ngi ni ring theo mcrt l sn
phm ca qu trnh bin i ca t nhin. Nc v bn l mi trng sinh
ra s sng v con ngi di s tc ng ca nhit . Qu trnh hnh
thnh con ngi l qu trnh lu di: t sinh vt sng di nc n sinh
vt c v trn mt t, n sinh vt bn chn, hai chn n con ngi. Sinh
vt khc s vt l c linh hn. Linh hn c cu to t nguyn t hnh
cu. Nguyn t linh hn pht ra nhit lm cho c th vn ng.
V nhn thc, mcrt phn bit hai loi tn ti: tn ti "theo chn
l" v tn ti "theo d lun". Nguyn t v chn khng tn ti theo chn l
c cc thuc tnh nh tnh c, ln, khng phn chia, vn ng... Cn
tn ti theo d lun l tn ti trong cm gic nh mu sc, mi v, m
thanh, nng lnh... do nhng kt hp ca nguyn t gy nn. Chnh s kt
hp ca cc nguyn t hp thnh i tng c nhn thc, tc ng vo
ch th nhn thc. Cn c vo hai dng tn ti, mcrt phn bit hai
dng nhn thc: nhn thc m ti v nhn thc chn thc. Nhn thc m
ti em li cho con ngi nhng cht liu th, hng con ngi tip cn
n tn ti b ngoi ca nguyn t v chn khng. Mun hiu bn cht ca
n phi nhn thc tinh t hn l nhn thc chn thc. Nh vy, nhn
thc chn thc khng phi l duy nht, nhng ng vai tr quyt nh trong
qu trnh nhn thc.
mcrt l mt i din ca nn dn ch ch n c i, cho nn t
tng ca ng v o c v chnh tr c nhiu im c gi tr. Trong quan
h x hi, ng cao lng nhn i, tnh bn. Con ngi khng th sng
thiu bn. Con ngi thin l con ngi sng c c hnh, l ngi
khng mng danh li, khng ham ca ci, cm nhn hnh phc ni tm
hn. V chnh tr, ng u tranh chng bn qu tc, chng minh ch
Su tp T Thnh L
77
cng ha dn ch ch n l u vit. ng xy dng hc thuyt tin b
lch s t thn ca loi ngi t trng thi th vt sang trng thi vn minh.
Thc cht bc ngot Xcrt ca trit hc Hy Lp giai on cc
thnh l vn con ngi. Xcrt cho rng trit hc cn tp trung nghin
cu nhng vn ca chnh con ngi, nhng vn tm hn ca con
ngi, ch khng phi l nhng vn ca t nhin c thn thnh an
bi. i tng ca trit hc theo Xcrt l "ci ti" tinh thn ca con
ngi, cng thc ca i tng y l "Hy nhn thc ly bn thn mnh".
S quan tm n con ngi ca Xcrt c xem nh bc ngot t trit
hc t nhin sang trit hc o c. im trung tm trong trit hc v con
ngi ca Xcrt l o c. Ch suy xt ca Xcrt v con ngi l
iu thin, ci p, t thc, tri thc v chn l. ng dy con ngi lm
ch hnh vi ca mnh bng cc gi tr v khng cho php bn nng ng
vt ln t ting ni ca lng tm, phm gi, lng trung thnh, lng yu
thng con ngi, l tr. ng nhn mnh con ngi khng ch chu trch
nhim v bn thn mnh m cn v nhng ngi khc. Khi nim chung
to thnh c s ca o c, tiu chun ca c hnh l ci thin ph bin.
Mun tun theo ci thin th phi hiu n. Mun hiu n phi c phng
php tm ra chn l thng qua m thoi, tranh lun trit hc, phng
php ny c bn bc, v sau gi l phng php Xcrt.
phng din th gii quan trit hc, Xcrt nh du bc ngot
chuyn t ch ngha duy vt v t nhin, sang ch ngha duy tm. Ch
ngha duy tm ca Xcrt th hin trc ht l tch khi nim ra khi ch
th nhn thc. ng cho khi nim tn ti t thn, c trc cc s vt c th.
Th hai, khi bn n quan h gia linh hn v th xc, ng coi linh hn ca
con ngi l bt t, lun lun chi phi th xc, l b cha cai tr th xc.
ng coi thn linh l hin thn ca l tr. Thn linh lun trong ta dn dt ta
lm iu tt. C th ni, ng l ngi phc tho nn nhng nt u tin
ca ch ngha duy tm khch quan.
H thng trit hc duy tm khch quan ca Platn i lp vi h
thng trit hc mcrt v cc mt chi phi con ng vn ng ca
trit hc phng Ty trong nhiu th k.
T tng v bn nguyn th gii vi tnh cch l mt thc th tinh
thn chim v tr c bit trong trit hc Platn. Platn chia ra hai th
gii: th gii ca nhng nim - tn ti ch thc v th gii cc s vt
Su tp T Thnh L
78
cm tnh - khng - tn ti. Cc nim theo cch hiu ca Platn l cc khi
nim c khch quan ha, chng khng sinh ra, khng mt i v tn ti
mi mi. V vy, th gii ca nhng nim l th gii tn ti vnh cu, bt
bin, t thn ng nht, bn vng, siu cm tnh, ch c l tr nhn thc,
l c s, nn tng ca mi tn ti. Cn th gii ca cc s vt cm tnh l
th gii tn ti khng chn thc, thng xuyn bin i, ph thuc vo th
gii nim, l ci bng ca th gii nim, do th gii cc nim sn sinh
ra. Th gii cc nim tn ti a dang, nhiu v, c mi lin h gia
nim v s vt, t tin on v cc qu trnh ca v tr ni chung.
Platn cho rng c bao nhiu nim th c by nhiu phc hp cc s vt,
cc hin tng, cc qu trnh. Khi qut v mi quan h gia nim v s
vt ca Platn ta thy: nim ng vai tr l khun mu ca cc s vt,
va l ch ca cc thc th th gii, cc s vt cm tnh hng n, va l
khi nim vi tnh cch l c s chung ca s vt tng chng loi.
V con ngi ng cho rng linh hn con ngi cng tng t nh
linh hn v tr, n c chc nng vn hnh th xc, lm cho th xc tr
thnh sng ng. Th xc con ngi l kh t, linh hn con ngi l bt t.
V mi quan h gia linh hn v v tr, Platn nu ln thuyt lun hi,
theo linh hn c sng to ra mt ln ri chuyn t th xc ny sang
th xc khc, khng sinh thm, khng gim i.
Nhn thc lun v logc hc ca Platn c xy dng trn c s
bn th lun duy tm khch quan v hc thuyt v linh hn bt t. Platn
cho rng th gii cc s vt cm tnh lun lun bin i, khng tn ti, cn
th gii cc nim l tn ti ch thc l i tng ca l tr. Trong hot
ng sng ca con ngi, con ngi c th dng cc gic quan bit cc
vt th, nhng tri thc cm gic y khng th chn thc, v th, kt qu ca
nhn thc cm tnh ch l d lun. c tri thc chn thc th phi hi
tng. Hi tng l con ng nh thc trong linh hn "tri thc b lng
qun", l "tm kim tri thc ni mnh". Phng php thc hin hi tng
c Platn s dng l php bin chng. Php bin chng theo cch hiu
ca Platn, trc ht l m thoi trit hc. Th hai, nim l cc khi
nim c khch quan ha. V vy, phi c nng lc tm hiu khi nim,
phn bit chng theo tiu loi, lin kt cc tiu loi thnh khi nim chng
loi. Php bin chng trong trng hp ny c hiu l logc hc.
Su tp T Thnh L
79
L lun nhn thc v logc hc ca Platn tuy l duy tm, thn b,
nhng n m ra phng php phn tch khoa hc v qu trnh nhn
thc, logc hc.
T tng trit hc x hi trung tm ca Platn l c hnh v nh
nc cng bng. Cc c hnh thng c nhc ti l tit , gan d,
khn ngoan, cng bng, trong cng bng l "c hnh x hi" v n th
hin trong i sng c nhn ln cng ng, ng vai tr thc o ca thit
ch nh nc. V nh nc cng bng, theo Platn, l nh nc c xy
dng trn c s nhng ng cp x hi khc nhau. S phn chia ng cp
trong x hi da trn s phn chia c cu linh hn ra ba phn: cc trit gia tng ng phn l tr ca linh hn; cc chin binh tng ng phn ch
ca linh hn; nhng ngi lao ng chn tay tng ng vi phn dc vng
ca linh hn. Nh nc vi c cu ng cp nh vy l nh nc l tng
v c s uyn thm ca cc trit gia, s hng mnh v gan d ca chin
binh, s phc tng nghim tc t cc cng dn. Khi trt t ng cp b ph
v, ci c ny sinh. Trong nh nc l tng khng c t hu, mi cng
dn u n chung, cng vic ca cng dn c thc hin theo s phn
cng chung, gio dc c ginh mt v tr xng ng. Platn cao mt
nn gio dc ton din v lin tc vi mc ch hng con ngi n l
cng bng v ci thin ti cao. Nguyn l c bn ca nh nc l tng l
cng bng.
Arixtt l i biu cho tr tu bch khoa ca Hy Lp thi cc thnh.
Arixtt nghin cu trit hc, logc hc, khoa hc t nhin, s hc, chnh
tr.
a ra quan nim mi v tn ti, Arixtt ph phn hc thuyt
nim ca Platn bn im c bn sau: a/ Gi thuyt ca Platn v
nim nh tn ti c lp, tch khi cc s vt cm tnh l mt gi thuyt
v dng i vi s nhn thc cc s vt y. Gi thit y khng em li
hu ch g, v, trn thc t " nim" chng qua ch l nhng sao chp gin
n cc s vt, phn nh chng; b/ Th gii nim ca Platn cng v tc
dng i vi s tn ti ca cc s vt cm tnh v khi gii thch mi quan
h gia th gii nim vi th gii cc s vt cm tnh, Platn coi s vt
cm tnh "can d" vo cc nim. y khng phi l s gii thch m ch
l mt n d, v thut ng "can d" khng c ngha khoa hc v mi
quan h gia th gii cc nim vi th gii cc s vt cm tnh. c/ Khi
xem xt mi quan h logc gia cc nim, Platn gii quyt mt cch
mu thun v mi quan h gia cc nim, v mi quan h gia cc
Su tp T Thnh L
80
nim vi cc s vt cm tnh. d/ Hc thuyt ca Platn v th gii cc
nim khng th gip chng ta gii thch c mt thuc tnh no ca th
gii cc s vt cm tnh nh v s vn ng, s sinh thnh, bin i v
pht trin. Lnin cho rng khi mt nh duy tm ny ph phn nhng c s
ch ngha duy tm ca mt nh duy tm khc th vic bao gi cng c
li cho ch ngha duy vt (1).
Vt qua Platn, Arixtt xy dng t tng mi v tn ti. Tn
ti, theo Arixtt, trc ht l tn ti n nht. Trong hc thuyt tn ti ca
mnh, Arixtt a vo khi nim "bn th" dng ch dng tn ti hon
ton c o, khng c ci khc, l ci n nht, bt bin, khng th
phn chia l ci vn c ca cc s vt c th. Ni khi qut, n chnh l
nhng c tnh to nn bn cht s vt, l c s phn bit tn ti ca ci
ny so vi ci khc. Th hai, tn ti cng c xc nh theo tnh ph bin.
Trong v s ci n nht ta vn tm ra nhng nt tng ng gia chng.
l tn ti ph bin, bao hm nhng c tnh chung nht ca s vt, Th
ba, Arixtt ginh nhiu quan tm ti dng tn ti thun tu, t thn tuyt
i tch khi vt cht - ngha l tn ti nh mt bn th siu vit, tc l
Thng .
T t tng mi v tn ti, Arixtt a ra quan im nh nguyn
hnh thc - vt cht. ng cho rng cn phi xc nh mt cp i lp chung
cho mi qu trnh gm ba thnh t: ci hin hu (hnh thc) ci i lp
hin hu (khim khuyt) ci m t mt ci khc xut hin (vt cht).
Arixtt vit: Vt cht nh l, v d: ng, cn khi nim hnh thc ng nt, hnh nh; ci m c cu to thnh bc tng nh l ci ton
vn(2). Hnh thc theo Arixtt xt v phng din tn ti l bn cht ca
s vt, xt v phng din nhn thc l khi nim v s vt, hoc l nh
ngha ca s vt ang tn ti t n. c tri thc chn thc th nhn thc
phi l nhn thc khi nim v s vt v i tng ca nhn thc l nhng
tn ti tuyt i, bt bin. S nhn thc nh vy ch c th l nhn thc v
"hnh thc". "Vt cht" theo Arixtt c hai ngha: kh nng v hin thc.
V d: bc tng ng do th c ng lm nn l tn ti trong hin thc.
Khi ta coi bc tng ng l hin thc tc l ta gn cho n mt khi
nim tng ng l khi nim "tng ng". Khi nim y c hin
thc ha trong mt vt cht xc nh v vt cht c xc nh y l ng.
Vy, ng y l bc tng trong dng kh nng. "Vt cht" cng vnh
cu nh "hnh thc", tt c nhng g tn ti trong t nhin u c to
(1)
(2)
V.I.Lnin. Sd, t 29, tr 302.

Arixtt. Tc phm gm 4 tp. T1, Nxb t tng, M; 1976, tr 180 [T. nga]
Su tp T Thnh L
81
thnh t "vt cht" v "hnh thc". S vt l ci ton vn c to ra t
"vt cht" v "hnh thc". "Vt cht" v "hnh thc" l c s ca cc s vt
n nht. Khc vi "hnh thc", "vt cht" l ngun gc ca tnh nht thi,
kh bin ca vn vt - nh vy, m s vt c kh nng tn ti v khng tn
ti.
Arixtt khng cht ch khi tch ri gia hnh thc v vt cht. Vt
cht l b ng, v nh hnh, cn hnh thc l nguyn th lm cho s vt
ng nh th - ngha l hnh thc c trc vt cht.
Trong "Siu hnh hc" v trong "vt l hc", Arixtt trnh by
quan im v vn ng v nguyn nhn vn ng ca vt cht. Vn ng
cn c coi l s thc hin, hay bin kh nng thnh hin thc. ng coi tri
thc v vn ng l cha kha nhn thc t nhin v t nhin l nn tng
ca vn ng v bin i. Arixtt cp n su dng vn ng: sinh
thnh, tiu dit, tng ln, gim i, thay i trng thi hay bin i, chuyn
dch(1). C bn nguyn nhn ca qu trnh v tr: nguyn nhn vt cht;
nguyn nhn hnh thc; nguyn nhn vn ng v nguyn nhn mc ch.
Nguyn nhn hnh thc: mi vt trong th gii c th vn ng l nh hnh
thc ca n v hnh thc l tnh quy nh cn bn ca tn ti, nn n l
nguyn nhn quan trng nht. Nguyn nhn vt cht: Vt cht l ngun
pht sinh ca s vt, nhng khi nim vt cht theo Arixtt c nhiu ngha,
m l th ng. Mi quan h gia vt cht - hnh thc th vn ng ng
vai tr lm cho s thng nht cc mt i lp thnh hin thc. Nguyn nhn
mc ch: tnh mc ch va ng nht vi tnh tt yu, va c xem nh
vn ng hng ti mc ch ti cao l ci thin, hnh phc, theo ngha
n bao trm v tr ln i sng con ngi, chi phi cc s vt, hin tng
v cc qu trnh din ra trong th gii. Nguyn nhn vn ng: Arixtt
khng tha nhn tnh t sinh ca vn ng m xem vn ng l do s tc
ng ca mt vt ln mt vt, sau ny ng coi "ng c u tin" nh
ngun gc v nguyn nhn vn ng.
L thuyt v nguyn nhn vn ng ca Arixtt l mt thnh qu c
gi tr ca khoa hc Hy Lp c i. Nhng hn ch ca l thuyt ny trc
ht Arixtt tch ri ni dung v hnh thc, coi nguyn nhn hnh thc l
quan trng nht; th hai l cn c s phn bit s "vn ng" hon thin
ca "thin gii" v "s vn ng khng hon thin ca h gii". V sau
trit hc Kinh vin thi trung c s dng hn ch ny ca trit hc Arixtt.
(1)
Arixtt. Sd, T2, tr 88
Su tp T Thnh L
82
L lun nhn thc ca Arixtt i ti gn ch ngha duy vt, th
hin cc quan im sau: Tha nhn th gii khch quan l i tng ca
nhn thc, l ngun gc ca cm gic, kinh nghim, ngh thut v tri thc
khoa hc; Coi nhn thc l mt qu trnh i t kinh nghim cm tnh n
nhn thc l tnh. Nhn thc c cc trnh khc nhau nh kinh nghim,
ngh thut v khoa hc. Kinh nghim cm tnh gn lin vi cm gic,
nhng khng phi l cm gic, l qu trnh t cm gic n tr nh: Hot
ng ca cm gic l nhm vo s vt, nhng hin tng c th ca t
nhin, l ci sinh ra cm gic ngoi thc ngi ta. Lnin cho rng ci
mu cht l " bn ngoi" ngi ta, i lp vi ngi, l ch ngha duy
vt(1). Cm gic theo Arixtt l "s tri gic nhng hnh thc c cm
gic m khng c vt cht"(2). Cm gic l du vt hnh thc ca nhng
i tng c cm thy, ng thi cm gic l ngun gc ca t duy l
lun, ca khi nim. ng ch r "ngi no khng c cm gic th khng
bit v khng hiu g". Lnin nhn xt rng trong vn ny Arixtt i
gn ti ch ngha duy vt (3). Mt trong nhng ni dung c bn v l lun
nhn thc ca Arixtt l l lun v tri thc khoa hc. ng cp n vn
ny nhm lm r cc loi tri thc khc nhau ca nhn thc: tri thc
khoa hc, kinh nghim, ngh thut v kin.
Arixtt ng gp nhiu cho vic xy dng nhng vn logc
hc. ng c xem l ng t ca logc hc v trc ng khng c ai xy
dng khoa hc ny thnh h thng. Trong hc thuyt v s tn ti ca mnh
Arixtt ni rng '''Khng th cng mt lc va tn ti va khng tn ti" (4)
hoc "Khng th cng mt ci g va c li va khng c trong cng
mt thi gian"(5). Xut pht t nhng quan nim ny, Arixtt xy dng
quy lut ca t duy - cng l nhng quy lut c bn ca logc hc. Quy lut
mt, quy lut ng nht, Arixtt ni: "khng th t duy v mt ci g ,
nu khng t duy thng xuyn v chnh ci " (1). Yu cu ny tng ng
vi tnh bt bin ca s vt trong hin thc. Quy lut hai, quy lut mu
thun. Trn c s quy lut mt, Arixtt cm t duy phn nh nhng s vt
(1)
V.I.Lnin. Sd ,t29, tr 305.

V.I.Lnin. Sd, t29, tr 309.
(3))
V.I.Lnin. Sd, t29, tr 311.
(4) + (5)
Arixtt. Sd, tr 126-128.
(1)
Arixtt. Sd. tr 125,128
(2)
Su tp T Thnh L
83
trong vn ng, ngha l mi mt lc, s vt va l n, va khng phi l
n. Ni khi qut s vt m t duy phn nh phi khng c mu thun bn
trong. Quy lut ba, l quy lut bi trung, quy lut ny c Arixtt trnh
by trong "siu hnh hc" rng "khng th c ci g gia hai thnh phn
ca mt mu thun, nhng tng ng vi mt ci g th tt yu l n s
hoc khng nh, hoc ph nh"(2). Trong "phn tch hc th hai" Arixtt
vit "d l ni v ci g i na th chn thc ch c mt; hoc khng nh,
hoc ph nh"(3). Hc thuyt v phm tr ca Arixtt khng ch m rng
vo hnh thc ca t duy m cn m rng vo c ni dung ca t duy.
Arixtt l ngi u tin thc hin phn loi phm tr v ng a ra 10
phm tr nh sau: 1/ Bn cht - mang tnh cht cn bn. 2/ Lng - mang
tnh cht ca nhng con s (mt, mt vi). 3/ Cht - mang tnh cht tnh
t (gi, nh). 4/ Quan h - trnh so snh (trc tt c, cao hn tt c). 5/
V tr - trng t ch a im (trn ng, di chn tri). 6/ Thi gian trng t ch thi gian (hm nay, ngy mai). 7/ Trng thi - ni ng t
(ng, nm). 8/ S hu (trang b, i y). 9/ Hot ng (ch, ct). 10/ Chu
ng (b ct, b t chy)(4) . Arixtt nghin cu vn tam on lun xem
n l mt li suy l nht nh thng dng lm hnh thc trong s chng
minh. ng xy dng l lun v nhng hnh thi v quy tc ca tam on
lun. nh ngha phn on l mt hnh thc ca t tng trong mt ci
g c khng nh hoc b ph nh l nh ngha ca Arixtt...
Arixtt l nh trit hc v i ca trit hc c i Hy Lp v cng l
mt trong nhng nh trit hc ln ca th gii. V vy, vic nghin cu t
tng trit hc ca ng l iu kin cn thit, mt bc i ban u khng
th thiu vi nhng ai nghin cu lch s trit hc mt cch c h thng;
cng nh nghin cu trit hc Mc - Lnin ni ring.
c) T tng trit hc thi k Hy Lp ha.
Thi k Hy Lp ha (khong th k III n th k II)thng c
nhc n nh l s Hy Lp ha vn ha La M; k i chinh phc b chinh
phc ngc li bng nh sng vn ha bn x. Trit hc thi k Hy Lp
(2)

(4)
Arixtt. Sd. tp 2, tr 55
(3)
Su tp T Thnh L
84
ha c nhiu bin i. T y cc trng phi t phi Hoi nghi n phi
Khc K i su kha cnh o c c nhn, song li n trnh nhng ch
siu hnh v nhn thc lun truyn thng, m chm vo nhng gc nh
ca i thng bo hiu s suy thoi ca trit hc sau nhng th k cc
thnh. Tuy vy, s chuyn hng trong trit hc cng c nhng mt tch
cc nht nh. Cc trng phi Hoi nghi, phi Khc k, phi Epiquya
gim hn cc yu t thun ty l lun, t bin, s nghin cu dn dn mang
tnh cht thc nghim, cc "nh thng thi" gn vi i nhiu hn, c
nhng ng gp xng ng vo s pht trin chung ca vn ha, to nn
sc thi t tng c trng cho thi i mnh, dn tc mnh, th hin c
ba trng phi trong ng ch nht l t tng trit hc ca
Epiquya(341-271 trCN).
Epiquya nh trit hc duy vt v nh v thn thi Hy Lp ha.
Epiquya ph phn trit hc duy tm ca Platn v kha cnh duy tm ca
Arixtt. ng chia trit hc thnh ba phn: hc thuyt v t nhin (vt l
hc), hc thuyt v nhn thc t nhin v con ngi (nhn thc lun) v
thuyt v vic t ti hnh phc (o c hc). V t nhin, ng tha nhn
ht vt cht nguyn t vn ng trong chn khng l c s ca mi tn ti.
Epiquya phn bit nhng vt th vt cht vi nhng nguyn t cu to nn
chng. Nguyn t khng phn chia c. Chnh Epiquya ci tin hc
thuyt mcrt bng cch xc nh nguyn t khng nhng khc nhau v
khi lng v hnh thi, m cn khc nhau v trng lng na - ngha l
Epiquya theo kiu ca mnh bit c trng lng v khi lng
nguyn t(1). Epiquya cho rng chuyn ng theo ng thng kt hp vi
s i chch ra ngoi ng thng mt cch t pht do iu kin ni ti ca
nguyn t quyt nh. y l im khc cn bn gia quan im ca
mcrt v Epiquya. l t tng bin chng t pht nhm tm ra
ngun gc ni ti ca s vn ng vt cht. Trong lun n tin s "S khc
nhau gia trit hc t nhin ca mcrt v trit hc t nhin ca
Epiquya" ca Mc bo v nm 1841, ln u tin Mc ch r ngha trit
hc su sc ca l lun v s i chch t pht ca nguyn t do Epiquya
a ra. Epiquya tch cc u tranh chng ch ngha duy tm ph nhn tnh
quy lut ca cc hin tng t nhin. ng cho rng khng c cng
bch t nhin m phi tun theo n bng cch thc hin nhng mun cn
(1)
C. Mc, Ph.ngghen. Sd,t 20, tr 489
Su tp T Thnh L
85
thit khng c hi, cng quyt nn nhng mun c hi. ng cho v
tr l vnh cu, v cng. V nhn thc, nguyn tc lm im xut pht
trong nhn thc ca Epiquya l s tha nhn tc ng ca nhng s vt vt
cht vo cc gic quan con ngi. ng l nh duy cm, cho rng t thn
cc cm gic bao gi cng l chn thc, bi v chng xut pht t hin thc
khch quan. Epiquya gii thch s xut hin ca cc cm gic nh sau:
t b mt cc vt th tot ra mt dng lin tc cc ht nh, chng thm
nhp vo cc gic quan v gy ra nhng hnh nh v mi s vt. ng cho
rng mc ch ca nhn thc l gii phng con ngi ra khi ngu dt v m
tn, s s hi trc thn linh v ci cht, nu khng th s khng th c
c hnh phc. V o c, ng cho rng con ngi cn c hng lc
hp l. V l tng c nhn mun xa lnh nhng au kh v t ti mt
trng thi tinh thn thanh thn v vui sng. i vi con ngi ci hp l
nht l s thanh thn, tnh tm, ch khng phi hot ng.
Mc gi Epiquya l nh gio dc Hy Lp v i nht. Nhng quan
im duy vt v thn ca ng lm cho cc nh duy tm thn hc cm
th. Lnin cho rng "Hghen hon ton du i ci ch yu: (ch ) s tn
ti nhng s vt bn ngoi thc ca con ngi v c lp vi thc" (1)
trong l lun nhn thc ca Epiquya. " l mt mu mc v s xuyn tc
v vu khng ca mt k duy tm chng li ch ngha duy vt"(2).
3. Mt s kt lun v trit hc
y Lp c i.
Ra i v tn ti gn mt thin nin k, trit hc Hy Lp c i l

ton b nhng hc thuyt pht trin trong x hi chim hu n l c Hy
Lp t th k VI trCN v thi k Hy Lp ha t th k II trCN n th k
V cng nguyn. Do s khc bit v phm vi vng vn ho, khuynh hng
trit hc Hy Lp c i nghing v tho lun khch th, th hin ch ngha
l tnh, hng v khoa hc, khch quan. Bi vy, so vi trit hc n ,
Trung Quc cng thi, chng ta c th rt ra nhng kt lun ring ca trit
hc Hy Lp c i nh sau:
a) Trit hc Hy Lp ra i c mi quan h cht ch vi thn thoi v
cc hnh thc sinh hot tn gio nguyn thy. Trit hc Hy Lp nhng
bc i ban u mt mt mun dng l tr ca con ngi gii thch cc
vn lin quan n cuc sng ca con ngi, mt khc mun lm r cc
vn ca thn thoi bng l tr. Hu ht cc h thng trit hc u cha
(1) + (2)
V.I.Lnin. Sd, t 29,tr 315
Su tp T Thnh L
86
ng nhng yu t thn thoi. Nc ca Talt c nng ln thnh nc
thn. Logos ca Hraclt l s kt hp ba yu t vo trong mt l thn
linh, v tr, con ngi. Xnphan thn va trit gia v tr va l ci
ngun ca s thng nht, ha hp. Khi nim Nous ca Anaxago l mt
bn nguyn tch cc ngoi con ngi chi phi s vn ng ca vn vt.
Empelc gii thch v tr trn c s ca qu trnh tm sinh l (tnh
yu v hn th). thng hoa s sng to ca thc cc nh trit hc duy
tm tuyt i ha kha cnh ca nhn thc n mc tch n ra khi c
s thc tin, chnh l ci ngun su xa t tng duy tm ca Pitago,
Platn, nh nguyn lun ca Arixtt v thn minh lun ca phi Khc K
b) Ra i trong iu kin trnh nhn thc ca loi ngi cha pht
trin, tri thc mi mt cha cao, trit hc ng vai tr l dng nhn thc
ph qut, bao trm v mt l lun ca trit hc ln tt c cc lnh vc ca
nhn thc, hy vng l gii nhng vn l lun ca khoa hc c th cn
tnh trng tn mn, s khai, trc quan. Trit hc c xem nh khoa hc
ca cc khoa hc, cn cc trit gia l nhng nh khoa hc thc s, c hiu
bit su cc lnh vc c gi l nhng nh thng thi. V vy, c trng
r nt ca trit hc Hy Lp c i l mang tnh cht tng hp, nhm a ra
mt bc tranh tng qut v th gii.
c) S pht trin kinh t, iu kin thun li v a l ca Hy Lp c
i l c s quy nh tnh a dng, tnh mun v, s phn cc quyt lit
gia cc trng phi trong qu trnh pht trin ca nn trit hc t nhin
Hy Lp c i. Cc trng phi trit hc ln lt ra i, ri li b vt qua
u ph thuc vo cc trung tm kinh t, vn ha. Bi cnh lch s x hi
phc tp in m du n ln sinh hot tinh thn ca con ngi, trong
c trit hc, m tnh phn cc quyt lit trong qu trnh pht trin l bng
chng r nt. Ngay t khi mi ra i, trit hc phn thnh cc trng
phi, nhng khuynh hng, nhng cch tip cn khc nhau v bn nguyn
v bn tnh ca th gii v ngha ca tn ti, v nhn thc, v nhn sinh
x hi.Cuc tranh lun v th gii quan gia ng li mcrt v
ng li Platn n phn nh s xung t gia cc lc lng x hi khc
nhau, nhng thin hng chnh tr khc nhau. Cc cuc tranh lun trit hc
lin tc, si ni to nn nhng bin i tch cc trong thc cc trit gia,
buc h phi phn u vt qua ci sn c khm ph nhng vn mi.
Chnh trong s a dng, mun v ca trit hc Hy Lp cha ng hu
nh tt c cc hnh thc v cc phng php t duy cn bn nht, c tip
Su tp T Thnh L
87
tc hon thin, ci bin v pht trin sau ny. ng thi chnh s phn cc
gia cc trng phi trit hc to nn c trng r nt l tnh ng phi
trong trit hc ca trit hc Hy Lp c i
d) Trong qu trnh vn ng v pht trin ca nn trit hc t nhin
Hy Lp c i, xu hng chung ca cc trng phi trit hc l i su gii
quyt vn bn nguyn v php bin chng l nhng vn rt c bn
ca trit hc.
- Vn bn nguyn ca th gii c cc nh trit hc Hy Lp
quan tm t khi mi ra i. Quan im duy vt v vn ny c hc thuyt
v cc khi nguyn u tin vi t cch l ci n nht ca cc nh trit
hc thuc trng phi Mil; hc thuyt v cc bn nguyn u tin vi t
cch l ci c th trong trng phi cc nh trit hc t nhin th k V
trCN; hc thuyt v cc bn nguyn u tin vi t cch l ci ph bin ca
trng phi nguyn t lun th k V IV trCN. Ngc li, quan im duy
tm v vn ny l hc thuyt v bn nguyn u tin vi t cch l tinh
thn l t tng v con s ca Pitago, l nim ca Platn. Cuc u
tranh gia cc hc thuyt trn l ng lc pht trin ca trit hc Hy Lp c
i.
Cuc tranh lun v bn nguyn th gii m rng sang vn nhn
thc. Cc nh duy vt tha nhn th gii vt cht tn ti khch quan l i
tng ca nhn thc. Qu trnh nhn thc c hai giai on l cm tnh v l
tnh, hai giai on ny lin h mt thit vi nhau. Cc nh trit hc duy tm
ca trng phi Pitago cho quan h s lng l bn cht ca s vt, cn
Platn cho th gii nim c trc sinh ra, th gii vt cht l i tng
ca nhn thc. ng coi tri thc chn thc l tri thc bt ngun t nim.
- Vn php bin chng chim mt v tr ng k trong trit hc Hy
Lp c i. ngghen cho rng nhng nh trit hc Hy Lp c i u l
nhng nh bin chng t pht(1). Ni ti php bin chng (PBC) Hy Lp
c i cn hiu n theo hai ngha. Th nht, l giai on u tin trong lch
s nhn thc mang tnh bin chng v s pht trin ca hin thc v PBC
hiu theo ngha c in l ngh thut pht hin v chng minh chn l. Vi
ngha u tin, PBC Hy Lp c i c coi l mt giai on xc nh
mang tnh cht xut pht im i vi trit hc phng Ty. l PBC t
pht tn ti di hai hnh thc lun u tranh vi nhau: PBC khng nh
(1)
C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T 20, tr 34
Su tp T Thnh L
88
th hin trong trit hc Hraclt v PBC ph nh th hin trong trng
phi l. Th hai, PBC c in c hnh thnh Dnn v Xcrt. Hai
ngha trn ca PBC lin h mt thit vi nhau.
Tuy nhin, do khoa hc cha pht trin, cha c iu kin phn tch
gii t nhin, nhng kt lun v bn th lun ca cc hc thuyt trit hc
Hy Lp c i thng c rt ra t trc quan nn c trng ca ch ngha
duy vt Hy Lp c i cn th hin tnh cht mc mc, th s, song cn bn
l ng v h ly t nhin gii thch t nhin. Mt khc cc nh trit hc
Hy Lp c i nghin cu gii t nhin nhm a ra c bc tranh chung
ca th gii, ch ra ngun gc ca n, cha c ch nh nghin cu php
bin chng. Do , c trng php bin chng ca trit hc Hy Lp c i
cn cht phc, s khai trong gii thch t nhin, trong khm ph quy lut
nhn thc, trong i thoi, tranh lun t ti chn l. V vy, h mi nu
ln c nhng yu t l t cha thnh h thng phm tr quy lut, gi tr
nng cao tnh t gic cho con ngi nhm bin i hin thc cn thp.
) Tinh thn nhn vn ca trit hc Hy Lp c i c khi u
bng tuyn b bt h ca Protago rng con ngi thc o ca vn vt
v tip tc to sng Xocrt, Platn, emcrt, Arixtt, EpiquyaCc nh
trit hc l gii bn cht con ngi, hot ng sng v nng lc nhn thc
sng to ca n, cc vn x hi, o c quan h gia ngi vi ngi,
v mt thit ch nh nc l tng phc v cng ng. Con ngi trong
trit hc Hy Lp c i kt hp l tr vi c hnh, s khn ngoan v mc
thc, kht vng t do v trch nhim cng dn. Do hon cnh lch s
khng cho php cc nh trit hc Hy Lp c i vt qua nhng hn ch
nht nh v th gii quan v phng php lun trong quan nim v x hi
v con ngi (v d con ngi duy l cc oan ca Xcrt, nh nc khng
tng ca Platn, ch ngha Svanh i Hy Lp ca Arixtt), nhng xt
n cng chnh h a ra quan im nhn vn cho cc giai on trit
hc sau ca phng Ty k tha.
e) S pht trin ni tip nhau hng v tho lun khch th khch
quan ca cc trng phi trit hc hnh thnh c trng ca t tng
trit hc Hy Lp c i va su sc v phong ph. Trong qu trnh pht
trin, s ni tip nhau thng qua ph nh nhau to nn nhng t tng
trit hc lun i mi.
II. TRIT
C TY U T I TRUNG C
Su tp T Thnh L
89
X hi Ty u thi trung c l thi k lch s ngn nm(th k V
n XV). y l thi k hnh thnh v pht trin ca phng thc sn xut
phong kin. Xt v trit hc v khoa hc thi k ny l mt bc li so vi
thi C i.
1. iu kin ra i v nt c th trit hc Ty u thi Trung c
S ra i, pht trin v c im ca trit hc ca Ty u thi trung
c do hon cnh kinh t - x hi, vn ha, khoa hc ca thi k ny quy
nh.
T th k V n XI, nn kinh t Ty u l nn kinh t t nhin, t
cung t cp. Sn phm lm ra ch cung cp cho cng x v thi p ca
giai cp a ch phong kin. Cng x v thi p l nhng t chc kinh t
khp kn. S hnh thnh v s cng x, thi p phong kin thi k ny
to nn ch phong kin ct c, phn quyn. X hi c hai giai cp c
bn l a ch v nng dn. Quyn chim hu t liu sn xut, t chc sn
xut v phn phi sn phm thuc v giai cp a ch. Mu thun c bn
gia giai cp a ch v nng dn ht sc su sc, cuc u tranh gia hai
giai cp ny ngy cng din ra gay gt. Do hon cnh kinh t - x hi nh
vy, tng lp ngho kh ca x hi chim a s phi cu n ng
thing ling che ch, h theo o, c kinh v vo nh tu nng ta. Tn
gio c bit l o C c pht trin mnh. Tu vin m nhiu v quyn v
ca Gio hong rt ln.
T th k XII n th k XV, nn kinh t nng nghip, th cng
nghip, thng mi Ty u c bc pht trin mi, dn s tng, khin
th tng v s lng ln quy m. Th th cng quy t v cc th, thnh
lp nn cc hip hi, phng hi v hi ngh nghip. Cc hi ny iu
hnh cc hot ng kinh t, cc hot ng x hi, tn gio. V vn ha x
hi trng hc pht trin mnh c th v lng qu, cc trng i
hc ra i. (Pari, Bologna, Oxford). Bng nhiu cch khc nhau, hc vn
c in nh trit hc, php lut, khoa hc c khi phc. Ting La tinh
c dng lm ngn ng chnh trong cc trng hc. Ngh thut kin trc
Roman v Gothic pht trin... Chnh s pht trin kinh t v vn ha thi
k ny lm cho ch phong kin ct c phn quyn bc l y cc
mu thun vn c ca n. Lc lng chnh xa b ch phong kin ct
c phn quyn l s lin minh gia nh vua v tng lp th dn. Ch
phong kin tp quyn xut hin. H t tng ca ch ny vn l h t
Su tp T Thnh L
90
tng Thin cha gio.S thng tr ca uy quyn phong kin v thn quyn
ca gio hi cn tr s pht trin ca khoa hc, k thut. Trit hc cng
b l thuc vo thn hc, tr thnh "ti t" ca thn hc.
Ra i trn c s iu kin kinh t x hi v vn ha ca x hi
trung c, nt c th ca trit hc thi k ny v chu nh hng ln ca t
tng tn gio c tnh cht hng ngoi. Xu hng tri ca trit hc l
gip gio hi gii thch v lun chng v mt trit hc cc tn iu ca tn
gio. V vy, trong sut cc th k trung c, trit hc tr thnh y t ca
thn hc.
2. T tng trit hc Ty u thi trung c
a) T tng trit hc Ty u t th k II - IV
H t tng ca Ty u t th k II - IV l t tng C c gio. T
tng trit hc C c gio nh l bc qu t giai on c i sang
trung i, vi nhng i biu ni ting nh Tctuling (160-230),
Ogutxtanh(354-430).
Tctuling l nh thn hc, nh trit hc La M. Trong mi quan
h gia tr tu vi tn gio, ng cho rng tr tu khng c kh nng sng
to g ht, cn tn gio trong n bao hm tt c mi th. V vy khi ni v
mi quan h gia tr tu v lng tin, ng h thp vai tr ca tr tu, ng
cho rng tr tu ch nhn thc c gii t nhin. ng cao nim tin tn
gio, ng ca ngi lng tin vo nhng iu phi l. ng coi lng tin vt ra
khi gii hn nhn thc t nhin nhn thc Thng . Thng
theo Tc-tu-ling l khng nhn thy, mc d Thng khp mi ni;
Thng khng th cm thy mc d bng mi s ban thng ca mnh,
Thng hin hnh trong mi chng ta; Thng khng th hiu
c, mc d l tr ca con ngi bit Thng . Chnh iu chng
minh s tn ti v i ca Thng .
Ogutxtanh l gim mc l nh thn hc C c gio, nh trit hc
thn b, gn vi t tng ca phi Platn mi trong thi k ch La M
suy vong. V th gii, ng cho rng Thng sng to ra th gii.
Thng c sc mnh vn nng, c quyn lc tuyt i. con ngi c
ch t do nhng ch trong gii hn tin nh ca Thng , tc l nh
nc th tc "ti li". i sng "trn gian" l ti li v tm thi, cn i
sng v hnh phc vnh hng l "thnh Thng ", "mi con ngi
l k b hnh tm thi trn tri t", "l cy nn trc gi mnh"... Quan
im v nh nc nh tri v nh nc trn gian ca Ogutxtanh ng vai
Su tp T Thnh L
91
tr to ln trong cuc u tranh ca cc gio hong chng nh nc phong
kin th tc. V l lun nhn thc ng coi qu trnh nhn thc ca con
ngi l qu trnh nhn thc v Thng . Mun nhn thc c
Thng phi nh lng tin vo cc tn iu ca tn gio. ng coi tin
m hiu, hiu m tin. t ti chn l, Ogutxtanh cho rng con
ngi khng cn i khi tm hn mnh m i t trong tm hn s ch ra
chn l ti cao v t chn l ti cao ca con ngi s ny sinh ra cc chn
l. Chn l ti cao y l Thng .
T tng ca Ogutxtanh c vai tr rt quan trng i vi s pht
trin sau ca o C c. n nay, hc thuyt ca ng vn c Gio
hi Tin lnh cng nh Thin cha gio s dng rng ri.
b) Trit hc Kinh vin Ty u thi trung c.
- T th k IX cc trng tu vin v gio x nhiu a im khc
nhau Chu u tr thnh nhng trung tm gio dc ni ting. S pht
trin cc trng ny dn dn tr thnh c s ca h thng s phm v l
thuyt m sau ny c tn gi l trit hc Kinh vin, hay trit hc nh
trng. Kinh vin l hnh thc trit hc thi trung c c nhim v chnh
khng phi l m ra nhng chn l mi m l ging dy, gii thch, bnh
lun kin thc c. Vn trung tm ca cc nh Kinh vin nghin cu
l mi quan h gia tri thc v nim tin tn gio. H coi nim tin tn gio
gi v tr hng u trong quan h vi l tr. T h i ti nghin cu
nhng vn trit hc c lin quan, trong quan trng nht l Khi
nim ph bin tc l cht ca t tng, ca khi nim ph bin. Cc nh
Kinh vin xut mt s kin gii quyt vn ny. kin th nht
khng nh cc khi nim ph bin tn ti tht trong tr nng ca Cha
v c trc s vt. Quan im ny c gi l thuyt duy thc do trit
gia thn hc Origienn (810 877) a ra. kin th hai khng nh
khi nim ph bin tn ti sau s vt, chng ch l tn chung v quan
nim ny gi l ch ngha duy danh.
- Xt v lch s, trit hc Kinh vin chia ra mt s thi k: Trit hc
Kinh vin s k (TKIX XII) trit hc Kinh vin thi k hng thnh
(TKXII XIII) v thi k suy thoi (TKXIII XIV). Mi thi k c nhng
i biu tiu biu
c trng ca trit hc Kinh vin s k l chu nh hng ca ch
ngha Platn mi coi vt cht ch l ci t linh hn th gii tot ra - do ,
n l khu thp nht trong v tr. Mun t chn l khng th da vo l
Su tp T Thnh L
92
tnh v kinh nghim cm gic, m phi nh trng thi nhp thn, thn b.
i biu ca trit hc Kinh vin s k c Gingxict rigienn (810877); Pie Abla (1079-1142).
rigienn ngi Ai-len, l nh t tng ni ting thi trung c, theo
ch ngha duy thc trit . Vn trung tm trong hc thuyt ca ng l
chng minh cho s tn ti v vai tr ti cao ca Thng i vi gii t
nhin, i sng con ngi. ng chia s pht trin ca gii t nhin qua cc
giai on sau: a/ Giai on u t nhin biu hin nh vt sng to, l
Thng , c s u tin ca qu trnh th gii; b/ Giai on hai l t
nhin biu hin nh vt sng to va nh vt c sng to, chnh l
con ca Thng = Cha Jsu; c/ Giai on ba l gii t nhin c biu
hin nh vt c sng to, chnh l th gii mun loi trong c con
ngi; d/ Giai on bn l t nhin c biu hin ra nh vt sng to v
khng sng to l Thng vi tnh cch l qu trnh th gii. V mi
quan h gia l tr v nim tin ng cho rng chng c th dung hp vi
nhau, ph nhn hoc cao mt no l nguy him cho nh th. V nhn
thc, ng coi ci chung l ci c trc, quyt nh ci ring, ci chung l
ci bn cht s vt, cc s vt u bt ngun t ci chung v ci chung u
cha ng cc s vt bn trong.
Pie Abla l nh thn hc, trit hc Kinh vin nc Php. ng theo
ch ngha duy danh trit . Trong cuc tranh lun v bn cht ca cc khi
nim ph bin, ng cho rng l tr l ti cao v n cho ta iu kin ch ra
ton b nhng ni dung ca chn l tn gio, cho ta cu tr li ng v vn
no ca tn iu tn gio l xc ng, v vn no ca tn iu l
khng xc ng. T ng nu ln nguyn l "hiu m tin", lng tin
phi ph thuc vo l tr. Pie Abla quan tm nghin cu logc hc. Da
vo logc ca Arixtt, ng khng nh khi nim chung khng tn ti bn
ngoi s vt c th, khng c i sng c lp, nhng n khng tn ti
trong bn thn cc s vt, khng c trong t ng m nm trong ngha ca
t ng.
Nhng quan im ca Pie Abla b gio hi Thin cha gio ln
n l quan im d gio.
c trng trit hc Kinh vin giai on hng thnh l chu nh
hng nhng b phn li thi trong th gii quan ca Aritt, bc b s tm
ti ca ci mi trong khoa hc. i biu tiu biu cho trit hc Kinh vin
Su tp T Thnh L
93
thi k hng thnh l Tmt acanh (1225-1274), Gihan nXct (12651308)).
Tmt acanh
dng minican.
(1)
l nh thn hc thi trung c, sinh Aquin, tu s
Trong cuc tranh lun v "cc khi nim ph bin". Tmt acanh
b chi phi bi lp trng ca "phi duy thc n ha" v cho rng ci
chung tn ti ba mt: l ci chung tn ti thc s, c trc s tn ti ca
cc s vt ring bit, ci chung y l mu mc l tng ca cc s vt ring
l; l khi nim ph bin hay l ci chung c tm thy trong cc s
vt, tn ti khch quan khi n cha ng cc s vt ring l; l "khi
nim ph bin" hay ci chung c to ra bng con ng tru tng ha
ca tr tu con ngi t cc s vt ring l.
Khi gii quyt mi quan h gia trit hc v thn hc, gia l tnh
vi c tin tn gio, ng cho rng trit hc v tn gio khng i lp nhau.
i tng ca trit hc l chn l l tnh, ca thn hc l chn l lng tin
tn gio. ng chng minh rng c tin v l tr d khc nhau, nhng
vn to nn s thng nht v ha hp vi nhau. V khch th cui cng ca
chn l cng ging nh ngun gc ca chn l l Cha, tc l khng c s
mu thun v nguyn tc gia c tin v l tr, gia thn hc v trit hc.
Song, trn ng ti chn l, l tr c th gp nhng mu thun vi cc tn
iu ca c tin, v khng phi bt k chn l no ca thn u c chng
minh mt cch hp l. T mu thun c th lm cho l tr b sai lm,
nhng c tin, trit hc, thn hc th khng th lm. Trit hc phc v thn
hc, thp hn thn hc, nh tr tu ca con ngi thp hn s anh minh ca
Cha.
T nm 1879, h thng Kinh vin ca Tmt acanh c coi l
trit hc chn thc ca o Thin cha v sau c cc nh t tng
phn ng s dng nhm chng li th gii quan mc-xt.
Gihan nXct l thy tu thuc dng Phranxican, l nh duy danh
ln nht Ty u thi trung c.
nXct i su lm r s khc nhau gia trit hc vi thn hc.
i tng ca trit hc l hin thc khch quan, thn hc l Thng .
(1)
Cn c tn gi l T-MA c-Vin. Xem T in trit hc (bn ting vit) Nxb Tin b, Mtxcva,
1986, tr 586.
Su tp T Thnh L
94
nXct cho rng l tr ch c th nhn thc c tn ti nhng g m
n khng th tch ri khi cc ti liu cm tnh, cho nn con ngi khng
c c mt khi nim no v bn cht phi vt cht nh Thng . Tuy
nhin nXct khng h thp lng tin tn gio. ng cho rng Thng
l mt tn ti bt tn, khng th chng minh c bng l tr m phi da
vo lng tin. Trong cuc tranh lun thi trung c v cc khi nim ph
bin", ng gii thch theo quan im duy danh lun. ng cho rng ch
c nhng s vt ring l vi nhng phm cht c bit ca chng l tn ti
thc t. "Cc khi nim ph bin" do t duy ca con ngi to nn v
nhng s vt y va khng tn ti c lp i vi cc s vt va khng
phn nh ngay c nhng c tnh ca chng. ng a vo logc hc
khi nim "ni hm". Ln u tin n Xct ly ngha c th (thut ng
ca ng) i lp vi ci tru tng.
Bt u t cui th k XIII, do s pht trin ca khoa hc thc
nghim v s pht trin mnh ca phi duy danh trong quan nim v "cc
khi nim ph bin" cho nn trit hc Kinh vin thi cc thnh chuyn
sang giai on mi l giai on suy thoi. i biu tiu biu c Rgi
Bcn (1214-1294), Uyliam ccam (1300-1349).
Rgi Bcn l nh bc hc ln nht th k XIII coi trit hc l
khoa hc l lun chung gii thch mi quan h gia cc khoa hc b phn,
em li cho cc khoa hc nhng quan im c bn v bn thn trit
hc c xy dng trn thnh qu ca cc khoa hc . Mt khc, ng coi
kinh nghim, s suy lun hp l v uy tn l ngun gc c bn ca nhn
thc. Uy tn thiu cn c th cha . Tnh chn l, phi c khng nh
bng kinh nghim. ng vit: Cao hn tt c nhng nhn thc c tnh t
bin l k nng tin hnh thc nghim v khoa hc ny l n hong ca
cc ngnh khoa hc(1). i lp vi ch ngha Kinh vin, ng coi trng l
tr, tri thc khoa hc song n phi c kim tra ca kinh nghim v
thc o ca l lun, chn l l kinh nghim. Trong tri thc khoa hc,
"khng c s nguy him no hn l s ngu dt. R. Bcn coi mc ch
ca khoa hc l lm tng quyn lc ca con ngi i vi t nhin. V
vy ng hng s nghin cu ca mnh vo khoa hc t nhin. V x hi,
R.Bcn c nhng t tng tin b. ng bnh vc quyn li ca nhn
dn, ln n s p bc bc lt phong kin. ng cng chng gio hong v
(1)
X. Carpusina... Lch s vn ha th gii. Nxb Th gii. H Ni 2002, tr 384.
Su tp T Thnh L
95
bc trn nhng xu xa ca tng lp thy tu, nhng ng khng chng tn
gio ni chung.
Nh vy, t tng trit hc ca R.Bcn bc l xu hng duy vt,
ng lun b nh nc phong kin gio hi truy n v cm t. Tuy nhin,
R.Bcn khng th vt qua nhng hn ch ca bn thn, ca thi i,
cho nn bn cnh nhng t tng tin b, ng cn c nhng hn ch nht
nh, chng hn ng coi trit hc ph thuc vo lng tin.
Uyliam ccam l nh thn hc, trit hc Kinh vin. ng cho rng
chnh quyn th tc v thn quyn phi hot ng tch ri nhau, chnh
quyn th tc khng ph thuc vo thn quyn. ng coi gio hong ch l
mt th ch tm thi, khng phi lun lun ng. V lnh cha ti cao l
quc vng th tc. Thn quyn ch c ra lnh nhng ci g gn vi
vic nghin cu vi linh hn trong nh th. V mi quan h gia l tr v
lng tin, ng cho rng thn hc ch thng tr vn lng tin da trn c s
linh cm, cn nhng chng minh bng l tr v lng tin th thn hc
khng c kh nng, khng c gi tr. Khi tho lun v "cc khi nim ph
bin" tc l ci chung, ccam cho rng ci chung ch tm thy trong tinh
thn, trong t ng. Ch c s vt ring l n nht l tn ti thc. Khi
nim, danh t ch l nhng k hiu ca s vt. Trong nhn thc, ng chia
lm hai loi: nhn thc kinh nghim v nhn thc tru tng. ng cho
rng nhn thc kinh nghim cao hn nhn thc tru tng. Ch c s vt
ring l tn ti thc, cho nn nhn thc phi c bt u t kinh nghim
thng qua cm gic.
T tng trit hc ca ccam gp phn thc y s tan r ca
trit hc Kinh vin, dn ng cho s pht trin ca khoa hc t nhin.
D b gio hi cm on nhng cc trng i hc Ty u trung c
thnh lp trng phi ccam trong nghin cu cc b mn khoa hc t
nhin.
3. Mt s kt lun trit hc Ty u trung c
Ra i v tn ti khong mt thin nin k, trit hc Ty u trung
c l giai on chu nh hng ln bi t tng tn gio. So vi trit hc
Trung Quc, n cng thi, ta c th rt ra nhng kt lun ring cho
trit hc thi k ny nh sau:
a) Trit hc Ty u thi trung c b chi phi mnh bi h t tng
C c gio c xu hng "hng ngoi". Trit hc chnh thc ca x hi
Su tp T Thnh L
96
Ty u trung c l trit hc Kinh vin - thm m tinh thn duy tm ch
ngha, coi khinh tri thc, coi khinh phng php quan st, thc nghim.
Xut pht t mc ch phc v tn gio, phc v nh th, cc nh Kinh
vin tm cch t c s l lun cho th gii quan tn gio, cho nn
xuyn tc cc hc thuyt trit hc tin b ca Hy Lp c i, ca x hi
ng thi.
b) Cuc u tranh c xu hng duy vt trong trit hc, trong cc
phong tro t gio chng li trit hc Kinh vin, chng li ch ngha ngu
dn v nh th xut hin. Vn quan tm hng u trong cuc u
tranh ny l mi quan h gia "ci chung" v "ci ring"; ci no c trc,
ci no c sau. Cuc u tranh gia cc quan im khc nhau ko di
hng th k, c tm quan trng v mt nhn thc, n n du cuc u
tranh gia khuynh hng duy vt v khuynh hng duy tm, n phn nh
phong tro u tranh ca qun chng lao ng chng li trt t thng tr
ca giai cp phong kin qu tc v gio hong.
c) Lch s trit hc Ty u thi trung c rt phc tp, y mu
thun, n phn nh s phc tp, mu thun ca x hi ng thi. Trong
s phc tp v mu thun y, nhng nhn t tin b xut hin chun b
ph nh nn trit hc Kinh vin, khi phc li nhng gi tr trit hc, vn
ha ca Hy Lp c i trn c s kinh t, x hi mi, l x hi t bn.
III. TRIT
C TY U T I P C
NG V CN I
Thi k hnh thnh phng thc sn xut t bn Ty u chia lm

hai giai on Phc hng v Cn i. Giai on Phc hng (th k XV v
XVI ) l giai on bt u hnh thnh phng thc sn xut t bn ch
ngha. Giai on Cn i (th k XVII v XVIII ) l giai on hnh thnh
cc dn tc, cc quc gia t sn.
1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc
T th k XV n th k XVIII, Ty u, nn kinh t t bn ch
ngha vi hnh thc ban u l sn xut cng trng th cng bt u hnh
thnh, pht trin, dn dn thay th nn kinh t t nhin. Cng c sn xut
bng my c kh chim u th em li nng sut lao ng cao, lm thay
i b mt nn sn xut x hi. Mt khc, nhng pht kin v a l ca
Crixtp Clng, Magienlng. to iu kin cho kinh t thng mi
pht trin. V x hi, s phn ha giai cp ngy cng r. Tng lp t sn
trong ng cp bnh dn ca x hi xut hin vi v tr ch xng, ch
Su tp T Thnh L
97
th, ch thuyn bun Nng dn di c vo thnh ph lm thu ngy cng
ng, l tin thn ca giai cp v sn sau ny. Giai cp t sn i din cho
phng thc sn xut mi cng vi giai cp nng dn tr thnh lc lng
chnh trong cuc u tranh chng phong kin. T th kXVII - XVIII giai
cp t sn ginh c thng li chnh tr mt s nc to nn vn hi
mi cho s pht trin x hi. V vn ho, nn vn ha Hy Lp, t tng
thn hc Trung c v tri thc khoa hc t nhin l iu kin quan trng
cho s ra i t tng trit hc thi k Phc hng, Cn i. Cc thnh tu
vn ha Hy Lp nh t tng trit hc v cc tri thc khoa hc t nhin
nm trong trit hc c phc hi dn sau thi Trung c. S thng tr
v tinh thn ca tn gio, nh th trung c c nh hng tiu cc v tch
cc ti s pht trin trit hc. Kha cnh tch cc ca tn gio l cao
gi tr v sc mnh ca con ngi trong nhn thc v ci to th gii.
Kha cnh tiu cc ca tn gio l lm cho cc nh khoa hc khng trnh
khi nhng quan nim thn b khi l gii ngun gc l tnh ca con ngi.
Sau thi k Phc hng, cc nc Ty u bc vo thi k hnh thnh v
pht trin mnh m ch ngha t bn. Khoa hc t nhin c bit l c
hc c vai tr rt ln cho s nghip cng nghip ho t bn ch ngha.
T nhng thay i su sc v kinh t - x hi v vn ha nh trn,
trit hc thi k ny c bc pht trin mi v cht. So vi trit hc
phng ng cng thi, nt c th ca trit hc Ty u thi Phc hng
v Cn i c xu hng chung l duy vt, nhng l trit hc duy vt siu
hnh, my mc v phng php siu hnh thng tr ph bin trong lnh
vc t duy trit hc v khoa hc.
2. T tng trit hc Ty u thi Phc hng
Phc hng(vn ha) l tro lu vn ho, vn hc, hc thut xut
pht t Italia, sau lan ra Ty u v Trung u. Cc tro lu ny chng
li t tng thi trung c, ch trng phc hng tinh thn v hnh thc
vn ho - Hy Lp - La M c i. Phc hng (trit hc) l nhng hc
thuyt trit hc v x hi hc pht trin Ty u trong thi k tan r ca
ch phong kin v hnh thnh x hi t sn thi k u (th k XVXVI).
a) T tng trit hc ca nhng ngi m u thi k Phc
hng
Niclai Cudan (1401 - 1464) l nh trit hc, bc hc, thn hc
c. ng ph phn cc gio l trung c, v mun thay th thn hc trung
Su tp T Thnh L
98
c bng thn hc mi. ng coi Thng ho ln vi gii t nhin. Qu
trnh pht trin ngy cng hon thin ca th gii chnh l qu trnh
Thng ngy cng biu hin thnh gii t nhin. T tng bin chng
v tnh tng i ca nhn thc c Cudan cho rng Thng l s
thng nht tt c cc mt i lp: hu hn v v hn, nh nht v ln nht,
n nht v v s. Chn l l gii hn v cng tn ca l tnh con ngi.
Hiu bit ca con ngi cng rng, cng su l c s tin ti chn l.
Mun nhn thc c chn l th phi da vo kinh nghim. Ch c bng
con ng trc gic, bng p dng cc th nghim trong khoa hc t nhin
th mi hiu c cc mt i lp trng hp vi nhau trong s thng nht
ti cao ca th gii. V con ngi, ng coi con ngi l sn phm ti cao
trong s sng to ca Thng . ng coi con ngi va l mt sinh vt
cao cp va l mt thng ang thng xuyn tc ng vo cc s vt
t nhin. Quan nim ca Cudan v con ngi l mt bc tin mi ca
trit hc Phc hng so vi thi Trung c.
Niclai Cpcnch (1473 - 1543) l nh thin vn, nh trit hc
ngi Ba lan. ng l ngi u tin nhn thy thuyt "a tm" ca
Arixtt-Ptlm khng gii thch c cc hin tng thin vn v cn
l ch da cho thn hc v gio hi chng li khoa hc. T ,
Cpcnchtp trung nghin cu, nu ln thuyt "nht tm". Thuyt "Nht
tm" ca Cpcnch bc b thuyt "a tm"ca Arixtt-Ptlm, bc
b cc quan im tn gio coi tri t l con cng ca Thng , bc b
quan im v s i lp gia s vn ng trn tri v s vn ng di
t. Thuyt "Nht tm" c ngha to ln i vi s pht trin trit hc v
khoa hc. Trong lch s khoa hc, hc thuyt Cpcnch l "hnh vi cch
mng m khoa hc t nhin dng tuyn b s c lp ca mnh" l
"thch thc quyn uy ca gio hi trong cc vn ca t nhin", n m
u cho "khoa hc t nhin c gii phng khi thn hc" (1).
b) T tng trit hc Italia thi k Phc hng
Vo th k cui XV - u XVI, Italia l nc pht trin v x hi,
vn ha, trit hc v t tng nhn o. Cc nh trit hc, x hi hc,
khoa hc tp trung ca ngi sc mnh ca con ngi, ca ngi tinh hoa vn
minh c i. y l c s tp hp cc tng lp tin b trong x hi,
lm o ln th gii quan v nhn sinh quan ca Kit gio.
(1)
C. Mc v Ph. ngghen. Sd. T 20, tr 461
Su tp T Thnh L
99
Giocan Brun (1548 - 1600) l nh trit hc nhn vn, l nh
khoa hc t nhin l ngi y nhit huyt u tranh chng trit hc Kinh
vin v gio hi Thin cha gio Italia.
Th gii quan ca Brun chu nh hng ln t tng trit hc c
i, t tng duy vt v ca khoa hc ng thi. ng ng nht mt
cch trit Thng v hn vi gii t nhin. Phm tr trit hc trung
tm ca ng l "ci duy nht". "Ci duy nht" chnh l thng tn ti
di dng gii t nhin c hiu nh mt th gii c lp ch khng
phi do ci g sng to ra. Trong thc t ng ch tha nhn Thng trn
danh ngha v theo ng mi s vt ch l nhng dng biu hin ca "ci
duy nht", s vt bin i khng ngng, cn "ci duy nht" bt bin. ng
c th ha ngha vt l v thin vn ca hc thuyt "Nht tm", ng
thi, lm cho hc thuyt ny thot khi nhng hn ch: nh coi mt tri l
bt ng v l trung tm tuyt i ca v tr; l tnh hu hn ca v tr b
khp kn bi mt phm vi nhng ngi sao bt ng. ng pht trin mt
s nguyn l bin chng v tnh thng nht, tnh lin h v s vn dng
ph bin trong t nhin, v s trng hp ca cc mt i lp trong ci ln
v hn v trong ci nh v hn. ng chng li gio l hoang ng ca
nh th v trit hc Kinh vin trung c bng cch nu ra nguyn l nghi
ng. ng cho rng i ti chn l phi da vo l tr, phi trn c s
thc nghim. Ch c chn l khoa hc khng c chn l ca nim tin v
chn l kp. i tng ca nhn thc l gii t nhin. Con ng nhn
thc l t cm gic n l tr v cui cng l tr tu.
Galil Galil (1564-1642) l nh ton hc, vt l hc, trit hc,
thin vn hc. ng gp ch yu ca Galil cho c hc l xc lp nh
lut qun tnh, lc ri v gia tc trng trng. ng ch ra c knh
vin vng quan st bu tri, quan st mt tri, mt trng, cc v tinh...
Cc pht hin v thin vn ca ng c dng lm lun c quan trng
chng minh cho tnh chn l ca h mt tri l trung tm ca Copcnch.
Thnh tu khoa hc ca ng c ngha trit hc quan trng trong cuc
u tranh chng tn iu tn gio.
Th gii quan ca Galil l th gii quan tin b thi by gi. ng
cho rng th gii l v tn, vt cht l vnh vin, t nhin l thng nht.
V nhn thc, ng cho rng quan st v th nghim l im xut pht ca
nhn thc v gii t nhin. Nhn thc tnh tt yu bn trong cc s vt v
hin tng l trnh cao nht ca s hiu bit. Nhn thc ca con ngi
Su tp T Thnh L
100
l v hn, nhng nhng g chng ta bit l qu t so vi nhng g chng
ta cha bit. Do qu cao ton hc nn ng coi ngn ng c bn v gii
t nhin l ngn ng hnh hc, t ng quy s vt, hin tng t nhin
v dng hnh hc, l quan nim duy vt my mc v gii t nhin. Tuy
nhin do nh hng t tng tn gio, ng tha nhn ci hch u tin ca
Thng v vn tha nhn chn l kp. ng coi khoa hc v tn gio l
hai lnh vc u cn cho i sng tinh thn ca con ngi.
c) Phi nhn o v ch ngha cng sn khng tng thi Phc
hng
Cng vi s pht trin kinh t, ca th k XVI l s pht trin t
tng, vn ha m nh cao l ch ngha nhn o. Nhiu nh t tng
tin b thi k ny mong mun xy dng mt x hi mi phn vinh, em
li hnh phc cho mi ngi, in hnh l Tmt Mr v Tmad
Cmpanenla.
Tmt Mr (1478-1535) l ngi sng lp ra ch ngha x hi
khng tng. T tng ch ngha x hi khng tng ca Mr gn lin
vi cu chuyn v chuyn du lch n x U-t-pi (khng tng). Qua cu
chuyn, Mr tp trung ph phn rng ri, cng khai ch t hu, ph
phn chnh tr - x hi Anh lc by gi. ng l ngi u tin trnh by
mt cch nht qun t tng x hi ha sn xut, t tng t chc lao
ng v phn phi cng sn ch ngha. C s kinh t ca nh nc Utpi
m ng mun l gia nh v sn xut da trn th cng nghip. Ngi dn
sng trong nh nc Utpi l t do, dn ch, bnh ng, khng i lp
gia thnh th vi nng thn, gia lao ng tr c v lao ng chn tay.
Con ngi lm vic 6 gi mi ngy, thi gian cn li ginh cho khoa hc
v ngh thut. Vic pht trin nhn cch ton din l kt hp gio dc l
lun vi lao ng. ng khng hiu c s cn thit phi pht trin k
thut ln trnh cao thc hin l tng x hi ch ngha. ng m c
chuyn sang ch mi bng con ng ha bnh.
Tma Cmpanenla (1568 - 1639) l nh trit hc, x hi khng
tng. ng i din cho tinh thn Phc hng Italia, t tng ca ng l
cao nhn bn, cao l tnh, cao khoa hc. T tng trit hc c
khuynh hng phim thn lun, trit hc t nhin. Nhn thc lun ca
ng i hi phi tri qua kinh nghim, phi nghin cu t nhin. ng ch
trng mt lin minh quc gia ha bnh, hnh phc, ca ci l chung, t
do tn gio.
Su tp T Thnh L
101
Tc phm chnh ca ng vit trong nhng nm ngi t l " th
mt tri" xut bn 1623 vi ni dung ch yu l ra mt ch ngha cng
sn tuyt i khng c t hu, khng c gia nh v tin t. Cai tr x hi
l nhng ngi tr thc vi mt i din ca Thng . Lao ng l nhu
cu c bn ca con ngi. T tng ca ng th hin nguyn vng ca
ngi dn ngho v tr thc lp di ca x hi Italia.
Nhn chung quan im ca Mr v Cmpanenla l khng tng v
h khng tm c lc lng x hi thc hin l tng y. H m c
c mt x hi cng bng nhng khng thy c vai tr ca li ch c
nhn trong hot ng ca con ngi. Thc cht quan im ca h l ch
ngha cng sn C c gio thi Phc hng.
3. Trit hc Ty u thi Cn i (XVII XVIII)
T th k XVII-XVIII Ty u phng thc sn xut t bn ch
ngha pht trin mnh lm cho mu thun vi phng thc sn xut
phong kin ngy cng gay gt, lm cho khoa hc t nhin c s pht trin
nhy vt. S pht trin v kinh t - x hi, vn ho nh trn lm cho t
tng trit hc thi k ny c s pht trin mi v cht, hnh thc biu
hin phong ph.
a) Trit hc duy vt Anh th k XVII
T th k XVII, nc Anh t ti s pht trin thnh vng v
kinh t, x hi, vn ha v khoa hc thc nghim. Do nh hng ca s
pht trin y m tnh duy vt, duy cm l mt trong nhng c trng ca
trit hc Anh th k XVII. Mt khc, do nh hng t tng tn gio, th
gii quan ca cc nh duy vt Anh cng thiu trit .
Phranxi Bcn (1561 - 1626) l nh trit hc Anh, ngi sng lp
ra ch ngha duy vt v khoa hc thc nghim cn i.
V trit hc, do nh hng ca quan nim "trit hc l khoa hc ca
cc khoa hc", Bcn coi trit hc l tng th tri thc l lun ca con
ngi v Thng , v gii t nhin, v con ngi. Nhim v ca trit
hc l ci to li ton b tri thc m con ngi t c ti thi i ,
ng thi nm bt trt t ca gii t nhin, xy dng trong tr tu con
ngi mt kiu mu ca th gii ging nh n tn ti thc t (1) v thc
tin l ngi bo lnh v ghi nhn tnh chn l ca trit hc (2). Cng lao
(1)
(2)
Ph. BCn. Cc tc phm. M, 1997, T2, tr 12 (T. Nga)

Su tp T Thnh L
102
pht trin trit hc ca ng l ch: Th nht, ng khi phc c
truyn thng duy vt v nh gi li cc hc thuyt trit hc ca qu kh.
Th hai, Bcn ra mt quan nim duy vt ring v t nhin, m c
s ca n l mt quan nim coi vt cht l tng hp cc ht, coi t nhin
l tng hp nhng vt th c nhng cht lng mun mu mun v. Vn
ng l mt tnh cht khng th tch ri vt cht; ng nu ln 19 dng vn
ng. ng coi ng yn l mt hnh thc ca vn ng, coi vn ng l
mt tnh cht khng tch ri vt cht, bt u tnh bo ton ca vn ng
vt cht. V nhim v ca khoa hc, Ph. Bcn l bc b trit hc Kinh
vin, ph nhn uy quyn ca gio hi v coi nhim v ca khoa hc l
lm tng quyn lc ca con ngi i vi t nhin, l mc ch ca tri
thc. ng cho rng ch c khoa hc no hiu c nhng nguyn nhn
thc s ca cc hin tng th mi c th m rng c quyn lc ca
con ngi i vi t nhin (1). ng coi khoa hc trc kia mc phi
hoc l "ch ngha gio iu" khi nh khoa hc rt ra mt h thng
nguyn l t nhng khi nim ring ca mnh ta nh con nhn dng t
vy; hoc l mc phi "ch ngha kinh nghim" khi nh khoa hc ch ra
sc thu thp nhng s kin v khng suy ngh n ngha ca chng. V
vy, ng hoi nghi tt c tri thc trc kia. t ti tri thc chnh xc,
phi ci cch phng php: trc ht phi gt sch c nhng sai tri,
sau chuyn qua phng php nhn thc ca khoa hc mi. Phng
php quy np l phng php nhn thc mi ca khoa hc thc nghim.
Phng php quy np phi qua ba bc: a/ Quan st s vt, hin tng
gii t nhin vi s a dng v sinh ng ca n; b/ Trn c s nhng tri
thc cm tnh thu thp c lp bng so snh, phn tch to tin , tin
ln quy np vi nhng "bc ph nh". Trong l lun quy np, ln u tin
Bcn ch ra ngha ca nhng bc thang ph nh, tc l vic la chn
nhng trng hp khc vi s khi qut v do , i hi phi xem xt li
s khi qut , coi nh cha y cn c; c/ Kim tra gi thuyt bng
thc nghim. C. Mc nh gi Ph. Bcn l ng t thc s ca ch
ngha duy vt Anh v tt c nhng khoa hc thc nghim hin i (2).
Tuy nhin, Bcn cha phi l nh duy vt trit , v bn n x
hi, ng th hin s khng tng khi ng miu t mt x hi l tng di
(1) )
(2)

C. Mc v Ph. ngghen. Sd T2, tr 195
Su tp T Thnh L
103
do v kinh t, cuc sng c t chc trn nhng c s ca khoa hc v
k thut cao, nhng vn duy tr s i lp gia giai cp thng tr v giai
cp b tr.
Tmt Hpx (1588 - 1679) l nh trit hc duy vt my mc ca
Anh. ng coi trit hc l hot ng tr tu ca con ngi nhm khm ph
bn cht s vt, cho nn n l hc thuyt v vt th, cc khoa hc c th
khc ch l nhng hnh thc khc nhau ca trit hc. ng chia trit hc ra
thnh "trit hc t nhin" nghin cu cc vt th t nhin, "trit hc thng
thng" nghin cu x hi v con ngi. ng l nh duy vt c hc in
hnh, lun coi c hc v ton hc l mu mc ca t duy khoa hc. V
vy, trong phn trit hc v t nhin, Hpx cho rng th gii vt cht tn
ti khch quan, khng do thn thnh to ra v khng ph thuc vo thc
ca con ngi. Song, th gii vt cht ca Hpx l th gii nhng vt th
ring l, u c quy v quan h s lng c hc, ton hc, nn l th
gii khng c thuc tnh, khng mu sc. ng khng tha nhn s tn ti
khch quan v s a dng ca th gii, chng qua l c tnh tri gic
ca con ngi. ng tha nhn th gii vt cht lun lun vn ng, song
ng quy mi vn ng v vn ng c hc. V nhn thc lun, Hpx
ph phn thuyt nim bm sinh ca cct v pht trin kinh nghim
lun ca Ph. BCn. ng coi i tng ca nhn thc l vt cht cng vi
quan h s lng c hc v ton hc. Con ngi c th nhn thc s vt
nh cm gic v l tr. Cm gic v kinh nghim l khi u ca nhn
thc. L tr i su phn tch s vt nm bn cht s vt nn ngoi
phng php quy np cn phi c phng php din dch. Khi bn ti
chn l ng cho rng bn thn s vt khng gi di, m s gi di hay
chn thc ph thuc vo vic nhn nh ca con ngi.
Hpx coi con ngi l mt thc th thng nht ca tnh t nhin
v tnh x hi. V bn tnh t nhin th mi ngi sinh ra u ging nhau.
Song trong cuc sng, ai cng c nhu cu, ai cng c tnh ch k v quyn
li ring ca mnh, nn l tin ca cc iu c, ca cc cuc chin
tranh. V vy, loi ngi cn sng to ra nh nc da vo kh c x
hi, kh c y, cc c nhn trao quyn bo v mnh cho mt chnh th
c on hay mt hi ng chp chnh. Kt qu ca s sng to ra nh
nc l lm cho "trng thi t nhin" ca con ngi chuyn sang "trng
thi x hi". Vy, theo Hpx, nh nc l do con ngi lp ra gi gn
trt t, iu hnh s pht trin ca x hi, x pht nhng ai vi phm li
ch chung v mi cng dn phi tun theo php lut nh nc. L lun v
Su tp T Thnh L
104
x hi v nh nc ca Hpx bt u c nhng mm mng ca quan
nim duy vt v cc hin tng x hi.
Gin Lcc (1632 - 1704) l nh trit hc duy vt, tm l hc, gio
dc hc, kinh t hc Anh. T tng trit hc ca Gin Lcc ch yu bn
v nhn thc lun, bao gm nhng ni dung ch yu sau:
ng ph phn quan im coi t tng con ngi l bm sinh v cho
rng u c ca a tr nh t giy trng, khng c sn khi nim v
nguyn l bm sinh no c. ng ng tnh vi quan im ca Ph. Bcn
coi tri thc ca con ngi bt ngun t kinh nghim. ng coi kinh nghim
l ngun gc duy nht ca mi nim. Kinh nghim, theo Gin Lcc c
kinh nghim bn ngoi (kh nng nhn thc cm tnh) v kinh nghim bn
trong (kh nng nhn thc l tnh). T ng chia qu trnh nhn thc
thnh hai giai on: a/ Cc s vt tc ng vo cc gic quan a li cho
con ngi nhng t liu v c tnh bn ngoi ca cc s vt di dng
n nht v tri thc ca giai on ny ch l nhng nim n gin; b/
trn c s ti liu cm tnh em li, l tnh bt u qu trnh so snh, phn
tch, to ra cc phm tr, khi nim chung v tri thc giai on ny l
nhng nim phc tp. S phn chia nh vy l hp l, nhng ng ch
tha nhn mi s vt trong gii t nhin tn ti di dng n nht v tri
thc v n l nhng nim n gin. Cn cc nim phc tp ch l kt
qu hot ng ch quan ca con ngi.
T cc quan im trn, ng chia tnh cht ca cc s vt thnh
"cht c trc" l c tnh khch quan c ci thuc tnh nh hnh th,
qung tnh, vn ng, cn o c, cn "Cht c sau" l ch quan c cc
thuc tnh nh mu sc, mi v, m thanh... Khi trnh by ngun gc "cht
c sau" = ch quan, quan im ca Lc c khng nht qun: khi th cho
rng l do s tc ng ca s vt khch quan vo cc gic quan ca
con ngi; khi th cho chng l sn phm ch quan ca con ngi.
Tuy ng ph phn cc gio l v t chc gio hi, nhng ng li
tha nhn mt tn gio "t nhin", gi l t nhin thn lun.
Do tnh cht mu thun v tha hip nn trit hc ca Lcc l
im xut pht cho hai tro lu i lp nhau ra i. Cc nh duy vt Php
th k XVIII nh gi cao Lcc, pht trin duy gic lun ca ng,
lm cho n thot khi nhng lp duy tm ph bn ngoi. Cn cc nh duy
tm ch quan Anh, tiu biu l Bccli th li li dng nhng yu t hn
Su tp T Thnh L
105
ch trong duy gic lun ca Lcc v a nhng yu t y n ch hon
ton phi l. V vy duy gic lun t n cha phi l ch ngha duy vt,
Bccli v ir, c hai u xut pht t Lcc (1).
b) Siu hnh hc th k XVII
Thut ng "siu hnh hc" vi ngha "l nhng ci g sau vt l
hc", c dng vo th k I trCN t tn cho tp hp cc tc phm c
i tng nghin cu khc tc phm "Vt l hc" ca Arixtt. V sau,
trong lch s trit hc trc Mc, "siu hnh hc" c gi l trit hc.
Vo thi trung c Ty u, "siu hnh hc" c dng lm lun chng
trit hc cho thn hc. Vo th k XVI Ty u, "siu hnh hc" v "bn
th lun" c ngha nh nhau. n th k XVII bn cnh xu hng duy vt
duy gic lun ca trit hc Anh, c xu hng siu hnh hc pht trin.
Siu hnh hc thi k ny da trn c s s gn b gia tri thc trit hc
vi tri thc khoa hc khc cha tch khi trit hc. i biu tiu biu cho
siu hnh hc cn i l Rn cct, Barc Xpinoza, Gtphrt Vinhem
Laibnitx...
Rn cct (1596 - 1654) l nh trit hc, ton hc, vt l hc v
nh sinh l hc Php. Trit hc ca cct gn b mt thit vi thnh
tu khoa hc: ton hc, c hc, l thuyt ngun gc v tr.
T tng trit hc duy vt ca cct gn lin vi ton hc, vt l
hc, thuyt ngun gc v tr v sinh l hc ca ng. Trong vt l hc duy
vt, nhng nguyn l c bn c ng nu ln gm: v tr l vt cht; v
tr l v tn; vt cht bao gm nhng ht nh c th phn chia n v tn;
cc ht vt cht lun lun vn ng, thng xuyn thay i v tr trong
khng gian, khng c khng gian trng rng; bn cht ca vt cht l
qung tnh; qung tnh l thuc tnh ca vt th; tr thn linh ra khng c
mt lc lng no tn ti bn ngoi vt cht(1). C. Mc v ngghen cho
rng "trong phm vi vt l hc ca ng, vt cht l thc th duy nht, l
cn c duy nht ca tn ti v ca nhn thc" (2). Trong lnh vc v tr
hc, ng cho rng qu trnh vn ng ca cn lc th gii hnh thnh cc
loi ht vt cht khc nhau. Cc ht ln hnh thnh "yu t t", cc ht
nh hnh thnh "yu t khng kh", nhng ht tinh vi hp thnh "yu t
la". Cc hnh tinh hnh thnh t nhng ht ln v nng trong qu trnh
(1)
V.I.Lnin. Sd , T18, tr 147

R. cct. Lun v phng php, phn V. Tuyn tp, tr 289 - 303 (T. Nga)
(2)
C. Mc v Ph.ngghen. Sd , T2, tr 191
(1)
Su tp T Thnh L
106
vn ng xoay trn cn lc vt cht. Trong sinh l hc, ng tp trung pht
trin lun duy vt v s ph thuc tinh thn vo c cu vt cht, vo
trng thi cc c quan trong c th. Trn c s lun y, cct i su
bn n vai tr ca y hc. ng vit: "khng c cng vic no b ch hn
l s nhn thc chnh mnh. Ci li c th ch i t s nhn thc ...
ch yu thuc v lnh vc y hc. Y hc c th a ra rt nhiu ch dn c
cn c cho vic iu tr v phng nga bnh tt cng nh lm chm li
qu trnh gi nua nu n nghin cu y c th chng ta"(3).
T tng trit hc duy tm v nh nguyn lun ca cct th
hin khi cho rng nguyn nhn chung ca vn ng l Thng . T
tng duy tm v nh nguyn cn th hin khi bn n con ngi. Trong
con ngi, theo cct, mt c ch th xc khng hn v v sinh thc
s gn lin vi linh hn t duy. Th xc v linh hn khng ng nht, tc
ng qua li thng qua mt c quan c bit. Trong sinh l hc, cct
lp ra mt s ca nhng phn ng vn ng, s ny l mt trong
nhng miu t khoa hc u tin ca phn x v iu kin s khai. Nh
vy sinh l hc duy vt ca cct li kt hp mt cch mu thun vi
hc thuyt v tnh phi vt cht ca linh hn, khc vi th xc m bn cht
ca n l qung tnh, bn cht ca linh hn, theo ng l t duy.
V nhim v ca khoa hc, cct coi nhim v ca tri thc l
s thng tr ca con ngi i vi lc lng t nhin, s pht minh v
sng ch nhng phng tin k thut, s nhn thc nhng nguyn nhn
v hnh vi, s hon thin bn tnh con ngi. t ti nhim v ny,
cct cho rng trc ht cn phi hoi nghi mi s tn ti hin c: bt
u, coi l tuyt i khng c g tn ti c; nhng trong hoi nghi trit ,
cng khng th nghi s vic mnh ngh l mnh nghi ng. Nh vy, im
chc chn u tin l: ta nhn thc c l "ta t duy (ngh), vy ta tn
ti, ta c tht. T xut pht im duy tm y, "t duy" suy lun ra Thng
v th gii vt cht cng tn ti (tc cng c). ngha tin b ca
nguyn l "ti t duy, vy ti tn ti" l ch, n cao vai tr ca l tr,
ph nhn mt cch tuyt i tt c nhng g m ngi ta m tn. Nhng
nguyn l y li th hin mt cch duy tm v khng th i tm tin
xut pht ca nhn thc ngay trong nhn thc m phi tm t bn thn
i sng thc tin x hi.
(3)
R. cct. M t thn th con ngi. Lun vn v s cu thnh ng vt. Sd, tr 547.
Su tp T Thnh L
107
Trong hc thuyt v nhn thc cct l mt thu t ca ch
ngha duy l coi ngun gc duy nht ca tri thc l l tnh, nh l tnh con
ngi hiu c chn l. Ch ngha duy l ca cct c hnh thnh
do hiu mt cchphin din tnh cht logc ca tri thc ton hc. cct
coi tnh ph bin, tnh tt yu ca tri thc ton hc xut pht t bm sinh
ca chnh tr tu, cho nn ng ginh cho din dch l phng php c
tn trong qu trnh nhn thc - mt din dch da trn nhng tin hon
ton xc thc c c bng trc gic, tun theo cc nguyn tc sau: a/ Ch
coi l chn l nhng g c cm nhn r rng, rnh mch, khng gi ln
mt cht nghi ng no - tc l nhng iu hin nhin; b/ Chia mi s vt
phc tp, trong chng mc c th lm c thnh cc b phn cu thnh
n tin li nht trong nghin cu chng; c/ Trong qu trnh nhn thc,
chng ta cn xut pht t nhng iu n gin i n nhng iu phc tp
hn; d/ Chng ta phi xem xt y cc d kin, khng c b st mt
t liu no trong qu trnh nhn thc s vt.
nh hng ca cct khng ch i vi ch ngha duy tm m c
ch ngha duy vt. Hc thuyt v tnh xc thc trc tip ca thc, v
nim bm sinh nh hng n ch ngha duy tm v sau v tr thnh
i tng ph phn ca cc i din ca ch ngha duy vt. Tri li, hc
thuyt v t nhin, l lun v s pht trin ca t nhin, sinh l hc duy
vt, phng php my mc i ch vi thn hc ... nh hng i vi
vic hnh thnh th gii quan duy vt cn i.
Barc Xpinoda (1623 - 1677) l mt nh trit hc duy vt v v
thn ngi H Lan. ng chu nh hng nhiu v t tng trit hc ca
cct. T tng trung tm ca trit hc Xpinoda l thuyt thc th.
Xpinoda coi t nhin l tn ti, t nhin l nguyn nhn t n (Causasui).
S tn ti ca thc th l nh vo lc tim tng ca n, ch khng cn
mt lc siu t nhin no. ng cho rng thc th ng ngha vi bn cht
v tn cho nn thuc tnh ca n cng nhiu v tn. Thc th l thng
nht cn th gii vt cht hu hn ring bit tc l cc m-u-x th nhiu
v k. Tr tu v hn ca con ngi c th nhn thc c thc th v tn
di tt c mi phng din ca n. Song l tr hu hn ca con ngi ch
hiu c bn cht v tn ca thc th hai phng din qung tnh v t
duy. Xpinoda coi qung tnh v t duy l hai thuc tnh ca mt thc th
ng nht. Quan im ca Xpinoda v cc thuc tnh ca thc th nhn
chung l mang tnh cht duy vt, nhng li siu hnh v Xpinoda khng
coi vn ng l mt thuc tnh ca thc th. V con ngi, l mt thc
Su tp T Thnh L
108
th, trong linh hn - ph hp vi th xc. Khi bn n linh hn con
ngi, Xpinoda quy ton b s phc tp trong i sng tm l vo l tnh
v tnh cm, ng ng nht l tnh vi ch coi lp lun t do ch l duy
tm. ng cho rng t do l hnh vi ca con ngi da trn c s nhn
thc tnh tt yu. Quan im v t do ca Xpinoda c mt bc tin
mi so vi lch s , song cn tru tng, phi lch s. V sau Hghen b
sung vo quan nim ny v quan im t do tr thnh khoa hc khi
ngghen khi qut trn c s quan im ca trit hc duy vt bin chng.
V nhn thc lun, ng coi mc tiu ca tri thc l ginh quyn thng tr
i vi t nhin v hon thin con ngi. ng l ngi b sung cho
hc thuyt ca cc bc tin bi bng hc thuyt v t do, ng ch r
lm th no c th c t do ca con ngi trong s tt yu. ng cho
rng s hiu bit l tr da trn c s tr tu l cao hn hnh thc thp ca
s hiu bit, tc l s hiu bit cm tnh v h thp vai tr ca kinh
nghim.
Got-phrit Vinhem Laibnitx(1646-1716) l nh trit hc, s hc v
ton hc c. V trit hc, Laibnitx i din cho t tng iu ha ca
giai cp t sn c; iu ha t tng thn hc trung c Ty u vi t
duy khoa hc t nhin. ng bt u t ch ngha duy vt my mc, v sau
chuyn sang ch ngha duy tm khch quan, biu hin hc thuyt n
t. "n t" theo Laibnitx l mt thc th tinh thn khng th phn chia
c. V tr gm nhng n t, tc l nhng thc th c lp, pht trin
theo quy lut ni ti, to nn th gii thng nht v vn ng. Th gii y
l tt p nht, hon ho nht do n t ti cao l Thng sng to v
sp xp tt c cc n t thnh mt h thng hi ha. Hc thuyt n t
ca Lai-bni-tx cha ng mt s yu t bin chng, nhng l php bin
chng duy tm v thn hc. L lun nhn thc ca Laibnitx l ch ngha
duy l duy tm chng li ch ngha cm gic v ch ngha kinh nghim
ca Lcc. ng ph nhn quan im cho rng b no ca a tr mi sinh
nh l mt t giy trng. ng ph nhn kinh nghim cm tnh vi tnh
cch l ngun gc ca tnh ph bin v tnh tt yu ca tri thc. ng cho
rng ngun gc ca l tnh ph bin ch c th l l tnh. ng coi tiu
chun ca chn l l tnh r rng, rnh mch, khng mu thun ca tri
thc. Do kim tra chn l ca l tnh ch cn cc quy lut ca logc
hc Arixtt; kim tra chn l ca s kin cn c quy lut cn c y
. Cc tc phm v logc hc c v tr quan trng trong di sn khoa hc
ca Lai-bni-tx.
Su tp T Thnh L
109
cct, Xpinoda, Laibnitx l nhng i biu tiu biu ca siu
hnh hc thi cn i th k XVII Ty u. Cc ng coi siu hnh hc
( cao vai tr ca tr tu, ca t duy logc, cc tri thc l lun khoa hc)
l nn tng th gii quan ca con ngi. D cn nhiu hn ch do hon
cnh lch s, nhng h xy dng c c s ca phng php t duy
l lun v logc mang tnh khoa hc v h thng thot khi quan nim
thin cn v th gii.
c) Ch ngha duy tm v hoi nghi lun
Cui th k XVII, u th k XVIII Ty u trong trit hc
din ra cuc khng hong gia cc h thng c v cc b mn khoa hc
tch khi trit hc tr thnh nhng b mn c lp, quan nim coi "siu
hnh hc" ng trn cc khoa hc b ph phn. Trong qu trnh tm
kim con ng i ng cho trit hc xut hin mt xu hng l ch
ngha duy tm ch quan v hoi nghi vi mt s i biu tiu biu.
Giocgi Beccli (1685 - 1753) l nh thn hc v trit hc duy
tm ch quan Anh. T tng trit hc ca Bccli ni bt hai vn : ph
nhn s tn ti khch quan ca th gii v s tn ti khch quan ca
chn l.
ph nhn s tn ti khch quan ca th gii Bccli li dng
quan im cht c sau mang tnh ch quan ca Lcc th hin t
tng ca mnh. Bccli cho rng kinh nghim cm tnh l nhng phc
hp cm gic. Cm gic khng phi l s phn nh s vt m l s vt
thc t. Ngun gc ca mi s vt trong th gii l ngun gc ch quan
tc l hin thn ca nhng cm gic ca con ngi. Trn c s y Bccli
a ra cng thc tn ti tc l c tri gic. Thc cht ca cng thc
trn l ph nhn tn ti khch quan ca th gii, k c con ngi, tt yu
dn ti ch ngha duy ng - ngha l tr li ci ti ca mnh, ngoi c
nhn ti l khng c g ht. C sc trnh ch ngha duy ng, Bccli
chuyn sang lp trng duy tm khch quan khi cho rng mi vt trong v
tr, s d tn ti v chng c Thng tri gic. Nu khng c s tri
gic ca Thng th chng khng tn ti. bc b ch ngha v thn
v ch ngha duy vt, Bccli ph phn khi nim vt cht coi n nh mt
khi nim mu thun bn trong v v ch i vi nhn thc. C s ph
phn duy vt ca Bccli l thuyt duy danh duy tm.
T ch ph nhn s tn ti khch quan ca th gii, Bccli i n
ph nhn chn l khch quan. ng cho rng tm chn l khng phi l
trong s ph hp ca tri thc i vi s vt bn ngoi m l s so snh
Su tp T Thnh L
110
cc quan nim trong thc con ngi, l tnh r rng ca cc tri gic cm
tnh, l s n gin v d hiu ca cc quan nim, l s ph hp vi
ngha.
Theo lp trng trn, Bccli bc b l thuyt v khng gian
tuyt i v l thuyt hp dn, php tnh cc i lng v cng b m
Laibnitx v Niutn ra.
T na cui th k XIX trit hc Bcclibt u sng li, nhiu
trng phi vay mn trit hc ca ng nh phi Ni ti lun, ch ngha
Kinh nghim ph phn, ch ngha Thc dng...
avt Hium (1711 - 1766) l nh trit hc Anh tip tc ng li
duy tm ch quan ca Bccli. Khc vi Bccli l ng i n ch ngha
hoi nghi v thuyt "khng th bit". V vy, ng ph nhn s tn ti
khch quan ca th gii vt cht.
V nhn thc lun Hium cho rng, im xut pht ca nhn thc l
Kinh nghim. Nhng ng coi kinh nghim l nhng cm gic nhng biu
tng m bn cht ca cm gic v biu tng l qu trnh tm l xy ra
trong con ngi biu hin cm xc v cc n tng. Nhn thc ca con
ngi khng phi l nhn thc s tn ti khch quan ca th gii vt cht
m l nhn thc nhng qu trnh tm l trn. i tng ca nhn thc l
nhng cm xc, nhng n tng ca qu trnh tm l do nhn thc cm
tnh em li, sinh ng hn cc nim ca giai on nhn thc cao v
nim ch l s sao chp li cc n tng trong phm vi thc. Cc n
tng v cc nim c Hium quy thnh cc dng kinh nghim khc
nhau l tn ti thc. Vi quan im v nhn thc nh trn, Hium i n
kt lun con ngi khng th bit g v th gii, thm ch con ngi
khng bit l th gii c thc hay khng.
T lp trng "khng th bit" v hoi nghi s tn ti ca th gii
khch quan, Hium ph phn cc quan im ca ch ngha duy vt coi vt
cht l thc th ca mi vt. ng khng tha nhn bt c mt thc th
no, ng coi thc th ch l mt s tru tng, gi di c hnh thnh
trn c s ca thi quen tm l gin n.
Nhn chung th gii quan ca Bccli, Hium th hin tnh cht
phc tp trong vic i tm con ng hp l cho trit hc trong iu kin
s pht trin ca khoa hc cui th k XVII u th k XVIII. Di hnh
thc duy tm thn b Bccli, Hium cao vai tr c nhn con ngi, coi
l vn trung tm ca trit hc, ca khoa hc l ph hp vi xu
Su tp T Thnh L
111
hng i dn ch, t do c nhn... ca giai cp t sn cch mng u
tranh i xo b gng cm ca ch x hi phong kin ang suy tn.
d) Trit hc khai sng Php th k XVIII
Cch mng t sn Php nm 1789 l mc nh du s sp ca
ch phong kin ng thi cng l mc Ty u bt u t gi nn
vn minh nng nghip bc sang nn vn minh cng nghip. C s t
tng ca cuc cch mng t sn Php l ch ngha duy vt Php th k
XVIII. Ngun gc ca CNDV Php l l lun CNDV Anh (c bit l
Lcc) v l lun vt l duy vt ca cct. Khi k tha CNDV Anh,
"ngi Php em li tinh thn, xng tht v s hng bin cho CNDV
Anh..., em li ci kh khi v ci duyn dng m n cn thiu, ... lm
cho n tr thnh vn minh" (1) Cc nh duy vt Php tiu biu ca th k
XVIII l:
Giuyling Ophr Lamtri (1709 - 1751) l nh trit hc duy vt,
thy thuc Php. C s trit hc duy vt ca ng l vt l hc ca cct
v ch ngha cm gic ca Lcc.
V bn th lun trit hc, Lamtri coi th gii l thc th vt cht.
Thc th vt cht l ngun gc ca mi s vt, hin tng, k c con
ngi. Thc th vt cht y c qung tnh, c "cha ng mt lc lng
lm n sng ng v l nguyn nhn trc tip ca mi quy lut vn
ng"(3), c nng lc cm gic. Nng lc cm gic ch xut hin " cc vt
th c t chc c bit" - l gii sinh vt. Hnh thc biu hin ca thc
th vt cht l gii v c, gii thc vt v gii ng vt. Gia cc hnh
thc khng c s khc nhau v cht. Con ngi thuc gii ng vt.
Con ngi suy ngh nh cc gic quan. Mi t tng ca con ngi chu
s quy nh ca cu trc c th trong s tc ng qua li vi mi trng
v iu kin sng. ng cho rng con ngi l ci my rt phc tp nn
khng th c c mt tng r rng v n, khng th a ra c mt
nh ngha chnh xc v con ngi (3). V nhn thc lun, ng coi t duy
ch c con ngi, t duy l sn phm ca t chc vt cht phc tp. T
duy c bt u t cm gic n t duy tru tng bao gm phn on
v suy l. Tuy c nhng yu t bin chng trong l lun nhn thc, nhng
do nh hng ca ch ngha duy vt my mc, cho nn t quan nim v
(1)
C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T2, tr 198

G.O. Lamtri. Cc tc phm. Matxcva, 1976, tr 174 (T. Nga)
(3)
G.O. Lamtri. Cc tc phm. Matxcva, 1976, tr 196 (T. Nga)
(2)
Su tp T Thnh L
112
con ngi, n nhn thc ca con ngi vn mang tnh trc quan siu
hnh. V x hi, ng ch trng thc hin quyn s hu t sn, thc hin
qun l theo php lut, bo m quyn t do chnh tr v quyn cng dn.
Do ln ln quan nim v t do con ngi vi t do t hu, ng cho rng
ngi ngho ch cn tn gio, khng cn t do. ng c t tng khai
sng, ch trng pht trin gio dc truyn b t tng tin b cho con
ngi nhm pht trin x hi.
ni ir (1713 - 1784) l nh trit hc, ngi lnh o phi
Bch khoa ton th Php. Trong trit hc, ng i t ch ngha duy tm ti
ch ngha duy vt. Ch ngha duy vt ca ir th hin kh r nt ni
dung v gii t nhin, tm l hc v l lun nhn thc. V gii t nhin,
ng cho rng vt cht tn ti khch quan, vnh vin, trng thi ng. Vt
cht v c c th chuyn ha sang hu c. Lut nhn qu quyt nh
nhng thay i trong gii t nhin. ir a mt s yu t ca php
bin chng vo quan nim duy vt my mc v t nhin. l t tng
v mi lin h gia vt cht v vn ng, v nhng qu trnh ang din ra
trong gii t nhin, v s bin i vnh vin ca nhng hnh thc t
nhin. ng coi bn tnh c hu ca vt cht l vn ng; vn ng l nng
lc sng ng ca vt cht; vn ng c c vt ang vn ng ln dng
ng yn(1). Trong qu trnh vn ng v pht trin ca vt cht, gii t
nhin s chn lc nhng g gip cho n ngy cng hon thin, ng thi
o thi nhng vt cht khng thch nghi. Nh vy, cu trc ca sinh vt
l kt qu lu di qu trnh tin ha ca gii t nhin. V tm l hc,
ir cho rng con ngi l mt thc th thng nht hu c ca hai mt
th xc v linh hn. C th ca con ngi c kh nng cm gic v ghi
nh. Linh hn ca con ngi l tng th cc hin tng tml, n c c
tnh vt cht. Khng c c th th linh hn khng l ci g c (2). V l lun
nhn thc, ir ng trn lp trng duy vt ph phn s hn ch
ca siu hnh hc th k XVII v tnh duy l cc oan, v tnh t bin, v
quan nim coi trit hc l khoa hc ca cc khoa hc. ng bc b quan
im duy tm v tnh t sinh ca t duy. Mt khc, ng ph phn quan
im my mc coi cm gic ca con ngi l nhng bn sao chp cc s
vt chnh xc nh s sao chp ca mt tm gng. ng cho rng trong
nhn thc, t duy ca con ngi bt ngun t cm tnh, tri thc bt ngun
t kinh nghim nhm mc ch t ti kh nng hon thin v tng thm
(1)
(2)
. ir. Cc tc phm. t VII, Mtxcva, 1939, tr 151

. ir. Cc tc phm. t II, Mtxcva, 1939, tr 480
Su tp T Thnh L
113
sc mnh ca con ngi. t ti tri thc, phng php ch o trong
nhn thc l quan st v thc nghim. y l hai phng php c bn,
chung thu nhn tri thc kinh nghim. T kt qu ny, t duy c th t
ti s hiu bit, nu khng phi l mt s hiu bit hon ton xc thc th
cng l mt s hiu bit c tnh xc sut cao. Theo t tng v thn ng
ph nhn quan im duy tm v Thng coi l sn phm ca s
thn thnh ha i sng hin thc ca con ngi. Cho nn khng phi tn
gio sng to ra con ngi m chnh con ngi sng to ra tn gio. Mc
tiu ca tn gio l em li cho con ngi nhng o tng lm cho con
ngi mm yu i. o c ca tn gio l gio dc con ngi c tin vo
s mnh, l si dy cng yu t ngn chn hnh vi phm ti ca con
ngi. ng cho rng chnh mi trng v hon cnh ca cuc sng to
nn b mt tr tu v o c ca con ngi.
Ginggicc Rtx (1712 - 1778) l nh trit hc, x hi hc cnh
t trong cc nh khai sng Php.
V th gii quan, Rtx theo thn lun v nh nguyn lun. Ngoi
vic tha nhn s tn ti ca thn linh, ng cn tha nhn linh hn bt t.
Rtx coi vt cht v tinh thn l hai bn nguyn tn ti t lu. V x hi,
tuy theo thn lun, nhng vi t cch l mt nh x hi hc, Rtx c lp
trng cp tin. ng cho rng con ngi sinh ra vn c bn cht tt,
nhng bn cht y b qu trnh pht trin ca x hi lm cho xu i. ng
ph phn gay gt cc quan h ng cp phong kin v ch chuyn ch.
ng ng h nn dn ch t sn v cc quyn t do ca cng dn. ng tn
thnh s bnh ng ca con ngi bt chp ngun gc xut thn. Rtx
coi nguyn nhn ca s bt bnh ng trong x hi l do s xut hin ch
t hu. Cn phi xy dng ch tiu t hu (s hu nh) thay th
cho i t hu. Nhn dn c quyn lm cch mng lt ch bo
cha phong kin. V chnh tr, trong cun "Kh c x hi". Rtx
phn nh hoi bo ca cch mng t sn v t do bnh ng, v cc quyn
ca con ngi v cng dn. Rtx cho rng, trong "trng thi t nhin"
ca x hi, quan h gia ngi vi ngi ng tr mt tnh hu i, tnh ha
hp, khng c chin tranh xy ra. Nhng n "trng thi cng dn" ca x
hi c thit lp trn c s s hu t nhn th trong x hi y ry s bt
cng, cc mi quan h x hi b bin cht, chin tranh xut hin lm cho
x hi b tha ha, i lp vi bn tnh t nhin ca n. duy tr trt t x
hi, theo Rtx phi c mt nh nc c xy dng trn mun t gic,
trn c s hip thng ca mi ngi, tha nhn nhn dn c nm
Su tp T Thnh L
114
chnh quyn, bo v dn ch t sn. M hnh l tng v nh nc trn
c s kh c x hi phc v con ngi ca Rtx c nhiu yu t tin
b, song ng cha thy c x hi c giai cp, bn cht ca nh nc l
"mt b my ca giai cp ny dng trn p giai cp khc" (1).
Trong l lun nhn thc, Rtx theo ch ngha cm gic - ngha l
ng tha nhn cm gic l ngun gc duy nht ca nhn thc.
Henvtit (1715 - 1771) l nh trit hc duy vt Php chu nh
hng ch ngha cm gic ca Lcc. Tc phm chnh ca ng l Lun
v tinh thn xut bn nm 1758 b nh vua v nh th cng gio ph
phn. T tng trit hc ca ng l duy vt my mc v v thn.
Theo Henvtit, t tng trong c con ngi l do vt cht sinh ra,
ch c vt th l c tht, n tc ng n cc gic quan v gy ra cm gic,
l ngun gc ca tri thc. ng coi tn gio lun lun gn lin vi chnh
th chnh tr tn bo. Thi cch mng ca Henvtit l cn phi thay
i hon cnh x hi, quan h phong kin v con ngi l sn phm ca
hon cnh, ca x hi. Quan im duy tm v lch s th hin ch: coi
hon cnh x hi do php lut sn sinh ra, coi thc ca con ngi chi
phi th gii. S tha nhn ca Henvtit v con ngi l sn phm ca
hon cnh, ca x hi, t tng v s kt hp hi ha li ch c nhn v
li ch x hi, t tng v kh nng tr tu nh nhau... l c s ca ch
ngha x hi khng tng.
Pn Hngri Hn Bch (1723 - 1789) l nh trit hc duy vt v nh
v thn Php.
Hn Bch ph phn tn gio v trit hc duy tm, c bit l
trit hc ca Bccli. ng coi ch ngha duy tm l mt o tng huyn
hoc tri vi l phi thng thng. ng gii thch s ra i ca tn gio l
do s ngu dt, s s hi ca mt s ngi ny v s la bp ca mt s
ngi khc. V th gii vt cht, theo Hn Bch l tt c nhng g tc
ng bng cch no vo cm gic ca chng ta. Vt cht bao gm
nhng nguyn t bt bin, khng th phn chia; Vn ng l thuc tnh
ca vt cht, nhng ch l nhng di chuyn gin n ca cc vt th
trong khng gian. Con ngi l mt b phn ca gii t nhin, phc tng
nhng quy lut ca t nhin. V nhn thc, Hn Bch tun theo ch
(1)
C. Mc v Ph. ngghen. Sd , T22, tr 290 - 291
Su tp T Thnh L
115
ngha cm gic, ngha l tha nhn cm gic l hnh nh ch quan ca th
gii khch quan. V vy, ng l nh trit hc duy vt chng li thuyt
khng th bit. V chnh tr - x hi, Hn Bch l ngi ch trng ch
qun ch lp hin. Khi bn n x hi, Hn Bch l ngi duy tm,
ng coi s pht trin x hi l mt qu trnh do nh mnh chi phi. ng
coi con ng gii phng con ngi l gio dc.
4. Mt s kt lun trit hc Ty u thi Phc hng v Cn i.
a) Trit hc Ty u thi k Phc hng v Cn i c chia lm
hai giai on: Phc hng (XV - XVI) v Cn i (XVII - XVIII). Mi
giai on c nhng c im ring.
- giai on Phc hng ch ngha nhn o pht trin, nhng di
sn vn ha Hy Lp c i c khi phc, nhng yu t tch cc ca trit
hc Kinh vin c tha k, nhng thnh tu ca khoa hc t nhin c
vn dng, khin cho trit hc thi k Phc hng khng cn ng vai
tr ti t ca thn hc, ng thi nhng khuynh hng phn Kinh vin
c pht trin trong lng trit hc Kinh vin. Nhng khuynh hng ny
c th hin trong o c hc, trong vic khi phc nhng thuyt o
c ca Hy Lp c i chng li o c C c gio ang thnh hnh.
ng vai tr quan trng nht trong trit hc thi k ny l nhng quan
nim trit hc t nhin. Nhng quan nim trit hc ny c vai tr quan
trng trong vic lm ph sn bc tranh Kinh vin v th gii, lm ph sn
phng php nhn thc t nhin ca ch ngha Kinh vin. Mt khc,
nhng kha cnh trit hc x hi nh vn con ngi, vn x hi, vn
quyn lc ca nh nc, vn ch ngha x hi khng tng hnh
thnh, phn nh nhng bin i to ln v kinh t x hi thi k ny. Tuy
cc quan nim trit hc v t nhin thi k ny cha trit , nhng
phng hng pht trin ca n l gp phn khng nh s chin thng
ca th gii quan duy vt vi th gii quan duy tm, khoa hc vi thn
hc.
giai on Cn i, s pht trin ca phng thc sn xut t bn
ch ngha, s ln mnh ca giai cp t sn, s pht trin ca khoa hc t
nhin thc nghim l c s cho ch ngha duy vt c bc pht trin mi
v cht trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc, nhn thc lun,
vn con ngi v x hi; ng thi n cng l c s hnh thnh nt
Su tp T Thnh L
116
c th ca ch ngha duy vt thi k ny l ch ngha duy vt siu hnh
v phng php t duy siu hnh thng tr trong lnh vc t duy trit hc
v khoa hc. Phng php t duy siu hnh thi k ny l s ph nh
trit hn trit hc Kinh vin so vi trit hc thi k Phc hng, ng
thi l s ph nh truyn thng bin chng c i, l s chun b cho
php bin chng ca ch ngha duy tm c in c ra i.
b) Trit hc Ty u thi k Phc hng v Cn i vi tnh cch
l mt thi k xc nh trong lch s trit hc phng Ty c nhng
c im c bn.
- T tng trit hc duy vt, thnh tu ca khoa hc t nhin thc
nghim thi Phc hng v Cn i l c s l lun, l v kh tinh thn
ca giai cp t sn mi ra i, i din cho phng thc sn xut mi,
chng trt t x hi phong kin thit lp trt t x hi t bn. Cuc u
tranh gay gt bnh din t tng thi k ny l gia t tng trit hc
duy vt, thnh tu khoa hc t nhin tin b c giai cp t sn ng h
vi t tng trit hc duy tm c giai cp phong kin v nh th ng
h. T tng trit hc duy vt trn c s lun chng ca khoa hc gip
giai cp t sn thy c s sp tt yu ca ch phong kin, thy
c sc mnh u vit ca giai cp t sn khng ch v kinh t m cn c
v trit hc v khoa hc.
- Trit hc duy vt thi Phc hng v Cn i gn b mt thit vi
s pht trin ca khoa hc, biu hin r quy lut c th v s pht trin
ca trit hc duy vt. Khoa hc thi k ny l khoa hc t nhin thc
nghim. i tng nghin cu ca khoa hc t nhin thi k ny l th
gii v m, b mn in hnh ca khoa hc t nhin thi k ny l C
hc. Phng php nghin cu ca khoa hc t nhin thc nghim l
phng php siu hnh. Nhim v ca khoa hc thi k ny l nghin cu
cc quy lut t nhin. Bc tranh vt l u tin v gii t nhin thi k
ny l bc tranh C hc, quy lut chung ca n l quy lut c hc. Song,
cc trit gia thi k ny l nhng ngi uyn bc trn nhiu lnh vc, tri
thc khoa hc v trit hc ca h lin h mt thit vi nhau khi h phi
tr li nhng vn thc tin ca cuc u tranh chng ch phong
kin. Mt khc, cc b mn ca khoa hc t nhin thi k ny mi tch ra
khi trit hc, cha tr thnh b mn c lp, cho nn v l lun phi da
vo trit hc l gii cc vn ca khoa hc, ca thc tin. Quan nim
trit hc l khoa hc ca cc khoa hc thi k ny vn l quan nim
Su tp T Thnh L
117
chnh khi ni vai tr ca trit hc vi khoa hc. S gn b gia khoa hc
vi trit hc c tnh tt yu nh vy lm cho ch ngha duy vt thi k
ny ng vng trong nhiu lnh vc, nht l trong vt l. Tinh thn duy
vt c bn ca khoa hc t nhin l c s nui dng, cng c quan im
duy vt trong nhiu nh khoa hc. Tr li, phng php siu hnh ca
khoa hc t nhin thc nghim c em sang trit hc, to ra phng
php t duy siu hnh.
- Trit hc duy vt thi k Phc hng v Cn i gn lin vi vn
con ngi v gii phng con ngi.
Thi trung c, do nh hng ca th gii quan tn gio, bn nguyn
th gii l mt thc th tinh thn, con ngi l sn phm ca Cha, ch
bit th phng Cha, cu mong ra ti. Vo thi Phc hng v Cn i,
s pht trin ca sn xut, ca khoa hc ph nh th gii quan tn
gio thi Trung c v lm r vn con ngi, v th con ngi v sc
mnh th lc v tinh thn ca con ngi. V vy, vn trung tm ca
trit hc thi k ny khng phi l vn quan h gia Cha vi th gii
m l quan h gia con ngi vi th gii. giai on Phc hng, khuynh
hng cao con ngi th hin s pht trin ch ngha nhn o i
hu b nhng tri buc kinh t v vn ha phong kin, tha nhn gi tr
con ngi v cuc sng trn gian, ph nh quan im con ngi ph
thuc vo nh mnh, thn linh, tn gio. giai on Cn i, khuynh
hng trit hc cao con ngi thi k ny th hin quan im coi
con ngi l mt b phn ca t nhin, l tiu v tr. Trn c s quan
im trit hc ny, cc tri thc khoa hc t nhin v con ngi ca cc b
mn Gii phu ngi, sinh l hc ngi, m phi thai, di truyn, thn
kinh... gp phn quan trng lm sng t vai tr ca th xc con ngi
trong s pht trin tr tu v nhn cch.
V v tr ca con ngi trong th gii, ph nh quan im thn
hc, quan im trit hc thi Phc hng v Cn i khng nh sc mnh
ca con ngi l tnh. Ci g khng chu c sc mnh y u b nghi
ng, ph phn. Trit hc thi k ny khi qut mi quan h gia con
ngi vi th gii trong mt nh ngha: t do l tt yu c nhn
thc.
Tuy nhin, vn con ngi thi k ny ch mi cp nhiu
kha cnh sinh vt hc, cn bn cht x hi ca con ngi cha c
Su tp T Thnh L
118
nghin cu mt cch c h thng. y chnh l mt mng trng trit hc
v con ngi, giai on trit hc sau phi b sung v pht trin.
- Trit hc Ty u thi Phc hng v Cn i cn chu nh hng
ca cc quan nim t nhin thn lun. Nguyn nhn ca vn ny l
giai cp t sn tha hip vi tn gio trong nhiu vn ca thc tin i
sng x hi. Mt khc, s tn ti dai dng t tng trit hc duy tm v
tn gio trong i sng x hi cng lm nh hng ti t tng trit
hc duy vt. V vy, trong khoa hc thi k ny cn tn ti quan im
chn l kp.
- Trit hc thi k ny xut hin nhng quan im trit hc tin
b v lnh vc x hi, nhng nhn chung vn cha thot khi quan im
duy tm trong vic gii thch x hi v lch s.
Quan im trit hc x hi tin b thi k ny l ln ting
chng li vic thn hc ha lch s bt ngun t Ogutxtanh; a vo
trit hc x hi v tnh nhn qu; xy dng l thuyt v s tin b v
tnh thng nht ca qu trnh lch s; lun chng cho t tng v nh
hng ca mi trng a l v mi trng x hi ti con ngi. Quan
im trit hc duy tm cho rng: n lc ny Ty u vn cha c c
mt x hi hp l tnh v trnh ca con ngi cn thp km. Gii php
c bn x hi pht trin l ch cn nng cao gio dc, nng cao trnh
nhn thc, trnh khoa hc ca con ngi. Khi nim khai sng ra i
trong hon cnh . H cha thy c nguyn nhn vt cht ca i
ngho ca s thay i phng thc sn xut. H u tranh chng gio hi,
nhng khng gii thch c nguyn nhn sinh ra gio hi v.v... S tn ti
hai quan im trn cho thy s phc tp ca cuc u tranh gia t tng
trit hc duy vt, v thn i vi t tng trit hc duy tm v hu thn
khi gii quyt vn c bn ca trit hc trong lnh vc x hi.
IV. TRIT
C C IN C
Trit hc c in c l giai on pht trin mi v cht trong lch

s t tng trit hc phng Ty v th gii t gia th k XVIII n gia
th k XIX, c nh hng ln i vi trit hc hin i.
1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc c in c
V kinh t - x hi. Nc c t u th k XVIII n u th k
XIX vn l mt quc gia phong kin ct c in hnh, lc hu v kinh t v
Su tp T Thnh L
119
chnh tr. Tnh trng ct c y gy tr ngi ln i vi s pht trin kinh
t. V x hi, giai cp t sn mi ra i cn non yu mi mt; qun chng
lao ng bt bnh vi ch ng thi. Trong khi , Ty u, ch
ngha t bn hnh thnh nhiu nc, em li mt nn sn xut pht
trin m u cho nn vn minh cng nghip, khng nh tnh cht u vit
ca ch ngha t bn so vi cc ch phong kin.
V vn ha v khoa hc. Nc c thi k ny vn ha, khoa hc
kh pht trin. l kt qu ca s k tha tinh hoa vn ha phng Ty
trc , di sn vn ha c, vn ha Php, v cc thnh tu khoa hc t
nhin ng thi.
S lc hu ca nc c v kinh t - x hi, s pht trin ca cc
nc Ty u v kinh t-x hi, s pht trin ca khoa hc thc tnh tnh
phn khng ca giai cp t sn c v i hi giai cp t sn c phi c
cch nhn mi v t nhin, x hi, con ngi. Giai cp t sn c mun
lm cch mng t sn nh cc nc Ty u, mun xy dng nn trit hc
theo yu cu mi, song do mi ra i cn yu km v s lng, kinh t v
chnh tr nn h gi lp trng ci lng trong vic gii quyt nhng vn
ca t nc. Chnh iu quy nh nt c th ca trit hc c in
c l ni dung trit hc cch mng di mt hnh thc trit hc duy tm,
bo th.
2. Mt s nh trit hc tiu biu
a) Immanuen Cant (1724 1804)
Cant l i biu tiu biu cho trit hc c in c, ngi sng lp
trit hc ph phn. Th gii quan ca Cant pht trin qua hai thi k: tin
ph phn v ph phn
THI K TIN PH PHN (1746 1770)
Thi k ny ng ch trng nghin cu cc vn khoa hc t nhin

v trit hc t nhin. Ban u ng chu nh hng quan im duy tm v
thn hc ca Laibnitx v Vnph. V sau, ng ng v pha cc quan
nim duy vt my mc ca Niutn v cct xy dng th gii quan
c lp ca mnh. Th gii quan ca Cant thi k ny, v c bn, th hin
nh mt nh duy vt v t nhin.
Su tp T Thnh L
120
Nt tiu biu v trit hc ca Cant thi k tin ph phn l nhng
quan nim bin chng v th gii v cc yu t ca php bin chng th
hin trong hai tc phm Lch s t nhin v l lun v v tr (1755) v
Kinh nghim a i lng ph nh vo trit hc (1763). Trong cng
trnh Lch s t nhin v l lun v v tr, Cant cho rng t thi xa xa,
c th gii nm trong trng thi hn n, nh lc vn vt hp dn, cc ht
vt cht t li thnh nhng khi tinh vn. Thng qua lc ht v y trong
lng nhng khi tinh vn m xut hin nhng cn gi xoy lm cho cc
khi tinh vn kt ng li to thnh cc hnh tinh c lp nhau. Trn c s
nh lut vn vt hp dn ca Niutn v t cc cng trnh nghin cu v
tri t, i dng, Cant khm ph ra s nh hng ca lc hp dn
gia tri t v mt trng dn n hin tng thu triu. ng thi, Cant
cn nu ln gi thit v s tn ti ca cc i thin h, thuyt v tnh tng
i ca vn ng v ng im. Cc cng trnh trn gn vi nhau bng t
tng duy vt v s pht trin t nhin ca v tr. Trong cng trnh Kinh
nghim a li i lng ph nh vo trit hc (1763), ng rt ra kt lun
s c mt ca cc lc i lp l quy lut ph bin ca t nhin. L lun v
mu thun ny l c s cho h thng bin chng ca cc nh trit hc c
sau ny.
THI K PH PHN (1770 1804)
H thng trit hc ph phn ca Cant c th hin trong ba tc

phm: Ph phn l tnh thun ty (1781), Ph phn l tnh thc tin
(1788), Ph phn nng lc thc tin (1790). Trong ba tc phm ny,
trc ht Cant trnh by l lun ph phn v nhn thc, o c v gi
tr. Vn nhn thc c nghin cu trong trit hc l lun, vn o
c c nghin cu trong trit hc thc tin, vn gi tr c nghin
cu trong m hc. Th hai, ng ch r nhim v ca trit hc ph phn l
khng i su vn ngun gc th gii m i su tm hiu con ngi, nh
gi kh nng ca tr tu: ti c th bit c ci g?, ti cn phi lm
g?, ti c th hy vng ci g?. Bn cht ca trit hc ph phn l t
thc v mnh. Th ba, l php bin chng tiu cc nhn mnh tnh tt
yu ca mu thun trong l tnh, ng cho l tnh khng t ti vt t n,
buc phi tha mn vi hin tng. Bn thn php bin chng l Lgc
ca v b ngoi. Ton b trit hc ph phn ca Cant cha ng tinh
thn nhn o vi mc ch em li cho con ngi cch nhn mi v th
gii, v bn thn mnh, a con ngi ti t do v hnh phc. ti liu
ny, chng ta ch nghin cu vn nhn thc (trit hc l lun) v vn
o c (trit hc thc tin) ca Cant.
Su tp T Thnh L
121
L lun nhn thc ca Cant
L lun nhn thc (trit hc l lun) ca Cant nghin cu kh nng
nhn thc ca con ngi lm r ti c th bit c ci g?
- im xut pht nhn thc bt k ci g l phi nghin cu cng
c ca nhn thc v kh nng ca nhn thc. Cant nu ra nhng vn
nh vy l ng v nhim v ca trit hc l phi nghin cu cc kh nng
ca nhn thc, mi lin h gia cc tri thc vi thc ti khch quan, nghin
cu cc mc , cc hnh thc, cc iu kin v tiu chun ng n ca
nhn thc. Song, cch t vn trong trit hc ca Cant khng ng
ch kh nng nhn thc ca con ngi l kh nng l tr thun tu c
sn, khng thay i bn ngoi qu trnh nhn thc. Sai lm v trit hc
ca Cant l tch ri kh nng nhn thc vi qu trnh nhn thc, tch
mnh ra khi lch s nhn thc.
- Cant coi cc s vt ca th gii l vt t n tn ti bn ngoi
thc ca con ngi. Vt t n tc ng ln cc gic quan cho ta nhng
cm gic v chng, nhng cm gic y khng phi l hnh nh s vt m l
nhng hin tng ca Vt t n, trong trng hp ny vt t n c
hiu nhng g thuc v hin tng. Th gii hin tng ny lin quan n
kinh nghim cm tnh, y l th gii kh gic, kh nghim. Cn vt t
n vi cch hiu l bn cht ca mi s vt khch quan tn ti ngoi ta l
thuc th gii siu nghim, v nguyn tc con ngi khng nhn thc c
chng. Nh vy, hc thuyt vt t n ca Cant l mu thun, n dung
ha ch ngha duy vt v duy tm(1). Cc nh trit hc ph phn Cant
t hai pha: cc nh duy tm v phi hoi nghi bc b hc thuyt ca
Cant v vt t n, coi l mt nhn nhng khng nht qun i vi
ch ngha duy vt(2). Cn trit hc duy vt bin chng kt lun rng
Dt khot l khng c v khng th c bt k s khc nhau no v nguyn
tc gia hin tng v vt t n. Ch c s khc nhau gia ci nhn thc
v ci cha c nhn thc(3).
- L lun v vt t n l cnh ca i vo trit hc ph phn ca
Cant. T y Cant coi i tng ca l lun nhn thc khng phi l
nghin cu gii t nhin nh chnh bn thn n m l nghin cu nng lc
ca nhn thc, kh nng nhn thc ca con ngi.
(1)
V. I. Lnin. Sd. T 18, tr 238 - 239

V. I. Lnin. Sd T 18 tr 237, 368
(3)
V. I. Lnin. Sd T 18 tr 117
(2)
Su tp T Thnh L
122
Khi nghin cu nng lc ca nhn thc, Cant lp lun v hai
loi nhn thc l nhn thc hn ch cha hon thin v nhn thc khoa
hc. Nhn thc hn ch cha hon thin l da trn c s kinh nghim,
khng chnh xc, khng ph bin v khng tt yu, khng phi l nhn
thc khoa hc cht ch. Cn nhn thc khoa hc l tuyt i chnh xc,
ph bin, tt yu. ng cho rng bt k lun no ca ton hc cng gii
p c yu cu y, v mi lun ton hc l Tin thin (a priori) tc l
c trc kinh nghim, ngoi kinh nghim, xut pht t l tnh. Quan im
y l duy tm v cc tri thc ton hc u xut pht t c s thc t, l sn
phm ca mt qu trnh phc tp lu di ca t duy tru tng ha. Cant
tch ri ci tuyt i ra khi ci tng i, khng thy mi lin h bin
chng gia chn l tuyt i v chn l tng i.
Khi nghin cu cc kh nng nhn thc Cant cho rng nhn thc
tri qua ba giai on l trc quan cm tnh, gic tnh phn tch v l tnh:
Trc quan cm tnh l giai on u ca nhn thc. u tin vt t
n tc ng vo cc gic quan lm xut hin m cm gic ln xn, sau
c a vo trt t nh c hnh thc tin thin ca khng gian v thi
gian. Nh vy, ngi ta bit c vt ny sau vt kia, bn cnh vt kia.
l kt qu s hot ng ca thc con ngi, ch thc t, nhng vt
tn ti nh th no bn ngoi thc ca con ngi th khng th bit
c. V khng gian v thi gian l l tin thin nn n l ph bin v tt
yu. L thuyt duy tm v khng gian v thi gian ca Cant tri vi quan
im duy vt coi khng gian v thi gian l nhng hnh thc khch quan
ca s tn ti vt cht.
Giai on gic tnh v phm tr l giai on hai nhm a tri gic
cm tnh ca giai on trc vo kinh nghim, c Cant gi l phn tch
tin nghim. Gic tnh l php suy din tin nghim cc khi nim, hay l
t duy s dng khi nim. Gic tnh l nng lc bm sinh do tri ph, c
nhim v nghin cu ngun gc, t chc cc tri gic cm tnh vo cc khi
nim tc to ra khi nim. Bng cch , tri gic c nhn, cm tnh tr
thnh tri gic khch quan, ph qut v tt yu. thc hin c nng lc
y, gic tnh phi xy dng c mt h thng phm tr. H thng phm
tr ca Cant c 12 phm tr, chia thnh bn nhm.
Nhm phm tr lng
: Nht th, a th, ton th
Nhm phm tr cht
: Hin thc, ph nh, hn nh
Su tp T Thnh L
123
Nhm phm tr quan h
v kt qu
: Bn cht v tn ti c lp, nguyn nhn
Nhm phm tr hnh thc : Kh nng v khng kh nng

Tn ti v khng tn ti
Tt yu v ngu nhin(1)
Di h thng phm tr Cant nu ln ba iu lu : Th nht,
h thng phm tr c bn nhm chia lm hai dng: lng cht v quan h
hnh thi. Dng lng cht lin quan ti i tng trc quan, cc phm
tr lng lin quan ti ton hc, cc phm tr cht lin quan ti ng lc
hc. Dng quan h hnh thi lin quan ti s tn ti ca i tng .
Th hai, mi nhm c ba phm tr, trong phm tr th ba l hp ca
hai phm tr trc. Th ba, cc phm tr ny khng phi l sn phm ca
s phn nh th gii khch quan m l sn phm ring ca gic tnh, ch l
hnh thc ca t tng cha c ni dung. c ni dung v tr thnh tri
thc th cc phm tr phi c vn dng vo kinh nghim cm tnh. S
thng nht gia t duy gic tnh v kinh nghim cm tnh trong thi gian
gi l thc tin nghim.
Hn ch ca thuyt gic tnh phn tch v phm tr ch: trc ht,
thuyt ny da vo ch ngha duy tm tin nghim, khng thy vai tr ca
thc tin i vi nhn thc; th hai, khng thy bc chuyn bin bin
chng t nhn thc cm tnh ln gic tnh, v vy ng l ngi iu ha
gia ch ngha duy cm v duy l Cn i th k XVII XVIII; th ba, l
tch ri ci chung khi ci ring, nn ng coi cm tnh l ngun gc tri thc
ca ci ring, cn gic tnh l ngun gc tri thc ci chung.
Giai on l tnh v antinomia.
L tnh c hiu l tr tu ca con ngi ni chung; giai on l
tnh c Cant gi l Php bin chng tin nghim
L tnh ca con ngi c kht vng xm nhp vo lnh vc bn cht
vt t n t ti tri thc trn vn v tuyt i. L tnh khc vi gic
tnh l ra nhng nim ca gic tnh ri suy l trn nim . Nhng
kh nng nhn thc ca con ngi ch cho php nhn thc trong khun kh
hin tng. iu ny sinh mu thun (antinomia). Cc mu thun khng
phi l nhng li logc m ngi ta c th khc phc c m l nhng
mu thun khng th trnh khi trong bn thn l tnh. C bn mu thun,
(1)
Cant. Tc phm gm 6 tp. Tp 3. Nxb T tng, Mtxcva, 1964, tr 175.
Su tp T Thnh L
124
mi mu thun c cu to hai v chnh v phn . Pha chnh l
lp trng ca cc nh trit hc duy tm v quyt nh lun thng bn
trong lch s; pha phn l lp trng ca cc nh duy vt v v nh
lun bn trc .
Chnh
Phn
Antinomia 1
Th gii c im u Th gii l v cng tn

trong thi gian v c gii c v khng gian v thi
hn trong khng gian
gian
Antinomia 2
Th gii l mt chnh th Th gii khng th phn

phc tp c to thnh chia c. Khng c g
t nhng b phn n trn th gii l n gin
gin
Antinomia 3
Trong t nhin tn ti c Khng c t do, mi vt

quan h nhn qu v t u din ra theo nhng
do
quy lut tt yu
Antinomia 4
Trong t nhin tn ti Khng u tn ti quan

quan h tt yu
h tt yu c.
Cch gii quyt mu thun ca cc nh t tng trc Cant l phn

tch ng sai, sau trit tiu hai mt i lp. Cant coi cc mu thun l
nhng i lp bin chng. V th, ty tng trng hp c th, c hai i lp
u ng hoc u sai. Mt hn ch ca thuyt cc Antinomia, trc ht l
Cant ch tha nhn mu thun trong l tnh ca con ngi, cha thy c
mu thun trong hin thc khch quan; th hai, cc antinomia cha phi l
mu thun bin chng v gia cc v cha c s thng nht v chuyn ha
ln nhau; th ba, gii quyt mu thun khng ch dng li s phn tch
tng mt i lp ri kt lun ng sai nh Cant tng, thc t qu trnh
xy ra v gii quyt mu thun l ng lc thc y s pht trin. Mt tch
cc ca thuyt cc antinomia trc ht l bn cht khch quan ca l
tnh; th hai ng l ngi u tin tm cch bao qut ton b nguyn l t
duy i lp nhau ca thi i trn mt quan nim thng nht; th ba ng l
ngi tm ra cc vn mang tnh nghch l ca qu trnh nhn thc, trong
nghch l ln nht l vt t n khng th nhn thc c, nhng kht
vng tr tu l mun nhn thc n.
T tng o c, lch s v php quyn ca Cant
Su tp T Thnh L
125
T tng o c, chnh tr - x hi (trit hc thc tin) ca Cant
nghin cu hot ng thc tin ca con ngi trong x hi nhm gii p
vn ti cn phi lm g?. Trong h thng trit hc ph phn ca Cant
, trit hc l lun v trit hc thc tin i lp nhau v trong trit hc l
lun ng tha nhn vt t n l bt kh tri, cn trong thc tin, con ngi
thng coi vt t n l i tng ca mnh.
Cant l ngi t vai tr thc tin cao hn l lun. Thc tin,
theo Cant, ngha hp l cc hot ng o c, ngha rng l ton b hot
ng chnh tr, php quyn, vn ha ca con ngi. Tuy ng cha nu ln
c vai tr ca thc tin sn xut vt cht, nhng trit hc thc tin ca
ng c nhiu t tng c gi tr cn c nghin cu.
Trong o c hc, Cant theo lp trng duy l, ng coi l tnh l
ngun gc duy nht sinh ra cc nguyn l, chun mc o c. ng cho
rng cc kht vng cm tnh ch a con ngi ti ch hng th c nhn,
ch k, phi o c. i vi nhn cch ni chung, o c ni ring th ch
cn l tnh thun tu kim ch tnh t i, hn ch n l (1). T , ng nu
ln nguyn tc c bn ca o c l tun theo mnh lnh tuyt i, ch c
hnh ng no ca con ngi ph hp vi mnh lnh tuyt i th mi
c coi l c o c. C th, mnh lnh tuyt i i hi mi ngi
trong hot ng cng ng phi sng ph hp vi t nhin, tn trng mnh,
tn trng mi ngi, sng theo l phi, tn trng s tht. Tiu chun nh
gi cc gi tr o c l c li cho x hi v cng dn. Mnh lnh tuyt
i l quy lut o c chung i hi mi ngi, mi la tui, mi tng lp
x hi phi thc hin. Tt c mi cng dn u bnh ng trc quy lut v
chun mc o c. Phm tr trung tm ca o c hc l t do. ch t
do v ch tun theo cc quy lut o c l nh nhau(1).
Kha cnh tch cc v o c hc ca Cant trc ht l thy
c mi quan h hu c gia chun mc o c vi h thng lut php,
khng nh c tnh tt yu ca c s php l i vi chun mc o c,
t tiu ch o c trong mi lin h hu c vi php quyn. Th hai, o
c hc ca Cant cha ng nhiu t tng nhn o su sc. Mnh lnh
tuyt i khuyn mi ngi hy hnh ng ti mc ti a sao cho iu
c a vo c s lp php ph bin(2). Thc o lp php ph bin
(1)
I. Cant. Sd. T3, tr 398.

I Cant. Sd T 4, tr 414.
(2)
I Cant - Sd. T 4, tr 398.
(1)
Su tp T Thnh L
126
l c li cho x hi, cho cng dn. Kha cnh hn ch ca o c hc
Cant l cn mang tnh cht duy tm, duy l, cha nh gi ng mc s
tc ng v ch nh ca kinh t chnh tr x hi, vn ha i vi hot
ng o c; l cn th hin khng tng, phi lch s, phi giai cp khi ng
khuyn mi ngi khng k giai cp, quc gia, dn tc... hy lm theo
mnh lnh tuyt i.
Cant coi cc quan nim v lch s chnh tr x hi l o c hc
ng dng, cho nn n thuc v trit hc thc tin. Cant coi lch s l
phng thc tn ti ca con ngi. Mt mt l mt qu trnh hot ng,
kh nng v bn cht con ngi ngy cng pht trin; mt khc y l lnh
vc con ngi thc hin mc ch l tng ca mnh. V vy, tin trnh lch
s nhn loi l s tip tc qu trnh pht trin ca lch s t nhin, n din
ra theo xu hng ngy cng tin b v hon thin. ng thi Cant cn coi
lch s l mt qu trnh thng nht pht trin theo nhng quy lut ni ti
ca n ch khng phi do cha tri to ra. Cant khng nh mu thun x
hi l ng lc thc y lch s pht trin v vy s xung t gia cc giai
cp, ng cp, tng lp x hi l ph hp quy lut khch quan ca lch s(3).
V nh nc, ng cho rng nh nc l s lin kt mi ngi trong
khun kh lut php nhm gim st v bo v bnh ng mi cng dn.
Cng kh c x hi, ng nhn mnh tnh tt yu hnh thnh nh nc do
mu thun trong s pht trin ni ti ca x hi. Nh nc ra i nhm
gii quyt nhng i khng, iu ha s pht trin x hi theo hng ngy
cng hon thin v li ch con ngi. Trong cc hnh thc nh nc ng coi
nh nc cng ha l ph hp vi nhu cu pht trin ca x hi. ng chu
nh hng t tng ca RtX, va coi chin tranh l mt ng lc thc
y lch s, va ku gi cc dn tc thit lp quan h ho bnh, hu ngh.
ng ku gi cc quc gia on kt xy dng mt th gii vn minh,
nhn o. D cha thy c c s kinh t, hot ng sn xut vt cht
trong tin trnh pht trin lch s, nhng gi tr t tng lch s v php
quyn ca ng t nn mng cho quan nim duy vt lch s sau ny ca
Mc coi trnh gii phng con ngi l thc o nh gi s tin b ca
qu trnh lch s nhn loi.
Trit hc Cant thc s l mt cuc o ln Copcnc trong trit
hc: hng trit hc t nghin cu t nhin ti con ngi nh mt ch th
(3)
I Cant - Sd. T 3, tr 11.
Su tp T Thnh L
127
tn ti v hot ng. Cant t nn mng cho quan nim bin chng v
t nhin v lch s. ng thi Cant l tin bi ca nhiu tro lu trit hc
phng Ty hin i.
b) Gioc-gi Vinhem Phrirch Hghen (1770 - 1831)
Hghen l nh bin chng, nh trit hc duy tm khch quan c.
H thng tc phm ca Hnghen: "Hin tng hc tinh thn" (1807), "Gio
dc d b trit hc" (1809 - 1811), "Khoa hc logc" (1812 - 1816), "Bch
khoa ton th cc khoa hc trit hc" (1833), "Trit hc v lch s"
(1837)...
Trit hc ca Hghen phn nh mt cch c o tnh cht mu
thun s pht trin ca nc c ngay trc khi c cuc cch mng t sn,
trong th hin tnh cht hai mt ca giai cp t sn c m nh t tng
i din ca n l Hghen. Do , trit hc Hghen, mt mt, c nhng xu
hng tin b biu hin s chun b v mt t tng ca cuc cch mng t
sn c; mt khc li c t tng bo th, tnh khng trit , tha hip
vi bn phn ng ca giai cp t sn c. V vy, khi nghin cu trit hc
Hghen cn phn bit hai kha cnh i lp nhau l h thng siu hnh bo
th v phng php bin chng xuyn qua ton b trit hc Hghen.
H thng trit hc duy tm khch quan
Hghen xy dng h thng trit hc ca mnh trong Hin tng
hc tinh thn (1807). H thng trit hc ca Hghen k tha nhng t
tng trit hc ca Hraclt, Platn, Arixtt... thi Hy Lp c i; ng thi
h thng trit hc ca ng c lin h mt thit vi t tng trit hc ca
Cant, Phcht, Senlinh. Cant tch ri l lun vi thc tin cho rng con
ngi khng th nhn thc c "vt t n". Phct li kt hp gia ch
th v khch th, coi thc ca con ngi sn sinh ra tt c. Senlinh a ra
quan nim "ng nht tuyt i" gia khch th vi ch th, t duy vi tn
ti. Hghen pht trin t tng v s ng nht bng " nim tuyt i vn
ng v pht trin". " nim tuyt i" l khi nim tru tng c tuyt
i ha v coi nh thc th c lp ring bit, c coi l ngun gc ca
mi s vt hin tng ca t nhin v x hi. Pht trin theo Hghen l
mt qu trnh ph nh bin chng, trong lin tip din ra ci mi thay
th ci c, k tha ci c. Ni cch khc, pht trin l mt qu trnh "lc
b", vt qua, ci c mt i tr thnh iu kin hnh thnh ci mi. S pht
trin ca " nim tuyt i" l qu trnh " nim tuyt i" vn ng "t tha
Su tp T Thnh L
128
ha" thnh gii t nhin v sau tr v vi bn thn mnh - tc l t n
" nim tuyt i". T lun ny, Hghen dng tam on thc (chnh ,
phn , hp ) quy lut ca logc hc, trnh by h thng trit hc duy
tm khch quan ca mnh - tc l trnh by s pht trin ca " nim tuyt
i" theo ba giai on:
- Logc hc (chnh ). y l giai on s pht trin ca nim
ngay trong lng n, trong "nguyn cht ca t duy thun ty" - trong
"logc hc". Hghen trnh by s vn ng ca " nim tuyt i" i t
thp n cao qua ba hc thuyt "Tn ti", "Bn cht", "Khi nim" ging
nh a tr lc u cn non km v t duy, dn dn tri thc c b sung
ngy cng hon chnh.
- Trit hc t nhin (phn , ph nh chnh ) l giai on s
pht trin ca " nim tuyt i"di hnh thc "tn ti khc", tc di
hnh thc t nhin. Ni cch khc, " nim tuyt i" pht trin y
trong lng n, "tha ha" ra ci khc n, y l gii t nhin, l th gii vt
cht i lp vi " nim tuyt i". Hghen trnh by s vn ng ca
th gii t nhin cng t thp n cao qua ba giai on: "tnh my mc",
"tnh vt l", "tnh hu c" - tc l t v c, n hu c, n s sng, n
con ngi.
- Trit hc tinh thn (hp , ph nh ca ph nh) l giai on
sau khi gii t nhin pht trin t thp n cao: v c - hu c - sinh vt con ngi, th thc ca con ngi l mt dng " nim tuyt i" v s
pht trin ca n cng t thp n cao qua "tinh thn ch quan", "tinh
thn khch quan", "tinh thn tuyt i" tc n trit hc Hghen l hon
chnh, tr thnh tuyt i.
Hghen cho rng qu trnh t pht trin ca " nim tuyt i" cng
vi s t nhn thc ca " nim tuyt i" c hon thnh bi h thng
trit hc ca ng. ngghen coi h thng ny l ci thai non khng l v
cui cng trong loi ca n(1). Tuy nhin, so vi trit hc trc y l
h thng bao trm, phong ph. Qua "Hin tng hc tinh thn, logc hc,
trit hc t nhin, trit hc tinh thn", "Hghen c gng pht hin ra si ch
ca s pht trin xuyn sut lnh vc y". Nu ngi ta ng dng li kt
cu y m i su hn na vo trong ta nh s, ngi ta s thy trong
Su tp T Thnh L
129
y c v s nhng vt qu gi n nay vn cn gi c ton b gi tr ca
chng"(2)
Phng php bin chng trong h thng trit hc duy tm ca
Hghen
Thnh qu quan trng ca trit hc Hghen l phng php bin
chng m ht nhn hp l ca n l t tng v s pht trin. Phng php
bin chng ca Hghen c th hin xuyn qua ton b h thng t logc
hc, trit hc t nhin n trit hc tinh thn.
- Logc hc. Khi trnh by nim tuyt i vn ng v pht trin
Hghen cho rng l t vn ng ni ti ca nim tuyt i. T vn
ng tc l s thay i hnh thc khc nhau ca nim tuyt i hay
theo ch Hghen dng l s thay i, s vn ng ca khi nim. S vn
ng i ln ca nhng khi nim, theo Hghen l s tt yu ca mi lin
h v s xut hin ni ti ca nhng khc bit ngay bn trong nhng khi
nim y. Lnin tm thy ht nhn hp l trong phng php bin chng ca
Hghen l s t vn ng. Ni dung hp l su sc trong quan dim trn
ca Hghen theo Lnin l mi lin h tt yu, l ngun gc ni ti ca
nhng s khc nhau(3)
- Khi trnh by nim tuyt i pht trin, Hghen tha nhn tn
ti, bn cht, khi nim l ba s quy nh, ba hnh thc th hin ch yu
trong qu trnh pht trin lnh vc logc. S d on bin chng ca qu
trnh nhn thc ca con ngi v gii t nhin nh vy l mu thun vi h
thng trit hc ca ng ngay trong cu to logc (tn ti, bn cht, khi
nim). Ht nhn hp l trong logc hc ca Hghen l ph hp vi qu
trnh suy ngh ca con ngi: mi nhn vo s vt thy tn ti, i su vo
s vt tm ra bn cht, khi nm bn cht ta rt ra khi nim (1).
+ Hc thuyt Tn ti: theo Hghen, tn ti trong khi pht trin, lun
nhn c s quy nh rng buc ln nhau v chuyn ho ln nhau gia s
lng v cht lng. Cht theo Hghen l tnh quy nh ni ti ca thc ti
v nh c cht lng m n l n, khi mt cht lng th khng cn l n.
S lng l tnh quy nh bn ngoi ca tn ti. Hghen cho rng khi nim
cht lng chuyn thnh khi nim s lng v ngc li. Kt qu vn
ng nh vy th xut hin khi nim vi t cch l s thng nht
(1)
C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T 19, tr 300

C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T 21, tr 397 - 398
(3)
V. I. Lnin. Sd, T 29, tr 106.
(1)
V. I. Lnin. Sd T29, tr 356.
(2)
Su tp T Thnh L
130
gia cht lng v s lng, tc s lng c tnh cht cht lng. S bin
i t cht lng sang s lng v t s lng sang cht lng, theo
Hghen l bin chng ca nhng khi nim, chm dt quan nim siu hnh
v n. y l s d on hp l ca Hghen v s chuyn ho t nhng
thay i v lng thnh nhng thay i cn bn v cht v ngc li.
+ Hc thuyt Bn cht: theo Hghen khi nim tn ti khi t c
tnh ton vn ca n trong th nhng ch cho khi nim bn cht.
Hghen cho rng ban u ca bn cht l s ng nht gia nhng s quy
nh khc nhau, ri sau , trong s ng nht y xut hin s khc bit,
ri s khc bit chuyn thnh s i lp v cui cng xut hin mu thun.
Hghen khng nh mu thun l vn c bn trong cc khi nim, nh mu
thun m khi nim biu hin c hot ng ca chng v pht trin
c. Hghen cho rng t duy siu hnh khng thy c iu . y l
d on ca Hghen v mu thun, coi mu thun l ngun gc ca s vn
ng, l nguyn l ca s pht trin.
Hghen nu t tng hp l cho rng hin tng v bn cht
rng buc ln nhau, rng bn cht c th hin ra trong hin tng, rng
hin thc l s thng nht gia hin tng v bn cht. Trn c s quan
im y, Hghen xt n quy lut ca hin tng, ng coi quy lut l tnh
bn vng bo tn ca hin tng. Khi hin tng ny chuyn qua hin
tng khc, ni ln tnh n nh vng bn, mt s ng nht no , s
ng nht y l quy lut ca hin tng. Quy lut khng tn ti bn kia
hin tng m trc tip vn c bn trong hin tng, l s phn nh yn
tnh nhng hin tng. Lnin ghi ch li Hghen Quy lut l ci vng
bn (ci c bo tn) trong hin tng, Quy lut l ci ng nht
trong hin tng, Quy lut = phn nh yn tnh ca nhng hin tng.
l mt nh ngha cc k duy vt v c bit ng (ch ruhige = yn
tnh)(1). Quy lut nm ly ci g l yn tnh, chnh v vy m quy lut, mi
quy lut, u l cht hp, khng y , gn ng.
Hghen cng ph phn nhng nh ngha c tnh cht hnh thc v
kh nng v hin thc. Hghen cho rng trong khi kh nng ca vt A c
cha ng kh nng khng A. V vy, phi xt kh nng trong s thng
nht vi hin thc th mi khc phc c cch hiu siu hnh v kh nng
v hin thc. S vn ng ca khi nim kh nng v hin thc khi t
n s thng nht ca chng, dn n khi nim ngu nhin. Hghen cho
(1)
V.I.Lnin. Sd, t 29. Tr 160
Su tp T Thnh L
131
rng s pht trin ca hin thc phi phc tng tnh tt yu, ngha l mi
ci hin thc ch c th xy ra theo cch ny ch khng th theo cch khc.
Nhng hin thc l ton vn, l c th, hnh thc biu hin ca n c th
th ny, c th th khc, do cng vi tnh tt yu, hin thc c c tnh
ngu nhin.
Quan nim bin chng ca Hghen v nguyn nhn v kt qu cng
rt ng ch . Hghen cho rng cng l mt s vt m lc ny th biu
hin ra l nguyn nhn, lc khc th biu hin ra l tc ng(2). Hghen hiu
quan h nhn qu l tc ng qua li v yu cu v s trung gian (l vn
ch yu khi ng dng quan h nhn qu). Nhn thy ni dung hp l quan
nim nhn qu ca Hghen, Lnin cho rng khi c Hghen ngi ta thy
ng t ni n tnh nhn qu hn Cant, v Hghen, tnh nhn qu ch l
mt trong nhng tnh quy nh ca mi lin h ph bin m ng nm
c su sc, ton din hn nhiu, ng lun nhn mnh mi lin h
(3).
Vy, t tng v mu thun, v bn cht v hin tng, v kh nng
v hin thc, v nguyn nhn v kt qu l s d on ca Hghen v vai
tr ca mu thun trong s pht trin, v s thng nht bin chng gia
bn cht v hin tng, gia kh nng v hin thc, gia nguyn nhn v
kt qu.
+ Hc thuyt Khi nim: l sn phm c rt ra t bn cht, l s
quy nh mi ca nim tuyt i lun vn ng v pht trin.
Hghen cho rng vn ng bin chng ca khi nim - t khi nim
thun tu hnh thc ban u - n phn on, ri n suy l, sau cng n
s chuyn ho t tnh ch quan ca khi nim sang tnh khch quan ca n.
Tnh ch quan ca khi nim gm khi nim thun tu, phn on v suy
l. Mi ngi suy ngh u dng n khi nim, phn on v suy l.
Lnin cho rng i vi Hghen th iu ch yu l nu bt ln nhng
chuyn ho. Khng phi ch l (1) mi lin h..., m l (2) chuyn ho t
ci ny sang ci kia, m l (3) ng nht ca cc mt i lp(1).
Ht nhn hp l ca phn tnh ch quan ca khi nim l tnh bin
chng ca ci chung v ci ring ng thi Hghen ni r s thng nht
v chuyn ho ln nhau gia quy np v din dch, phn tch v tng hp.
(2)
V. I. Lnin. Sd, T29 tr 169

V. I. Lnin. Sd, T 29 tr 172
(1)
V.I.Lnin. S T29 tr 186
(3)
Su tp T Thnh L
132
Trn c s tnh ch quan ca khi nim, Hghen trnh by tnh khch
quan ca khi nim nh l mt trong nhng s quy nh ca nim tuyt
i. ph hp vi ci , Hghen bin phm tr c gii lun, ln ho
hc lun thnh nhng hnh thc th hin ci tuyt i. Hghen tha nhn
mc ch lun l hnh thc cao nht ca tnh khch quan v ng cho rng s
pht trin ca khi nim l ph hp vi tnh mc ch. Ht nhn hp l ca
phn tnh khch quan ca khi nim l s d on c hot ng c mc
ch ca con ngi phi da vo s thng hiu nhng quy lut ca gii t
nhin.
nim tuyt i c Hghen trnh by trong chng nim l s
ng nht gia nim l lun v nim thc tin, l khi nim l tnh,
bao hm trong n ton b i sng chn tht. Trong ton b h thng ca
Hghen, nim tuyt i l nguyn l tinh thn tuyt i u tin c trc
tt c v khng sinh ra t mt ci g khc. Nhng tri li, bin chng ca
nim tuyt i li biu l d on ca Hghen chn l khch quan l kt
qu ca nhn thc trong khi nim bn cht v tn ti v d on ca ng
v s thng nht gia l lun v thc tin. Lnin c bit ch n d
on ny ca Hghen v ghi ch rng S thng nht ca nim l lun
(ca nhn thc) v ca thc tin - xin ch - v s thng nht y chnh l
trong l lun nhn thc"(2).
Nh vy, trong lgic hc phn tn ti, Hghen din t cc
phm tr cht, lng, v t tng bin chng v s chuyn ha t lng
n cht v ngc li. phn bn cht, Hghen din t cc phm tr
bn cht, hin tng, quy lut, kh nng v hin thc, nguyn nhn v kt
qu, v trnh by hc thuyt mu thun ngun gc ca s pht trin. phn
khi nim Hghen din t cc phm tr ci chung v ci ring, quy np
v din dch, phn tch v tng hp, din t cc nguyn l s hot ng
c mc ch ca con ngi, s thng nht gia l lun v thc tin, tng
hp li quan nim pht trin vi t cch l ph nh ca ph nh. ng
thi trong khoa hc logic phng php bin chng ca Hghen cn c
th hin ch ng t ra vn s thng nht ca qu trnh logic vi
qu trnh lch s; logic hc, nhn thc lun u l s tng hp ca qu trnh
lch s; ng nu ln tnh hn ch ca logic hnh thc v i hnh thnh mt
(2)
V.I.Lnin. S T29 tr 237
Su tp T Thnh L
133
logic c ni dung thc t, sinh ng; ng nu ln t tng thng nht gia
php bin chng, logic hc v l lun nhn thc.
Nhn xt v nhng vn trn, Lnin coi Hghen l ngi phc tho
v php bin chng - rt hay, r rng, quan trng(1). Da trn nhng quan
im y v thc tin, Lnin cho rng: C th nh ngha vn tt php bin
chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm
c ht nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng
s gii thch v mt s pht trin thm(2).
- Trit hc t nhin. nim tuyt i pht trin y , n tha
ha ra ci khc n, l gii t nhin, c th hin:
Trong tnh my mc: ht nhn hp l ca php bin chng l t
tng v s thng nht gia vt cht vi vn ng, d on khng gian,
thi gian v vn ng c mu thun bn trong, c th hin tnh
thng nht gia tnh gin on v tnh lin tc.
Trong tnh vt l: Hghen i vo tnh cht l ha ca cc vt th.

Ht nhn hp l ca phn ny l t tng cho rng s khc bit ha hc v
cht b ph thuc vo nhng thay i v lng, v tnh bin chng ca qu
trnh ha hc; v mi lin h hu c gia ha hc v vt l, qu trnh ha
hc l khu cui cng chun b cho i sng hu c.
Trong tnh hu c: Hghen coi s tin ha ca cc loi thc vt v

ng vt l sn phm ca nim tuyt i.
- Trong trit hc tinh thn. thc ca con ngi l lnh vc m

nim tuyt i tr v vi bn thn mnh, pht trin t thp n cao v n
trit hc Hghen l hon chnh, tr thnh tri thc tuyt i, c th hin:
Trong tinh thn ch quan: ht nhn hp l phn ny l Hghen
tip cn quan nim coi thc ca con ngi l sn phm ca lch s. Qu
trnh pht trin thc ca mi con ngi l s khi qut li, s i tt, ton
b nhng g m lch s nhn loi tri qua.
Trong tinh thn khch quan: ht nhn hp l l t tng ca

Hghen v o c. ng cho rng nhim v ca o c l tm con ng
cho s ha hp gia nhng hnh vi ca cc ch th khc nhau mt s ha
(1)
(2)
V.I. Lnin. S T29 tr 241

V.I. Lnin. S T29 tr 240
Su tp T Thnh L
134
hp khng phi kt qu ca nhng iu cm m xut pht t trng thi t
tng bn trong ca cc ch th y.
Trong tinh thn tuyt i: ht nhn hp l l t tng v lch s
pht trin ca nhn thc. Hghen nhn thy s vn ng ca nhng khi
nim, s thay th gia cc hc thuyt trit hc, s pht trin ca chn l
trit hc.
Cng lao ca Hghen trong trit hc tinh thn l ch coi s pht

trin ca lch s l hp quy lut; s pht trin ca lch s khng tun hon
m i ln, mi thi i lch s u c c im ring, qu trnh pht trin
ca lch s l c k tha.
Quan im v x hi: Hghen ng trn lp trng ca ch ngha
Svanh, cao dn tc c, mit th cc dn tc khc, coi nc c l hin
thn ca tinh thn v tr mi. Ch nh nc Ph ng thi c
Hghen xem n nh nh cao ca s pht trin nh nc v php lut.
Tm li: Hghen l nh trit hc duy tm khch quan ng thi l
nh bin chng. L nh trit hc duy tm khch quan, Hghen cho rng
nim tuyt i l ci c trc vt cht, tn ti vnh vin khng ph thuc
vo con ngi, to ra thc ti khch quan. Gii t nhin ch l s tn ti
khc ca nim tuyt i. Tnh a dng ca thc tin c Hghen coi nh
kt qu tc ng v sng to ca nim tuyt i. L nh bin chng, ng
c cng nu ra cc phm tr v quy lut c bn ca php bin chng.
Nhng php bin chng ca Hghen l php bin chng duy tm, mc d
vy, ng vn l ngi u tin trnh by ton b th gii t nhin, lch s
v tinh thn di dng mt qu trnh vn ng, bin i, pht trin v c
gng vch ra mi lin h bn trong ca s vn ng v pht trin y.
Cc Mc v Ph.ngghen ph phn mt cch trit cc hn ch
trong trit hc Hghen; ng thi hai ng nh gi cao v tip thu ht
nhn hp l trong php bin chng ca Hghen xy dng v pht trin
hc thuyt v php bin chng duy vt ca mnh.
c) Lt vich Phoibc (1804 - 1872)
L mt trong nhng nh duy vt, v thn ln nht ca trit hc thi
k trc C. Mc.
- Quan im v t nhin: Phoibc l nh duy vt trit . ng
chng minh rng th gii l vt cht; gii t nhin khng do ai sng to
Su tp T Thnh L
135
ra, n tn ti c lp vi thc v khng ph thuc vo bt c th trit
hc no. Do , c s tn ti ca gii t nhin nm ngay trong lng gii
t nhin. Chng li h thng duy tm ca trit hc Hghen - h thng coi
gii t nhin l tn ti khc ca tinh thn, Phoibc ch ra rng trit hc
mi ny phi c tnh cht nhn bn, phi kt hp vi khoa hc t nhin.
Ch ngha duy vt nhn bn ca Phoibc ly con ngi lm i
tng nghin cu ch yu ca trit hc v con ngi khng phi l ci g
siu phm, m l mt b phn khng kht vi gii t nhin. Con ngi c
ngun gc t t nhin, l mt b phn ca gii t nhin. Nguyn l nhn
bn ca Phoibc xo b s tch ri gia tinh thn v th xc do trit hc
duy tm v nh nguyn to ra. Mt nhn bn trong trit hc Phoibc cn
th hin ch ng u tranh chng cc quan nim tn gio chnh thng ca
o thin cha, c bit l quan nim v Thng . Tri vi cc quan
nim truyn thng ca tn gio v thn hc cho rng Thng to ra con
ngi, ng khng nh chnh con ngi sng to ra Thng . ng lp
lun rng bn cht t nhin ca con ngi l mun hng ti ci chn, ci
thin, ngha l hng ti ci p nht trong mt hnh tng p nht v con
ngi, nhng trong thc t nhng ci con ngi khng t c nn ta
gi gm tt c c mun ca mnh vo hnh tng Thng . T
Phoibc ph nhn mi th tn gio v thn hc v mt v Thng siu
nhin ng ngoi sng to ra con ngi, chi phi cuc sng con ngi.
Tuy nhin, trit hc nhn bn ca Phoibc cng bc l nhng hn
ch. Khi ng i hi trit hc mi, trit hc nhn bn phi gn lin vi t
nhin th ng thi ng trn lp trng ca ch ngha t nhin xem
xt mi hin tng thuc v con ngi v x hi. Con ngi trong quan
nim ca Phoibc l con ngi tru tng, phi x hi, mang nhng thuc
tnh sinh hc bm sinh. Trit hc nhn bn ca Phoibc cha ng nhng
yu t ca ch ngha duy tm. ng ni rng bn tnh ca con ngi l tnh
yu, tn gio cng l mt tnh yu. Do vy, thay cho th tn gio tn sng
mt v Thng siu nhin cn xy dng mt th tn gio mi ph hp
vi tnh yu ca con ngi. ng cho rng cn phi bin tnh yu thng
gia con ngi thnh mi quan h chi phi mi quan h x hi khc, thnh
l tng x hi. Trong iu kin ca x hi t sn c thi , vi s phn
chia i lp giai cp th ch ngha nhn o ca Phoibc v tnh yu
thng gia con ngi tr thnh ch ngha nhn o tru tng, duy tm.
Su tp T Thnh L
136
- Quan im v l lun nhn thc. Trong khi ph phn trit hc
Cant v nhn thc lun, Phoibc trnh by nhng nguyn l cn bn
ca nhn thc duy vt v em nhng nguyn l y i lp vi trit hc
duy tm. Phoibc chng minh rng th gii vt cht khng ch tn ti
mt cch khch quan m trn nguyn tc con ngi c th nhn thc c
th gii hin thc, rng khoa hc v trit hc tha nhn c chn l khch
quan.
+ Trong khi ph phn ch ngha duy tm v bt kh tri, Phoibc
bnh vc ch ngha duy gic lun v ch ngha kinh nghim. ng chng
minh rng i tng nhn thc ca con ngi l th gii vt cht tn ti
khch quan bn ngoi v khng ph thuc vo thc con ngi; rng
nhn thc i t i tng n cm gic, ri t cm gic n t duy rng
biu tng v quan nim ch l s phn nh ca nhng s vt vo thc
ca con ngi.
+ Phoibc cn ph phn ch ngha duy vt tm thng mun bin
thc thnh nhng qu trnh vt cht l ha hc. Phoibc cho rng trong
thc t, ci g tn ti cho ti, c ngha l ci ch quan th ci y ch l mt
biu tng thun ty tinh thn, khng phi vt cht, khng cm gic c;
cn ci g tn ti t n, ngha l ci g khch quan th ci y l mt biu
tng vt cht c th cm gic c.
+ Phoibc thy c mi quan h gia trc quan cm tnh v nhn
thc l tnh. Giai on khi u ca nhn thc l cm tnh. Cm gic l th
hin mi quan h gia con ngi vi th gii: Cm gic ca ti thuc v
ch quan, nhng c c s ca n l khch quan. ng u tranh chng cc
quan im tch ri tru tng khi cm gic hoc thi phng vai tr ca t
duy tru tng. ng c mt nhn xt rng nhn thc cm tnh l b hn ch
v n ch c quan h vi nhng lin tng ring bit. Vai tr ca l tnh l
ch ni lin li vi nhau nhng ci m gic quan nhn c mt cch phn
tn, ri rc.
- Quan im v x hi v tn gio. Phoibc l nh trit hc duy
vt khi bn n vn gii t nhin, nhng trong lnh vc x hi, ng l
nh duy tm. ng khng thy c s pht trin x hi l do nhng iu
kin bn trong ca n m li l gii rng s thay th ln nhau ca cc hnh
thc tn gio. l tn gio khng c Thng , tn gio ly con ngi
lm trng tm. ng khng thy c nguyn nhn kinh t ca nhng mu
Su tp T Thnh L
137
thun giai cp trong x hi nn ng ri vo o tng , cho rng con
ngi ch cn yu thng nhau l gii quyt c mi mu thun trong x
hi.
Phoibc ph phn mnh tn gio v ch ngha duy tm, ng coi ch
ngha duy tm v tn gio l nhng ngi bn ng hnh. ng cho rng
phi th tiu mi th tn gio ang tn ti. ng kt lun khng phi
Thng sng to ra con ngi m con ngi sng to ra Thng .
Cng lao v i ca Phoibc l ch trong cuc u tranh chng
duy tm v tn gio ng khi phc li a v xng ng ca trit hc duy
vt; ging mt n nng vo trit hc duy tm ca Hghen v ca ch
ngha duy tm ni chung. Tuy nhin trong khi ph phn ch ngha duy
tm ca trit hc Hghen, Phoibc vt b lun php bin chng ca
Hghen v Phoibc ri vo lp trng duy tm trong vic gii quyt
cc vn x hi. Mc d vy, trit hc duy vt ca Phoibc l mt
trong nhng ngun gc l lun ca trit hc Mc.
3. Mt s kt lun v trit hc c in c
a) Trit hc c in c nhng hc thuyt ch yu ca Cant,
Hghen, Phoibc l th gii quan v thc h ca giai cp t sn c
cui th k XVIII, na u th k XIX. Nhng quan im ca h
phc v cho li ch pht trin t bn ch ngha c. H da vo kinh
nghim lch s ca s pht trin x hi trong cc nc tin tin Chu
u, c bit l kinh nghim ca Php. Trit hc c in c phn
nh vo ni dung ca n nh hng gii phng ca cuc cch mng t
sn Php. Song, s phn nh y trn lp trng ca giai cp t sn c
phn tn v mt dn tc, yu t v kinh t v chnh tr, ang tm con
ng tha hip vi cc lc lng phong kin gii quyt nhim v
ci cch quc gia theo li t sn. iu , trong chng mc nht nh
to iu kin cho tnh cht bo th ca cc hc thuyt duy tm ca
Cant, ca Hghen hng vo chng cc hc thuyt duy vt, c bit l
ch ngha duy vt Php th k XVIII. ng thi n cng to iu kin
to nn nhng t tng phn ng trong cc quan im chnh tr x
hi ca h, v nhng quan im chu nh hng ln ca h t tng
ca giai cp phong kin qu tc.
b) Thc trng lc hu ca nc c u th k XVIII n u th
k XIX, s pht trin ca cc nc Ty u, s pht trin ca khoa hc
i hi giai cp t sn c phi c cch nhn mi v thc tin x hi
Su tp T Thnh L
138
v tin trnh lch s ca nhn loi. K tha t tng v con ngi ca
Pitago, Xcrt thi c i, khuynh hng cao con ngi thi k
Phc hng, trit hc c in c c bit cao vai tr tch cc ca
hot ng con ngi, coi con ngi l ch th ca mi hot ng, l
nn tng v l im xut pht ca trit hc. Cant coi con ngi l ch
th, l kt qu ca qu trnh hot ng ca mnh, coi hot ng thc
tin cao hn l lun; coi lch s l phng thc tn ti ca con ngi.
Hghen pht trin su hn t tng ca Cant, coi con ngi l mt
sn phm ca mt thi i lch s nht nh, v vy mang bn cht x
hi.
Trc nhng thnh tu mi v kinh t x hi, vn ha m nhn
loi t c thi k u ca cch mng t sn, cc nh trit hc c
in c cao sc mnh tr tu v s sng to ca con ngi ti mc
cc oan. H thn thnh ha con ngi, coi con ngi l cha t ca t
nhin v coi t nhin cng ch l kt qu hot ng ca con ng.
Quan im ngy cng c cng c bi s thng tr mnh m ca
tn gio trong x hi c thi .
Tuy nhin, so vi t tng trit hc trc , thnh tu c bn
ca trit hc c in c v con ngi l: khng nh t duy, thc ch
pht trin trong chng mc con ngi nhn thc v bin i hin thc;
con ngi l ch th, l kt qu ca ton b nn vn minh do chnh
mnh to ra; nghin cu tin trnh lch s nhn loi, mi quan h con
ngi vi t nhin nh mt qu trnh pht trin bin chng.
c) Trit hc c in c tng kt s pht trin t tng trit
hc, x hi hc, khoa hc trn lp trng duy tm. iu , mt mt n
phn nh nhng bin c lch s xy ra trong thi i ca Cant,
Hghen, Phoibc. Bin c lch s ng vai tr ch yu trong s phn
nh y l cch mng t sn Php. Mt khc, s tng kt c o nhng
thnh tu ca khoa hc to iu kin thun li cho s pht trin mt
cch c h thng bin chng vi t cch l phng php, l nhn thc
v logc hc. l nhng thnh qu quan trng ca trit hc c in
c. Song, khi tha nhn tnh cht ph bin ca nguyn l pht trin,
cc nh bin chng duy tm c ch yu ch xt n s pht trin ca
nhn thc, khng nhn thy nhn thc l s phn nh hin thc khch
quan, tn ti bn ngoi c lp vi thc. Khi ph phn tnh cht tnh
quan ca ch ngha duy vt siu hnh, coi thc ch l mt qu trnh
Su tp T Thnh L
139
th ng ca s tc ng ca nhng s vt, hin tng n con ngi
m khng quan tm n ngha nhn thc ca s tc ng ca con
ngi ti s vt, hin tng. Cc nh bin chng duy tm c ch
nghin cu kha cnh hot ng, kha cnh ch quan ca nhn thc,
nghin cu ngha ca nhng hnh thc logc, nhng phm tr c
to ra trong qu trnh nhn thc. Tuy nhin, vic t ra cc vn y v
cc vn khc ca php bin chng vi t cch l nhn thc lun,
logc hc l cng lao ca cc nh t tng duy tm c. Cant l ngi
t vn v ngun gc ca khi nim, v tr khi nim trong t duy
khoa hc, nhng vn cn bn ca nhn thc lun. Hghen ng
vai tr xut sc trong s pht trin php bin chng. Phoibc ph
phn ch ngha duy tm, thn hc, lm sng li ch ngha duy vt,
pht trin truyn thng tin b ca ch ngha duy vt, v thn th k
XVII XVIII.
d) Trn c s thnh qu ca php bin chng, nhiu nh trit hc
c in c c h thng ha ton b nhng tri thc v thnh tu
m nhn loi t c t trc. Cant v Hghen mun xy
dng h thng trit hc vn nng lm nn tng cho ton b th gii
quan con ngi; khi phc li quan nim trit hc l khoa hc ca cc
khoa hc. H th hin s uyn bc v trit hc v cc lnh vc khoa
hc khc. D nhin quan nim khng ph hp, nhng v gc lch
s n p ng i hi khch quan ca khoa hc thi by gi l cn h
thng ha tri thc loi ngi m cc nh khai sng Php khi xng.
V. MT S TRO LU TRIT
C P NG TY
IN I (*)
1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc phng Ty

hin i
Vo thi k hnh thnh ch ngha t bn, ch ngha nhn o thi
Phc hng v ch ngha l tnh thi cn i th k XVII v XVIII l v
kh t tng ca giai cp t sn mi ra i i din cho phng thc
sn xut mi chng ch ngha phong kin, thn hc v ch ngha Kinh
vin. Ch ngha nhn o v ch ngha l tnh thng nht vi nhau
trong cuc u tranh nhm xc lp v pht trin ch ngha t bn. n
gia th k XIX, giai cp t sn nhiu nc Chu u ln lt ginh
(*)
phn ny c s dng mt s ni dung trong cun: Gio trnh trit hc Mc- Lnin. NXB CTQG
H ni . 1999
Su tp T Thnh L
140
c chnh quyn, trit hc t sn thi Phc hng v Cn i hon
thnh s mnh lch s ca n trong cuc cch mng t sn.
Nhng thp k cui th k XIX, gii hn cc s vt, hin tng
thuc cc lnh vc quan st, tm hiu trc tip c, c nh khoa hc
cho rng, loi ngi hon tt vic nghin cu cc quy lut ca gii
t nhin. Song, nhng nm cui th k XIX, u th k XX, nhiu pht
kin khoa hc ra i, ng thi s hiu bit v v tr ca con ngi
c m rng hn. i su vo lnh vc mi ca th gii vi m (nguyn
t) v th gii i v m (v tr) khoa hc thu nhp c mt khi
lng khng l cc thng tin v tri thc v gii t nhin. C hai hc
thuyt c bn tiu biu cho tri thc mi y l thuyt lng t trong th
gii vi m v thuyt tng i v v tr to thnh mng dc v mng
ngang cho ngi nh khoa hc hin i.
Mt khc, cui th k XIX, u th k XX, cc nc t bn pht
trin phng Ty b li pha sau ch ngha t bn c in bc
sang ch ngha t bn c quyn. Giai cp t sn buc phi i ph vi
s pht trin ca nhng lc lng x hi mi v cc mu thun x hi
ngy cng gay gt. Nhu cu chng li thn hc v tn gio nh thi k
th k XVII, XVIII khng cn. pht trin sn xut v cng c s
thng tr ca bn thn h, giai cp t sn cn pht trin khoa hc v k
thut. V vy, h tm cch iu ha gia khoa hc v tn gio. S tin
b ca khoa hc k thut thc y sn xut pht trin mnh, nhng
vn khng em li t do, bnh ng, bc i m tri li em li s khng
hong tinh thn ngy cng su sc. Nh s hc c Karl Heussi trong
cun S khng hong ca ch ngha lch s ni rng Trong mi
lnh vc u vang ln nt nhc hoi nghi, phn lch s (1). Khi so snh
thc lch s th k XIX vi th k XX, Simon cho rng s khc bit
ca Con ngi th k XX mt lng tin vo lch s ca mnh.
Th k XX n vi chin tranh, tht vng v bi quan. Con ngi
vi ni lo s, tuyt vng trong dng chy ca lch s l khng bit tri
v u(2). Cn khoa hc, nh s hc Php F. Braudel cho rng bit
bao thay i, tt c cc khi nim l tnh u b b cong hay p nt,
khoa hc ni n nu v biu tng ca nim tin th k XIX, t nhin
(1)
(2)
K: heussi, Die Krisis des Historismus. Tubingen, 1932, tr 21, 36.

P.H. Simon, Lesprit et lhistoire: Essai sur la conscience historique dans la lttrature du XX Sicle,
Paris, 1954, tr 17, 18, 25
Su tp T Thnh L
141
hon ton thay i, dn n cuc sng khng n nh, khng r hng
i(1).
T iu kin lch s y, trong trit hc phng Ty din ra s
tch bit v i lp gia cc tro lu trit hc khi phn nh x hi hin
c. Ni bt l tro lu trit hc duy khoa hc duy tm m i din l
ch ngha thc chng; tro lu trit hc nhn bn phi l tnh c cc
hnh thc ni bt l trit hc i sng, trit hc hin sinh v trit hc
Phrt; tro lu trit hc tn gio c hnh thc in hnh l ch ngha
Tmt mi.
Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i c hiu l nhng
tro lu trit hc khng phi ca ch ngha Mc tn ti trong x hi t bn
t u th k XX n nay. Cc tro lu trit hc phng Ty hin i
khng ch l ca giai cp t sn m cn ca nhiu tng lp x hi khc. Xt
v thc cht n l h t tng, th gii quan ca giai cp t sn, ra i v
tn ti gn lin vi ch ngha t bn v giai cp t sn. Nt c th ca cc
tro lu trit hc phng Ty hin i l s phn nh nht nh thc trng
ca x hi t bn, s khng hong ca thc h t sn, nhng mu thun
su sc, nhng vn x hi, tnh trng thc t ca con ngi trong x hi
hin i cha gii quyt c. Trong qu trnh phn nh y, nhiu nh trit
hc c nhng ng gp nht nh vo s pht trin cc t tng trit
hc.
2. Cc tro lu trit hc phng Ty hin i
a) Tro lu trit hc duy khoa hc
- Tro lu trit hc duy khoa hc ch trng xy dng trit hc theo
m hnh cc khoa hc thc chng. H cho rng, trit hc khng nn
nghin cu nhng vn nh bn cht s vt, cc quy lut chung ca th
gii m i tm phng php khoa hc c hiu qu nht, ng tin cy nht
mi l ni dung ch yu ca vic nghin cu trit hc. S ra i tro lu
trit hc ny l nguyn nhn x hi v c im ca khoa hc t nhin hin
i. V x hi, vo cui th k XIX u th k XX, Ty u tn ti cuc
khng hong x hi trm trng, nhng mt khc, khoa hc t nhin c s
tin b to ln. ng trc mu thun y, mt s nh trit hc cm thy b
tay khng c cch g gii quyt. H chn ght loi trit hc thun ty t
(1)
F. Braudel, Les responsabilits de lhistoire Cahiers Internationaux de sociologie, tomex, 1951, P5
Su tp T Thnh L
142
bin v, v cn bn, loi trit hc ny khng th gp phn gii quyt nhng
vn x hi t ra. Trong khi , s pht trin mnh ca khoa hc em
li cho h nim hy vng v ch da tinh thn mi. V vy, cc nh trit hc
chuyn hng nghin cu t phng din th gii quan sang phng din
phng php lun ca khoa hc. Nhiu trng phi v phong tro c gi
l ch ngha duy khoa hc ra i trong bi cnh y. c im ca khoa hc
t nhin hin i vo thi k ny l s pht trin nhanh ca nhiu b mn
khoa hc mi; s phn cng ni b ca khoa hc ngy cng t m; s ng
dng rng ri ton hc, logc hc v vic khoa hc ngy cng i su kt cu
vt cht i hi cc mn khoa hc thc chng khng nhng phi
nghin cu nhng ni dung c th m cn phi nghin cu nhng vn
chung ca khoa hc, c bit l vn phng php lun nhn thc khoa
hc. Tro lu duy khoa hc da vo yu cu trong khoa hc t nhin
hin i a ra cc quan im trit hc thc chng ca mnh.
- Ch ngha thc chng l mt trng phi theo tro lu trit hc
duy khoa hc duy tm c nh hng ln nht. V lch s, s ra i v pht
trin ca ch ngha thc chng chia lm bn giai on: giai on hnh
thnh vo th k XIX do gut Cngt (1798 1857) xng. Giai
on pht trin t cui th k XIX n chin tranh th gii ln th nht
di hnh thc ch yu l ch ngha Kinh nghim ph phn c i din tiu
biu l Risa Avnariut (1843 1896) v Engxt Makh (1838 1916). T
tng trit hc c bn ca ch ngha Kinh nghim ph phn l th gii
(khch th) khng th c c nu khng c thc, cm gic (ch th).
Khi nim kinh nghim l c s ca ch ngha Kinh nghim ph phn
c hiu l tng s nhng cm gic ca bn thn con ngi. Mi s vt,
hin tng l s kt hp phc tp ca nhng yu t (yu t = cm gic),
tc l nhng phc hp cm gic. Giai on ch ngha thc chng mi hay
trit hc phn tch xut hin t nhng nm 20 30 thnh hnh vo nhng
nm 50 ca th k XX. Trng phi in hnh ca ch ngha thc chng
mi l ch ngha thc chng logc hay ch ngha kinh nghim logc. Giai
on hu thc chng t nhng nm 60 ca th k XX.
T tng c bn ca cc nh trit hc thc chng cho rng ch c
cc hin tng hoc s kin mi l ci thc chng, khng tha nhn bn
cht ca s vt. Trit hc phi ly cc s vt thc chng lm cn c.
Thc cht t tng trn ca cc nh thc chng l ln trnh vn c bn
Su tp T Thnh L
143
ca trit hc, mun loi tr vn th gii quan ra khi trit hc truyn
thng.
S pht trin ca khoa hc t nhin l thuyt cui th k XIX, u
th k XX, lm cho phng thc t duy truyn thng b tc ng mnh.
Cc phng php ton, phng php logc ton tr thnh phng php
quan trng trong khoa hc t nhin. Mt s nh trit hc cho rng nhim v
ca trit hc l nghin cu cc phng php ca khoa hc t nhin v
logc ha trit hc mi l li thot ca trit hc hin i, trong c mt s
ngi nhn mnh vic phn tch ngn ng. Trng phi coi vic phn tch
logc ngn ng l ni dung trung tm ca trit hc gi l ch ngha thc
chng mi hoc trit hc phn tch.
Ch ngha thc chng mi xut hin v pht trin c tham vng
phn tch v gii quyt nhng vn phng php lun trit hc cp bch
c t ra trong tin trnh cuc cch mng khoa hc u th k. Nhng
vn l: vai tr ca k hiu trong t duy khoa hc, mi quan h gia
l lun v kinh nghim ca khoa hc, bn cht v chc nng ca qu trnh
ton hc ha v hnh thc ho tri thc Khi em khoa hc i lp vi trit
hc, cc i biu ca ch ngha thc chng mi cho rng ch c tri thc
khoa hc chuyn ngnh mi l tri thc duy nht. H coi cc vn trit hc
c truyn l th siu hnh hc v ngha v chng da trn c s nhng khi
nim gi danh, v cc nh ngha ca chng khng th kim nghim c.
Ch ngha thc chng mi coi nhim v ca trit hc khng phi l s
khi qut ha v tng hp tri thc khoa hc chuyn ngnh m l hot
ng nhm phn tch cc hnh thc ngn ng ca tri thc. H coi i tng
ca trit hc l ngn ng v trc ht l ngn ng ca khoa hc. Nhng t
tng c bn ca ch ngha thc chng mi c hnh thnh trong phm vi
hot ng ca nhm Vin (Nyrt, Ccnp, Shick, Pranc). Chnh ni
y hnh thnh nhng t tng tr thnh ph bin vo nhng nm 30
40 ca th k XX trong gii tri thc khoa hc. l nhng t tng v
vic quy trit hc thnh s phn tch ngn ng ca khoa hc v logc, v
nguyn l xc minh v s kin gii logc hc v ton hc vi t cch l kt
cu hnh thc trong ngn ng ca khoa hc. Nhng quan im tr thnh
c s ca s thng nht v t tng v t chc ca nhm ny. Tuy nhin,
ngay t nhng nm 50 ca th k XX ngi ta thy rng cuc cch mng
trong trit hc m ni dung c bn l loi b siu hnh hc ra khi tri thc
trit hc v khoa hc khng c p ng. Cc vn siu hnh hc c
Su tp T Thnh L
144
in vn cn c ngha xem xt hot ng sng, bn cht con ngi,
phn tch nhng vn tri thc lun. Vn hnh thc ha hon ton ngn
ng ca khoa hc khng th thc hin c.
Ch ngha thc chng mi nh hng n nhng cng trnh
nghin cu hin i v trit hc khoa hc. Vo nhng nm 50 70 ca th
k XX nhm ny c gi l ch ngha hu thc chng (Lacatt, Cun,
Phyraben) c hnh thnh mt cch cn bn do chu nh hng t
tng ca Popp. Ch ngha hu thc chng tuy c phc hi li siu hnh
hc v thng xuyn ph phn tri thc lun thc chng mi, nhng n
vn xut pht t quan im thc chng mi.
Ch ngha duy khoa hc duy tm c cng i su nghin cu v
tip thu nhiu thnh qu trong ton hc v trong cc khoa hc t nhin hin
i, trong c nhn t tch cc, trit hc Mc c th tip thu v s dng.
Song tro lu ny c mu thun khng th khc phc l ch do mun ph
v mt s cng thc ca trit hc truyn thng, n i n cc oan ph
nhn ngha th gii quan ca trit hc, tc l ph nhn trit hc. V vy
tro lu duy khoa hc duy tm khng th m ra con ng mi cho trit
hc.
b) Tro lu trit hc nhn bn phi l tnh
Tro lu trit hc nhn bn phi l tnh l tro lu tiu biu ca th
gii quan t sn trong thi i quc ch ngha. Vi t cch l mt tro
lu trit hc m hnh thc in hnh l trit hc i sng, trit hc hin
sinh, trit hc Phrt ngay t u i lp vi tro lu trit hc duy khoa
hc, t mc ch xo b nhn thc l tnh v cho rng c s ca trit hc
l trc gic, l th nghim trc tip.
Trit hc i sng l trng phi trit hc t sn chng ch ngha
duy vt v khoa hc. Quan nim v i sng l quan nim trung tm ca
trit hc i sng. H coi i sng l mt bn cht thn b siu vt cht, c
trc s phn chia vt cht v tinh thn, tn ti t duy. Ch c trc gic v
tri gic phi l tnh mi hiu c i sng, khng th s dng tr tu, t
duy l tnh, khoa hc nhn thc i sng. Trit hc i sng xut hin
vo cui th k XIX trong giai on ch ngha quc, vo thi k mt s
mn khoa hc lin quan n s sng nh sinh vt, tm l bc l s yu
km ca mnh khi l gii v tr, con ngi bng khoa hc c hc. Trit hc
i sng c nh hng n cc khuynh hng khc ca trit hc t sn, n
nh du s khng hong tinh thn ca x hi t bn. Trit hc i sng
Su tp T Thnh L
145
khng phi l mt h thng hon chnh m bao gm nhiu quan im duy
tm ch quan khch quan, phi l tnh, thn b, sinh vt hc. Cc i biu
ca trit hc i sng l Nitse, Dinty, Dimmen, Bcxng, Spengle,
Clagex Bn thn khi nim i sng c nhiu ngha khng r rng.
Nitse hiu i sng bnh din sinh vt hc cho rng thc ti i sng l
kht vng quyn lc, Bcxng hiu i sng theo ngha v tr hc l
kh th sng, Dinty hiu i sng theo ngha vn ha lch s l biu
hin nh dng chy ca nhng xc xm v cc xc cm ny bt ngun t
iu kin vn ha lch s. Ch ngha hin sinh, ch ngha thc dng v
ch ngha pht xt c khai thc t tng ca trit hc i sng.
Ch ngha hin sinh l mt trng phi trit hc ch yu trong tro
lu ch ngha nhn bn phi l tnh. Trit hc hin sinh mi u c vo
nhng nm 20 ca th k XX, sau tr thnh mt trong t duy v hnh
ng ph bin ca gii tr thc t sn, c bit l cc nc phng Ty.
Trit hc hin sinh c ngun gc t hc thuyt ca Kiccga (1813
1855). Sau Xctr (1905 1980) xy dng hon chnh trit hc hin
sinh.
Nguyn nhn ra i ca trit hc hin sinh trc ht l do mu thun
ca x hi t bn. Do mc tiu li nhun ti a, phng thc sn xut t
bn y con ngi vo hin tng tha ha. T nn x hi v s tn ph
ca chin tranh y con ngi vo cuc khng hong tinh thn su sc.
Cc lun im v phong tro hin sinh th hin s ni lon t trong lng x
hi t bn nhm ln n n, chng li n, ku gi con ngi t cu ly
mnh. Song da vo ci g t cu mnh v cu x hi th khng r.
Nguyn nhn th hai l s phn ng li quan im tuyt i ha vai tr ca
khoa hc, sng bi k thut, h thp con ngi, ch chm lo mt vt cht, l
tr con ngi, xem nh mt tm hn, i sng tnh cm ca h; mt khc,
khoa hc k thut pht trin li nhiu mt tri vi con ngi. Cc nh
hin sinh c l khi ph phn s tuyt i ha vai tr ca l tnh v vch r
s thiu ht tnh nhn o trong nn tng vn minh phng Ty. Song sai
lm ca h, khi h ch tha nhn vai tr ca cm gic, cm xc c nhn, tc
h ng sang pha ch quan phi l tnh.
Ch ngha hin sinh l trng phi trit hc phc tp, c s khc
nhau v quc gia, tn gio v chnh tr. Ci chung ca nhng ngi theo
ch ngha hin sinh l coi hin sinh (hin hu) ca c nhn l ni dung c
bn trong trit hc ca mnh. Ni dung trung tm ca trit hc hin sinh l
Su tp T Thnh L
146
vn tn ti ca con ngi. Trit hc hin sinh coi s tn ti ca con
ngi l hin thc tuyt i duy nht. Cc nh hin sinh gi hin sinh (hin
hu) l s th cm ch quan, l s th nghim tm l c tnh cht phi l
ca c nhn, l thc thun ty v bn thn. Hin sinh nh vy l ci ang
c mt (tn ti) v ang sng ch thc vi din mo ring. V vy, hin
sinh khng phi l gii t nhin hoc s vt m l con ngi. Ch c con
ngi mi c th hiu c s tn ti ca bn thn v ca cc s vt khc,
ch c con ngi mi c hin sinh. Cn th gii v cc s vt c gi l
hu th (ch mt ci g ), l ci ang tn ti, ang c mt, nhng cha l
mt ci g c th, cha c din mo, cha c c tnh gi l ci khng phi
ti l khng g c. chnh l nguyn tc hin sinh c trc bn cht
ca ch ngha hin sinh. Bn cht (tnh cch) ca mt c nhn khng c
tnh cht nh mnh m l mt chui quyt nh t do, trong mi lc ang
sng l c mt quyt nh t do hnh ng th ny, hay th khc, khng
th gii thch c bng l tnh.
Do cc nh hin sinh coi vn trung tm l s cm th ch quan, l
s th nghim tm l c tnh cht phi l ca c nhn cho nn ch ngha
hin sinh khng coi trng nhn thc khoa hc. Tri thc thu c bng con
ng nhn thc khoa hc theo h l da trn l tnh h o. Mun t n
hin sinh ch c th da trn c s trc gic phi l tnh ch c trong cuc
sng c n, au kh, tuyt vng, s hi con ngi mi trc tip cm
nhn c s tn ti ca mnh. Nh vy, nhn thc lun ca ch ngha
hin sinh l nhn thc duy tm ch quan phi l tnh.
Ch ngha hin sinh cho rng t do l bn cht ca c nhn con
ngi, n l tuyt i, khng ph thuc bt k iu kin no. Gi tr hin
sinh ca c nhn c th hin s la chn t do c nhn. T do ca c
nhn khng b g b bi ngi khc v bt c lc lng x hi no. Nh
vy, v lun l, l quan im ca ch ngha c nhn cc oan.
V lch s x hi, trit hc hin sinh cho rng ch c c nhn mi l
hin sinh chn tht. Cn x hi l mt phng thc hin sinh ca c nhn,
khng chn thc. Khi c s lin h gia x hi v c nhn th s tn ti ca
c nhn b x hi ln t, do tn ti x hi bp cht hin sinh chn
chnh ca con ngi. V vy, con ngi phi thot khi s rng buc ca
ngi khc v x hi. X hi l sn vt tha ha ca con ngi, khng tn
ti khch quan, khng pht trin theo quy lut m l mt m ngu nhin
nhng con ngi b tha ha. ng lc pht trin x hi l do s hin sinh
Su tp T Thnh L
147
c nhn quyt nh. V vy, lch s khng th nhn thc c, n mi mi
vn l vng en ti v v vy, con ngi ng trc x hi lun cm thy
yu ui, bt lc.
Ch ngha Phrt hnh thnh u th k XX do nh bnh hc tinh
thn Phrt [1856 - 1939] sng lp. Vo thi k ny ch ngha t bn i
vo giai on quc ch ngha, cc mu thun x hi ngy cng su sc,
bnh tinh thn trong x hi pht trin nhanh. Sinh hc, sinh l hc, tm l
hc c bc pht trin mnh lm cho cch gii thch cc hin tng sinh l,
tm l theo l lun c hc c thay th bng l lun mi. Trong bi cnh
y, Phrt sng lp ra h thng phn tch tm l c bit ch trng gii
thch i sng ni tm ca con ngi, gii thch cc bnh tinh thn.
B phn quan trng nht trong h thng phn tch tm l l l lun v
v thc. ng chia qu trnh tm l ca con ngi thnh ba bc: thc, tim
thc v v thc ... S suy ngh ca con ngi thng tin hnh gia trng
thi thc v v thc. thc l tm l nhn bit ca con ngi. Cn v
thc l hin tng tm l nm ngoi phm vi l tr do bn nng, thi quen
v dc vng ca con ngi gy ra. Hot ng tm l ny do tnh cm v
dc vng chi phi. Tim thc l yu t trung gian gia thc v v thc.
Theo Phrt trong v thc c n du xung t bn nng, tr thnh
thc phi thng qua s la chn, ph chun ca "tim thc"; thc khng
phi l thc cht ca hot ng tm l m ch l thuc tnh khng n nh
ca hot ng tm l. V thc mi l cn c ca hnh vi con ngi. ng
phn tch nhng hnh vi v thc hng ngy v cho rng nguyn nhn tm
l ca ni nhu, vit sai, qun lng, a nhm, ly nhm l kt qu ca
nhng c vng b dn nn. Cng hin ca Phrt l xut v nghin cu
vai tr ca v thc trong h thng phn tch tm l, nhng sai lm l
khuych i tc dng ca v thc i vi hnh vi ca con ngi, khng
nh gi ng vai tr ca thc v cc iu kin x hi.
Trong l lun v nhn cch, Phrt a ra khi nim "ci y", "ci
ti" v "ci siu ti". Theo Phrt, "ci y" chnh l s th hin ca libido
[tnh dc], bn nng u tin c t khi con ngi sinh ra. N l ngun nng
lng tm l i hi bc l v c tho mn mt cch mnh lit, tun
theo nguyn tc khoi cm. "Ci ti" l h thng thc, ci ng gia "ci
y" v th gii bn ngoi, hot ng theo nhu cu th gii bn ngoi, iu
tit s xung t gia "ci y" v th gii bn ngoi. "Ci siu ti" l i
din ca x hi, ca l tng v ca uy th bn ngoi trong tm l con
Su tp T Thnh L
148
ngi. N c to thnh t cc chun mc x hi, quy tc lun l v cc
lut tn gio. Phrt cho rng trng thi tm l ca con ngi bnh thng
l ngi gi c cn bng ba ci: "ci y", "ci ti" v "ci siu ti" .v.v...
Nhng ngi mc bnh tinh thn thng do mi quan h cn bng gia ba
ci b ph v.
Trong h thng phn tch tm l cn c mt ni dung quan trng l
thuyt tnh dc. Phrt cho rng trong mi xung ng bn nng ca "ci
y" th bn nng tnh dc l ht nhn, l c s ca hnh vi con ngi. Tnh
dc theo Phrt (ngha rng) l xung t vnh hng. Do v tm l
thng c hin tng nm m, ni nhu v cc bnh tinh thn khc. Gic
m theo Phrt "l s tho hip hnh thnh gia yu cu ca mt bn nng
dn nn vi s khng c li ca mt sc mnh c kim duyt trong ci
ti". ng cho rng nguyn nhn ca nhiu loi bnh tinh thn l do bn
nng tnh dc b nn.
"Phng php gii thot tinh thn" l phng php cha bnh tinh
thn ca Phrt. ng coi nm m l mt biu hin ca tnh dc, l khi
im tt ca t do lin tng. Theo ng mi ci th hin trong gic m l
s th hin hoc tho mn mt nguyn vng no . Do , thng qua t
do lin tng v t phn tch c th bit c iu b mt trong ni tm
cha khi bnh tinh thn. Phrt coi bn nng tnh dc ca con ngi l c
s duy nht cho cc hot ng ca con ngi. iu khng ng v
khng th tch ri tnh x hi, tch ri phng thc sn xut ca x hi
bn lun v hnh vi ca con ngi mt cch tru tng k c hnh vi tnh
dc.
H thng phn tch tm l ca Phrt ly l lun v thc v l lun
v tnh dc lm ht nhn v b sung nhng kin thc quan trng cho tm l
hc. Ch ngha Phrt tip thu truyn thng duy vt ca khoa hc t
nhin c in v ca thuyt tin ho. Tuy nhin trong th gii quan trit
hc ca ng bc l nhng yu t duy tm khi em sinh vt ho nhng ci
thuc v tm l ca con ngi, em t nhin ho nhng ci v loi ngi,
em tm l ho nhng ci thuc v x hi v tuyt i ho ci tm l trong
i sng con ngi.
c) Tro lu trit hc tn gio
Trit hc tn gio theo ngha rng l tp hp nhng lun im trit
hc v tn gio, v bn cht v chc nng ca tn gio, v s tn ti ca
Cha, v bn cht ca Cha vi th gii v con ngi. Theo ngha hp, trit
Su tp T Thnh L
149
hc tn gio l mt b phn c bit chuyn suy lun trit hc c lp v
Cha v tn gio. Trong chng mc no , s xut hin tro lu trit hc
tn gio l b sung cho tro lu trit hc duy khoa hc duy tm v tro
lu trit hc nhn bn phi l tnh. in hnh ca tro lu trit hc tn gio
l ch ngha Tmt mi.
Ch ngha Tmt mi l tro lu c uy tn nht ca trit hc Thin
Cha gio hin i, da trn c s hc thuyt ca Tmt acanh. Ch
ngha Tmt mi ly Cha lm nng ct, ly c tin lm tin , ly thn
hc lm cn c. Trit hc Tmt mi l trit hc chnh thc ca Vaticng
sau khi Gio hong Lep XIII cng b vo 1874. Ngay t na u th k
XX, bn cnh bo v tnh bt kh thi xm phm ca nhng lun im c
bn ca trit hc acanh th xut hin nhng th nghim hin i bng
con ng tr li di sn ca Cant v cc trng phi t tng phng Ty
cn i. Sau hi ngh ph chun ng li "i mi" o Thin Cha
Vaticng (1962 - 1965) th ch ngha Tmt mi khng cn l trit hc
quan phng duy nht, song n vn thm nhp v di nhiu hnh thc, n
kt hp vi cc trng phi trit hc khc to ra mt trit hc Thin Cha
gio c hnh thi mi, thch ng vi c im thi i.
Bn cnh im ging vi Tmt thi trung c l ly Cha lm
nguyn tc ti cao th im khc ca Tmt mi l tha nhn mc
nht nh vai tr ca khoa hc, i i su hn nhn thc lun v trit hc
t nhin thch ng vi nhu cu ca thi i, lun chng cho s nht tr
gia tri thc v c tin, khoa hc v thn hc.
V nhn thc lun, khi phn tch tri thc, ch ngha Tmt mi mt
mt tha nhn tnh khch quan ca nhn thc, tnh ng n ca cc phn
on khoa hc; nhng mt khc, dng nguyn tc tng ng loi sung
tha nhn bn th ca th gii hin thc m xc nhn bn th ca Cha, t
rt ra tri thc l tnh ph hp vi c tin ca con ngi.
V trit hc t nhin, Ch ngha Tmt mi qu quyt rng cc khoa
hc t nhin khi nghin cu t nhin phi cp n cc vn trit hc
nh kt cu, ngun gc vt cht ..., do phi ly hc thuyt hnh thc v
vt cht ca Arixtt lm c s l lun cho trit hc t nhin. Da vo ,
Ch ngha Tmt mi qu quyt rng cc khoa hc t nhin khi nghin cu
t nhin phi cp n cc vn trit hc nh kt cu, ngun gc vt
cht..., do phi ly hc thuyt hnh thc v vt cht ca Arixtt lm c
s l lun cho trit hc t nhin. Da vo , ch ngha Tmt mi cho
Su tp T Thnh L
150
rng bt c vt th no cng do hnh thc v vt cht cu thnh. Vt cht l
bn nguyn th ng, l kh nng; hnh thc l ch ng, l hin thc; vt
cht l ci phi tn ti, n cn c hnh thc mi ginh c tnh quy nh,
mi thc hin c s tn ti ca n. Nh c hnh thc nn mi thc hin
c tnh a dng ca phng thc tn ti ca vt cht. Trit hc t nhin
ly hnh thc tn ti ph qut vnh vin ca th gii vt cht lm i tng
nghin cu, th cng chnh l i tng ca c tin ca thn hc. V
Cha l hnh thc ti cao, l hnh thc ca cc hnh thc cho nn vc
nghin cu ca khoa hc t nhin l qu trnh khng ngng pht hin ra
Cha, khng nh Cha v khng ph nhn Cha. Vy khoa hc v thn
hc hp tc rt ho thun pht hin v chng minh s tn ti vnh
hng ca Cha.
V l lun chnh tr x hi, ch ngha Tmt mi ph nhn s tn ti
ca cc giai cp, ch trng thuyt tnh ngi tru tng, coi trn th l
tm thi, cuc sng tng lai mi l vnh hng. Ch ngha Tmt mi rt
ch n s kt hp thi i mi, bit nm ly nhng vn bc xc ca
x hi tn gio c th pht huy vai tr ca tn gio trong thi i mi.
H cho rng x hi hin nay ang ng trc nhng vn nghim trng:
khoa hc - k thut pht trin t ra nhiu vn x hi phc tp, kh
gii quyt, bn thn khoa hc khng m bo tin b v hnh phc ca
nhn loi. Con ngi ra sc chinh phc gii t nhin th h mt i thc
v cuc sng v tnh yu vi Cha .v.v... cu ly nhn loi phi nh ly
c tin, n Cha, phi ly Cha lm trung tm con ngi thm nhun
nhng gi tr chn chnh ... Vy, ch ngha Tmt mi s dng nhng mu
thun c thc trong x hi ca ch ngha t bn hin i tuyn truyn
cho Cha, cao o c tn gio.
V o c hc, khc vi tro lu duy l, ch ngha Tmt mi coi
c tin v l tr nht tr, thn hc v khoa hc nht tr. H thng l lun o
c ca ch ngha Tmt mi da trn c s . Quy tc o c cao nht
l quy tc "vnh hng" ca Cha. mun ca Cha vnh vin quy nh ni
dung o c. Do vic nhn thc o c khng ch da vo lun chng
ca l tnh m cn phi da vo c tin, v, thiu c tin tn gio th khng
th lnh hi c cc quy tc o c ca Cha ban b.
Trong qu trnh "hin i ho" cc khi nim tn gio, nhng i
biu ca Tmt mi t ra chiu c c nhu cu hin thc ca con ngi
cuc sng trn tc vi hnh phc ca h th gii bn kia, c s hng th
Su tp T Thnh L
151
vt cht ln tri thc khoa hc, tinh thn vi mc ch lm cho ch ca
Cha v t do ca con ngi ho iu vi nhau. H tha nhn linh hn v
th xc con ngi l th thng nht, phn i s i lp gia i sng vt
cht v tinh thn nhng li coi i sng tinh thn ca con ngi l tin
v nhn t quyt nh s tn ti ca con ngi. H lp lun rng mc ch
cao nht ca hot ng v ngha cuc sng ca con ngi l hng n
ci "thin cao nht", tc l c tin vo Cha, nh m ginh c hnh
phc vnh hng. Vic i tm hnh phc trong i sng vt cht l cn
nguyn ca nhng ti li m con ngi mc phi.
Ch ngha Tmt mi coi nguyn nhn ca cc ti c l do s t do
lm tho mn dc vng v nhu cu vt cht ca c nhn trong x hi hin
thc. Cn c nhn vi t cch l thc th tinh thn lin h vi Cha th c
nhn y cao hn x hi. T , Ch ngha Tmt mi nu ln ch ngha c
nhn tn gio "mi ngi v bn thn mnh", "Thng v mi ngi" v
h cng kch "ch ngha tp th" l "tc ot t do tm linh ca con
ngi". H quy s i lp gia c nhn v x hi trong x hi hin nay cho
li lm ca ch ngha duy vt, ca thuyt v thn.
Tm li, cc tro lu trit hc nu trn phn nh mu thun su
sc ca th gii quan t sn. thot khi kh khn, trit hc phng Ty
v ang din bin theo ba hng. Mt l hp vo mt dng vi trit hc
tn gio. iu biu hin mt mt hai tro lu ln vn c lin h mt
thit vi tn gio, mt khc bin h tt hn cho tn gio, cc nh thn
hc v tn gio thay i cch thc lun gii; hoc iu ho c tin vi khoa
hc lun chng nhng tn iu tn gio. Hoc iu ho ch ngha nhn
bn vi thn hc. Theo hng ny, ch ngha Tmt mi l c nh hng
ln nht, sau l ch ngha nhn cch. Hai l s thm nhp hoc ho vo
nhau gia cc trng phi trit hc. T gia th k XX, xu th cc trng
phi thm nhp, ho vo nhau cng tng, s i lp gia cc trng php
gim. S xut hin ch ngha lch s, vic ch gii hc thm nhp vo lnh
vc trit hc khoa hc, nh du s kt hp ca nhn thc lun vi x hi
hc tri thc. Ch ngha cu trc l t tng s dng rng ri phng php
kt cu khoa hc v cc khoa hc x hi v nhn vn. Ba l, thm nhp vo
ch ngha Mc. H c gng i tm "im kt hp" vi ch ngha Mc. Mt
s ngi li ch trng ly cc trng phi trit hc trn "b sung", "xt
li" ch ngha Mc.
3. Mt s kt lun trit hc phng Ty hin i
Su tp T Thnh L
152
a) Trit hc phng Ty hin i c vt ln trn s i lp
gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Tro lu duy khoa hc duy
tm nhn mnh chng "siu hnh", tro lu nhn bn phi l tnh nhn mnh
vic "chng nht nguyn lun", u nhm ph nhn vn quan h gia t
duy v tn ti l vn c bn ca trit hc. Trong khi h coi vn
trung tm ca trit hc l logic khoa hc, phng php lun khoa hc, quan
h gia ngn ng v t duy, tnh cm, ch ca con ngi ... H tuyn b
chng c ch ngha duy vt v duy tm, h coi trit hc ca h l ton din,
cng bng nht. Thc t, bng cch ny hay cch khc, h khng trnh
khi duy tm khi gii p vn c bn ca trit hc.
Tro lu duy khoa hc cho rng mi tri thc ch bt ngun t kinh
nghim nhng li khng tha nhn ni dung khch quan ca kinh nghim.
H tch ri kinh nghim vi thc ti khch quan m n phn nh, tch ri
hin tng vi bn cht, ph nhn con ngi c th nhn thc c thc
ti khch quan. H coi mi khi nim khoa hc ch l gi thit tin li do
con ngi h cu, khng c khch quan. Tro lu nhn bn phi l tnh ly
con ngi lm bn th th gii nhng khi coi thuc tnh tinh thn ca c
nhn l bn cht con ngi v l ngun gc th gii th h l duy tm.
Tuy nhin, c hai tro lu coi trng nghin cu vn con ngi,
khi qut thnh qu ca khoa hc t nhin v c nhng khm ph nht nh
i vi qu trnh nhn thc khoa hc. Chng ta c th k tha c chn lc
v ph phn nhng thnh qu .
b) Cc tro lu trit hc phng Ty hin i gii thch s sai lnh
hoc chng php bin chng. Trc th k XX, h gii thch sai php bin
chng duy tm ca Hghen chng php bin chng duy vt. n th k
XX h dng quan im siu hnh bc b php bin chng v tuyn truyn
tin ho lun tm thng. Bn cnh c mt s nh trit hc tng cng
nghin cu phng php lun khoa hc, trong c mt s phng php
cha ng nhng nhn t hp l c tc dng tch cc i vi nghin cu
khoa hc.
c) Vi t cch l hnh thi thc t sn giai on x hi lm vo
khng hong su sc, trit hc phng Ty hin i khng cn mang mt
hnh thc l lun thng nht v hon chnh. T hai cc oan, n ph v s
thng nht ca bn th lun, nhn thc lun v logic hc. Tro lu duy
khoa hc duy tm thot ly bn th lun nghin cu c lp nhn thc v
phng php lun. N cao khoa hc, h thp trit hc, quy trit hc
Su tp T Thnh L
153
thnh s tng hp ca cc khoa hc c th hoc phn tch v phng php
m thc cht l nhm th tiu trit hc. Ch ngha nhn bn phi l tnh ly
con ngi lm trung tm nhng li h thp vai tr nhn thc khoa hc ca
con ngi i vi th gii. Bng cch n ct ri bn th lun, nhn
thc lun v lgic.
d) V tng th, trit hc phng Ty hin i vi t cch l hnh thi
thc ca giai cp t sn nhng khuynh hng chnh tr li c s khc bit
nht nh. Trong c trng phi phn mc-xt cc oan; c trng phi
bcl s hoang mang ca tng lp trung gian i vi s khng hong ca
x hi; c trng phi tin hnh nghin cu mt s vn cp bch ca
thi i, t c mt s kt qu, ng thi cn nhng hn ch nht
nh. Hai loi vn quan trng c gng a ra cu tr li. l:
Th nht, tro lu nhn bn phi l tnh khi l gii vn mi quan
h gia khoa hc - k thut v con ngi pht hin ng mt s nhc
im ca trit hc k tr v ch ngha duy l, vch ra nhng mu thun,
khng hong nht nh l hin tng tha ho ca x hi phng Ty hin
i. Nhng h li gii thch sai lm rng mu thun c bn ca ch ngha t
bn l do s dn nn ca x hi vi bn tnh c nhn con ngi do s tin
h khoa hc - k thut v i sng vt cht c nng cao mang li.
Th hai, lm th no t tm cao ca trit hc m vch ra c bn
tnh ca khoa hc v cc quy lut pht trin ca n. Trit hc v khoa hc
trong trit hc phng Ty ra i gia th k XX c cng x l mt lot
vn c quan h bin chng vi nhau nh s pht trin khoa hc v s
chng minh khoa hc; l lun khoa hc v hot ng khoa hc; nhng
nhn t bn trong ca khoa hc v iu kin bn ngoi ca khoa hc; s
pht trin bnh thng v bc thay i cch mng ca n; phng php
logic v phng php lch s ... Nhng do nh hng ca lp trng duy
tm, thiu s t gic thc hin php bin chng nn h khng thnh cng
trong tng kt v khi qut mt cch ng n quy lut pht trin ca khoa
hc hin i.
Chng IV
Su tp T Thnh L
154
K I LC LC
S TRIT
I. IU KIN RA I CA TRIT
C MC - LNIN
C MC
Trit hc Mc ra i vo nhng nm 50 ca th k XIX. S ra i

ca trit hc Mc khng phi l mt ngu nhin m l s kt tinh c tnh
quy lut ca qu trnh pht trin lch s t tng trit hc nhn loi v trn
c s cc iu kin kinh t - x hi cng nh trnh pht trin khoa hc t
nhin th k XIX.
1. iu kin kinh t - x hi
Gia th k XIX, ch ngha t bn pht trin mnh cc nc
Ty u, nht l Anh, Php v mt phn nc c. Vt qua thi k
phong kin, s pht trin mnh m ca phng thc sn xut t bn ch
ngha chng minh tnh u vit ca n so vi cc ch x hi khc
trong lch s. Nc Anh v nc Php tr thnh nhng quc gia t bn
hng mnh, lm ng lc cho s pht trin ca ch ngha t bn chu u.
C th ni, d vi mc khc nhau, nhng chu u, c bit l Ty u,
tr thnh trung tm ca s pht trin lc lng sn xut t bn ch
ngha, lm c s cho s pht trin v mi mt trong i sng x hi.
Qu trnh hnh thnh v pht trin ca ch ngha t bn tt yu to
ra trong lng n mt lc lng i lp l giai cp v sn hin i. Trong
"Tuyn ngn ca ng Cng sn", C.Mc v Ph.ngghen vit: "Nhng v
kh m giai cp t sn dng nh ch phong kin th ngy nay
quay li p vo chnh ngay giai cp t sn. Nhng giai cp t sn khng
nhng rn nhng v kh s git mnh; n cn to ra nhng ngi s
dng v kh y chng li n, l nhng ngi cng nhn hin i, nhng
ngi v sn"1.
Giai cp v sn cng nghip ra i, to ra mt quan h i lp
ngy cng gay gt vi giai cp t sn, biu hin ca mu thun v mt kinh
t gia trnh pht trin cao v tnh cht x hi ha ca lc lng sn
xut vi s chim hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut.
Trong giai on lch s ny, phong tro u tranh ca giai cp v sn
pht trin ngy cng mnh m v rng ln. Nm 183l v 1834, n ra
cuc khi ngha ca cng nhn Ling Php. Nm 1844, cuc khi ngha
1
C.Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr.605.
Su tp T Thnh L
155
ca cng nhn dt Xildi c. Phong tro Hin chng nc Anh nhng
nm 30 - 40 ca th k XIX, to ra s quan tm c bit v s thamgia
ca cc tng lp tr thc v t sn tin b. Cuc u tranh giai cp tt yu
s dn n mt yu cu mi, yu cu phi c mt l lun khoa hc dn
ng, a giai cp cng nhn i t u tranh t pht ti u tranh t
gic v li ch ca giai cp mnh. Chnh t nhu cu tt yu , mt trit hc
mi ra i, trit hc Mc.
Mt khc, l lun ch ngha x hi khng tng ca Xanh Ximng,
Phuri, oen, v bn cht, khng p ng c yu cu, li ch v s mnh
lch s ca giai cp v sn. Ch c trit hc Mc ra i mi p ng c
nhu cu l v kh tinh thn ca giai cp v sn, cng nh giai cp v sn
ng vai tr l v kh vt cht ca trit hc Mc, bi v ch c trit hc Mc
mi c kh nng ci to ch ngha x hi khng tng thnh ch ngha x
hi khoa hc.
2. Tin l lun
Tin l lun ca trit hc Mc l biu hin qu trnh tip nhn,
trn tinh thn ph phn, nhng gi tr ni bt trong trit hc c in c,
kinh t chnh tr hc Anh, v ch ngha x hi khng tng Php.
S ra i ca trit hc Mc khng phi l mt hin tng bit lp,
tch ri lch s trit hc nhn loi, m l kt qu bin chng ca ton b
qu trnh . Chnh Ph.ngghen, trong tc phm"Bin chng ca t nhin",
cho rng xut pht t trit hc Hy Lp c i, cha ng cc hnh
thc ca th gii quan sau ny. Trit hc Mc, hnh thc pht trin cao nht
ca ch ngha duy vt, l kt qu ca s pht trin ca trit hc duy vt
trong cuc u tranh vi ch ngha duy tm trong lch s trit hc.
Tuy nhin, cn phi khng nh rng tin l lun trc tip cho trit
hc Mc ra i l trit hc c in c, m tiu biu l trit hc Hghen
v Phoibc.
Trit hc duy tm khch quan ca Hghen l nh cao ca trit hc
c in c. ng l ngi trnh by mt cch c h thng bin chng
duy tm; trin khai nhng quy lut v cc phm tr ca php bin chng
xut pht t " nim tuyt i". C.Mc v Ph.ngghen trit ph phn
tnh cht duy tm, thn b trong trit hc Hghen, nhng ng thi cng
nh gi cao t tng bin chng ca ng. "Tnh cht thn b m php bin
chng mc phi trong tay Hghen tuyt nhin khng ngn cn Hghen
Su tp T Thnh L
156
tr thnh ngi u tin trnh by mt cch bao qut v c thc nhng
hnh thi vn ng chung ca php bin chng. Hghen, php bin
chng b ln ngc u xung t. Ch cn dng n li l s pht hin c
ci ht nhn hp l ca n ng sau ci v thn b ca n" 1. Bng thin
ti ca mnh, C.Mc vPh.ngghen ci to php bin chng duy tm tr
thnh php bin chng duy vt trit nht, php bin chng duy vt tr
thnh cng c nhn thc cc lnh vc t nhin, lch s v t duy con ngi.
Mt trong nhng i biu ln nht ca trit hc c in c l
Ltvch Phoibc. ng l nh trit hc duy vt. Ch ngha duy vt ca
Phoibc l ch ngha duy vt nhn bn. ng coi con ngi - vi t cch l
thc th ca gii t nhin - l i tng nghin cu trit hc. ng i lp
v ph nhn Hghen trn c hai bnh din l bn th lun v nhn thc
lun, i vt b ch ngha duy vt v c php bin chng duy tm ca
Hghen. C.Mc v Ph.ngghen nh gi cao ch ngha duy vt ca
Phoibc, nhng ng thi cng ph phn t duy siu hnh v duy tm v
lch s ca ng. Chnh C.Mc v Ph.ngghen l nhng ngi nhn thc
mt cch chnh xc ng gp v hn ch ca Phoibc, lm tin cho s
hnh thnh v pht trin ca th gii quan duy vt bin chng ca mnh.
Xt trong tin trnh pht trin ca lch s trit hc nhn loi, s ra
i ca trit hc Mc cn l kt qu ca s tip nhn trn tinh thn ph
phn tinh hoa ca lch s trit hc nhn loi. S tip nhn biu hin trn
hai phng din ch yu l ch ngha duy vt v php bin chng trong
ton b lch s trit hc. Ph.ngghen vit rng: "T cc hnh thc mun
hnh mun v ca trit hc Hy Lp, c mm mng v ang ny n hu
ht tt c cc loi th gii quan sau ny"2. l t tng ca cc nh sng
lp trit hc Mc vi ngha k tha nhng ht nhn hp l ca lch s
trit hc, trong c trit hc Hy Lp c i, l c s cho s hnh thnh v
pht trin ca tt c cc h thng trong lch s trit hc, trong c trit
hc Mc.
ng thi, xut pht t nhng gi tr c k tha bin chng trong
kinh t chnh tr hc Anh (i biu l A.Xmt v .Ricc) v ch ngha
x hi khng tng Php (i biu l Xanh Ximng, S.Phuri), C.Mc v
Ph.ngghen khng nh nn tng vt cht ca s pht trin lch s x
1
2
C.Mc v Ph.nghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr.494.
Su tp T Thnh L
157
hi, sng to nn quan im duy vt v lch s v d bo v ch ngha x
hi hin thc trong tng lai.
3. Tin khoa hc t nhin
Vo gia th k XIX, con ngi t c nhng thnh tu ni bt
v khoa hc t nhin. Nhng nm 40 ca th k XIX, cc nh khoa hc t
nhin nh R.Maye (c), P.P.Giul (Anh), E.Kh.Lenx (Nga), L.A.Cninh
(an Mch) nghin cu v bn cht ca qu trnh chuyn ha nng
lung. T , cc nh khoa hc R.Maye v P.P.Giul pht hin ra dnh
lut bo ton v chuyn ha nng lng. nh lut ny l s khng nh v
chng minh rng th gii vt cht vn ng v pht trin thng qua qu
trnh chuyn ha t thp n cao ca cc dng nng lng. Nng lng
khng t nhin sinh ra v cng khng bao gi mt i. N l qu trnh
chuyn ha t dng ny sang dng khc, gn lin vi vt cht, vn ng.
Th gii thng nht tnh vt cht v ngun gc duy nht ca th gii
l cc qu trnh vt cht vn ng v pht trin.
T nhng nm 30 ca th k XIX, sinh vt hc c nhng kt qu
nghin cu ni bt. Mt trong nhng pht hin chnh l hc thuyt t
bo ca Svan v Slyen ca c. Hc thuyt t bo chng minh rng
t bo l c s ca kt cu v s pht trin ca th gii thc vt v ng
vt. T , hc thuyt t bo chng minh tnh thng nht ca t nhin hu
c, ca ton b qu trnh lch s ca s sng t thp n cao, t n gin
n phc tp. Bn cht ca s sng l mt qu trnh pht trin biu hin
tnh thng nht, tnh lin h ca th gii t nhin.
Nm 1859, cuyn, mt nh sinh hc ni ting ca Anh xy dng
l lun duy vt v ngun gc v s pht trin ca cc thc th sinh vt, qua
hc thuyt tin ha. Hc thuyt tin ha l s chng minh c cn c v qu
trnh vn ng, bin i t thp n cao ca ng vt v thc vt, thng
qua qu trnh chn lc t nhin v nhn to. y l c s khng nh
ngun gc duy vt ca s hnh thnh v pht trin ca s sng, i lp vi
s sng to ra th gii mang tnh cht thn thnh ca ch ngha duy tm,
tn gio.
Do , cc pht minh v i ca na u th k XIX nh nh lut
bo ton v chuyn ha nng lng, hc thuyt t bo, hc thuyt tin ha
l tin v mt khoa hc t nhin ca trit hc Mc.
Su tp T Thnh L
158
R rng, s ra i ca trit hc Mc chnh l sn phm mang tnh
quy lut ca khoa hc v ca trit hc trong ton b lch s t tng ca
nhn loi. Trong iu kin lch s , C.Mc v Ph.ngghen l nhng
thin ti khi qut c ton b tin trnh lch s v vn ha tinh thn
m loi ngi t c, xy dng hc thuyt trit hc duy vt bin
chng, p ng c nhu cu nhn thc v ci to thc tin x hi m thi
i lch s mi t ra. Lnin vit: "Ch ngha Mc... khng ny sinh
ngoi con ng pht trin v i ca vn minh th gii. Tri li, ton b
thin ti ca Mc chnh l ch ng gii p c nhng vn m t
tng tin tin ca nhn loi nu ra. Hc thuyt ca ng ra i l s
tha k thng v trc tip nhng hc thuyt ca cc i biu xut sc nht
trong trit hc, trong kinh t chnh tr hc v trong ch ngha x hi"1.
II. N NG GIAI ON C YU TRONG S
P T TRIN CA TRIT C MC - LNIN
T N
S hnh thnh v pht trin ca trit hc Mc - Lnin c phn chia

thnh hai giai on c bn. Giai on Mc - ngghen v giai on Lnin.
Hai giai on biu hin qu trnh tng bc hnh thnh v hon chnh
ch ngha duy vt bin chng v duy vt lch s ca C.Mc v
Ph.ngghen. T , trong iu kin lch s mi, Lnin b sung v pht
trin nhng nguyn l ca trit hc Mc.
Qu trnh hnh thnh v pht trin ca trit hc Mc - Lnin gn vi
tng giai on pht trin ca lch s v th hin trong ni dung ca cc tc
phm trit hc.V vy, thng nht gia lch s v lgc l mt yu cu c
ngha phng php lun trong qu trnh nghin cu trit hc Mc - Lnin.
Vic phn tch cc thi k ca lch s trit hc Mc - Lnin gn lin vi
vic trnh by ni dung cc tc phm trit hc trong tng giai on.
1. Giai on Mc - ngghen
a) Qu trnh chuyn bin t tng ca C.Mc v Ph.ngghen t
ch ngha duy tm v ch ngha dn ch cch mng sang ca ngha duy
vt v ch ngha cng sn.
Bc u hot ng chnh tr - x hi v khoa hc ca C.Mc v
Ph.ngghen
V.I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr.49-50.
Su tp T Thnh L
159
Cc Mc (5/5/1818 - 14/3/1883) ra i ti thanh ph Triv, vng
Ranh ca nc c. Ngay t khi cn hc trung hc, C.Mc th hin l
mt thanh nin ti nng, yu qu hng, t nc v gn hnh phc c
nhn vi hnh phc chung ca mi ngi.
Thi gian hc tp v nghin cu ti i hc Bon v i hc Bclin,
ng l ngi rt say m nghin cu trit hc, v theo C.Mc, ch c trit hc
mi em n cho con ngi s hiu bit v kh nng ci to th gii, v
hnh phc ca con ngi.
T nm 1837, C.Mc bt u nghin cu trit hc Hghen, tham gia
phi Hghen tr. Nt ni bt m C.Mc nhn thy Hghen l phng
php nhn thc, phng php t duy biu hin trong phng php bin
chng.
T nm 1839, C.Mc bt u nghin cu trit hc Hy Lp c i v
trit hc cn i. Trong Lun n tin s "S khc nhau gia trit hc t
nhin ca mcrt v trit hc t nhin ca piquya", bo v nm 1841,
C.Mc vn ng trn lp trng trit hc duy tm ca Hghen, coi s vn
ng v pht trin ca t thc l ng lc ca s pht trin x hi. Tuy
nhin, ng vn nh gi cao vai tr ca piquya trong lch s trit hc,
lm phong ph v ng gp vo s pht trin ca hc thuyt nguyn t ca
mcrt, chng t tng tn gio, ng h ch ngha v thn. Trong lun
n ny, C.Mc cng biu hin mt tin th gii quan mi khi ph phn
phi Hghen tr, cao vai tr ca php bin chng trong qu trnh nhn
thc v ci to x hi, phc v cho cuc u tranh chnh tr, hng n
hnh phc ca con ngi.
V vy, d vn cn chu nh hng ca ch ngha duy tm Hghen
nhng ngay trong bui u ca s nghip khoa hc v hot ng chnh tr,
C.Mc biu hin khuynh hng dn ch cch mng v bc l nhng
vn c bn nht s i lp vi Hghen v phi Hghen tr v vai tr,
nhim v trit hc trong cuc u tranh x hi.
Phrirch ngghen (28/11/1820 - 5/8/1895) sinh ra trong mt gia
nh ch xng dt, v mong mun ca gia nh l ng sm tr thnh mt
nh kinh doanh, mt ngh i lp vi mong mun ca ngghen.
T nm 1839, va lm vic v t hc, ng bt u nghin cu trit
hc c, nht l nghin cu trit hc Hghen. ng trn lp trng ca
ch ngha dn ch cch mng, i lp vi ch ngha duy tm, tn gio,
Su tp T Thnh L
160
thng 3 nm 1839, ngghen vit bi bo u tin "Nhng bc th t
Vesphali", kch b mt tht ca bn ch xng ng h nhng ngi lao
ng. Nm 1841, ngghen ti Bclin lm ngha v qun s v d nghe cc
bi ging trit hc ti i hc Bclin, ng thi tham gia vo nhm Hghen
tr. Trong thi k ny, ngghen vit mt s tc phm nhm mc ch
ph phn cc quan im phn ng ca nh trit hc c Slinh. Cc tc
phm "Slinh v Hghen", "Slinh - nh trit hc ni Cha Kit", v c
bit l tc phm "Slinh v s linh bo" ( 1842), th hin t tng dn
ch cch mng, thy c mu thun gia mt tin b v mt bo th trong
trit hc Hghen. D vn cha thot khi nh hng ca Ch ngha duy
tm, Ph.ngghen vn nh gi cao trit hc Phoibc, v cn bn th gii
quan duy vt ca Phoibc trit hn cc nguyn l trit hc duy tm
Hghen.
Cui nm 1842, Ph.ngghen sang Mansest Anh, lm cng trong
mt xng si. ng bt u nghin cu kinh t chnh tr hc c in Anh
v phong tro cng nhn. y l c s c ngha Ph.ngghen nhn
thc v mi lin h gia l lun v thc tin trong cuc u tranh x hi,
to bc chuyn bin v mt chnh tr ca ng.
Do , trong bc u hot ng khoa hc v chnh tr, C.Mc v
Ph.ngghen vn ng trn lp trng ca ch ngha duy tm v ch ngha
dn ch cch mng xt t c hai mt trit hc v chnh tr. Song, l c s
quan trng t bc khi u C.Mc v Ph.ngghen thc hin bc
chuyn cn bn v th gii quan trit hc v lp trng chnh tr ca mnh.
S chuyn bin t ch ngha duy tm sang ch ngha duy vt
bin chng v t ch ngha dn ch cch mng sang ch ngha x hi
khoa hc ca C.Mc v Ph.ngghen
Giai on ny nh du bng qu trnh hot ng khoa hc ca
C.Mc bo Sng Ranh (1842 - 1843). Ni dung c bn ca nhng bi bo
C.Mc vit l bo v li ch ca nhng con ngi ngho kh, nhng ngi
lao ng, u tranh v t do v dn ch. C.Mc ph phn su sc cc t
nn bc lt, p bc ngi lao ng, v s bn cng ca nng dn. Chnh
ph Ph ra lnh ng ca t bo ngy l/4/1843. Tuy nhin, s ngn chn
ca nh nc Ph khng lm chn bc quyt tm hnh ng v ngha
thc tin ca trit hc trong cng cuc ci to x hi hng n ch
ngha cng sn. Chnh trong thc tin m C.Mc nhn thc y
hn v nhng mt hn ch ca trit hc Hghen, tnh cht phn ng, bo
Su tp T Thnh L
161
th ca nh nc Ph, t C.Mc chuyn dn t khuynh hng ch
ngha duy tm v ch ngha dn ch cch mng sang ch ngha duy vt
bin chng v ch ngha cng sn.
Tc phm "Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen.
Li ni u" (1943) ca C.Mc, cha ng nhng t tung duy vt su sc.
C.Mac trnh by vn nh nc, php quyn, trit hc, tn gio trn
nn tng th gii quan duy vt; coi trit hc l v kh ci to th gii.
ng ph nhn mnh "tn ti l hp l" ca Hghen, kin quyt bc b
c hnh thc ang tn ti l thc php quyn v nh nc ang tn ti l
nn chnh tr nc c lc by gi. C.Mc cng ch ra tnh tt yu ca s
pht trin l lun tin tin tr thnh ng lc ci to lch s x hi: "V
kh ca s ph phn c nhin khng th thay th c s ph phn ca v
kh, lc lng vt cht ch c th b nh bng lc lng vt cht;
nhng l lun cng s tr thnh lc lng vt cht, mt khi n thm nhp
vo qun chng"1.
Trong tc phm ny, C.Mc th hin lp trng tnh ng ca
mnh, coi trit hc l v kh tinh thn, t tng ca giai cp v sn trong
cuc u tranh ci to x hi: "Ging nh trit hc thy giai cp v sn l
v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh
thn ca mnh"2. Cng ln u tin trong lch s, khi ph phn trit hc
Hghen v nh nc v php quyn, C.Mc m rng trit hc duy vt
bin chng vo trong lnh vc x hi. Phng php bin chng duy vt l
phng php c ngha cch mng pht hin cc quy lut khch quan
ca i sng x hi, lm c s v mt th gii quan v phng php lun
ci to thc tin x hi, khc v bn cht so vi phng php bin chng
duy tm trong trit hc Hghen.
C.Mc cng t c s cho nhng t tng v tn gio trong mi
quan h vi i sng hin thc v nhu cu tinh thn, tnh cm ca con
ngi. Tn gio l kt qu ca cc quan h x hi trong tng thi k lch
s. C.Mc vit: "S ngho nn ca tn gio va l biu hin ca s ngho
nn hin thc, va l s phn khng chng s ngho nn hin thc y. Tn
gio l ting th di ca chng sinh b p bc, l tri tim ca th gii khng
c tri tim, cng ging nh n l tinh thn ca nhng trt t khng c tinh
thn. Tn gio l thuc phin ca nhn dn"3. y l lun im c ngha
1
Sd, t.1, tr.589.
3
Sd, t.1, tr.570.
2
Su tp T Thnh L
162
khoa hc su sc, lm c s cho vic nhn thc v gii quyt vn tn
gio trong thc tin.
"Nin gim Php - c", trong thi gian ny, ng ti mt s tc
phm ca Ph.ngghen nh: "Tnh cnh nc Anh", "Tmt Ccly", c
bit l tc phm "Bn tho gp phn ph phn kinh t chnh tr hc"
(1844). Ph.ngghen ph phn trn tinh thn bin chng kinh t chnh tr
hc ca A.Smt v .Ricc. Ph.ngghen khng nh vai tr s mnh lch
s th gii ca giai cp v sn, xut pht t vic ph phn ch t hu v
phng thc sn xut t bn ch ngha. y l nhng kt lun thin ti ca
Ph.ngghen, cn c vo mu thun trong lng phng thc sn xut t bn
ch ngha, t vic chim hu t nhn t liu sn xut, hng n ch
ngha x hi.
Thng 8/1844, trn ng t Anh v c, C.Mc v Ph.ngghen
gp g nhau ti Pari, th nc Php. Hai ng c mt tnh bn, tnh
ng ch v i v cm ng trong sut c cuc i sng to nn ch
ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s, mt trong ba b
phn cu thnh ca ch ngha Mc - Lnin.
C th khng nh rng, n thi k ny, C.Mc v Ph.ngghen
c bc chuyn hon ton t th gii quan duy tm bin chng sang th
gii quan duy vt bin chng, t lp trng chnh tr ca ch ngha dn ch
cch mng sang ch ngha x hi khoa hc. l mt qu trnh phc tp,
va ct bin php bin chng duy tm ca Hghen tr thnh php bin
chng duy vt, va vn dng php bin chng duy vt vo vic nhn thc
lch s x hi, C.Mc v Ph.ngghen t nn mng vng chc cho mt
cuc cch mng trong trit hc, tng bc hon chnh h thng trit hc
ca mnh c v th gii quan v phng php lun.
b) Thi k C.Mc v Ph.ngghen xut nhng nguyn l trit
hc duy vt bin chng v duy vt lch s.
T 1844 n 1848, C.Mc v Ph.ngghen cng tc vi nhau
thc hin mt nhim v c ngha lch s l lm r nhng nguyn l trit
hc duy vt bin chng v duy vt lch s, ng thi khng nh vai tr ca
trit hc trong i sng x hi.
M u ca giai on ny l s ra i ca tc phm "Bn tho kinh
t- trit hc (1844)" ca C.Mc. Mc ch ca tc phm l thng qua
nghin cu kinh t hc rt ra nhng kt lun v trit hc. Xut pht t
Su tp T Thnh L
163
vic nghin cu kinh t - chnh tr hc Anh, t nn sn xut t bn ch
ngha, C.Mc phn tch bn cht ca x hi t bn t cc phm tr c
th nh tin cng, li nhun, t bn, a t, sc lao ng. thc cht l
s i khng gia ngi cng nhn v nh t bn. "T bn l quyn ch
huy lao ng v sn phm ca lao ng. Nh t bn c c quyn
khng phi nh nhng phm cht c nhn hay phm cht con ngi ca
hn, m ch c c vi t cch l ngi s hu t bn. Sc mnh ca hn
l sc mua ca t bn ca hn, sc mua m khng c g c th chng li
ni"1.
Nh vy sc lao ng ca ngi cng nhn l hng ha, c em
ra mua bn, trao i, nhm mc ch duy tr s tn ti mang tnh ng
vt ca con ngi.
Vn "lao ng b tha ha" c C.Mc xem l bn cht ca nn
sn xut x hi trong ch ngha t bn. Khc vi quan nim ca Hghen
coi s tha ha ch din ra trong thc, tinh thn; Phoibc ch nhn mnh
s tha ha ca bn cht con ngi trong tn gio; th C.Mc i ti tn
ngun gc ca s tha ha, l s tha ha ca lao ng, ca bn cht con
ngi, s nh mt bn cht ngi trong chnh qu trnh sn xut vt cht.
C.Mc vit: "S tha ha th hin ch t liu sinh hot ca ti thuc v
ngi khc, ch i tung mong mun ca ti l vt s hu ca ngi
khc m ti khng vi ti c, cng nh ch bn thn mi vt ha ra l
mt ci khc vi bn thn n, ch hot ng ca ti ha ra l mt ci
khc no v cui cng, iu ny cng ng c i vi nh t bn, lc
lng khng phi ngi ni chung thng tr tt c" 1. V vy, quan h tha
ha i lp y c biu hin nh mt s kt ti bn cht x hi t bn ch
ngha: "Ci vn c ca sc vt tr thnh chc phn ca con ngi, cn ci
c tnh ngui th bin thnh ci vn c ca sc vt" 2. Kt lun tt yu cn
phi rt ra l mun gii phng con ngi khi s tha ha th phi xa b
ch chim hu t nhn t bn ch ngha, tr con ngi tr v vi
chnh bn cht ca n.
Vi tinh thn ph phn, C.Mc cng nh gi php bin chng trong
trit hc Hghen, ch ngha duy vt ca Phoibc, lm r nhng ng gp
v hn ch ca h, t , khng nh vai tr v tnh cht cch mng ca
php bin chng duy vt.
1
C.Mc v Ph.nghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004, t.42, tr.89-90.
2
Sd, t.42, tr. 133.
1
Su tp T Thnh L
164
"Bn tho kinh t - trit hc 1844" l tc phm u tin ca thi k
hnh thnh v pht trin nhng nguyn l trit hc mcxt. Vi nng lc
khi qut cao, t duy sc bn, bn lnh mnh m, C.Mc i t kinh t
hc rt ra nhng vn c ngha trit hc ln lao, nhng vn c
ngha nhn vn su sc.
Nm 1844, Ph.ngghen vit tc phm: "Tnh cnh giai cp lao ng
Anh". T vic nghin cu phong tro cng nhn, Ph.ngghen ch ra
nguyn nhn ca i sng cng kh ca ngi cng nhn, dn n mu
thun gia lao ng v t bn, ng thi khng nh vai tr, s mnh lch
s ca giai cp cng nhn l lc lng th tiu ch ngha t bn, xy dng
mt x hi mi.
Cho n cui nm 1844, C.Mc v Ph.ngghen i n nhng
quan im thng nht vi nhau v trit hc, c bit l v x hi nh mu
thun gia cng nhn v t bn, s mnh lch s ca giai cp cng nhn,
vn gii phng con ngi. y l giai on nh du s chuyn bin
hon ton t ch ngha duy tm sang ch ngha duy vt v t ch ngha dn
ch cch mng sang ch ngha x hi khoa hc ca C.Mc v Ph.ngghen.
Nm 1845, C.Mc v Ph.ngghen cng vit tc phm: "Gia nh
thn thnh hay l ph phn s ph phn c tnh cht ph phn. Chng
Brun Bau v ng bn". C.Mc v Ph.ngghen, thng qua s ph phn
phi Hghen tr, ph phn ton b trit hc duy tm ca Hghen. Mc
d vn cn chu nh hng ca ch ngha duy vt nhn bn ca Phoibc,
C.Mc v Ph.ngghen biu hin mt lp trng trit hc duy vt bin
chng trit , nhm hng ti mt cuc cch mng xa b ch t hu.
Nm 1845, C.Mc phc tho: "Lun cng v Phoibc". ng
ch ra nhng khuyt im c bn ca ch ngha duy vt trc y trong
vic nhn thc v con ngi, lch s v phng php nhn thc. C.Mc
cng nu ln s khc nhau cn bn gia trit hc ca ng vi cc hc
thuyt trit hc trong lch s.
C.Mc vit: "Khuyt im ch yu ca ton b ch ngha duy vt t
trc n nay - k c ch ngha duy vt ca Phoibc - l s vt, hin thc,
ci cm gic c, ch c nhn thc di hnh thc khch th hay hnh
thc trc quan, ch khng c nhn thc l hot ng cm gic ca con
ngi, l thc tin, khng c nhn thc v mt ch quan"1.
1
Su tp T Thnh L
165
Thng qua vai tr thc tin, C.Mc chng minh tnh lch s - x
hi quy nh bn cht con ngi: "Phoibc ha tan bn cht tn gio vo
bn cht con ngi. Nhng bn cht con ngi khng phi l mt ci tru
tng, c hu ca cc c nhn ring bit. Trong tnh hin thc ca n, bn
cht con ngi l tng ha nhng quan h x hi2.
Lun trn c ngha ln lao trong vic nhn thc con ngi trong
mi quan h vi lch s - x hi. N biu hin tnh cht duy vt trit
trong quan nim ca C.Mc v con ngi v lch s, chng li nhng t
tng i lp v x hi v con ngi trong cc h thng trit hc khc
trong lch s, nht l trit hc ca Phoibc.
Trong thi gian t nm 1845 - 1846, C.Mc v Ph.ngghen cng
tc vi nhau hon thnh mt tc phm quan trng: "H t tng c".
Xut pht t hin thc lch s, C.Mc v Ph.ngghen vit: "Tin
u tin ca mi s tn ti ca con ngi, v do l tin ca mi lch
s, l: ngi ta phi c kh nng sng ri mi c th lm ra lch s" 1.
Tuy nhin, "mun sng c th trc ht cn c thc n, thc ung...
Hnh vi lch s u tin l vic sn xut ra nhng t liu tha mn
nhng nhu cu y, vic sn xut ra bn thn i sng vt cht" 2. Nh vy,
vic sn xut ra i sng vt cht l c s quyt nh s tn ti ngi, m
yu t quan trng nht l lc lng sn xut, s quyt nh mi trng thi
ca lch s - x hi. Quan nim trn biu hin t tng duy vt ca C.Mc
v Ph.ngghen v lch s. T , hai ng ph phn nhng sai lm ca
ch ngha duy tm Hghen v ch ngha duy vt siu hnh ca Phoibc
trong vic nhn thc lch s - x hi.
Trong tc phm"H t tng c", C.Mc v Ph.ngghen cng nu
ln cc hnh thc s hu, biu hin s thay th ca cc phng thc sn
xut khc nhau trong lch s x hi loi ngi. Vi cc hnh thc s hu
nh s hu b lc, hnh thc c i, hnh thc phong kin hay ng cp,
hnh thc t sn, hnh thc cng sn, C.Mc v Ph.ngghen trnh by
qu trnh pht trin ca lch s di dng vn tt m ht nhn ca n l s
hu v t liu sn xut. Thc cht, l biu hin ca quy lut v s ph
hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut,
2
Sd, t. 3, tr.40.
1
Su tp T Thnh L
166
quy lut c ngha ph bin trong s pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi.
Tc phm cng trnh by mi quan h bin chng gia tn ti x hi
v thc x hi: " thc khng bao gi c th l ci g khc hn l s tn
ti c thc, v tn ti ca con ngi l qu trnh i sng hin thc ca
con ngi"3. V th, "Khng phi thc quyt nh i sng m chnh i
sng quyt nh thc"4. S pht trin ca ton b lch s - x hi l s
chng minh vai tr quyt nh ca tn ti x hi, trong , phng thc sn
xut c ngha c bn nht. "Ngay t u, thc l mt sn phm x
hi, v vn l nh vy chng no con ngui tn ti"1.
Trong "H t tng c", C.Mc v Ph.ngghen ch r tnh cht
nh nc do chnh quan h li ch vt cht quy nh, bi v nh nc ca
giai cp thng tr "chng phi l ci g khc m ch l hnh thc t chc m
nhng ngi t sn buc phi dng n m bo cho nhau s hu v li
ch ca h, ngoi nc cng nh trong nc"2. T , C.Mc v
Ph.ngghen cho rng "trong mi thi i, nhng h t tng ca giai cp
thng tr l nhng t tng thng tr, iu c ngha l giai cp no l lc
lng vt cht thng tr trong x hi th cng l lc lng tinh thn thng
tr trong x hi"3. V vy, nhim v ca giai cp v sn l phi xa b trng
thi hin tn, xa b s thng tr ca giai cp t sn c trong c s h tng
v kin trc thng tng, xc lp s thng tr tt yu ca giai cp v sn,
giai cp tin tin v cch mng nht ca thi i. C.Mc v Ph.ngghen
vit: "i vi chng ta, ch ngha cng sn khng phi l mt trng thi
cn phi sng to ra, khng phi l mt l tng m hin thc phi khun
theo. Chng ta gi ch ngha cng sn l mt phong tro hin thc, n xa
b trng thi hin nay"4. Mc d, phong tro cng nhn trong giai on ny
cha biu hin tnh t gic ca n, tc l cha thc c vai tr, s mnh
lch s ca giai cp mnh mt cch hon ton y . Song, s pht trin tt
yu ca lch s, a v khch quan ca giai cp v sn cho php h ginh
ly chnh quyn v tay mnh, bng mt cuc cch mng, cuc cch mng
ny mt mt lt th lc ca phng thc sn xut v c s giao tip
trc v ca c cu x hi c v mt khc, pht trin tnh ph bin ca
3
Sd, t. 3, tr.37.
Sd, t. 3, tr.38.
1
2
Sd, t.3, tr.90.
3
Sd, t.3, tr.66.
4
Sd, t.3, tr.51.
4
Su tp T Thnh L
167
giai cp v sn v ngh lc m giai cp v sn cn c" 5. iu , c ngha
rng, giai cp v sn, ngi i din cho lc lng sn xut mi trong x
hi phi thc hin s mnh lch s ca mnh bng vic phi ginh ly
quyn lc chnh tr.
V vy, trong "H t tng c" hai ng kt hp hu c ch
ngha duy vt v php bin chng; vn dng php bin chng duy vt vo
nhn thc lch s x hi to nn ch ngha duy vt lch s. C th ni
ln u tin, nhng quy lut ca lch s c C.Mc v Ph.ngghen xy
dng nn t c s cho bn cht cch mng v khoa hc ca trit hc
Mc, lm sng t nhng quy lut x hi v khng nh s mnh lch s ca
giai cp v sn. "H t tng c" th hin ngha l lun v thc tin ht
sc su sc v ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s.
Nm 1847, C.Mc vit tc phm "S khn cng ca trit hc. Tr li
cun trit hc v s khn cng ca Prung".
Trong tc phm ny, C.Mc phn tch trn tinh thn ph phn
phng php ci lng, tha hip ca Prung v u tranh giai cp, m
thc cht l s vn dng phng php Hghen b tc b tinh thn bin
chng. T , gn vi cuc u tranh chng t tng kinh t phn ng
ca Prung, C.Mc pht trin thm nhng nguyn l ca trit hc, kinh
t chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Theo Lnin, y l tc phm
u tin biu hin s chn mui trong nhn thc ca C.Mc nhng t tung
v ch ngha x hi khoa hc v s vn dng t tng vo thc tin u
tranh ca giai cp v sn v mt x hi tng lai.
c bit, vo thng 2 nm 1848, C.Mc v Ph.ngghen vit tc
phm ni ting "Tuyn ngn ca ng Cng sn". y l tc phm nhm
tuyn truyn cho t chc "ng minh nhng ngi cng sn", l vn kin
cng lnh u tin ca ng Cng sn v ch ngha x hi khoa hc, th
hin ch ngha duy vt bin chng, php bin chng duy vt vo l lun
u tranh giai cp v vai tr s mnh lch s ca giai cp v sn, ngi o
huyt chn ch ngha t bn v xy dng ch ngha cng sn. Tc phm
ny nh du s hon thnh giai on khi tho nhng nguyn l c bn
ca trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s, th hin mt cch ht
sc r rng th gii quan mi ca trit hc Mc.
Sd, t.3, tr.98
Su tp T Thnh L
168
Trong chng 1 ("T sn v v sn"), C.Mc v Ph.ngghen lm
sng t nhng quy lut pht trin x hi l s thay th tt yu ca cc
phng thc sn xut trong lch s. Giai cp v sn l ngi c s mnh
lch s xa b ch t bn, xy dng x hi mi. V vy, s sp ca
giai cp t sn v ch t bn ch ngha v s thng li ca giai cp v
sn v ch ngha x hi l tt yu nh nhau. Vi t cch l giai cp trit
cch mng, "cng vi s pht trin ca i cng nghip, chnh ci nn tng
trn giai cp t sn sn xut v chim hu sn phm ca n, b
ph sp di chn giai cp t sn. Trc ht, giai cp t sn sn sinh ra
nhng ngi o huyt chn chnh n. S sp ca giai cp t sn v
thng li ca giai cp v sn u l tt yu nh nhau"1.
Chng 2 ("Nhng ngi v sn v nhng ngi cng sn"), C.Mc
v Ph.ngghen lm sng t vai tr ca ng Cng sn l i tin phong
ca giai cp v sn, gn vi cuc u tranh chnh tr ca giai cp v sn.
C.Mc v Ph.ngghen ch r: "V mt thc tin, nhng ngi cng
sn l b phn kin quyt nht trong cc ng cng nhn tt c cc nc,
l b phn lun lun thc y phong tro tin ln; v mt l lun, h hn
b phn cn li ca giai cp v sn ch l h hiu r nhng iu kin,
tin trnh v kt qu chung ca phong tro v sn" 1. "Tuyn ngn ca ng
Cng sn" khng nh mc tiu trc mt l t chc cuc u tranh chnh
tr lt giai cp t sn, ginh chnh quyn v tay mnh, v mc tiu
cui cng l xy dng thnh cng ch ngha cng sn. "Thay cho x hi t
sn c, vi nhng giai cp v i khng giai cp ca n, s xut hin mt
lin hp, trong s pht trin t do ca mi ngi l iu kin cho s
pht trin t do ca tt c mi ngui"2.
Chng 3 ("Vn hc x hi ch ngha v cng sn ch ngha"),
C.Mc v Ph.ngghen ph phn su sc cc tro lu t tng tiu t sn
v t sn lm nh hng n s pht trin ca phong tro u tranh ca giai
cp cng nhn nh "Ch ngha x hi phn ng", "Ch ngha x hi bo
th hay ch ngha x hi t sn", "Ch ngha x hi v ch ngha cng sn
khng tng ph phn". T , C.Mc v Ph.ngghen khng nh tnh tt
yu ca ch ngha x hi khoa hc.
2
1
Su tp T Thnh L
169
Trong chng 4 ("Thi ca nhng ngi cng sn i vi cc
ng i lp"), C.Mc v Ph.ngghen trnh by chin lc, sch lc v
phng php cch mng i ti mc tiu cch mng. "Nhng ngi cng
sn... cng khai tuyn b rng mc ch ca h ch c th t c bng
cch dng bo lc lt ton b trt t x hi hin hnh. Mc cho cc giai
cp thng tr run s trc mt cuc cch mng cng sn ch ngha! Trong
cuc cch mng y, nhng ngui v sn chng mt g ht, ngoi nhng
xing xch tri buc h. H s ginh c c th gii"3.
"Tuyn ngn ca ng Cng sn" l mt tc phm c ngha l
lun v thc tin v cng to ln. D lch s ang vn ng, bin i vi
nhiu bc ngot quanh co, gp ghnh; d ch ngha x hi ang tm thi
thoi tro, song mc tiu m tc phm t ra l mt hin thc tt yu, c v
loi ngi u tranh v hnh phc ca con ngi. Nh vy t 1844 n
1848, l thi k m C.Mc v Ph.ngghen xut nhng nguyn l c bn
ca trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s. Hai ng trnh by
mt cch ton din nhng vn v trit hc, kinh t chnh tr hc v ch
ngha x hi khoa hc trn nn tng th gii quan duy vt trit , cch
mng, lm r nhng quy lut c bn ca lch s x hi. Cho nn trit hc
Mc tr thnh th gii quan v phng php lun nhn thc v ci to
thc tin trong tnh trit khoa hc v cch mng ca mt hc thuyt v
s pht trin.
c) Giai on C.Mc v Ph.ngghen b sung va pht trin nhng
quan im trit hc
T nm 1848, phong tro u tranh ca giai cp cng nhn v nhn
dn lao ng chu u chng p bc, bc lt, i dn ch t do pht
trin v tr thnh mt ln sng mnh m. Thng 2/1848, cuc u tranh ca
giai cp cng nhn Pari kt liu ch qun ch v thnh lp nn cng ha
t do. Ngy 13/3/1848 nhn dn lao ng Vin (o) ni dy u tranh v
quyn li ca nhng ngi lao kh. Cuc chin tranh cch mng n ra
ti Bclinh vo ngy 18/3/1848 ca lc lng cng nhn, th th cng, tiu
t sn, bt buc nh vua c Phrirch Vinhem IV phi cam kt trao
quyn chnh tr cho giai cp t sn, tn trng t tng t do dn ch, bi b
lnh kim duyt v bt gi nhng ngi yu nc. Thng 6/1848, giai cp
v sn Pari ni dy u tranh chng giai cp t sn, vi khu hiu:
"Bnh m hay l cht", "sng lm vic hay cht trong chin u". Bn vn
3
Su tp T Thnh L
170
cng nhn Pari khng th chng chi vi 150.000 qun ca giai cp t sn.
Kt qu l hng nghn ngi hy sinh, 25.000 ngui b bt gi, 3.500
ngi b dy i bit x chn lao t. Ph. ngghen vit rng: "Cuc cch
mng ca s tuyt vng... cng nhn bit rng h ang tin hnh mt cuc
u tranh mt cn mt mt v thm ch s hm hnh vui nhn ca ngi
Php cng phi lng im trc s khc lit ng s ca cuc chin u
ny"1 Sau tht bi ny, cc cuc cch mng chu u b bp nght bi
giai cp phong kin phn bi, s tip tay ca giai cp t sn v tiu t sn
ng v phe giai cp phong kin. T s tht bi ca phong tro u tranh
ca cng nhn v nhn dn lao ng, C.Mc v Ph.ngghen rt ra bi
hc l ng Cng sn phi hnh ng mt cch t gic v c t chc, phi
ht sc thng nht v c lp lnh o phong tro u tranh v li ch
ca qun chng lao kh.
T thc t trn, nm 1850, C.Mc vit tc phm u tranh giai cp
Php. ng ch ra s cn thit ca vic ginh chnh quyn v tay giai cp
cng nhn, thit lp nn chuyn chnh ca giai cp v sn v khng nh:
cch mng l u tu ca lch s hng n mt x hi mi.
S pht trin l lun v u tranh giai cp, v chuyn chnh v sn
c C.Mc nu ln trong tc phm Ngy 18 thng Sng m ca Lui
Bnapt (1852). ng cho rng, khng th ci to x hi t bn thnh x
hi x hi ch ngha nu khng p tan b my thng tr ca giai cp t
sn. l iu kin tt yu m bo cho s thng li ca cch mng v
sn. Giai cp v sn khng th s dng b my nh nc ca giai cp t
sn thc hin mc ch ca mnh, v nh nc t sn, xt v bn cht, l
ch thch ng vi ch chim hu t nhn t liu sn xut, c s kinh t
ca quan h ngi bc lt ngi.
Trong thi k ny, tc phm Cch mng v phn cch mng
c (1852) ca Ph.ngghen nu ln nhng t tng v ch ngha duy
vt lch s, xut pht t s phn tch phong tro u tranh ca cng nhn v
nhn dn lao ng c. Ph.ngghen ch ra nguyn nhn su xa ca cch
mng v sn bt ngun t mu thun trong s pht trin kinh t gia lc
lng sn xut v quan h sn xut, giai cp v sn l ngui i din cho
lc lng sn xut mi, tt yu s quyt nh xu hng pht trin ca lch
s.
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004, t.5, tr.147-148.
Su tp T Thnh L
171
T kinh nghim ca thc tin cch mng v cc tc phm giai on
ny, bng t duy l lun su sc C.Mc v Ph.ngghen cho ra i
nhng tc phm lm c s cho nhng nguyn l cn bn ca ch ngha duy
vt lch s.
Tc phm "T bn l cun sch s ca C.Mc. Tp 1 c xut
bn nm 1867, tp 2 v 3 c Ph.ngghen tp hp xut bn nm 1885 v
1894. Ch cn bn nht ca tc phm l xut pht t s vn ng ca
quan h kinh t t bn ch ngha, C.Mc trnh by nhng nguyn l trit
hc, kinh t chnh tr hc, ch nha x hi khoa hc trn tinh thn bin
chng ca s pht trin lch s x hi. C th khi qut ni dung "T
bn" t hai vn ch yu l vn quan nim duy vt lch s v php
bin chng.
Trc ht, xut pht t phng thc sn xut, tc l t hai mt ca
mt qu trnh sn xut vt cht trong i sng x hi l lc lng sn xut
v quan h sn xut, C.Mc khng nh s pht trin ca hnh thi kinh
t - x hi l mt qu trnh lch s - t nhin"1. Quy lut tt yu ca qu
trnh sn xut s dn n s thay th nhau ca cc hnh thi kinh t - x hi
trong lch s.
Lao ng chnh l hnh ng lch s v i m con ngi c c
to nn s khc bit bn cht gia con ngi th gii li vt, l ng lc
thc y s pht trin ca x hi. C.Mc vit: "Lao ng tnrc ht l mt
qu trnh din ra gia con ngi v t nhin, mt qu trnh trong bng
hot ng ca chnh mnh, con ngi lm trung gian iu tit v kim tra
s trao i cht gia h v t nhin. Bn thn con ngi i din vi thc
th ca t nhin vi t cch l mt lc lng ca t nhin...Trong khi tc
ng vo t nhin bn ngoi thng qua s vn ng , v lm thay i
t nhin, con ngi cng ng thi lm thay i bn tnh ca chnh n" 1.
R rng, lao ng sn xut ra ca ci vt cht l qu trnh biu hin mang
tnh lch s ca quan h bin chng gia con ngui vi t nhin v con
ngi vi x hi. Lc lng sn xut, theo quan nim ca C.Mc, chnh l
s tng hp ca hai yu t t liu sn xut v ngi lao ng, trong , con
ngi lao ng ng vai tr quyt nh. T liu sn xut cng khng phi
ch l cc yu t mang tnh t nhin, m n l kt qu ca s tc ng sng
to ca con ngi. V nhng t liu lao ng theo ng ngha ca n th
1
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004, t.23, tr.21.
Su tp T Thnh L
172
ngay i vi mt cp mt hi ht nht cng thy r rng ti i a s
nhng t liu u mang du vt ca lao ng qu kh 2. T liu lao
ng l mt vt, hay ton b nhng vt m con ngi t gia h v i
tng lao ng, v uc h dng lm vt truyn dn hot ng ca h vo
i tng y"3.
T liu lao ng, theo C.Mc, c biu hin trong t liu lao ng
c kh, tc cng c lao ng, my ng lc, h thng bnh cha, phng
tin giao thng vn ti. i tng lao ng biu hin trong t ai, trong ti
nguyn thin nhin. Tuy nhin, t ai con c xem l t liu lao ng,
vi ngha l c s to nn nhng t liu lao dng ban u ca con
ngi.
iu kin vt cht tin hnh sn xut l t liu lao ng v i
tng lao ng, nhng ch pht huy vai tr ca n khi c sc lao ng ca
con ngi, nhn t quyt nh ca lc lng sn xut. Con ngi tr thnh
yu t quyt nh, mt nhn t ch quan, to nn s kt hp hu c cc
quan h vt cht trong lc lng sn xut, thng nht ch th v khch th,
hnh thnh quy lut khch quan ca lc lng sn xut x hi. C.Mc vit:
"Nhng iu ngay t u phn bit nh kin trc ti nht vi con ong gii
nht l trc khi xy dng nhng ngn t ong bng sp, nh kin trc
xy dng chng trong u c ca mnh ri. Cui qu trnh lao ng,
ngi lao ng thu c kt qu m h hnh dung ngay t u qu trnh
y, tc l c trong nim ri. Con ngi khng ch lm bin i hnh
thi nhng ci do t nhin cung cp; trong nhng ci do t nhin cung cp,
con ngi cng ng thi thc hin ci mc ch t gic ca mnh, mc
ch y quyt nh phng thc hnh ng ca h ging nh mt quy lut
v bt ch ca h phi phc tng n"1.
Quan h sn xut, mt yu t to thnh ca phng thc sn xut;
theo C.Mc, l biu hin mt x hi ca qu trnh sn xut, trn phng
din mi quan h v s hu, v t chc qun l sn xut v phn phi sn
phm lao ng. N l c trng ca s pht trin x hi trong mi giai
on lch s nht nh, l tiu chun phn bit cc hnh thi kinh t - x
hi khc nhau. Quan h sn xut mang tnh khch quan, v n ph thuc
vo trnh pht trin ca lc lng sn xut, m khng ph thuc vo
nh c sn ca con ngi. Bin chng ca quan h sn xut l mt qu
2
Sd, t.23, tr.272.

1
3
Su tp T Thnh L
173
trnh thng nht gia cc yu t sn xut, phn phi, trao i, tiu dng,
ng thi cng b chi phi bi cc mi quan h khc trong qu trnh sn
xut x hi. C.Mc vit: Mt nn sn xut nht nh quyt nh mt ch
tiu dng, mt ch phn phi, mt ch trao i nht nh, ng
thi cng quy nh cc quan h nht nh gia cc yu t khc nhau i
vi nhau. D nhin l v pha n, di hnh thi phin din ca n, c sn
xut cng do cc yu t khc quyt nh"2.
Trong tc phm, C.Mc cng lm r mi quan h bin chng gia
lc lng sn xut v quan h sn xut. Vi vai tr l ni dung vt cht ca
qu trnh sn xut, lc lng sn xut l yu t quyt nh i vi quan h
sn xut, tc l hnh thc kinh t ca qu trnh sn xut y. Quan h sn
xut tc ng theo hng thc y hoc km hm s pht trin ca lc
lng sn xut. iu ty thuc vo s ph hp hay khng ph hp ca
mi quan h bin chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut. Do
, trong ch t bn ch ngha, tnh cht x hi ha ca qu trnh sn
xut ngy cng mu thun vi ch chim hu t nhn t bn ch ngha.
l c s v kinh t dn ti cuc cch mng x hi thay th ch ngha
t bn bng ch ngha cng sn. "S c quyn ca t bn tr thnh nhng
xing xch rng buc ci phng thc sn xut thnh vng ln cng vi
c quyn v di c quyn . S tp trung t liu sn xut v x hi
ha lao ng t n ci im m chng khng cn thch hp vi ci v t
bn ch ngha ca chng na... Phng thc chim hu t bn ch ngha
do phng thc sn xut t bn ch ngha ra, v do c ch t hu
t bn ch ngha na u l s ph nh u tin i vi ch t hu c
nhn da trn lao ng ca bn thn. Nhng nn sn xut t bn ch ngha
li ra s ph nh bn thn n, vi tnh tt yu ca mt qu trnh t
nhin. l s ph nh ci ph nh"1.
Bin chng ca qu trnh pht trin gia lc lng sn xut v quan
h sn xut c C. Mc phn tch trong nhng iu kin lch s - x
hi khc nhau, nhng n c ngha ph bin cho tin trnh vn ng ca
lch s x hi loi ngi. Trong li ta cho tc phm "Gp phn ph phn
khoa kinh t chnh tr", C.Mc vit: "V i th, c th coi cc phng thc
sn xut chu , c i, phong kin v t sn hin i l nhng thi i
tin trin dn dn ca hnh thi kinh t - x hi. Cc quan h sn xut t sn
l hnh thc i khng cui cng ca qu trnh sn xut x hi, i khng
2
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1998, t.46 (phn I), tr.61
Su tp T Thnh L
174
khng phi vi ngha l i khng c nhn, m vi ngha l i khng
ny sinh t nhng iu kin sinh hot x hi ca cc c nhn; nhng nhng
lc lng sn xut pht trin trong lng x hi t sn ng thi cng to ra
nhng iu kin vt cht gii quyt i khng y. Cho nn, vi hnh thi
x hi t sn, thi k tin s ca x hi loi ngi ang kt thc"2.
C th khi qut rng, ton b quan nim duy vt lch s ca C.Mc
trong "T bn" c biu hin phm tr khoa hc hnh thi kinh t - x
hi. C.Mc vit: "Ti coi s pht trin ca nhng hnh thi kinh t - x hi
l mt qu trnh lch s - t nhin"3. Bn cht ca phm tr hnh thi kinh
t- x hi chnh l quy lut vn ng, pht trin ca lch s x hi loi
ngi b quy nh bi cc yu t c bn: lc lng sn xut, quan h sn
xut v kin trc thng tng. ng thi, cc yu t khc trong lch s x
hi cng c vai tr chi phi tc ng, nhng trn c s cc yu t c bn
. Tnh lch s - t nhin ca s pht trin x hi c chng minh bi s
pht trin v tun t va nhy vt, va a dng phong ph, phc tp va
th hin nhng quy lut ph bin c ngha xuyn sut ton b tin trnh
lch s x hi loi ngi. Trong tc phm "Gp phn ph phn khoa kinh t
chnh tr; C.Mc khi qut quan im duy vt bin chng v i sng
x hi v lch s nhn loi.
"Trong s sn xut x hi ra i sng ca mnh, con ngi c nhng
quan h nht nh, tt yu, khng ty thuc vo mun ca h - tc nhng
quan h sn xut, nhng quan h ny ph hp vi mt trnh pht trin
nht nh ca cc lc lng sn xut vt cht ca h. Ton b nhng quan
h sn xut y hp thnh c cu kinh t ca x hi, tc l ci c s hin
thc trn dng ln mt kin trc thng tng php l v chnh tr v
nhng hnh thi thc x hi nht nh tng ng vi c s hin thc .
Phng thc sn xut i sng vt cht quyt nh cc qu trnh sinh hot
x hi, chnh tr v tinh thn ni chung. Khng phi thc ca con ngi
quyt nh tn ti ca h; tri li, tn ti x hi ca h quyt nh thc
ca h. Ti mt giai on pht trin no ca chng, cc lc lng sn
xut vt cht ca x hi mu thun vi nhng quan h sn xut hin c...
Khi bt u thi i ca mt cuc cch mng x hi"1.
1
3
Su tp T Thnh L
175
Mt vn khc c ngha rt ni bt trong tc phm, ng thi l
kt qu ca s vn ng ca ni dung tc phm, l phng php bin
chng duy vt.
Xut pht t vic nghin cu hng ha vi t cch l t bo kinh t
ca ch ngha t bn, C.Mc tng bc th hin bn cht ca ch ngha
t bn thng qua phng php thng nht gia lch s v lgc, gia tru
tng v c th. Qu trnh vn ng v pht trin ca nn sn xut t bn
ch ngha biu hin lch s ca n vi tnh a dng, tnh phong ph, tnh
phc tp ca mt h thng sn xut, mt phng thc sn xut. Cho nn,
lch s l bn thn qu trnh sn xut; l gc l bn cht ca nn sn xut t
bn ch ngha; l bc lt gi tr thng d. C.Mc vit: "Phng php ca
chng ta... phi bao gm vic xem xt i tng v mt lch s, ngha l
nhng mc trong khoa kinh t t sn - khoa ny ch l hnh thc lch s
ca qu trnh sn xut - c nhng ch dn, vt ra khi phm vi ca khoa
kinh t t sn, v nhng phng thc sn xut lch s tn ti sm hn.
V th, mun vch r nhng quy lut ca khoa kinh t t sn th khng cn
thit phi vit lch s thc s v quan h sn xut"2.
C.Mc cng phn tch r mi quan h bin chng gia ci tru tng
v ci c th. Ci tru tng ch l s phn nh mt mt, mt yu t ca
qu trnh nhn thc i tng. Ci c th, v bn cht, l s phn nh khi
qut cc thuc tnh ca i tng trong t duy. Bi vy, nn sn xut x
hi biu hin t sn xut, phn phi, trao i, tiu dng n bn cht ca
nn kinh t t bn ch ngha cng chnh l con ng i t tru tung n
c th trong t duy. C.Mc vit rng: "Ci c th s d l c th v n l s
tng hp ca nhiu tnh quy nh,do , n l s thng nht ca ci a
dng, cho nn trong t duy, n biu hin ra l mt qu trnh tng hp, l kt
qu, ch khng phi l im xut pht, mc d n l im xut pht thc s
v do cng l im xut pht ca trc quan v ca biu tng" 1.
Cc quy lut ca phng php bin chng nh quy lut lng cht,
quy lut ph nh ca ph nh, quy lut mu thun u c C.Mc vn
dng v qu trnh phn tch bn cht ca ch t bn ch ngha. Phng
php bin chng ca C.Mc l mt biu hin thng nht gia ni dung v
phng php, l phng php nhn thc thng qua s vn ng ca ni
dung. V.I. Lnin nhn xt: "C.Mc khng li cho chng ta "lgc
hc" (vi ch L vit hoa), nhng li cho chng ta lgc ca "T bn
2
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1998, t.46 (phn 1), tr.728.
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1998, t.46 (phn 1), tr.63.
Su tp T Thnh L
176
... Trong "T bn", C.Mc p dng lgc, php bin chng v l lun nhn
thc... ca ch ngha duy vt vo mt khoa hc duy nht" 2. Nhn xt ny
chng t rng, phng php bin chng ca C.Mc l ht nhn xuyn sut
ton b ni dung ca "T bn". C.Mc t nh gi: "Phng php bin
chng ca ti khng nhng khc vi phng php ca Hghen v c bn,
m cn i lp hn vi phng php y na. i vi Hghen, qu trnh t
duy - m ng ta thm ch cn bin thnh mt ch th c lp di ci tn
gi nim - chnh l v thn sng to ra hin thc, v hin thc ny chng
qua ch l biu hin bn ngoi ca t duy m thi. i vi ti th tri li,
nim chng qua l vt cht c em chuyn vo trong u c con ngi
v c ci bin i trong "3.
Tc phm T bn l mt cng hin v i ca C.Mc. Bng
phng php trit hc, phng php bin chng duy vt, C.Mc lm r
quy lut vn ng pht trin ca lch s x hi loi ngi thng qua vic
phn tch nn kinh t t bn ch ngha. Mc d, hin nay, c nhng quan
im tip cn lch s x hi khc nhau, nhng phng php tip cn t gic
hnh thi kinh t - x hi ca C.Mc vn l mt mu mc ca vic nhn
thc cc quy lut x hi. V vy, tc phm "T bn" ng vai tr l nn
tng v mt th gii quan v phng php lun ca trit hc duy vt bin
chng v duy vt lch s.
Nm 1875, C.Mc vit tc phm Ph phn, cng lnh Gta". y
l mt trong nhng tc phm c ngha rt quan trng ca trit hc mcxt.
Ni dung c bn ca tc phm chnh l pht trin mt cch ton din hc
thuyt duy vt v lch s. Nhng vn c C.Mc quan tm v trnh by
trn c s phng php bin chng duy vt nh l lun v hnh thi kinh
t- x hi, v cch mng v sn v Nh nc chuyn chnh v sn. c
bit, t tng v thi k qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi l
con ng tt yu ca lch s x hi loi ngi. Bi v gia x hi t bn
ch ngha v x hi cng sn ch ngha, phi c mt thi k qu . Thi
k qu chnh l chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn. Lch s
x hi loi ngi s hng n s pht trin ca hai giai on, mi giai
on c nhng c trng ring bit ca n, l giai on thp - ch ngha
x hi, v giai on cao - ch ngha cng sn. C.Mc vit: "Gia x hi t
bn ch nglta v x hi cng sn ch ngha l mt thi k ci bin cch
mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi thi k y l mt thi k
2
3
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Matxcva, 1981, t.29, tr. 359-360.
Su tp T Thnh L
177
qu chnh tr v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l
nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn"1.
Trong giai on u ca x hi mi, C.Mc cho rng "thot thai t
chnh x hi t bn ch ngha, v do v mi phng din, kinh t, o
c tinh thn - cn mang du vt ca x hi c m n lt lng ra2.
ng thi, trong ch ngha x hi, nguyn tc gia cng hin v hng th
l "lm theo nng lc, hng theo s lng v cht lng lao ng". Trong
ch ngha cng sn, mi quan h l"lm theo nng lc, hng theo nhu
cu".
C th ni, "Ph phn cng lnh Gta" t c s khoa hc cho l
lun cch mng ca giai cp v sn hng n x hi tng lai.
T nm 1876 n 1878, Ph.ngghen hon thanh mt tc phm c
ngha c bn ca trit hc Mc, tc phm Chng uy rinh. Cun sch
nhm bo v trit hc Mc, chng li nhng quan im i lp ca nh t
tung tiu t sn uy rinh, mt gio s c hc ti i hc Bclin. nh gi
v cun sch, Lnin cho rng " l mt cun sch c ni dung c bit
phong ph v b ch"3 v phn tch nhng vn quan trng nht ca
trit hc, ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi"1. Ni dung c bn ca
tc phm c th khi qut trong mt s ch sau y:
Th nht, vn th gii quan duy vt.
Khng nh lp trng ca ch ngha duy vt bin chng,
Ph.ngghen ph phn uyrinh: "ng uyrinh ni ln nhng nguyn l
rt ra t t duy, ch khng phi t th gii bn ngoi, n nhng nguyn l
hnh thc phi c ng dng vo gii t nhin v loi ngi, do , gii
t nhin v loi ngi phi ph hp vi chng"2.
Ph phn quan im duy tm ca uy rinh v vn c bn ca trit
hc trong mi quan h gia tn ti v t duy, Ph.ngghen vit: "Khng
phi gii t nhin v loi ngi phi ph hp vi cc nguyn l, m tri li
cc nguyn l ch ng trong chng mc chng ph hp vi gii t nhin
v lch s. l quan im duy vt duy nht i vi s vt cn quan im
ca ng uy rinh chng li quan im y l quan im duy tm, l quan
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004, t.19, tr.47
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004, t.19, tr.33
3
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Matxcva, 1978, t.2, tr.11.
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B Mtxcova, 1978, t.2, tr. 11.
2
2
Su tp T Thnh L
178
im hon ton t ln ngc mi quan h hin thc v cu to th gii
hin thc t t duy, t nhng thc, t nhng phng n hay nhng
phm tr tn ti vnh cu u trc khi c th gii, hon ton theo
kiu ca... mt Hghen no "3. T , Ph.ngghen khng nh rng nhn
thc ca con ngi v v tr khng phi c rt ra t b c m t th gii
hin thc.
Ni v phm tr tn ti, uy rinh cho rng: "Khi chng ta ni n
tn ti v ch ni n tn ti thi th tnh thng nht ch c th bao hm
ch tt c nhng i tng m chng ta ni n, u c, u tn ti. Chng
c t duy tp hp li trong th thng nht ca tn ti y, ch khng phi
trong th thng nht no khc"4. Ph phn quan im duy tm trn ca
uyrinh, Ph.ngghen khng nh rng: "Tnh thng nht ca th gii
khng phi s tn ti ca n, mc d tn ti l tin ca tnh thng nht
ca n, v trc khi th gii c th l mt th thng nht th trc ht th
gii phi tn ti ... Tnh thng nht thc s ca th gii l tnh vt cht
ca n, v tnh vt cht ny c chng minh khng phi bng vi ba li l
kho lo ca k lm tr o thut, m bng mt s pht trin lu di v kh
khn ca trit hc v khoa hc t nhin"5.
Trong tc phm, Ph.ngghen cng cp n s vn ng ca vt
cht. Vn ng ca vt cht bao hm mi qu trnh, mi thay i din ra
trong v tr, l s vn ng v bin i ni chung. Khng c vt cht
khng vn ng, cng nh khng c s vn ng no m li khng phi l
s vn ng ca vt cht. Ph.ngghen cng khi qut cc hnh thc vn
ng trng th gii: Vn ng c hc, vn ng vt l, vn ng ha hc,
vn ng sinh hc v vn ng x hi. Tt c cc hnh thc vn ng
khng phi tch ri, m lin h, chuyn ha ln nhau, trong khng gian v
thi gian. "Vn ng trong khng gian v tr, vn ng c hc ca nhng
khi nh hn trn mi thin th, dao ng phn t di hnh thc nhit,
hay di hnh thc dng in hoc dng t, phn gii ha hc v ha hp
ha hc, i sng hu c - l nhng hnh thc vn ng m mi mt
nguyn t vt cht ring bit trong v tr trong mi lc nht nh, u nm
di mt hnh thc vn ng hay di nhiu hnh thc vn ng cng mt
lc"1.
3
Sd. t.20, tr.54.

5
Sd. t.20, tr.67.
1
4
Su tp T Thnh L
179
V vy, nguyn l m chng ta rt ra biu hin th gii quan duy vt
trit l: Th gii khng c g ngoi vt cht ang vn ng, v vt cht
ang vn ng trong khng gian v thi gian.
Th hai, t tng v php bin chng duy vt l mt ni dung ni
bt trong tc phm. Php bin chng, trong quan nim ca Ph.ngghen,
chnh l cng c nhn thc gii t nhin v lch s. T trong gii t
nhin v lch s, m t duy bin chng hnh thnh v pht trin. "Gii t
nhin l hn th vng i vi php bin chng, v cn phi ni rng
khoa hc t nhin hin i cung cp cho s th nghim y nhng vt ht
sc phong ph v mi ngy mt tng thm, v do chng minh rng
trng t nhin, rt cc li, mi ci u din ra mt cch bin chng ch
khng phi siu hnh2.
Bn cht ca t duy bin chng l s i lp vi t duy siu hnh.
Php bin chng chng qua ch l mn khoa hc v nhng quy lut ph
bin ca s vn ng v pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v
ca t duy3. Vi nh ngha , phng php bin chng l hnh thc cao
nht ca t duy khoa hc theo quan nim ca Ph.ngghen. Phng php
i lp vi phng php siu hnh, v "i vi nh siu hnh hc th
nhng s vt v phn nh ca chng trong t duy, tc l nhng khi nim,
u l nhng i tng nghin cu ring bit, c nh, cng , vnh vin,
phi c xem xt ci ny sau ci kia, ci ny c lp vi ci kia"1. Nh
vy, php bin chng l khoa hc ca phng php nhn thc, phng
php t duy, xem xt s vt hin tng trong mi lin h ph bin v s
pht trin, trong tnh h thng, trong qu trnh vn ng theo khuynh
hng tin ln. l bn cht ca phng php bin chng. ng thi,
Ph.ngghen cng khng nh s khc bit gia phng php bin chng
trong trit hc Mc vi phng php bin chng trong trit hc c in
c. Ph.ngghen vit: "C th ni rng hu nh ch c Mc v ti l
nhng ngi cu php bin chng t gic thot khi trit hc duy tm
c v a n vo trong quan nim duy vt v t nhin v v lch s" 2.
iu c ngha rng, php bin chng khng phi c rt ra t t duy
ch quan ca con ngi m khng c mi lin h no vi thc ti khch
quan, m ngc li, l s phn nh ca gii t nhin v lch s vo t duy.
2
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr.66.38-39
Sd, t.20, tr.201.
1
2
Sd, t.20, tr.22.
3
Su tp T Thnh L
180
Ph.ngghen vit: "Khng th l a nhng quy lut bin chng t bn
ngoi vo gii t nhin, m l pht hin ra chng trong gii t nhin v rt
chng ra t gii t nhin"3.
- Trong tc phm, Ph.ngghen trnh by t tng bin chng ca
th gii t nhin thng qua s pht trin ca khoa hc t nhin, ca lch s
x hi v kinh t chnh tr. S pht trin ca t duy phn nh th gii khch
quan c Ph.ngghen trnh by trong h thng cc quy lut c bn ca
php bin chng duy vt. Ni v quy lut thng nht v u tranh ca cc
mt i lp, Ph.ngghen chng minh tnh khch quan v tnh ph bin
ca mu thun vi ngha l quy lut tn ti trong bn thn s vt, hin
tng, trong mi lnh vc t nhin, x hi v t duy, trong mi qu trnh
pht trin ca mi s vt, hin tng Ph.ngghen cho rng: "... S di ng
mt cch my mc v n gin s d c th thc hin c, cng ch l v
mt vt trong cng mt lc va ni ny va ni khc, va cng mt
ch li va khng ch "4. S sng cng l mt mu thun tn ti trong
bn thn cc s vt v cc qu trnh mt mu thun thng xuyn ny sinh
v t gii quyt, v khi mu thun chm dt th s sng cng khng cn
na v ci cht xy n"5. Ph.ngghen nhn mnh rng vi t duy bin
chng th vic nhn thc v gii quyt mu thun l ngun gc, ng lc
ca s pht trin.
Quy lut t nhng thay i v lung dn n nhng thay i v cht
v ngc li c Ph.ngghen chng minh thng qua s pht trin ca
khoa hc v trong i sng x hi. Bn cht ca quy lut chnh l biu hin
mi quan h bin chng gia cht v lng trong th gii khch quan.
Lng bin i dn ti chuyn ha v cht, ng thi, cht tc ng n
lng to nn s chuyn ha v lng. Qu trnh lin tc din ra, to
thnh cch thc ca s pht trin va tun t va nhy vt, hnh thnh quy
lut ph bin ca th gii khch quan. Ph.ngghen khng nh: "V s
trng hp thay i v lng lm cho cht ca s vt bin i, cng nh s
thay i v cht lm cho lng ca s vt bin i... Chng ta c th k ra
mt vic ny chng hn s hp tc ca nhiu c nhn, s dung hp ca
nhiu sc thnh mt hp sc, s to ra, ni theo li ni ca Mc, mt sc
mi no , cn bn khc vi tng s nhng sc c bit hp thnh n" 1.
3
Sd, t.20, tr.25.

Sd, t.20, tr.171-172.
5
Sd, t.20, tr.22.173-174.
1
4
Su tp T Thnh L
181
Quy lut ph nh ca ph nh mang tnh khch quan v ph bin.
Ph.ngghen vit: "Vy, ph nh ci ph nh l g? L mt quy lut v
cng ph bin v chnh v vy m c mt tm quan trng v c tc dng v
cng to ln v s pht trin ca t nhin, ca lch s v ca t duy; mt
quy lut, nh ta thy, biu hin trong gii ng vt v thc vt, trong a
cht hc, ton hc, lch s, trit hc"2. Nh vy, y khng phi l quy lut
c th, m n tn ti v pht trin trong mi lnh vc ca th gii khch
quan v t duy con ngui. Bn cht ca quy lut ph nh ca ph nh
chnh l biu hin khuynh hng chung ca s pht trin, th hin tnh k
tha v tin ln, hnh thnh mt qu trnh lin tc ca s vn ng ca s
vt, hin tng t thp n cao. Pht trin cng khng phi l mt qu trnh
gin n, theo ng thng, m l mt qu trnh phc tp, lp li ci c
nhng khng phi trng khp m mt trnh mi cao hn, th hin tnh
xoy c ca s pht trin. Vi bn cht nh vy, ci mi, theo quy lut, bao
gi cng cao hn v tin b hn so vi ci c. Ph.ngghen cng i hi
cn phi c s phn bit gia ph nh bin chng v ph nh siu hnh:
"Ph nh, trong php bin chng, khng phi ch c ngha gin n l
ni: khng, hoc gi l tuyn b rng mt s vt khng tn ti, hay ph hy
s vt y theo mt cch no "3, m n l s t nhin ph nh hng
ti s pht trin.
C th khi qut rng, Ph.ngghen trnh by kh ton din, c
bit l ba quy lut c bn ca php bin chng duy vt. Ph.ngghen ni:
"Nhung php bin chng chng qua ch l mn khoa hc v nhng quy lut
ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t nhin, ca x hi loi
ngi v ca t duy"1.
Th ba, mt s vn nhn thc lun trong tc phm.
Trong tc phm ny, Ph.ngghen lm sng t theo quan im duy
vt bin chng vn v bn cht ca t duy, v kh nng nhn thc chn
l, tnh c th ca chn l v.v... Theo Ph.ngghen, t duy con ngi khng
phi l s nhn thc chn l tuyt i nh quan nim ca uyrinh, m l s
phn nh ca th gii khch quan vo b no con ngi, l hnh nh ch
quan ca th gii khch quan.
Sd, t.20, tr.200.

Sd, t.20, tr.201.
1
3
Su tp T Thnh L
182
T duy ca con ngi l mt qu trnh va tng i, va tuyt i
Ph.ngghen vit: "... T duy ca con ngi va l ti cao va l khng ti
cao, v kh nng nhn thc ca con ngi va l v hn, va l c hn. Ti
cao v v hn xt theo bn tnh, s mnh kh nng v mc ch lch s cui
cng; khng ti cao v c hn l xt theo s thc hin ring bit v thc t
trong mi mt thi im nht nh2.
Nhn thc chn l, theo Ph.ngghen, l mt qu trnh lch s. V vy
khng th c chn l bt bin, tuyt ch cui cng theo quan nim ca
uyrinh. Ph.ngghen vit: "... K no em vn dng tiu chun ca mt
chn l tht s, bt bin, tuyt nh cui cng, vo nhng tri thc do chnh
bn cht ca chng m hoc vn phi mang tnh cht tng i vi mt
chui di nhng th h v phi c hn thin n tng mnh mt, hoc
thin ch nh trong thin th hc, a cht hc, lch s nhn loi - phi
mi mi l khng y v khng hn thin ch v mt l do l thiu ti
liu lch s, th k ch chng t s ngu dt v thiu hiu bit ca bn
thn, ngay c khi nh trng hp y, ci tham vng cho mnh l khng
th sai lm khng phi l ngyn nhn thm kn tht s ca tt c nhng
iu . Chn l v sai lm, cng ging nh tt c nhng phm tr lgc
hc vn ng trong nhng cc i lp, ch c gi tr tuyt i trong mt
phm vi cc k hn ch"3.
R rng, chn l khng phi l bt bin, vnh vin m n l mt qu
trnh nhn thc t thp n cao, ph thuc vo nhiu mi quan h gia ch
th v khch th nhn thc. Tuyt i ha tnh tuyt i, tnh vnh cu ca
chn l nh uyrinh th ch dn n ch ngha duy tm v siu hnh v
nhn thc.
Tnh lch s ca chn l, theo Ph.ngghen, cng ging nh quan h
o c: "T dn tc ny sang dn tc khc, t thi i ny sang thi i
khc, nhng quan nim v thin v c bin i nhiu n mc chng
thng tri ngc hn nhau"1.
Nh vy, Ph.ngghen khng nh nhng nguyn l c bn ca
qu trnh nhn thc trn lp trng duy vt bin chng, i lp vi ch
ngha duy tm v phng php siu hnh ca uyrinh.
Th t, t tng duy vt lch s.
2
Sd, t.20, tr.127.

Sd, t.20, tr.132.
1
3
Su tp T Thnh L
183
y l mt ni dung c Ph.ngghen quan tm gii quyt trong
tc phm. Bc b quan im ca uyrinh xem bo lc v chin tranh l c
s hnh thnh cc giai cp trong x hi, Ph.ngghen cho rng, iu kin
kinh t x hi, s pht trin ca lc lng sn xut, ch s hu l c s
c ngha quyt nh trong vic hnh thnh cc giai cp khc nhau.
"...Nhng cuc xung t khng ch gia nhng giai cp do i cng nghip
sinh ra, m cn gia lc lng sn xut v nhng phng thc trao i do
n to ra na - v mt khc, i cng nghip y, thng qua s pht trin ln
lao ca chnh lc lng sn xut y, cng cung cp nhng phng tin
gii quyt nhng s xung t "2. "Tng ng vi mt trang thi cha
trng thnh ca nn sn xut t bn ch ngha, vi nhng quan h giai cp
cha trng thnh l nhng l lun cha trng thnh"3.
Ph.ngghen ph phn ch ngha x hi khng tng ca Xanh
ximng, Phuri, mc d tt p, nhng khng da trn nhng tin tt
yu ca iu kin kinh t - x hi. thc v x hi, lch s v php quyn
ch c th c c trn c s tn ti x hi. Bi vy, Ph. ngghen bc b
quan nim ca uyrinh v chn l o c v php quyn vnh cu vut
qua mi giai on lch s ca mi dn tc v thi i khc nhau. Ngc li,
t tng v o c v php quyn ch c th da trn nhng quan h v
kinh t, x hi v giai cp nht nh trong mi giai on lch s.
nhn thc v vn dng quy lut vo i sng x hi, Ph.
ngghen nu ln quan nim v tt yu v t do: "T do khng phi l
s c lp tng tng i vi cc quy lut ca t nhin, m l s nhn
thc c nhng quy lut v ci kh nng - c c nh s nhn thc
ny - buc nhng quy lut tc ng mt cch c k hch nhm nhng
mc ch nht nh... Nh vy, t do c ch khng phi l ci g khc hn
l ci nng lc quyt nh mt cch hiu bit cng vic. Do , s phn
on ca mt ngi v mt vn nht nh, cng t do bao nhiu th ni
dung ca s phn on s c quyt nh vi mt tnh tt yu cng ln
by nhiu"1.
Ph.ngghen cng nh gi s pht trin ca trit hc trong lch s,
t trit hc c i ti ch ngha duy vt hin i. cng l qu trnh biu
hin s lin h thng nht gia trit hc v khoa hc: "Ni chung, y
2
3
Sd, t.20, tr.358.

Sd, t.20, tr.358.
Su tp T Thnh L
184
khng cn l mt trit hc na, m l mt th gii quan, n khng cn phi
c chng thc v biu hin thnh mt khoa hc c bit no ca cc
khoa hc, m c chng thc v biu hin trong cc khoa hc hin thc"2.
Tm li, Chng uyrinh l mt tc phm th hin th gii quan
duy vt bin chng v trit hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi
khoa hc. Vi phng php bin chng duy vt trn c s nn tng th gii
quan , Ph.ngghen tng kt ton din ch ngha Mc, u tranh
chng li cc quan im i lp, v tc phm tr thanh v kh l lun sc
bn trong phong tro cch mng ca giai cp v sn th gii.
Nm 1884, Ph.ngghen vit tc phm Ngun gc ca gia nh, ca
ch t hu v ca nh nc. Cun sch trnh by nhng ni dung v
ch ngha duy vt lch s. Xut pht t diu kin kinh t dn n cc
hnh thc hn nhn gia nh v phn chia giai cp trong x hi,
Ph.ngghen i n kt lun rng, ch t hu, giai cp v nh nc l
kt qu ca qu trnh pht trin sn xut trong x hi; nh nc l cng c
bo v li ch cho giai cp thng tr v p t s thng tr i vi cc
giai cp khc. Vi s pht trin ca lch s, trong x hi tung lai, tt yu
dn ti s tiu vong ca quan h giai cp v nh nc.
Tc phm Bin chng ca t nhin c Ph.ngghen vit t l873
n 1886, xut bn ln u tin vo nm 1925 Lin X. Tc phm gii
quyt nhiu vn v th gii quan v phng php lun ca trit hc duy
vt bin chng. V vy, y l mt trong nhng tc phm quan trng nht
ca Ph.ngghen.
Th nht, vn vt cht v vn ng.
Trc ht, Ph.ngghen ch ra tnh thng nht vt cht trong s a
dng v khc bit v cht v v lng. Tnh thng nht vt cht ca th gii
biu hin trong s lin h, chuyn ha, lun lun vn ng v pht trin
theo mt qu trnh ngy cng i ln, vi s phong ph v a dng trong
tnh h thng, tnh chnh th. Ph.ngghen vit: "Tt c nhng s khc nhau
v cht trong gii t nhin u da hoc l trn thnh phn ha hc khc
nhau, hoc l trn nhng s lng hay hnh thc vn ng (nng lng)
khc nhau, hoc nh trong hu ht mi trng hp u da trn c hai ci
"1. Tt c th gii t nhin m chng ta c th nghin cu c l mt
2
1
Su tp T Thnh L
185
h thng, mt tp hp cc vt th khng kht vi nhau" 2. Vt cht, vi tnh
cch l vt cht, l mt sng to thun ty ca t duy v l mt s tru
tng. Chng ta b qua nhng s khc nhau v cht ca nhng s vt, khi
chng ta gp chng, vi t cch l nhng vt tn ti hu hnh, vo khi
nim vt cht"3. Quan nim v tnh thng nht vt cht ca th gii l kt
qu ca qu trnh pht trin lu di ca trit hc duy vt, da trn nhng
thnh tu ca khoa hc t nhin, l s khi qut ht sc c ngha ca
Ph.ngghen bng phng php t duy bin chng.
Trong tc phm, Ph.ngghen trnh by mt cch c h thng t
tng v s vn ng ca vt cht. Vn ng l g? Ph.ngghen vit: "Vn
ng, hiu theo ngha chung nht, tc l uc hiu l mt phng thc tn
ti ca vt cht, l mt thuc tnh c hu ca vt cht, th bao gm tt c
mi s thay i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i v
tr n gin cho n t duy"4.
Nh vy, vn ng l s bin i ni chung, bao hm tt c mi tnh
cht v mi khuynh hng, vi ngha bn cht l phng thc tn ti, l
thuc tnh hu c ca vt cht.
Ph.ngghen cng ch ra cc hnh thc vn ng c bn ca vt cht
nh vn ng c gii ca cc khi lng, vn ng vt l ca cc phn t,
vn ng ha hc ca cc nguyn t, v tin on v s vn ng ca
trng in t.
"ng nhin, nghin cu bn cht ca s vn ng phi bt u t
nhng hnh thc thng nht, n gin nht ca s vn ng y v phi hc
tp hiu c nhng hnh thc y, ri mi c th t ti mt kt qu no
y trong vic gii thch nhng hnh thc cao v phc tp hn. Nh vy,
chng ta thy rng trong s pht trin lch s ca khoa hc t nhin, l lun
v s thay i v tr n gin, c hc ca cc thin th, v cc khi lung
trn a cu c nghin cu trc tin; sau l l lun v s vn ng
ca cc phn t, tc vt l hc, v ngay sau , gn nh song song vi vt
l hc v c khi i trc n, l khoa hc v s vn ng ca cc nguyn t,
tc ha hc. Ch khi no cc ngnh tri thc khc nhau y v nhng hnh
thi vn ng thng tr trong th gii v sinh pht trin ti mt mc cao,
Sd, t.20, tr.520.

Sd, t.20, tr.751.
4
Sd, t..20, tr.519.
3
Su tp T Thnh L
186
th ngi ta mi c th gii thch mt cch c hiu qu nhng hin tng
ca vn ng biu hin qu trnh s sng"1.
Gia cc hnh thc vn ng lun c s lin h, chuyn ha ln
nhau. Ph.ngghen cho rng: "Trong nhng iu kin nht nh, chng c
th chuyn ha t mt hnh thi ny sang mt hnh thi khc. Vn ng c
gii ca cc khi lng chuyn ha thnh nhit, thnh in, thnh t, nhit
v in chuyn ha thnh phn gii ha hc; v ngc li qu trnh ha hp
ha hc li sinh ra nhit v in v thng qua in m sinh ra t, cui cng
nhit v in li sinh ra vn ng c gii ca cc khi lng. V s chuyn
ha din ra nh sau: mt s lng nht nh ca mt hnh thi vn ng
bao gi cng tung ng vi mt lng chnh xc nht nh ca mt hnh
thi vn ng khc".2
Quan nim v vn ng ca Ph.ngghen i lp vi t tng duy
tm, c gii my mc, siu hnh v vn ng, d n cha ng nhng
tin ca khoa hc t nhin: "T tng khi qut cao nht m khoa hc
t nhin y t n l t tng cho rng mi trt t c xc nh trong
gii t nhin l c mc ch, l mc ch lun tm thng caVn ph,
tho mc ch lun ny th mo sinh ra l n chut, chut sinh ra l b
mo n v ton b gii t nhin c sng to ra chng minh tr tu ca
ng to ha"3. Ph.ngghen cng ph phn thuyt "cht nhit" ca
Claudiux khi cho rng s vn ng s dn ti khuch tn nng lng v
v tr s ngy mt ngui lnh, dn ti vic khng tn ti s sng trn tri
t. Tuy nhin, Ph.ngghen khng nh tnh bt dit ca vn ng, cng
nh ca s sng: "Khoa hc t nhin hin i phi vay mn ca trit
hc lun im v tnh khng th tiu dit c ca vn ng, khng c
lun im ny th khoa hc t nhin khng th tn ti c"4.
Trn c s nhng thnh tu ca khoa hc t nhin, Ph.ngghen
nu ln tnh chnh th, tnh a dng ca qu trnh vn ng, chuyn ha ca
th gii vt cht v tn v vnh vin.
Th hai, t tng v php bin chng.
Php bin chng trong tc phm trc ht biu hin quan nim ca
Ph.ngghen v vai tr ca t duy l lun: "... Cng nh bt k khoa hc
1
Sd, t.20, tr.530.
3
Sd, t.20, tr.465.
4
Sd, t.20, tr.479.
2
Su tp T Thnh L
187
no khc, khoa hc v t duy l mt khoa hc lch s, l khoa hc v s
pht trin ca lch s t duy con ngi... Cn v php bin chng th cho
ti nay mi c hai nh t tng l Arixtt v Hghen nghin cu tng
i chnh xc. Nhng php bin chng l mt hnh thc t duy quan trng
nht i vi khoa hc t nhin hin i, bi ch v c n mi c th em li
s tng ng v do em li phng php gii thch nhng qu trnh
pht trin din ra trong gii t nhin, gii thch nhng mi lin h ph bin,
nhng bc qu t mt lnh vc nghin cu ny sang mt lnh vc
nghin cu khc"1.
Bn v php bin chng trong lch s, Ph.ngghen cp n php
bin chng ca trit hc Arixtt, cct, Cant v Hghen. Trn tinh thn
ph phn, Ph.ngghen nhn mnh ht nhn hp l trong php bin
chng duy tm ca Hghen. Theo quan nim ca C.Mc: "Tnh cht thn b
m php bin chng mc phi trong tay Hghen tuyt nhin khng
ngn cn Hghen tr thnh ngi u tin trnh by mt cch bao qut v
c thc nhng hnh thi vn ng chung ca php bin chng. Hghen,
php bin chng b ln ngc u xung t. Ch cn dng n li l s pht
hin c ci ht nhn hp l ca n ng sau ci v thn b ca n" 2. T
tng khng nh rng, bin chng khch quan ca th gii t nhin
ng vai tr quyt nh i vi bin chng ch quan trong t duy con
ngi. Nhng quy lut c bn ca php bin chng nh "quy lut v s
chuyn ha t s lng thnh cht lng v ngc li, quy lut v s xm
nhp ln nhau ca cc i lp, quy lut v s ph nh ca ph nh" 3 l s
phn nh nhng mi lin h c bn v ph bin trong gii t nhin v lch
s. "Vy l t trong lch s ca gii t nhin v lch s ca x hi loi
ngi m ngi ta rt ra c cc quy lut ca php bin chng...
Nhng quy lut bin chng l nhng quy lut tht s ca s pht trin ca
gii t nhin..."4. Ph.ngghen kt lun trn tinh thn ca trit hc duy vt
bin chng: "Bin chng gi l khch quan th chi phi trong ton b gii
t nhin, cn bin chng gi l ch quan, tc l t duy bin chng, th ch
l s phn nh s chi phi, trong ton b gii t nhin, ca s vn ng
thng qua nhng mt i lp, tc l nhng mt, thng qua s u tranh
Sd, t.20, tr.478-488.

Sd, t.20, tr.494.
3
Sd, t.20, tr.510.
4
Sd, t.20, tr.510-511.
2
Su tp T Thnh L
188
thng xuyn ca chng v s chuyn ha cui cng ca chng t mt i
lp ny thnh mt i lp kia"1.
Vi nhng t tng bin chng v tnh h thng, s chuyn ha ca
cc qu trnh thng nht v a dng trong th gii vt cht, Ph.ngghen
vit: "Quan nim mi v gii t nhin c hon thnh trn nhng nt
c bn: tt c ci g cng nhc u b tan ra, tt c ci g l c nh u bin
thnh my khi, v tt c nhng g c bit m ngi ta cho l tn ti vnh
cu th tr thnh nht thi; v ngi ta chng minh rng ton b gii
t nhin u vn ng theo mt dng v mt tun hon vnh cu" 2. Bn
cht ca qu trnh bin chng chnh l s bt dit v vnh vin ca vt
cht vn ng: "Vt cht vn ng theo mt chu trnh bt dit... mt chu
trnh m trong mi hnh thc tn ti hu hn ca vt cht, d l mt
tri hay l tinh vn, mt con vt ring l hay l mt loi ng vt, s ha
hp hay l s phn gii ha hc, cng u c tnh cht tm thi nh nhau;
chu trnh m trong khng c g l vnh cu, tr ci vt cht ang vnh
vin bin i, vnh vin vn ng, v cc quy lut theo vt cht vn
ng v bin i... Chng ta cng tin chc rng qua tt c mi s chuyn
ha ca n, vt cht vn c vnh vin nh th, rng khng bao gi mt
thuc tnh ca n li c th mt i v v th nu nh mt ngy kia n phi
hy dit mt a hoa rc r nht ca n trn tri t tc l ci tinh thn
ang t duy, th n li phi - cng vi mt tnh tt yu st thp nh th - ti
sinh ci tinh thn y mt ni no khc v trong mt thi gian no khc"3.
Ph.ngghen cng khng nh rng, t duy bin chng l cha kha,
l con ng dn ti s pht trin ca khoa hc, khoa hc lm trn s
mnh cao c ca n: "... Mt dn tc mun ng vng trn nh cao ca
khoa hc th khng th khng c t duy l lun... Ch c php bin chng
mi c th gip cho khoa hc t nhin vut khi nhng kh khn v l
lun...Trn thc t, y, ngy nay khng cn mt li thot, khng cn
mt kh nng no c th nhn thy nh sng nu khng t b t duy siu
hnh m quay tr li vi t duy bin chng, bng cch ny hay cch khc"4.
Bi vy, "Trong thc t, khinh mit php bin chng th khng th khng
b trng pht... s khinh thng php bin chng theo kiu kinh nghim
ch ngha s b trng pht nh sau: n a mt s ngi thc nghim ch
Sd, t.20, tr.694.

Sd, t.20, tr.471
3
Sd, t.20, tr.482-483.
4
Sd, t.20, tr.489-490.
2
Su tp T Thnh L
189
ngha tnh to nht sa vo ch d oan ngu xun nht, sa vo thn linh hc
cn i"1.
Chnh vai tr ca php bin chng dn ti mi lin h thng nht
gia trit hc v khoa hc t nhin. Khoa hc t nhin t c s cho nhng
khi qut ph bin ca trit hc, cn nhng khi qut trit hc li tr thnh
phng php lun cho khoa hc t nhin i su vo nghin cu th gii
khch quan. Ph.ngghen vit: "Nhng nh khoa hc t nhin tng rng
h thot khi trit hc bng cch khng n n hoc ph bng n.
Nhng v khng c t duy th h khng th tin ln uc mt bc no...
Nhng ai ph bng trit hc nhiu nht li chnh l nhng k n l ca
nhng tn tnh thng tc ha, ti t nht ca nhng hc thuyt trit hc ti
t nht. D nhng nh khoa hc t nhin c lm g i na th h cng vn
b trit hc chi phi. Vn ch ch h mun b chi phi bi mt th trit
hc ti t hp mt hay h mun c hng dn bi mt hnh thc t duy
l lun da trn s hiu bit v lch s t tng v nhng thnh tu ca
n"2.
Mi lin h bin chng gia vt cht vn ng vi khoa hc c
Ph.ngghen ch ra trong s thng nht: cc hnh thc vn ng ca th gii
vt cht l c s hnh thnh cc lnh vc khoa hc khc nhau. ng thi,
s lin h v chuyn ha gia cc hnh thc vn ng hnh thnh nn
cc khoa hc lin ngnh. Bin chng khch quan quyt nh bin chng
ca qu trnh nhn thc, t duy, trong hnh thc ha cc khoa hc. "Nh
th l im tip xc gia khoa hc phn t v khoa hc nguyn t, c hai
ngnh u tuyn b rng mnh khng c thm quyn, nhng chnh l ni
ngi ta phi ch i nhng thnh qu to ln nht"3.
Th ba, t tng ca Ph.ngghen v s sng v ngun gc con
ngi.
Qu trnh pht trin ca th gii t nhin l ngun gc ca s sng,
ngun gc ca s hnh thnh con ngi v lch s x hi. Da trn nhng
thnh tu khoa hc t nhin v i ca thi k ny, Ph.ngghen ch ra
qu trnh pht trin bin chng ca th gii t nhin: "C l phi tri qua
hng nghn nm mi c c nhng iu kin trong c th thc hin
c bc tin tip theo v t cht anbumin khng c hnh th nht nh
1
Sd, t.20, tr.508.

Sd, t.20, tr.692-693.
3
Sd, t.20, tr.799.
2
Su tp T Thnh L
190
y c th xut hin t bo u tin nh hnh thnh nn mt ci nhn v
mt ci mng bc bn ngoi. Nhng vi ci t bo u tin y th c s
cho s cu thnh hnh thc ca th gii hu c cng c... Da theo cc
ti liu c sinh hc, th pht trin trc ht l v s cc loi sinh vt nguyn
thy khng t bo v c t bo, trong ch c loi Eozoon canadens l
cn st li ti ngy nay, v trong mt vi loi dn dn phn ha
hnh thnh nhng cy c u tin, mt s loi th hnh thnh nhng ng
vt u tin. T nhng ng vt u tin pht trin - ch yu l do s
tip tc phn ha v s nhng lp, b, h, ging v loi ng vt ri sau
cng i n ci hnh thi m trong h thng thn kinh t ti trnh d
pht trin y nht, tc l hnh thc cc loi c xng sng, v cui
cng trong cc loi c xng sng m trong gii t nhin t ti trnh
t nhn thc c mnh: l con ngi"1.
Qu trnh pht trin ca th gii t nhin t n mc cao nht s
hnh thnh con ngi v x hi loi ngi. Con ngi tr thnh ch th ca
t nhin - x hi, ci bin th gii t nhin v x hi phc v cho mc ch
ca mnh. "Ch c con ngi mi t c n ch in ci du ca mnh ln
gii t nhin, khng ch bng cch di chuyn cc loi thc vt v ng vt
t ch ny sang ch khc, m cn lm bin i c cy c v cc th vt ti
mt mc m kt qu ca hot ng ca h ch c th bin mt, khi no
ton b tri t tiu vong"2.
Ph.ngghen cng chng minh ngun gc ca s sng xut pht t
nhng iu kin tt yu ca cc qu trnh ha hc, sinh hc, ph nh vai
tr sng to ca Thng hoc du nhp s sng t khng gian v tr. T
, Ph.ngghen ch ra vai tr ca lao ng v ngn ng trong vic hnh
thnh con ngi. "Cc nh kinh t chnh tr khng nh rng lao ng l
ngun gc ca mi ca ci. Lao ng ng l nh vy, khi i i vi t
nhin l ci cung cp nhng vt liu cho lao ng bin thnh ca ci.
Nhng lao ng cn l mt ci g v cng ln lao hn th na. Lao ng l
iu kin c bn u tin ca ton b i sng loi ngi, v nh th n
mt mc m trn mt ngha no , chng ta phi ni: lao ng sng
to ra bn thn con ngi"3.
Ph.ngghen trnh by quan nim v vai tr quyt nh ca lao
ng trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi. Do lao ng m
1
Sd, t.20, tr.474-475.

Sd, t.20, tr.475.
3
Sd, t.20, tr.641.
2
Su tp T Thnh L
191
bn tay con ngi ngy cng bin i ph hp vi tnh cht phc tp
ca qu trnh lao ng. Lao ng to nn vt phm di do, t con
ngi ngy cng c iu kin pht trin v th lc v tr lc. Lao ng
cng l iu kin tt yu hnh thnh ngn ng v t duy. "Dn dn vi
s pht trin ca bn tay v vi qu trnh lao ng, con ngi bt u thng
tr t nhin v c mi ln s thng tr tin ln mt bc, l mi ln n
m rng thm tm mt ca con ngi"1. "em so snh con ngi vi cc
loi vt, ngi ta s thy r rng ngn ng bt ngun t lao ng v cng
pht trin vi lao ng, l cch gii thch duy nht ng v ngun gc
ca ngn ng"2.
T , Ph.ngghen kt lun: "Trc ht l lao ng; sau lao ng v
ng thi vi lao ng l ngn ng, l hai s kch thch ch yu nh
hng n b c ca con vn, lm cho b c n dn dn bin chuyn
thnh b c ca con ngi"3. ng thi, thng qua qu trnh pht trin ca
lao ng v ngn ng m cc gic quan ca con ngi ngy cng hon
thin, cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi ra i v pht trin.
Ph.ngghen cho rng: "T th h ny sang th h khc, chnh ngay lao
ng cng ngy cng nhiu v hn, hon thin hn, c nhiu mt hn.
Thm vo ngh sn bn v chn nui thi cn c nng nghip, v tip theo
, li c thm ngh ko ch, dt vi, ngh lm kim kh, ngh lm gm
v ngh hng hi. Cui cng, ngh thut v khoahc ra i bn cnh
thng nghip v cng nghip; cc b lc bin thnh nhng dn tc v
quc gia, php lut v chnh tr pht trin, v song song vi nhng ci ,
cng pht trin s phn nh mt cch o tng tn ti ca con ngi vo
trong u c ca con ngi: tn gio"4.
R rng, lao ng l c s u tin hnh thnh con ngi v lch
s x hi mt cch t gic. Phng php bin chng duy vt p dng vo
nghin cu cc vn x hi vch r bn cht, ngun gc, ng lc ca
qu trnh lch s chnh l lao ng, l pht hin cc k to ln ca
Ph.ngghen.
Tm li, "Bin chng ca t nhin" l mt tc phm mu mc trong
kho tng kinh in ca trit hc C.Mc v Ph.ngghen. Vn dng phng
php bin chng duy vt vo vic gii quyt nhng vn ca t nhin v
lch s, Ph.ngghen trnh by mt cch khoa hc v tnh bin chng
khch quan ca gii t nhin, v s pht trin ca khoa hc t nhin trong
1
Sd, t.20, tr.644.

Sd, t.20, tr.645.
3
Sd, t.20, tr.646.
4
Sd, t.20, tr.650-651.
2
Su tp T Thnh L
192
mi quan h vi trit hc, v vt cht vn ng, v ngun gc loi ngi v
lch s x hi. Tc phm th hin quan im duy vt bin chng v duy
vt lch s mt cch thuyt phc.
Nm 1886, Ph.ngghen vit tc phm "Ltvch Phoibc v s co
chung ca trit hc c in c", hon thnh v c xut bn nm 1888.
Ni dung ca tc phm cp n nhiu vn nh vn c bn
ca trit hc, nh gi v lch s trit hc c in c, phng php lun
trit hc duy vt bin chng, thc cht ca cuc cch mng trong lch s
trit hc ca C.Mc v Ph.ngghen. Sau y l mt s ni dung ni bt.
Vn c bn ca trit hc.
Ph.ngghen xc lp tiu chun phn chia cc h thng trit
hc, v cng l c s xc nh i tng v phng php nghin cu
trit hc trong lch s. Ph.ngghen nu ln nh ngha v vn c bn ca
trit hc: "Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l ca trit hc hin
i, l vn quan h gia t duy v tn ti" 1. Bi v, Ph.ngghen gii
thch rng "ngay t thi ht sc xa xa, khi con ngi hon ton cha bit
g v cu to thn th ca h v cha bit gii thch nhng iu thy trong
gic m, h i n ch quan nim rng t duy v cm gic ca h khng
phi l hot ng ca chnh thn th h, m l hot ng ca mt linh hn
c bit no c tr trong thn th v ri b thn th khi h cht, ngay t
thu , h phi suy ngh v quan h gia linh hn y vi th gii bn
ngoi"2.
Ph.ngghen khng nh hai mt ca vn c bn ca trit hc. Mt
th nht: "Vn quan h gia t duy vi tn ti, gia tinh thn vi t
nhin, mt vn ti cao ca ton b trit hc... xem ci no c trc, tinh
thn hay t nhin? Vn bt chp gio hi, li mang mt hnh thc
gay gt: th gii l do Cha tri sng to ra, hay n vn tn ti t trc
n nay? "3. Xut pht t vic gii quyt mi quan h y m phn chia cc
h thng trit hc. Ph.ngghen ni: "Cch gii p vn y chia cc
nh trit hc thnh hai phe ln. Nhng ngi qu quyt rng tinh thn c
trc t nhin... thuc phe ch ngha duy tm. Cn nhng ngi cho rng
t nhin l ci c trc th thuc cc hc phi khc nhau ca ch ngha duy
vt"4.
Sd, t.21, tr.403.
3
Sd, t.21, tr.404.
4
Sd, t.21, tr.404-405.
2
Su tp T Thnh L
193
Mt th hai ca vn c bn ca trit hc, l "t duy ca chng
ta c th nhn thc c th gii hin thc khng? Trong cc quan nim v
cc khi nim ca chng ta v th gii hin thc, chng ta c th phn nh
c mt hnh nh ng n ca hin thc khng?" 5. Ph.ngghen cho rng
phn ln cc nh trit hc tha nhn con ngi c th nhn thc c th
gii, cn mt s nh trit hc nh Hium v Cant li ph nhn kh nng
nhn thc ca con ngi.
Trn tinh thn duy vt bin chng, Ph.ngghen khng nh ng lc
ca s pht trin t duy l xut pht t iu kin vt cht ca lch s x hi:
"T cct n Hghen v t Hpx n Phoibc, iu thc y cc nh
trit hc tin ln, hon ton khng phi ch l sc mnh ca t duy thun
ty, nh h tng. Ci tht ra thc y h tin ln ch yu l bc tin
mnh m, ngy cng nhanh chng v ngy cng mnh lit ca khoa hc t
nhin v ca cng nghip"1.
C th ni rng, theo tinh thn ca Ph.ngghen, th s pht trin ca
lch s trit hc l cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy
tm, trn c s vn c bn ca trit hc.
nh gi trit hc Hghen v Phoibc.
L ngi nghin cu rt su sc v trit hc Hghen, Ph.ngghen
nh gi cao vai tr ca php bin chng duy tm mc d n mu thun vi
h thng trit hc . Tuy nhin, Ph.ngghen cho rng: "Hin nhin l do
nhng nhu cu ca "h thng", ng thung phi dng n nhng kt cu
gng go, v mi n nay bn th ch nh mn ca ng vn cn la li
tht om sm v nhng kt cu y. Nhng nhng kt cu ch l ci
khung, ci gian cho cng trnh ca ng m thi. Nu ngi ta ng ph
cng ng li nhng kt cu y m i su hn na vo trong ta nh
s, ngi ta s thy trong y c v s nhng vt qu gi n nay vn cn
gi c ton b gi tr ca chng. i vi tt c cc nh trit hc, h
thng chnh l ci tm thi, v n ny sinh t mt nhu cu khng tm thi
ca tinh thn con ngi, nhu cu khc phc tt c mi mu thun"2.
Ht nhn hp l ca trit hc Hghen l php bin chng.
Ph.ngghen vit: "Nhng tt c nhng iu khng ngn tr h thng
Hghen bao trm mt lnh vc ht sc rng hn bt c h thng no trc
kia, v pht trin, trong lnh vc , mt s phong ph v t tng m
ngy nay ngi ta vn cn ngc nhin. Hin tng hc tinh thn... lgc
hc, trit hc t nhin, trit hc tinh thn... trit hc lch s, trit hc php
5
Sd, t.21, tr.405.

2
Sd, t.21, tr.397-398.
1
Su tp T Thnh L
194
quyn, trit hc tn gio, lch s trit hc, m hc v.v, trong tng lnh
vc lch s khc nhau y, Hghen c gng pht hin ra v ch r si ch
ca s pht trin xuyn sut lnh vc y. V Hghen khng nhng ch l
mt thin ti sng to, m cn l mt nh bc hc c tri thc bch khoa,
nn nhng pht biu ca ng to thnh thi i"3.
Xut pht t mu thun trong trit hc Hghen m hnh thnh cc
trng phi trit hc khc nhau: "Ton b hc thuyt ca Hghen n
mt khong rt rng cho cc quan im ng phi thc tin ht sc khc
nhau. V trong gii l lun c hi y, trc ht c hai vic c ngha
thc tin: tn gio v chnh tr. Ngi no ch yu coi trng h thng ca
Hghen th ngi c th l kh bo th trong hai lnh vc ; cn ngi
no chn phng php bin chng l ch yu th ngi , v chnh tr
cng nh v tn gio, c th thuc vo phi i lp cc oan nht"1.
D xut pht t lp trng th gii quan duy tm, nhng trit hc
ca Hghen, xt v phng php bin chng, l c ngha cch mng, th
hin qu trnh lin h, tc ng, chuyn ha v pht trin khng ngng ca
th gii. Ph.ngghen khng dnh: "Nhng ngha thc s v tnh cht cch
mng ca trit hc Hghen... chnh l ch n vnh vin kt liu tnh ti
hu ca nhng kt qu ca t tng v ca hnh ng con ngi" 2. "i
vi trit hc bin chng th khng c g l ti hu, l tuyt i, l thing
ling c. N ch ra - trn mi s vt v trong mi s vt - du n ca s suy
tn tt yu, v i vi n, khng c g tn ti ngoi qu trnh khng ngng
ca s hnh thnh v s tiu vong, ca s tin trin v cng tn t thp ln
cao"3.
V trit hc Phoibc, Ph.ngghen nh gi cao th gii quan duy
vt nhn bn nhng ng thi cng ch ra hn ch ca h thng trit hc
, bi v trong cha ng tnh cht my mc, siu hnh v duy tm v
mt lch s.
ng gp ca trit hc Phoibc, theo Ph.ngghen, l a "ch
ngha duy vt tr li ngi vua... Tt c chng ti lp tc tr thnh mn
ca Phoibc... Quan im mi d nh hng mnh m n Mc nh
th no, mc d Mc vn c nhng kin bo lu c tnh cht ph phn"4.
3
Sd, t.21, tr.397.

Sd, t.21, tr.399.
2
Sd, t.21, tr.394.
3
Sd, t.21, tr.395.
4
Sd, t.21, tr.401.
1
Su tp T Thnh L
195
Song, do cha vt qua c hn ch ca thi i mnh, ng thi,
vi phng php t duy siu hnh, Phoibc khng ch ph phn th gii
quan duy tm m cn ph nh ht nhn hp l l php bin chng trong
trit hc Hghen. "Ch tuyn b mt h thng trit hc no l sai lm th
cha c ngha l thng c n... Ngha l phi tiu dit hnh thc ca n
bng ph bnh, nhng cu ly ni dung mi m n t c"5.
Ph.ngghen ph phn trit hc ca Phoibc l biu hin ca ch
ngha duy tm v lch s.
Khi ni v tn gio theo quan nim ca Phoibc, Ph.ngghen vit:
"Li khng nh ca Phoibc cho rng cc thi i ca loi ngi ch
khc nhau bi nhng thay i v phng din tn gio l hon ton sai. Ch
c th ni n nhng bc ngot lch s ln c km theo nhng s thay i
v tn gio"1.
Bn n vn con ngi, Phoibc li tru tng ha vn con
ngi. Ph.ngghen ph phn: "V hnh thc, ng l mt ngi hin
thc ch ngha, ng ly con ngi lm xut pht im, song ng hon ton
khng ni n th gii trong con ngi y sng, v vy, con ngi m
ng ni, lun lun l con ngi tru tng"2. V o c con ngi,
Phoibc ng nht quan h o c trong mi giai on lch s, mi thi
i khc nhau. Ph.ngghen cho rng: "Nhng vt tch cui cng ca tnh
cht cch mng trong trit hc ca ng u bin mt ht v ch cn li ci
ip khc c k: hy yu nhau i, hy m nhau i, khng cn phn bit
nam n v ng cp. Tht l gic m thin h thun ha... Hc thuyt ca
Phoibc v o c th cng ging nh tt c nhng hc thuyt trc .
N c gt gia cho thch hp vi mi thi k, mi dn tc, mi hon
cnh, v chnh v th m khng bao gi n c th em p dng c u
c"3.
R rng, d xut pht t nn tng th gii quan duy vt, nhng
Phoibc ri vo duy tm, siu hnh khi nhn thc v con ngi v lch
s. Tuy nhin, hn ch, theo Ph.ngghen, "l li ti nhng iu kin thm
hi c hi , nhng iu kin khin cho nhng gh Gio s trit
hc u do bn chit trung ch ngha chuyn git rp chim ot ht, cn
Phoibc, ngi vut tt c nhng bn mt tri mt vc, li buc phi
5
Sd, t.21, tr.402.

Sd, t.21, tr.418.
2
Sd, t.21, tr.420.
3
Sd, t.21, tr.425.
1
Su tp T Thnh L
196
nng dn ha v ru r trong mt lng nh. Nu nh Phoibc vn khng
tip thu c quan im lch s v t nhin, t nay tr thnh c th c
c v trt b c tt c ci g l phin din trong ch ngha duy vt
Php, th khng phi l li ti ng"4.
V bc ngot cch mng trong trit hc.
Thc cht ca vic ph phn trit hc Hghen v Phoibc chnh l
khng nh nhng nguyn l ca trit hc duy vt bin chng. Bi vy,
Ph.ngghen nh gi cc nh trit hc c trong lch s u quan nim
trit hc theo truyn thng: "Nhng ci trit hc bay ln trn tt c cc
khoa hc ring bit v tng hp cc khoa hc y li thnh khoa hc ca cc
khoa hc th i vi Phoibc vn l mt hng ro khng th vt qua
c, mt vt thing ling bt kh xm phm, m vi t cch l nh trit
hc, ng cng dng li na ng, na di th duy vt nhng na trn
th duy tm"1.
i vi Hghen, Ph.ngghen nhn xt rng: "... Kha cnh cch
mng trnh by trn kia ca trit hc Hghen, tc l phng php bin
chng, lm im xut pht. Nhng di hnh thc kiu Hghen th phng
php y khng dng c. Hghen, bin chng l s t pht trin ca
nim"2.
Cho nn, tnh cht khng trit v th gii quan v phng php
bin chng l c im chung nht m cc nh trit hc c t Hghen n
Phoibc khng th vt qua. Ph.ngghen cho rng trit hc duy vt bin
chng l kt qu ca s ci to mt cch c bn ch ngha duy vt nhn
bn ca Phoibc v php bin chng duy tm ca Hghen. Ph.ngghen
vit: "Chng ti li tr v vi quan im duy vt v thyrng nhng nim
trong u c ca chng ta l nhng phn nh ca s vt hin thc, ch
khng xem nhng s vt hin thc l nhng phn nh ca giai on ny
hay giai on khc ca nim tuyt i. Do , php bin chng uc quy
thnh khoa hc v cc quy lut chung ca s vn ng ca th gii bn
ngoi cng nh ca t duy con ngi"3. "Nhng quy lut t m cho
mnh mt con ng i, mt cch v thc, di hnh thc tnh tt yu
bn ngoi, gia mt lot v cng tn nhng ngu nhin b ngoi. Nhng
nh vy th bn thn bin chng ca nim cng ch n thun l s phn
4
Sd, t.21, tr.412.

Sd, t.21, tr.427.
2
Sd, t.21, tr.428-429.
3
Sd, t.21, tr.429.
1
Su tp T Thnh L
197
nh c thc ca s vn ng bin chng ca th gii hin thc; v lm
nh vy, l php bin chng ca Hghen c t ngc li, hay ni
ng hn t ch trc kia n ng bng u, by gi ngui ta t n ng
bng chn... Nhng nh th l mt cch mng ca trit hc Hghen c
khi phc li v ng thi c gii thot khi nhng trang sc duy tm
ch ngha"4.
Ph.ngghen cng chng minh mi quan h thng nht gia nhng
thnh tu ca khoa hc t nhin vi nhng kt lun trit hc. Khoa hc t
nhin, c bit l ba pht minh v i: thuyt t bo, nh lut chuyn ha
nng lng v thuyt tin ha ng vai tr l tin cho s hnh thnh
v pht trin ca phng php bin chng duy vt. Ph.ngghen vit: "c
bit c ba pht hin v i lm cho kin thc ca chng ta v mi lin h
ca cc qu trnh t nhin tin ln nhng bc khng l... Nh ba pht hin
v i v nh nhng thnh tu ln lao khc ca khoa hc t nhin m
ngy nay chng ta c th chng minh nhng nt ln ca mi lin h gia
cc qu trnh ca t nhin khng nhng trong cc lnh vc ring bit, m c
mi lin h gia cc lnh vc y ni chung v c th trnh by mt bc
tranh bao qut v mi lin h trong t nhin, di mt hnh thc gn nh
c h thng, bng cc s kin do chnh khoa hc t nhin thc nghim
cung cp"1.
Vn dng trit hc duy vt bin chng vo vic nhn thc cc quy
lut ca lch s x hi l mt vn c ngha cn bn ca trit hc Mc,
c Ph.ngghen khi qut trong tc phm ny. iu cng biu hin
tnh cht duy vt trit ca ch ngha duy vt bin chng trong lnh vc
x hi. Ph.ngghen vit: "iu ng vi gii t nhin m chng ta coi
l mt qu trnh pht trin lch s, th cng ng vi tt c cc b mn ca
lch s x hi v cng ng vi ton b cc khoa hc nh nghin cu
nhng ci thuc v con ngi... Cho nn y, cng ht nh trong lnh vc
t nhin, cn phi loi b nhng mi lin h nhn to y, bng cch tm ra
nhng mi lin h hin thc - mt nhim v m xt n cng, l phi pht
hin ra nhng quy lut vn ng chung, nhng quy lut chi phi lch s ca
x hi loi ngi"2.
Ph.ngghen cng ch ra s khc nhau gia t nhin v lch s. Quy
lut t nhin t n din ra, cn quy lut ca lch s th phi thng qua hot
4
Sd, t.21, tr.430.

Sd, t.21, tr.432-433.
2
Sd, t.21, tr.434-435.
1
Su tp T Thnh L
198
ng t gic, c mc ch ca con ngi. "Con ngi lm ra lch s ca
mnh - v lun l lch s ny din ra nh th no - bng cch l mi ngi
theo ui nhng mc ch ring, mong mun mt cch c thc, v chnh
kt qu chung ca v s nhng mun tc ng theo nhiu hng khc
nhau v ca nhng nh hng mun v ca nhng mun vo th
gii bn ngoi to nn lch s"3.
Ph.ngghen khng nh rng, ng lc thc y s pht trin ca
lch s x hi l cuc u tranh gia cc giai cp i lp nhau, v li ch
ca mnh, m trc ht l li ch kinh t. Suy n cng, cc quan h v
chnh tr, nh nc, php quyn, tn gio u xut pht t ngun gc su
xa l quan h v kinh t ng vai tr quyt nh. Ph.ngghen vit: "Trong
cuc u tranh gia giai cp chim hu rung t v giai cp t sn, cng
nh trong cuc u tranh gia giai cp t sn v giai cp v sn, th trc
ht, vn l nhng li ch kinh t - tha mn nhng li ch kinh t th
quyn lc chnh tr ch c s dng lm mt phng tin n thun" 1.
Trong lch s hin i th nh vy l t nht cng chng minh c rng
tt c cuc u tranh chnh tr u l u tranh giai cp, v tt c cc cuc
u tranh giai cp, d hnh thc chnh tr tt yu ca chng l th no i
na - v bt c cuc u tranh giai cp no cng u l u tranh chnh tr xt n cng, u xoay quanh vn gii phng v kinh t. Do , t ra l
y, nh nc, tc l ch chnh tr, cng l yu t ty thuc, cn x hi
cng dn, tc l lnh vc ca nhng quan h kinh t, l yu t quyt nh" 2.
Chnh v vy, quy lut ca lch s ch c rt ra t bn thn lch s, ch
khng phi t u c ch quan ca con ngi: "Bng chng phi c rt
ra t bn thn lch s... By gi th bt c u, vn khng cn l tng
tng ra nhng mi lin h t trong u n, m l pht hin ra chng t
nhng s tht"3.
Ph.ngghen nh gi vai tr quyt nh ca C.Mc trong vic sng
to ra ch ngha duy vt bin chng, ch ngha duy vt lch s v php bin
chng duy vt, v ni chung l ton b ch ngha Mc. Ph.ngghen vit:
"Phn ng gp ca ti - khng k c th ngoi tr mt vi lnh vc
chuyn mn - th khng c ti, Mc vn c th lm c. Nhng iu m
Mc lm th ti khng th lm c. Mc ng cao hn, nhn xa hn,
3
Sd, t.21, tr.436.

Sd, t.21, tr.439.
2
Sd, t.21, tr.441.
3
Sd, t.21, tr.449.
1
Su tp T Thnh L
199
rng hn v nhanh hn tt c chng ti. Mc l mt thin ti. Cn chng
ti may lm cng ch l nhng ti nng thi. Nu khng c Mc th l lun
tht kh m c nh ngy nay. V vy, l lun mang tn ca Mc l
iu chnh ng"4.
Tc phm "Ltvch Phoibc v s co chung ca trit hc c in
c" th hin nhng quan im c bn ca ch ngha duy vt bin
chng, ch ngha duy vt lch s, php bin chng duy vt, trn c s ph
phn mt cch khoa hc trit hc Hghen v Phoibc. Tc phm cn ng
vai tr l c s l lun cho phong tro u tranh ca giai cp cng nhn, l
s tng kt nhng vn trit hc trn c s nhng thnh tu ca khoa hc
t nhin, l phng php lun nhn thc i vi th gii khch quan. V
vy, n ng vai tr l mt trong nhng tc phm quan trng nht giai
on hon chnh nhng t tng c bn ca trit hc Mc.
2. V.I. Lnin (22/4/1870 - 21/l/1924) pht trin trit hc Mc
a) Hon cnh lch s
Cui th k XIX, u th k XX, ch ngha t bn pht trin v
chuyn sang giai on ch ngha quc. S pht trin , mt mt lm
tng thm kh nng kinh t ca cc nc t bn ch ngha, nhng mt
khc, li lm cho bn cht bc lt v thng tr ca ch ngha t bn ngy
cng biu hin r. Bi vy, nhng mu thun tt yu trong lng x hi t
bn tng bc bc l v ngy cng gay gt, m in hnh l mu thun gia
giai cp t sn v giai cp v sn. Theo quy lut, cc cuc u tranh chng
ch ngha quc cc nc thuc a ngy cng mnh m, to nn mt
phong tro thng nht gia cch mng gii phng dn tc v cch mng v
sn, gia nhn dn cc nc thuc a vi giai cp cng nhn chnh quc
chng ch ngha t bn vi cc hnh thc v mc khc nhau.
Trong giai on nay, trung tm ca cc cuc u tranh cch mng l
nc Nga. Giai cp v sn v nhn dn lao ng Nga, di s lnh o ca
ng Bnsvch, ng v sn kiu mi ca Lnin, tr thnh ngn c
u ca phong tro cch mng v sn th gii. Cc cuc cch mng ca
thi k ny nc Nga nh cch mng dn ch t sn 1905 - 1907, cch
mng thng Hai 19l7 v pht trin tr thnh cuc cch mng x hi ch
ngha thng Mi v i, lp nn nh nc cng nng u tin trn th gii,
Sd, t.21, tr.428.
Su tp T Thnh L
200
m ra thi k mi ca lch s nhn loi, thi k qu t ch ngha t bn
ln ch ngha x hi trn phm vi ton th gii.
Cng vi s pht trin ca nn cng nghip t bn ch ngha, khoa
hc t nhin trong giai on ny t c nhng thnh qu mi, i su
vo nghin cu th gii vi m, vi nhng thnh tu trn nhiu lnh vc
khoa hc t nhin, c bit l vt l hc. Xut pht t ch nhng nh khoa
hc gii v nng lc nghin cu nhng li bp bnh v th gii quan v phng php lun trit hc nn i hi cn phi c s khi qut v trit hc
duy vt bin chng, lm c s phng php lun cho s pht trin ca khoa
hc t nhin. Trong giai on "khng hong v vt l hc", Lnin vit
mt s tc phm trit hc quan trng, c ngha khi qut nhng thnh tu
ca khoa hc t nhin, lm pht trin thm t tng thng nht gia trit
hc v khoa hc t nhin m C.Mc v Ph.ngghen t nn mng.
Thi k ny, nhiu khuynh hng trit hc i lp xut hin, tn
cng vo trit hc Mc. Nhng tro lu trit hc nh ch ngha kinh
nghim ph phn, ch ngha thc dng, ch ngha xt li, i lt i mi
ch ngha Mc, biu hin trng phi Mensvch, nhng ngi Nga theo
ch ngha Makh, bn xt li trong Quc t 11, u nhm mc ch ph
nhn ch ngha Mc, v thay vo l cc hnh thc ca ch ngha duy
tm, tn gio.
Nh vy thc tin lch s t ra vn cn phi u tranh v mt l
lun d chng li cc khuynh hng t tng i lp, bo v v pht trin
trit hc Mc. Trong iu kin , Lnin - Lnh t v i ca giai cp cng
nhn v nhn dn th gii - m nhn vai tr lch s . Lnin pht
trin ton din ch ngha Mc, c bit l trit hc, hnh thnh giai on
Lnin, vi nhng kt lun mi ph hp vi thc tin lch s v khoa hc
ca thi k ny.
b) Ni dung c bn ca qu trnh Lnin pht trin trit hc Mc
Thi k Lnin pht trin trit hc Mc c chia thnh cc giai on
sau y:
Giai on 1893 - 1907
T nhng nm 80 ca th k XIX, ch ngha Mc c truyn vo
nuc Nga. Nhm "Gii phng lao ng" do Plkhanp ng u dch
mt s tc phm ca C.Mc v. Ph.ngghen ra ting Nga nh "S khn
cng ca trit hc", "Tuyn ngn ca ng Cng sn", "Ltvch Phoibc
Su tp T Thnh L
201
v s co chung ca trit hc c in c"... Plkhanp cng vit nhiu
tc phm chng li phi dn ty nh "Ch ngha x hi v u tranh chnh
tr", "Nhng s bt ng gia chng ta", "Khi lun v lch s ca ch
ngha duy vt"... Tuy nhin, Plkhanp li khng ng trn lp trng ca
giai cp v sn gii quyt nhng vn c bn nh khng thy c vai
tr lch s ca giai cp cng nhn v lin minh cng - nng, xem giai cp
t sn t do ch ngha l giai cp cch mng. Sai lm ny a
Plkhanp xa ri lp trng mcxt v chuyn sang lp trng ca nhm
c hi mensvch.
Trc tnh hnh , Lnin vit nhiu tc phm quan trng u
tranh chng li phi dn ty, bo v v pht trin ch ngha Mc.
Tc phm "Nhng ngi bn dn l th no v h u tranh chng
nhng ngi dn ch - x hi ra sao" (1894) l bn cng lnh ca mt
chnh ng mi ra i nc Nga. Lnin vch trn c s trit hc duy tm
ch quan v phng php siu hnh ca giai cp t sn t do th hin trong
cng lnh v kinh t v chnh tr ca chng. Lnin vch r nhng mu
thun trong x hi Nga, ng thi ch ra con ng pht trin tt yu ca
lch s v vai tr giai cp v sn trong s lin minh vi giai cp nng dn
nhm lt ch Nga hong, thit lp ch mi x hi ch ngha.
Khng nh vn hnh thi kinh t - x hi vi nhng quy lut khch quan
quyt nh s vn ng ca lch s x hi, Lnin vit: "Ch c em quy
nhng quan h sn xut vo trnh ca nhng lc lng sn xut th
ngi ta mi c c mt c s vng chc quan nim s pht trin ca
nhng hnh thi x hi l mt qu trnh lch s - t nhin. V d nhin l
khng c mt quan im nh th th khng th c mt khoa hc x hi
c"1.
Trong tc phm, Lnin vn dng phng php bin chng ca
trit hc Mc nhn thc nhng quy lut vn ng, pht trin ca lch s
x hi, phng php bin chng duy vt tr thnh mt khoa hc chn
chnh. Lnin ni: "Khng bao gi c mt ngi mcxt no xy dng
nhng quan im dn ch - x hi ca mnh trn mt c s no khc, ngoi
ci c s l s ph hp ca nhng quan im y vi hin thc v vi lch
s nhng quan h kinh t - x hi nht nh... V v mt l lun th s i
hi c chnh bn thn Mc, ngi sng lp ra "ch ngha Mc",
nu ln mt cch hon ton r rng v chnh xc, v coi l c s ca
ton b hc thuyt ca mnh"2.
1
2
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin B, Mtxcva, 1978, t.1, tr163.

Sd, t.1, tr.236-237.
Su tp T Thnh L
202
Tc phm trn ca Lnin cng t ra nhng vn khc ca trit hc
lch s nh vai tr nhn t ch quan trong cch mng x hi, vai tr qun
chng nhn dn v c nhn trong lch s... Tt c nhng ni dung trn u
nhm khng nh mt chn l m Lnin ch r: "Ngi ta khng th c mt
l lun cch mng no ngoi ch ngha Mc c, h cng mau chng dn ht
tm sc ca mnh ra vn dng l lun vo nc Nga, c v mt l
lun ln v mt thc tin, th thng li ca cng tc cch mng s cng chc
chn v cng mau chng"3. Lnin nu cao vai tr ca hc thuyt Mc. "Sc
hp dn khng g cng ni li cun nhng ngi x hi ch ngha ca
tt c cc nc i theo l lun , chnh l ch n kt hp tnh cht khoa
hc cht ch v cao l nh cao nht ca khoa hc x hi vi tinh
thn cch mng... Mt s kt hp ni ti v khng kht"4.
Tc phm "Lm g ?" (1902), Lnin lm sng t nhng nguyn l
ca ch ngha duy vt lch s. l vn u tranh giai cp ca giai cp
v sn trc khi ginh chnh quyn vi cc hnh thc: u tranh kinh t,
u tranh t tng, u tranh chnh tr, trong , u tranh chnh tr c
ngha quyt nh lt giai cp thng tr, ginh ly chnh quyn cch
mng. Lnin cng nhn mnh vai tr ca h t tng l lun trong cuc
u tranh cch mng. H t tng ca ch ngha Mc khng hnh thnh
mt cch t pht trong phong tro cng nhn, m n c truyn b, gio
dc mt cch t gic trong phong tro . V vy, tuyn truyn l lun cch
mng l mt ni dung quan trng hng ti mc tiu u tranh chnh tr
trong cch mng v sn.
Nm 1905, Lnin vit tc phm "Hai sch lc ca ng dn ch x hi trong cch mng dn ch". y l mt tc phm mu mc trong
vic gii quyt nhng ni dung ca cch mng t sn trong thi i quc
ch ngha. Lnin bc b quan im ca phi mensvch v phi xt li
Ty u lc by gi, v ch r tnh cht ca cuc cch mng Nga ln th
nht l cuc cch mng dn ch t sn, nhng do giai cp v sn lnh o
trong mi quan h lin minh vi giai cp nng dn. V vy, cch mng dn
ch t sn s chuyn thnh cch mng x hi ch ngha. Lnin cng bc b
quan im ca cc lnh t c hi trong Quc t 11, khng nh rng
thng li ca cch mng dn ch l tin tin hnh cch mng x hi
ch ngha. Tc phm cng nhn mnh vai tr qun chng nhn dn, ca
3
4
Sd, t.1, tr.423.

Sd, t.1, tr.421.
Su tp T Thnh L
203
nhn t ch quan, vai tr cc ng chnh tr trong cuc u tranh cch
mng tin ti thng li.
Giai on 1907 n cch mng thng Mi Nga 1917
y l thi k m chnh ph Nga hong thit lp mt ch
khng b tn bo, ng tr trong tt c mi lnh vc ca i sng x hi.
Lnin nhn nh: "C tnh trng thoi ch, mt tinh thn, phn lit, chy di,
t b lp trng, ni chuyn dm bn ch khng phi chnh tr na. Xu
hng ngy cng ng v trit hc duy tm, ch ngha thn b dng che
y tinh thn phn cch mng"1. Trong khoa hc, vn hc, ngh thut in
du t tng thn b, tn gio, ng v th lc phn cch mng. Trong trit
hc, ch ngha duy tm phn ng ph nh tnh quy lut ca s pht trin
ca t nhin v x hi. Hng ng tr thc Nga xut hin tro lu "tm thn"
v "to thn", v nhn dn Nga "mt Cha" nn phi "tm li Cha".
thc cht l ch ngha duy tm tn gio. S xut hin ca ch ngha Makh
nhm ng vai tr l trit hc duy nht khoa hc, thc cht l ch ngha
duy tm phn ng.
T tnh hnh , nhim v t ra ca Lnin l phi tuyn chin vi
cc t tng i lp, bo v v pht trin trit hc Mc, xc lp th gii
quan duy vt v phng php bin chng cho giai cp cng nhn trong
cuc u tranh chng giai cp t sn.
Nm 1908, Lnin vit tc phm "Ch ngha duy vt v ch ngha
kinh nghim ph phn", uc xut bn nm 1909. Tc phm l biu hin
ca s kt hp su sc gia tnh ng v tnh khoa hc.
Trc ht, Lnin gii quyt vn c bn ca trit hc trn lp
trng th gii quan duy vt bin chng. Theo Makh, nhn thc ca con
ngi xut pht t nhng yu t trc tip, mang tnh "kinh nghim", khng
phi l vt cht, cng khng phi l tinh thn, m l yu t "trung gian". V
h xem l mt "pht minh v i". Lnin bc b quan nim trn v
cho rng thc cht ca t tng Makh l ch ngha duy tm ch quan.
Lnin vit: "S tn ti ca vt cht khng ph thuc vo cm gic. Vt cht
l ci c trc; Cm gic, t tung, thc l sn phm cao nht ca vt
cht c t chc theo mt cch thc c bit. l quan im ca ch
ngha duy vt, ni chung, v ca Mc v ngghen, ni ring. Makh v
Avnarit ln lt du nhp ch ngha duy vt bng cch dng ch "yu
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B, Mtxcva, 1978, t.41, tr.11-12.
Su tp T Thnh L
204
t"... Tht l tr con nu ngh rng ba ra mt t mi, l c th trnh c
nhng tro lu trit hc c bn... Tha cc ngi, trit hc ca cc ngi ch
l ch ngha duy tm ung cng che y s trn tri ca ch ngha duy
ng ca mnh bng mt thut ng "khch quan" hn. Hoc gi "yu t"
khng phi l cm gic, v nh vy t "mi" ca cc ngi tuyt i khng
c mt cht ngha g c, v cc ngi ch lm n ln v ch m thi"1.
Trong tc phm, Lnin vch r sai lm ca phi Makh v
Avnarit, khi h cho rng nhim v ca khoa hc l m t tri thc c tnh
cht kinh nghim, khng phi l th gii khch quan. Thc cht, l biu
hin ca ch ngha duy tm trong trit hc. Lnin ph phn tnh ng trong
trit hc Makh v Avnarit: "By gi hy ng trn quan im ng phi
trong trit hc xt Makh, Avnarit cng trng phi ca h. Ch, cc
ngi y t ho v tnh khng ng phi ca mnh, v nu h c mt cc i
lp th h ch c mt v ch c c mt... nh duy vt m thi. Xuyn sut
tt c nhng trc tc ca ht thy mi ngi theo phi Makh l ci tham
vng ngu di mun vt ln trn ch ngha duy vt v ch ngha duy tm,
mun khc phc s i lp "c k" y, nhng k tht, th c m ngi
c mi lc mt sa vo ch ngha duy tm v kin quyt tin hnh n cng
mt cuc u tranh chng ch ngha duy vt"1. V th, bn cht ca cc hc
gi t sn , theo Lnin: "Ni chung v v i th cc gio s mn kinh t
u ch l nhng hc gi lm thu cho giai cp t bn, cn cc gio s trit
hc u ch l bn hc gi lm thu cho phi thn hc thi"2.
T gc vn d c bn ca trit hc, Lnin cho rng, nhng nh
sng lp trit hc mcxt khng bao gi ri b lp trng tnh ng ca
mnh. "V mt trit hc, Mc v ngghen, thy chung l nhng ngi c
tnh ng"3. "Trit hc hin i cng c tnh ng nh trit hc hai nghn
nm v trc. Nhng ng phi ang u tranh vi nhau, v thc cht mc d thc cht b che du bng nhng nhn hiu mi ca th on
lang bm hoc tnh phi ng ngu xun - l ch ngha duy vt v ch ngha
duy tm"4.
Mt ni dung c ngha rt ln trong tc phm l vn nhn thc
lun.
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B, Mtxcva, 1980, t.18, tr.56.

2
Sd, t.18, tr.425.
3
Sd, t.18, tr.420.
4
Sd, t.18, tr.445.
1
Su tp T Thnh L
205
lm r vn trn, Lnin ph phn quan im ca Phi Makh
khi ph nhn kh nng nhn thc ca con ngi i vi th gii khch
quan. "Nu v mt nhn thc lun, Makh v Avnarit khng pht
trin ch ngha duy tm m li em chng cht thm vo nhng sai lm
duy tm c, mt m thut ng huynh hoang, in r" 5. Bi vy, Lnin
khng nh: "Gi mo ch ngha Mc mt cch ngy cng tinh vi, dng cc
hc thuyt phn duy vt gi lm ch ngha Mc mt cch ngy cng tinh
vi, l c im ca ch ngha xt li hin i trong kinh t chnh tr hc
cng nh trong cc vn sch lc v trit hc ni chung, trong nhn
thc lun cng nh trong x hi hc"6.
Lnin nu ln nhng nguyn tc ca nhn thc thng qua ba kt lun
c bn, biu hin quan im ca ch ngha duy vt bin chng:
"1) C nhng vt tn ti c lp i vi thc ca chng ta, c lp
i vi cm gic ca chng ta, ngoi chng ta...
2) Dt khot l khng c v khng th c bt k s khc nhau no v
nguyn tc gia hin tng v vt t n. Ch c s khc nhau gia ci
c nhn thc v ci cha c nhn thc...
3) Trong l lun nhn thc, cng nh trong tt c nhng lnh vc
khc ca kha hc, cn suy lun mt cch bin chng, ngha l ng gi
nh rng nhn thc ca chng ta l bt di bt dch v c sn, m phi phn
tch xem s hiu bit ny sinh t s khng hiu bit nh th no, s hiu
bit khng y v khng chnh xc tr thnh y hn v chnh xc
hn nh th no"1. Lnin bn n vn chn l v tiu chun ca chn l
i vi nhn thc. T duy con ngi biu hin mu thun gia ci hu hn
v ci v hn: "... T duy ca con ngi va c tnh ti cao va c tnh
khng ti cao, v nng lc nhn thc ca n li va l v hn va l c
hn. Ti cao v v hn do bn cht ca n... do s mnh ca n, do kh
nng ca n, do mc ch cui cng ca n trong lch s; nhng khng ti
cao v c hn trong s thc hin ring bit ca n v trong hin thc din
ra trong tng thi k ring bit"2. T tng ca Ph.ngghen uc
Lnin nhn mnh khng nh nng lc t duy trong tnh lch s ca con
ngui. Theo Lnin, chn l l s phn nh ca th gii khch quan vo u
c con ngi v uc kim nghim qua thc tin, l qu trnh nhn thc t
thp n cao, t cha y n ngy cng y hn, trong nhng hon
cnh iu kin lch s nht nh biu hin trng chn l tng i v chn
5
Sd, t.18, tr.408.

Sd, t.18, tr.409..
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin B, Mtxcva, 1980, t.18, tr.117.
2
Sd, t.18, tr.156.
6
Su tp T Thnh L
206
l tuyt i. "Nh vy l theo bn cht ca n, t duy ca con ngi c th
cung cp v ang cung cp cho chng ta chn l tuyt i m chn l nay
ch l tng s nhng chn l tng i. Mi giai on pht trin ca khoa
hc li em thm nhng ht mi vo ci tng s y ca chn l tuyt i,
nhng nhng gii hn chn l ca mi nh l khoa hc u l tng i,
khi th m rng ra, khi th thu hp li, ty theo s tng tin ca tri thc" 3.
i vi ch ngha duy vt bin chng th gia chn l tng i v chn
l tuyt i khng c ranh gii khng th vt qua"4.
Vn thc tin cng c Lnin xem l c s ca qu trnh nhn
thc: "Quan im v i sng, v thc tin, phi l quan im th nht v
c bn ca l lun v nhn thc"5. Song, thc tin cn c xem trong mi
quan h va tng i, va tuyt i vi qu trnh nhn thc chn l: "D
nhin khng nn qun rng tiu chun thc tin, xt v thc cht, khng
bao gi c th xc nhn hoc bc b mt cch hon ton mt biu tng
no ca con ngi, d biu tng y l th no chng na. Tiu chun
cng kh "khng xc nh" khng cho php cc hiu bit ca con
ngi tr thnh mt ci tuyt i"1. Nh vy, thc tin ng vai tr l tiu
chun ca nhn thc l lun. Lnin vit: "Nu ci m thc tin ca chng ta
xc nhn l chn l khch quan, duy nht, cui cng, th nh th tc l con
ng duy nht dn n chn l l con ng ca khoa hc xy dng
trn quan im duy vt... i theo con ng m l lun ca Mc vch ra th
chng ta ngy cng i n gn chn l khch quan (tuy khng bao gi c
th nm ht c); nu i theo bt c con ng no khc, chng ta ch c
th i n s ln ln v di tr"2
C th ni, quan im v l lun nhn thc ca Lnin l s biu hin
nguyn tc v bn cht ca qu trnh nhn thc trn nn tng th gii quan
duy vt bin chng.
Mt ni dung c Lnin quan tm n trong tc phm l vn
phm tr vt cht v cc phng thc tn ti ca n trong mi quan h vi
vt l hc. y l ni dung c ngha rt c bn nhm bo v v pht trin
ch ngha duy vt. Lnin vit: "Vt cht l mt phm tr trit hc dng
ch thc ti khch quan uc em li cho con ngi trong cm gic, c
cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh v tn ti khng l thuc
3
Sd, t.18, tr.158.

Sd, t.18, tr.159.
5
Sd, t.18, tr.167.
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B, Mt xcva, 1980, t.18, tr.167-168.
2
Sd, t.18, tr.168.
4
Su tp T Thnh L
207
vo cm gic"3. ng nhin, s i lp gia vt cht v thc ch c
ngha tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch: trong trng hp
ny, ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha nhn ci g l
ci c trc v ci g l ci c sau? Ngoi gii hn , th khng nghi ng
g na rng s i lp l tng i"4. Phm tr vt cht th hin lp
trng trit hc duy vt bin chng trit l c s phn bit vi cc
trng phi trit hc i lp, khc phc s khng hong ca cc nh vt l
hc trong qu trnh nhn thc th gii vt cht. Quan nim ca Lnin cng
chng minh mi lin h thng nht gia trit hc duy vt bin chng vi
khoa hc t nhin: "Vt l hc hin i ang nm trn ging . N ang
ra ch ngha duy vt bin chng... Ton b ch ngha duy tm vt l
hc, ton b trit hc kinh nghim ph phn, cng nh thuyt kinh nghim
tng trng, thuyt kinh nghim nht nguyn, v.v, u thuc nhng th cn
b phi vt b i"1. Lnin vch r thc cht ca cuc khng hong trong
vt l hc l do cc nh vt l khng nm uc php bin chng, i chch
hng sang ch ngha duy tm: "Thc cht ca cuc khng hong ca vt
l hc hin i l s o ln ca nhng quy lut c v nhng nguyn l
c bn, s gt b thc ti khch quan bn ngoi thc, tc l s thay
th ch ngha duy vt bng ch ngha duy tm v ch ngha bt kh
tri"2."Nhng ch ngha duy vt bin chng kin tr cho rng bt k l lun
khoa hc no v cu trc v c tnh ca vt cht cng u c tnh cht gn
ng, tng i; trong t nhin khng h c ng ranh gii no tuyt i;
vt cht ang vn ng s chuyn ha t mt trng thi ny sang mt trng
thi khc...Vt l hc mi s d i chch sang pha ch ngha duy tm, ch
yu l v cc nh vt l hc khng hiu uc php bin chng...Trong khi
ph nhn tnh bt bin ca nhng nguyn t v c nhng c tnh ca vt
cht uc bit cho n nay, h ri vo ch ph nhn vt cht, ngha
l ph nhn tnh thc ti khch quan ca th gii vt l" 3. Nhng kt lun
ca Lnin c ngha nh hng cho cc nh khoa hc t nhin khng
ngng i su nghin cu th gii vt cht trn nn tng th gii quan duy
vt v php bin chng mcxt. ng thi, quan nim ca Lnin cng l s
Sd, t.18, tr.151

Sd, t.18, tr.173.
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin B, Mt xcva, 1980, t.18, tr.388.
2
Sd, t.18, tr.318.
3
Sd, t.18, tr.322-323.
4
Su tp T Thnh L
208
ph nhn nhng t tng duy tm phn tin b, gii thch mt cch sai lm
nhng thnh tu v vt l hc ca Makh, Avnarit, xtvan,
Bganp, Valentinp, Badarp... trong qu trnh nhn thc th gii vt
cht. Th gii vt cht l v cng v tn, tn ti c lp vi thc ca con
ngi, lun lun vn ng v bin i. Tri thc con ngi phn nh th
gii khch quan, v vy lun lun pht trin. Cng v cng tn nh th gii
vt cht, tri thc khng bao gi c gii hn cui cng.
Tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn
cng biu hin nhng quan im c bn ca trit hc duy vt lch s. Lnin
ch r vai tr quyt nh ca tn ti x hi i vi thc x hi, ph phn
phi Makh khi h ng nht quy lut sinh hc vi quy lut x hi. "Ch
ngha duy vt ni chung tha nhn rng tn ti thc ti khch quan (vt
cht) l khng ph thuc vo thc, cm gic, kinh nghim, v.v ca loi
ngi. Ch ngha duy vt lch s th nhn rng tn ti x hi khng ph
thuc vo thc ca loi ngi. Trong hai trng hp , thc ch l
phn nh ca tn ti, nhiu lm th cng ch l mt phn nh gn ng (n
khp, chnh xc mt cch l tng). Trong ci trit hc y ca ch ngha
Mc, c bng mt khi thp duy nht, ngi ta khng th vt b mt tin
c bn no, mt phn ch yu no, m khng xa ri chn l khch quan,
khng ri vo s di tr ca giai cp t sn phn ng"1.
Vi nhng ni dung m Lnin trnh by, tc phm "Ch ngha
duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn" l s pht ttin nhng quan
im ca trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s, tr thnh mt
trong nhng tc phm quan trng nht ca giai on Lnin pht trin trit
hc Mc.
Nm 1913, Lnin vit tc phm "Ba ngun gc v ba b phn cu
thnh ca ch ngha Mc". Tc phm ch ra ngun gc, bn cht v kt
cu ca ch ngha Mc. Trn c s k tha bin chng tinh hoa vn ha
ca nhn loi m c bit l trit hc c in c, kinh t chnh tr hc
Anh, ch ngha x hi Php, vn dng vo iu kin lch s mi, bng
thin ti ca mnh, C.Mc v Ph.ngghen sng to nn hc thuyt khoa
hc c ngha vch thi i, tr thnh l lun khoa hc cho qu trnh nhn
thc v ci to th gii. Lnin cho rng: "Ton b thin ti ca Mc chnh
l ch ng gii p c nhng vn m t tng tin tin ca nhn
1
Su tp T Thnh L
209
loi nu ra. Hc thuyt ca ng ra i l s tha k thng v trc tip
nhng hc thuyt ca cc i biu xut sc nht trong trit hc, trong kinh
t chnh tr hc v trong ch ngha x hi.
Hc thuyt ca Mc l mt hc thuyt vn nng v n l mt hc
thuyt chnh xc. N l mt hc thuyt hon b v cht ch; n cung cp
cho ngui ta mt th gii quan hon chnh, khng tha hip vi bt c mt
s m tn no, mt th lc phn ng no, mt hnh vi no bo v s p
bc ca t sn. N l ngi tha k chnh ng ca tt c nhng ci tt p
nht m loi ngi to ra hi th k XIX, l trit hc c, kinh t
chnh tr hc Anh v ch ngha x hi Php"2.
T 1915 n 1916, Lnin vit tc phm "Bt k trit hc. y l tp
bt k ca Lnin nhn xt, nh gi cc nh trit hc trong lch s t
pht trin nhng ni dung ca trit hc duy vt, c bit l php bin chng
mcxt.
Th nht, ng gp ca Lnin trong tc phm l vn php bin
chng.
Trc ht, Lnin nh gi v trit hc duy vt v php bin chng
trong lch s trit hc, t trit hc Hy Lp c i n trit hc c in c.
Ni v tnh cht hn ch ca trit hc Phoibc, Lnin vit: "Do thy
rng gii t nhin bng tt c, tr ci g siu t nhin. Phbch sng t
nhng khng su sc. ngghen nh ngha mt cch su sc hn s khc
nhau gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm" 1. Nhn xt v trit hc
Hghen, Lnin cho rng, di hnh thc thn b, vn biu hin ra nhng
quan h ca thc ti. "Ni chung, ti c gng c Hghen theo quan im
duy vt: Hghen l ch ngha duy vt ln u xung di (theo ngghen) ngha l phn ln, ti loi b Thng , tuyt i nim thun ty" 2.
Lnin vch r, trong "khoa hc lgch", Hghen xy dng h thng phm
tr lgch v tin gn hn n ch ngha duy vt bin chng, cn trong
trit hc lch s, Hghen li ng cch xa nht ch ngha duy vt y. "Ni
chung, trit hc ca lch s mang li rt t, rt t, iu cng d hiu, bi
v chnh y, chnh trong lnh vc ny, trong khoa hc ny, Mc v
ngghen tin mt bc ln nht. y, Hghen t ra gi ci nht,
tr thnh mt c"3.
2
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin B, Mt xcva, 1980, t.18, tr.49-50.

2
Sd, 1980, t.29, tr.111.
3
Sd, 1980, t.29, tr.345.
1
Su tp T Thnh L
210
Ph phn Arixtt, Lnin vit: " Arixtt, u u, lgc khch quan
cng ln ln vi lgc ch quan, v ln ln mt cch khin cho u u
lgc khch quan cng l ra. Khng cn nghi ng g tnh khch quan ca
nhn thc na. Lng tin cht phc vo sc mnh ca l tnh, vo sc mnh,
vo nng lc, vo tnh chn l khch quan ca nhn thc. V s ln ln
cht phc, s ln ln bt lc v ng thng trong php bin chng ca ci
chung v ci ring - ca khi nim v tnh thc ti do gic quan tri gic
c ca i tng c bit, ca s vt, ca hin tng" 4. Nh vy Lnin
nh gi cao t tng bin chng khch quan v nim tin vo sc mnh l
tnh trong qu trnh nhn thc ca Arixtt.
Vn php bin chng l ni dung xuyn sut trong "Bt k trit
hc". Lnin cho rng php bin chng l l lun duy nht ng v s pht
trin; n cho ta cha kha ca s vn ng, ca cc qu trnh t nhin, x
hi v t duy. "Php bin chng vi tnh cch l nhn thc sinh ng,
nhiu mt (s cc mt khng ngng tng ln mi mi) bao hm v s kha
cnh trong cch tip cn, i gn ti hin thc (vi mt h thng trit hc i
t mi kha cnh m pht trin thanh mt ton th) - l ni dung phong
ph khng lng c so vi ch ngha duy vt, siu hnh1.
Lnin so snh hai quan nim i lp nhau v s pht trin: quan
nim siu hnh v quan nim bin chng. "Hai quan nim c bn... v s
pht trin (s tin ha): s pht trin coi nh l gim i v tng ln, nh l
lp li, v s pht trin coi nh l s thng nht ca cc mt i lp. Quan
nim th nht l cht cng, ngho nn, kh khan. Quan nim th hai l sinh
ng. Ch c quan nim th hai mi cho ta cha kha ca "s t vn ng",
ca tt thy mi ci ang tn ti; ch c n mi cho ta cha kha ca nhng
"bc nhy vt", ca s "gin on ca tnh tim tin", ca s "chuyn ho
thnh mt i lp, ca s tiu dit ci c v s ny sinh ra ci mi"2.
Lnin khng nh bn cht, ngun gc, ng lc ca s pht trin l
cuc u tranh gia hai mt i lp: "S phn i ca ci thng nht v s
nhn thc cc b phn mu thun ca n... l thc cht... ca php bin
chng"3. S pht trin l mt cuc "u tranh" gia cc mt i lp" 4. S
thng nht (ph hp, ng nht, tc dng ngang nhau) ca cc mt i lp
4
Sd, 1980, t.29, tr.390.

V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin B, Mtxcva , 1981, t.29, tr.382.
2
Sd, 1980, t.29, tr.379.
3
Sd, 1980, t.29, tr.378.
4
Sd, 1980, t.29, tr.379.
1
Su tp T Thnh L
211
l c iu kin, tm thi, thong qua, tng i. S u tranh ca cc mt
i lp bi tr ln nhau l tuyt i, cng nh s pht trin, s vn ng l
tuyt i"5. Lnin nu ln s chuyn ho ca cc mt i lp: "Php bin
chng l hc thuyt vch ra rng nhng mt i lp lm th no m c th
v thng l (tr thnh) ng nht, - trong nhng iu kin no chng l
ng nht, bng cch chuyn ha ln nhau, - ti sao l tr con ngi khng
nn xem nhng mt i lp y l cht, cng , m l sinh ng, c iu
kin, nng ng, chuyn ha ln nhau"6. Lnin khi qut rng, ht nhn ca
php bin chng l quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp:
"C th nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht
ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng,
nhng iu i hi phi c nhng s gii thch v mt s pht trin
thm"7 .
Php bin chng cng c Lnin trnh by t gc quy lut
chuyn ho gia lng v cht: "S chuyn ha lng thnh cht v vice
versa"1. Quy lut ph nh "khng phi la s ph nh sch trn, khng
phi s ph nh khng suy ngh, khng phi s ph nh hoi nghi, khng
phi s do d, cng khng phi s nghi ng l ci c trng v ci bn cht
trong php bin chng, - d nhin php bin chng bao hm trong n nhn
t ph nh, v thm ch vi tnh cch l nhn t quan trng nht ca n, khng, m l s ph nh coi nh l vng khu ca lin h, vng khu ca
s pht trin, vi s duy tr ci khng nh, tc l khng c mt s do d
no, khng c mt s chit trung no"2.
Trong tc phm, Lnin cng nu ln mi quan h gia ci chung v
ci ring, gia ngu nhin v tt yu, gia bn cht v hin tng, th hin
nhng mi lin h ca cc mt, cc thuc tnh ca php bin chng duy
vt.
Vn th hai l s thng nht gia php bin chng, l lun nhn
thc v lgc hc. "Mc khng li cho chng ta lgc hc (vi ch L
vit hoa), nhng li cho chng ta lgc ca "T bn", v cn phi tn
dng y nht lgc gii quyt vn m chng ta ang nghin
cu. Trong "T bn, Mc p dng lgc, php bin chng v l lun nhn
5
Sd, 1980, t.29, tr.379-380..

Sd, 1980, t.29, tr.116-117.
7
Sd, 1980, t.29, tr.240.
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B, Mt xcva, 1981, t.29, tr.20.
2
Sd, 1980, t.29, tr.245.
6
Su tp T Thnh L
212
thc khng cn ba t cng mt ci duy nht ca ch ngha duy vt vo
mt khoa hc duy nht"3.
Trong ba yu t trn, l lun nhn thc l khoa hc v s phn nh
ca t duy con ngi i vi khch th, php bin chng l khoa hc v s
pht trin, lgc hc l khoa hc v nhng hnh thc v quy lut ca t
duy. V vy, l lun nhn thc bao hm php bin chng v lgc hc. Php
bin chng l ht nhn ca l lun nhn thc v lgc hc. C ba yu t
trn, theo Lnin, l s ng nht trong tnh khc bit.
Lnin quan nim, nhn thc l lun khoa hc khng th tch khi
thc tin. Do , tri thc con ngi c phn nh vo t duy thng qua
nhng hnh thc lgc nh khi nim, phn on, suy l, phm tr, quy
lut. "Thc tin ca con ngi lp i lp li hng nghn triu ln c in
vo thc ca con ngi bng nhng hnh tng lgc. Nhng hnh tng
ny c tnh vng chc ca mt thin kin, c mt tnh cht cng l chnh v
(v ch v) s lp i lp li hng nghn triu ln y"4.
Trnh by s thng nht gia l lun nhn thc, lgc hc v php
bin chng, Lnin vit: "Lgch l hc thuyt v nhn thc. L l lun
nhn thc. Nhn thc l s phn nh gii t nhin bi con ngi. Nhng
khng phi l mt phn nh n gin, trc tip, hon chnh, m l mt
qu trnh c mt chui nhng s tru tng, s cu thnh, s hnh hnh ra
cc khi nim, quy lut ny v.v. (t duy khoa hc = nim lgc) bao
qut mt cch c iu kin, gn ng tnh quy lut ph bin ca gii t
nhin vnh vin vn ng v pht trin. y, tht s v v khch quan c
ba v: l) gii t nhin, 2) nhn thc ca con ngi, = b c ca ngi (vi
t cch l sn phm cao nht ca gii t nhin ) v 3) hnh thc ca s
phn nh gii t nhin vo trong nhn thc ca con ngi; hnh thc ny
chnh l nhng khi nim, nhng quy lut, nhng phm tr. Con ngi
khng th nm c bng phn nh bng miu t ton b gii t nhin mt
cch y , "tnh chnh th trc tip" ca n, con ngi ch c th i gn
mi n , bng cch to ra nhng tru tng, nhng khi nim, nhng
quy lut, mt bc tranh khoa hc v th gii"1.
Thc tin ng vai tr l c s, ng lc, mc ch nhn thc v tiu
chun ca chn l, c ngha quyt nh i vi nhn thc, "v n c u
3
Sd, 1980, t.29, tr.360.

Sd, 1980, t.29, tr.234.
1
4
Su tp T Thnh L
213
im khng nhng ca tnh ph bin, m c ca tnh hin thc trc tip" 2.
T trc quan sinh ng n t duy tru tng, v t t duy tru tng n
thc tin - l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, ca s
nhn thc thc ti khch quan"3. Nh vy, thc tin l mt vng khu trong
qu trnh nhn thc th gii khch quan. Thng qua thc tin m con ngi
mi chng minh c tnh chn l ca nhn thc. Xut pht t thc tin,
theo Lnin, qu trnh nhn thc biu hin s thng nht gia lch s v
lgch ca t duy: "Lgc khng phi l hc thuyt v nhng hnh thc bn
ngoi ca t duy, m l hc thuyt v nhng quy lut pht trin ca "tt
thy mi s vt vt cht, t nhin v tinh thn", tc l hc thuyt v nhng
quy lut pht trin ca ton b ni dung c th ca th gii v nhn thc
th gii, tc l s tng kt, tngs, kt lun ca lch s nhn thc th
gii"4.
Tc phm Bt k trit hc l mu mc ca vic th hin lp
trng tnh ng duy vt trit trong trit hc. Lnin u tranh khng
khoan nhng chng li cc trng phi i lp, bo v v pht trin
ch ngha duy vt bin chng, trn tinh thn khoa hc v cch mng. Ph
phn Cant v Hghen, Lnin cho rng: "Cant h thp tri thc dn sch
ng cho lng tin; Hghen cao tri thc, qu quyt rng tri thc tc l
tri thc v Thng . Ngi duy vt cao tri thc v vt cht, gii t
nhin, tng Thng v nhng bn trit hc tin bo v Thng
vo h rc"1. Nhn xt v ch ngha duy tm trn quan im ca ch ngha
duy vt bin chng, Lnin nhn xt: "Theo quan im ca mt ch ngha
duy vt th l, n gin, siu hnh, th ch ngha duy tm trit hc ch l
mt s ngu xun. Tri li, theo quan im ca ch ngha duy vt bin
chng, th ch ngha duy tm trit hc l mt s pht trin (mt s thi
phng, bm to) phin din, thi qu... ca mt trong nhng c trng, ca
mt trong nhng mt, ca mt trong nhng kha cnh ca nhn thc thnh
mt ci tuyt i, tch ri khi vt cht, khi gii t nhin, thn thnh ha.
Ch ngha duy tm, l ch ngha thy tu. ng nh vy. Nhng ch
ngha duy tm trit hc l... con ng dn n ch ngha thy tu, qua mt
trong nhng sc thi ca nhn thc (bin chng) v cng phc tp ca con
ngi22. Khng nh con ng nhn thc ca ch ngha duy vt bin
2
Sd, 1980, t.29, tr.230.

Sd, 1980, t.29, tr.179.
4
Sd, 1980, t.29, tr.101.
1
2
3
Su tp T Thnh L
214
chng i lp vi ch ngha duy tm, Lnin vch r: "Nhn thc ca con
ngi khng phi l... mt ng thng, m l mt ng cong i gn v
hn n mt lot nhng vng trn, n mt vng xoy c. Bt c on no,
khc no, mnh no ca ung cong y cng c th chuyn ha (chuyn
ha mt cch phin din) thnh mt ng thng c lp, y , ng
thng ny (nu ch thy cy khng thy rng) s dn n vng bn, n ch
ngha thy tu ( y n s b li ch giai cp ca cc giai cp thng tr cng
c li). Tnh ng thng v tnh phin din, s cht cng v cng nhc,
ch ngha ch quan v s m qung ch quan l nhng ngun gc v
nhn thc lun ca ch ngha duy tm. V ch ngha thy tu (bng ch
ngha duy tm trit hc) ng nhin c nhng ngun gc v nhn thc
lun, n khng phi l khng c c s; khng cn nghi ng g na, l
mt a hoa khng kt qu mc trn ci cy sng ca nhn thc sinh ng,
phong ph, chn thc, khe mnh, ton nng, khch quan, tuyt i ca
con ngi"3.
R rng, nhng nh gi ca Lnin c ngha khoa hc su sc, da
trn nn tng th gii quan duy vt v phng php lun bin chng,
bo v v pht trin trit hc Mc. l lp trng tnh ng khoa hc v
cch mng trong "Bt trit hc" ca Lnin.
"Bt k trit hc" l mt trong nhng tc phm quan trng nht ca
Lnin, m ni dung c bn l t tng v php bin chng, v l lun nhn
thc. Trn tinh thn tng kt, nh gi v k tha bin chng cc h thng
trit hc trong lch s, Lnin pht trin ch ngha duy vt, php bin
chng, l lun nhn thc, lgc hc... Bt k ni dung no, Lnin cng th
hin mt mu mc tuyt vi trong vic nghin cu h thng khi nim,
phm tr, quy lut ca trit hc duy vt bin chng. l nhng ng gp
to ln ca Lnin trong lch s trit hc Mc.
T thng l n thng 6 nm 1916, Lnin vit tc phm "Ch ngha
quc, giai on tt cng ca ch ngha t bn". Trong tc phm, Lnin
tng kt s pht trin ca ch ngha t bn th gii, phn tch mt cch
su sc bn cht kinh t v chnh tr ca ch ngha quc.Trong thi k
ny, nhng mu thun vn c trong x hi t bn ngy cng gay gt, v
mt tt yu lch s l phi thay th ch ngha t bn bng mt ch x hi
mi - ch ngha x hi.
Su tp T Thnh L
215
Bn cht kinh t trong thi k ch ngha quc l s thng tr ca
cc t chc c quyn v t bn ti chnh lm cho mu thun gia tnh cht
x hi ca nn sn xut v hnh thc chim hu t nhn t bn ch ngha
ngy cng tr nn gay gt. "Mi ngi u bit ch ngha t bn c quyn
lm cho ht thy cc mu thun ca ch ngha t bn gay gt n chng
no. Ch cn nu ln tnh trng gi c t v s p bc ca Ccten, cng
r. Tnh trng cc mu thun tr nn gay gt l ng lc mnh nht ca
thi k lch s qu , thi k ny bt u t lc t bn ti chnh th gii
t c thng li hon ton"1. Chnh v vy, vic lt ch ngha t bn
v qu tin ln ch ngha x hi l mt yu cu khch quan ca lch s.
Ch ngha quc l giai on tt cng ca ch ngha t bn. "Ch ngha
quc l m trc ca cuc cch mng x hi ca giai cp v sn. iu
ny c xc nhn t nm 1917, trn quy m ton th gii"2.
Trong tc phm, Lnin ch ra nhng c im ca ch ngha t
bn c quyn: sn xut v lu thng tp trung vo tay t bn ti chnh, cc
t chc c quyn s hu phn ln ca ci x hi, s phn ng v chnh
tr mt cch ton din v xc lp s thng tr i vi x hi. V vy tnh
cht n bm v thi nt ngy cng tng tt yu dn ch ngha t bn ti
dit vong v s thng li tt yu ca ch ngha x hi. Tc phm "Ch
ngha quc, giai on tt cng ca ch ngha t bn" ca Lnin chnh l
nh hng v phng php lun, phng php t tng hin nay trong
thi k qu ln ch ngha x hi Vit Nam cng nh trn th gii.
Tc phm Nh nc v cch mng" ca Lnin vit vo thng 8 thng 9 nm 1917 v xut bn vo thng 5 nm 1918. Lnin khng nh
vn nh nc lun l vn c bn ca mi cuc cch mng, lm r
tnh quy lut v tnh tt yu ca cch mng x hi ch ngha v chuyn
chnh v sn. V vy, tc phm ca Lnin p ng kp thi yu cu cp
bch v l lun v v thc tin lc by gi ca phong tro cch mng
nc Nga v th gii.
Lm r ngun gc lch s ca nh nc theo quan im ca C.Mc
v Ph.ngghen, Lnin vit: "Nh nc l sn phm v biu hin ca
nhng mu thun giai cp khng th iu ha c. Bt c u, h lc
no v chng no m, v mt khch quan, nhng mu thun giai cp khng
th iu ha c th nh nc xut hin. V ngc li: s tn ti ca nh
1
2

Su tp T Thnh L
216
nc chng t rng nhng mu thun giai cp l khng th iu ha
c"1.
V bn cht, nh nc l cng c thng tr ca mt giai cp p t
s thng tr ca mnh ln cc giai cp khc v ton x hi. "... Nh nc l
mt c quan thng tr giai cp, l mt c quan p bc ca mt giai cp ny
i vi mt giai cp khc"2. Nh nc l mt t chc quyn lc c bit,
n l t chc bo lc dng trn p mt giai cp no "3.
Con ng giai cp v sn xc lp nh nc chuyn chnh v sn
khng phi bng iu ha quan h giai cp m bng bo lc cch mng.
Thng qua bo lc cch mng ca qun chng nhn dn xa b nh
nc t sn, xc lp nh nc ca giai cp v sn. "Nh nc t sn b
thay th bi nh nc v sn (chuyn chnh v sn) khng th bng con
ng "tiu vong" c, m ch c th, theo quy lut chung, bng mt cuc
cch mng bo lc thi"4. Khng c cch mng bo lc th khng th thay
nh nc t sn bng nh nc v sn c"5.
Lnin phn tch hai giai on pht trin ca x hi tng lai, l
giai on thp: x hi ch ngha, v giai on cao: cng sn ch ngha.
Trong giai on u, trong nc thang th nht, ch ngha cng sn cha
th hon ton trng thnh v mt kinh t, cha th hon ton thot khi
nhng tp tc hay nhng tn d ca ch ngha t bn"5. Trong giai on
cao l ch ngha cng sn, "ton th x hi s ch cn l mt phng lm
vic, mt xng my, vi ch lao ng ngang nhau v lnh lng ngang
nhau... Lc by gi, ca s m tht rng khin cho c th bc c, t
giai on u ln giai on cao ca x hi cng sn ch ngha v do nh
nc s tiu vong hn1.
thc hin thng li nhim v ca nh nuc chuyn chnh v sn
trong cuc u tranh chng p bc bc lt, mt iu kin tt yu,theo
Lnin, l vai tr lnh o ca ng Cng sn: "Ch ngha Mc gio dc
ng cng nhn, l gio dc i tin phong ca giai cp v sn, i tin
phong ny sc nm chnh quyn v dn dt ton dn tin ln ch ngha
1

Sd, 1981, t.33, tr.10.
3
Sd, 1981, t.33, tr.30.
4
Sd, 1981, t.33, tr.27.
5
Sd, 1981, t.33, tr.28.
5
Sd, 1981, t.33, tr.121.
1
Sd, 1981, t.33, tr.125-126.
2
Su tp T Thnh L
217
x hi, sc lnh o v t chc mt ch mi, sc lm thy lm
ngi dn ng, lm lnh t ca tt c nhng ngi lao ng v nhng
ngi b bc lt gip h t chc i sng x hi ca h,m khng cn
n giai cp t sn v chng li giai cp t sn"2.
V vy, vi nhng ni dung trong tc phm "Nh nc v cch
mng", Lnin k tha t tng v nh nc ca C.Mc v Ph.nghen,
u tranh khng khoan nhng chng ch ngha c hi hu khuynh, pht
trin nhng quan im c bn v nh nc chuyn chnh v sn v bo lc
cch mng, v vai tr ca ng Cng sn v con ng xy dng ch
ngha x hi v ch ngha cng sn trong hin ti v tng lai. l nhng
nh hng chnh tr v th gii quan v phng php lun c ngha to
ln.
Giai on sau cch mng x hi ch ngha thng Mi Nga 1917
Cch mng thng Mi Nga thnh cng m ra mt thi i mi
trong lch s nhn loi, thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x
hi trn phm vi ton th gii. Trong giai on nay, Lnin tip tc pht
trin ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. Mt s tc
phm ni bt ca giai on ny nh "Sng kin v i", "Bnh u tr t
khuynh" trong phong tro cng sn, "V chnh sch kinh t mi", "V tc
dng ca ch ngha duy vt chin u".
Tc phm "Sng kin v i" c Lnin vit nm 1919, phn tch
ton din ngha ca nhng ngy th by cng sn, tng kt kinh nghim
ca qun chng lao ng trong thi k bt u xy dng ch ngha x hi.
"Ch ngha cng sn bt u ni no m nhng cng nhn bnh thng t
ra quan tm - vi mt tinh thn hy sinh qun mnh,khng ngi cng vic
nng nhc - n vic nng cao nng sut lao ng, gi gn tng pt la m,
than , st v cc sn phm khc"1 . Nng sut lao ng x hi, theo
Lnin, l yu t quyt nh cho s thng li ca x hi mi: "Ch ngha t
bn to ra mt nng sut lao ng cha tng thy di ch nng n.
Ch ngha t bn c th b nh bi hn, v s b nh bi hn, v ch ngha
x hi to ra mt nng sut lao ng mi, cao hn nhiu" 2. Lnin phn tch
rng giai cp v sn c hai nhim v, th nht l nh giai cp t sn
thit lp chnh quyn cch mng, tc chuyn chnh v sn, v th hai l xy
2
Sd, 1981, t.33, tr.33.

2
Sd, t.39, tr.25.
1
Su tp T Thnh L
218
dng x hi mi. Nhim v th hai l rt kh khn: "Nhim v th hai ny
kh hn nhim v th nht, v tuyt nhin khng th gii quyt c nhim
v bng mt hnh ng anh hng nht thi, nhim v i hi phi c
tinh thn dng cm lu di nht, bn b nht, kh khn nht ca cng tc
qun chng hng ngy"3.
Trong tc phm ny, Lnin nu ra mt nh ngha ni ting v giai
cp: "Ngi ta gi l giai cp, nhng tp on to ln gm nhng ngi
khc nhau v a v ca h trong mt h thng sn xut x hi nht nh
trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng thng th nhng quan
h ny c php lut quy nh v tha nhn) i vi nhng t liu sn
xut, v vai tr ca h trong t chc lao ng x hi, v nh vy l khc
nhau v cch thc hng th v v phn ca ci x hi t hoc nhiu m h
c hng. Giai cp l nhng tp on ngi, m tp on ny th c th
chim ot lao ng ca tp on khc, do ch cc tp on c a v
khc nhau trong mt ch kinh t x hi nht nh"4.
Nm 1920, Lnin vit tc phm Bnh u tr t khuynh trong
phong tro cng sn. Tc phm nhm mc ch tuyn truyn kinh nghim
cho cc ng cng sn tr tui trong phong tro cng sn, vch ra chin
lc v sch lc ca cc ng v sn trong iu kin lch s mi, nhm
trnh nhng sai lm c tnh cht b phi, gio iu trong cuc u tranh
cch mng. Lnin vch r c im ca ch ngha c hi "t khuynh" l
ch ngha ch quan trong nh gi s kin, b qua nhng giai on ca
phong tro cch mng, hnh ng phiu lu, v chnh ph. "Ci u c gn
ging nh ch ngha v chnh ph hay c mt s nt no mn ca
ch ngha v chnh ph v trong tt c nhng vn c bn, u xa ri
nhng iu kin v nhng yu cu tt yu ca cuc u tranh giai cp trit
ca giai cp v sn"1.
Bn v nhim v phc tp trong thi k xy dng x hi mi, Lnin
vit: "Chuyn chnh v sn l mt cuc u tranh kin tr, mu v khng
mu, bo lc v ha bnh, bng qun s v bng kinh t, bng gio dc
v bng hnh chnh, chng nhng th lc v nhng tp tc ca x hi c.
Sd, t.39, tr.20.

Sd, t.39, tr.17-18..
1
4
Su tp T Thnh L
219
Sc mnh ca tp qun hng triu v hng chc triu ngi l mt sc
mnh gh gm nht"2.
Trong cuc u tranh thi k chuyn chnh v sn, vai tr ca ng
Cng sn c ngha quyt nh: "Khng c mt ng st thp c ti
luyn trong u tranh, khng c mt ng c s tn nhim ca tt c
nhng phn t trung thc trong giai cp ni trn, khng c mt ng bit
nhn xt tm trng qun chng v bit tc ng vo tm trng th khng
th tin hnh thng li cuc u tranh y c"3.
Nm 192 l, Lnin vit nhiu tc phm bn v chnh sch kinh t mi.
l ng li kinh t ca thi k qu ln ch ngha x hi vi cc hnh
thc v bc i thch hp nhm bo m cho s thng li ca ch ngha x
hi. "Cng tc kinh t phi l s nghip chung ca tt c mi ngui... l
hot ng chnh tr c ngha nht"4. Lnin khng nh rng: "C s vt
cht duy nht ca ch ngha x hi ch c th l nn i cng nghip c kh
c kh nng ci to c nng nghip"5.
Nm 1922, Lnin vit bi bo ni ting "V tc dng ca ch ngha
duy vt chin u". Trong tc phm ny, Lnin t ra nhim v pht trin
trit hc duy vt bin chng trn c s tng kt lch s hin i cng c
lin minh thng nht gia trit hc v khoa hc t nhin, ph phn ch
ngha duy tm, tn gio trn tinh thn khoa hc. "... Chng ta cn hiu rng
nu khng c mt c s trit hc vng vng th tuyt nhin khng c khoa
hc t nhin no hay ch ngha duy vt no c th tin hnh u tranh
chng c s ln bc ca nhng t tng t sn v s phc hi ca th
gii quan t sn. Mun tin hnh c cuc u tranh y v a n n
thnh cng hon ton, nh khoa hc t nhin phi l mt nh duy vt hin
i, mt t gic ca ch ngha duy vt m Mc l ngi i din.
Ngha l nh khoa hc t nhin y phi l mt nh duy vt bin chng" 1.
Khng t ra v khng thc hin nhim v y mt cch c h thng, th
ch ngha duy vt khng th l mt ch ngha duy vt chin u c...
Nu khng lm th, cc nh khoa hc t nhin ln cng li vn s lun
lun bt lc trong nhng kt lun v khi qut trit hc ca h trc kia. V
2
Sd, t.41, tr.34.

Sd, t.41, tr.34.
4
5
1
3
Su tp T Thnh L
220
khoa hc t nhin ang tin b nhanh, ang tri qua mt thi k o ln
cch mng su sc trong tt c mi lnh vc, n ni n tuyt i khng th
khng cn n nhng ktlun trit hc"2.
Tc phm "V ch ngha duy vt chin u" cn cha ng ngha
phng php lun su sc, vch ra vai tr ca cng tc tuyn truyn trit
hc v thn, v cng l nhim v quan trng ca ng Cng sn trong
cuc u tranh gian kh, kh khn xy dng x hi mi. Lnin ni:
"ngghen nhc nh nhng ngi lnh o ca giai cp v sn ng thi
l phi dch cc trc tc chin u v thn ch ngha cui th k XVIII,
truyn b ra tht nhiu trong nhn dn. ng xu h cho chng ta l mi
n nay chng ta vn khng lm c vic (y l mt trong nhiu bng
chng ni ln rng: cp ly chnh quyn trong mt thi k cch mng th
d hn rt nhiu so vi vic bit s dng ng n chnh quyn y)" 3. Sai
lm ln nht v t hi nht m mt ngi mcxt c th mc phi, l tng
rng qun chng nhn dn ng hng bao nhiu triu con ngi (v nht l
qun chng nng dn v th th cng), b ci x hi hin i y vo vng
ti tm, dt nt v thin kin ch c th thot ra khi vng ti tm y bng
con ng trc tip ca mt nn gio dc thun ty mcxt"4. R rng,
nhng lun im trit hc c ngha phng php lun su sc vn cn
ht sc cn thit i vi chng ta.
Trong nhng nm t sau cch mng thng Mi Nga n lc t trn
(ngy 2l/0l/1924) Lnin khng ngng pht trin trit hc Mc, lm
phong ph v su sc thm nhng quan im trit hc mcxt, trit hc
tht s tr thnh v kh tinh thn cho giai cp v sn trong cuc u tranh
lu di, kh khn xy dng ch ngha x hi.
3. Thc cht ca cuc cch mng trong trit hc do C.Mc v
Ph.ngghen thc hin, Lnin pht trin
Trit hc Mc ra i l mt bc ngot c ngha cch mng trong
lch s trit hc nhn loi. Ton b h thng trit hc do C.Mc v
Ph.ngghen thc hin, V.I. Lnin k tha v pht trin chng minh mt
cch bn cht v sinh ng gi tr l lun v thc tin ln lao ca hc
thuyt Mc.
2
Sd, t.45, tr.37.

Sd, t.45, tr.31.
4
Sd, t.45, tr.31.
3
Su tp T Thnh L
221
a) S thng nht gia ch ngha duy vt v php bin chng
Trong lch s trit hc trc C.Mc, ch ngha duy vt v php bin
chng tch ri nhau. Cc nh trit hc duy vt, d th hin nhng t
tng bin chng, nhng suy n cng, do hn ch bi iu kin lch s x
hi v khoa hc cho nn h vn b s chi phi ca phng php t duy siu
hnh. T tng bin chng t c nhng thnh tu ln lao trong trit
hc c in c, c bit l trong trit hc Hghen, nhng n li pht trin
trong h thng trit hc duy tm, thn b. Do , nhn chung, lch s trit
hc trc C.Mc th hin th gii quan duy vt trong mi quan h vi
phng php nhn thc siu hnh, hoc l th gii quan duy tm trong mi
quan h vi phng php nhn thc bin chng.
Trit hc Mc ra i chng minh tnh thng nht gia th gii
quan v phng php lun: th gii quan duy vt bin chng trong s
thng nht hu c vi phng php bin chng duy vt. K tha ch ngha
duy vt v php bin chng trong trit hc c in c, C.Mc xy
dng nn ch ngha duy vt bin chng, hnh thc pht trin cao nht ca
ch ngha duy vt trong lch s trit hc v php bin chng duy vt vi
tnh cch 1 khoa hc v s pht trin ca th gii t nhin, lch s x hi
loi ngi v t duy. Ch ngha duy vt v php bin chng trong trit hc
C. Mc v Ph.ngghen c Lnin k tha v pht trin, to nn giai on
Lnin trong trit hc Mc, hnh thnh nn h thng trit hc v i nht
trong lch s: trit hc Mc - Lnin. nh gi v tnh cht trit trong
trit hc Mc, Lnin vit: "Trit hc ca Mc l mt ch ngha duy vt trit
hc hon b, n cung cp cho loi ngi v nht l cho giai cp cng nhn
nhng cng c nhn thc v i"1.
b) Sng to ra ch ngh duy vt lch s
Mt c im c ngha to ln ca cuc cch mng trong trit hc l
m rng ch ngha duy vt sang lnh vc lch s x hi loi ngi, hnh
thnh nn ch ngha duy vt lch s. Lnin nh gi rng: "Trong khi
nghin cu su v pht trin ch ngha duy vt trit hc, Mc a hc
thuyt ti ch hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn thc gii t
nhin n ch nhn thc x hi loi ngi. Ch ngha duy vt lch s ca
Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc. Mt l lun khoa hc
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin B, Mt xcva, 1980, t.23, tr.54
Su tp T Thnh L
222
ht sc hon chnh v cht ch thay cho s ln xn v s ty tin, vn
ng tr t truc n nay trong cc quan nim v lch s v chnh tr... " 1.
Ch ngha duy vt lch s ca trit hc Mc ch ra quy lut vn
ng ca lch s x hi loi ngi, s thay th ca cc hnh thi kinh t x
hi l mt qu trnh lch s - t nhin. Trong cc quy lut ca lch s x
hi, quy lut bin chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut c vai
tr quyt nh. Cc quan h v kinh t quyt nh cc quan h v kin trc
thng tng. Trit hc lch s cng pht hin ra vai tr s mnh lch s ca
giai cp cng nhn l ngi "o huyt chn ch ngha t bn, thc hin
cch mng x hi ch ngha, hng n mc tiu gii phng con ngui.
Vi bn cht duy vt trit trong lnh vc x hi, trit hc Mc - Lnin
tr thnh cng c v i nhn thc v ci to th gii, to ra bc pht
trin mi v cht, mt s nhy vt so vi cc h thng trit hc khc trong
lch s.
c) Thng nht gia l lun vi thc tin
Trit hc Mc - Lnin khng ch l l lun khoa hc phn nh bn
cht, quy lut ca s vn ng v pht trin ca th gii, m quan trng
hn, l hc thuyt nhm mc ch ci to th gii. V vy, s thng nht
bin chng gia l lun v thc tin l mt nguyn tc cn bn ca trit hc
Mc - Lnin.
Trong lch s, cc h thng trit hc trc C.Mc, k c cc h
thng trit hc tin b, u cha thy vai tr thc tin l c s, ng lc,
mc ch ca nhn thc v tiu chun ca chn l, cha nhn thc ht
ngha thc tin cao nht ca trit hc l hng n pht trin x hi v gii
phng con ngi. V vy, tch ri gia l lun v thc tin l c im vn
c trong lch s trit hc trc C.Mc.
Ch khi trit hc Mc ra i, vai tr thc tin v s thng nht gia
l lun v thc tin mi c xem l mt nguyn tc cn bn ca trit hc
Mc - Lnin.
C.Mc vit: "Khuyt im ch yu ca ton b ch ngha duy vt t
trc n nay - k c ch ngha duy vt ca Phoibc - l s vt, hin thc,
ci cm gic c, ch c nhn thc di hnh thc khch th hay hnh
1
Su tp T Thnh L
223
thc trc quan, ch khng c nhn thc la hot ng cm gic ca con
ngi, l thc tin, khng c nhn thc v mt ch quan"1. Vn tm
hiu xem t duy ca con ngi c th t ti chn l khch quan khng,
hon ton khng phi l mt vn l lun m l mt vn thc tin.
Chnh trong thc tin m con ngi phi chng minh chn l, ngha l
chng minh tnh hin thc v sc mnh, tnh trn tc ca t duy ca mnh.
S tranh ci v tnh hin thc hay tnh khng hin thc ca t duy tch ri
thc tin, l mt vn kinh vin thun ty"2. Cc nh trit hc ch gii
thch th gii bng nhiu cch khc nhau, song vn l ci to th gii"3.
l biu hin ca tnh hin thc, tnh thc tin v cng su sc trong trit
hc Mc - Lnin.
d) Thng nht gia tnh khoa hc vi tnh cch mng
Bn cht khoa hc ca trit hc Mc - Lnin bao hm tnh cch
mng. Tnh khoa hc cng su sc, cng phn nh ng quy lut ca s
pht trin th gii th tnh cch mng cng cao, cng trit .
Trit hc Mc - Lnin biu hin tnh cch mng trong bn cht
khoa hc ca hc thuyt, trong mc ch ci to th gii, trong vai tr v s
mnh lch s ca giai cp v sn. Trit hc Mc chng minh, bng sc
mnh ca phng php bin chng, s thay th ch ngha t bn bng ch
x hi ch ngha l mt tt yu lch s. "Ch c ch ngha duy vt trit
hc ca Mc l ch cho giai cp v sn con ng phi theo thot
khi ch n l v tinh thn, trong tt c cc giai cp b p bc sng
lay lt t trc ti nay"4. Trit hc Mc l v kh tinh thn ca giai cp v
sn, cn giai cp v sn l v kh vt cht ca trit hc Mc trong cuc u
tranh v x hi tng lai.
Tnh cch mng trong trit hc Mc Lnin biu hin bn cht
khoa hc v cch mng ca php bin chng. C.Mc cho rng: "Dui dng
hp l ca n, php bin chng ch em li s gin d v kinh hong cho
giai cp t sn v bn t tng gia gio iu ca chng m thi, v trong
quan nim tch cc v ci hin ang tn ti, php bin chng ng thi
cng bao hm c quan nim v s ph nh ci hin ang tn ti , v s
dit vong tt yu ca n; v mi hnh thi hnh thnh u uc php bin
chng xt trng s vn ng, tc l xt c mt nht thi ca hnh thi ;
1
C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr.9.
Sd, t.3, tr.9-10.
3
Sd, t.3, tr.12.
4
2
Su tp T Thnh L
224
v php bin chng khng khut phc trc mt ci g c, v v thc cht
th n c tnh cht ph phn v cch mng"1.
e) Xc nh ng mi quan h gia trit hc vi cc khoa hc c
th
Quan nim truyn thng trong lch s trit hc trc C.Mc coi "trit
hc l khoa hc ca mi khoa hc. Trit hc Mc ra i chm dt quan
nim , ng thi, xc nh ng i tng ca trit hc l nghin cu
nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy. V vy, khng
nhng khng tch ri, m tri li, trit hc Mc - Lnin cng c mi lin h
thng nht v c lp vi cc khoa hc chuyn ngnh. S pht trin ca cc
lnh vc khoa hc khc nhau trong vic nghin cu th gii t nhin v x
hi t c s cho nhng khi qut mang tnh ph bin ca trit hc. Mt
khc, nhng kt lun ca trit hc tr thnh th gii quan khoa hc v
phung php lun chung nht cho s pht trin ca cc lnh vc khoa hc.
Thc tin khoa hc chng minh rng, nhng thnh tu nghin cu ca
cc khoa hc v t nhin v x hi l tin cho h thng phm tr, quy
lut trit hc ngy cng vn ng, pht trin, ng thi, ngc li, h thng
phm tr, quy lut trit hc nh hng cho s pht trin hp quy lut ca
cc lnh vc khoa hc khc nhau. Khng c trit hc duy vt bin chng,
khoa hc hin i khng th tin ln. Ph.ngghen vit: "Ha hc, tnh c
th phn chia tru tung ca ci vt l... thuyt nguyn t, sinh l hc - t
bo (qu trnh pht trin hu c ca mt c th ring l cng nh ca cc
loi, ging bng con ng phn ha l chng c hin nhin nht ca php
bin chng hp l) v cui cng, s ng nht gia nhng lc ca t nhin
v s chuyn ha ln nhau gia chng chm dt tnh c nh ca cc
phm tr... php bin chng tr thnh mt s cn thit tuyt i cho... khoa
hc t nhin..."2. S pht trin ca khoa hc hin i ngy nay cng chng
minh cho mi lin h thng nht gia khoa hc vi trit hc Mc - Lnin
trn con ng nhn thc v ci to th gii.
4. Trit hc Mc - Lnin trong thi i hin nay
a) Nhng bin i ca thi i
Thi i ngay nay c xc nh t cch mng thng Mi Nga
1917 n nhng nm u ca th k XXI. Trong ton b qu trnh lch s
1
2
C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2004, t.23, tr.35-36.
C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr.685.
Su tp T Thnh L
225
, th gii din ra nhng thay i ln lao trn tt c mi mt: kinh t,
chnh tr, vn ha, x hi.
S xut hin h thng cc nc x hi ch ngha sau chin tranh th
gii ln th hai do Lin X ng u vi cc nc nh Vit Nam,Trung
Quc, Cng ha dn ch c, Ba Lan, Tip Khc, Rumani, Bungari,
Hunggari, Cu Ba, Triu Tin, Mng C, Lo, to ra mt qu trnh pht
trin ca hai h thng i lp c bn trong lch s x hi loi ngi: h
thng x hi ch ngha v h thng t bn ch ngha. Phi tha nhn rng,
trong mt thi gian lch s kh di, ch ngha x hi hin thc tr thnh
mc tiu l tng tt p nht ca nhn loi tin b. S ln mnh ca h
thng cc nc x hi ch ngha l hu phng vng chc cho cng cuc
u tranh chng ch ngha t bn, u tranh gii phng dn tc, v mc tiu
c lp dn tc, ha bnh, t do, dn ch v tin b x hi ca nhn dn th
gii.
Tuy nhin, do nhiu nguyn nhn ch quan v khch qum, t nhng
nm 90 th k XX, h thng x hi ch ngha ri vo khng hong v sp
. Song, mc tiu, l tng v bn cht tt dp ca ch ngha x hi vn
l phng hng pht trin ca lch s x hi loi ngi. Cc quc gia nh
Vit Nam, Trung Quc, Cu Ba... vn kin nh mc tiu v ging cao
ngn c tin ln ch ngha x hi. l mt tt yu lch s.
Mc d, bn cht ca ch ngha t bn l bc lt, thng tr, nhng
vi s iu chnh v kinh t, v chnh sch x hi, v li ch... m cc nc
t bn gi c s n nh v pht trin, nht l pht trin kinh t v
khoa hc k thut. iu , to ra mt s ng nhn v giao ng khi cho
rng ch ngha t bn l tng lai ca loi ngi. Trong mi quan h ,
cuc u tranh "ai thng ai gia ch ngha x hi v ch ngha t bn cng
gay go, phc tp.
Cui th k XX u th k XXI, th gii ni ln cc vn lin quan
n ton cu nh xung t dn tc, tn gio, vn mi trung sinh thi,
vn dch bnh lin quan n sc khe con ngi. c bit l cc cuc
chin tranh cc b gia cc nc, biu hin cho tham vng b ch ton cu
ca M, to nn tnh khng n nh ca mi trng chnh tr trong tng
khu vc v trn th gii. Suy n cng, l biu hin tt yu ca nhng
mu thun vn c trong lng x hi t bn ch ngha.
Thi i ngy nay cng c nh du bng s pht trin nh v bo
ca cuc cch mng khoa hc k thut v cng ngh trn th gii. Cch
Su tp T Thnh L
226
mng khoa hc - k thut v cng ngh to nn s pht trin thn k v
mi mt trong i sng x hi ca nhiu quc gia, dn n xu hng pht
trin tt yu ca nn kinh t tri thc v ton cu ha trn th gii. Xu
hng pht trin , mt mt, lm cho mi lin h gia cc quc gia, dn
tc ngay cng cht ch, c tnh ton cu, nhng mt khc, lm cho mu
thun gia cc nc giu v cc nc ngho, chm pht trin ngy cng
gay gt, khng ch trn phng din kinh t m cn trn cc mt nh chnh
tr, vn ha v x hi.
ng Cng sn Vit Nam nhn nh v thi i ngy nay: "Th
k XXI s tip tc c nhiu bin i. Khoa hc v cng ngh s c bc
tin nhy vt. Kinh t tri thc c vai tr ngy cng ni bt trong qu trnh
pht trin lc lng sn xut. Ton cu ha kinh t l mt xu th khch
quan, li cun ngy cang nhiu nuc tham gia, va c mt tch cc, va c
mt tiu cc, va c hp tc, va c u tranh. Cc mu thun c bn trn
th gii biu hin di nhng hnh thc v mc khc nhau vn tn ti v
pht trin, c mt su sc hn. u tranh dn tc v u tranh giai cp tip
tc din ra gay gt. Th gii ng trc nhiu vn ton cu m khng
mt quc gia ring l no c th t gii quyt nu khng c s hp tc a
phng. Ch ngha t bn hin i ang nm u th v vn, khoa hc v
cng ngh, th trng, song khng th khc phc ni nhng mu thun vn
c. Cc quc gia c lp ngy cng tng cng cuc u tranh t la
chn v quyt nh con ng pht trin ca mnh. Ch ngha x hi trn
th gii, t nhng bi hc thnh cng v tht bi cng nh t kht vng v
s thc tnh ca cc dn tc, c iu kin v kh nng to ra bc pht
trin mi. Theo quy lut tin ha ca lch s, loi ngi nht nh s tin
ti ch ngha x hi"1.
Nh vy, thi i ngy nay ang chng kin nhng s i thay v
cng to ln trn nn tng ca s pht trin lc lng sn xut trong x hi
ngy cng cao.
S tc ng ca hai qu trnh cch mng v x hi v v khoa hc k
thut, cng ngh to nn s bin i nhanh chng v phc tp trn mi
mt ca i sng x hi. cng l mt thch thc t ra i vi s pht
trin ca ch ngha Mc - Lnin ni chung, trit hc Mc - Lnin ni ring,
ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. Nxb. Chnh tr quc gia, H
Ni, 2001, tr.13-14.
Su tp T Thnh L
227
nhm chng minh vai tr ca l lun khoa hc v cch mng trong iu
kin lch s - x hi mi.
b) Vai tr th gii quan v phng php lun ca trit hc Mc Lnin trong thi i hin nay
T khi ra i n nay, trit hc Mc - Lnin lun pht trin trong
cuc u tranh vi cc trng phi trit hc i lp. Cc hc gi t sn,
trong giai on hin nay, mun bc b, ph nhn nhng nguyn l c bn
ca trit hc Mc - Lnin. H cho rng trit hc Mc li thi, dn n s
tht bi ca ch ngha x hi trn thc t.
Sau chin tranh th gii ln th hai, cc trng phi trit hc phi
mcxt hin i phng Ty ra i v pht trin. Mt s hc thuyt nh
"Thuyt hi t" m tc gi tiu biu l Buckinham, "X hi cng nghip
thng nht" ca R.Arng, "X hi hu cng nghip" ca D.Ben, "Nh nc
cng nghip mi" ca Gi.Ganbrai...T nhng nm 70 ca th k XX, nh
tng lai hc A.Toffler v H.Toffler vi cc tc phm nh C sc tng
lai", "Ln sng th ba", " Thng trm quyn lc", "Chin tranh v chng
chin tranh s sng cn ca loi ngi bui bnh minh ca th k XXI",
To dng mt nn vn minh mi". min Nam Vit Nam trc 1975
xut hin nhng t tng nh "Ch ngha duy linh nhn v", "Cch mng
khng cng sn"...
C th nhn xt rng, bn cnh mt s hc thuyt mun tip cn vi
trit hc Mc - Lnin, th mt s hc thuyt thi phng vai tr ca nn
vn minh cng nghip, ph nhn cch mng x hi, xa nha ranh gii
gia ch ngha x hi v ch ngha t bn.
Ngy nay, hn bao gi ht, cn phi khng nh rng, vai tr trit
hc Mc - Lnin cng tng ln cng vi s pht trin ca lch s - x hi
loi ngi. V vy, vic nghin cu v pht trin trit hc Mc - Lnin l
mt yu cu cp thit. Thc t chng minh rng, cc ng Cng sn
trong cc nuc x hi ch ngha khng ngng pht trin v vn dng l
lun trit hc Mc - Lnin, trit hc Mc - Lnin ng vai tr l th gii
quan khoa hc v phung php lun cch mng trong thc tin xy dng
ch ngha x hi. cng l biu hin ca gi tr khoa hc cch mng, ca
gi tr vn ha v vai tr ngy cng tng v ni dung l lun cng nh
phng php lun ca trit hc Mc - Lnin trong i sng x hi hin i.
Su tp T Thnh L
228
Tt nhin, trong iu kn lch s mi, cn phi b sung v pht trin
trit hc Mc - Lnin, vn dng sng to nhng nguyn l ph bin mt
cch ph hp vi thi i ngy nay. iu i hi phi nm vng bn
cht nhng nguyn l v th gii quan v phng php lun ca trit hc
mcxt, khng ri vo t khuynh hoc hu khuynh, khc phc bnh gio
iu, ch quan duy ch, ch ngha xt li, nhm vn dng sng to l lun
trit hc Mc - Lnin vo thc tin. ng thi, p ng yu cu thc
tin trong thi i ngy nay, i hi cc ng Cng sn phi nm vng
php bin chng duy vt, b sung v pht trin l lun trit hc Mc Lnin. l yu cu cp thit ca s pht trin l lun trit hc mcxt
hin nay.
Vai tr trit hc Mc - Lnin th hin trong nh hng nhn thc v
thc tin mc tiu ca lch s x hi loi ngi. D ch ngha t bn t
iu chnh tn ti v pht trin, nhng nhng mu thun trong lng x
hi t bn vn khng th no gii quyt c l tng ca nhn loi ch c
th l con ng tin ln ch ngha x hi trong tng lai.
Vn dng sng to ni dung l lun, th gii quan v phng php
lun trit hc mcxt l c s gii quyt ng quy lut nhng vn t
ra ca thi i hin nay nh quan h gia cc quc gia, dn tc, nhng ni
dung c tnh ton cu v cc mt kinh t, chnh tr, vn ha, khoa hc k
thut v con ngi. Ch c th da trn nhng nguyn l c bn ca trit
hc Mc - Lnin, mi gii quyt ng nhng vn cn bn nht ca thi
i ngy nay, thc y lch s x hi loi ngi pht trin theo xu th tin
b, hp quy lut.
ng Cng sn Vit Nam v ang tng bc vn dng sng to
ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh vo cng cuc i mi, xy
dng v pht trin t nc theo nh hng x hi ch ngha. ng ta yu
cu: "Khng dnh ly ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh lm
nn tng t tng, kim ch nam cho hnh ng l bc pht trin quan
trng trong nhn thc v t duy l lun ca ng ta" 1. Lm cho ch ngha
Mc - Lnin, t tng H Ch Minh gi vai tr ch o trong i sng tinh
thn ca nhn dn2.
1
Ni, 2001, tr.84.
2
Ni, 2001, tr.88.
Su tp T Thnh L
229
C s l lun l iu kin c bn nht c ngha quyt nh
ng v nhn dn ta thc hin thng li s nghip xy dng ch ngha x
hi Vit Nam, l s chng minh hng hn cho nhng chn l ph bin
ca ch ngha Mc Lnin trong thi i ngy nay.
Su tp T Thnh L
230
Chng V
C NG A X I DUY VT BIN C NG
C S L LUN CA T GII QUAN K OA C
Trong i sng x hi, th gii quan gi vai tr rt quan trng, v n

nh hng cho mi hot ng ca con ngi. Chnh v vy m t qu trnh
hnh thnh th gii quan mt cch t pht, con ngi ch ng hnh
thnh th gii quan mt cch t gic. Mt trong nhng khu quan trng
nht ca qu trnh ny l xy dng v tng bc hon thin h thng t
tng c bn mang tnh ch o cho cc quan im, quan nim v th gii.
Trn c s mt s vn chung nht v th gii quan, chng Ch
ngha duy vt mc-xt C s l lun ca th gii quan khoa hc s khi
qut ni dung, bn cht ca ch ngha duy vt bin chng vi t cch l h
t tng c bn mang tnh ch o cng nh nhng yu cu c tnh nguyn
tc m n i hi i vi vic hnh thnh mt th gii quan khoa hc.
I. T GII QUAN V T GII QUAN DUY VT
1- Th gii quan v cc hnh thc c bn ca th gii quan

a) Khi nim Th gii quan
L sn phm v l mt b phn ca th gii, con ngi c nhu cu
phi nhn thc v th gii cng nh phi nhn thc v bn thn mnh trong
mi quan h vi th gii iu chnh hot ng ca mnh, m bo cho
s tn ti v pht trin. Kt qu ca qu trnh nhn thc y to nn th gii
quan.
Nh vy, th gii quan l nhng quan im, quan nim ca con
ngi v th gii xung quanh, v bn thn v v cuc sng ca con ngi,
v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y.
V ngun gc, th gii quan ra i t cuc sng. N l kt qu trc
tip ca qu trnh nhn thc song suy cho n cng n l kt qu ca c
nhng yu t ch quan v nhng yu t khch quan, ca c hot ng nhn
thc v hot ng thc tin.
Hnh thnh th gii quan l mt qu trnh tt yu m ch th ca n
c th l c nhn hay cng ng x hi.
Su tp T Thnh L
231
V ni dung, th gii quan phn nh th gii ba gc : 1) Cc i
tng bn ngoi ch th; 2) Bn thn ch th v 3) Mi quan h gia ch
th vi cc i tng bn ngoi ch th. Ba gc ny va th hin thc
con ngi v th gii, va th hin thc ca con ngi v chnh bn thn
mnh.
V hnh thc, th gii quan c th biu hin di dng cc quan
im, quan nim ri rc, cng c th hiu hin di dng h thng l lun
cht ch.
V cu trc, l hin tng tinh thn, th gii quan c cu trc phc
tp v c tip cn t nhiu gc khc nhau, song hai yu t c bn ca
th gii quan l tri thc v nim tin. Tri thc l c s trc tip cho s hnh
thnh th gii quan, song tri thc ch gia nhp vo th gii quan khi n
tr thnh nim tin hnh thnh l tng, ng c thi thc con ngi.
Nh vy, mt th gii quan nht qun l mt th gii quan c tri thc v
nim tin thng nht vi nhau to nn c s vng chc cho con ngi tip
tc tm hiu th gii, cho con ngi xc nh thi , cch thc hot ng,
cch thc sng ni ring v xc lp nhn sinh quan ni chung.
Chnh vai tr l c s con ngi xc nh nhng vn then cht
ca cuc sng, th gii quan c cc chc nng nh: chc nng nhn thc,
chc nng xc lp gi tr, chc nng bnh xt, nh gi, chc nng iu
chnh hnh vi, v.v. khi qut li, chc nng bao trm ca th gii quan l
chc nng nh hng cho ton b hot ng sng ca con ngi.
b) Nhng hnh thc c bn ca th gii quan
L kt qu trc tip ca qu trnh nhn thc, th gii quan pht trin
theo s pht trin nhn thc ca con ngi. Cho n nay, s pht trin ca
th gii quan c th hin di ba hnh thc c bn: Th gii quan
huyn thoi, th gii quan tn gio v th gii quan trit hc.
- Th gii quan huyn thoi:
Th gii quan huyn thoi l th gii quan c ni dung pha trn
mt cch khng t gic gia thc v o.
Th gii quan huyn thoi c trng cho t duy nguyn thu, c
th hin r nt qua cc chuyn thn thoi, n ch yu phn nh nhn thc
v th gii ca con ngi trong x hi cng x nguyn thu.
Su tp T Thnh L
232
Th gii quan huyn hoi mang nng du n ca thi i sn sinh
ra n thi i m con ngi tnh mng mui cha b y li trong c i
sng vt cht ln i sng tinh thn, trong c hot ng nhn thc ln hot
ng thc tin.
Th gii quan huyn thoi ch yu l sn phm ca nhn thc cm
tnh th hin qua nhng i tng m con ngi c th trc tip quan st
c nn nhng g tru tng thng c con ngi hnh dung di
nhng dng s vt c th. Chng hn: Thin v c. y l khi nim
th hin s nh gi v mt gi tr ca x hi song trong thn thoi, thin c c m t l nhng vt c hnh dng, c kch thc v c c ni ct
gi, bo qun. Th gii quan huyn thoi th hin m nt tr tng tng
ca t duy nguyn thu t duy cha ng s pha trn mt cch khng
t gic gia thc v o, gia ngi v thn. S pha trn ny, nh
Ph.ngghen nhn nh, l kt qu tt yu ca trnh nhn thc thp, khi
con ngi cha hiu v ngun gc, nguyn nhn, bn cht ca cc s vt,
hin tng trong th gii nn h nhn cch ho, nhn hnh ho, nhn
tnh ho chng thnh cc v thn hoc bn thn trong thn thoi 1. Thn
Sng Aklx, Thn t Gaia, v.v. trong thn thoi Hy Lp; Thn Gi Ngu
Cng, Thn Mt Tri Vim v.v. trong thn thoi Trung Quc; Thn
La Agri, Thn Khng Trung Varuna, v.v. trong thn thoi n ; v.v. l
kt qu ca s nhn cch ho, nhn hnh ho, nhn tnh ho y.
Mt khc, trong x hi cng x nguyn thu, cuc sng cng ng
vi tt c nhng nhu cu ca n lm ny sinh thc tm v ci ngun
ca ngi nguyn thu. H bit hn nhng g m t tin ca h to ra v
mong mi t tin s tip thm sc mnh, gip h chin thng trong cuc
chin chng thin tai, chng th d v chng nhng cng ng ngi khc,
Hnh nh ca cc th h trc c truyn ming t ngi ny sang ngi
khc, t i ny sang i khc qua tr tng tng, qua suy lun tng
tng ca ngi k to ra nhng s bin i khng t gic lm nhng con
ngi ca th tc ngy cng anh hng hn, k v hn v cng thn thnh
hn. Hraclex, Hector, ix, Thiu Ho, Chuyn Hc, v.v. l nhng con
ngi nh th.
C th ni, th gii quan huyn thoi, Bt c mt cu chuyn thn
thoi no cng u khc phc, khng ch v hnh thnh cc lc lng ca
t nhin trong tng tng v nh tr tng tng2; cng u truy tm
1
2
Xem C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1995, t.21, tr.404-405.
Xem C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1993, t.12, tr.890.
Su tp T Thnh L
233
ngun gc th tc nhng th tc c trc thn thoi do chnh bn thn
th tc sng to ra vi nhng v thn v bn thn; cng u ch l ci thc t
qua phn nh hoang tng vo nhng cu chuyn ca ngi nguyn
thu3.
- Th gii quan tn gio
Th gii quan tn gio l th gii quan c nim tin mnh lit vo sc
mnh ca lc lng siu nhin i vi th gii, i vi con ngi; c
th hin qua cc hot ng c t chc suy tn, sng bi lc lng siu
nhin y.
Th gii quan tn gio ra i khi trnh nhn thc v kh nng
hot ng thc tin ca con ngi cn rt thp, Nhng hnh thc s khai
ca th gii quan ny nh Bi vt gio, Ttem gio, Ma thut gio, Linh
vt gio, Saman gio th hin s yu ui, bt lc, s hi ca con ngi
trc nhng lc lng t nhin, cng nh nhng lc lng x hi dn
n vic con ngi thn thnh ho chng, quy chng v nhng sc mnh t
nhin v i n tn th chng. Theo Ph.ngghen Tt c cc tn gio
chng qua ch l s phn nh h o vo u c con ngi nhng lc
lng bn ngoi chi phi cuc sng hng ngy ca h. Ch l s phn nh
trong nhng lc lng trn th mang hnh thc nhng lc lng
siu trn th1.
c trng ch yu ca th gii quan tn gio l nim tin cao hn l
tr, trong nim tin vo mt th gii khc hon thin, hon m m con
ngi s n sau khi cht gi vai tr ch o. V.I.Lnin cho rng: S bt
lc ca giai cp b bc lt trong cuc u tranh chng bn bc lt tt nhin
ra lng tin vo mt cuc i tt p hn th gii bn kia, cng ging
nh s bt lc ca con ngi d man trong cuc u tranh chng thin
nhin ra lng tin vo thn thnh, ma qu, vo nhng php mu, v.v. 2.
nim tin ny, th gii quan tn gio va biu hin s ngho nn ca hin
thc, va l s phn khng chng li s ngho nn y. N nh ting th di
ca chng sinh, nh thuc phin lm gim ni au trc nhng mt mt
ca nhng ngi cng kh, l nhu cu tinh thn ca mt b phn qun
chng trong cuc sng.
- Th gii quan trit hc
3
2
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Matxcva, 1979, t.12, tr.169-170.
1
Su tp T Thnh L
234
Th gii quan trit hc l h thng quan im l lun chung nht
ca con ngi v th gii xung quanh, v bn thn v v cuc sng ca con
ngi, v v tr ca con ngi trong th gii y.
Th gii quan trit hc ch hnh thnh khi trit hc ra i khi nhn
thc ca con ngi t n trnh cao ca s khi qut ho, tru tng
ho v khi cc lc lng x hi thc c s cn thit phi c nh
hng v t tng ch o cuc sng.
Th gii quan trit hc v trit hc khng ng nht. Trit hc l ht
nhn ca th gii quan, l mt b phn quan trng nht v n chi phi tt c
nhng quan im, quan nim cn li ca th gii quan nh nhng quan
im v o c, thm m, kinh t, chnh tr, vn ho, v.v.
c trng quan trng nht ca th gii quan trit hc l vic cao
vai tr ca l tr; n phn nh th gii bng l lun thng qua h thng cc
khi nim, cc phm tr khng ngng iu chnh, b sung, hon thin
chng trong qu trnh nhn thc.
Phn bit s khc nhau gia nhng ngi c th gii quan trit hc
vi nhng ngi c th gii quan khc, C.Mc vit: ... cc v hng v
tnh cm, trit hc hng v l tr; cc v nguyn ra, than vn, trit hc
dy bo; cc v ha hn ton b thin ng v th gii, trit hc khng
ha hn g c ngoi chn l; cc v i hi tin tng tn ngng ca cc v,
trit hc khng i hi tin tng vo cc kt lun ca n, n i hi kim
nghim nhng iu hoi nghi; cc v do nt, trit hc an i. V, tht th,
trit hc bit cuc sng kh y hiu rng nhng kt lun ca n
khng bao dung s khao kht hng lc v lng v k ca c thin gii
ln th gii trn tc1.
Ba hnh thc c bn ca th gii quan c th chia thnh hai loi: Th
gii quan khoa hc v th gii quan phn khoa hc, trong , th gii quan
khoa hc l th gii phn nh th gii v nh hng cho hot ng ca
con ngi trn c s tng kt nhng thnh tu ca qu trnh nghin cu
khoa hc, thc nghim khoa hc v d bo khoa hc. th gii quan khoa
hc, cc quan im, quan nim ca con ngi v th gii, v bn thn con
ngi, v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii khng ngng c b
sung, hon thin theo s pht trin ca khoa hc v cng vi s b sung,
Su tp T Thnh L
235
hon thin y, vai tr ci to th gii thng qua hot ng thc tin ca th
gii quan khoa hc ngy cng c nng cao.
2- Th gii quan duy vt v lch s pht trin th gii quan duy vt
a) Th gii quan duy tm v th gii quan duy vt
- Th gii quan duy tm l th gii quan tha nhn bn cht ca th
gii l tinh thn v tha nhn vai tr quyt nh ca cc yu t tinh thn
i vi th gii vt cht ni chung, i vi con ngi, x hi loi ngi ni
ring.
Th gii quan duy tm th hin rt a dng di nhiu cp khc
nhau.
Tnh a dng ca th gii quan duy tm trc ht ph thuc vo tnh
a dng trong quan nim v tinh thn ca nhng ngi c th gii quan
ny. Tinh thn c th l thc ca con ngi nh ch, tnh cm, tri
thc, kinh nghim, v.v.; cng c th l mt bn nguyn, bn ngoi con
ngi nh Tinh thn ti cao, nim tuyt i, ng Sng to, v.v.
Cc cp ca th gii quan duy tm ph thuc vo trnh nhn
thc ca con ngi v tng ng vi trnh nhn thc y, th gii quan
duy tm th hin di hnh thc th s, tn gio hay trit hc. V vn
ny, C.Mc v Ph.ngghen vit: Tt c cc nh duy tm , c v trit hc
ln tn gio, c c ln mi, u tin vo linh cm, khi th, cha cu th,
ngi sng to k diu; s tn ngng y mang hnh thc th s, tn gio
hay hnh thc vn minh, trit hc, th iu ch ph thuc vo trnh
gio dc ca h...1
- Th gii quan duy vt l th gii quan tha nhn bn cht ca th
gii l vt cht, tha nhn vai tr quyt nh ca vt cht i vi cc biu
hin ca i sng tinh thn v tha nhn v tr, vai tr ca con ngi trong
cuc sng hin thc.
Theo th gii quan duy vt th ch c mt th gii duy nht l th
gii vt cht, Th gii vt cht khng sinh ra, khng b mt i, n tn ti
vnh vin, v hn, v tn.
Th gii quan duy vt cng tha nhn s tn ti ca cc hin tng
tinh thn song mi biu hin ca tinh thn u c ngun gc t vt cht, V
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni, 1995, t3, tr.780.
Su tp T Thnh L
236
vy, trong mi qua h gia vt cht v tinh thn th vt cht l ci c trc,
tinh thn c sau v b vt cht quyt nh.
Th gii quan duy vt khng nh s tn ti hin thc ca con ngi
v cng vi vic tha nhn vai tr quyt nh cu hon cnh vt cht, th
gii duy vt nhn mnh tnh nng ng, tnh tch cc ca con ngi trong
cuc sng.
Phn bit gia th gii quan duy vt v th gii quan duy tm,
V.I.Lnin cho rng: Khng tr mt trng hp no, ng sau mt ng
thut ng tinh vi, ng sau ci m ln xn nhng ngh lun uyn thm kinh
vin, l hai ng li c bn, hai khuynh hng c bn. Nhng ngi duy
vt cho rng gii t nhin l ci c trc, tinh thn l ci c sau; n t tn
ti ln hng u v t duy vo hng th hai. Cn nhng ngi duy tm th
ngc li1.
Nh vy, theo V.I.Lnin, c s quan trng nht xc nh mt th
gii quan no thuc duy vt hay duy tm cho d duy tm di bt k
hnh thc no (th s, cht phc, tn gio hay vn minh, trit hc) l xem
th gii quan quan nim nh th no v v tr, vai tr ca vt cht, ca
thc trong mi quan h gia chng.
b) Lch s pht trin ca th gii quan duy vt
K t khi trit hc ra i, s pht trin ca th gii quan duy vt gn
lin vi s pht trin ca ch ngha duy vt. Tng ng vi ba hnh thc c
bn ca ch ngha duy vt l Ch ngha duy vt cht phc, Ch ngha duy
vt siu hnh, Ch ngha duy vt bin chng l ba hnh thc c bn ca th
gii quan: Th gii quan duy vt cht phc, Th gii quan duy vt siu hnh
v Th gii quan duy vt bin chng.
- Th gii quan duy vt cht phc:
Th gii quan duy vt cht phc l th gii quan th hin trnh
nhn thc ngy th, cht phc ca nhng nh duy vt
Th gii quan duy vt cht phc th hn r nt thi c i. y l
thi k con ngi thot khi trng thi mng mui nhng mi mt ca
i sng x hi cn trnh rt thp. Lao ng tng bc c phn
thnh lao ng tr c v lao ng chn tay song sn xut vt cht vn l
hot ng c bp cn hot ng tinh thn ca nhng ngi lao ng tr c
1
Xem V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.18, tr.416 v tr.112.
Su tp T Thnh L
237
mi ch to nn phi thai ca khoa hc nn trong khi tha nhn bn cht
ca th gii l vt cht, cc nh duy vt quan nim vt cht l mt hay
mt s cht u tin sn sinh ra v tr.
phng ng, phi Ng hnh coi nhng cht u tin y l Kim
Mc Thu Ho - Th; phi Nyaya Vaissika: nhng ht khng ng
nht, bt bin, khc nhau v hnh dng v khi lng m h gi l Anu;
phi Lokayata: t, nc, la, khng kh; v.v.
phng Ty, phi Mil cho rng cht u tin y n thun l
nc (quan im ca Talt), apeirn (quan im ca Anaximan) hay khng
kh (quan im ca Anaximen); Hraclit bo y l la; Lxip v mcrit
khng nh l nguyn t; v.v.
Nhng vn v con ngi cng c cc nh duy vt gii thch
xut pht t nhng cht m h coi l vt cht y: Con ngi l hin thn
ca ng hnh, l sn phm ca kh, l s tng tc gia m dng, l s
kt hp cc nguyn t, v.v.
Vi quan nim v th gii, v con ngi nh vy, nhn chung th
gii quan duy vt cht phc thi c i c nhng bc tin ng k so vi
cc th gii quan khc cng tn ti x hi ng thi song do hn ch v
lch s, th gii quan duy vt cht phc cn nhiu hn ch, trong :
+ Nhn thc ca cc nh duy vt mang nng tnh trc quan, phng
on ch cha c c nhng cn c khoa hc vng chc.
+ Quan nim vt cht l mt hay mt s cht u tin sn sinh ra vn
vt chng t cc nh duy vt thi k ny ng nht vt cht vi vt th
mt s dng c th ca vt cht.
+ Vic ng nht vt cht vi vt th l mt trong nhng nguyn
nhn dn n nhiu hn ch trong nhng lnh vc khc, nh: Khng hiu
c bn cht ca cc hin tng tinh thn cng nh mi quan h gia tinh
thn vi vt cht; khng c c s xc nh nhng biu hin ca vt cht
trong i sng x hi nn cng khng c c s ng trn quan im duy
vt khi gii quyt nhng vn v x hi. iu tt yu dn n duy vt
khng trit : khi gii quyt nhng vn v t nhin h ng trn quan
im duy vt, cn khi gii quyt nhng vn v x hi h trt sang
quan im duy tm; v.v.
+ Th gii quan duy vt thi c i ch dng li vic gii thch th
gii ch cha ng c vai tr ci to th gii.
Su tp T Thnh L
238
Tuy cn nhiu hn ch c v trnh nhn thc cng nh ni dung
phn nh nhng th gii quan duy vt cht phc thi c i c nhng
ng gp ln lao vo qu trnh pht trin nhn thc. iu y th hin: S ra
i ca th gii quan duy vt thi c i nh du bc chuyn ho t
gii thch th gii da trn thn linh sang gii thch th gii da vo gii t
nhin, n nh hng cho con ngi nhn thc th gii phi xut pht t
chnh bn thn th gii v n t ra nhiu vn - t th gii quan
duy vt cc giai on sau tip tc pht trin, hon thin.
- Th gii quan duy vt siu hnh
Th gii quan duy vt siu hnh l th gii quan duy vt c hnh
thnh v pht trin bng phng php t duy siu hnh.
Th gii quan duy vt siu hnh biu hin r nt vo thi cn i, vo
th k th XVII XVIII cc nc Ty u. Thi k ny phng thc sn
xut t bn ch ngha c xc lp nhiu nc. S ra i ca phng
thc sn xut t bn ch ngha i hi khoa hc t nhin phi c nhng
bc pht trin mi nhng vo th k th XVII XVIII ho hc cn
trong hnh thc u tr, ch yu theo thuyt phlgixtn; sinh vt hc trnh
phi thai, c th ca ng, thc vt mi ch c nghin cu rt th s
v c gii thch bng nhng nghin cu thun tu my mc; lch s pht
trin ca tri t hon ton cha c bit n v.v. Trong tt c cc khoa
hc t nhin, ch c c hc l v c bn t n mc hon b nn
nhng nh lut c hc c coi l duy nht ng i vi mi hot ng
nhn thc. iu ny dn n s thng tr ca phng php t duy siu hnh
m hu ht cc nh duy vt Ty u u chu nh hng. Nhng yu t
bin chng c xut hin trong hc thuyt ca cc nh duy vt song nhn
chung th gii quan ca h l th gii quan duy vt siu hnh. Tiu biu
cho th gii quan duy vt siu hnh th k th XVII XVIII l th gii
quan ca Bcn, Hpx, Lcc, Xpinda, cct, La Metri, ir,
Hnbch, v.v.
Cc nh duy vt siu hnh trong khi ph nhn vai tr ca ng Sng
to, tha nhn bn cht ca th gii l vt cht pht trin t tng coi
vt cht l cht u tin to ra v tr ca cc nh duy vt thi c i:
Bcn, cct coi vt cht l ht; Hpx, La Metri, ir coi l cc
vt th ring l, v.v. Nhn chung, th gii trong quan nim ca cc nh
duy vt siu hnh l v s nhng s vt c th tn ti cnh nhau trong mt
khng gian trng rng, v i.
Su tp T Thnh L
239
Cc nh duy vt siu hnh cao con ngi, cao cc gi tr ca
con ngi song quan nim con ngi cng ch nh mt c my: Hpx
hiu tri tim ca con ngi nh chic l xo, thn kinh nh nhng si ch
cn cc khp xng nh nhng bnh xe; Bcn coi thc ca con ngi l
linh hn bit cm gic tn ti trong c v lun chy theo cc dy thn
kinh v mch mu; v.v. Khng hiu ng v con ngi, tt yu cc nh duy
vt siu hnh cng khng th hiu ng v v tr, vai tr ca con ngi
trong th gii m con ngi ang sng...
Th gii quan duy vt siu hnh thi cn i tuy gp phn chng th
gii quan duy tm, gp phn gip con ngi t c mt s hiu qu
trong nhn thc tng lnh vc hp song v pht trin t tng v vt cht
ca cc nh duy vt thi c i v phng php nhn thc l phng php
siu hnh nn ngoi nhng hn ch m cc nh duy vt thi c i mc
phi, cc nh duy vt thi cn i cn mang nng t duy my mc, khng
hiu th gii l mt qu trnh vi tnh cch l lch s pht trin ca vt cht
trong cc mi lin h a dng, phc tp v trong trng thi vn ng khng
ngng, vnh vin.
- Th gii quan duy vt bin chng:
Th gii quan duy vt bin chng l th gii quan duy vt c hnh
thnh v pht trin bng phng php t duy bin chng.
Th gii quan ny c C.Mc v Ph.ngghen xy dng vo gia
th k th XIX, V.I.Lnin v nhng ngi k tc ng pht trin.
S ra i ca th gii quan duy vt bin chng l kt qu k tha
tinh hoa cc quan im v th gii trc , trc tip l nhng quan im
duy vt ca L.Phbch v php bin chng ca F.Hghen; l kt qu s
dng ti u thnh tu ca khoa hc, trc ht l thnh tu ca Vt l hc
v Sinh hc. Ph.ngghen nhn nh: Thi gian ny (gia th k th XIX)
khoa hc t nhin pht trin v t c nhng kt qu rc r, cung
cp nhng ti liu mi vi s lng cha tng c, n mc lm cho ngi
ta khng nhng c th khc phc hon ton tnh siu hnh my mc ca th
k XVIII, m ngay bn thn khoa hc t nhin, nh chng minh c
nhng mi lin h tn ti trong bn thn gii t nhin m bin t khoa
hc kinh nghim ch ngha thnh khoa hc l lun v nh tng hp nhng
Su tp T Thnh L
240
kt qu t c m tr thnh mt h thng nhn thc duy vt v th
gii trong s vn ng, bin i khng ngng ca n1.
S ra i ca th gii quan duy vt bin chng cn l kt qu tng
kt s kin lch s din ra cc nc Ty u, khi phng thc sn xut t
bn ch ngha hnh thnh v bc l c nhng mt mnh cng nh
nhng mt hn ch ca n.
Ni dung, bn cht ca ch ngha duy vt bin chng nhng vn
m chng ta tm hiu sau y em li cho con ngi khng ch mt bc
tranh trung thc v th gii m cn em li cho con ngi mt nh hng,
mt phng php t duy khoa hc con ngi tip tc nhn thc v ci
to th gii.
II. NI DUNG, BN C T CA C NG A DUY VT BIN C NG
1- Ni dung ca ch ngha duy vt bin chng

Ni dung ca ch ngha duy vt bin chng th hin qua tt c cc
quan im, quan nim ca n song c th khi qut thnh hai quan im
ln: quan im duy vt v th gii v quan im duy vt v x hi.
a) Quan im duy vt v th gii
Cng nh nhng nh duy vt trc , cc nh duy vt bin chng
khng nh bn cht ca th gii l vt cht nhng vt cht khng phi l
mt hay mt s cht c th m vt cht l thc ti khch quan, tc l tt c
nhng g tn ti ngoi thc, khng ph thoc vo thc, quyt nh sinh
ra thc v c thc phn nh1.
T quan nim bn cht ca th gii l vt cht, cc nh duy vt bin
chng khng nh th gii thng nht tnh vt cht ca n2.
Bn cht vt cht v tnh thng nht vt cht ca th gii th hin:
- Ch c mt th gii duy nht v thng nht l th gii vt cht. Th
gii vt cht tn ti khch quan, tn ti vnh vin, v tn, v hn, khng
sinh ra v khng mt i.
- Tt c cc b phn ca th gii vt cht u c mi lin h vi
nhau, chng hoc l nhng dng tn ti c th ca vt cht, hoc c ngun
1
Xem V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva 1980, t.18, tr.322.
2
1
Su tp T Thnh L
241
gc t vt cht, do vt cht sinh ra. Trong th gii vt cht khng c g
khc ngoi nhng qu trnh vt cht ang bin i, chuyn ho ln nhau, l
nguyn nhn, kt qu ca nhau.
- Mi s tn ti, bin i, chuyn ho ca cc dng vt cht u b
chi phi bi cc quy lut khch quan, ph bin ca th gii vt cht.
Nhng ni dung trn khng phi l sng to thun tu t t duy ca
cc nh duy vt bin chng m trc ht n l s khi qut cc thnh tu
ca khoa hc t nhin:
T phng on thin ti v bo ton vt cht v bo ton vn ng
ca Lmnxp; t vic chng minh c bng thc nghim s bo ton
khi lng trong cc phn ng ho hc ca ng v Lavoadi n nh lut
bo ton v chuyn ho nng lng ca Maye v h thng cc nh lut bo
ton ca vt l hc sau ny l nn tng khoa hc cho kt lun v tnh bt
sinh, bt dit ca th gii vt cht.
T pht hin ra t bo hu c vi t cch l n v sng ca Svann
v Slaien m cu to v mi qu trnh pht sinh, pht trin ca cc c th
hin ra theo quy lut.
T pht hin ca cuyn v chui tin ho ca gii hu sinh cng
mt lot cc pht hin khc trong vt l hc, ho hc, sinh hc, thin vn
hc dn n pht hin v cc hnh thc vn ng ca Ph.ngghen vi t
cch l lun c khoa hc v cc mi lin h ph bin ca vt cht ang bin
i, ang chuyn ho, ang l nguyn nhn, kt qu ca nhau.
Nh vy, ng nh cc nh duy vt bin chng tng kt, bn cht
vt cht v tnh thng nht vt cht ca th gii c chng minh khng
phi bng vi ba li l kho lo ca k lm tr o thut, m bng mt s
pht trin lu di, kh khn ca trit hc v khoa hc t nhin1.
b) Quan im v x hi
X hi, theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, l tng
hp nhng con ngi hin thc cng tt c cc hot ng, cc quan h ca
h2.
i vi qu trnh hnh thnh quan im duy vt v x hi v c s
xc nh quan im duy vt v x hi. V.I.Lnin vit: Trong khi nghin
1
2
Su tp T Thnh L
242
cu su v pht trin ch ngha duy vt trit hc, Mc a hc thuyt
ti ch hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn thc gii t nhin
n ch nhn thc x hi loi ngi3; Mc v ngghen nhn thy rng,
cng nh mi hin tng trong gii t nhin u c nguyn nhn vt cht,
s pht trin ca x hi loi ngi cng do s pht trin ca lc lng vt
cht quyt nh4.
Ni dung c bn quan im duy vt v x hi th hin ch:
- X hi l mt b phn c th ca t nhin
Qun trit quan im duy vt vo lnh vc x hi, ch ngha duy vt
bin chng khng nh: x hi l mt b phn c th cho t nhin. Chnh
s pht trin lu di ca t nhin dn n ra i con ngi v x hi loi
ngi. X hi l sn phm pht trin cao nht v l mt b phn c th
ca gii t nhin. Tnh c th ca x hi th hin ch, n c nhng quy
lut vn ng, pht trin ring v s vn ng, pht trin ca x hi phi
thng qua hot ng c thc ca con ngi eo ui nhng mc ch
nht nh.
- Sn xut vt cht l c s ca i sng x hi, phng thc sn
xut quyt nh qu trnh sinh hot chnh tr, tinh thn ni chung; tn ti
x hi quyt nh thc x hi
Ph phn quan im duy tm, tn gio cho thc, tinh thn quyt
nh i sng x hi, quan im duy vt v x hi cho rng: sn xut vt
cht l c s ca i sng x hi, l im khc nhau cn bn gia con
ngi vi ng vt. Lch s pht trin ca x hi gn lin vi lch s pht
trin ca sn xut vt cht. Sn xut vt cht trong tng giai on lch s li
c tin hnh theo nhng phng thc sn xut nht nh. T quan
im duy vt v x hi i n khng nh: phng thc sn xut quyt nh
tt c cc mt ca i sng x hi, quyt nh qu trnh sinh hot chnh tr
v tinh thn ni chung; khng phi thc ca con ngi quyt nh s tn
ti ca h; tri l tn ti x hi ca h quyt nh thc ca h 1.
- S pht trin ca x hi l mt qu trnh lch s t nhin
Theo ch ngha duy vt lch s, mt x hi trn vn trong tng giai
on lch s c th l mt hnh thi kinh t - x hi; mi hnh thi kinh t 3
4
Xem V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.13, tr.53.
Su tp T Thnh L
243
x hi gm nhng mt c bn l lc lng sn xut, quan h sn xut (m
nhng quan h sn xut ny to nn kt cu kinh t hay c s h tng ca
x hi) v kin trc thng tng.
Trong qu trnh sn xut, lc lng sn xut thng xuyn pht
trin. Khi lc lng sn xut pht trin n mt mc nht nh th quan
h sn xut phi thay i cho ph hp vi trnh mi ca lc lng sn
xut. Lc ny, kt cu kinh t tc c s h tng c x hi thay i. S
thay i ca c s h tng s dn n s thay i ca kin trc thng tng.
n y, tt c cc mt c bn cu thnh mt hnh thi kinh t - x hi
thay i. Hnh thi kinh t - x hi ny chuyn sang mt hnh thi kinh
t - x hi khc cao hn.2
- Qun chng nhn dn l ch th sng to chn chnh ra lch s
S vn ng, pht trin ca x hi din ra theo cc quy lut khch
quan, nhng phi thng qua hot ng c thc ca con ngi. Trong hot
ng ca con ngi khng th tch ri mi quan h gia qun chng nhn
dn vi lnh t, trong qun chng nhn dn ng vai tr quyt nh, l
ch th sng to chn chnh ra lch s. Vai tr quyt nh ca qun chng
nhn dn th hin ch: qun chng nhn dn l lc lng trc tip sn
xut ra ca ci vt cht; l ng lc c bn ca mi cuc cch mng x hi
trong lch s; l ngi sng to ra cc gi tr vn ho tinh thn.
Nh vy, quan im duy vt v x hi l mt h thng quan im
thng nht cht ch vi nhau, v s ra i, tn ti, vn ng pht trin ca
x hi v cc lc lng thc hin nhng nhim v lch s t ra.
2- Bn cht ca ch ngha duy vt bin chng
Bn cht ca ch ngha duy vt bin chng c th hin vic gii
quyt ng n vn c bn ca trit hc trn quan im thc tin, s
thng nht hu c gia th gii quan duy vt vi php bin chng, quan
nim duy vt trit v tnh thc tin cch mng ca n.
a) Gii quyt ng n vn c bn ca trit hc trn quan im
thc tin
Vn c bn ca trit hc l mi quan h gia t duy v tn ti.
y, mi quan h ny c hiu l mi quan h gia thc v vt cht. V
vn ny, trong khi ch ngha duy tm tuyt i ho vai tr ca thc,
2
Su tp T Thnh L
244
coi thc l ngun gc ca vt cht, sn sinh ra vt cht th vi vic khng
nh bn cht ca th gii l vt cht, ch ngha duy vt trc Mc gp
phn khng nh vo vic chng li ch ngha duy tm, t nn mng cho
s pht trin ca ch ngha duy vt sau ny. Song, hn ch ln nht ca ch
ngha duy vt trc Mc l duy vt khng trit (duy vt v t nhin
nhng duy tm v x hi) v khng thy c s tc ng tr li ca
thc i vi vt cht.
C nhiu nguyn nhn dn n hn ch trn song nguyn nhn ch
yu v cng l khim khuyt ch yu l cc nh duy vt trc Mc thiu
quan im thc tin1.
Thc tin, vi t cch l ton b hot ng vt cht c mc ch
mang tnh lch s - x hi ca con ngi nhm ci to hin thc m nhng
dng c bn ca n l hot ng sn xut vt cht, hot ng chnh tr - x
hi v hot ng thc nghim khoa hc, c cc nh duy vt bin chng
coi l hot ng bn cht ca con ngi, l hot ng c trng cho con
ngi. Hot ng ny l mt khu trung gian trong mi quan h gia thc
ca con ngi vi th gii vt cht.
Thng qua thc tin, thc con ngi c vt cht ho, t tng
tr thnh hin thc. Thng qua thc tin, thc con ngi khng ch
phn nh th gii m cn sng to ra th gii. C.Mc cho rng thc tin
l ni con ngi chng minh sc mnh, chng minh tnh hin thc v tnh
trn tc ca t duy1.
Bng vic a quan im thc tin vo hot ng nhn thc th gii,
c bit vic thy vai tr quyt nh ca hot ng sn xut vt cht i vi
s tn ti v pht trin ca x hi, cc nh duy vt bin chng khc phc
c hn ch ca ch ngha duy vt trc gii quyt tho ng vn
c bn ca trit hc. y, trong khi khng nh vai tr quyt nh ca
cc yu t vt cht, cc nh duy vt bin chng khng loi tr vic cc
lnh vc t tng, n lt chng, li c th tc ng ngc tr li, nhng
l tc ng cp hai ln nhng iu kin vt cht...; khng loi tr vic cc
lnh vc t tng ... cng s tr thnh lc lng vt cht, mt khi n thm
nhp vo qun chng2.
2
1
Su tp T Thnh L
245
b) S thng nht hu c gia th gii quan duy vt vi php bin
chng
Trc Mc, ch ngha duy vt v php bin chng v c bn b tch
khi nhau. Ch ngha duy vt tuy c cha ng mt s t tng bin chng
nht nh, nhng nhn chung phng php siu hnh gi vai tr thng tr,
c bit trong ch ngha duy vt th k th XVII XVIII.
Trong khi , php bin chng li t n nh cao ch ngha duy
tm vi quan nim v s pht trin ca nim tuyt i trong trit hc c
in c.
Vic tch ri gia th gii quan duy vt vi php bin chng
khng ch lm cc nh duy tm m ngay c cc nh duy vt trc Mc
khng hiu v mi lin h ph bin, v s thng nht v ni tip nhau ca
cc s vt, hin tng trong th gii vt cht.
Vi vic k tha nhng t tng hp l ca cc hc thuyt trc ,
vi vic tng kt thnh tu cc khoa hc ca x hi ng thi, C.Mc v
Ph.ngghen gii thot th gii quan duy vt khi hn ch siu hnh v
cu php bin chng khi tnh cht duy tm thn b hnh thnh nn con
ngi duy vt bin chng vi s thng nht hu c gia th gii quan duy
vt vi php bin chng. S thng nht ny em li cho con ngi mt
quan nim hon ton mi v th gii quan nim th gii l mt qu trnh
vi tnh cch l vt cht khng ngng vn ng, chuyn ho v pht trin.
c) Quan nim duy vt trit
Bt k mt hc thuyt trit hc no cng phi th hin quan nim
ca mnh v t nhin v x hi.
Khi gii quyt nhng vn t nhin, ch ngha duy vt trc Mc
ng trn quan im duy vt v cc nh duy vt u khng nh s t tn
ti ca th gii vt cht v tha nhn tnh th nht ca vt cht. Song, v
khng hiu ng v vt cht, khng hiu ng ngun gc, bn cht ca
thc, thiu quan im thc tin, thiu phng php t duy bin chng v
mt s hn ch khc v nhn thc, v lch s nn khi gii quyt nhng vn
v x hi, cc nh duy vt trc Mc ly cc yu t tinh thn nh tnh
cm, ch, nguyn vng, v.v. lm nn tng. V vy, ch ngha duy vt
trc mc l ch ngha duy vt khng trit .
Khng nh ngun gc vt cht ca x hi; khng nh sn xut vt
cht l c s ca i sng x hi, phng thc sn xut quyt nh qu
Su tp T Thnh L
246
trnh sinh hot x hi, chnh tr v tinh thn ni chung; tn ti x hi quyt
nh thc x hi v coi s pht trin ca x hi loi ngi l mt qu
trnh lch s t nhin, ch ngha duy vt bin chng khc phc c
tnh khng trit ca ch ngha duy vt c. V.I.Lnin nhn nh rng:
Trong khi nhn thc su v pht trin ch ngha duy vt trit hc, Mc
a hc thuyt ti ch hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn
thc gii t nhin n ch nhn thc x hi loi ngi. Ch ngha duy vt
lch s ca Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc1.
S ra i ca ch ngha duy vt duy vt lch s l cuc cch mng
i vi quan nim v x hi, n em li cho con ngi mt cng c v i
trong vic nhn thc v ci to th gii.
d) Tnh thc tin cch mng
Tnh thc tin - cch mng ca ch ngha duy vt bin chng trc
ht th hin :
- Ch ngha duy vt bin chng l v kh l lun ca giai cp v sn
Gii cp v sn c coi l lc lng sn xut hng u ca ton th
nhn loi1; n c li ch, c mc ch ph hp vi li ch c bn, mc ch
c bn ca nhn dn lao ng v s pht trin ca x hi. Ch ngha duy
vt bin chng ra i c giai cp v sn tip nhn nh tip nhn mt
cng c nh hng cho hnh ng, nh v kh l lun trong cuc u
tranh t gii phng mnh v gii phng ton th nhn loi. Cng c nh
hng ny, v kh l lun ny to nn bc chuyn bin v cht ca
phong tro cng nhn t trnh t pht ln trnh t gic. C.Mc v
Ph.ngghen nhn nh: Ging nh ch ngha duy vt bin chng thy giai
cp v sn l v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy ch ngha
duy vt bin chng l v kh tinh thn ca mnh2 nn ngay t u, ci
khuynh hng mi, coi lch s pht trin ca lao ng l cha kho hiu
ton b lch s ca x hi, ch yu hng v giai cp v sn v c
giai cp v sn ginh cho mt s hng ng m n khng tm thy v
khng mong ch c c mt ni no khc3.
- Ch ngha duy vt bin chng khng ch gii thch th gii m cn
ng vai tr ci to th gii
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.23, tr.53

2
3
1
Su tp T Thnh L
247
Bt k mt hc thuyt trit hc no cng khng trc tip lm thay
i th gii m thng qua tri thc v th gii, con ngi hnh thnh mc
ch, phng hng, bin php, v.v. ch o hot ng ca mnh tc ng
vo th gii.
Bt k hc thuyt trit hc no cng phi gii thch th gii song
thc hin c vai tr ci to th gii hc thuyt phi phn nh ng th
gii, phi nh hng hot ng cho con ngi ph hp vi quy lut, phi
c qun chng nhn dn tin v hnh ng theo. Ni dung v bn cht
ca ch ngha duy vt bin chng p ng c nhng yu cu ny.
Sc mnh ci to th gii ca ch ngha duy vt bin chng th hin
mi quan h mt thit vi hot ng thc tin ca qun chng nhn dn,
vi cuc u tranh ca giai cp v sn trn mi lnh vc.
- Ch ngha duy vt bin chng khng nh s tt thng ca ci mi
Theo ch ngha duy vt bin chng, trong quan nim v tnh hp l
ca ci hin tn bao hm c quan nim v s ph nh, v s dit vong
tt yu ca ci hin tn 1.
Ph.ngghen cho rng khng c g l ti hu, l tuyt i, l thing
ling c. Trn mi s vt v trong mi s vt u mang du n ca s suy
tn tt yu bi khng c g tn ti ngoi qu trnh khng ngng ca s hnh
thnh v tiu vong, ca s tin trin v cng tn t thp n cao2.
Tnh cch mng su sc ca ch ngha duy vt bin chng th hin
qua vic n phn nh ng n cc quy lut chi phi s vn ng v pht
trin; qua , qu trnh xo b ci c, ci li thi xc lp ci mi, ci
tin b hn l tt yu.
Ni dung, bn cht ca ch ngha duy vt bin chng th hin phong
ph, a dng qua mi lun im ca n song c th khi qut thnh t
tng c bn l:
Ch c mt th gii duy nht v thng nht l th gii vt cht; trong
th gii vt cht, vt cht l ngun gc ca thc, quyt nh thc song
thc c th tc ng tr li vt cht thng qua hot ng thc tin ca con
ngi.
1
2
Su tp T Thnh L
248
Ni dung, bn cht ca ch ngha duy vt bin chng khng phi l
kt qu ca s t bin m l thnh tu hot ng thc tin, thnh tu t duy
khoa hc ca nhn loi trong qu trnh phn nh th gii. Trn tinh thn y
c th khng nh ch ngha duy vt bin chng l c s l lun ca th
gii quan khoa hc.
Song, ch ngha duy vt bin chng l h thng m nn chng ta
khng coi n nh mt ci g xong xui hn, bt kh xm phm m
coi n lun cn c b sung, pht trin trn nn tng pht trin ca hot
ng thc tin v hot ng nhn thc.
Ch ngha duy vt bin chng khng phi l gio iu m l kim ch
nam cho hnh ng, n t ra nhng yu cu c tnh nguyn tc phng
php lun m t nhng nguyn tc y con ngi phi vn dng sng to
sao cho ph hp vi tng hon cnh lch s c th.
III. N NG NGUYN TC P NG P P LUN CA C NG A
DUY VT BIN C NG V VIC VN DNG N VO S NG IP CC
MNG VIT NAM GIAI ON IN NAY
Nu ch c th gii duy nht v thng nht l th gii vt cht; trong

th gii vt cht, vt cht l ngun gc ca thc, quyt nh thc song
thc c th tc ng tr li vt cht thng qua hot ng thc tin ca con
ngi th trong cuc sng, con ngi phi tn trng nguyn tc khch quan
v pht huy tnh nng ng ch quan ca mnh.
1- Tn trng nguyn tc khch quan
Tn trng nguyn tc khch quan l tn trng vai tr quyt nh ca
vt cht. Nguyn tc ny i hi trong nhn thc v hnh ng con ngi
phi xut pht t thc t khch quan, ly khch quan lm c s, phng
tin cho hnh ng ca mnh.
Mt s biu hin ca vic tn trng nguyn tc khch quan l:
- Mc ch, ng li, ch trng con ngi t ra khng c xut
pht t mun ch quan m phi xut pht t hin thc, phn nh nhu cu
chn mui v tnh tt yu c i sng vt cht trong tng giai on c th.
Ch c nhng mc ch, ng li, ch trng xut pht t hin
thc, phn nh nhu cu v tnh tt yu ca hin thc mi ng v mi c
kh nng tr thnh hin thc.
Su tp T Thnh L
249
Vit Nam, trong khong 10 nm sau khi thng nht t nc, bn
cnh nhng thnh tu t c, chng ta nn nng, tch ri hin thc,
vi phm nhiu quy lut khch quan trong quan trng nht l quy lut v
s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn
xut, nn phm nhng sai lm trong vic xc nh mc tiu, xc nh
cc bc xy dng c s vt cht k thut, ci to x hi ch ngha v
qun l kinh t.
Tng kt qu trnh lnh o cch mng, ng ta rt ra kt lun
mang tnh nh hng l: Mi ng li ch trng ca ng phi xut
pht t thc t, tn trng quy lut khch quan1.
Hin nay, thc trng trnh lc lng sn xut nc ta cn thp;
c s vt cht k thut ca ch ngha x hi cha y , cha vng
chc; i sng ca nhn dn cha cao trong khi chng ta c nhiu tim
nng c v ti nguyn thin nhin, con ngi cng nh cc quan h trong
v ngoi nc m chng ta cha khai thc c mt cch tt nht th vic
ng v Nh nc ch trng thc hin cng nghip ho, hin i ho; ch
trng thc hin nht qun, lu di chnh sch pht trin nn kinh t th
trng nh hng x hi ch ngha l nhm pht huy ti u ti lc, tr lc,
nhn lc cn tim tng y, nhm to ra s chuyn ho v cht trong ton b
i sng x hi p ng nhu cu m thc tin cch mng Vit Nam
ang t ra1.
- Khi c mc ch, ng li, ch trng ng ri phi t chc
c lc lng vt cht thc hin n.
Mc ch, ng li, ch trng thuc lnh vc t tng. T bn
thn t tng khng th tr thnh hin thc m phi thng qua hot ng
ca con ngi. Mt khc, khi lch s t ra cho con ngi nhng nhim v
phi gii quyt th n cng sn sinh ra nhng iu kin vt cht gii
quyt nhim v nn vn trng yu trc tin, quyt nh con ngi
thnh cng hay tht bi l con ngi c tm ra, c huy ng c, c t
chc c nhng yu t vt cht thnh lc lng vt cht thc hin mc
ch, ng li, ch trng ca mnh hay khng.
ng Cng sn Vit Nam: Cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi,
Nxb. S tht, H Ni, 1991, tr.5.
Xem ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc
gia, H Ni, 2001, tr.86-90.
Su tp T Thnh L
250
Thi k chin tranh, chng ta rt thnh cng trong vic huy ng, t
chc sc mnh ca mi ngi, mi vng v sc mnh ca c nc; sc
mnh trong v ngoi nc; sc mnh ca qu kh, hin ti, tng lai to
nn mt lc lng vt cht khng l ca chin tranh nhn dn, nh bi
nhng th lc hn chng ta nhiu ln v tim lc kinh t v tim lc qun
s bo v c lp, ch quyn, ton vn lnh th.
Ngy nay, vi quan im cch mng l s nghip ca qun chng,
chng ta xc nh: ng lc ch yu pht trin t nc l i on kt
ton dn trn c s lin minh gia cng nhn vi nng dn v tr thc do
ng lnh o, kt hp hi ho cc li ch c nhn, tp th v x hi pht
huy mi tim nng v mi ngun lc ca cc thnh phn kinh t v ca
ton x hi2 cng chnh l to lc lng vt cht thc hin nhim v
cch mng trong giai on mi.
2- Pht huy tnh nng ng ch quan
Pht huy tnh nng ng ch quan l pht huy tnh tch cc, nng
ng, sng to ca thc v pht huy vai tr nhn t con ngi trong vic
vt cht ho nhng tnh cht y.
Pht huy tnh nng ng ch quan th hin rt phong ph, a dng,
trong mt s biu hin c bn ca n l:
- Phi tn trng tri thc khoa hc
Tri thc khoa hc l tri thc chn thc v th gii, c khi qu t
thc tin v c thc tin kim nghim. Tri thc khoa hc gi v tr c
bit quan trng trong cuc sng ca con ngi v n l mt trong nhng
ng lc pht trin ca x hi. Mi bc tin trong lch s nhn loi u
gn lin vi nhng thnh tu mi ca tri thc khoa hc.
Tri thc khoa hc th hin trong cc khoa hc khc nhau phn nh
nhng lnh vc khc nhau ca th gii song bn thn cc lnh vc khc
nhau ny khng tn ti c lp, tch ri nhau nn tri thc khoa hc phn nh
chng cng khng c lp, tch ri nhau. Vic phn chia thnh khoa hc t
nhin, khoa hc cng ngh, khoa hc x hi, khoa hc nhn vn hay khoa
hc c bn, khoa hc ng dng, v.v. ch c tnh tng i. V vy, tn
trng tri thc khoa hc khng ch l chng s tuyt i ho vai tr ca kinh
nghim, xem thng khoa hc m cn l khng tuyt i ho mt loi khoa
2
gia, H Ni, 2001, tr.86.
Su tp T Thnh L
251
hc no trong h thng cc khoa hc. y l tin gip con ngi khng
ch hot ng c hiu qu trong ngnh ngh ca mnh m cn gip con
ngi thc hin hot ng y theo nhng gi tr nhn vn ca x hi.
Nhn thc su sc v tm quan trng ca khoa hc trong bi cnh
phc tp ca th gii hin nay, i vi cch mng Vit Nam, ng v Nh
nc ta khng nh gio dc v o to cng vi khoa hc v cng ngh l
quc sch hng u1; trong , Nn gio dc Vit Nam l nn gio dc
x hi ch ngha c tnh nhn dn, dn tc, khoa hc, hin i, ly ch
ngha Mc Lnin v t tng H Ch Minh lm nn tng2 nhm o to
nhng con ngi ton din, c o c, tri thc, sc kho, thm m v
ngh nghip, trung thnh vi l tng c lp dn tc v ch ngha x hi;
hnh thnh v bi dng nhn cch, phm cht v nng lc ca cng dn,
p ng yu cu xy dng v bo v T quc3. i vi khoa hc, ng v
Nh nc ch trng Thc hin c ch kt hp cht ch gia khoa hc x
hi v nhn vn vi khoa hc t nhin, khoa hc cnng ngh,... Pht huy
tnh sng to, tinh thn lm ch trong hot ng khoa hc v cng ngh.
i mi chnh sch o to, s dng v i ng tr thc, trng dng v tn
vinh nhn ti, k c ngi Vit Nam ngoi nc. Khuyn khch v to
iu kin thun li cho m rng giao lu v hp tc quc t v khoa hc v
cng ngh, thu ht chuyn gia gii ca th gii ng gp vo s pht trin
t nc bng nhiu hnh thc thch hp1.
- Phi lm ch tri thc khoa hc v truyn b tri thc khoa hc vo
qun chng n tr thnh tri thc, nim tin nh hng cho qun chng
hnh ng.
T tn trng tri thc khoa hc n lm ch c tri thc khoa hc l
mt qu trnh. Vic vn ln lm ch tri thc khoa hc khng ch lin quan
dn quan nim ca con ngi v khoa hc m cn lin quan n nng lc,
ngh lc, quyt tm ca con ngi v nhng iu kin vt cht thc hin
n. Mt khc, sc mnh v hiu qu ca tri thc khoa hc ph thuc vo
mc thm nhp ca n vo qun chng nn s thm nhp ny tr thnh
ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia, H
Ni, 2001, tr.35.
2
Quc hi nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam: Lut Gio dc, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni,
1998, tr.8.
3
Quc hi nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam: Lut Gio dc, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni,
1998, tr.8.
1
Ni, 2001, tr.206-207.
Su tp T Thnh L
252
mt trong nhng iu kin trc tip pht huy vai tr nhn t con ngi
trong hot ng vt cht ho tri thc.
Vn ln lm ch tri thc khoa hc, truyn b tri thc khoa hc l
hot ng va mang tnh c nhn, va mang tnh x hi v lin quan n
tt c cc lnh vc ca i sng.
nc ta hin nay, vic khi dy lng yu nc, ch qut cng,
pht huy ti tr ca ngi Vit Nam, quyt tm a nc nh ra khi ngho
nn v lc hu2; vic u t c trng im trong h thng gio dc v
nghin cu khoa hc; vic ch trng x hi ho gio dc c nc tr
thnh mt x hi hc tp3, ch trng s dng ti u nhng phng tin
thng tin i chng cng nh a dng ho cc hnh thc tuyn truyn; vic
ng vin cc nh khoa hc bm st c s sn xut, hng dn nhn dn
nm bt v lm ch nhng tri thc mi v khoa hc v cng ngh, v.v... 4
m ng, Nh nc v ton dn ang tin hnh l nhng hot ng sng
ng v vic pht huy tnh nng ng ch quan ph hp vi yu cu v
iu kin ca x hi hin ti.
Tn trng nguyn tc khch quan, pht huy tnh nng ng ch quan
va l nhng ngha phng php lun c bn, va l nhng yu cu c
tnh nguyn tc trong hot ng thc tin. Nhng yu cu ny khc nhau
nhng thng nht v quan h hu c vi nhau nn hot ng ca con ngi
ch t hiu qu ti u khi thc hin chng ng b v chng li nhng
quan im, nhng biu hin i lp vi chng.
Ni, 1996, tr.107.
3
gia, H Ni, 2001, tr.111 v 119.
4
gia, H Ni, 2001, tr.114.
Su tp T Thnh L
253
Chng VI
P P BIN C NG DUY VT- P NG P P LUN
N N T C K OA C V T C TIN
Php bin chng duy vt l khoa hc nghin cu cc mi lin h v
cc quy lut chung nht v s vn ng, pht trin ca tn ti v t duy. L
th gii quan, phng php v phng php lun chung nht ca nhn thc
khoa hc v thc tin cch mng, php bin chng duy vt gip con ngi
nhn thc c quy lut khch quan, to ra kh nng tng kt kinh nghim
thc tin, khi qut sng to nhng hin tng mi ny sinh t hnh
thnh cc nguyn tc ch o cc hot ng. V vy, vic nghin cu v
nm vng php bin chng duy vt va c ngha l lun, va c ngha
thc tin trong thi k i mi ca x hi ta hin nay.
Su tp T Thnh L
254
I. K I NIM P P BIN C NG V K I QUT LC
S P T
TRIN CA P P BIN C NG
1. Khi nim php bin chng.

a) Siu hnh v bin chng.
Trong lch s pht trin ca trit hc t thi c i n nay, vn
tn ti ca cc s vt, hin tng lun c quan tm v cn lm sng t.
Cc s vt, hin tng xung quanh ta v ngay c bn thn chng ta tn ti
trong mi lin h qua li, quy nh, chuyn ho ln nhau hay tn ti tch
ri, bit lp nhau? Cc s vt, hin tng lun vn ng, pht trin hay tn
ti trong trng thi ng im, khng vn ng? C nhiu quan im khc
nhau v vn ny, nhng suy cho cng u quy v hai quan im chnh
i lp nhau l siu hnh v bin chng.
Thut ng Siu hnh c ngun gc t ting Hy Lp metaphysique
(vi ngha l sau vt l), l hc thuyt trit hc nghin cu nhng ci u
tin siu nhin v nhng nguyn tc siu nhin ca tn ti. Trong lch s
trit hc, siu hnh thng c s dng ng ngha vi thut ng Trit
hc. T khi khoa hc t nhin thc s pht trin, em li nhng thnh qu
v i nh i su nghin cu tng b phn ring l, c nh ca t nhin v
nht l khi Ph.Bcn (1561-1626) v G.Lcc (1632-1704) chuyn quan
im nhn thc y t khoa hc t nhin sang trit hc, th siu hnh tr
thnh phng php ch yu trong nhn thc v s tn ti ca s vt, hin
tng. Trong trit hc Mc-Lnin, siu hnh c dng theo ngha l
phng php xem xt s vt, hin tng v s phn nh chng vo t duy,
tc l nhng khi nim, tn ti trong trng thi bit lp, nm bn ngoi mi
lin h vi cc s vt, hin tng khc, vnh vin khng bin i. c th
ca phng php t duy siu hnh l tnh mt chiu, tuyt i ho mt ny
hay mt kia, coi th gii thng nht l bc tranh khng vn ng, khng
pht trin. Cc nh siu hnh ch da trn nhng phn tuyt i khng
th dung ho c; c l c, khng l khng; hoc tn ti hoc khng tn
ti; s vt, hin tng khng th va l chnh n li va l ci khc n; ci
khng nh v ci ph nh tuyt i bi tr ln nhau. Phng php t duy
siu hnh i lp vi phng php t duy bin chng.
Su tp T Thnh L
255
Cc nh kinh in ca ch ngha Mc - Lnin cho rng, nhim v
ca khoa hc t nhin l phn chia gii t nhin thnh nhng b phn ring
bit; phn chia cc s vt, hin tng thnh nhng loi nht nh nghin
cu, buc phi tch chng ra khi cc mi lin h v nghin cu ring
tng chi tit mt v.v nhm thu thp nhng ti liu cn thit. V l nhng
iu kin c bn cho nhng tin b trong lnh vc nhn thc gii t nhin
v do vy, i vi vic ng dng hng ngy v i vi s trao i nh
trong khoa hc th nhng phm tr siu hnh vn cn c tc dng 1. Tuy
nhin, phng php t duy siu hnh c ngha hn ch, nu vt ra ngoi
gii hn , th s mc sai lm, s tr thnh phin din, cht hp, tru
tng v sa vo nhng mu thun khng th no gii quyt c.
Ph.ngghen khng nh, phng php t duy siu hnh ch nhn thy
nhng s vt ring bit m khng nhn thy mi lin h qua li gia nhng
s vt s vt y, ch nhn thy s tn ti ca nhng s vt y m khng
thy s pht sinh v s tiu vong ca nhng s vt y, ch nhn thy trng
thi tnh ca nhng s vt y m qun mt s vn ng ca nhng s vt
y, ch nhn thy cy m khng thy rng2. T gia th k XVIII, cng
vi s pht trin vt bc ca khoa hc t nhin v nhn thc ca con
ngi, vic nghin cu th gii, t giai on su tm, phn tch, thu thp tri
thc v cc s vt, hin tng trong tnh trng tch ri, c lp, khoa hc
chuyn sang giai on tng qut, nghin cu qu trnh pht sinh, pht trin
ca s vt, hin tng th phng php t duy siu hnh lm vo tnh trng
khng hong, khng cn p ng c yu cu ca nhn thc khoa hc v
b phng php t duy bin chng ph nh.
Thut ng Bin chng c gc t ting Hy Lp dialekticka (vi
ngha l ngh thut dn dt tho lun, tranh lun). Trong lch s trit hc,
bin chng c dng ch ngh thut tranh lun nhm tm ra chn l
bng cch pht hin cc mu thun trong lp lun ca i phng. Theo s
vn ng, pht trin ca thc tin cuc sng v nhn thc ca con ngi,
phng php t duy bin chng cng ngy cng c b sung, pht trin
vi nhng ni dung mi, phong ph v su sc hn. c bit l hnh thc
v ni dung ca phng php t duy bin chng c pht trin kh ton
1
2
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 1994. t.20. tr.696.
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 19944. t.20. tr. 37.
Su tp T Thnh L
256
din trong php bin chng duy tm ca Ph.Hghen, "ln u tin t ton
b th gii t nhin, th gii lch s v th gii tinh thn vo dng qu
trnh, ngha l trong s vn ng, thay i, ci bin v pht trin khng
ngng, v th m ra mi lin h bn trong s vn ng v pht trin " 1.
C.Mc v Ph.ngghen k tha v pht trin sng to nhng ht nhn
hp l trong lch s t tng trit hc nhn loi, trc ht l ci to php
bin chng duy tm ca Ph.Hghen, chng minh rng nhng nim
trong u c ca chng ta chng qua ch l s phn nh ca cc s vt, hin
tng tn ti khch quan; bn thn bin chng ca nim cng ch l s
phn nh bin chng ca th gii hin thc. Khng nh cc s vt, hin
tng tn ti trong mi lin h qua li, quy nh, chuyn ho ln nhau th
trong qu trnh vn ng v pht trin , phng php t duy bin chng
khng ch thy nhng s vt, hin tng c bit, m cn thy nhng cc
mi quan h ln nhau gia chng; khng ch thy s tn ti, m cn thy c
s sinh thnh v s tiu vong ca s vt, hin tng; khng ch thy trng
thi tnh, m cn thy c trng thi ng ca s vt, hin tng; khng ch
thy cy, m cn thy c rng. Ph.ngghen cho rng, iu cn bn ca
phng php t duy bin chng l xem xt nhng s vt v nhng phn
nh ca chng trong t tng, trong mi quan h qua li ln nhau ca
chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v tiu vong ca
chng2. Phng php t duy bin chng mm do, linh hot, n tha nhn
trong nhng trng hp cn thit, bn cnh ci hoc l ... hoc l, cn c
c ci va l ... va l. Phng php t duy bin chng l phng php
thc s khoa hc, l bc nhy mi v cht trong lnh vc nhn thc, khc
phc c nhng hn ch ca php bin chng c i, y li phng php
t duy siu hnh, ci to php bin chng duy tm v tr thnh phng
php lun chung nht ca hot ng nhn thc v hot ng thc tin.
Ngy nay, khi nn vn minh nhn loi cng vn ti nh cao th php bin
chng duy vt cng thc s l mt khoa hc. Php bin chng , trc ht
l php bin chng khch quan v tun theo nhng quy lut ca th gii
khch quan.
b) Bin chng khch quan v bin chng ch quan
1
2
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1994. t.20. tr.23.
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni, 1994. t.20. tr. 696.
Su tp T Thnh L
257
Bin chng khch quan l phm tr dng ch bin chng ca bn
thn cc s vt, hin tng tn ti c lp bn ngoi thc con ngi, l
bin chng ca bn thn th gii vt cht tn ti tun theo nhng quy lut
khch quan. Nhng vn nn mng, bn cht ca bin chng khch quan
l mu thun gia cc qu trnh t nhin, l s t hnh thnh v t chc; l
mi quan h qua li v cht gia cc hnh thc khc nhau ca nhng s
thay i c quy nh bng nhng thay i v lng; l cc th bc ca
cc trnh t chc vt cht; l cc hnh thc vn ng v gn vi l s
phn chia khoa hc nghin cu v t nhin; l s hnh thnh cuc sng v
xut hin dng vt cht bit t duy, s hnh thnh con ngi; s chuyn ho
t t nhin vo x hi. Bin chng khch quan c khoa hc th hin
trong quy lut bo ton v chuyn ho nng lng; thuyt tin ho; thuyt
t bo; h thng tun hon cc nguyn t ho hc; thuyt tng i; thuyt
lng t; hc thuyt v gien v.v. Trong x hi, vn quan trng nht ca
bin chng khch quan l bin chng gia ch th vi khch th trong lch
s; mi quan h qua li gia x hi vi t nhin; s tc ng qua li gia
lc lng sn xut vi quan h sn xut; mi quan h gia kin trc thng
tng vi cc hnh thi thc x hi; ch ra mi mt giai on trong qu
trnh pht trin ca x hi u mang tnh k tha v l mt qu trnh lch s
- t nhin. Bi vy, khi nghin cu thc tin v l lun x hi, phi phi
hp bin chng cc mt kh quan, tch cc, sng to vi nhng mt khng
kh quan, tiu cc, tr tr, ng ph phn ca x hi.
Bin chng ch quan l phm tr dng ch t duy bin chng v
bin chng ca chnh qu trnh phn nh hin thc khch quan vo no
ngi. Bin chng ch quan mt mt phn nh gii t nhin, mt khc
phn nh nhng quy lut ca t duy bin chng. Nhng quy lut ca php
bin chng duy vt l nhng quy lut chung nht ca bn thn th gii
khch quan m t trong lch s ca gii t nhin v lch s ca x hi
loi ngi m ngi ta rt ra c cc quy lut ca bin chng 1. Da
vo th gii quan khoa hc, php bin chng duy vt ch ra kh nng xy
dng bc tranh khoa hc v th gii. Trong nhn thc trit hc, php bin
chng duy vt "bao gm ... nhn thc s ph nh ca n, nhn thc tnh
dit vong tt yu ca n" 2. Trong trit hc Mc - Lnin, lgc (bin
1
2
Su tp T Thnh L
258
chng), php bin chng, l lun nhn thc thng nht vi nhau. Ngun
gc ca quan nim ny xut pht t s khng nh t duy ca con ngi
v th gii khch quan cng ph thuc vo mt loi quy lut, bi vy
chng khng th mu thun vi nhau. Tuy vy, s thng nht khng c
ngha l ng nht. Nu nh cc mi lin h chung nht v s pht trin
ca s vt, hin tng tn ti bn ngoi v khng ph thuc vo thc
ca con ngi, th khi phn nh cc mi lin h v pht trin ca s vt,
hin tng , cc mi lin h v s pht trin ca nhn thc cn ph
thuc vo nhng nguyn tc ca l lun nhn thc v lgc, c th nhn
thc ca con ngi. Bin chng ch quan, theo quan nim trn, i lp
vi bin chng duy tm ca Ph.Hghen, bi ton b php bin chng duy
tm m Ph.Hghen xy dng, xt v bn cht, l sn phm thun tu ca
t duy, l kt qu ca qu trnh t duy t bin c rt ra t nim tuyt
i, phn nh nhng quy lut vn ng ca nim , tc ca lc lng
thn b, ch khng c rt ra t gii t nhin.
Mi quan h gia bin chng khch quan vi bin chng ch quan.
Theo Ph.ngghen, Bin chng gi l khch quan th chi phi ton
b gii t nhin, cn bin chng gi l ch quan, tc t duy bin chng, th
ch l phn nh s chi phi trong ton b gii t nhin, ca s vn ng
thng qua nhng mt i lp, tc l nhng mt, thng qua s u tranh
thng xuyn ca chng v s chuyn ho cui cng t mt i lp ny
thnh mt i lp kia, tng t vi nhng hnh thc cao hn, quy nh
s sng ca gii t nhin3. Ni cch khc, bin chng khch quan l bin
chng ca th gii vt cht, cn bin chng ch quan l ci phn nh bin
chng khch quan, l t duy bin chng. Trong mi quan h ny, bin
chng khch quan ca i tng c phn nh quy nh bin chng ch
quan, tc l bn thn s vt, hin tng trong th gii tn ti bin chng
nh th no th t duy, nhn thc ca con ngi v s vt, hin tng y
cng phi phn nh chng nh th y. Bin chng khch quan v bin
chng ch quan lun thng nht vi nhau. S thng nht gia bin chng
khch quan vi bin chng ch quan l c s phng php lun chung ca
hot ng ci to t nhin, ci to x hi. V.I. Lnin vit, "Trong "T bn",
Mc p dng lgc, php bin chng v l lun nhn thc [khng cn ba t:
l cng mt ci duy nht] ca ch ngha duy vt vo mt khoa hc duy
3
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni. 1994. t.20. tr.694.
Su tp T Thnh L
259
nht; m ch ngha duy vt ly Hghen tt c ci g c gi tr v pht
trin thm ln"1. Mt khc, bin chng ch quan c tnh c lp tng i
so vi bin chng khch quan, iu c ngha l trong thc t, s vt,
hin tng c phn nh v nhn thc ca con ngi v s vt, hin
tng khng trng kht hon ton vi nhau, v qu trnh t duy, nhn
thc cn phi tun theo nhng quy lut vn c ca mnh. Trong Bin chng
ca t nhin, Ph.ngghen ch r i hi i vi t duy khoa hc l phi
va phn nh r rng, va phi thy s thng nht v c bn gia bin
chng khch quan vi bin chng ch quan. Php bin chng c coi
l khoa hc v nhng quy lut ph bin nht ca mi vn ng. iu c
ngha l nhng quy lut y phi c hiu lc i vi vn ng trong gii t
nhin v trong lch s loi ngi cng nh vi vn ng ca t duy. Mt
quy lut nh th c th nhn thc trong hai lnh vc ca ba lnh vc , hay
thm ch trong c ba lnh vc2.
2. Khi qut lch s pht trin ca php bin chng.
Cng nh ch ngha duy vt, php bin chng xut hin t thi c
i v t n nay, lch s pht trin ca n, tri qua nhiu giai on khc
nhau, gn lin vi s pht trin ca khoa hc v thc tin.
a) Php bin chng c i.
Php bin chng c i th hin trong trit hc n , Trung Quc v
r nht l trong trit hc Hy Lp c i. V i th, php bin chng c i
coi th gii l mt chnh th thng nht; gia cc b phn ca th gii c
mi lin h qua li, thm nhp, tc ng v nh hng ln nhau; th gii v
cc b phn ca n khng ngng vn ng v pht trin.
Trong o Pht n c i, khi gii quyt nhng vn thuc
nhn sinh quan, th hin nhng quan nim duy vt v bin chng nht
nh, th hin r nt trong quan nim v tnh t thn sinh thnh, bin i
ca vn vt tun theo tnh tt nh v ph bin ca lut nhn - qu. Trong
trit hc Trung Quc c, trung i, nhng quan nim bin chng c th
hin trong thuyt m - Dng. m v Dng l hai yu t i lp nhau
trong Thi cc, chng tn ti thng nht v quy nh ln nhau to ra s
thng nht gia ci bt bin vi ci bin i; gia ci duy nht vi ci
1
2
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr.359-360.

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 2004, t.20, tr.766-768.
Su tp T Thnh L
260
nhiu, a dng, phong ph. Trong thuyt Ng hnh, nm yu t Kim - Mc
- Thu - Ho - Th l nhng yu t khi nguyn to nn vn vt, tn ti
trong mi lin h tng sinh, tng khc vi nhau. Cc yu t trn tc
ng, chuyn ho ln nhau, rng buc, qui nh ln nhau, to ra s bin i
trong vn vt. Trong o gia, t quan nim o l yu t khi nguyn ca
vn vt, Lo T (khong th k VI tr.c.n) cho rng vn vt b chi phi bi
hai lut ph bin l lut qun bnh v lut phn phc, trong lut qun
bnh lun gi cho s vn ng ca vn vt c cn bng theo mt trt t
iu ho trong t nhin, khng c g thi qu, khng c g bt cp. Lut
phn phc ni rng, ci g pht trin tt th s tr thnh ci i lp vi
n. Trong o c Kinh cn c nhng t tng bin chng trc quan, nh
bt k s vt, hin tng no cng u l th thng nht ca hai mt i lp
va xung khc nhau, va nng ta vo nhau, va bao hm ln nhau.
Cc nh bin chng bm sinh tiu biu ca Hy Lp c i l
Hraclt (540-480 tr.c.n), Xcrt (470-399 tr.c.n), Platn (427-347 tr.c.n),
Arixtt (384-322 tr.c.n) v.v. Theo Hraclt, th gii vt cht tn ti trong s
hnh thnh, vn ng vnh vin trong s thng nht gia cc mt i lp.
ng cho rng, php bin chng phn nh s vn ng, bin i ca th gii
vt cht nh pht hin ra mu thun ni ti ca s vt, hin tng v coi s
vn ng, bin i ca th gii vt cht cng ging nh s chuyn ng
ca mt con sng m ng xy dng trong Hc thuyt v dng chy,
trong khng nh mi vt u tri i, chy i. Vi quan nim bin chng
nh vy, Hraclt xy dng c mt s phm tr ca php bin chng
nh lgs (gm lgs ch quan v lgs khch quan) lun bn v nhng
quy lut khch quan ca th gii vt cht v coi l ni dung c bn ca
php bin chng. Sau Hraclt, php bin chng Hy Lp c i tip tc
c Xrcrt, Platn v Arixtt hon thin, pht trin vi nhiu ni dung
phong ph. Theo Xrct, php bin chng l ngh thut dn dt cuc tranh
lun, hng cc bn cng quan tm ti vn ang tranh lun vi mc
ch t c chn l ca cuc tranh lun bng con ng i lp cc
kin ca h thng qua hnh thc hi - p. T tng ny c pht trin
hn trong php bin chng ca Platn khi ng cho rng php bin chng l
ngh thut tm ra cc khi nim ng di hnh thc hi - p, l thao tc
lgc phn chia v gn kt cc thnh phn ca khi nim bng cng c hi Su tp T Thnh L
261
p dn khi nim n nh ngha ng. Arixtt a ra nhiu t
tng v phm tr, quy lut v xy dng cc hnh thc c bn ca t
duy. Ph.ngghen khng nh Nhng nh trit hc c Hy Lp u l nhng
nh bin chng bm sinh, t pht, v Arixtt, b c bch khoa nht trong
cc nh trit hc y cng nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca
t duy bin chng1.
c trng c bn ca php bin chng c i l tnh t pht. Php
bin chng thi k mi ch dng li s m t tnh bin chng ca th
gii m cha t ti trnh l h thng l lun cht ch, lgc. Mc ch
nghin cu s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng ca cc nh trit
hc c i ch nhm v c bc tranh chung, chnh th v th gii. Php
bin chng c i mi ch c to nn t mt s quan im bin chng
mc mc, th s, mang tnh suy lun, phng on trn c s nhng kinh
nghim trc gic m cha c minh chng chc chn bng cc tri thc
khoa hc, cha l h thng l lun chung nht vi cc nguyn l, quy lut,
phm tr v do vy, cng cha xc nh r i tng, phm vi nghin cu
ca php bin chng. Php bin chng c i, tuy phn no gip chng
ta thy c bc tranh chung trong tnh chnh th v tng i chn tht v
th gii, nhng cha lm r c mi lin h cng nh cha ch ra c
nhng quy lut ni ti ca s vn ng v pht trin ca th gii .
Ph.ngghen khng nh, Hnh thc th nht l trit hc Hy Lp. Trong
trit hc ny, t duy bin chng xut hin vi tnh cht thun phc t nhin
cha b khuy ng bi nhng tr ngi ng yu2 v nh gi php bin
chng Hy Lp c i nu v chi tit, ch ngha siu hnh l ng hn so
vi nhng ngi Hy Lp, th v ton th nhng ngi Hy Lp li ng hn
so vi ch ngha siu hnh v cho d cn nhiu hn ch, song php bin
chng c i, chng mc nht nh, tr thnh phng php chung
trong nhn thc ca con ngi c i v th gii vt cht, trong qu trnh
vn dng vo gii quyt cc vn ca trit hc, c tc dng hng dn
con ngi trong hot ng thc tin thi c i. Nhng ni dung t tng
c bn ca n l c s php bin chng pht trin ln cc hnh thc cao
hn, trit hc hin i ch tip tc ci cng vic do Hraclit v Arixtt
m u m thi.
1
2
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni, 2004, t.20, tr. 34
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni, 2004, t.20, tr. 491.
Su tp T Thnh L
262
b) Php bin chng duy tm trong trit hc c in c.
Ra i vo cui th k XVIII, u th k XIX, khi u t I.Cant
(1724-1804), qua Phict (1762-1814), Slinh (1775-1854) v pht trin n
nh cao Ph.Hghen (1770-1831). Ph.ng ghen khng nh y l Hnh
thc th hai ca php bin chng, hnh thc quen thuc nht vi cc nh
khoa hc t nhin c, l trit hc c in c t Cant n Hghen1.
Trong trit hc Ph.Hghen, php bin chng duy tm c pht trin
n nh cao vi mt ni dung rt phong ph, s. Ph.Hghen chia ni
dung php bin chng thnh tn ti, bn cht v khi nim. Tn ti l ci
v bn ngoi, trc tip, nng nht m con ngi c th cm gic v c
c th ho trong cc phm tr cht, lng v . Bn cht l tng gin tip
ca th gii, khng th nhn bit c bng cm gic, tn ti trong mu
thun i lp vi chnh mnh v c th hin trong cc phm tr hin
tng - bn cht, hnh thc - ni dung, ngu nhin - tt yu, kh
nng - hin thc v.v. Cn khi nim (m hin thn ca n l gii hu c,
s sng) l s thng nht gia tn ti vi bn cht, l ci va trc tip (c
th cm gic c), va gin tip (khng cm gic c) v c th hin
trong cc phm tr ci ph qut, ci c th, ci n nht. Php bin
chng trong giai on ny l s pht trin, ngha l s chuyn ho t ci
tru tng n ci c th, t cht ny sang cht khc c thc hin nh
gii quyt mu thun. Pht trin c coi l s t pht trin tnh tin ca
nim tuyt i, t tn ti n bn cht, t bn cht n khi nim, trong
khi nim va l ch th, va l khch th, ng thi l nim tuyt i.
Ph.Hghen coi pht trin l nguyn l c bn nht ca php bin chng vi
phm tr trung tm l tha ho v khng nh tha ho c din ra
mi ni, mi lc trong c t nhin, x hi v tinh thn. Cc nh bin chng
c in c, m Ph.Hghen l in hnh, xy dng v p dng php
bin chng vo nghin cu cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi.
Qua , h xy dng c h thng phm tr, quy lut chung, thng
nht, c lgc cht ch ca nhn thc tinh thn, v trong mt ngha no
, l ca c hin thc vt cht. Mc d c nhiu ht nhn hp l v lp
lnh mm mng phi thai ca ch ngha duy vt nhng php bin chng
ca cc nh trit hc c in c cng mc phi nhng hn ch nht nh.
l bin chng ca nim tuyt i, ca ci phi vt cht, l bin chng
ca khi nim, ca t duy thun tu, phn nh mt lc lng thn b no
1
C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb Chnh tr quc gia. H Ni, 2004, t.20. tr. 492.
Su tp T Thnh L
263
bn ngoi th gii vt cht. Ton b nhng phm tr v quy lut m cc
nh bin chng c in c a ra, ch c lun gii trong cc thut ng
lgc, do , nhng t tng lin h, vn ng v chuyn ho ch l nhng
khi nim tru tng, trng rng v suy cho cng th h cng khng hiu
thc cht ca nhng khi nim, phm tr ca php bin chng khch quan.
Theo V.I.Lnin, nhng kt lun ca cc nh bin chng c in c ch l
nhng phng on ti tnh v bin chng ca s vt trong bin chng ca
khi nim1. Cc nh bin chng c in c hon thnh cuc cch
mng v phng php, nhng cuc cch mng li tn trn tri, ch
khng phi di trn gian, trong cuc sng hin thc ca loi ngi, v
do vy, php bin chng ca h cng khng trnh khi tnh cht g p, gi
to, h cu v b xuyn tc2. Nhn chung, cc nh bin chng c in c
y php bin chng n ch duy l, tru tng, cc k ri rm, kh
hiu bi im xut pht ca n l bin chng ca khi nim, ca t duy
thun tu, phn nh mt lc lng thn b bn ngoi th gii vt cht. Th
d, Ph.Hghen cho rng, ngoi t duy ca nhn loi ra th cn c t duy
siu nhn loi chng nhng khng ph thuc vo vt cht m thm ch cn
quy nh c qu trnh vt cht na; do vy, "hc thuyt ca Hghen
mt khong t rng cho cc quan im thc tin c tnh cht ng phi v
ht sc khc nhau. Ngi no c bit da vo h thng ca Hghen th
ngi c th l kh bo th, cn ngi no cho phng php bin chng
l ch yu, th ngi , v chnh tr cng nh v tn gio, u c th thuc
vo phi phn i cc oan nht3.
Theo V.I.Lnin, cng hin ln nht ca cc nh bin chng c in
c, c bit l Ph.Hghen tr li php bin chng, coi n nh mt
phng php xem xt i lp vi phng php siu hnh th k XVII,
XVIII4. Nu nh php bin chng c i ch yu c c rt t kinh
nghim cuc sng hng ngy, th php bin chng c in c tr thnh
mt h thng l lun tng i hon chnh v trong mt chng mc nht
nh, tr thnh mt phng php t duy ph bin ca trit hc. Vi s
ra i ca trit hc c in c, ln u tin php bin chng th hin vi
t cch l lgc bin chng, khc phc mt s hn ch ca lgc hnh thc.
V.I.Lnin cn cho rng, php bin chng c in c to ra bc qu
chuyn bin v th gii quan v lp trng t ch ngha duy vt siu
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva. 1981. t.29. tr.209.

3
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb Chnh tr quc gia. H Ni. 1994. t.21. tr.420.
4
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb, Tin b, Mtxcva, 1981, t.29, tr.160.
2
Su tp T Thnh L
264
hnh sang th gii quan khoa hc duy vt bin chng. Cng chnh nh c
h thng phm tr, quy lut m C.Mc v Ph.ngghen ci to v
pht trin thnh nhng phm tr, quy lut ca php bin chng duy vt.
Tuy nhin, vi nhng hn ch ca php bin chng duy tm trong trit hc
c in c, khi khoa hc t nhin pht trin sang giai on tng qut,
nghin cu qu trnh pht sinh, pht trin ca s vt, hin tng, th tt yu
n s b ph nh v thay th bng php bin chng duy vt ca ch ngha
duy vt bin chng.
c) Php bin chng duy vt.
Ph.ngghen nh ngha php bin chng...l mn khoa hc v
nhng qui lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t nhin, ca
x hi loi ngi v ca t duy1. V.I.Lnin vit php bin chng, tc l
hc thuyt v s pht trin, di hnh thc hon b nht, su sc nht v
khng phin din, hc thuyt v tnh tng i ca nhn thc ca con
ngi phn nh vt cht lun lun pht trin khng ngng 2. H Ch Minh
nh gi ch ngha Mc c u im l phng php lm vic bin
chng3.
Khc vi cc php bin chng trc , s ra i ca php bin
chng duy vt gn lin vi nhng thnh tu pht trin rc r ca khoa hc
t nhin phn nh bn cht ch thc ca th gii v thc tin cch
mng trong th k XIX, to c s vng chc cc nh kinh in trit hc
Mc khi qut v xy dng php bin chng duy vt. Php bin chng duy
vt l s thng nht hu c gia th gii quan duy vt vi phng php
bin chng. Mi nguyn l ca php bin chng duy vt u c xy
dng trn lp trng duy vt, tha nhn vt cht l ci c trc, sinh ra
thc v quy nh thc c v ni dung ln phng thc th hin. thc l
s phn hin thc khch quan vo no ngi, l hnh nh ch quan ca th
gii khch quan. Mi lun im ca php bin chng duy vt l kt qu
cui cng ca s nghin cu, c rt ra trong gii t nhin v trong lch
s x hi loi ngi. Mi nguyn l, quy lut, phm tr ca php bin
chng u c lun gii trn c s khoa hc v c chun b bng ton
b s pht trin ca t nhin hc trc . Khi cuc cch mng trong khoa
1
3
T tng H Ch Minh v con ng cch mng Vit Nam, Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni. 1997.
tr.43.
2
Su tp T Thnh L
265
hc t nhin tip tc din ra mnh m, nht l trong vt l hc, V.I.Lnin
tip tc khi qut v mt trit hc cc thnh tu mi ca khoa hc t nhin
b sung, pht trin v hon thin php bin chng duy vt. Chnh v vy,
php bin chng duy vt hon ton khc phc c tnh t pht ca
php bin chng c i, vt qua c php bin chng duy tm ca trit
hc c in c v y li c phng php siu hnh, a php bin
chng t t pht n t gic.
S ra i php bin chng duy vt l mt cuc cch mng trong
phng php t duy trit hc, l phng php t duy khoa hc mi, khc
v cht so vi cc phng php t duy trc . Ln u tin trong lch s
trit hc, php bin chng tr thnh mt phng php nhn thc khoa
hc, thc s l mt phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s
vt v nhng phn nh ca chng trong t tng, trong mi lin h qua li
ln nhau gia chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s
tiu vong ca chng1. Ph.ngghen cho rng, C.Mc vn l ngi duy nht
c th m ng c cng vic rt t lgc hc ca Hghen ra cc ht
nhn bao hm nhng pht trin thc s ca Hghen trong lnh vc ny v
khi phc li. Do vy, php bin chng c gii phng khi nhng ci v
bc duy tm ca n di dng n gin trong n tr thnh mt hnh thi
duy nht ng n ca t tng. Php bin chng duy vt l linh hn
sng, l ci quyt nh ca ch ngha Mc-Lnin ni chung, ca trit
hc Mc-Lnin ni ring, bi khi nghin cu nhng quy lut chung nht,
ph bin nht v s vn ng, pht trin ca hin thc khch quan v ca
nhn thc khoa hc, n thc hin chc nng phng php lun chung nht
gip con ngi ra nhng nguyn tc tng ng, nh hng hot ng
l lun v thc tin.
Php bin chng duy vt c vai tr v cng to ln v quan trng i
vi hot ng nhn thc v hot ng thc tin. S thng nht gia ch
ngha duy vt vi php bin chng lm cho php bin chng duy vt
khng ch dng li phng php gii thch th gii m tr thnh
phng php ci to th gii, thc s l cng c th gii quan, phng
php lun chung nht, ng n v khoa hc nht ca giai cp v sn trong
qu trnh u tranh cch mng, ci to x hi c, xy dng x hi mi.
1
Su tp T Thnh L
266
V.I.Lnin ch r, php bin chng duy vt cung cp cho loi ngi nhng
cng c nhn thc v i. iu ny c th hin mt s kha cnh c
bn, m trc ht l kha cnh c s l lun duy nht ng gii quyt
nhng vn trit hc ny sinh trong qu trnh nghin cu khoa hc, ngha
l php bin chng duy vt thc hin vai tr nh hng vic nghin cu.
Trc khi nghin cu s vt, hin tng nh nghin cu bao gi cng phi
ng trn lp trng duy vt bin chng, thy trc c phng hng
vn ng chung ca s vt, hin tng, xc nh s b c cc giai on
c bn m vic nghin cu phi tri qua; xut nhng tin c bn, vn
dng nhng phng php c th, phng php ring v phng php
chung vo vic nghin cu; khi gii thch nhng kt qu t c, vai
tr trit hc duy vt bin chng ni ln hng u cho php nh nghin cu
vn dng gii thch v mt l lun bn cht cc kt qu t c
trong nghin cu. Kha cnh phng php ca php bin chng duy vt
c th hin cc nguyn tc phng php lun c bn ca php bin
chng duy vt nh nguyn tc khch quan, nguyn tc thng nht gia l
lun vi thc tin, nguyn tc ton din, nguyn tc lch s - c th v
nguyn tc pht trin4v.v. gip nh nghin cu xc nh phng php cho
hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Php bin chng duy vt l
khoa hc duy nht ng ca t duy l lun v ngh thut vn dng cc khi
nim, bi thc nghim khoa hc tuy c vai tr v cng quan trng nhng
cc tri thc thu nhn c t thc nghim ch mi l d liu ban u.
Mun t nhng d liu pht hin ra cc quy lut, thm nhp su vo bn
cht ca s vt, hin tng, phi tri qua qu trnh khi qut ho, tru
tng ho, t nhng s kin n l n nhng khi nim chung, bao qut
v.v. Mun vy, phi s dng nhng khi nim, phm tr vi phng php
t duy khoa hc nht, ph hp vi s vn ng v pht trin ca s vt,
hin tng. ng thi nhng khi nim, phm tr cng phi c mi sc,
gt da, mm do, nng ng, lin h vi nhau, thng nht vi nhau trong
s i lp v coi mi lin h gia nhng khi nim, phm tr l nhng nc
thang ca qu trnh nhn thc.
II. NI DUNG C BN CA P P BIN C NG DUY VT- TNH
K OA
4
C V TN
CC
MNG CA N.
Xem phn III ca chng ny.
Su tp T Thnh L
267
Ni dung ca php bin chng duy vt ht sc phong ph, ph hp
vi i tng nghin cu l s vn ng, pht trin ca cc s vt, hin
tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi, t duy v t trong nhng lnh
vc y rt ra c nhng quy lut ca mnh. Php bin chng duy vt
khi qut t hin thc khch quan to ra cc nguyn l, cc phm tr, cc
quy lut phn nh quy lut vn ng v pht trin chung nht ca th gii
v nghin cu chng, ni dung ca php bin chng duy vt bao gm
nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin. y l cc
nguyn l c ngha khi qut nht v s vn ng, pht trin ca s vt,
hin tng. Cc phm tr, cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt
l s c th ho cc nguyn l trn. Nghin cu v lm sng t cc nguyn
l, tc nghin cu cc phm tr, quy lut c bn , l nhim v ca php
bin chng duy vt. Ph.ngghen nhn mnh Vy l t trong lch s ca
gii t nhin v lch s ca x hi loi ngi m ngi ta rt ra c
cc quy lut ca bin chng. Nhng quy lut khng phi l ci g khc
ngoi nhng quy lut chung nht ca hai giai on pht trin lch s y
cng nh l bn thn t duy1.
1. Nguyn l v mi lin h ph bin.
a) Khi nim v mi lin h ph bin.
Trong php bin chng duy vt, mi lin h ph bin l phm tr
trit hc dng khi qut s quy nh, tc ng qua li, chuyn ho ln
nhau v tch bit nhau gia cc s vt, hin tng hay gia cc mt ca
mt s vt, hin tng trong th gii. C s ca mi lin h ph bin l
tnh thng nht vt cht ca th gii, theo , cc s vt, hin tng trong
th gii d c a dng, c khc nhau n th no i chng na, th chng
cng ch l nhng dng c th khc nhau ca mt th gii vt cht duy
nht. Ngay c thc ca con ngi l ci phi vt cht, cng ch l thuc
tnh ca dng vt cht c t chc cao v ni dung ca thc cng ch l kt
qu ca s phn nh hin thc khch quan vo no ngi.
Cc mi lin h c tnh khch quan, ph bin v gi nhng vai tr
khc nhau quy nh s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng. Cc mi
lin h c tt c mi s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni, 2004, t.20, tr.348.
Su tp T Thnh L
268
v c c trong cc mt, cc yu t ca mi s vt, hin tng. C mi lin
h v mt khng gian v cng c mi lin h v mt thi gian v.v. S
phong ph, a dng ca cc s vt, hin tng trong th gii dn n s a
dng ca cc mi lin h gia chng. C mi lin h, tc ng gia cc s
vt, hin tng vt cht vi nhau. C mi lin h gia s vt vt cht vi
hin tng tinh thn. C mi lin h gia cc hin tng tinh thn vi nhau
v.v. Cc mi lin h , suy cho n cng, u phn nh cc mi lin h,
tc ng v quy nh ln nhau gia cc s vt, hin tng ca th gii
khch quan a dng v gi nhng vai tr, nhng v tr khc nhau trong s
vn ng, chuyn ho gia cc s vt, hin tng ca th gii. Cc mi
lin h trn th hin trong cc hnh thc khc nhau, trong s tc ng
ln nhau gia cc s vt, hin tng l cc mi lin h bn ngoi, cn s
tc ng ln nhau gia cc mt, cc yu t trong mi s vt, hin tng l
mi lin h bn trong. Vai tr ca cc mi lin h th hin ch, c mi
lin h chung tc ng ln ton b hay trong nhng lnh vc rng ln ca
th gii v cng c mi lin h ring ch tc ng trong tng lnh vc, tng
s vt, hin tng c th. C mi lin h trc tip gia nhiu s vt, hin
tng v cng c mi lin h gin tip, trong cc s vt, hin tng tc
ng ln nhau thng qua nhiu khu trung gian. C mi lin h tt nhin v
cng c mi lin h ngu nhin. C mi lin h bn cht ng vai tr quyt
nh s tn ti, pht trin ca s vt v cng c mi lin h khng bn cht
ch ng vai tr ph thuc. C mi lin h ch yu v c mi lin h th
yu v.v. Tu thuc vo tnh cht v vai tr phn chia hnh thc ca tng
mi lin h. Tuy vy, s phn chia ch c ngha tng i, khng th
tuyt i ho mt hnh thc, mt vai tr no ca chng v cc mi lin h
gia cc s vt, hin tng rt phc tp, khng th xem xt chng trong s
tch ri vi tt c cc mi lin h khc. Trn thc t, tt c cc hnh thc v
vai tr ca cc mi lin h cn cn phi c nghin cu c th trong s
bin i v pht trin ca chng.
Tm li, nguyn l v mi lin h ph bin ca php bin chng duy
vt khi qut bc tranh ton cnh v th gii trong nhng mi lin h chng
cht gia cc s vt, hin tng ca n. Tnh v hn ca th gii khch
quan, tnh c hn ca s vt, hin tng trong th gii ch c th gii
thch c trong mi lin h ph bin v c quy nh bng nhiu mi
lin h c hnh thc, vai tr khc nhau. Mi lin h ph bin l c trng
Su tp T Thnh L
269
khi qut v s tn ti ca cc s vt, hin tng trong th gii. T nguyn
l v mi lin h ph bin ca php bin chng duy vt, con ngi rt ra
c nhng quan im ch o hot ng nhn thc v hot ng thc tin
ca mnh.
b) Cc phm tr c bn ca php bin chng duy vt phn nh
cc mi lin h chung nht.
Cc mi lin h ph bin1 gia cc s vt, hin tng c php
bin chng duy vt khi qut thnh cc phm tr c bn nh ci ring, ci
chung, ci n nht; tt nhin v ngu nhin; bn cht v hin tng;
nguyn nhn v kt qu, kh nng v hin thc; ni dung v hnh thc.
Ngun gc ca chng phm tr l thc tin, cc phm tr c hnh thnh
v pht trin trong qu trnh hot ng nhn thc, hot ng ci to t
nhin, ci to x hi ca con ngi. Trong php bin chng duy vt, cc
phm tr ng vai tr phng php lun khc nhau. Cc phm tr ci ring,
ci chung, ci n nht; tt nhin v ngu nhin; bn cht v hin tng l
c s phng php lun ca cc phng php phn tch v tng hp; din
dch v quy np; khi qut ho, tru tng ho t nhn thc c
ton b cc mi lin h theo h thng. Cc phm tr nguyn nhn v kt
qu; kh nng v hin thc l c s phng php lun ch ra cc mi lin
h v s pht trin ca cc s vt, hin tng l mt qu trnh t nhin. Cc
phm tr ni dung v hnh thc l c s phng php lun xy dng cc
hnh thc tn ti trong s ph thuc vo ni dung, phn nh tnh a dng
ca cc phng php nhn thc v hot ng thc tin.
T im xut pht l th gii khch quan tn ti c lp vi thc
ca con ngi, lun vn ng, pht trin, lin h, chuyn ho ln nhau,
php bin chng duy vt khng nh, cc phm tr cng phi vn ng v
pht trin phn nh ng n v y v nhng s vt, hin tng ca
th gii khch quan. ng thi, s nhn thc v cc s vt, hin tng
y ngy cng tr nn su sc hn, nn php bin chng duy vt ngy cng
c b sung thm nhng phm tr mi. Nh vy, cc phm tr ca php
bin chng duy vt khng phi l mt h thng bt bin, m chng pht
trin cng vi s pht trin ca khoa hc. Mi lin h gia cc phm tr
1
Hi ng Trung ng ch o... Gio trnh Trit hc Mc-Lnin, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 1999.
Chng VI.
Su tp T Thnh L
270
ca cc ngnh khoa hc vi cc phm tr ca php bin chng duy vt l
mi quan h gia ci chung vi ci ring. Khi nghin cu cc phm tr cn
lin h chng vi nhau v vi cc quy lut c bn ca php bin chng duy
vt, bi th gii mun hnh, mun v, cho nn, d quan trng n my, ch
ring cc phm tr hoc cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt
s khng phn nh y c cc mi lin h bn cht ca th gii, bi
"Quy lut nm ly ci g l yn tnh- m chnh v vy m mi quy lut, mi
quy lut u cht hp, khng y , gn ng"1.
- Ci ring, ci chung v ci n nht.
Theo quan nim ca php bin chng duy vt, nhn thc bt u t
s phn nh v nhng s vt, hin tng n nht (ci ring l) ca th
gii. Nhng trong qu trnh pht trin, so snh nhng s vt, hin tng
ny vi nhng s vt, hin tng khc, phn bit ch ging nhau v khc
nhau gia chng, nhn thc nht nh phi phn nh v xc nh ci chung
(ci ph bin), nht nh phi chuyn t ci n nht sang ci chung v ci
ring (ci c th), ngha l nhn thc v ci ring, ci chung, ci n nht
l nhng nc thang u tin ca s nhn thc hin thc khch quan. Ci
ring l phm tr trit hc dng ch mt s vt, mt hin tng nht
nh. Ci chung l phm tr trit hc dng ch nhng mt, nhng thuc
tnh khng nhng c mt s vt, mt hin tng nht nh, m cn c
lp li trong nhiu s vt, nhiu hin tng khc na. Ci n nht l phm
tr trit hc dng ch nhng mt, nhng c im ch vn c mt s
vt, hin tng no m khng lp li cc s vt, hin tng khc.
Mi lin h gia ci n nht vi ci chung trc ht biu hin
mi lin h ln nhau trong mt th thng nht bao gm nhng mt, nhng
yu t ring l vn c trong mt s vt, hin tng ny v nhng mt,
nhng yu t c lp li trong cc s vt, hin tng khc. Cn mi lin
h gia ci chung vi ci ring c biu hin l mi lin h ln nhau gia
ci ton b vi ci b phn, trong mi lin h ny, ci ring l ci ton b,
ci chung l ci b phn. Bi bn cnh ci chung th bt c ci ring no
cng c ci n nht, bn cnh nhng mt c lp li cn c nhng mt
khng lp li, nhng mt c bit. V vy, bt c s vt, hin tng ring l
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981. t.29. tr.160.
Su tp T Thnh L
271
no cng l s thng nht gia cc mt i lp. Trong cng mt lc, s vt,
hin tng va l ci n nht, va l ci chung. Thng qua nhng c
im c bit, nhng mt khng lp li ca mnh, s vt, hin tng biu
hin l ci n nht, nhng thng qua nhng mt lp li trong nhng s
vt, hin tng khc, n biu hin l ci chung.
T y, c th rt ra mt s ngha phng php lun c bn ca
phm tr ci n nht, ci chung, ci ring. Nu bt c ci chung no cng
ch tn ti trong ci ring, nh mt mt ca ci ring, nm trong mi lin h
cht ch vi ci n nht v mi lin h em li cho n mt hnh thc
ring bit, th cc phng php thc tin da trn vic vn dng mt quy
lut chung no u khng th nh nhau i vi tt c s vt, hin tng
c lin h vi ci chung . V bn thn ci chung trong tt c cc s vt,
hin tng khng phi l mt v khng ging nhau hon ton, m ch l
biu hin ci chung c c bit ho, th cc phng php xut pht t
ci chung , trong mi trng hp c th, cn phi c thay i hnh
thc, phi c bit ho cho ph hp vi c im ca tng trng hp. Nu
bt k mt phng php no cng bao hm c ci chung ln ci ring, th
khi s dng mt kinh nghim no trong nhng iu kin khc, khng
nn s dng hnh thc m n hin c, m ch nn rt ra nhng mt chung
i vi trng hp , ch rt ra nhng ci thch hp vi nhng iu kin
nht nh . Thc tin xy dng ch ngha x hi cc nc l khc
nhau, nu bt chc mt cch m qung tt c nhng ci c nhng
nc i trc, th d dn n ch ngha gio iu; nhng nu ch coi kinh
nghim ca cc nc i trc l ci c th ca nc th s dn n ch
ngha x hi dn tc. C hai khuynh hng trn u gy tn tht cho cng
cuc xy dng ch ngha x hi.
- Nguyn nhn v kt qu.
Khi nghin cu quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng
n nhng s thay i v cht v ngc li ca php bin chng duy vt,
chng ta nhn thy rng, nhng bin i v lng quyt nh v sinh ra
nhng bin i v cht, rng nhng khc nhau v cht l kt qu ca nhng
khc nhau v lng ca s vt, hin tng. Nhng ci lm cho ci ny sinh
ra ci kia, quyt nh s xut hin ca ci kia l nguyn nhn, cn ci c
xut hin, c quyt nh l kt qu. Nh vy, s nhn thc v mi lin
Su tp T Thnh L
272
h gia lng vi cht dn n vic pht hin ra nhng yu t mi ca mi
lin h ph bin l tnh nhn qu v s ra i ca phm tr nguyn nhn v
kt qu l iu tt yu, khch quan. Nguyn nhn l s tng tc qua li
gia cc mt trong mt s vt, hin tng hoc gia cc s vt, hin tng
vi nhau gy nn nhng bin i nht nh. Kt qu l nhng bin i xut
hin do do s tng tc qua li nhau gia cc mt trong mt s vt, hin
tng hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau. Theo quan nim ca php
bin chng duy vt, nhn thc v nguyn nhn, kt qu nh trn l mc
nhn thc su, khc phc c hn ch ca quan nim coi nguyn nhn ca
mt s vt, hin tng, trong nhng iu kin nht nh, nm bn ngoi
s vt, hin tng ; khc phc c thiu st ca quan nim coi nguyn
nhn cui cng ca s vn ng, chuyn ho ca ton b th gii vt cht
nm ngoi th gii vt cht, trong lc lng phi vt cht no .
Php bin chng duy vt cho rng, mi lin h nhn qu c tnh
khch quan, ph bin v tt yu. Ph phn nhng quan nim sai tri ca
ch ngha duy tm v cc tnh cht ca mi lin h nhn qu, Ph.ngghen
nhn mnh Hot ng ca con ngi l hn th vng ca tnh nhn
qu1. Trn thc t, khng ch quan st thy hin tng n sau hin tng
kia, m con ngi cn c th gy ra mt qu trnh nht nh bng cch to
ra nhng iu kin bng th nghim khoa hc, trong qu trnh y xy ra
gii t nhin. T quan nim cho rng, tt c mi s vt, hin tng trong
t nhin, x hi v t duy u c gy nn bi nhng nguyn nhn nht
nh, trong c c nhng nguyn nhn cha c nhn thc, php bin
chng duy vt rt ra nguyn tc quyt nh lun, l nguyn tc ht sc quan
trng ca nhn thc khoa hc. T quan nim kt qu do nguyn nhn sinh
ra ph thuc vo nhng iu kin, hon cnh nht nh, php bin chng
duy vt cho rng, mt nguyn nhn nht nh trong nhng hon cnh nht
nh ch c th gy ra kt qu nht nh, bi vy, nu cc nguyn nhn cng
t khc nhau bao nhiu, th cc kt qu do chng gy ra cng t khc nhau
by nhiu. Quan nim duy vt bin chng v mi quan h nhn qu khng
cng nhc, tnh ti. Trong qu trnh vn ng v pht trin, nguyn nhn v
kt qu thay i v tr ln nhau, chuyn ho ln nhau. Ci m trong thi
gian ny hoc trong mi quan h ny l nguyn nhn th trong thi gian
khc hoc trong mi quan h khc li l kt qu; nguyn nhn tt i trong
1
Su tp T Thnh L
273
kt qu v kt qu tt i trong nguyn nhn; nguyn nhn tt i sinh ra
kt qu, kt qu tt i sinh ra nguyn nhn (Ph.Hghen). Nhng nu bt
c s vt, hin tng no cng c nguyn nhn ca n th iu hon
ton khng c ngha l mi s vt, hin tng ch do mt nguyn nhn sinh
ra. Trn thc t, mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra do vy,
s phn loi nguyn nhn thnh nguyn nhn ch yu, nguyn nhn th
yu; nguyn nhn bn trong, nguyn nhn bn ngoi v.v. i vi mt kt
qu va mang ngha l lun, va mang ngha thc tin su sc.
phm tr nguyn nhn v kt qu. Nu bt c s vt, hin tng no cng
c nguyn nhn ca n v do nguyn nhn quyt nh th nhn thc
c mt s vt, hin tng no cn phi tm nguyn nhn xut hin
ca n. loi b mt s vt, hin tng nu s tn ti ca n khng cn
thit, th phi tr b nguyn nhn sinh ra n. Nu xt v mt thi gian,
nguyn nhn lun c trc kt qu, th khi tm nguyn nhn ca mt s vt,
hin tng no cn phi tm nguyn nhn gia nhng mt, nhng s
kin, nhng mi lin h xy ra trc khi s vt, hin tng xut hin.
Nu trong thi gian hoc trong mi quan h no , nguyn nhn v kt
qu thay i v tr ln nhau, chuyn ho ln nhau th nhn thc c tc
dng ca mt s vt, hin tng no v xc nh phng hng ng
cho hot ng thc tin, cn phi nghin cu s vt, hin tng trong
nhng mi quan h m n gi vai tr kt qu, cng nh trong nhng mi
quan h m n gi vai tr nguyn nhn, sn sinh ra nhng kt qu nht
nh. Nu mt s vt, hin tng c th do nhiu nguyn nhn sinh ra v
quyt nh th khi nghin cu s vt, hin tng khng nn vi vng kt
lun v nguyn nhn no sinh ra n v khi mun gy ra mt s vt, hin
tng c ch cho trong thc tin cn phi la chn phng php thch hp
nht vi iu kin, hon cnh c th m khng hon ton dp khun theo
nhng phng php c. Nu trong s nhng nguyn nhn sn sinh ra mt
s vt, hin tng no c nguyn nhn ch yu v nguyn nhn th yu;
nguyn nhn bn trong v nguyn nhn bn ngoi th trong nhn thc v
hnh ng phi da vo nguyn nhn ch yu v nguyn nhn bn trong.
- Tt nhin v ngu nhin.
Su tp T Thnh L
274
Cc mi lin h din ra trong cc s vt, hin tng u c nhn
thc phn nh, nhng chng xut hin khng ging nhau. C nhng mi
lin h do bn cht ca s vt, hin tng quy nh, t sinh ra phm tr
tt nhin. C nhng mi lin h khng do bn cht ca s vt, hin tng,
m do s gp nhau ca nhng iu kin, hon cnh bn ngoi quyt nh,
v vy chng c th xut hin m cng c th khng xut hin, t sinh ra
phm tr ngu nhin. Trong khi phn nh hin thc khch quan, con ngi
nhn thc c tnh khng mt ngha, khng cng mt gi tr ca cc mi
lin h khc nhau vn c ca s vt, hin tng nn phn chia chng thnh
nhm cc mi lin h nht nh phi xy ra ng nh th (tt nhin) v
nhm cc mi lin h c th xy ra v cng c th khng xy ra th ny
hay th khc (ngu nhin). Tt nhin do mi lin h bn cht, do nhng
nguyn nhn c bn bn trong ca s vt, hin tng quy nh v trong
nhng iu kin nht nh phi xy ra ng nh th ch khng th khc.
Ngu nhin do mi lin h khng bn cht, do nhng nguyn nhn, hon
cnh bn ngoi quy nh; c th xut hin, c th khng xut hin; c th
xut hin th ny hoc c th xut hin th khc. Theo quan nim ca php
bin chng duy vt, tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan trong s
thng nht hu c, th hin ch, tt nhin bao gi cng vch ng i
cho mnh thng qua v s ngu nhin, cn tt nhin l hnh thc biu hin
ca tt nhin, b sung cho tt nhin. Tt nhin v ngu nhin u c vai tr
nht nh trong qu trnh pht trin ca s vt, hin tng. Nu tt nhin
ng vai tr chi phi s pht trin, th ngu nhin c th lm cho s pht
trin y din ra nhanh hoc chm. Quan nim duy vt bin chng v mi
quan h nhn qu khng cng nhc, tnh ti. Tuy mi mt s vt, hin
tng u c tt nhin v ngu nhin, nhng trong qu trnh vn ng v
pht trin, thng qua mi lin h ny th l ngu nhin, cn thng qua
nhng mi lin h khc th l tt nhin v trong nhng iu kin nht
nh, chng chuyn ho ln nhau. Ph.ngghen vit Ci m ngi ta qu
quyt cho l tt yu li hon ton do nhng ngu nhin thun tu cu thnh,
v ci c coi l ngu nhin, li l hnh thc, di n np ci tt yu 1,
do vy ranh gii gia tt nhin v ngu nhin ch c tnh tng i, cn
Su tp T Thnh L
275
trnh quan nim cng nhc khi nghin cu s vt, hin tng. Tt nhin c
mi lin h vi ci chung, nhng ci chung khng phi lc no cng l tt
nhin, bi ci chung c th th hin va trong hnh thc ca tt nhin va
trong hnh thc ca ngu nhin.
phm tr tt nhin v ngu nhin. Nu tt nhin nht nh phi xy ra ng
nh th, th trong hot ng thc tin cn phi da vo tt nhin ch khng
da vo ngu nhin v nh vy, nhim v c bn ca khoa hc l nhn
thc cho c nhng mi lin h tt nhin ca hin thc khch quan. Nu
tt nhin khng tn ti di dng thun tu, th trong hot ng nhn thc
ch c th ch ra c tt nhin bng cch nghin cu nhng ngu nhin m
tt nhin phi i qua. Ngu nhin c nh hng n nhp pht trin,
thm ch i khi c th lm cho tin trnh pht trin ca s vt, hin tng
t ngt bin i, do vy, khng nn b qua ngu nhin m lun c nhng
phng n d phng trng hp cc s c ngu nhin xut hin bt ng.
Nu ranh gii gia tt nhin vi ngu nhin ch l tng i, th sau khi
nhn thc c nhng iu kin c th to ra s chuyn ho trn, c th to
ra nhng iu kin thun li bin ngu nhin ph hp vi thc tin
thnh tt nhin v tt nhin khng ph hp thc tin thnh ngu nhin.
- Ni dung v hnh thc.
Vic nhn thc ni dung v hnh thc ca cc s vt, hin tng
ang nghin cu v s hnh thnh nhng khi nim v chng c thc
hin trong qu trnh nhn thc t nhng mi lin h nhn qu ny sang mi
lin h nhn qu khc, t nhng c tnh ny sang nhng c tnh khc ca
s vt, hin tng y. Do vy, nhng mi lin h din ra trong s vt, hin
tng u c phn nh tng i y trong phm tr ni dung v
hnh thc. Ni dung l tng hp tt c nhng mt, nhng yu t to nn s
vt, hin tng. Hnh thc l phng thc tn ti v pht trin ca s vt,
hin tng y; l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu
t ca s vt, hin tng v khng ch l ci biu hin ra bn ngoi, m cn
l ci biu hin cu trc bn trong ca s vt, hin tng.
Theo quan nim ca php bin chng duy vt, ni dung v hnh thc
ca s vt, hin tng tn ti thng nht cht ch trong mi quan h ph
thuc ln nhau, trong ni dung gi vai tr quyt nh v trong nhng
Su tp T Thnh L
276
iu kin nht nh, ci ny chuyn ho thnh ci kia. Hnh thc xut hin
trong s quy nh ca ni dung v sau khi xut hin, hnh thc tn ti
tng i c lp v nh hng ti ni dung v em li cc h qu nht
nh. Khi hnh thc ph hp vi ni dung, n l ng c thc y ni dung
pht trin, cn khi khng ph hp, hnh thc cn tr s pht trin y ca
ni dung. Bi vy, php bin chng duy vt khng nh rng, cng mt ni
dung, trong qu trnh pht trin, c th th hin di nhiu hnh thc v
ngc li, cng mt hnh thc c th th hin nhng ni dung khc nhau.
Do vy, phi tn dng mi hnh thc phc v cho ni dung mi. S vt,
hin tng pht trin thng qua s i mi khng ngng ca ni dung v
s thay i theo chu k ca hnh thc (chng minh bng quy lut v s ph
hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut,
trong lc lng sn xut gi vai tr ni dung, quan h sn xut gi vai
tr hnh thc), trong v d ny, qu trnh ph nh hnh thc c v to nn
hnh thc mi l bc nhy vt v cht trong s pht trin ca phng thc
sn xut.
phm tr ni dung v hnh thc. Nu hnh thc do ni dung quyt nh, l
kt qu nhng thay i ca ni dung v p ng vi nhng thay i ,
th s thay i hnh thc ca s vt, hin tng phi da vo nhng thay
i thch hp ca ni dung quyt nh n. Mun bin i s vt, hin tng
th trc ht phi tc ng, lm thay i ni dung ca n. Nu hnh thc
ch thc y ni dung pht trin khi n ph hp vi ni dung, th thc
y mt s vt, hin tng no pht trin nhanh chng, cn phi ch
theo di mi quan h gia ni dung ang pht trin vi hnh thc t thay
i, v khi gia ni dung vi hnh thc xut hin s khng ph hp th,
trong nhng iu kin nht nh, phi can thip vo tin trnh khch quan,
em li nhng thay i cn thit v hnh thc hnh thc dn ph hp vi
ni dung pht trin v bo m cho ni dung pht trin hn na, khng
b hnh thc c km hm. Nu mt ni dung c th c nhiu hnh thc th
hin v ngc li, th cn phi s dng mi loi hnh thc c th c, mi
cng nh c, k c vic phi ci bin nhng hnh thc vn c, ly ci ny
b sung, thay th cho ci kia lm cho bt k hnh thc no cng tr
thnh cng c phc v ni dung mi. V.I.Lnin kch lit ph phn thi
ch tha nhn nhng hnh thc c, bo th, tr tr, ch mun lm theo ci
c, ng thi Ngi cng ph phn thi ph nhn vai tr ca hnh thc
Su tp T Thnh L
277
c trong hon cnh mi, ch quan, nng vi, thay i hnh thc c mt
cch tu tin, khng cn c1.
- Bn cht v hin tng.
Khi c c nhn thc tng i v nhng mt, nhng mi lin h
tt yu v nhng c tnh ring l ca s vt, hin tng ang nghin cu,
th nhn thc vn cha th vn ti s phn nh y v bn cht s
vt, hin tng . Bi trong qu trnh nhn thc trn, con ngi mi ch
lin kt c hc nhng mt, nhng mi lin h v nhng c tnh ring l
ca s vt, hin tng thnh mt khi thng nht. V vy, cng vi s tch
lu nhn thc, xut hin nhu cu nhn thc v mi lin h ph thuc, qua
li ln nhau gia nhng mt, nhng mi lin h v t chng trong s
thng nht bin chng, coi chng l nhng yu t ca mt khi thng nht
hu c. Gii quyt thnh cng nhim v ny dn nhn thc vn ti s
phn nh y v bn cht ca s vt, hin tng ang th hin thng qua
hin tng tng ng. Bn cht l tng hp tt c nhng mt, nhng mi
lin h tt nhin tng i n nh bn trong quy nh s vn ng, pht
trin v th hin mnh qua cc hin tng tng ng ca s vt, hin
tng. Hin tng l s biu hin ca nhng mt, nhng mi lin h tt
nhin tng i n nh bn ngoi; l mt d bin i hn v l hnh thc
biu hin bn cht ca s vt, hin tng.
Theo quan nim ca php bin chng duy vt, bn cht v hin
tng u tn ti khch quan trong mi lin h hu c, ci ny khng th
tn ti nu khng c ci kia. V cn bn, bn cht v hin tng l ph hp
vi nhau, bi mi s vt, hin tng u l s thng nht gia bn cht vi
hin tng v s thng nht c th hin ch, bn cht tn ti trong
s th hin mnh thng qua hin tng cn hin tng phi l s th hin
ca bn cht, bn cht c nh ln thng qua hin tng (Ph.Hghen).
Tuy vy, nu nh hnh thi biu hin v bn cht s vt ph hp trc tip
vi nhau, th mi khoa hc s tr nn tha 1. Trong nhng iu kin nht
nh, bn cht th hin di hnh thc b ci bin, nhiu khi xuyn tc
ni dung thc s ca bn cht bng cch b sung vo bn cht mt vi tnh
cht, yu t do hon cnh c th v nhng mi lin h ngu nhin quy nh,
lm hin tng phong ph hn bn cht. Nhng bn cht vn l ci tng
1
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva. 1978. t.41. tr.111-112.

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 1994, t.25, phn II, tr.540.
Su tp T Thnh L
278
i n nh, t bin i hn, bi t lc ra i n khi mt i, bn cht t
thay i, cn hin tng ng hn, thng xuyn bin i. V.I.Lnin vit
...khng nhng ch c nhng hin tng l nht thi, l ng, l bin i
m c bn cht ca s vt, hin tng cng th1. Bn cht gn b cht ch
vi ci chung, phn nh ci chung tt yu, ci chung quyt nh s tn ti
v pht trin ca s vt, hin tng, cn hin tng phn nh ci c bit,
c th. Bn cht cng l ci c tnh quy lut, bi ni n bn cht l ni
n tng s nhng quy lut quyt nh s vn ng v pht trin ca s vt,
hin tng.
phm tr bn cht v hin tng. Nu bn cht ch biu hin thng qua hin
tng v hin tng th hin bn cht thng trong hnh thc b ci
bin, th trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, khng nn dng
li ci biu hin bn ngoi (hin tng), m cn phi i su vo bn trong
tm hiu v lm sng t bn cht thc s, thng n giu ng sau hin
tng, da vo nhng quy lut khch quan quy nh s vn ng, pht trin
ca s vt, hin tng. Nu bn cht l s thng nht gia cc mt v cc
mi lin h tt nhin vn c ca s vt, hin tng, trong bn cht c
nhng mu thun v chng c gii quyt trong qu trnh pht trin dn
n s bin i ca bn cht, to ra s chuyn ho ca s vt, hin tng t
dng ny sang dng khc, th nhng phng php p dng vo hot ng
nhn thc v hot ng thc tin cng phi thay i bng nhng phng
php mi ph hp vi bn cht thay i ca s vt, hin tng.
- Kh nng v hin thc.
Khi nhn thc c bn cht v nhng mu thun vn c ca s
vt, hin tng, chng ta c th phn on c s vt, hin tng , do
s pht trin ca nhng mu thun bn trong s vt, hin tng quy
nh, s bin i theo hng no, ngha l chng ta c th nhn thc c
ng thi c hin thc v kh nng bin i ca s vt, hin tng . Kh
nng l ci hin cha c, cha xy ra, nhng nht nh s c, s xy ra khi
c cc iu kin thch hp. Hin thc l ci ang c, ang tn ti thc s
bao gm tt c nhng s vt, hin tng vt cht ang tn ti khch quan
trong thc t v nhng hin tng ch quan ang tn ti trong thc. Theo
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva. 1981. t.29. tr. 268.
Su tp T Thnh L
279
ngha ny, hin thc khch quan v hin thc ch quan c dng phn
bit cc hin tng vt cht vi cc hin tng tinh thn.
phm tr kh nng v hin thc. Nu kh nng v hin thc tn ti trong
mi lin h cht ch vi nhau, khng tch ri nhau v lun chuyn ho ln
nhau. Hin thc c chun b bng kh nng cn kh nng hng ti s
chuyn ho thnh hin thc, th trong hot ng nhn thc v hot ng
thc tin cn thm nhun quan im ch ngha Mc da vo hin thc ch
khng phi da vo kh nng vch ng li chnh tr ca mnh1.
Tuy nhin, v kh nng biu hin khuynh hng pht trin ca s vt, hin
tng trong tng lai nn khi ra cc k hoch phi tnh n cc kh nng
k hoch st vi thc tin. Nhim v ca hot ng nhn thc ni
chung v ca nhn thc khoa hc ni ring l phi xc nh c kh nng
pht trin ca s vt, hin tng v cn tm ra kh nng trong chnh bn
thn n, bi kh nng ny sinh va do s tc ng qua li gia cc mt
khc nhau bn trong, va do s tc ng qua li gia s vt, hin tng
vi hon cnh bn ngoi. Nu pht trin chnh l qu trnh m trong kh
nng chuyn ho thnh hin thc, cn hin thc ny trong qu trnh pht
trin ca mnh li sinh ra cc kh nng mi, cc kh nng mi y trong
nhng iu kin thch hp li chuyn ho thnh hin thc, to ra mt qu
trnh v tn, th sau khi xc nh c cc kh nng pht trin ca s
vt, hin tng, mi tin hnh la chn v thc hin kh nng. Trong qu
trnh thc hin kh nng la chn, cn ch rng trong mt s vt, hin
tng c th cha ng nhiu kh nng khc nhau, do vy cn tnh n mi
kh nng d kin cc phng n thch hp cho tng trng hp c th
xy ra. Nu cng trong nhng iu kin nht nh, cng mt s vt, hin
tng c th tn ti mt s kh nng v ngoi mt s kh nng vn c, th
khi c nhng iu kin mi b sung, s vt, hin tng s xut hin thm
mt s kh nng mi dn n, v thc cht, xut hin mt s vt, hin
tng mi, phc tp hn. Bi vy, trong hot ng nhn thc v hot ng
thc tin phi la chn trong cc kh nng hin c, trc ht cn ch n
cc kh nng gn, kh nng tt nhin v l nhng kh nng d chuyn
ho thnh hin thc hn. Nu mt kh nng ch chuyn ho thnh hin thc
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1978, tr.49, tr.472
Su tp T Thnh L
280
khi c y cc iu kin cn thit, th cn to ra cc iu kin
kh nng chuyn ho thnh hin thc. Cng cn trnh sai lm, hoc tuyt
i ho vai tr ca nhn t ch quan, hoc xem thng vai tr y trong qu
trnh bin i kh nng thnh hin thc.
2. Nguyn l v s pht trin.
a) Khi nim v s pht trin.
Theo quan nim ca php bin chng duy vt, pht trin l mt
phm tr dng khi qut qu trnh vn ng tin ln t thp n cao, t
n gin n phc tp, t km hon thin n hon thin hn. Pht trin l
s vn ng i ln, thng qua bc nhy, s vt, hin tng c mt i, s
vt, hin tng mi v cht ra i. c im ca s pht trin l tnh k
tha, tnh tin ln theo ng xoy c, dng nh lp li gia s vt, hin
tng c vi s vt, hin tng mi nhng trn c s cao hn, th hin tnh
quanh co, phc tp, c th c nhng bc tht li tng i trong s pht
trin. Ngun gc ca s pht trin l u tranh gia cc mt i lp bn
trong s vt, hin tng.
Pht trin l nguyn tc chung ch o hot ng nhn thc v hot
ng thc tin, nguyn tc ny gip chng ta nhn thc c rng, mun
thc s nm c bn cht ca s vt, hin tng, nm c khuynh
hng pht trin ca chng th phi c quan im pht trin, khc phc t
tng bo th, tr tr. Khi phn tch s vt, hin tng phi t chng trong
s vn ng, phi pht hin c cc xu hng bin i, pht trin ca
chng. V.I.Lnin cho rng, "Lgc bin chng i hi phi xt s vt trong
s pht trin, trong s "t vn ng ... trong s bin i ca n" 1.
b) Cc quy lut chung nht ca php bin chng duy vt phn nh
s pht trin.
T nhin, x hi v t duy u c cc quy lut vn ng, pht trin
ca ring mnh, nhng tnh thng nht vt cht ca th gii quy nh s tn
ti cc quy lut chung nht ca chng. Cc quy lut ca t nhin tn ti
khng ph thuc vo thc v con ngi khng th thay i c chng,
nhng con ngi khng bt lc trc chng, ngc li, khi nhn thc
c nhng quy lut v nhng iu kin, trong chng th hin, con
1
Su tp T Thnh L
281
ngi vn dng chng vo hot ng thc tin ca mnh. Cc quy lut
chung nht ca php bin chng duy vt phn nh hnh thc chung ca s
pht trin ca th gii vt cht v nhn thc ca con ngi v th gii ,
ng thi cc quy lut ny cn l c s cho phng php chung nht ca t
duy bin chng. Trong php bin chng duy vt, nu quy lut thng nht
v u tranh ca cc mt i lp ch ra nguyn nhn bn trong ca s pht
trin, quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng dn n nhng s
thay i v cht v ngc li ch ra cch thc ca s pht trin th quy lut
ph nh ca ph nh ch ra xu hng, hnh thc v kt qu ca s pht
trin . Cc quy lut chung nht ca php bin chng duy vt nh hng
cho vic nghin cu nhng quy lut c th ca cc ngnh khoa hc c th
v n lt mnh, nhng quy lut chung nht v s pht trin ca th gii,
ca nhn thc v nhng hnh thc c th ca chng ch c tc dng trn c
s v trong s gn b vi nhng quy lut c th. Mi quan h qua li gia
cc quy lut chung nht vi cc quy lut c th to nn c s khch quan
ca mi lin h gia ch ngha duy vt bin chng vi cc ngnh khoa hc
c th.
- Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp ch ra rng,
nm c bn cht ca s vt, hin tng trong s vn ng, pht trin
khng ngng ca chng, cn phi ch ra nguyn nhn, ng lc ca s vn
ng, pht trin . Theo quan nim ca php bin chng duy vt, s vn
ng, pht trin ca th gii vt cht v ca nhn thc c thc hin bng
con ng u tranh, ph nh, chuyn ho ln nhau gia cc mt c xu
hng pht trin i lp nhau mt mt, gii quyt nhng mu thun gia
chng, mt khc to ra ng lc bn trong cho s thay i, s pht trin, s
chuyn ho vo cht mi ca chng. Nh vy, con ng i n nhn thc
bn cht ca s vt, hin tng l con ng pht hin ra s thng nht, s
mu thun v gii quyt mu thun gia cc mt i lp trong s vt, hin
tng.
Khi nghin cu nhng mi lin h ln nhau gia cc mt to nn s
vt, hin tng, chng ta nhn thy nhiu mt bn trong c khuynh hng
bin i v pht trin khc nhau, thm ch tri ngc nhau trc tip. Cc
mt nh vy c gi l cc mt i lp. S tn ti ca mt i lp ny
phi ly s tn ti ca mt i lp kia lm tin gi l s thng nht gia
Su tp T Thnh L
282
cc mt i lp. Nhng mi lin h, tc ng qua li vi nhau gia cc mt
i lp to thnh mu thun gia chng. Nhng mi lin h, tc ng qua
li theo xu hng bi tr v ph nh ln nhau gi l u tranh gia cc
mt i lp.
L ngun gc ca s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng,
mu thun lun vn ng v pht trin. T nhng s khc nhau khng bn
cht, gin n chuyn sang giai on nhng s khc nhau v bn cht,
phc tp v pht trin thnh cc mt i lp. T giai on mt i lp, cng
vi s pht trin hn na ca mu thun, cc mt i lp chuyn sang giai
on xung t cc , ngha l khi chng bi tr, ph nh, chuyn ho ln
nhau tr thnh ng nht th mu thun gia cc mt i lp c gii
quyt. Cng vi vic gii quyt mu thun, s vt, hin tng chuyn sang
trng thi mi v cht, vi nhng mu thun mi v nhng mu thun mi
li c gii quyt theo trnh t khc nhau - xung t - mu thun - ng
nht . Nh vy, mu thun khng ng im m lun trong trng thi vn
ng, bin i, chuyn ho t hnh thc thp ln hnh thc cao v ngc
li, chuyn t hnh thc cao xung hnh thc thp. Trong qu trnh , cc
mt i lp chuyn ho ln nhau, tr thnh ng nht, cn s vt, hin
tng chuyn sang trng thi mi v cht.
Trong bt c s vt, hin tng no cng tn ti cc mt i lp v
mu thun gia chng, nhng iu khng c ngha l trong mi s vt,
hin tng ch tn ti mt mu thun. Mi s vt, hin tng u do nhiu
mt, nhiu mi lin h khc nhau to nn. iu c ngha l trong bt c
s vt, hin tng no cng tn ti nhiu mu thun khc nhau, c v tr,
vai tr khc nhau trong s vn ng v pht trin ca s vt, hin tng .
Tnh a dng ca cc mu thun c quy nh khch quan bi c im
ca cc mt i lp, bi iu kin m trong s tc ng qua li gia cc
mt i lp c trin khai, bi trnh t chc ca s vt, hin tng m
trong mu thun tn ti. Cn c v tr, vai tr khc nhau trong s vn
ng v pht trin ca s vt, hin tng ngi ta chia mu thun thnh
mu thun bn trong v mu thun bn ngoi, mu thun c bn v mu
thun khng c bn, mu thun i khng v mu thun khng i khng
Su tp T Thnh L
283
v.v.1 Tm li, quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp phn
nh qu trnh u tranh gii quyt mu thun v khng nh u tranh l
phng thc gii quyt mu thun. Theo , mi s vt, hin tng u c
nhng mt i lp nhau to thnh nhng mu thun bn trong, vic gii
quyt mu thun l nguyn nhn, l ng lc ni ti ca s vn ng v
pht trin, dn ti s mt i ca s vt, hin tng c v s ra i ca s
vt, hin tng mi. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp
cn phn nh quy lut chung ca nhn thc v l trung tm, l bn cht, l
ht nhn ca php bin chng duy vt. Nm vng c ni dung ca quy
lut ny to c s cho vic nhn thc cc phm tr v quy lut khc ca
php bin chng duy vt, hnh thnh phng php t duy khoa hc, bit
khm ph bn cht ca s vt, hin tng v gii quyt cc mu thun ny
sinh, thc y s vt, hin tng pht trin. V vy, V.I. Lnin vit "c th
nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht ca cc
mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng, nhng
iu i hi phi c nhng gii thch v mt s pht trin thm" 1.
quy lut. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp gip chng
ta nhn thc ng bn cht ca s vt, hin tng v tm ra phng hng,
gii php ng cho hot ng thc tin bng con ng i su nghin cu,
pht hin v gii quyt mu thun ca n. Mun pht hin ra mu thun
cn phi tm ra th thng nht ca mt i lp v nhng mi lin h, tc
ng qua li ln nhau gia cc mt i lp trong s vt, hin tng. Quy
lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp i hi khi phn tch mu
thun phi xem xt qu trnh pht sinh, pht trin ca tng mu thun, xem
xt v tr, vai tr v mi quan h ln nhau ca cc mt mu thun, qu trnh
pht sinh, pht trin ca tng mt i lp, mi quan h tc ng qua li,
iu kin chuyn ho ln nhau gia chng. Ch c nh th mi hiu ng
s vt, hiu ng xu hng vn ng gii quyt mu thun. Quy lut
thng nht v u tranh ca cc mt i lp gip chng ta nhn thc c
1
Hi ng Trung ng ch o...: Gio trnh trit hc Mc-Lnin, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 1999.
tr. 326-330.
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981. t.29. tr.240.
Su tp T Thnh L
284
rng, thc y s vt, hin tng pht trin phi tm cch gii quyt mu
thun, khng c iu ho mu thun v mu thun ch c gii quyt
khi c iu kin chn mui, khng nng vi hay bo th, tr tr khi gii
quyt mu thun.
- Quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng dn n
nhng s thay i v cht v ngc li ch ra rng, nhng thay i v cht
ca s vt, hin tng ch xy ra khi s tch lu v nhng thay i v lng
n , bc nhy c thc hin, din ra s thay th cht ny bng
cht khc ca s vt, hin tng.
Theo quan nim ca php bin chng duy vt, mi s vt, hin tng
u c nhng mt lm cho n ging vi s vt, hin tng khc v cng c
c nhng mt lm cho n khc vi s vt, hin tng khc. Nhng ci lm
cho s vt, hin tng ny phn bit c vi nhng s vt, hin tng
khc v ch r im ging nhau gia chng c gi l thuc tnh. Nhng
thuc tnh ca mi s vt, hin tng u nu ln c im ca s vt, hin
tng t hai mt l cht v lng. Nhng thuc tnh no ch r s vt, hin
tng ny v bn cht ca n l ci g c gi l cht ca s vt, hin
tng, cn nhng thuc tnh no ch r th tch, chiu di, chiu rng, tc
pht trin, trnh th hin ca nhng thuc tnh no v.v ca s vt,
hin tng c gi l lng. Nh vy, mi s vt, hin tng u c
nhng c im v cht v lng, l s thng nht gia cht vi lng.
Phm vi, trong nhng thay i v lng cha gy ra nhng thay i v
cht ca s vt, hin tng c gi l . Nhng thay i v cht khng
phi bt c lc no, m ch ch din ra khi no s thay i v lng vt
qu gii hn ca , vt qua mt nht nh hay ni cch khc, s
chuyn ho ca mt trng thi v cht ny sang mt trng thi v cht khc
l s chuyn ho t mt ny sang mt khc. Thi gian khi s chuyn
ho c thc hin gi l im nt, s vt, hin tng pht trin bng
cch tho dn nhng im nt ny v tht nhng im nt kia li. Nh
vy, s xut hin ca bt c mt cht mi no cng u lin quan ti s
thay i ca lng, u do kt qu ca s thay i v lng gy nn.
Nhng thay i v lng v cht din ra khch quan v quyt nh s pht
trin ca s vt, hin tng. Tuy vy, vn c s khc nhau gia s thay i
v lng vi s thay i v cht. Nu s thay i v lng thng din ra
Su tp T Thnh L
285
dn dn, lin tc th nhng thay i v cht thng din ra t ngt, dt
on. Do nhng thay i v lng c tnh tim tin, tin ho, cn nhng
thay i v cht c tnh cch mng, gi l bc nhy. Bc nhy l s thay
i t ngt, tng i nhanh hn ca cht do nhng thay i v lng
trc gy ra. Cn c vo thi gian ca s thay i v cht v tnh cht
ca bn thn s thay i , ngi ta chia bc nhy thnh bc nhy dn
dn v bc nhy t bin, cn c vo s thay i v cht ca cc yu t
to nn s vt, hin tng, ngi ta chia bc nhy thnh bc nhy ton
b v bc nhy cc b. Tnh quy lut ny nu r mt trong nhng mt
quan trng nht ca qu trnh vn ng v pht trin ca s vt, hin tng,
do c cc nh kinh in ca trit hc Mc-Lnin c kt thnh quy
lut chuyn ho t nhng s thay i v lng dn n nhng s thay i
v cht v ngc li v l mt trong nhng quy lut c bn ca php bin
chng duy vt.
quy lut. Quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng dn n
nhng s thay i v cht v ngc li gip chng ta nhn thc c rng,
s vn ng v pht trin ca s vt, hin tng bao gi cng din ra bng
cch tch lu dn v lng n mt gii hn nht nh (n ), qua s
thc hin bc nhy chuyn ho v cht. Do , trong hot ng nhn
thc v hot ng thc tin, phi bit tng bc tch lu v lng lm
bin i v cht. Quy lut chuyn ho t s thay nhng i v lng dn
n nhng s thay i v cht v ngc li gip chng ta nhn thc c
rng, mc d cng mang tnh khch quan, nhng quy lut x hi li din ra
thng qua cc hot ng c thc ca con ngi, do khi tch lu y
v lng phi c quyt tm tin hnh bc nhy, phi kp thi chuyn
nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht, chuyn nhng thay
i mang tnh tin ho sang bc thay i mang tnh cch mng. Quy lut
chuyn ho t nhng s thay i v lng dn n nhng s thay i v
cht v ngc li gip chng ta nhn thc c rng, s thay i v cht
cn ph thuc vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt,
hin tng. Do , trong hot ng ca mnh, chng ta phi bit tc ng
vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt trn c s hiu r
bn cht, quy lut cc yu t to thnh s vt .
Su tp T Thnh L
286
- Quy lut ph nh ca ph nh ch ra khuynh hng pht trin
ca s vt, hin tng theo ng xoy c, sau khi tri qua mt s ln
ph nh bin chng. Theo quan nim ca php bin chng duy vt, ph
nh bin chng l qu trnh t thn ph nh, t thn pht trin, l mt
khu trn con ng dn ti s ra i ca s vt, hin tng mi, tin b
hn so vi s vt, hin tng c (s vt, hin tng b ph nh). c trng
c bn ca ph nh bin chng l tnh khch quan, l iu kin ca s pht
trin v tnh k tha, ng thi cng l yu t lin h gia s vt, hin
tng c vi s vt, hin tng mi. Ph nh bin chng ch ra rng,
khng phi ch c s vt, hin tng ny l s vt, hin tng b ph nh,
m c s vt, hin tng xut hin do kt qu ca ph nh bin chng trn
cng s b ph nh v chnh s vt, hin tng ph nh sau ny cng li
b s vt, hin tng k tip ph nh. Nh vy, s pht trin c thc
hin thng qua ph nh bin chng c chu k ca nhng s vt, hin
tng ny bng nhng s vt, hin tng khc. S lng ca ph nh,
trong din ra s bin i dng nh quay tr li s vt, hin tng c,
c th khc nhau ph thuc vo tnh cht c th, vo cu trc ca s vt,
hin tng mi xut hin do kt qu ca ph nh bin chng. Trong qu
trnh ca nhng ph nh bin chng , c nhng lc cc s vt, hin
tng mi xut hin dng nh lp li nhng giai on i qua trn c s
mi, cao hn v nh vy, pht trin khng th i theo con ng thng, m
theo con ng xoy c, mi vng trn k tip dng nh lp li vng
trn trc , nhng trn c s cao hn. Quy lut ph nh ca ph nh
ch ra s thng nht gia tnh tin ln, tin b v k tha ca s pht trin.
Trong s xut hin ca s vt, hin tng mi c lp li tng i mt s
c tnh ca s vt, hin tng c v kt qu l trong s vt, hin tng
mi, tn ti mt s c tnh ca s vt, hin tng c c ci to cho
ph hp.
quy lut. Quy lut ph nh ca ph nh gip chng ta nhn thc ng n
v khuynh hng ca s pht trin. Qu trnh pht trin ca s vt, hin
tng khng din ra mt cch thng tp, ngc li, din ra quanh co, phc
tp. "Cho rng lch s th gii pht trin u n, khng va vp, khng i
khi nhy li nhng bc rt ln l khng bin chng, khng khoa hc,
Su tp T Thnh L
287
khng ng v mt l lun"1. Quy lut ph nh ca ph nh gip chng ta
nhn thc y hn v s vt, hin tng mi, ra i ph hp vi quy
lut pht trin, lun biu hin l giai on cao v cht. Trong t nhin, s
xut hin ca s vt, hin tng mi din ra t pht. Trong x hi, s vt,
hin tng mi xut hin gn lin vi s nhn thc v hot ng c thc
ca con ngi. Tuy s vt, hin tng mi chin thng s vt, hin tng
c, nhng trong mt thi gian no , s vt, hin tng c cn mnh hn
s vt, hin tng mi. V vy, quan im ca chng ta l ng h s vt,
hin tng mi, to iu kin cho s vt, hin tng mi pht trin hp
quy lut, bit k tha c chn lc nhng yu t tch cc v hp l ca s
vt, hin tng c, lm cho chng ph hp vi xu th vn ng v pht
trin ca s vt, hin tng mi.
3. Tnh khoa hc v tnh cch mng ca php bin chng duy
vt.
Nh s k tha nhng tinh hoa trong qu trnh pht trin t tng
trit hc ca nhn loi trc ; nh s khi qut nhng thnh tu ca khoa
hc t nhin v tng kt kinh nghim thc tin ca phong tro cch mng
v sn u th k XIX, thng qua nhng nguyn l, phm tr v quy lut
chung nht ca mnh, php bin chng duy vt khi qut c cc mi
lin h v cc quy lut vn ng, pht trin ph bin ca t nhin, x hi v
t duy ra phng php chung cho hot ng nhn thc v hot ng
thc tin ca con ngi. Php bin chng duy vt cn l s thng nht hu
c vi l lun nhn thc v lgc hc (lgc bin chng). V.I.Lnin khng
nh Php bin chng l l lun nhn thc (ca Hghen v) ca ch ngha
Mc. l mt mt (khng phi mt mt m l thc cht) 1 v y l mt
nt mi v cht ca php bin chng duy vt. S thng nht gia php bin
chng, l lun nhn thc v lgc hc lm cho php bin chng duy vt tr
thnh mt khoa hc thng nht, nghin cu qu trnh bin chng khch
quan ca s vt, hin tng v qu trnh bin chng ch quan trong t duy.
V th, php bin chng duy vt c kh nng em li cho con ngi tnh t
1
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. S tht, Hni,1963. t.22. tr. 385.
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, t. 29, tr.382.
Su tp T Thnh L
288
gic cao trong mi hot ng. Va l phng php nhn thc, gii thch
v ci bin th gii, php bin chng duy vt va l phng php lun c
tc dng tch cc trong vic nh hng hot ng thc tin ca con ngi
trong qu trnh ci to th gii. Ph.ngghen nh gi Php bin chng l
mt hnh thc t duy quan trng nht i vi khoa hc t nhin hin i,
bi v ch c n mi c th em li s loi suy v do em li phng
php gii thch nhng qu trnh pht trin din ra trong th gii t nhin,
gii thch nhng mi quan h chung, nhng bc qu t mt lnh vc
nghin cu ny sang mt lnh vc nghin cu khc2.
Bn cht khoa hc ca trit hc Mc-Lnin ni chung v ca php
bin chng duy vt ni ring cn th hin ch, php bin chng duy vt
xy dng nn th gii quan khoa hc ca giai cp v sn, chuyn ch
ngha duy vt vo nhn thc x hi v lch s ca n. S thng nht sng
to gia ch ngha duy vt vi php bin chng, dn ti s ra i h
thng ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. L th
gii quan khoa hc v phng php lun chung nht ca giai cp v sn,
tnh khoa hc ca php bin chng duy vt cn th hin kh nng khi
qut sng to nhng hin tng mi ny sinh trong qu trnh ci to t
nhin, ci to x hi. "ngghen ni hc thuyt ca chng ti (ngghen
ni v mnh v v ngi bn ni ting ca mnh) khng phi l mt gio
iu m l mt kim ch nam cho hnh ng. Lun im kinh in y nhn
mnh mt cch c bit r rt v ni bt mt phng din ca ch ngha
Mc m ngi ta rt thng hay qun khng nhn ti. Qun khng nhn
ti phng din y s lm cho ch ngha Mc tr thnh phin din, cng
... s trt b phn tinh tu ca n, s ph hu c s l lun c bn ca
n- tc l ph hu s lin h gia ch ngha Mc vi nhng nhim v
thc tin ... ca thi i, nhng nhim v c th bin i mi bc
ngot mi ca lch s" 1 v do vy, php bin chng duy vt em li
cho ch ngha Mc-Lnin kh nng pht trin bt tn.
Tnh cch mng ca php bin chng duy vt th hin ch, khi a
ra quan nim v tnh hp l ca hin thc ang tn ti, th trong quan nim
bao hm c quan nim v s dit vong tt yu ca n. Qu trnh u
2
1
C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 2004, t.20, tr.551.
V.I.Lnin: Cc Mc v ch ngha Mc (1914)
Su tp T Thnh L
289
tranh gii quyt mu thun bn trong s vt, hin tng, qu trnh tch lu
dn v lng khi n , gp iu kin chn mui, tt yu s dn n s t
ph nh ca s vt, hin tng, lm cho n pht trin theo ng xoy
c ln mt giai on tn ti mi, tin b hn v cht. Php bin chng duy
vt l c s phng php lun ch o con ngi xc nh phng php
cch mng khoa hc v ng n. Thc tin cho thy rng, bt k mt hnh
ng cch mng no, nu xa ri nhng quan im, nguyn tc ca php
bin chng duy vt u lm cho cch mng gp nhiu kh khn, nng hn
th lm cho cch mng thoi tro. Php bin chng duy vt chng li cc
quan im bo th, tr tr, ng thi cng chng li cc quan im ch
quan, duy ch trong hot ng nhn thc cng nh trong hot ng thc
tin. Khng nh s khc bit v cht ca trit hc Mc i vi nhng h
thng trit hc trc , V.I.Lnin vit "p dng php bin chng duy vt
vo vic son tho ra kinh t chnh tr, v t c s ny- vo lch s, vo
khoa hc t nhin, vo trit hc, vo chnh tr v vo chin lc ca giai
cp cng nhn- l nhng g m C.Mc v Ph.ngghen quan tm hn c,
l nhng g mi nht, bn cht nht m h mang li, l bc tin
thin ti trong lch s t tng"1 .
Ra i trong phong tro u tranh cch mng, php bin chng duy
vt cn l s thng nht gia th gii quan, phng php lun trit hc vi
tinh thn cch mng trit . Nhng nguyn l, phm tr, quy lut m php
bin chng duy vt a ra u c khi qut t thc tin cuc sng, thc
tin cuc u tranh giai cp trong x hi v c chnh thc tin y kim
nghim. V bn cht, php bin chng duy vt l h thng l lun khoa hc
v cch mng, n lin h mt thit vi phong tro u tranh ca giai cp v
sn v qun chng nhn dn lao ng, chng li p bc, bc lt v nhng
bt cng trong x hi. Mi lun im ca php bin chng duy vt u bao
hm vic l gii cho s dit vong tt yu ca x hi t bn v lun chng
cho s ra i ca x hi cng sn. Do vy, ngay t khi ra i, Php bin
chng ch em li s gin d v kinh hong cho giai cp t sn v bn t
tng gio iu ca chng m thi, v trong quan nim tch cc v ci hin
ang tn ti, php bin chng ng thi cng bao hm c quan nim v s
ph nh ci hin ang tn ti , v s dit vong tt yu ca n; mi hnh
thi hnh thnh u c php bin chng xt trong s vn ng, tc
1
V.I.Lnin: Ton tp. Nxb. Tin b, Mtxcva, 1980, t.24, tr.264.
Su tp T Thnh L
290
l xt c mt nht thi ca hnh thi , v php bin chng khng khut
phc trc mt ci g c, v v thc cht th n c tnh cht ph phn v
cch mng2. Vi c im c bn , V.I.Lnin khng nh php bin
chng duy vt l linh hn ca ch ngha Mc v lm cho ton b hc
thuyt Mc khng phi l mt gio iu m l kim ch nam cho mi hnh
ng v ph phn bn gio iu ch ngha thng quen vn dng hc
thuyt Mc mt cch dp khun, my mc, kinh vin, khng thy c bn
cht cch mng ca php bin chng duy vt. V.I.Lnin vit Tt c bn
chng u t xng l mcxt, nhng hiu ch ngha Mc mt cch sch v
ht ch ni. Chng tuyt nhin khng h hiu im cn bn trong ch ngha
Mc, tc l bin chng cch mng ca ch ngha Mc3.
Bn cht khoa hc, cch mng v sng to, vi ni dung phong ph,
hon b v mang tnh cht m, phn nh bn cht s tn ti ca th gii,
php bin chng duy vt em li nhn thc khoa hc v tng th v bc
tranh th gii. Khng ch l mt h thng l lun phn nh hin thc khch
quan, m php bin chng duy vt cn l mt h thng phng php lun
chung nht ca con ngi trong nhn thc v ci to th gii v nh vy,
php bin chng duy vt tr thnh v kh tinh thn ca giai cp cng
nhn v nhn dn lao ng trong cuc u tranh t gii phng mnh, ci to
x hi c v xy dng x hi mi.
III. P NG P P V P NG P P LUN; CC NGUYN TC
P NG P P LUN C BN CA P P BIN C NG DUY VT
1. Phng php v phng php lun.

a) Khi nim phng php.
Thut ng "Phng php" c gc t ting Hy Lp c methodos (vi
ngha l con ng nghin cu hay con ng nhn thc, l lun, hc
thuyt v.v). Trong trit hc Hy Lp c i, vn bn cht ca phng
php c nu ra v gy nn s tranh lun si ni. Phn ln cc nh trit
hc Hy Lp c i u cho rng, phng php c th hin trong mi
quan h gia kt qu nhn thc vi phng php nhn thc. Nhng kh
nng h thng ho s pht trin ca phng php nhn thc v phng
2
3
.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva. 1981. t.45. tr.430.
Su tp T Thnh L
291
php nghin cu ch bt u t thi cn i, khi khoa hc thc nghim xut
hin. T , s pht trin, hon thin phng php mi tr thnh mt b
phn quan trng trong s tin b ca khoa hc.
Theo Ph.ngghen, Php bin chng l phng php m iu cn
bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t
tng trong mi lin h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s
vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng 1. Phng php l h
thng nhng nguyn tc c rt ra t tri thc v cc quy lut khch quan
iu chnh hot ng nhn thc v hot ng thc tin nhm thc hin
mc tiu nht nh2. L s phn nh vo c ngi bin chng khch quan
ca hin thc, php bin chng duy vt l phng php khoa hc ca trit
hc bin chng duy vt v ca cc khoa hc ni chung, l c s ca nhn
thc l lun t gic, php bin chng duy vt l phng php dng
nghin cu ton din v su sc nhng mu thun trong s pht trin ca
hin thc, a li cha kho nghin cu tng th nhng qu trnh phc
tp ca t nhin, x hi v t duy. V vy, php bin chng duy vt c
p dng ph bin trong mi lnh vc v c vai tr quyt nh trong vic xc
nh kt qu nghin cu v ci to s vt, hin tng bi, php bin chng
duy vt khng ch a ra hng nghin cu chung, a ra cc nguyn tc
tip cn n s vt, hin tng nghin cu, m ng thi cn l im xut
pht di gc nh gi th gii quan i vi nhng kt qu t c.
Phng php gn lin vi hot ng c thc, phn nh hot ng
nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi. Trc khi hnh ng, con
ngi thng phn tch hon cnh, t ra mc tiu tng ng, xc nh
cch thc v phng tin t c mc tiu ri mi tc ng ln s
vt, hin tng theo h thng nhng nguyn tc nht nh. H thng nhng
nguyn tc to nn phng php gii quyt nhim v thc tin c hnh
thnh trong qu trnh tc ng qua li gia con ngi vi t nhin, ch r
phi hot ng th no t c mc tiu nht nh. Tuy vy, cch thc
v phng tin m con ngi s dng t c mc tiu ra khng
phi xut hin tu tin, ngu nhin, m c quy nh bi ni dung ca
mc tiu v chng c khi qut thnh nhng nguyn tc m con
1
Hi ng Trung ng ch o ..: Gio trnh trit hc Mc-Lnin, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 1999.
tr.378.
2
Su tp T Thnh L
292
ngi nht nh phi tun theo khi thc hin nhng hnh ng tng ng.
Nhng phng php c chi ph thp nht, t hiu qu cao nht, th hin
nhng kinh nghim tch lu c trong hot ng ci to hin thc c
mc ch ca con ngi, c la chn v bo tn trong hot ng thc
tin v c lu truyn t th h ny sang th h khc nh ngn ng. Nh
vy, phng php bt ngun t thc tin, phn nh nhng quy lut khch
quan vn c c nhn thc thng qua thc tin nh hng cc hot
ng nhm t c mc ch con ngi t ra. C s l lun trc tip ca
phng php l cc quy lut khch quan c con ngi nhn thc v
c din t bng l lun v l lun l ht nhn, l ct li t cc
nguyn tc to nn ni dung ca phng php c xy dng. Tm li,
phng php, v mt mt c ni dung khch quan, c quy nh bi bn
cht, c im ca s vt, hin tng ang c nghin cu thng qua l
lun phn nh chng, mt khc, phng php ch tn ti trong hot ng c
thc ca con ngi ch khng tn ti bn ngoi v c lp vi thc ca
con ngi. Phng php cng ng n th hiu qu ca hot ng cng
cao v ngc li. Ph.Bcn v phng php nh ngn uc soi ng cho
ngi i trong m ti. Ph.Hghen v phng php l linh hn ca i
tng. Cc nh kinh in ca ch ngha Mc-Lnin c bit coi trng vai
tr ca phng php, nht l trong hot ng cch mng. thc hin
c mc tiu t ra th vic xc nh phng php cch mng ng n,
ph hp thc hin mc tiu c ngha ht sc to ln. Kinh nghim
thc tin cho thy rng, sau khi xc nh c mc tiu th phng php
tr thnh yu t gp phn quyt nh thnh cng hay tht bi ca vic thc
hin mc tiu .
S a dng ca s vt, hin tng dn n s a dng ca phng
php. Cc khoa hc khc nhau, nghin cu nhng s vt, hin tng khc
nhau th c nhng phng php khc nhau ph hp vi mc tiu m khoa
hc t ra nghin cu. Cc phng php, do s quy nh v tu
thuc vo cc tiu ch khc nhau c chia thnh cc nhm c quan h tc
ng qua li vi nhau l phng php ring, phng php chung, phng
php ph bin v phng php nhn thc, phng php thc tin. Trong
, phng php ring (nh phng php ho hc, phng php l hc,
phng php x hi hc v.v) l phng php ch p dng cho tng b mn
Su tp T Thnh L
293
khoa hc c th. Phng php chung (nh phng php quan st, th
nghim, m hnh ho v.v) l phng php c p dng cho nhiu ngnh
khoa hc khc nhau. Phng php ph bin l phng php duy vt bin
chng (hnh thnh t nhng nguyn tc nh phn tch v tng hp, tru
tng v c th, quy np v din dch v.v) 1 c p dng trong mi lnh
vc ca hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Phng php nhn
thc l phng php phn nh nhn thc bn cht, quy lut vn ng v
pht trin ca s vt, hin tng. Phng php hot ng thc tin (nh
phng php ci to t nhin, ci to x hi v.v) l phng php s dng
cc phng tin vt cht tc ng trc tip vo s vt, hin tng nhm
bin i chng theo nhu cu ca con ngi. Tuy nhin, s phn chia
phng php ra thnh tng loi khc nhau ch mang tnh tng i. Trong
hot ng nhn thc v hot ng thc tin cn phi vn dng tng hp cc
phng php, khng tuyt i hoc coi nh phng php no, bi mi
phng php c chc nng, nhim v khc nhau v gia chng c mi
quan h qua li vi nhau, h tr cho nhau. Trong iu kin hin nay, trc
nhu cu phi c nhng bc tip cn v nhng cch gii quyt khng tun
theo nhng nguyn tc nht nh, th vic nhn thc vai tr nh hng cho
hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca phng php bin chng
duy vt c ngha c bit quan trng. "Mi nhn thc th gii ca Mc khng phi l hc thuyt m l phng php. Nhn thc th gii ca
Mc khng mang li nhng gio iu c sn, m ch mang li nhng im
xut pht tip tc nghin cu v l phng php cho vic nghin cu
"1.
b) Khi nim phng php lun v cc cp phng php lun.
Thut ng Phng php lun c gc t ting Hy Lp c vi ngha
l phng php v li ni, khi nim, hc thuyt. L ngi ng vai tr c
bit trong vic nghin cu phng php lun trong trit hc Hy Lp c i,
Xcrt t vn bn cht bin chng ca t duy ln trn ht v coi y l
s t ti chn l nh qu trnh so snh, i chiu, phn chia, xc nh
nhng nim, khi nim khc nhau. Platn xem xt ngha ca cc khi
nim v cc phm tr bin chng trong s tm kim nguyn tc ca mi s
vt v t c ngha , lgc hnh thc cn tng ng vi i tng
1
1
A.Sptulin: Phng php nhn thc bin chng, Nxb. S tht, H Ni. 1989. tr. 89-284.
Su tp T Thnh L
294
nhn thc. Cn Artxtt a ra nguyn tc xy dng cc khi nim; quy tc
ca kt lun v chng minh; a vn xc nh cc thut ng, vai tr ca
quy np v din dch trong vic chinh phc chn l. ng gp ca Artxtt
i vi vic nghin cu phng php lun nm hc thuyt v cc khi
nim, c ng xy dng vi tnh cch l hc thuyt v cc hnh thc ca
nhn thc, v bin chng ca cc khi nim (mi quan h qua li gia ci
kh nng vi ci thit yu, hnh thc v vt cht v.v.). Artxtt coi lgc
hnh thc m ng to ra l "organn"- v kh tng hp ca nhn thc chn
l. Thi Trung c, vn phng php lun khng c v tr c bit trong
h thng tri thc m nh s ci t su sc trong lnh vc vn ho tinh thn
trong m trc ca cch mng t sn th k XVII-XVIII, ko theo s pht
trin mang tnh bng n ca tri thc khoa hc t nhin, i hi c s thay
i n tn gc quan nim v phng php lun chng li quan nim
ca Ph.Bcn v cch tip cn trc quan, quy np i vi cc hin tng
ca t nhin v cng nhn cc nguyn tc hnh hc do G.Galil (15641642) v c hc do R.cct (1596-1650) to ra l hnh mu ca phng
php lun khoa hc. Hng khc trong vic nghin cu phng php lun
thi cn i thuc v G.Lcc (1632-1704), i din ca ch ngha kinh
nghim Anh, ngi hng s nghin cu phng php lun vo nhng kh
nng ca nhn thc nh c hay khng c kh nng xy dng khoa hc thc
nghim da trn c s ca kinh nghim cm tnh. Trit hc c in c, t
I.Cant n Ph.Hghen, ch ra s hn ch mang tnh duy l, kinh
nghim ca cc hng trn trong vic nghin cu phng php lun v xy
dng hng nghin cu phng php lun bin chng duy tm. Nhng
quan im v phng php lun trong lch s trit hc c tng hp v
ci to trn c s bin chng duy vt, phong ph hn nh nhng thnh tu
mi ca khoa hc v ca thc tin x hi, to ra phng php lun bin
chng duy vt ca trit hc Mc-Lnin - phng php lun chung nht ca
nhn thc khoa hc v thc tin cch mng. Nhng phng php lun bin
chng t pht c phng php lun bin chng duy vt ci bin tn
gc.
Phng php lun bin chng duy vt l h thng cc nguyn tc,
cc phng php t chc v xy dng hot ng l lun v hot ng thc
Su tp T Thnh L
295
tin, ng thi cng chnh l hc thuyt v h thng 1. N gii quyt
nhng vn nh, phng php l g? Bn cht, ni dung, hnh thc ca
phng php nh th no? Phn loi phng php ra sao? Vai tr ca
phng php trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con
ngi th no? v.v. C th ni c th hn, phng php lun bin chng
duy vt l h thng nhng quan im, nhng nguyn tc xut pht ch o
ch th trong vic xc nh phng php cng nh trong vic xc nh
phm vi, kh nng p dng chng mt cch hp l, c hiu qu ti a2.
Phng php lun bin chng duy vt l phng php lun chung nht, c
tnh tng hp; l s thng nht ca cc phng php lun chuyn ngnh,
c c th ho trong cc lnh vc ca hot ng nhn thc v hot ng
thc tin tng ng vi cc iu kin v cc nhim v ca cc hot ng
. Phng php ca trit hc Mc-Lnin l phng php bin chng duy
vt, l h thng cc nguyn tc, yu cu nm trong mi lin h qua li, ph
thuc ln nhau, quy nh mt trnh t nghim ngt trong hot ng nhn
thc v hot ng thc tin, cn vai tr phng php lun ca php bin
chng duy vt nm ch, n nh hng khoa hc ti nhng pht hin cc
mi lin h t nhin, khch quan gia cc s vt, hin tng a dng, phc
tp ca t nhin, x hi v t duy.
T l lun v phng php phn tch cc hnh thc ca nhn thc
n l lun v phng php phn tch hin thc khch quan v nhng quy
lut v s pht trin ca chnh hin thc khch quan, phng php lun
bin chng duy vt c vai tr nh hng vic nghin cu ton din, c ni
dung su sc v s pht trin v l v kh khng ch ca nhn thc l
lun, m cn l v kh ca ci bin cch mng hin thc trong giai on
xy dng x hi mi. Ngoi ra, phng php lun bin chng duy vt cn
to c s cho s nhn thc tnh tng ng ca cc mi quan h gia l lun
vi phng php, ng thi nhn thc c vai tr ca thc tin trong qu
trnh nhn thc. Nu l lun th hin mnh l kt qu (tri thc) ca qu
trnh nhn thc, th phng php lun l phng php dng t ti v
xy dng tri thc .
1
2
T in bch khoa ton th v trit hc, Nxb. T in Xvit, Mtxcva. 1989. tr. 359. Ting Nga
B Gio dc v o to: Trit hc 3, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni. 1996, tr.32.
Su tp T Thnh L
296
L h thng nhng quan im, nhng nguyn tc ch o s tm
kim, xy dng, la chn v vn dng cc phng php thc hin hot
ng nhn thc v hot ng thc tin, l l lun v h thng phng php
v l khoa hc v phng php, phng php lun bin chng duy vt l
hc thuyt v phng php nhn thc khoa hc v ci to th gii. Trong
h thng nhng quan im, nhng nguyn tc ch o s tm kim, xy
dng, la chn v vn dng cc phng php, quan trng nht l th gii
quan. Vi t cch l ngun gc v c s ca phng php lun, ton b h
thng tri thc phng php lun u gn trong mnh s din gii th gii
quan, c s ca s nghin cu v nh gi nhng kt qu ca n, th gii
quan nh hng trong qu trnh tm kim, xy dng, la chn v vn dng
phng php. Cc nguyn l chung v cch nghin cu s vt, hin tng,
cc nguyn tc chung v vn dng phng php, s dng ti liu, s kin
trong ngnh khoa hc. L lun chung v bn thn cc phng php ca
ngnh khoa hc y. Tt c cc b phn trn gn b mt thit vi nhau to
nn h thng l lun cht ch, thng nht, l cc thnh phn khng th
thiu ca cc ngnh khoa hc.
Trong nhn thc khng nn nhm ln gia phng php vi phng
php lun, gia chng c s khc nhau tng i. Phng php l con
ng dn n mc tiu xc nh cn phng php lun gi vai tr ch
o, vch hng v dn ng trong vic xy dng v vn dng phng
php. Phng php lun l nhng quan im, nguyn tc xut pht ch o
ch th xc nh phng php mt cch ng n, cn phng php l
cch thc hot ng c th ca ch th. Nh vy, phng php lun nghin
cu phng php nhng khng xc nh phng php c th m ch rt ra
nhng quan im, nguyn tc chung cho vic xc nh v p dng phng
php. Nhng cng phi thy c s thng nht gia phng php v
phng php lun. Phng php lun xut pht t quan im, nguyn tc
ca phng php lun, cn phng php lun l c s nghin cu cc
phng php c th.
Trong s hin din ca nhiu phng php, tt nhin s ny sinh vn
la chn nhng phng php tng i thch ng v nh gi phng
php t gc hiu qu vic gii quyt nhng nhim v c th. iu
ny chng minh vai tr tin ca phng php lun, cho php nh gi
cc phng php t gc tnh chn thc cng nh t gc tnh hiu qu
Su tp T Thnh L
297
ca chng. Phng php lun c phn chia thnh cc hnh thc khc
nhau gm phng php lun b mn, phng php lun chung v phng
php lun chung nht (phng php lun trit hc). Trong , phng php
lun b mn l nhng quan im, nguyn tc xc nh cc phng php
nhm gii quyt cc vn c th ca cc b mn khoa hc c th, nh
phng php lun ton hc, phng php lun vt l hc, phng php
lun sinh hc v.v. Phng php lun chung l nhng quan im, nguyn
tc ch o vic xc nh phng php ca mt nhm cc ngnh khoa hc
c nhng im chung nht nh no , nh phng php lun chung ca
cc ngnh khoa hc t nhin, x hi. Phng php lun trit hc l nhng
quan im, nguyn tc chung nht, l xut pht im cho vic xc nh cc
phng php lun b mn, cc phng php lun chung, cc phng php
hot ng c th ca nhn thc v thc tin. Cc hnh thc phng php
lun trn hp thnh mt h thng khoa hc v phng php ch o nhm
xc nh cc phng php c th mt cch ng n. Bi cc hnh thc
phng php lun va c lp tng i vi nhau, va b sung, xm nhp
vo nhau, do , phi bit vn dng tng hp cc hnh thc phng php
lun trong cc hot ng. Trong th k XX, vic nghin cu phng php
lun c s pht trin mau chng. ng ch hn c l phng php
lun v s t nhn thc ca nhng ngnh khoa hc khc nhau. nh hng
c bit n s pht trin ca phng php lun l qu trnh phn chia v
tng hp cc tri thc khoa hc, l s ci bin ca cc ngnh khoa hc
truyn thng v s xut hin ca nhiu ngnh khoa hc mi, chuyn khoa
hc vo lc lng sn xut trc tip ca x hi.
Php bin chng duy vt phn nh cc mi lin h, cc quy lut v
s vn ng, pht trin ca t nhin, x hi, t duy v ng vai tr l
phng php lun chung nht cho s pht trin ca cc ngnh khoa hc,
p ng c nhng i hi ca nhn thc khoa hc hin i v hot ng
ci to, xy dng th gii. V vy, php bin chng duy vt l phng php
lun khoa hc, cch mng ca giai cp cng nhn trong cuc u tranh
chng p bc, bc lt v xy dng x hi mi.
2. Mt s nguyn tc phng php lun c bn ca php bin chng
duy vt
Su tp T Thnh L
298
Mt s nguyn tc phng php lun c bn c rt ra t ni dung ca
php bin chng duy vt1 gi vai tr nh hng cho hot ng nhn thc khoa
hc v hot ng thc tin cch mng. Trong qu trnh phn tch tng ni dung
cc nguyn l, phm tr, quy lut, chng ti phn no cp n nhng
nguyn tc phng php lun ca chng. Di y l mt s nguyn tc phng
php lun c bn ca php bin chng duy vt, c xem xt trong mi lin h
qua li, ph thuc ln nhau trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca
con ngi.
a) Nguyn tc ton din trong nhn thc v thc tin.
Nguyn tc ton din trong hot ng nhn thc v hot ng thc
tin l mt trong nhng nguyn tc phng php lun c bn, quan trng
nht ca php bin chng duy vt. c trng c bn ca nguyn tc ny l
xem xt s vt, hin tng trong ton b mi lin h ca n. C s l lun
ca nguyn tc ton din l nguyn l v mi lin h ph bin, theo , cc
s vt, hin tng tn ti trong s tc ng qua li, chuyn ho ln nhau v
tch bit nhau. Do vy, nhn thc c s vt, hin tng, chng ta phi
xem xt n trong mt chnh th thng nht ca tt c cc mt, cc b phn,
cc yu t, cc thuc tnh, cng cc mi lin h ca chng trong chnh s vt,
hin tng. Phi xem xt s vt, hin tng trong mi lin h gia s vt,
hin tng ny vi s vt, hin tng khc v vi mi trng xung quanh, k
c cc mt ca cc mi lin h trung gian, gin tip. Phi t s vt, hin
tng ang nghin cu vo trong khng gian v thi gian nht nh, ngha
l phi nghin cu qu trnh vn ng ca s vt, hin tng trong qu
kh, hin ti v phn on c tng lai ca n.
Trong nhn thc, nguyn tc ton din l yu cu tt yu ca cch
tip cn khoa hc, cho php tnh n mi kh nng ca vn ng, pht trin
c th c ca s vt, hin tng ang nghin cu trong tnh ton vn ca
n, ngha l phi xem xt s vt, hin tng trong mt chnh th thng nht
ca tt c cc mt, cc b phn, cc yu t, cc thuc tnh, cng cc mi lin
h ca chng trong chnh s vt, hin tng. Mun thc s hiu c s
vt, cn phi nhn bao qut v nghin cu tt c cc mt, tt c cc mi lin h
Xem thm: Nguyn tc khch quan trong s xem xt (chng V); Nguyn tc thng nht gia l lun
vi thc tin (chng VII) ca Gio trnh ny v A.Sptulin: Phng php nhn thc bin chng, Nxb.
S tht, H Ni. 1989. tr. 89-284.
Su tp T Thnh L
299
v quan h gin tip ca s vt 1, phi tnh n tng ho nhng quan h
mun v ca s vt y vi nhng s vt khc2. Tuy nhin, cng theo
V.I.Lnin, chng ta khng th lm c iu mt cch hon ton y ,
nhng s cn thit phi xem xt tt c mi mt s phng cho chng ta
khng phm sai lm v s cng nhc. S d chng ta khng lm c iu
mt cch y bi trong qu trnh vn ng, pht trin, s vt, hin tng
phi tri qua rt nhiu giai on khc nhau, trong mi giai on tn ti, pht
trin ca mnh khng phi bao gi s vt, hin tng cng bc l tt c cc
mi lin h bn trong ca n, khng phi bao gi cng bc l cc mi lin h
gia s vt, hin tng vi cc s vt, hin tng khc. Hn na tt c
nhng mi lin h y ch c biu hin ra trong nhng iu kin nht nh.
V bn thn con ngi, nhng ch th nhn thc, nhng phm cht v nng
lc ca n lun b ch c bi nhng iu kin x hi lch s, do khng
bao gi c th bao qut c ht nhng mi lin h bn trong v bn ngoi
cc s vt, hin tng.
Nguyn tc ton din i hi, nhn thc c s vt, hin tng
chng ta cn xem xt n trong mi lin h vi nhu cu thc tin ca con
ngi. Mi lin h gia s vt, hin tng vi nhu cu ca con ngi rt a
dng, trong mi hon cnh nht nh, con ngi ch phn nh mt s mi
lin h no ca s vt, hin tng ph hp vi nhu cu nht nh ca
mnh, nn nhn thc ca con ngi v s vt, hin tng cng mang tnh
tng i, khng y , khng trn vn. Nm c iu , chng ta s
trnh c vic tuyt i ho nhng tri thc c v s vt, hin tng v
trnh xem l nhng chn l bt bin, tuyt i cui cng v s vt, hin
tng m khng th b sung, khng th pht trin. Bi vy, khi xem xt
ton din tt c cc mt ca nhng mi quan h ca s vt, hin tng phi
ch n s pht trin c th ca cc quan h . Ch c nh vy chng ta
mi thy c vai tr ca cc mt trong tng giai on cng nh ca ton
b qu trnh vn ng, pht trin ca tng mi quan h c th ca s vt,
hin tng. Theo V.I.Lnin Php bin chng i hi ngi ta phi ch
n tt c cc mt ca nhng mi quan h trong s pht trin c th ca
nhng mi quan h , ch khng phi ly mt mu ch ny, mt mu
1
2
V.I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva. 1978. t.42. tr.364.
Su tp T Thnh L
300
ch kia3. Nh vy xem xt ton din nhng khng bnh qun, dn u
m c trng tm, trng im, phi tm ra v tr tng mt, tng yu t,
tng mi lin h y trong tng th ca chng, phi t tri thc v nhiu mt,
nhiu mi lin h ca s vt, hin tng khi qut, rt ra mi lin h ch
yu nht, bn cht nht, quan trng nht chi phi s tn ti v pht trin ca
chng. Trong tnh a dng ca cc hnh thc v cc mi lin h gia cc s
vt, hin tng tn ti trong th gii, php bin chng duy vt ch tp trung
nghin cu nhng mi lin h chung nht, mang tnh ph bin. Cn cc
mi lin h ring trong cc b phn khc nhau ca th gii l i tng
nghin cu ca cc ngnh khoa hc c th.
Nguyn tc ton din i lp vi quan im phin din. Quan im
phin din ch thy mt mt ny m khng thy cc mt khc, hoc ch ch
n nhiu mt nhng li xem xt trn lan, dn u, khng thy c mt
bn cht ca s vt, hin tng, cui cng ri vo thut ngu bin v ch
ngha chit trung. Thut ngu bin cng ch n nhiu mt, nhiu mi
lin h ca s vt, hin tng nhng li a ci khng c bn thnh ci c
bn, ci khng bn cht thnh ci bn cht. Ch ngha chit trung cng t
ra ch n nhiu mt, nhiu mi lin h ca s vt, hin tng nhng
khng rt ra mt bn cht, mi lin h c bn ca s vt, hin tng, m
xem xt bnh qun, kt hp v nguyn tc cc mi lin h khc nhau, to
thnh mt m hn tp cc s kin, cui cng s lng tng, mt phng
hng v bt lc trc chng. C thut ngu bin v ch ngha chit trung
u l nhng biu hin ca phng php lun sai lm trong vic xem xt
cc s vt, hin tng. S khc nhau gia thut ngu bin v ch ngha
chit trung vi php bin chng duy vt nm ch, nu thut ngu bin v
ch ngha chit trung p dng mt cch ch quan tnh linh hot ton din,
ph bin ca cc khi nim, th php bin chng duy vt phn nh s vn
ng, pht trin vnh vin ca th gii, s phn nh tnh ton din ca qu
trnh vt cht v s thng nht ca qu trnh . Trong bi cnh quc t
cui nhng nm 80 u nhng nm 90 ca th k XX, khi ch ngha x hi
ng u v Lin X tan v, ch ngha x hi hin thc lm vo khng
hong v thoi tro, mt s nc t bn li c bc pht trin mi v lc
lng sn xut. Trong bi cnh , li xem xt phin din, mt chiu s
lm ngi ta d hoang mang dao ng, ph nhn s dit vong tt yu ca
3
Su tp T Thnh L
301
ch ngha t bn, ph nhn ni dung v tnh cht ca thi i qu t ch
ngha t bn ln ch ngha x hi trn phm vi ton th gii. R rng
nguyn tc ton din khng ng nht vi cch xem xt dn u, lit k
nhng tnh quy nh khc nhau ca s vt, hin tng, m i hi phi lm
ni bt ci c bn, ci quan trng nht ca s vt, hin tng . T nhng
phn tch trn cho thy, lgc ca qu trnh hnh thnh quan im ton din
trong nhn thc, xem xt s vt, hin tng s phi tri qua nhiu giai
on, c bn l i t quan nim ban u v ci ton th n nhn thc mt
mt, mt mi lin h c th ca s vt, hin tng ri n nhn thc nhiu
mt, nhiu mi lin h ca s vt , v cui cng i ti khi qut nhng tri
thc phong ph rt ra tri thc v bn cht ca s vt, hin tng.
T quan im ton din trong nhn thc, chng ta rt ra quan im
ng b trong hot ng thc tin. Quan im ny i hi, mun ci to s
vt, hin tng phi p dng ng b mt h thng cc bin php, cc
phng tin khc nhau tc ng lm thay i cc mt, cc mi lin h
tng ng ca s vt, hin tng. Song trong tng bc, tng giai on
phi nm ng khu trng tm, then cht tp trung lc lng gii quyt.
Trc y, trong giai on cch mng dn tc, dn ch nhn dn, trn c
s phn tch ton din bn cht x hi Vit Nam l x hi thuc a, na
phong kin, ng ta ch r hai mu thun c bn ca x hi Vit Nam m
cch mng phi gii quyt l mu thun gia nhn dn ta vi quc xm
lc v bn tay sai v mu thun gia nhn dn, m trc ht l nng dn
vi giai cp a ch, phong kin. Trong , mu thun gia nhn dn vi
quc xm lc v bn tay sai phn bi dn tc l mu thun ch yu, cn
tp trung lc lng gii quyt, sau gii quyt cc mu thun khc. Nh
, cuc cch mng dn tc, dn ch nhn dn di s lnh o ca ng
ginh thng li trn vn. Ngy nay, trong qu trnh lnh o nhn dn ta
thc hin cng cuc i mi t nc theo nh hng x hi ch ngha,
trn c s nhn mnh tnh tt yu phi i mi c lnh vc kinh t v lnh
vc chnh tr, ng ta lun xc nh pht trin kinh t l trung tm, xy
dng ng l then cht. Thc tin gn hai mi nm i mi chng
minh tnh ng n ca nhng quan im trn.
Trong hot ng nhn thc khoa hc v thc tin cch mng cn
qun trit nguyn tc ton din. Khoa hc t nhin rt cn n quan im
ton din, bi vic nghin cu trong cc ngnh khoa hc t nhin khng
Su tp T Thnh L
302
tch ri nhau, ngc li phi trong mi lin h vi nhau, thm nhp vo
nhau. C nhng s vt, hin tng i hi phi c s nghin cu lin
ngnh gia cc khoa hc. Trong lnh vc x hi, nguyn tc ton din ng
vai tr v cng quan trng. Chng ta khng th hiu c mt hin tng
x hi nu tch n ra khi nhng mi lin h, nhng s tc ng qua li vi
cc hin tng x hi khc. Trong thi k y mnh s nghip cng nghip
ho, hin i ho ca cch mng Vit Nam hin nay, nu khng phn tch
ton din nhng mi lin h tc ng, s khng nh gi ng tnh hnh v
nhim v c th ca t nc trong tng giai on c th v do vy khng
thy ht nhng kh khn, nhng thun li trong vic thc hin nhim v
xy dng t nc dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn
minh.
b) Nguyn tc lch s - c th trong nhn thc v thc tin.
Nguyn tc lch s - c th cng l mt trong nhng nguyn tc
phng php lun c bn, quan trng nht trong hot ng nhn thc v
hot ng thc tin. c trng c bn ca nguyn tc ny l xem xt s
vt, hin tng trong s t vn ng, pht trin ca n. C s l lun ca
nguyn tc lch s-c th l nguyn l v mi lin h ph bin ca php
bin chng duy vt. Theo trit hc Mc-Lnin, lch s l bn thn hin thc
khch quan, tn ti c lp vi thc ca con ngi. Phm tr ci lch
s phn nh tnh cht bin i v mt lch s ca th gii khch quan. Tuy
nhin, cn ch rng, lch s vi vt cht khng ng nht; vt cht biu
hin rt phc tp, nhiu mt, mun v, cn mi phm tr ca php bin
chng duy vt ch phn nh mt mt, mt kha cnh nht nh ca h thng
chnh th phong ph cc s vt, hin tng ca th gii khch quan. Phm
tr ci lch s biu hin qu trnh lch s - c th ca s pht sinh, pht
trin, chuyn ho ca cc s vt, hin tng, biu hin tnh lch s, tnh c
th, s pht sinh, hnh thnh v cc giai on pht trin ca n, ng thi
ci lch s ch ra qu trnh bin i, pht trin din ra thc t ca mt s
vt, hin tng ny hay ca mt s vt, hin tng khc trong hin thc
khch quan vi nhng bc quanh co, nhng ngu nhin ca n. Tnh lch
s xuyn thm trong tt c cc s vt, hin tng ca t nhin, x hi v t
duy. Mi s vt, hin tng u c qu trnh pht sinh, pht trin v dit
vong ca mnh v qu trnh th hin trong tnh c th, bao gm mi s
Su tp T Thnh L
303
thay i v nhng bc quanh co ca s pht trin din ra trong nhng
hon cnh khc nhau theo mt thi gian khc nhau. Bi vy, nguyn tc
lch s-c th i hi, nhn thc y v s vt, hin tng, chng ta
phi xem xt s vt, hin tng trong qu trnh pht sinh, pht trin,
chuyn ho trong cc hnh thc biu hin, vi nhng bc quanh co, vi
nhng ngu nhin gy tc ng ln qu trnh tn ti ca s vt, hin tng
trong khng gian v thi gian c th; gn vi hon cnh c th, m trong
s vt, hin tng tn ti. Yu cu xem xt s vt, hin tng trong s vn
ng v pht trin trong tng giai on c th ca n; bit phn tch mi
tnh hnh c th trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin l yu t
quan trng nht trong cc yu t ca ni dung nguyn tc lch s-c th.
Nguyn tc lch s-c th c V.I.Lnin nu r v c ng.
Theo , phi xem xt mi vn theo quan im sau y: mt hin
tng nht nh xut hin trong lch s nh th no, hin tng
tri qua nhng giai on pht trin ch yu no, v ng trn quan im
ca s pht trin xt xem hin nay n tr thnh nh th no1. Bn
cht ca nguyn tc ny nm ch, trong qu trnh nhn thc s vt, hin
tng, trong s vn ng, trong s chuyn ho qua li ca n, phi ti to
li c s pht trin ca s vt, hin tng y, s vn ng ca chnh n,
i sng ca chnh n2. Nguyn tc lch s-c th yu cu phi nhn thc
c vn ng c tnh ph bin, l phng thc tn ti ca vt cht, ngha
l phi nhn thc c rng, vn ng lm cho s vt, hin tng xut
hin, pht trin theo nhng quy lut nht nh v hnh thc ca vn ng
quyt nh bn cht ca n. Bi vy, mun nhn thc c s vt, hin
tng, phi xem xt n trong qu trnh pht sinh, pht trin, chuyn ho ln
nhau trong cc hnh thc biu hin, vi nhng bc quanh co, vi nhng
ngu nhin gy tc ng ln qu trnh tn ti ca s vt, hin tng trong
khng gian v thi gian c th; gn vi hon cnh c th, m trong s
vt, hin tng tn ti; phi xem xt n trong s vn ng, trong s hnh
thnh v pht trin, phi ch r c nhng giai on c th m n tri
qua trong qu trnh pht trin ca mnh bit phn tch mi tnh hnh c th
trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, th mi c th hiu, gii
thch c nhng thuc tnh, nhng mi lin h tt yu c trng, nhng
1
2

Su tp T Thnh L
304
c trng cht v lng vn c ca s vt, hin tng. Nguyn tc lch s c th khng ch yu cu nhn thy nhng thay i din ra trong s vt,
hin tng; khng ch yu cu nhn thy nhng trng thi cht lng thay
th nhau, m cn yu cu ch ra c mi lin h khch quan quy nh s
thay i din ra trong s vt, hin tng; ch ra c cc quy lut khch
quan quy nh s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng, quy nh s
tn ti hin thi v kh nng chuyn ho thnh s vt, hin tng mi
thng qua s ph nh; ch ra c rng, thng qua ph nh ca ph nh,
s vt, hin tng mi l s k tc s vt, hin tng c, l s bo tn s
vt, hin tng c trong dng c ci to cho ph hp vi s vt, hin
tng mi. Nh vy, ch khi tm c mi lin h khch quan, tt yu
gia cc trng thi cht lng, to nn lch s hnh thnh v pht trin ca
s vt, hin tng ang nghin cu; to nn cc quy lut quy nh s tn
ti v chuyn ho ca n, quy nh giai on pht trin ny sang giai on
pht trin khc cho ti trng thi chn mui v chuyn ho thnh trng thi
khc, hay thnh cc mt i lp ca n, th mi c th gii thch cc c
trng cht lng v s lng c th ca n, nhn thc c bn cht ca
n.
Nhim v ca nguyn tc lch s - c th l ti to s vt, hin tng
xuyn qua lng knh ca nhng ngu nhin lch s, nhng bc quanh co,
nhng gin on theo tnh t khng gian v thi gian. Nt quan trng nht
ca nguyn tc lch s - c th l m t s kin c th theo trnh t nghim
ngt ca s hnh thnh s vt, hin tng. Gi tr ca nguyn tc ny nm
ch, nh m c th phn nh c s vn ng lch s phong ph v
nhiu v ca cc hnh thc biu hin c th ca s vt, hin tng qua
, nhn thc c bn cht ca n. Tuy s kin c vai tr rt quan trng
i vi nguyn tc lch s - c th ni ring v i vi cc nguyn tc khc
ni chung, bi s kin l khng kh ca nh khoa hc, nhng nguyn tc
lch s - c th khng phi l s kt hp cc s kin ring l, m t cc s
kin mt cch n gin, m l ti hin s kin, ch ra mi lin h nhn qu
gia cc s kin vi nhau, khm ph quy lut v s phn tch ngha v vai
tr ca chng to nn bc tranh khoa hc v cc qu trnh lch s. Bt
c s vt, hin tng no cng khng nm ngoi mi lin h vi cc s vt
hin tng khc, s lin h biu hin di nhiu hnh thc, biu hin c
th ca mi lin h ph bin. Trong hot ng nhn thc v hot ng thc
tin lun phi qun trit quan im lch s - c th, phi nhn thc s vt,
Su tp T Thnh L
305
hin tng vi y cc mi lin h trong s tn ti khch quan vn c
ca n, v tr vai tr ca tng mi lin h trong s quy nh s vn ng,
pht trin ca s vt, hin tng. Trong hon cnh lch s ny, s vt, hin
tng chu s tc ng ca cc mi lin h ny, sang thi im lch s khc
s vt, hin tng li chu s tc ng chi phi ca cc mi lin h khc.
Khi qut t gc lch s, C.Mc v Ph.ngghen cho rng, cch
mng x hi ch ngha ch c th thng li cng mt lc tt c hoc cc
nc t bn ch ngha tin tin. n thi k, khi ch ngha t bn pht
trin n giai on quc ch ngha, th quan im c V.I.Lnin
thay th bng quan im cch mng x hi ch ngha khng th i n
thng li cui cng tt c cc nc m ch c th thng li trc tin
mt hoc vi nc, khu yu nht ca ch ngha t bn. Vn dng
nguyn tc lch s-c th, t nm 1930, ng ta la chn con ng ch
ngha x hi v ngy nay, xy dng thnh cng ch ngha x hi, ng
ra nhng nhim v chin lc c th, y mnh cng nghip ho, hin
i ho; xy dng nn kinh t c lp, t ch, a nc ta tr thnh mt
nc cng nghip; u tin pht trin lc lng sn xut, ng thi xy
dng quan h sn xut ph hp theo nh hng x hi ch ngha; pht huy
cao ni lc ng thi tranh th ngun lc bn ngoi v ch ng hi
nhp kinh t quc t pht trin nhanh, c hiu qu v bn vng; thc
hin tng trng kinh t i lin vi pht trin vn ho, tng bc ci thin
i sng vt cht v tinh thn ca nhn dn, thc hin tin b v cng bng
x hi, bo v v ci thin mi trng; kt hp pht trin kinh t-x hi vi
tng cng an ninh, quc phng; bo v v xy dng h thng chnh tr
vng mnh.
cho trit hc Mc-Lnin thc s l ht nhn th gii quan, phng
php lun cho hot ng nhn thc v hot ng thc tin, trc ht phi tn
trng s tn ti khch quan ca s vt hin tng. Nhn thc s vt, hin
tng theo nguyn tc lch s - c th l phi thy cc mi lin h, s bin i
ca chng theo thi gian, cng nh trong nhng khng gian tn ti khc nhau
ca mi mt, mi thuc tnh, c trng ca s vt, hin tng. Nguyn tc
lch s - c th cng i hi phi trnh khuynh hng gio iu, chung chung,
tru tng khng c th. Mt khc, cng cn phng khuynh hng tuyt
i ho tnh c th, khng thy s vt trong qu trnh vn ng, bin i.
Trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin phi va thy tnh c th,
va thy c qu trnh pht trin ca s vt, hin tng l iu tt yu.
Su tp T Thnh L
306
c) Nguyn tc pht trin trong nhn thc v thc tin.
Nguyn tc pht trin cng l mt trong nhng nguyn tc phng
php lun c bn, quan trng nht ca hot ng nhn thc v hot ng
thc tin. C s l lun ca nguyn tc pht trin l nguyn l v s pht
trin ca php bin chng duy vt. Theo , pht trin l mt phm tr
dng khi qut qu trnh vn ng tin ln t thp n cao, t n gin
n phc tp, t km hon thin n hon thin hn. Pht trin l mt
trng hp c bit ca s vn ng v trong s pht trin s ny sinh
nhng tnh quy nh mi, cao hn v cht, nh , lm cho c cu t chc,
phng thc tn ti v vn ng ca s vt, hin tng cng chc nng
vn c ca n ngy cng hon thin hn. Do vy, nhn thc c s t
vn ng, pht trin ca s vt, hin tng chng ta phi ch ra c ngun
gc v ng lc bn trong, ngha l tm ra c v bit cch gii quyt mu
thun; phi xc nh xu hng pht trin ca s vt, hin tng do s ph
nh bin chng quy nh; coi ph nh l tin cho s ra i ca s vt,
hin tng mi; s vt, hin tng mi ra i ph hp vi quy lut vn
ng v pht trin, bi vy phi ng h ci mi, ci tin b.
Khi xem xt s vt, hin tng, phi t n trong s vn ng, pht
trin; phi pht hin ra cc xu hng bin i, chuyn ho ca n; phi tm
ra v bit cch gii quyt mu thun. xem xt s vt, hin tng trong
s vn ng v pht trin, pht hin ra cc quy lut quy nh s chuyn
ho v cht ca s vt, hin tng, xem xt s vt, hin tng trong giai
on pht trin ny sang giai on pht trin khc, cn phi ch ra ngun
gc ca s pht trin l s u tranh gia cc mt i lp trong chnh s
vt, hin tng. Mi s vt, hin tng u c nhng mt, nhng yu t c
khuynh hng pht trin tri ngc nhau v mi lin h v tc ng qua li
gia chng quy nh s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng. S
phn i ci thng nht v s nhn thc cc b phn mu thun ca n ...
l thc cht ... ca php bin chng1. iu quan trng l phi xem xt
s vt, hin tng trong s thng nht gia cc mt i lp; pht hin
nhng khuynh hng mu thun bn trong, vn c v s u tranh gia
nhng khuynh hng y. Theo V.I.Lnin, iu kin ca mt s nhn thc
v tt c cc qu trnh ca th gii trong s t vn ng ca chng, trong
s pht trin t pht ca chng, trong i sng sinh ng ca chng l s
Su tp T Thnh L
307
nhn thc chng vi tnh cch l s thng nht ca cc mt i lp 1. Quan
im xem xt s vt, hin tng trong s thng nht gia cc mt i lp;
pht hin nhng khuynh hng mu thun bn trong, vn c v s u
tranh gia nhng khuynh hng y c vai tr quan trng khng nhng
trong vic nhn thc s vt, hin tng vi tnh cch l i tng nhn
thc ang vn ng, pht trin, m cn c vai tr quan trng trong vic gii
thch ton b s a dng ca cc thuc tnh khc v i lp nhau vn c
trong cc trng thi khc nhau v cht ca chng; c vai tr quan trng khi
ch ra nhng chuyn ho t trng thi v cht ny sang trng thi v cht
khc v sang mt i lp vi n; c vai tr quan trng trong khi ch ra mi
lin h qua li tt yu gia cc s vt, hin tng. Sau khi nhn thc c
s thng nht gia cc mt i lp v lm r nhng mi lin h khc gia
chng, ch ra s u tranh gia cc mt i lp l s trin khai mu thun
c thc hin thng qua s thm nhp ln nhau gia cc mt i lp, th
c th nhn thc c rng, gii quyt mu thun gia cc mt i lp
c thc hin thng qua vic thit lp hnh thc thng nht mi, cao hn
gia chng. Nh vy, nguyn tc pht trin ch r cc mi lin h, ngun
gc, khuynh hng vn ng, bin i v pht trin ca s vt, hin tng
ang nghin cu. Vn dng nguyn tc pht trin nhm thc y s vt,
hin tng pht trin theo ng quy lut vn c ca n, i hi chng ta
phi tm ra mu thun ca s vt, hin tng v gii quyt mu thun. Ch
bng cch chng ta mi gp phn tch cc vo s pht trin.
Trc i mi (1986), ng ta xc nh mu thun c bn trong thi
k qu tin ln ch ngha x hi nc ta l mu thun gia hai con
ng x hi ch ngha v t bn ch ngha. Tuy nhin, s khi qut li
cha phn nh tht y v chi tit nhng iu kin lch s c th ca t
nc v ca th gii trong thi k qu ln ch ngha x hi. Qua cc k
i hi, ng ta tip tc b sung, pht trin quan im v mu thun, ng
thi nhn thc v gii quyt nhng mt khc nhau ca mu thun , bi
tin ln ch ngha x hi nc ta v thc cht l gii quyt ng n
nhng mu thun ca thi k qu . n i hi IX (2001), ng ta xc
nh c th cc loi mu thun trong nhng chng ng trc mt ca
thi k qu , l, mu thun gia thc trng kinh t-x hi km pht
trin vi yu cu xy dng x hi dn giu, nc mnh, x hi cng bng,
dn ch v vn minh; mu thun gia hai khuynh hng, hai con ng t
1
Su tp T Thnh L
308
bn ch ngha v x hi ch ngha; mu thun gia mc tiu c lp dn
tc v ch ngha x hi vi cc th lc cn tr con ng pht trin ca
nc ta vn ti mc tiu ; mu thun gia nhn t ch quan vi yu t
khch quan trong qu trnh i ln ch ngha x hi.
Xc nh mu thun, ng ta cng ra cc phng php gii quyt
mu thun. Vic gii quyt nhng mu thun x hi bao gi cng l s
thng nht gia ch quan v khch quan, nhng phng din khch quan
ca mu thun quy nh ni dung phng php gii quyt nhng mu thun
. Do vy, mun gii quyt nhng mu thun x hi, chng ta phi cn c
vo bn cht, trng thi ( chn mui hay cha) ca mu thun; phi cn
c vo iu kin ch quan v khch quan; trong v ngoi nc; phi tnh
n thi im gii quyt mu thun tm ra phng php gii quyt thch
hp. Vn dng sng to mt trong nhng phng php gii quyt mu
thun x hi trong thi k qu c ngha ht sc quan trng m
V.I.Lnin ch ra trong Chnh sch kinh t mi l "kt hp cc mt i
lp mt cch c nguyn tc". C th, xy dng nn kinh t th trng nh
hng x hi ch ngha, v bn cht l s kt hp gia c ch th trng
vi s qun l c k hoch kinh t - x hi ca Nh nc x hi ch ngha;
kt hp nhiu thnh phn kinh t trong mt c cu kinh t hn hp nhng
thng nht; va u tranh, va hp tc pht huy mi tim nng, mi
ngun lc trong v ngoi nc pht trin lc lng sn xut, nng cao
i sng nhn dn v tng bc xc lp quan h sn xut mi; s dng cc
hnh thc kinh t qu nh, kinh t nh nc, kinh t tp th, kinh t t
nhn, kinh t t bn nh nc, kinh t c vn u t nc ngoi, c phn
ho doanh nghip quc doanh v.v.
Cng vi vic xc nh mu thun, ra cc phng php gii quyt
mu thun, ng ta cng xc nh ng lc ca cng cuc i mi t
nc trong thi k qu ln ch ngha x hi. V ni lc, ng lc ch
yu pht trin t nc l i on kt ton dn, trn c s lin minh
gia cng nhn, nng dn v tr thc do ng ta lnh o, kt hp hi ho
cc li ch c nhn, tp th v x hi, pht huy mi tim nng v cc ngun
lc ca cc thnh phn kinh t. y l ng lc trc tip c ngha quyt
nh i vi cng cuc i mi. V ngoi lc, l sc mnh ca thi i, sc
mnh on kt quc t. y l cc ngun lc cn bn cho s pht trin ca
t nc. Chng ta cn ra sc tranh th nhng thnh tu khoa hc, cng
Su tp T Thnh L
309
ngh, lc lng sn xut, vn minh vt cht v vn minh tinh thn ca nhn
loi t c t trc ti nay; hp tc c hiu qu vi cc quc gia, cc
t chc v cc doanh nghip trn th gii pht trin t nc. Ni lc v
ngoi lc to thnh mt tng hp lc to ln, sc mnh a t nc
tin ln. Mun vy, chng ta phi thc hin c im mu cht l hnh
thnh v hon thin th ch kinh t th trng nh hng x hi ch ngha
nhm gii phng v pht trin lc lng sn xut, pht huy sc mnh vt
cht, tr tu v tinh thn ca ton dn tip tc ci thin mi trng u t
thu ht tt hn v s dng c hiu qu cc ngun lc bn ngoi. Ni lc
l quyt nh, ngoi lc l quan trng, gn kt vi nhau thnh ngun lc
tng hp pht trin t nc.
Trong th gii hm nay, xu hng hp tc v cnh tranh ang tng
bc thay th xu hng xung t v i u. Khc hn trc y, m ca
v hi nhp kinh t quc t tr thnh nhu cu t thn bn trong i vi nn
kinh t nng nghip vn mang m tnh cht khp kn, t tc, t cp ca
Vit Nam. "Mt mt, tnh hnh th gii v trong nc i hi chng ta phi
i mi t duy pht trin, t trng tm vo pht trin kinh t theo mt
phng thc mi. Mt khc, tnh hnh th gii v trong nc to ra cc c
hi v iu kin s thay i din ra thun li"1. Nhng chnh tnh
hnh cng phc tp, li cng i hi chng ta phi nm vng php bin
chng duy vt, mi sc t duy bin chng nhn thc ng nhng bin
i su sc ca tnh hnh th gii, p ng nhng i hi cp bch ca s
nghip i mi t nc ta trong giai on hin nay.
Nguyn tc pht trin yu cu, phi xc nh xu hng pht trin ca
s vt, hin tng do ph nh bin chng quy nh. Theo V.I.Lnin, c
tri thc ng n, bn thn s vt phi c xem xt trong nhng quan h
ca n v trong s pht trin ca n2, phi pht hin cc xu hng bin
i v chuyn ho ca n. i vi s vt, hin tng c th, mi thi
im c th th ta khng th lp tc thy r ngay iu y, bi khng phi
lc no cc khuynh hng pht trin ca s vt, hin tng cng bc l y
. Trong nhng iu kin khc nhau, s vt, hin tng biu hin cc
khuynh hng bin i v pht trin khc nhau. Khi c b sung bng
1
Trn c Lng: i mi: S la chn cch mng nhm mc tiu pht trin ca Vit Nam. Tp ch
Cng sn, s 4+5. Thng 2. 2002.
2
V.I.Lnin: Ton tp. Nxb Tin b. Mtxcva. 1979. t.42. tr.238.
Su tp T Thnh L
310
nhng iu kin mi, c th xut hin nhng khuynh hng pht trin mi
ca s vt, hin tng. Do , khng th nhn thc c cc khuynh
hng pht trin ca s vt, hin tng ngay mt lc. Song, vi phng
php t duy khoa hc, con ngi c th khi qut, lm r khuynh hng
ch o ca tt c nhng bin i khc nhau .
Ph nh bin chng c quy nh bi s pht trin tri ngc nhau
ca cc mt, cc yu t i lp trong s vt, hin tng. Ph nh bin
chng khng ch loi tr, m cn gi li nhng thuc tnh ca cc mt, cc
yu t ca s vt, hin tng b ph nh cn thch hp vi trnh pht
trin mi, tc l, ph nh bin chng l s thng nht gia loi tr v bo
tn, gia ph nh vi khng nh, l hnh thc lin h gia trnh pht
trin thp vi trnh pht trin cao hn. Khng phi s ph nh sch
trn, khng phi s ph nh khng suy ngh, khng phi s ph nh hoi
nghi, khng phi s do d, cng khng phi s nghi ng l ci c trng v
ci bn cht trong php bin chng, ... m l s ph nh coi nh l vng
khu ca lin h, vng khu ca s pht trin, vi s duy tr ci khng nh,
tc l khng c mt s do d no, khng c mt s chit trung no 1. Ph
nh bin chng c thc hin do s u tranh gia cc mt i lp vn
c ca s vt, hin tng, l kt qu ca vic gii quyt mu thun. Trong
qu trnh ph nh, s vt, hin tng ny mt i nhng ch cho s vt,
hin tng khc v iu cng c ngha l, s vt, hin tng chuyn t
giai on pht trin ny sang giai on pht trin khc, din ra ph hp vi
quy lut khch quan. Nh vy, s pht trin ca cc s vt, hin tng l mt
qu trnh bin chng. Ph nh bin chng c vai tr quan trng i vi
hot ng nhn thc v hot ng thc tin, nht l i vi s pht trin
ca cc l thuyt khoa hc. Khi son tho ra l thuyt khoa hc mi, phi
ch ra c s ng nht, s khc bit, phi ly c nhng lun im ca
l thuyt khoa hc hin c c thc tin khng nh v tm cho chng
nhng v tr tng xng trong l thuyt khoa hc mi. Vn dng nguyn tc
pht trin vo qu trnh nhn thc cng i hi phi thy c tnh cht quanh
co, i khi tht li ca qu trnh pht trin l hin tng ph bin. C nh
vy, mi trnh c bi quan, dao ng khi tin trnh cch mng ni chung, s
tin trin ca tng lnh vc x hi cng nh ca mi c nhn ni ring, gp
kh khn, trc tr v cng phi nhn thc c rng, s vt, hin tng mi
1
Su tp T Thnh L
311
ra i ph hp vi quy lut vn ng v pht trin, bi vy phi ng h ci
mi, ci tin b.
Mi lin h gia cc nguyn tc phng php lun chung ca
php bin chng duy vt.
Trong mt s gio trnh trit hc Mc-Lnin, cch phn loi, xy
dng v s lng v.v cc nguyn tc phng php lun ca php bin
chng duy vt c khc nhau. Tuy nhin, v tng th, cc gio trnh u
thng nht nu cc nguyn tc phng php lun chung nht ca php bin
chng duy vt l nguyn tc khch quan; nguyn tc thng nht gia l
lun vi thc tin; nguyn tc ton din; nguyn tc lch s - c th;
nguyn tc pht trin.
Cc nguyn tc phng php lun ca php bin chng duy vt l
nhng lun im gm nhng yu cu nht nh, nh hng con ngi
trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. C s chung ca cc
nguyn tc phng php lun l cch gii quyt duy vt, bin chng mi
quan h gia t duy vi tn ti. S thng nht gia cc nguyn tc phng
php lun l chng u c rt ra t nhng nguyn l, phm tr, quy lut
ca php bin chng duy vt, phn nh s vn ng, pht trin ca t
nhin, x hi v t duy. S khc bit gia chng l mi nguyn tc phng
php lun u c rt ra t s phn nh tng b phn ca hin thc trong
dng mt yu cu (chun mc iu tit) nht nh. Mi mt nguyn tc c
th c xy dng trn c s khng phi ca mt, m c th ca vi quy
lut, nn khi vn dng cc nguyn tc phng php lun c bn ca php
bin chng duy vt, iu quan trng nht l phi nhn thc c chng
trong mi lin h hu c vi nhau, trong mi lin h ca chng cc giai
on pht trin ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng.
Ngy nay, tnh hnh th gii vn din bin quanh co, phc tp t ra
nhiu vn l lun v thc tin ht sc mi m cn c gii quyt. Nm
vng php bin chng duy vt v mi sc t duy bin chng, vn dng cc
nguyn tc phng php lun bin chng duy vt gip chng ta nhn thc
c tnh bin chng ca th gii, tnh tt yu ca cng cuc i mi
Vit Nam hin nay. Thc tin cho thy con ng i ln ch ngha x hi
khng phi tun theo nhng cng thc c sn, bt bin, m chng phi
c vn dng linh hot, mm do, lun i mi cho ph hp vi iu
Su tp T Thnh L
312
kin, hon cnh ca mi nc v tnh hnh quc t trong tng giai on,
ngha l cc nc khc nhau i ln ch ngha x hi theo nhng m hnh v
phng php khc nhau. Con ng ca cch mng Vit Nam c ng
ta xc nh, ng v nhn dn ta quyt tm xy dng t nc Vit nam
theo con ng x hi ch ngha trn nn tng ch ngha Mc - Lnin v t
tng H Ch Minh1 l con ng duy nht ng, th hin s nhn thc
v vn dng ti tnh php bin chng duy vt ca ng ta.
Chng VII
NGUYN TC T NG N T GIA L LUN
V T C TIN CA TRIT C MC-LNIN
Nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin l mt trong nhng
nguyn tc c bn ca ch ngha Mc - Lnin ni chung v ca trit hc
Mc - Lnin ni ring.
1
ng Cng sn Vit nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. Nxb. Chnh tr quc gia, H
Ni. 2001. tr. 83.
Su tp T Thnh L
313
I. P M TR T C TIN V P M TR L LUN
1. Phm tr thc tin

Vn hot ng ca con ngi c cc nh trit hc nu ln
trong hc thuyt nhn thc thi k c i. H cho rng giai on nhn thc
cm tnh gn b cht ch vi hot ng ca con ngi. Song, l hot
ng nhn thc i tng hnh thnh chn l. Tuy vy, h cha gii
quyt vn hnh thnh, pht trin v cu trc ca qu trnh hot ng .
Th nhng, h l nhng ngi t nn mng cho vn hot ng ca con
ngi trong qu trnh nhn thc.
Phranxi Bcn - nh trit hc duy vt Anh, ngi t nn mng cho
s pht trin ca ch ngha duy vt siu hnh th k XVII-XVIII, khi cao
vai tr ca tri thc, ng nhn mnh nhim v ca trit hc l tm ra con
ng nhn thc gii t nhin. Theo ng, qu trnh nhn thc phi kin
quyt chng ch ngha kinh vin, ch ngha kinh nghim. Nhn thc phi
xut pht t gii t nhin v thc tin tm ra mi quan h nhn qu, pht
hin v kim tra chn l. C th ni, Phranxi Bcn l nh trit hc u tin
thy c vai tr ca thc tin, ca thc nghim khoa hc trong qu trnh
nhn thc, trong qu trnh hnh thnh tri thc.
Do tc ng ca giai on tin kinh t th trng c cui th k
XVIII, u th k XIX, Phoibc, mt trong nhng nh trit hc duy vt
trc Mc cp n thc tin, nhng i vi ng, ch c l lun mi
thc s l hot ng chn chnh ca con ngi, cn thc tin mang tnh
cht con bun bn thu.
Tuy i lp vi cc nh trit hc duy vt trong cch gii quyt vn
c bn ca trit hc, nhng cc nh trit hc duy tm li thy c tnh
nng ng, sng to trong hot ng ca con ngi. Song, h li tuyt i
ho qu trnh hot ng . Hghen, nh trit hc duy tm ln nht trc
Mc c mt s t tng hp l, su sc v thc tin. ng cho rng, bng
thc tin, ch th t "nhn i" mnh, i tng ho bn thn mnh trong
quan h vi th gii bn ngoi, nhng ng ch gii hn thc tin nim,
hot ng t tng. i vi Hghen, thc tin l mt "suy l lgc".
Cc nh trit hc duy vt trc Mc cho rng qu trnh hnh thnh
thc ca con ngi mang tnh th ng hoc tnh bn nng. Do , nhn
thc lun ca h cn nhiu hn ch. Chnh v vy, C. Mc nh gi:
"Khuyt im ch yu ca ton b ch ngha duy vt t trc n nay - k
Su tp T Thnh L
314
c ch ngha duy vt ca Phoibc l s vt, hin thc, ci cm gic c,
ch c nhn thc di hnh thc khch th hay hnh thc trc quan, ch
khng c nhn thc l hot ng cm gic ca con ngi, l thc
tin"(1).
S pht trin ca khoa hc thi cn i, c bit vi vic ra i
ngnh khoa hc thc nghim thc s l cuc cch mng trong nhn thc
lun. Theo , mi chn l khoa hc phi c chng minh bng thc
nghim.
C th ni, tuy cc nh trit hc, cc nh khoa hc trc Mc cha
t ra vai tr ca thc tin i vi nhn thc nhng vai tr ca thc nghim
trong khoa hc li c cp u tin v thc s l mt trong nhng tin
t nn tng cho quan nim thc tin ca trit hc Mc.
Da vo nhng thnh tu ca khoa hc ni chung v khoa hc t
nhin ni ring, cng vi hot ng ca cc ng trong phong tro u tranh
ca qun chng lao ng, C. Mc Ph. ngghen c cng ln trong vic
a thc tin vo nhn thc lun. Khng nhng th, c l lun v thc tin
u c cc ng nng ln trnh mi: thc tin cch mng v l lun
cch mng. Nh , l lun gn b cht ch vi thc tin, tr thnh v kh
nhn thc v ci to th gii. Vi vic a phm tr thc tin vo l lun
ca mnh, C. Mc v Ph. ngghen thc hin mt bc chuyn bin cch
mng trong l lun ni chung v trong nhn thc lun ni ring.
Thc tin l ton b hot ng vt cht mang tnh lch s - x hi
nhm ci to hin thc khch quan ph hp mc ch ca con ngi.
Hot ng ca con ngi bao gm hot ng vt cht v hot ng
tinh thn. Thc tin l hot ng vt cht (C. Mc: hot ng "cm tnh").
Hot ng vt cht l nhng hot ng m ch th s dng phng tin vt
cht tc ng vo i tng nhm to ra sn phm nht nh no . i
tng hot ng ca con ngi l th gii khch quan. Con ngi s dng
cc phng tin tc ng vo i tng theo nhng hnh thc v mc
khc nhau tu thuc mc ch ca con ngi. Kt qu ca qu trnh hot
ng thc tin l nhng sn phm vt cht v sn phm tinh thn. Nh vy,
hot ng vt cht l nhng hot ng m i tng, phng tin v kt
qu ca qu trnh hot ng c cm nhn bng cc gic quan ca con
ngi.
(1)
C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t. 21, tr. 395.
Su tp T Thnh L
315
Mi mt hot ng ca con ngi u mang tnh lch s, c th. N
ch din ra trong mt giai on nht nh no . N c qu trnh hnh
thnh, pht trin v kt thc hoc chuyn ho sang giai on khc; khng
c hot ng thc tin no tn ti vnh vin. Mt khc, hot ng thc tin
chu s chi phi ca mi giai on lch s c v i tng, phng tin
cng nh mc ch hot ng.
Hot ng ca con ngi c th do mt c nhn hay mt cng ng
thc hin. D hot ng ch p ng nhu cu cho mt c nhn, song, n
vn tham gia gii quyt nhng vn chung ca x hi. Mt khc, do nhu
cu ca x hi m xut hin mt hot ng c th no . Trong x hi
hin i, hot ng ca bt k c nhn no cng mang tnh x hi, thng
qua x hi thc hin mc ch ca mnh. Do m hot ng thc tin
ca con ngi va c thc hin trong cng ng, v cng ng, do cng
ng.
Hot ng thc tin mang tnh tt yu, nhng tt yu c nhn thc,
c thc. l thc v kt qu, thc v phng php, thc v i
tng... c bit l thc v mc ch ca qu trnh hot ng. Mc ch
ca hot ng thc tin l nhm tho mn nhng nhu cu vt cht v tinh
thn ca c nhn v x hi. Mi mt hot ng u c mc ch khc nhau
gii quyt nhu cu c th, khng c hot ng no khng c mc ch,
mc d kt qu ca hot ng thc tin khng phi lc no cng din ra
ph hp thc ca con ngi.
Hot ng thc tin ca con ngi ngy cng phong ph v a dng.
Song, c th khi qut gm hot ng sn xut vt cht, hot ng chnh
tr- x hi, hot ng thc nghim khoa hc.
Hot ng sn xut vt cht l hot ng u tin v c bn nht. N
hnh thnh t khi con ngi nhn thc c nng lc ca chnh mnh. N
tn ti v pht trin cng vi s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi.
Hot ng sn xut vt cht l qu trnh con ngi s dng phng tin vt
cht tc ng vo t nhin to ra sn phm p ng nhu cu ca mnh.
Hot ng sn xut vt cht va l nhu cu, va l tt yu i vi s tn ti
ca con ngi. Thng qua hot ng sn xut vt cht m con ngi hon
thin mnh c v mt t nhin, ln mt x hi.
Hot ng chnh tr - x hi l hot ng ca con nhm bin i cc
mi quan h x hi, cc hnh thi kinh t - x hi theo hng tin b. Hot
ng chnh tr - x hi khng ch th hin nhu cu bnh ng v vt cht m
Su tp T Thnh L
316
cn th hin nhu cu bnh ng v tinh thn ca con ngi. Thng qua hot
ng chnh tr - x hi m con ngi chuyn bin t vng quc tt yu
sang vng quc ca t do.
Hot ng thc nghim khoa hc l qu trnh vn dng cc yu t
theo nhng phng php khc nhau nhm chng minh nhng gi thuyt,
nhng kt lun hnh thnh chn l hoc xut chn l. Hot ng thc
nghim khoa hc lm n gin ho qu trnh nhn thc, gip con ngi
tng kh nng khm ph hin thc khch quan, hin thc ha kh nng
nhn thc ca con ngi.
Cc hnh thc hot ng thc tin tuy c s khc nhau tng i
nhng chng mang tnh thng nht. Chng u c chung ch th hot
ng, c cng mc ch; chng h tr, nh hng ln nhau. Do , s phn
bit gia cc hnh thc hot ng thc tin mang tnh tng i. Hot ng
sn xut vt cht khng th khng hot ng trong cng ng x hi,
khng th khng c vai tr ca thc nghim khoa hc. Mc d hot ng
chnh tr - x hi trc tip tc ng n nhng vn ca i sng chnh tr
- tinh thn kt qu ca lnh vc ny tc ng tch cc n pht trin sn
xut, pht trin kinh t - x hi, cng nh nhng vn c tnh quy lut m
hot ng thc nghim khoa hc ang quan tm. Cng nh vy, hot ng
thc nghim khoa hc khng th khng ly mc ch phc v kinh t - x
hi.
Trong cc hnh thc hot ng thc tin th hot ng sn xut vt
cht l c bn nht. Mc d cc hot ng chnh tr - x hi, hot ng thc
nghim khoa hc vn din ra thng xuyn, quan trng nhng hot ng
sn xut vt cht tc ng su sc, ton din n cc hot ng khc, n l
hot ng trung tm, ch yu ca con ngi.
Trn c s nhng hnh thc thc tin c bn trn, mt s lnh vc
ca thc tin nh gio dc o c, hot ng ngh thut, hot ng gio
dc, hot ng tn gio... cng c hnh thnh. N cng tc ng vo qu
trnh tn ti v pht trin ca x hi. l nhng hnh thc thc tin pht
sinh, hnh thc c th ca thc tin.
Con ngi thng qua hot ng tho mn nhng nhu cu tt yu
ca mnh. Chnh t nhng nhu cu m con ngi tc ng vo t nhin
v x hi cng nh tc ng vo chnh bn thn con ngi.
Su tp T Thnh L
317
Hot ng thc tin u tin ca con ngi l tc ng vo t nhin.
Qu trnh va khai thc t nhin, nhn thc t nhin, va chinh phc
t nhin ng thi ci to t nhin. T nhin l nhng yu t tn ti
khch quan, t n. Chng va tn ti hn n, va tn ti theo trt t; va
chu s chi phi ca tt yu va chu s chi phi ca ngu nhin. Trong s
vn ng khng ngng , c nhng yu t tnh ti tng i, c nhng
yu t lun lun bin i. Con ngi v x hi loi ngi va l ch th,
va l khch th ca qu trnh bin i .
Thu ban u, hot ng ca con ngi mang tnh bn nng. Nhng
s pht trin ca loi ngi tc ng vo chnh hot ng ca con
ngi. T bn nng con ngi chuyn sang hot ng t gic - t thc v
hot ng ca mnh. Khi c thc tham gia vo hot ng, mi s tc
ng ca con ngi vo t nhin u mang tnh mc ch. Nhng hot
ng khng ch tho mn nhu cu trc tip, thit thc ca con ngi m
cn bo m pht trin ni chung. Khai thc t nhin, chinh phc t nhin,
bo v t nhin, ti to t nhin l qu trnh an xen, nh hng, chi phi,
h tr ln nhau trong hot ng ca con ngi. Qu trnh gip con
ngi bit chung sng vi t nhin. Trong lch s nhn thc, khng phi
lc no cng c hiu mt cch nghim tc chc nng ca thc tin,
chnh v vy, Ph. ngghen nhn xt rng: T trc ti nay, khoa hc t
nhin cng nh trit hc hon ton coi thng nh hng ca hot ng
con ngi i vi t duy ca h. Hai mn y, mt mt ch bit c t nhin,
mt khc ch bit c t tng. Nhng chnh vic ngi ta bin i t nhin,
ch khng phi mt mnh gii t nhin, vi tnh cch gii t nhin, l c
s ch yu nht v trc tip nht ca t duy con ngi, v tr tu con ngi
pht trin song song vi vic ngi ta hc ci bin t nhin (1).
Ci to t nhin ng thi ci to chnh bn thn ch th hot ng
l chc nng ca hot ng thc tin. Bng hot ng ca mnh, con ngi
va khai thc t nhin va nhn thc t nhin cng chung sng v ti
to t nhin theo nguyn tc cn bng, hi ho gia t nhin, x hi v con
ngi.
2. Phm tr l lun
L lun l kinh nghim c khi qut trong thc ca con
ngi, l ton b tri thc v th gii khch quan, l h thng tng i c
(1)
C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni 1994, tp 20, tr. 720.
Su tp T Thnh L
318
lp ca cc tri thc c tc dng ti hin trong lgc ca cc khi nim ci
lgc khch quan ca cc s vt(1).
Ni cch khc, l lun l h thng nhng tri thc c khi qut t
thc tin, phn nh nhng mi lin h bn cht, nhng tnh quy lut ca th
gii khch quan. L lun c hnh thnh khng phi bn ngoi thc
tin m trong mi lin h vi thc tin. Gia l lun v thc tin c mi
quan h bin chng, tc ng qua li, trong , thc tin gi vai tr quyt
nh.
L lun c hnh thnh trn c s ca qu trnh nhn thc, nhng
khng phi l qu trnh nhn thc trc tip i tng m n mang tnh gin
tip. Tc l qu trnh hnh thnh l lun ch thng qua qu trnh tru tng
ho, khi qut ho. Qu trnh din ra trn c s kt qu ca tri thc khoa
hc.
hnh thnh tri thc khoa hc, con ngi phi thng qua qu trnh
nhn thc kinh nghim. Nhn thc kinh nhim l qu trnh quan st s lp
i, lp li din bin ca cc s, vt hin tng vn dng vo hot ng
khi cc yu t v iu kin cha thay i hay trong nhng quan h n
gin. Kt qu ca nhn thc kinh nghim l tri thc kinh nghim. Tri thc
kinh nhim bao gm tri thc kinh nghim thng thng v tri thc kinh
nhim khoa hc. Tri thc kinh nghim thng thng (tin khoa hc) thu
c thng qua qu trnh quan st trc quan qu trnh sinh hot v lao ng
hng ngy ca con ngi. N gip con ngi gii quyt nhanh mt s vn
c th, n gin trong qu trnh tc ng trc tip i tng. Tri thc
kinh nghim khoa hc l kt qu ca qu trnh thc nghim khoa hc. N
i hi ch th phi tch lu mt lng tri thc c bn trong hot ng sn
xut cng nh hot ng khoa hc mi c th hnh thnh tri thc kinh
nghim khoa hc. Tri thc kinh nghim khoa hc gip cc nh khoa hc
hoc nhng hot ng khoa hc hp l ho th nghim, thc nghim, thc
y nhanh qu trnh hnh thnh tri thc khoa hc. Tri thc kinh nghim tuy
l thnh t ca tri thc nhng trnh thp. Th nhng, n l c s
hnh thnh tri thc khoa hc.
Nhn thc khoa hc l qu trnh phn tch cu trc, chc nng, tnh
cht, mi quan h gia cc yu t trong nhng iu kin c th khi qut
(1)
T in trit hc, Nxb. Tin B, Matxcva 1986, tr. 342-243.
Su tp T Thnh L
319
thnh tri thc khoa hc. Nhn thc khoa hc bao gm hai giai on: giai
on nhn thc cm tnh v giai on nhn thc l tnh. Giai on nhn
thc cm tnh c cc hnh thc: cm gic, tri gc v biu tng. giai
on ny tri thc mang tnh hin tng, b ngoi, cha i su vo bn cht
ca s vt, hin tng nhng l c s cho giai on nhn thc cao hn.
Giai on nhn thc l tnh l giai on tip theo ca qu trnh nhn thc.
Giai on ny c cc hnh thc: khi nim, phn on, suy l. Nh cc thao
tc ny m qu trnh nhn thc tch khi i tng nhng vn bo m
tnh chn l ca tri thc. Kt qu ca qu trnh nhn thc khoa hc l tri
thc khoa hc. Tri thc khoa hc bao gm tri thc khoa hc t nhin, tri
thc khoa hc x hi. Tri thc khoa hc c biu th bng cc quy lut.
Tri thc khoa hc phn nh mi quan h gia cc yu t trong nhng iu
kin nht nh khi qut khuynh hng tn ti, vn ng, pht trin v
bin i c bn ca cc s vt, hin tng, ca cc trng thi vt cht. Tri
thc khoa hc cung cp cho con ngi phng php hot ng nhn thc
v ci to hin thc khch quan mt cch khoa hc. V bn cht, l lun
cng l tri thc khoa hc. Nhn thc l lun l qu trnh tru tng ho,
khi qut ho ci hin tng, ci b ngoi ca cc s vt, hin tng, ca
thc tin hnh thnh nhng nguyn l, nhng quy lut mang tnh
phng php. Nhn thc l lun mang tnh gin tip; tnh tru tng; tnh
khi qut; tri thc su sc hn, h thng hn.
Tri thc l lun nh hng hnh thnh tri thc khoa hc, tri thc
kinh nghim; tuyn chn kinh nghim hp l vn dng vo hot ng thc
tin; khng nh gi tr ca kinh nhim khi qut thnh ci ph bin.
L lun c nhng cp khc nhau tu phm vi phn nh v vai tr
phng php lun ca n c th phn chia thnh cc cp . S phn
chia ny mang tnh tng i.
Theo lch s hnh thnh ca n, l lun cng c th c quan nim
l l thuyt phn bit vi thc hnh. cp ny, l lun thun tu ghi
chp li kt qu thc hnh; do , l lun mang nng tri thc kinh nghim.
L lun ngnh l l lun c khi qut t nhng quy lut hnh
thnh v pht trin ca mt ngnh. N l c s sng to tri thc cng
nh phng php lun cho hot ng ca ngnh . Nh l lun ton hc,
l lun sinh hc, v.v..
L lun trit hc l thng qua tri thc khoa hc v hin thc khch
quan hnh thnh l lun chung nht - tri thc trit hc lm c s cho th
Su tp T Thnh L
320
gii quan v phng php ca c nhn hoc cng ng. Nhng khng phi
mi h thng trit hc u t n tri thc l lun hay tri thc chung nht.
Nhng h thng trit hc phn nh sai hin thc khch quan th khng th
ng nht tri thc trit hc vi tri thc l lun chung nht. L lun
chung nht ch t c trong php bin chng duy vt, trong trit hc duy
vt bin chng.
Do qu trnh hnh thnh v bn cht ca n, l lun c hai chc nng
c bn l chc nng phn nh hin thc khch quan v chc nng phng
php cho hot ng thc tin. L lun phn nh hin thc khch quan bng
nhng quy lut chung hay chung nht. N lc b nhng yu t ngu nhin
hoc ci ring hnh thnh nhng quy lut chung v qu trnh tn ti, vn
ng, pht trin v bin i ca hin thc khch quan. Tri thc kinh
nghim, tri thc khoa hc cng nh tri thc l lun u phn nh hin thc
khch quan nhng nhng trnh khc nhau. Tri thc l lun phn nh
hin thc khch quan lm phng php lun nhn thc v ci to hin
thc khch quan.
Chc nng phng php lun ca l lun (hay tri thc l lun) cho
qu trnh hot ng thc tin trnh chung hay chung nht. va l
chc nng phng php lun cho hot ng nhn thc, va l chc nng
cho hot ng ci to hin thc khch quan. C phng php lun chung
nht, phng php lun chung v phng php lun chuyn ngnh. Mi
cp phng php lun c vai tr v hiu qu khc nhau trong qu trnh
hot ng. Mi lnh vc c th u c phng php lun c th. Phng
php lun c th ch ng khi khng i lp vi phng php lun chung
hay chung nht.
II - N NG YU CU C BN CA NGUYN TC T NG N T
GIA L LUN V T C TIN
1. Thc tin l c s, l ng lc, l mc ch v tiu chun ca

l lun; l lun hnh thnh, pht trin phi xut pht t thc tin, p
ng yu cu thc tin.
Thc tin l c s ca l lun. Xt mt cch trc tip, l lun l h
thng tri thc c khi qut t cc quy lut t nhin, quy lut x hi v
quy lut t duy. Nhng nhng tri thc c khi qut thnh l lun l kt
qu ca qu trnh hot ng thc tin ca con ngi. Thng qua hot ng
thc tin, con ngi phn tch cu trc, tnh cht v cc mi quan h ca
Su tp T Thnh L
321
cc trng thi vt cht hnh thnh tri thc v i tng. Qu trnh hot
ng thc tin l c s b sung v iu chnh nhng tri thc c
khi qut. Mt khc, hot ng thc tin ca con ngi lm ny sinh nhng
vn mi i hi qu trnh nhn thc phi tip tc gii quyt. Thng qua
, tri thc v i tng c b sung, m rng. Chnh v vy, V. I. Lnin
ni: Nhn thc l lun phi trnh by khch th trong tnh tt yu ca n,
trong nhng quan h ton din ca n, trong s vn ng mu thun ca
n, t n v v n(1).
Thc tin l ng lc ca l lun. Hot ng ca con ngi khng
ch l ngun gc hon thin cc c nhn m cn gp phn hon thin cc
mi quan h ca con ngi vi t nhin, vi x hi. Thng qua hot ng
thc tin m cc c quan cm gic c hon thin hn, to kh nng phn
nh nhy bn hn, chnh xc hn, nhanh hn; hot ng thc tin cn to
ra nhng phng tin tng nng lc phn nh ca con ngi i vi i
tng.
L lun lm phng php ca qu trnh hot ng a li hiu
qu hn, kch thch qu trnh nhn thc hnh thnh l lun. Nh vy m con
ngi nhn thc bn cht ca th gii ngy cng su sc hn, y hn.
Thc tin l mc ch ca l lun. Mc d l lun cung cp nhng
tri thc khi qut v th gii lm tho mn nhu cu hiu bit ca con
ngi nhng mc ch ch yu ca l lun l nng cao nng lc hot ng
ca con ngi trc hin thc khch quan a li li ch cao hn, tho
mn nhu cu ngy cng tng ca c nhn v x hi.
T thn l lun khng th to nn nhng sn phm p ng nhu cu
ca con ngi. Nhu cu ch c thc hin trong hot ng thc tin.
Hot ng thc tin s bin i t nhin v x hi theo mc ch ca con
ngi. thc cht l mc ch ca l lun. L lun phi p ng nng lc
hot ng thc tin ca con ngi.
Thc tin l tiu chun ca l lun. Tnh chn l ca l lun chnh l
s ph hp ca l lun vi hin thc khch quan, vi thc tin; l gi tr
ca l lun i vi hot ng, sinh hot ca con ngi. Do , mi l lun
phi thng qua thc tin kim nghim. Chnh v th m C. Mc ni:
Vn tm hiu xem t duy ca con ngi c th t n chn l khch
quan hay khng, hon ton khng phi l vn l lun m l mt vn
(1)
V. I. Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Matxcva 1981, tp 29, tr. 227.
Su tp T Thnh L
322
thc tin. Chnh trong thc tin m con ngi phi chng minh chn l(1).
Thng qua thc tin, nhng tri thc t n chn l s c b sung vo
kho tng tri thc nhn loi. Nhng kt lun cha ph hp thc tin th tip
tc iu chnh, b sung hoc nhn thc li. Gi tr ca cc tri thc nht thit
phi c chng minh trong hot ng thc tin.
L lun tuy c khi qut t tri thc khoa hc nhng s khi qut
c ph hp hay khng phi thng qua thc tin chng minh.
V sao thc tin l tiu chun ca l lun, V.I. Lnin gii thch iu
ny nh sau: "Thc tin ca con ngi lp i lp li hng nghn triu ln
c in vo thc ca con ngi bng nhng hnh tng lgc. Nhng
hnh tng ny c tnh vng chc ca mt thin kin, c mt tnh cht cng
l, chnh v (v ch v) s lp i, lp li hng nghn triu ln y(2).
Tuy thc tin l tiu chun ca chn l, nhng khng phi mi thc
tin u l tiu chun ca chn k. Thc tin l tiu chun chn l ca l
lun khi thc tin t n tnh ton vn ca n. Tnh ton vn ca thc tin
l thc tin tri qua qu trnh tn ti, vn ng, pht trin v chuyn ho.
l chu k tt yu ca thc tin. Thc tin c nhiu giai on pht trin
khc nhau. Nu l lun ch khi qut mt giai on no , mt b phn
no ca thc tin th l lun c th xa ri thc tin. Do ch nhng l
lun no phn nh c tnh ton vn ca thc tin th mi t n chn l.
Chnh v vy, khng phi bt k thc tin no cng c th l tiu chun ca
l lun.
Qu trnh thng trm ca ch ngha x hi th gii cho chng ta thy
r iu . Sau khi ginh c chnh quyn, nhng ngi v sn tin hnh
xy dng ch ngha x hi vi c ch k hoch ho, tp trung, bao cp
thng qua hai hnh thc s hu l ton dn v tp th. Tng ng vi hai
hnh thc s hu l hai thnh phn kinh t: quc doanh v tp th. Thi
k u, ch ngha x hi t c nhiu thnh tu rc r. T y, chng
ta cho rng, c ch , hai thnh phn kinh t v nhng l lun ra i
trn nn tng y va khng nh tnh u vit ca ch ngha x hi, va
khng nh l lun xy dng ch ngha x hi l hon ton khoa hc.
Khng hong ca ch ngha x hi t nhng nm 70 dn n sp mt
lot nc x hi ch ngha vo u nhng nm 90 ca th k XX chng t
(1)
(2)
C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, NXB. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr.10.
V.I.Lnin: Ton tp, Nxb. Tin b, Matxcva, 1981, t.29, tr.234.
Su tp T Thnh L
323
thc tin ca ch ngha x hi cha bc l ht, cha pht trin ton vn nn
l lun cha phn nh ng hin thc khch quan.
Tuy xt n cng, thc tin l tiu chun duy nht ca chn l, ca l
lun. Nhng v thc tin va c tnh tuyt i, va c tnh tng i, do
ngoi tiu chun thc tin cn c th c nhng tiu chun khc nh tiu
chun lgc, tiu chun gi tr ... Song cc tiu chun vn phi trn nn
tng ca thc tin. Chnh v vy, chng ta c th ni khi qut, thc tin l
tiu chun ca l lun.
Qu trnh pht trin nhn thc ca con ngi nht thit dn n s
hnh thnh l lun. khng ch l s tng kt, khi qut t lch s nhn
thc m do nhu cu ca thc tin. Thc tin phong ph, a dng, lun vn
ng v bin i. Trong s bin i bt tn , chng u c mi lin h,
thng nht v nh hng ln nhau, u c ci chung. L lun chnh l khi
qut ci chung . Theo bn cht ca n, khng phi hot ng no cng
c bt u bng l lun. C nhng thc tin phi tri qua thi gian lu
di mi c th khi qut bng l lun. Thc trng c th do thc tin
phc tp, cha bc l bn cht ca chng; cng c th do con ngi cha
nng lc nm bt, phn nh chng; hoc c th do thc tin cha p
ng li ch ca con ngi nn cha hnh thnh l lun. C th ni rng,
hnh thnh l lun, trc ht, l lun phi p ng thc tin. Con ngi
nhn thc hin thc khch quan gii quyt nhng vn con ngi quan
tm. Nng lc ca con ngi ngy cng c nng cao chnh nh kh nng
thng qua hot ng phn nh, khi qut thnh tri thc l lun. Trong s v
cng, v tn ca hin thc khch quan, con ngi khng h chong ngp
m bng mi bin php nhn thc theo nh hng mc ch. Thng qua
tnh mc ch m l lun c hnh thnh. Loi ngi c kh nng tr
thnh ch th nhn thc phn nh s v tn ca hin thc khch quan,
nhng p ng hot ng thc tin, con ngi tch lu l lun, m trc
ht l nhng l lun ph hp vi nhu cu hot ng thc tin ca con
ngi. l nhng l lun mang tnh phng php cho hot ng ci to
hin thc khch quan. Mi hot ng ca con ngi u nhm t hiu qu
cao. L lun, trc ht phi p ng nhu cu . Quan h trong qu trnh
tn ti gia ngi vi ngi, gia ngi vi t nhin i hi con ngi
phi c l lun su sc v chng. L lun sng to l trnh l lun cao
ca l lun. Con ngi hnh thnh l lun ch yu lm phng php cho
hot ng trong c hot ng sng to tri thc, pht minh, sng ch
Su tp T Thnh L
324
nhng t liu sn xut, t liu sinh hot nhm nng cao nng lc sng to
ca con ngi.
Mi l lun u hu ch i vi con ngi. Nhng l lun no gp
phn gii quyt ng n, ph hp mc ch ca con ngi th c con
ngi quan tm nht. Do , l lun phi p ng nhu cu pht trin ca
thc tin.
2. Thc tin phi c ch o bi l lun; ngc li, l lun
phi c vn dng vo thc tin, tip tc b sung v pht trin trong
thc tin.
C. Mc tng ni, ngi th xy khng bao g tinh xo nh con
ong xy t, nhng ngi th xy hn hn con ong ch, trc khi xy
dng mt cng trnh, h hnh thnh c hnh tng ca cng trnh y
trong u h. Tc l, hot ng ca con ngi l hot ng c thc. Ban
u, hot ng ca con ngi cha c l lun lm phng php. Song, con
ngi phi hot ng p ng nhu cu tn ti ca mnh. Thng qua ,
con ngi khi qut thnh l lun. T , nhng hot ng ca con ngi
mun c hiu qu nht thit phi c l lun. Tuy l lun cha th y ,
nhng qu trnh hot ng ci to hin thc khch quan cng nh b
sung l lun u phi bit vn dng l lun c cho qu trnh hot ng
ca con ngi. Bn cht ca l lun va mang tnh tri thc, va mang tnh
phng php. Ngha l, l lun va tho mn nhu cu nhn thc, va tho
mn nhu cu hot ng ca con ngi.
L lun l phng php ca thc tin v l lun c kh nng nh
hng mc tiu, xc nh lc lng, phng php, bin php thc hin. L
lun cn d bo c kh nng pht trin cng nh cc mi quan h ca
thc tin, d bo c nhng ri ro c th xy ra, nhng hn ch, nhng
tht bi c th c trong qu trnh hot ng, Nh vy, l lun khng ch l
phng php mang li hiu qu hot ng, p ng nhu cu ca con
ngi, m cn l phng php khc phc nhng hn ch v tng nng
lc hot ng ca con ngi. Mt khc, l lun cn c vai tr gic ng mc
tiu, l tng, lin kt cc c nhn thnh cng ng, to thnh sc mnh v
ch. Chnh v vy, C. Mc cho rng: V kh ca s ph phn c nhin
khng th thay th c s ph phn bng v kh, lc lng vt cht ch c
th b nh bng lc lng vt cht; nhng l lun cng s tr thnh lc
lng vt cht, mt khi n thm nhp vo qun chng(1).
(1)
C. Mc v Ph. ngghen: Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen, Li ni u, Ton tp,
Su tp T Thnh L
325
Do l lun l ci phn nh nn hot ng ban u ca con ngi
cha c l lun lm phng php. Ngy nay, nhng lnh vc mi trong
hot ng ca con ngi cng cha c l lun lm phng php. Hot
ng sng to khng ch pht minh tri thc mi m cn gp phn b
sung, khi qut l lun mi. Ngay trong nhng hot ng , mc d cha
c l lun lm phng php nhng con ngi vn da vo nhng tri thc,
nhng l lun tin lm phng php cho qu trnh hnh thnh tri thc,
hnh thnh l lun mi.
Tuy l lun mang tnh phng php, nhng l lun cn mang tnh
lch s, c th. Do khi vn dng l lun, chng ta cn phn tch l lun,
nhn thc thc tin l lun thc s l phng php cho hot ng ca
con ngi. Nu vn dng l lun my mc, gio iu, kinh vin th chng
nhng hiu sai gi tr ca l lun m cn lm phng hi n thc tin, lm
sai lch s thng nht tt yu gia l lun v thc tin.
L lun hnh thnh l kt qu ca qu trnh nhn thc lu di v kh
khn ca con ngi. Kt qu ca t duy khng ph thuc vo t duy m
thuc v thc tin. V hot ng thc tin m con ngi khi qut thnh l
lun. Tuy hot ng thc tin phong ph, a dng nhng khng phi
khng c tnh quy lut. Tnh quy lut ca thc tin c khi qut di
hnh thc l lun. Mc ch ca l lun khng ch lm phng php cho
hot ng thc tin m cn nh hng cho hot ng thc tin. l nh
hng mc tiu, bin php s dng lc lng, nh hng gii quyt cc
mi quan h trong hot ng thc tin. Khng nhng th, l lun cn nh
hng m hnh ca hot ng thc tin. Vn dng l lun vo hot ng
thc tin, trc ht, t l lun xy dng m hnh thc tin theo nhng
mc ch khc nhau ca qu trnh hot ng, d bo cc din bin, cc mi
quan h, lc lng tin hnh v nhng phi sinh ca n trong qu trnh pht
trin pht huy cc nhn t tch cc, hn ch nhng yu t tiu cc nhm
t kt qu cao hn.
L lun tuy l lgc ca thc tin, song, l lun c th lc hu so vi
thc tin. Vn dng l lun vo thc tin i hi chng ta phi bm st
din bin ca thc tin kp thi iu chnh, b sung nhng khim khuyt
ca l lun, hoc gi c th thay i l lun cho ph hp vi thc tin. Khi
vn dng l lun vo thc tin, chng c th mang li hiu qu hoc c th
Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, tp 1, tr.580.
Su tp T Thnh L
326
khng, hoc kt qu cha r rng. Trong trng hp , gi tr ca l lun
phi do thc tin quy nh. Tnh nng ng ca l lun chnh l iu chnh
cho ph hp vi thc tin. Lnin nhn xt rng: Thc tin cao hn nhn
thc (l lun) v n c u im khng nhng ca tnh ph bin, m c tnh
hin thc trc tip(1).
III - NG A P NG P P LUN CA NGUYN TC T NG
N T GIA L LUN V T C TIN TRONG GIAI ON CC MNG
IN NAY NC TA
1. pht trin l lun phi lun lun bm st thc tin, phn

nh c yu cu ca thc tin, khi qut c nhng kinh nghim
ca thc tin.
Thc tin l ci c phn nh, l lun l ci phn nh. hiu
c thc tin di dng hnh tng lgic nht thit phi hnh thnh l
lun. Bn thn thc tin lun lun vn ng, pht trin v bin i. Qu
trnh din ra c lc tun theo quy lut, c lc khng, c lc kh phc
tp. hnh thnh l lun, nhn thc phi bm st qu trnh . Thc tin
lp i lp li hng nghn triu ln (Lnin), bm st thc tin khng ch n
gin phn nh ph hp thc tin ng i m cn phi so snh, i chiu,
phn tch chn lc thc tin mang tnh khch quan, mang tnh quy lut
lm c s cho qu trnh hnh thnh l lun. Khng phi mi thc u l tiu
chun ca chn l, ca l lun, m ch nhng thc tin no va mang tnh
in hnh, va mang tnh trc tip mi thc s l c s ca l lun.
C th ni, mi hot ng ca con ngi c th khi qut thnh l
lun. Th nhng, c nhng thc tin bn thn n mang tnh l lun nn
n khng i hi phi khi qut thnh l lun. Kh nng nhn thc ca con
ngi va v hn, va hu hn (Ph. ngghen); do , con ngi khng th
v khng nn khi qut tt c thc tin thnh l lun. L lun va mang
tnh tuyt i, va mang tnh tng i, mt trong nhng tnh tng i
ca l lun l khi qut thc tin thit thc, trc tip. Chnh t tnh tng
i ny hnh thnh l lun tuyt i. Nu l lun khng phn nh nhu
cu ca thc tin, khng p ng yu cu ca thc tin th l lun trc
sau cng b lng qun, hoc ch t cng khng c tn trng hoc coi
thng l lun.
(1)
V.I. Lnin: Bt k trit hc, Ton tp, NXB. Matxcva, 1981, tr..230.
Su tp T Thnh L
327
Kinh nghim hot ng ca con ngi l c s hnh thnh l lun.
l tri thc trc tip gp phn tch cc vo qu trnh tn ti ca loi
ngi. L lun phi phn nh khi qut c kinh nghim ca loi ngi
th va t c tnh khoa hc, va p ng c yu cu ca thc tin.
Nghin cu tng kt kinh nghim thc tin Vit Nam v quc t
tip tc hon thin l lun v ch ngha x hi v con ng i ln ch
ngha x hi Vit Nam chnh l th hin c th tnh thng nht gia l
lun v thc tin trong hot ng cch mng ca ng Cng sn Vit Nam.
K tha t tng ca cc nh l lun ch ngha x hi khng tng
th k XVIII - XIX, C. Mc - Ph. ngghen dn dn hnh thnh l lun
hnh thi kinh t - x hi v khng nh tnh tt yu ca hnh thi kinh t x hi cng sn ch ngha. Cc ng a ra nhng ni dung c bn ca l
lun v hnh thi kinh t - x hi ny. l ch khng c ngi bc lt
ngi trn c s th tiu s hu t nhn v t liu sn xut ca giai cp t
sn, thit lp nn cng hu v t liu sn xut, nn kinh t pht trin c k
hoch khc phc khng hong kinh t do mt cn i gia cc lnh vc
sn xut x hi; thit lp hnh thc phn phi mi lm theo nng lc hng
theo nhu cu m giai on thp l phn phi theo lao ng. Trn nn tng
l lun ny, sau khi cch mng x hi ch ngha thng li nc Nga (10 1917), m hnh x hi ch ngha c thc hin Lin X v hu ht
cc nc x hi ch ngha khc. Ch ngha x hi t c nhiu thnh
tu, c nhiu ng gp vo tin trnh pht trin nhng li thiu s b
sung l lun trong iu kin thc tin nhn loi bin i khng ngng.
Chnh v vy, ch ngha x hi khng hong v sp nhiu nc. L
lun hnh thi kinh t - x hi ca ch ngha Mc - Lnin l ci chung,
song, trong iu kin ca thi k qu phi c nhn thc cho ph hp
vi thc tin. i hi i biu ton quc ln th VII ng Cng sn Vit
Nam thng qua nhng c im c bn ca ch ngha x hi nc ta. T
thc tin xy dng ch ngha x hi nc ta v lch s pht trin ca ch
ngha x hi, i hi IX khng nh: "Con ng i ln ca nc ta l s
pht trin qu ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha, tc
l b qua vic xc lp v tr thng tr ca quan h sn xut v kin trc
thng tng t bn ch ngha, nhng tip thu, k tha nhng thnh tu m
nhn loi t c di ch t bn ch ngha, c bit v khoa hc
v cng ngh, pht trin nhanh lc lng sn xut, xy dng nn kinh t
hin i"(1). Vn nghin cu, tm ti lm lun chng cho l lun v
(1
) ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia,
H Ni 2001, tr. 84.
Su tp T Thnh L
328
con ng i ln ch ngha x hi nc ta vn ang tip tc. Hi ngh
Ban chp hnh Trung ng ng ln th nm kho (IX) nh gi: Cng
tc l lun cha theo kp s pht trin v yu cu ca cch mng (2) v
nhn mnh: y mnh tng kt thc tin, nghin cu l lun, gp phn
lm r hn na con ng i ln ch ngha x hi nc ta"(1).
ng nh C. Mc v Ph. ngghen ni: Ch ngha cng sn,
mc n l l lun, l s biu hin ca lp trng ca giai cp v sn
trong cuc u tranh v s khi qut l lun v nhng iu kin gii
phng ca giai cp v sn(2).
2. Trong hot ng thc tin phi ly l lun khoa hc lm
phng php, khi vn dng l lun phi ph hp vi khng gian v
thi gian.
L lun c hnh thnh khng ch l s tng kt thc tin m cn
mc ch cho hot ng thc tin tip theo. S pht trin ca thc tin
trong lch s c l lun khi qut. Mc d thc tin din bin phc
tp, t khi lp li hon ton, song, thc tin no cng mang tnh khch quan,
mang tnh khuynh hng. Chnh v l lun c kh nng phn nh thc tin
di dng quy lut m l lun c kh nng tr thnh phng php lun cho
thc tin. V.I. Lnin ni rt ng rng: Khng c l lun cch mng th
khng th c phong tro cch mng.
T khi ra i n nay, ng Cng sn Vit Nam ly ch ngha Mc Lnin lm nn tng t tng v kim ch nam cho hnh ng cch mng ca
mnh. Kin nh lp trng , i hi i biu ton quc ln th IX ng
Cng sn Vit Nam khng nh: ng v nhn dn ta quyt tm xy dng
t nc Vit Nam theo con ng x hi ch ngha trn nn tng ch
ngha Mc - Lnin v t tng H Ch Minh(3). Chnh v ch ngha Mc Lnin l h thng l lun khng ch c hnh thnh trong nhng iu kin
kinh t, chnh tr, x hi, trong s pht trin ca khoa hc t nhin cng
nh nhng thnh tu ca l lun th k XVIII XIX m cn c khi qut
(2)
ng Cng sn Vit Nam: Vn kin Hi ngh Ban chp hnh trung ng kho IX, Nxb. Chnh tr quc
gia, H Ni 2002, tr. 133.
(1
) ng Cng sn Vit Nam: Sd, tr. 133.

C. Mc v Ph. ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni 1995, tp 4, tr. 339
(3)
ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia,
H Ni 2001, tr.83.
(2)
Su tp T Thnh L
329
t thc tin phong tro cch mng ca qun chng lao ng, ng thi n
ph hp vi thc tin ca lch s.
T tng H Ch Minh l mt h thng quan im ton din v su
sc v nhng vn c bn ca cch mng Vit Nam, l kt qu ca s vn
dng v pht trin sng to ch ngha Mc - Lnin vo iu kin c th
nc ta, k tha v pht trin cc gi tr truyn thng tt p ca dn tc,
tip thu tinh hoa vn ho nhn loi(1). T tng H Ch Minh soi ng
cho cuc u tranh ca nhn dn ta ginh thng li, l ti sn tinh thn to
ln ca ng v nhn dn ta(2).
L lun khng ch c k tha m cn c tnh cch mng, tnh d bo.
Kh nng c thc tin cch mng nc ta chng minh. Nhng l
lun ch khi qut thc tin di hnh thc khuynh hng. S pht trin
phong ph, a dng, phc tp ca thc tin, c bit l thc tin chnh tr x hi cng i hi phi da vo khuynh hng c bn ca l lun b
sung, hon thin l lun v ch ngha x hi ph hp thc tin nc ta hin
nay.
Vn dng, pht trin ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh
trong qu trnh cng nghip ho, hin i ha ph hp vi cuc cch mng
khoa hc v cng ngh hin nay chnh l khng nh c lp v t tng
ca chng ta.
Coi trng l lun chnh l vn dng sng to cc tri thc khoa hc
nhn loi t c vo iu kin c th ca nc ta. Khoa hc v cng
ngh khng ch phn nh chn l khch quan m cn phn nh nhu cu v
nguyn vng khch quan ca con ngi. Thnh tu ca khoa hc v cng
ngh tc ng su sc n cc lnh vc ca i sng x hi th gii.
Khng c mt quc gia no ng ngoi s tc ng ca n. Khoa hc v
cng ngh l s k tha v tch hp thnh tu ca qu kh v hin ti, s
c gng khng mt mi ca bao th h, l thnh tu mang tnh nhn loi.
Con ng pht trin ngn nht v bn vng nht hin nay ca cc quc
gia chm pht trin l tranh th thi c, ng dng trit thnh tu ca
khoa hc v cng ngh nhn loi pht trin t nc. y mnh cng
(1)
H Ni 2001, tr.83.
(2)
ng Cng sn Vit Nam: Sd, tr.84.
Su tp T Thnh L
330
nghip ho, hin i ho, phn u c bn tr thnh nc cng nghip vo
nm 2020, chng ta phi nhanh chng tip cn v ng dng trit s pht
trin ca khoa hc v cng ngh th gii mi c th pht huy ht tim nng
vn c. Chnh v vy, nh hng pht trin khoa hc v cng ngh nc ta
trong thi gian ti l: "Tp trung xy dng v pht trin tim lc khoa hc
v cng ngh ca t nc, tng nng lc tip thu, lm ch thch nghi, ci
tin cc cng ngh hin i nhp t nc ngoi trong mt s lnh vc sn
xut, dch v, kt cu h tng, rt ngn thi gian chuyn giao cng ngh,
sm a vo ng dng trong sn xut"(1).
L lun cch mng ca ch ngha Mc - Lnin khi vn dng vo
thc tin phi qun trit quan im lch s, c th, ng thi bit tip thu
nhng thnh tu ca t duy nhn loi trong xy dng nn kinh t th
trng, thnh tu v xy dng b my nh nc php quyn, c ch qun l
khoa hc, cng ngh, vn ho, x hi... thc hin mc tiu dn giu,
nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh.
Mt trong nhng lnh vc hot ng ca con ngi m thc tin v
l lun c kt hp mt cch mt thit l lnh vc gio dc v o to.
Gio dc v o to c ng v Nh nc ta quan tm pht trin t
khi nn cng ho c thit lp. Trong qu trnh cch mng, gio dc v
o to gp phn o to lp ngi lao ng mi c l tng cch mng,
c nng lc hon thnh nhim v, vt qua mi kh khn, c sc kho v
c k lut. Thng li ca hai cuc khng chin, ca cng cuc xy dng ch
ngha x hi, c bit trong thi k i mi cng chng t gio dc, o to
nc ta ng gp tch cc cho s pht trin kinh t - x hi. Tuy th,
gio dc v o to nc ta cn nhiu bt cp. M hnh cc bc hc, cc
loi hnh o to cha tht khoa hc v n nh, cha tht ph hp vi thc
tin. Ni dung, chng trnh, cht lng o to cha p ng s pht trin
ca nn kinh t th trng, ca s pht trin khoa hc v cng ngh. T i
hi i biu ton quc ln th VII, gio dc v o to c xc nh l
quc sch hng u. Theo , u t hng nm cho gio dc v o to
c tng ln. Mc tiu gio dc v o to ca nc ta l m mang dn
tr, o to nhn lc, bi dng nhn ti. i hi IX xc nh: Bi dng
th h tr tinh thn yu nc, yu qu hng, gia nh v t tn dn tc, l
tng x hi ch ngha, lng nhn i, thc tn trng php lut, tinh thn
(1)
ng Cng sn Vit Nam: sd, tr. 295-296.
Su tp T Thnh L
331
hiu hc, ch tin th lp nghip, khng cam chu ngho hn. o to lp
ngi lao ng c kin thc c bn, lm ch k nng ngh nghip, quan
tm hiu qu thit thc, nhy cm vi ci mi, c thc vn ln v khoa
hc v cng ngh. Xy dng i ng cng nhn lnh ngh, cc chuyn gia
v nh khoa hc, nh vn ho, nh kinh doanh, nh qun l. Chnh sch s
dng lao ng v nhn ti phi tn dng mi nng lc, pht huy mi tim
nng ca cc tp th v c nhn phc v s nghip xy dng v bo v t
nc(2). Gio dc v o to phi xut pht t thc tin kinh t - x hi
nc ta, p ng s pht trin ca t nc, phn u rt ngn khong
cch gia gio dc v o to nc ta vi cc nc tin tin trong khu vc
v trn th gii. Trong "Phng hng, nhim v k hoch pht trin kinh
t - x hi 5 nm 2001 - 2005", Chnh ph khng nh: Tip tc qun trit
quan im gio dc l quc sch hng u v to s chuyn bin c bn,
ton din trong pht trin gio dc v o to... Tip tc i mi chng
trnh, ni dung, phng php ging dy v phng thc o to i ng lao
ng c cht lng cao, c bit l trong cc ngnh kinh t, k thut mi
nhn, cng ngh cao... i mi c bn cng tc qun l v t chc gio
dc; xy dng h thng gio dc nhm to iu kin cho mi ngi c th
hc tp sut i theo hng thit thc, hin i, gn cht vi yu cu ca
x hi. Hon thin c ch, chnh sch v lut php bo m s nghip
gio dc pht trin n nh, cht lng, hiu qu, p ng nhu cu v con
ngi v ngun nhn lc cho t nc pht trin nhanh v bn vng. Ngn
chn v y li nhng hin tng tiu cc trong ngnh gio dc, xy dng
mt nn gio dc lnh mnh(1).
3. Khc phc bnh kinh nghim v bnh gio iu.
Bnh kinh nghim v bnh gio iu l nhng biu hin khc nhau
ca s vi phm nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin.
Bnh kinh nghim l tuyt i ho nhng thnh cng trong hot
ng thc tin trc y thnh nguyn tc hot ng trong hin ti khi
nhng yu t v iu kin thay i. Bnh kinh nghim xut pht t tri
thc kinh nghim. Tri thc kinh nghim l trnh thp ca tri thc. Tri
thc ny ch khi qut thc tin c th vi nhng yu t v iu kin n
(2
) ng Cng sn Vit Nam: sd, tr. 201-202.

ng Cng sn Vit Nam: sd, tr. 292-294.
(1)
Su tp T Thnh L
332
gin, cha bin i hoc bin i nhng cha c phn nh kp thi.
Nhng tri thc kinh nghim gp phn to nn nhng thnh cng khng
nh, c bit thnh cng trong qu kh cng c nim tin tip tc
khng nh gi tr ca cc kinh nghim. Nhng thnh cng tip theo khi
tip tc vn dng nhng kinh nghim c vo hin ti to nn ch ngha
kinh nghim. Khi cc yu t, cc iu kin thay i hoc c nhng din
bin phc tp nhng vn tip tc vn dng kinh nghim c th n tr thnh
bnh kinh nghim.
Nc ta l nc nng nghip lc hu, trnh khoa hc v cng
ngh rt thp. l thc trng ca mt nn kinh t truyn thng - nn kinh
t ch da vo kinh nghim c truyn t i ny sang i khc bng hnh
thc dn gian. iu dn n phong cch t duy, phong cch hot ng
ca ngi Vit Nam ch yu da vo kinh nghim. Truyn thng l mt
trong nhng nguyn nhn su xa ca bnh kinh nghim. C ch k hoch
ho, tp trung, bao cp thc hin mt thi gian di nc ta trit tiu
tnh sng to ca ngi lao ng v to nn tm l li, da dm l mt
trong nhng nguyn nhn ca bnh kinh nghim ch ngha - tuyt i ho
kinh nghim ca th h trc, ca cp trn. C ch hot ng ca tng lnh
vc cha c lut ho, vic t chc thc hin tu tin dn n ch ngha
kinh nghim.
Kinh nghim c th mang li thnh cng. Nhng kinh nghim
ng c trn trng. Nhng qu cao kinh nghim tr thnh cn bnh
th rt nguy him. Tip tc vn dng kinh nghim khi cc yu t, cc iu
kin thay i dn n tht bi ko di, thm ch sp thn tng s
lm mt lng tin vi lp ngi c nhiu cng lao vi dn tc, vi t
nc. l mt trong nhng ti li.
khc phc bnh kinh nghim c hiu qu, mt mt phi qun trit
su sc nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin, tc l bm st thc
tin, tng cng hc tp nng cao trnh l lun, b sung, vn dng l
lun ph hp. Mt khc, phi trit thc hin c ch th trng. Nn kinh
t th trng cao thnh cng hin ti, qu kh mang tnh tham kho. Do
khng c ch cho bnh kinh nghim tn ti. Khi th trng ho ton b
cc yu t ca qu trnh sn xut cng nh cc lnh vc x hi th s khc
phc trit bnh kinh nghim.
Su tp T Thnh L
333
Tri vi bnh kinh nghim, bnh gio iu li tuyt i ho l lun
hoc tuyt i ho lng tin khi cc yu t v cc iu kin thay i.
Biu hin ca bnh gio iu l ch hiu l lun theo mt s ngha
cn bn no , ch "tm chng trch c", b qua s vn ng, pht trin,
bin i ca thc tin cng nh bn thn l lun, coi chn l c hnh
thnh l bt di bt dch; cha hiu tnh c th, tnh tng i, tnh tuyt i
ca chn l. Ngi mc bnh gio iu ch cn c vo "cu, ch" m cha
hiu c bn cht ch thc ca chng; hoc vn dng chng nh "chic
ba h mnh" bo v s hiu bit trng rng ca mnh. Thc cht ca
bnh gio iu l xa ri thc tin, cha coi trng vai tr ca thc tin. Mt
khc, do ch th hot ng ngi nghin cu, vn dng l lun vo thc t,
ngi bm st thc tin, khng thng xuyn tng kt thc tin. Thc hin
rp khun, my mc m hnh t chc b my nh nc, c ch qun l kinh
t, qun l x hi ca nc khc vo nc mnh cng l mt trong nhng
biu hin ca bnh gio iu.
Cuc cch mng khoa hc v cng ngh ang lm bin i th gii
trn nhiu lnh vc ca i sng x hi nhng chng ta vn gi c ch c,
t duy c cng l mt kha cnh ca bnh gio iu.
Mt trong nhng ni dung ca tin b x hi l vn thc hin
cng bng, bnh ng gia cc tng lp, gia cc giai cp trong x hi;
nhng phn phi lao ng theo hnh thc bnh qun l mt biu hin ca
bnh gio iu.
Bnh gio iu c cn nguyn su xa ca n. Trc ht l do hiu l
lun cn nng cn, cha c thc tin vn dng l lun nn khi thc tin
bin i hoc xut hin thc tin mi th l lun tr thnh gio iu. Mt
khc, do tnh tp trung ho c trong lnh vc l lun lm mt i tnh sng
to, sinh ng ca l lun. Qu trnh lp i lp li mt thi gian di
tr thnh ng mn trong t duy ca cn b k c cn b khoa hc.
Nhng g trn cha khi qut, cha c kin hoc cha c b sung bi
c quan c thm quyn u b ph quyt to cho cn b bnh gio iu.
Th na, do vn dng sai l lun vo thc tin. Vn dng l lun vo hot
ng thc tin l mt trong nhng yu cu c bn ca nguyn tc thng
nht gia l lun v thc tin, ng thi l vn dng ci chung vo ci
ring mt cch linh hot. Bnh gio iu ch bit trch dn, thm ch ch
Su tp T Thnh L
334
vn dng l lun nhng khng quan tm n thc tin, khng b sung, iu
chnh l lun.
Bnh gio iu c bit nguy him. Do gio iu m l lun khng
mang li hiu qu cho hot ng thc tin, dn n mt lng tin i vi vai
tr ca l lun ni chung, i vi ch ngha Mc - Lnin cng nh ng
li ca ng Cng sn Vit Nam ni ring. l mt trong nhng cn
nguyn dn n s sp ca ch ngha x hi mt s nc, dn n
khng hong (mt lng tin) i vi ch ngha Mc - Lnin, i vi s lnh
o ca ng.
khc phc bnh gio iu, chng ta phi qun trit su sc s
thng nht gia l lun v thc tin m ct li l thc tin lun lun l tiu
chun chn l ca l lun nh trit hc Mc - Lnin khi qut cch y
hn mt th k. Tuy vy, l lun vn c ngha quan trng ca n. Chnh
v vy, H Ch Minh ni: Thng nht gia l lun v thc tin l mt
nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc - Lnin. Thc tin khng c l lun
hng dn th thnh thc tin m qung. L lun m khng lin h vi thc
tin l l lun sung(1).
Nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin l mt trong nhng
ni dung c bn ca ch ngha Mc - Lnin ni chung, trit hc Mc Lnin ni ring. y khng ch l nguyn tc c xut trong nhn thc
lun m cn l l lun ca ch ngha Mc - Lnin cho qu trnh hnh thnh
tri thc khoa hc, tri thc l lun v phng php lun cho hot ng ci
to hin thc khch quan v mc ch ca con ngi.
(1)
H Ch Minh: Din vn khai mclp hc l lun kho I trng Nguyn i Quc, Ton tp,
Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, tp 1, tr.496.
Su tp T Thnh L
335
Chng VIII
L LUN N T I KIN T- X I VI CON NG
I LN C NG A X I VIT NAM
L lun hnh thi kinh t - x hi l l lun c bn ca ch ngha duy
vt lch s. L lun c C.Mc xy dng nn bng s k tha c
chn lc cc t tng trit hc x hi trc v s nghin cu, tng kt
lch s pht trin ca nhn loi.
L lun hnh thi kinh t x hi ch ra mi quan h ln nhau gia cc
mt trong i sng x hi, ch ra tiu chun khch quan phn chia cc
ch x hi v ch ra cc quy lut vn ng pht trin khch quan ca x
hi. L lun l phng php lun tht s khoa hc nhn thc v ci
to x hi.
I. L LUN
T I KIN
T - X
I V VAI TR P NG
P P LUN CA L LUN
1. Nhng tin xut pht xy dng l lun hnh thi kinh tx hi

X hi, trong bt c giai on lch s no cng l mt h thng ht
sc phc tp gm nhiu lnh vc nh: kinh t, chnh tr, vn ho, t
tng...Tt c cc lnh vc u tc ng n con ngi v thng qua
hot ng ca con ngi, m hot ng ca con ngi th bao gi cng c
thc, ch ch o. Chnh v vy, vic gii thch v i sng x hi l mt
vn ht sc phc tp. Trong sut qu trnh lch s lu di trc khi trit
hc Mc ra i, ch ngha duy tm gi vai tr chi phi trong vic nhn thc
v i sng x hi. Ngi ta gii thch v i sng x hi xut pht t
thc t tng, t nim tin tn gio, t chnh tr...C. Mc ph phn trit
Su tp T Thnh L
336
hc c vo u th k XIX vn ly "s thng tr ca tn gio lm tin .
V dn d, ngi ta tuyn b mi quan h thng tr l mt quan h tn gio
v ngi ta bin quan h thnh s sng bi: sng bi php lut, sng bi
nh nc..."(1). Theo C. Mc, phng php tip cn ca trit hc c
" i u xung t" lm o ln bc tranh hin thc ca lch s.
T s ph phn , C. Mc tm ra im xut pht mi trong vic
nghin cu x hi l xut pht t con ngi hin thc tc l xut pht t
i sng hin thc ca h. C. Mc vit: "Hon ton tri vi trit hc
c l trit hc t trn tri i xung t, y chng ta t di t i ln
tri, tc l chng ta khng xut pht t nhng iu m con ngi ni,
tng tng, hnh dung, chng ta cng khng xut pht t nhng con ngi
ch tn ti trong li ni, trong ngh, trong tng tng, trong biu tng ca
ngi khc, t m i ti nhng con ngi bng xng, bng tht;
khng, chng ta xut pht t nhng con ngi ang hnh ng hin thc v
chnh l cng xut pht t qu trnh i sng hin thc ca h m chng ta m
t s pht trin ca nhng phn nh t tng v ting vang t tng ca qu
trnh i sng y"(1)
Xut pht t i sng hin thc ca con ngi, C. Mc i n
xc nh tin u tin ca mi s tn ti ca con ngi, v do l tin
ca mi lch s l: "ngi ta phi c kh nng sng ri mi c
th "lm ra lch s". Nhng mun sng c th trc ht cn phi c
thc n, thc ung, nh , qun o v mt vi th khc na. Nh vy,
hnh vi lch s u tin l vic sn xut ra nhng t liu tha mn
nhng nhu cu y, vic sn xut ra bn thn i sng vt cht" (2). C.Mc
cng pht hin ra, ci quy nh hnh vi lch s u tin v cng l ng
lc thc y con ngi hot ng l nhu cu v li ch. Nhu cu ca con
ngi c hnh thnh mt cch khch quan trong i sng v rt phong
ph, a dng nh nhu cu n, mc, , nhu cu giao tip v sinh hot cng
ng; nhu cu pht trin v mt th cht v tinh thn Nhu cu l ng
lc bn trong thc y con ngi hot ng. Hot ng ca con ngi
tha mn c nhu cu ny li lm ny sinh nhu cu khc. Vic khng
ngng ny sinh nhu cu mi l ng lc thc y con ngi hot ng, l
ng lc pht trin ca x hi.
tn ti v pht trin, con ngi khng ch sn xut ra ca ci vt
(1)
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, tp 3, NXB Chnh tr quc gia, H Ni- 2004, tr. 27
Sd, tr 37-38
(2)
Sd, tr 39 - 40
(1)
Su tp T Thnh L
337
cht, m cn sn xut ra ca ci tinh thn, ra bn thn con ngi v cc
quan h x hi. Cc lnh vc sn xut tn ti khng tch ri nhau, tc
ng qua li ln nhau. Trong , sn xut ra ca ci vt cht l c s ca
i sng x hi, l ci khc bit cn bn gia con ngi vi ng vt. C.
Mc vit: "Bn thn con ngi, bt u bng t phn bit vi sc vt ngay
khi con ngi bt u sn xut ra nhng t liu sinh hot ca mnh"(3).
Chnh sn xut ra ca ci vt cht duy tr s tn ti v pht trin ca
mnh, con ngi ng thi sng to ra ton b i sng vt cht v tinh
thn ca x hi vi tt c tnh phong ph a dng ca n. Cho nn, xut
pht t i sng hin thc ca con ngi l phi xut pht t sn xut ra
ca ci vt cht i n cc mt khc ca i sng x hi, tm ra cc quy
lut vn ng pht trin khch quan ca x hi.
T sn xut, C. Mc li pht hin ra hai mt khng tch ri nhau:
mt mt l quan h gia ngi vi t nhin, mt khc l quan h gia
ngi vi ngi trong sn xut. C. Mc vit: "Trong sn xut, ngi ta
khng ch quan h vi gii t nhin. Ngi ta khng th sn xut c
nu khng kt hp vi nhau theo mt cch no hot ng chung v
trao i hot ng vi nhau. Mun sn xut c, ngi ta phi c
nhng mi lin h v quan h nht nh vi nhau, v quan h ca h vi
gii t nhin, tc l vic sn xut, ch din ra trong khun kh nhng mi
lin h v quan h x hi "(1). Quan h gia ngi vi t nhin trong
sn xut chnh l lc lng sn xut, cn quan h gia ngi vi ngi
trong sn xut chnh l quan h sn xut. Hai mt thng nht vi nhau
to thnh phng thc sn xut. S tc ng qua li mt cch bin chng
gia lc lng sn xut vi quan h sn xut to thnh quy lut quan h
sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut.
T nghin cu cc quan h hnh thnh trong qu trnh sn xut ra
ca ci vt cht, C. Mc i n nghin cu cc mt khc ca i sng x
hi nh chnh tr, php quyn, cc hnh thi thc x hi...Trong cc mi
quan h x hi ht sc phc tp v tc ng qua li mt cch bin chng,
C. Mc pht hin ra: c s h tng quyt nh kin trc thng tng;
tn ti x hi quyt nh thc x hi; phng thc sn xut quyt nh
cc mt ca i sng x hi. T cho thy: x hi l mt h thng, trong
cc mt c mi lin h, tc ng qua li ln nhau, lm cho x hi vn
ng, pht trin theo cc quy lut khch quan.
(3)
(1)
Sd, tr 29
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, tp 6, NXB Chnh tr quc gia, H Ni - 2004, tr.552
Su tp T Thnh L
338
Trong khi ch ra s vn ng, pht trin ca x hi din ra theo cc
quy lut khch quan, trit hc Mc ng thi tha nhn vai tr to ln ca
nhn t ch quan. Lch s pht trin x hi phi thng qua hot ng c
mc ch ca con ngi. S hot ng ca con ngi l s thng nht
gia mt khch quan v mt ch quan. Con ngi khng th to ra hoc
xa b c quy lut khch quan, nhng c kh nng nhn thc v vn
dng trong hot ng thc tin. Khi con ngi cha nhn thc c quy
lut th hot ng ca con ngi t pht, m qung v b quy lut chi
phi. Song, khi con ngi nhn thc c cc quy lut v nhng iu
kin hot ng ca chng th hot ng ca con ngi tr nn t gic v
t ti mc ch. Nhn t ch quan khng lm thay i c xu hng
vn ng, pht trin ca x hi nhng c th y nhanh hoc chm s
pht trin x hi; lm cho s pht trin ca x hi mang hnh thc ny hay
hnh thc khc.
Nh vy, xut pht t sn xut, C. Mc phn tch mt cch khoa
hc mi quan h ln nhau gia cc mt trong i sng x hi v pht hin
ra cc quy lut vn ng, pht trin ca x hi. T , C. Mc i n
khi qut khoa hc v l lun hnh thi kinh t- x hi.
2. Cu trc x hi - phm tr hnh thi kinh t - x hi
Theo quan im ca trit hc Mc, x hi khng phi l s kt hp
ngu nhin gia cc c nhn, m l mt h thng c cu trc phc tp
gm nhiu lnh vc: lnh vc kinh t; lnh vc chnh tr; lnh vc thc,
t tng; lnh vc cc quan h x hi v gia nh, giai cp, dn tc Cc
lnh vc trong x hi lin h cht ch vi nhau, thng nht bin chng vi
nhau. C. Mc khi qut nh sau:
"Trong s sn xut x hi ra i sng ca mnh, con ngi c
nhng quan h nht nh, tt yu, khng ty thuc vo mun ca h- tc
nhng quan h sn xut, nhng quan h ny ph hp vi mt trnh pht
trin nht nh ca cc lc lng sn xut vt cht ca h. Ton b nhng
quan h sn xut y hp thnh c cu kinh t ca x hi, tc l ci c s
hin thc trn dng ln mt kin trc thng tng php l v chnh tr
v nhng hnh thi thc x hi nht nh tng ng vi c s hin thc
. Phng thc sn xut i sng vt cht quyt nh cc qu trnh sinh
hot x hi, chnh tr v tinh thn ni chung" (1).
(1)
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, tp 13, NXB Chnh tr quc gia, H Ni- 2004, tr. 14- 15
Su tp T Thnh L
339
Trong h thng cc quan h x hi ht sc phc tp, C. Mc
vch ra quan h sn xut c hnh thnh mt cch khch quan trong qu
trnh sn xut, l quan h c bn ca x hi, l c s ca cc quan h x
hi khc; n quy nh tnh c o ring ca tng x hi trong lch s.
Trong tc phm "Lao ng lm thu v t bn", C. Mc vit: "Tng hp
li th nhng quan h sn xut hp thnh ci m ngi ta gi l nhng
quan h x hi, l x hi, v hn na hp thnh mt x hi vo mt giai
on pht trin lch s nht nh, mt x hi c tnh cht c o ring
bit. X hi c i, x hi phong kin, x hi t sn u l nhng tng th
quan h sn xut nh vy, mi tng th ng thi li i biu cho mt
giai on pht trin c th trong lch s nhn loi" (2).
Khi qut ca Mc cho chng ta thy c tnh lp li hp
quy lut trong s pht trin a dng ca cc nc khc nhau, mang li mt
tiu chun tht s khch quan phn bit x hi ny vi x hi khc
trong lch s.
Trong tc phm "Nhng ngi bn dn l th no v h u tranh
chng nhng ngi dn ch - x hi ra sao", V.I. Lnin nh gi nh
sau: "Cho n nay, trong ci mng li phc tp nhng hin tng x hi,
nhng nh x hi hc lng tng khng phn bit c nhng hin tng
no l quan trng, v nhng hin tng no l khng quan trng ( l
cn nguyn ca ch ngha ch quan trong x hi hc) v h khng th tm
c mt tiu chun khch quan cho s phn bit . Ch ngha duy vt
cung cp mt tiu chun hon ton khch quan bng cch tch ring
nhng quan h sn xut vi t cch l c cu ca x hi, v bng cch cho
chng ta c kh nng ng dng vo nhng quan h y ci tiu chun khoa
hc chung v tnh lp li, tiu chun m phi ch quan ch ngha cho l
khng ng dng vo x hi hc c. Vic phn tch nhng quan h x
hi vt cht khin chng ta c th nhn thy c tnh lp li v tnh hp
quy lut v c th em ch ca cc nc khc nhau khi qut thnh
mt khi nim c bn duy nht: hnh thi x hi" (1)
Trong mi hnh thi kinh t- x hi, quan h sn xut li
khng tch ri lc lng sn xut. C. Mc ch ra: "Nhng quan h sn
xut ny ph hp vi mt trnh pht trin nht nh ca cc lc lng
sn xut vt cht". S thng nht gia lc lng sn xut v quan h sn
(2)
(1)
V.I. Lnin, Ton tp, tp 1, NXB Tin b, M.1974, tr.162- 163
Su tp T Thnh L
340
xut to thnh mt phng thc sn xut nht nh, m trong lc lng
sn xut l c s vt cht ca hnh thi kinh t- x hi. Mi hnh thi kinh
t- x hi c mt lc lng sn xut nht nh, tc mt c s vt cht nht
nh c trng cho n C. Mc vit: "Nhng quan h x hi u gn lin
mt thit vi nhng lc lng sn xut. Do c c nhng lc lng sn
xut mi, loi ngi thay i phng thc sn xut, cch kim sng ca
mnh, loi ngi thay i tt c nhng quan h x hi ca mnh. Ci ci
xay quay bng tay a li cho x hi c lnh cha, ci ci xay chy bng
hi nc a li x hi c nh t bn cng nghip" (2).
Trong khi nhn mnh quan h sn xut l quan h nguyn thy, c
bn, C. Mc cn ch ra: mi hnh thi kinh t- x hi cn bao gm cc
quan h v chnh tr, php quyn v cc hnh thi thc x hi. Trong ,
ton b nhng quan h sn xut to thnh mt kt cu kinh t ca x hi
l c s thc ti (tc c s h tng); cn cc mt: php l, chnh tr v cc
hnh thi thc x hi l kin trc thng tng. Kin trc thng tng
c hnh thnh, pht trin trn c s h tng, ph hp vi c s h tng.
Khi cp n b "T bn", V.I. Lnin nhn xt: "Tuy rng Mc
ch dng c c nhng quan h sn xut gii thch c cu v s pht
trin ca mt hnh thi x hi nht nh, song mi ni v mi lc, ng
u phn tch nhng kin trc thng tng tng ng vi nhng quan h
sn xut y, v thm tht, thm da cho ci sn . B "T bn" s d
c hoan nghnh nhit lit, chnh l v cun sch vch ra cho c
gi thy rng ton b hnh thi x hi t bn ch ngha l mt ci g sinh
ng vi nhng kha cnh ca i sng hng ngy, vi nhng biu hin
c th ca nhng i khng giai cp vn c ca nhng quan h sn xut,
vi ci kin trc thng tng chnh tr t sn ang bo v s thng tr ca
giai cp t bn, vi nhng nim t sn v t do, bnh ng...vi nhng
quan h gia nh t sn"(1)
Cn c vo t tng ca cc nh kinh in ch ngha Mc- Lnin
v thc tin lch s, chng ta c th khi qut nh sau: Hnh thi kinh tx hi l mt phm tr ca ch ngha duy vt lch s dng ch x hi
tng giai on lch s nht nh, vi mt kiu quan h sn xut c trng
cho x hi , ph hp vi mt trnh nht nh ca lc lng sn xut
(2)
(1)
V.I. Lnin, Ton tp, tp 1, NXB Tin b, M.1974, tr. 164- 165
Su tp T Thnh L
341
v vi mt kin trc thng tng tng ng c xy dng trn nhng
quan h sn xut y.
3. Php bin chng v s vn ng, pht trin ca cc hnh thi
kinh t - x hi
Lch s pht trin ca x hi l lch s vn ng, pht trin, thay th
ln nhau gia cc hnh thi kinh t- x hi t thp ln cao. S vn ng,
pht trin ca cc hnh thi kinh t- x hi l do s tc ng qua li ln
nhau mt cch bin chng gia lc lng sn xut vi quan h sn xut,
gia c s h tng vi kin trc thng tng.
a) Bin chng gia lc lng sn xut vi quan h sn xut
- Sn xut vt cht lun lun c tin hnh bng mt phng thc
sn xut nht nh. Phng thc sn xut l cch thc con ngi thc
hin qu trnh sn xut vt cht tng giai on lch s nht nh ca x
hi loi ngoi.
Mi x hi c c trng bng mt phng thc sn xut nht
nh. Phng thc sn xut quyt nh tt c cc mt ca i sng x hi.
S vn ng, pht trin, thay th ln nhau ca cc phng thc sn xut
quyt nh s pht trin ca x hi t thp n cao.
Phng thc sn xut li l s thng nht gia lc lng sn xut
mt trnh nht nh v quan h sn xut tng ng: S vn ng,
pht trin ca phng thc sn xut li do s tc ng qua li mt cch
bin chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut.
- Lc lng sn xut l ton b cc lc lng c s dng trong
qu trnh sn xut ra ca ci vt cht. N bao gm ngi lao ng vi k
nng lao ng nht nh v t liu sn xut, trc ht l cng c lao
ng. Trong qu trnh sn xut, sc lao ng ca con ngi kt hp vi
t liu sn xut, trc ht l cng c lao ng, to thnh lc lng sn
xut. Lc lng sn xut biu hin mi quan h gia con ngi vi t
nhin trong qu trnh sn xut. N th hin nng lc thc tin ca con
ngi trong qu trnh sn xut ra ca ci vt cht.
Trong cc yu t ca lc lng sn xut, lc lng sn xut hng
u l "ngi lao ng". Chnh ngi lao ng l ch th ca qu trnh
lao ng sn xut. Bng sc mnh v k nng lao ng ca mnh, ngi
lao ng s dng t liu lao ng, trc ht l cng c lao ng, tc ng
vo i tng lao ng sn xut ra ca ci vt cht. Cng vi qu trnh
Su tp T Thnh L
342
pht trin sn xut, sc mnh v k nng lao ng, nht l tr tu ngy
cng c nng cao. Ngy nay, vi cuc cch mng khoa hc v cng
ngh, lao ng tr tu ngy cng ng vai tr chnh yu.
Cng vi ngi lao ng, cng c lao ng l yu t c bn ca lc
lng sn xut, ng vai tr quyt nh trong t liu sn xut. Cng c lao
ng l yu t ng nht trong t liu sn xut, n khng ngng c ci
tin v hon thin trong qu trnh lao ng sn xut. Chnh s ci tin v
hon thin khng ngng cng c lao ng lm bin i ton b t liu
sn xut. Trnh pht trin ca cng c lao ng l thc o trnh
chinh phc t nhin ca con ngi, l tiu chun phn bit cc thi i
kinh t trong lch s.
Trong s pht trin ca lc lng sn xut, khoa hc ng vai tr
ngy cng to ln. S pht trin ca khoa hc gn lin vi sn xut v l
ng lc mnh m thc y sn xut pht trin. Ngy nay, khoa hc
thm nhp su vo qu trnh sn xut v tr thnh "lc lng sn xut trc
tip". Nhng pht minh khoa hc tr thnh im xut pht ra i nhng
ngnh sn xut mi, nhng my mc thit b mi, cng ngh mi, nguyn
vt liu mi va nng lng mi. S thm nhp ngy cng su ca khoa
hc vo sn xut lm cho lc lng sn xut c bc nhy vt, to
thnh cuc cch mng khoa hc v cng ngh hin i.
- Quan h sn xut l quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh
sn xut (sn xut v ti sn xut x hi). Quan h sn xut gm ba mt:
quan h v s hu i vi t liu sn xut, quan h trong t chc v qun
l sn xut, quan h trong phn phi sn phm sn xut ra.
Quan h sn xut hnh thnh mt cch khch quan trong qu trnh
sn xut. Gia ba mt ca quan h sn xut thng nht bin chng vi
nhau. Trong , quan h s hu v t liu sn xut l quan h xut pht,
quan h c bn, c trng cho quan h sn xut trong tng x hi. N
quyt nh quan h t chc qun l sn xut v quan h phn phi sn
phm. Trong lch s c hai loi hnh s hu c bn v t liu sn xut: s
hu t nhn v s hu cng cng. S hu t nhn l loi hnh s hu m
trong t liu sn xut tp trung vo trong tay mt s t ngi, cn i
a s khng c hoc c rt t t liu sn xut. Do , quan h gia ngi
vi ngi l quan h thng tr v b tr, bc lt v b bc lt. S hu cng
cng l loi hnh s hu m trong t liu sn xut thuc v mi thnh
Su tp T Thnh L
343
vin trong cng ng. Do , quan h gia ngi vi ngi l quan h
bnh ng, hp tc, cng c li.
Quan h t chc v qun l sn xut trc tip tc ng n qu
trnh sn xut, n vic t chc, iu khin qu trnh sn xut. N do quan
h s hu quy nh v phi thch ng vi quan h s hu. Tuy nhin, c
trng hp, quan h t chc v qun l khng thch ng vi quan h s
hu, lm bin dng quan h s hu.
Quan h v phn phi sn phm sn xut ra mc d do quan h s
hu v t liu sn xut v quan h t chc qun l sn xut chi phi, song
n tc ng trc tip n li ch ca con ngi, nn n tc ng n thi
ca con ngi trong lao ng sn xut v do c th thc y hoc
km hm sn xut pht trin.
- Lc lng sn xut v quan h sn xut tn ti khng tch ri
nhau, thng nht bin chng vi nhau trong phng thc sn xut nht
nh. Trong hai mt , lc lng sn xut l ni dung, thng xuyn
bin i, pht trin; quan h sn xut l hnh thc x hi ca sn xut,
tng i n nh. S tc ng qua li ln nhau mt cch bin chng gia
hai mt to thnh quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi
trnh pht trin ca lc lng sn xut - quy lut c bn nht ca s
vn ng, pht trin x hi.
S pht trin ca lc lng sn xut bt ngun t i hi khch
quan ca s pht trin x hi l phi khng ngng pht trin sn xut,
nng cao nng sut lao ng. thc hin iu , con ngi khng
ngng ci tin v i mi cng c lao ng; ng thi vi qu trnh ,
trnh ca ngi lao ng cng khng ngng c nng cao, phn cng
lao ng x hi ngy cng su, v do lc lng sn xut khng ngng
pht trin.
S pht trin ca lc lng sn xut c nh du bng trnh
ca lc lng sn xut. Trnh ca lc lng sn xut biu hin trnh
cng c lao ng, trnh ngi lao ng, trnh t chc v phn
cng lao ng x hi, trnh ng dng khoa hc vo sn xut. Trnh
lc lng sn xut trong tng giai on lch s l th hin trnh chinh
phc t nhin ca con ngi trong giai on lch s .
Gn lin vi trnh ca lc lng sn xut l tnh cht ca lc
lng sn xut. Trong lch s x hi, lc lng sn xut pht trin t
Su tp T Thnh L
344
ch c tnh cht c nhn ln tnh cht x hi. Khi sn xut da trn cng
c th cng, phn cng lao ng x hi km pht trin th lc lng sn
xut ch yu c tnh cht c nhn. Khi sn xut t ti trnh c kh,
hin i, phn cng lao ng x hi pht trin th lc lng sn xut c
tnh cht x hi. Tnh x hi trnh cao l c tnh quc t.
S vn ng, pht trin ca lc lng sn xut quyt nh quan h
sn xut, lm cho quan h sn xut bin i ph hp vi n. Khi mt
phng thc sn xut mi ra i, khi quan h sn xut ph hp vi
trnh pht trin ca lc lng sn xut. S ph hp ca quan h sn
xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l trng thi m trong
, quan h sn xut l "hnh thc pht trin" ca lc lng sn xut.
Trong trng thi , tt c cc mt ca quan h sn xut u "to a bn
y " cho lc lng sn xut pht trin. iu c ngha l quan h sn
xut to iu kin s dng v kt hp mt cch ti u gia ngi lao ng
vi t liu sn xut, v do thc y lc lng sn xut pht trin.
Song, s pht trin ca lc lng sn xut n mt trnh nht
nh li lm cho quan h sn xut t ch ph hp tr thnh khng ph hp
vi s pht trin ca lc lng sn xut. Khi quan h sn xut tr
thnh "xing xch" ca lc lng sn xut, km hm lc lng sn xut
pht trin. Yu cu khch quan ca s pht trin lc lng sn xut tt
yu s dn n thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi
ph hp vi trnh pht trin mi ca lc lng sn xut, thc y lc
lng sn xut tip tc pht trin. Thay th quan h sn xut c bng quan
h sn xut mi cng c ngha l phng thc sn xut c mt i, phng
thc sn xut mi ra i thay th. C. Mc vit: "Ti mt giai on pht
trin no ca chng, cc lc lng sn xut vt cht ca x hi mu
thun vi nhng quan h sn xut hin c, hay- y ch l biu hin php
l ca nhng quan h sn xut - mu thun vi nhng quan h s hu,
trong t trc n nay cc lc lng sn xut vn pht trin. T ch l
nhng hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, nhng quan h y tr
thnh nhng xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi bt u thi
i mt cuc cch mng x hi" (1)
Lc lng sn xut quyt nh quan h sn xut, nhng quan h sn
xut cng c tnh c lp tng i v tc ng tr li s pht trin ca
lc lng sn xut. Quan h sn xut quy nh mc ch ca sn xut, tc
(1)
V.I. Lnin, Ton tp, tp 1, NXB Tin b, M.1974, tr. 164- 165
Su tp T Thnh L
345
ng n thi ca con ngi trong lao ng sn xut, n t chc phn
cng lao ng x hi, n pht trin v ng dng khoa hc vo sn xut ...
v do , tc ng n s pht trin ca lc lng sn xut. Quan h sn
xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l ng lc
thc y lc lng sn xut pht trin. Ngc li, quan h sn xut li
thi, lc hu, hoc "tin tin" hn mt cch gi to so vi trnh pht
trin ca lc lng sn xut s km hm s pht trin ca lc lng sn
xut. Khi quan h sn xut km hm s pht trin ca lc lng sn xut
th theo quy lut chung, quan h sn xut c s c thay th bng quan
h sn xut mi ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut
thc y lc lng sn xut tip tc pht trin. Tuy nhin, vic gii quyt
mu thun gia lc lng sn xut vi quan h sn xut khng phi gin
n. N phi thng qua nhn thc v hot ng ci to x hi ca con
ngi. Trong x hi c giai cp phi thng qua u tranh giai cp, thng
qua cch mng x hi.
Quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin
ca lc lng sn xut l quy lut c bn, ph bin ca x hi. N chi
phi s vn ng, pht trin ca ton b tin trnh lch s nhn loi.
b) Bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng.
- C s h tng l ton b nhng quan h sn xut hp thnh c
cu kinh t ca mt x hi nht nh. C s h tng ca mt x hi c th
bao gm quan h sn xut thng tr, quan h sn xut tn d ca x hi c
v quan h sn xut mm mng ca x hi tng lai. Trong , quan h
sn xut thng tr bao gi cng gi vai tr ch o, chi phi cc quan h
sn xut khc, quy nh xu hng chung ca i sng kinh t- x hi. Bi
vy, c s h tng ca mt x hi c th c c trng bi quan h sn
xut thng tr trong x hi . Tuy nhin, quan h sn xut tn d v quan
h sn xut mm mng cng c vai tr nht nh.
Nh vy, xt trong phng thc sn xut th quan h sn xut l
hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, nhng xt trong tng th cc
quan h x hi th cc quan h sn xut hp thnh c s kinh t ca x
hi, tc c s hin thc, trn hnh thnh nn kin trc thng tng
tng ng.
- Kin trc thng tng l ton b nhng quan im chnh tr, php
quyn, trit hc, o c, tn gio, ngh thut...cng vi nhng thit ch
Su tp T Thnh L
346
x hi tng ng nh nh nc, ng phi, gio hi, cc on th x
hi...c hnh thnh trn c s h tng nht nh.
Trong kin trc thng tng c nhiu yu t, mi yu t c c
im ring, c quy lut pht trin ring, nhng chng lin h vi nhau, tc
ng qua li ln nhau. Tt c cc yu t u hnh thnh, pht trin trn c
s h tng, song yu t khc nhau c quan h khc nhau i vi c s h
tng. C nhng yu t nh chnh tr, php quyn c quan h trc tip vi
c s h tng; cn cc yu t nh trit hc, tn gio, ngh thut ch quan
h gin tip.
Trong x hi c giai cp, kin trc thng tng mang tnh giai cp.
chnh l cuc u tranh v mt chnh tr, t tng gia cc giai cp i
khng, trong , c trng l s thng tr v mt chnh tr- t tng ca
giai cp thng tr. Trong chnh tr, Nh nc ng vai tr quan trng nht.
N tiu biu cho ch chnh tr ca mt x hi nht nh. Nh c Nh
nc, giai cp thng tr mi thc hin c s thng tr ca mnh v tt c
cc mt ca i sng x hi.
- C s h tng v kin trc thng tng l hai mt cu thnh ca
hnh thi kinh t- x hi, chng thng nht bin chng vi nhau, tc ng
qua li ln nhau, trong , c s h tng quyt nh kin trc thng
tng; song kin trc thng tng cng c tc ng tch cc tr li c s
h tng.
Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng
trc ht th hin ch: mi c s h tng s hnh thnh nn mt kin
trc thng tng tng ng vi n. Tnh cht ca c s h tng quyt nh
tnh cht ca kin trc thng tng. Trong x hi c giai cp, giai cp no
thng tr v kinh t th cng gi a v thng tr v mt chnh tr v i
sng tinh thn ca x hi. Cc mu thun trong lnh vc kinh t, xt n
cng, quyt nh cc mu thun trong lnh vc chnh tr, t tng; cuc
u tranh giai cp v chnh tr, t tng l biu hin nhng i khng giai
cp trong i sng kinh t. Tt c cc yu t ca kin trc thng tng
nh Nh nc, php quyn, trit hc, tn gio... u trc tip hay gin
tip ph thuc vo c s h tng, do c s h tng quyt nh.
Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng
cn th hin ch: c s h tng thay i th kin trc thng tng cng
Su tp T Thnh L
347
thay i theo. C. Mc vit: "C s kinh t thay i th ton b kin trc
thng tng s cng b o ln t nhiu, nhanh chng" (1)
S thay i ca kin trc thng tng khng ch din ra trong giai
on thay th hnh thi kinh t- x hi ny bng hnh thi kinh t- x hi
khc, m cn din ra trong qu trnh bin i ca mi mt hnh thi kinh
t- x hi. Trong cc yu t ca kin trc thng tng, c nhng yu t
thay i nhanh chng cng vi s thay i ca c s h tng nh chnh
tr, php quyn; nhng cng c nhng yu t thay i chm nh tn gio,
ngh thut...Trong x hi c giai cp, thay i kin trc thng tng phi
thng qua u tranh giai cp, thng qua cch mng x hi.
Tuy c s h tng quyt nh kin trc thng tng, kin trc
thng tng phi ph hp vi c s h tng, nhng kin trc thng tng
li c tnh c lp tng i trong qu trnh vn ng, pht trin v c
tc ng tch cc tr li c s h tng.
Tt c cc yu t ca kin trc thng tng u tc ng n c s
h tng. Tuy nhin, mi yu t khc nhau c vai tr khc nhau, c cch
thc tc ng khc nhau. Trong x hi c giai cp, Nh nc l yu t tc
ng mnh nht i vi c s h tng v n l b my quyn lc tp trung
ca giai cp thng tr v kinh t. Cc yu t khc ca kin trc thng
tng nh trit hc, o c, tn gio...cng u tc ng n c s h
tng, nhng b Nh nc, php lut chi phi.
S tc ng ca cc yu t kin trc thng tng i vi c s h
tng thng din ra theo nhiu xu hng khc nhau. Trong , chc nng
x hi ca kin trc thng tng thng tr l xy dng, cng c, pht trin
v bo v c s h tng sinh ra n, chng li mi nguy c lm suy yu
hoc ph hoi ch kinh t . Mi giai cp ch c th gi vng c s
thng tr v kinh t chng no xc lp v cng c c s thng tr v
chnh tr, t tng.
S tc ng ca kin trc thng tng i vi c s h tng din ra
theo hai chiu. Nu kin trc thng tng tc ng ph hp vi cc quy
lut kinh t khch quan th n l ng lc mnh m thc y kinh t pht
trin; nu tc ng ngc li, s km hm pht trin kinh t, km hm tin
b x hi.
(1)
Sd, tp 13, tr. 15
Su tp T Thnh L
348
Tuy kin trc thng tng c tc ng mnh m i vi s pht
trin kinh t, nhng khng lm thay i c xu hng pht trin khch
quan ca x hi. Xt n cng, nhn t kinh t quyt nh kin trc
thng tng. Nu kin trc thng tng km hm pht trin kinh t th
sm hay mun, bng cch ny hay cch khc, kin trc thng tng c s
c thay th bng kin trc thng tng mi tin b thc y kinh t
tip tc pht trin.
c) S pht trin ca cc hnh thi kinh t- x hi l mt qu trnh
lch s - t nhin
X hi loi ngi pht trin tri qua nhiu hnh thi kinh t- x hi
ni tip nhau. Trn c s pht hin ra cc quy lut vn ng, pht trin
khch quan ca x hi, C. Mc i n kt lun: "S pht trin ca
nhng hnh thi kinh t- x hi l mt qu trnh lch s- t nhin"(1)
Khng nh "s pht trin ca nhng hnh thi kinh t- x hi l
mt qu trnh lch s- t nhin" l khng nh: cc hnh thi kinh t- x
hi vn ng, pht trin theo cc quy lut khch quan, ch khng phi
theo mun ch quan ca con ngi. V.I. Lnin vit: "Mc coi s vn
ng x hi l mt qu trnh lch s - t nhin, chu s chi phi ca nhng
quy lut khng nhng khng ph thuc vo ch, thc v nh ca
con ngi m tri li, cn quyt nh ch, thc v nh ca con
ngi"(2)
S vn ng, pht trin ca cc hnh thi kinh t- x hi va b chi
phi bi cc quy lut ph bin, va b chi phi bi cc quy lut ring, c
th. Cc quy lut vn ng pht trin ph bin ca x hi l quy lut v s
ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn
xut, quy lut c s h tng quyt nh kin trc thng tng v cc quy
lut khc. Chnh s tc ng ca cc quy lut khch quan m cc hnh
thi kinh t- x hi vn ng, pht trin t thp n cao.
Ngun gc su xa ca s vn ng, pht trin ca cc hnh thi
kinh t - x hi l s pht trin ca lc lng sn xut. Chnh s pht
trin ca lc lng sn xut quyt nh lm thay i quan h sn xut.
n lt mnh, quan h sn xut thay i s lm cho kin trc thng
tng thay i theo, v do m cc hnh thi kinh t- x hi vn ng,
pht trin t thp n cao, t hnh thi kinh t- x hi ny ln hnh thi
(1)
(2)
V.I. Lnin, Ton tp, tp 1, NXB Tin b, M.1974, tr. 200.
Su tp T Thnh L
349
kinh t - x hi khc cao hn. V.I. Lnin vit: "Ch c em quy nhng
quan h x hi vo nhng quan h sn xut v em quy nhng quan h
sn xut vo trnh ca nhng lc lng sn xut th ngi ta mi c
c mt c s vng chc quan nim s pht trin ca nhng hnh thi
x hi l mt qu trnh lch s - t nhin"(1). S tc ng ca cc quy lut
khch quan lm cho cc hnh thi kinh t - x hi pht trin thay th nhau
t thp n cao, l con ng pht trin chung ca nhn loi.
Tuy nhin, con ng pht trin ca mi dn tc khng ch b chi
phi bi cc quy lut chung, m cn b tc ng bi cc iu kin pht
trin c th ca mi dn tc, nh v iu kin t nhin, v chnh tr, v
truyn thng vn ha, v tc ng quc t...V vy, lch s pht trin nhn
loi va tun theo nhng quy lut chung, va rt phong ph, a dng.
V.I. Lnin ch ra: "Tnh quy lut chung ca s pht trin trong lch s
ton th gii khng loi tr m tri li, cn bao hm mt s giai on
pht trin mang nhng c im hoc v hnh thc, hoc v trnh t ca
s pht trin"(2). Tnh phong ph a dng ni ln tnh c o ring trong
lch s pht trin ca mi dn tc. Tnh phong ph a dng mt mt
th hin ch: cng mt hnh thi kinh t - x hi nhng cc nc
khc nhau c nhng hnh thc c th khc nhau; mt khc th hin: c
nhng dn tc ln lt tri qua tt c cc hnh thi kinh t- x hi t thp
n cao, nhng cng c nhng dn tc b qua mt hay mt s hnh thi
kinh t- x hi no . Vic b qua cng din ra theo mt qu trnh
lch s- t nhin ch khng phi theo mun ch quan.
Nh vy, qu trnh lch s- t nhin ca s pht trin x hi chng
nhng din ra theo con ng pht trin tun t, m cn bao hm c s
b qua, trong nhng iu kin nht nh, mt hoc mt vi hnh thi kinh
t- x hi nht nh.
4. Tnh khoa hc v vai tr phng php lun ca l lun hnh
thi kinh t- x hi
Trc Mc, ch ngha duy tm gi vai tr chi phi trong vic gii
thch v i sng x hi. S ra i l lun hnh thi kinh t- x hi l mt
bc chuyn bin cch mng trong nhn thc v i sng x hi. L lun
a li quan im duy vt v x hi, ch ra sn xut vt cht l c s
ca i sng x hi, phng thc sn xut quyt nh qu trnh sinh hot
(1)
(2)
Sd, tr. 163

V.I. Lnin, Ton tp, tp 45, NXB Tin b, M.1978, tr. 431
Su tp T Thnh L
350
chnh tr, v tinh thn ni chung. L lun cng ch ra x hi l mt h
thng c cu trc phc tp, trong cc mt, cc lnh vc c mi quan h
cht ch vi nhau tc ng qua li ln nhau mt cch bin chng. ng
thi, l lun cng ch ra ng lc bn trong ca s vn ng pht trin
x hi; ch ra cc quy lut vn ng, pht trin khch quan ca x hi, v
do ch ra s pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi l mt qu
trnh lch s - t nhin. L lun mang li mt phng php lun tht
s khoa hc cho nhn thc v hot ng thc tin ci to x hi theo con
ng tin b.
Vai tr phng php lun ca l lun hnh thi kinh t - x hi th
hin ch:
- Th nht: L lun hnh thi kinh t- x hi ch ra: sn xut vt
cht l c s ca i sng x hi, phng thc sn xut quyt nh qu
trnh sinh hot x hi, chnh tr v tinh thn ni chung. iu cho thy,
khng th xut pht t thc t tng, t ch ca con ngi gii
thch v i sng x hi, m ngc li, phi tm c s su xa ca cc hin
tng x hi t trong sn xut, t phng thc sn xut. S thng li ca
x hi ny i vi x hi khc, suy n cng phi to ra c mt phng
thc sn xut mi tin b hn, nng sut lao ng cao hn phng thc
sn xut c.
- Th hai: L lun hnh thi kinh t- x hi ch ra, x hi khng
phi l mt s kt hp mt cch ngu nhin, my mc gia cc c nhn,
m l mt c th sng sinh ng, cc mt thng nht cht ch vi nhau,
tc ng qua li ln nhau. Trong , quan h sn xut l quan h c bn,
quyt nh cc quan h x hi khc, l tiu chun khch quan phn bit
cc ch x hi; quan h sn xut li phi ph hp vi mt trnh pht
trin nht nh ca lc lng sn xut. iu cho thy, mun nhn thc
ng i sng x hi phi phn tch mt cch su sc cc mt ca i
sng x hi v mi quan h ln nhau gia chng. Trong , phn tch
quan h sn xut khng th tch ri lc lng sn xut; phn tch cc
quan h x hi khng th tch ri quan h sn xut. Vic ci to x hi c,
xy dng x hi mi phi tin hnh mt cch ng b tt c cc mt ca
i sng x hi: t lc lng sn xut n quan h sn xut, t c s h
tng n kin trc thng tng, trong xy dng lc lng sn xut mi
l ci c ngha quyt nh.
- Th ba: L lun hnh thi kinh t- x hi ch ra: s pht trin ca
cc hnh thi kinh t- x hi l mt qu trnh lch s- t nhin, tc din ra
theo cc quy lut khch quan, ch khng phi theo mun ch quan.
Su tp T Thnh L
351
iu cho thy, nhn thc ng v i sng x hi, v vn ng pht
trin ca x hi phi i su nghin cu tm ra c cc quy lut vn ng
pht trin khch quan ca x hi ni chung, tng x hi c th ni ring.
V.I. Lnin vit: "X hi l mt c th sng ang pht trin khng ngng
(ch khng phi l mt ci g c kt thnh mt cch my mc v do
cho php c th ty phi hp cc yu t x hi nh th no cng c),
mt c th m mun nghin cu n th phi phn tch mt cch khch
quan nhng quan h sn xut cu thnh mt hnh thi x hi nht nh v
cn phi nghin cu nhng quy lut vn hnh v pht trin ca hnh thi
x hi "(1). Vic ci to x hi c, xy dng x hi mi i hi phi
nhn thc v vn dng ng quy lut khch quan, chng ch quan duy
ch.
- Th t: L lun hnh thi kinh t- x hi va ch ra quy lut pht
trin chung ca nhn loi, va ch ra mi dn tc do iu kin lch s- c
th m c con ng pht trin ring, c th. iu cho thy, nhn
thc ng n con ng pht trin ca mi dn tc phi kt hp cht ch
gia vic nghin cu nhng quy lut chung vi vic nghin cu mt cch
c th iu kin c th ca mi dn tc v iu kin t nhin, v truyn
thng vn ha, v quan h giai cp v iu kin quc t... iu cng
c ngha l phi kt hp cht ch phng php lgc vi phng php lch
s trong nghin cu con ng pht trin ca mi dn tc. Trong hot
ng thc tin i hi phi vn dng mt cch sng to nhng quy lut
chung vo nhng iu kin c th ca mi quc gia, dn tc tm ra con
ng i mt cch ng n nht.
K t khi C. Mc xy dng nn l lun hnh thi kinh t- x hi cho
n nay, loi ngi c nhiu bc pht trin ht sc to ln v mi mt,
nhng l lun vn gi nguyn gi tr. N vn l phng php lun tht
s khoa hc i vi nhn thc v thc tin x hi. Tuy nhin, theo V.I.
Lnin, l lun "khng bao gi c tham vng gii thch tt c, m ch c
mun vch ra phng php... duy nht khoa hc gii thch lch s" (1)
Ngy nay c quan im cho rng cn thay th l lun bng cch
tip cn khc, nht l cch tip cn theo cc nn vn minh. Theo cch tip
cn ny, ngi ta phn chia lch s pht trin nhn loi thnh ba nn vn
minh: vn minh nng nghip, vn minh cng nghip, vn minh hu cng
nghip (hay cn gi l vn minh tr tu, vn minh tin hc). y l cch
(1)
(1)
V.I. Lnin, Ton tp, tp 1, NXB Tin b, M.1974, tr.198

Sd, tp 1, tr. 171
Su tp T Thnh L
352
phn chia c s dng kh rng ri hin nay. Mt trong nhng i biu
xut sc ca cch tip cn ny l ng Alvin Toffler, nh tng lai hc ni
ting ngi M. T tng v ba nn vn minh c th hin tp trung
trong cun sch "Ln sng th ba" ca ng. Trong , ng phn chia
lch s pht trin ca nhn loi cho n nay thnh ba ln sng (hay ba nn
vn minh). C th khi qut ba ln sng (ba nn vn minh) m ng
phn chia nh sau:
Ln sng th nht (bt u t x hi nguyn thy chuyn ln vn
minh nng nghip). Thi nguyn thy, con ngi sng theo th tc, b lc
v c tnh by n, sinh sng bng cu c, sn bn, hi lm sau
chuyn ln vn minh nng nghip. Trong nn vn minh ny, hnh thnh
nn lng mc, sng nh c, i vo sn xut nng nghip, t ai l c s
kinh t. i sng c t chc xung quanh lng mc, s phn cng lao
ng cn n gin. Nn kinh t khp kn, mi cng ng t sn xut hu
ht cc sn phm tha mn nhu cu ring ca mnh.
Ln sng th hai (hay vn minh cng nghip). T vn minh nng
nghip, x hi loi ngi chuyn ln vn minh cng nghip. Nn vn
minh ny bt u t nhng nm 1650- 1750. N c thc hin thng qua
cuc cch mng cng nghip. Trong nn vn minh ny, phn cng lao
ng x hi su sc: chuyn mn ha v tp trung ha sn xut. Cng
nghip pht trin v gi vai tr thng tr trong nn kinh t.
Ln sng th ba (hay vn minh hu cng nghip) bt u M t
nm 1955, sau n Anh, Php, c, Nht...Nn vn minh ny gn lin
vi vic ra i nhng ngnh khoa hc mi vo nhng nm 50 ca th k
XX, nh: lng t, tin hc, sinh hc phn t, i dng hc, k thut ht
nhn, sinh thi hc, khoa hc v v tr... T , xut hin nhng ngnh
cng nghip mi nh: cng nghip in t, cng nghip v tr, x l
thng tin, cng nghip gen... Con ngi i vo s dng cc nng lng
mi nh: nng lng nguyn t, nng lng mt tri, nng lng di
lng t...
Cch phn chia lch s pht trin ca x hi thnh ba nn vn minh,
mc du c cp n cc mt khc ca i sng x hi, nhng ch yu
tp trung vo s pht trin ca sn xut, vo trnh pht trin ca kinh
t. Suy n cng, cch phn chia ny da vo ba trnh pht trin c bn
ca lc lng sn xut: th cng, i cng nghip c kh, v cng ngh
hin i do cuc cch mng khoa hc v cng ngh mang li.
Su tp T Thnh L
353
Cch tip cn s pht trin ca x hi theo ba nn vn minh c
ngha trong vic phn chia cc thi i kinh t, trong vic xem xt trnh
kinh t ca mi nc, cng nh cc giai on tt yu phi tri qua
trong qu trnh pht trin kinh t. Tuy nhin, cch tip cn khng nu
ra c c s phn chia cc ch x hi, cng khng ch ra c mi
quan h gia cc mt trong i sng x hi v quy lut thay th x hi ny
bng x hi khc cao hn. Chnh v vy n khng th thay th c l
lun hnh thi kinh t- x hi.
II. N N T C V C NG A X
C NG A X
I V CON NG I LN
I VIT NAM
1. D bo ca C. Mc v V.I. Lnin v ch ngha x hi:

- C. Mc v Ph. ng ghen vn dng l lun hnh thi kinh t- x
hi phn tch mt x hi hin thc l x hi t bn. Hai ng tm ra
quy lut pht sinh, pht trin v dit vong ca n, ng thi d bo v s
ra i hnh thi kinh t- x hi mi cao hn - hnh thi cng sn ch
ngha- m giai on u l ch ngha x hi.
C. Mc v Ph. ng ghen nh gi cao vai tr lch s ca ch ngha
t bn trong vic pht trin lc lng sn xut, to ra nn i cng nghip
c kh v gn lin vi n l giai cp v sn cch mng. l lc lng
sn xut c tnh cht x hi. Ch ngha t bn cng pht trin th nn i
cng nghip v giai cp v sn cng pht trin. Chnh s ra i ca nn
i cng nghip quyt nh thng li ca ch ngha t bn i vi x
hi phong kin, th n lt n, s pht trin ca nn i cng nghip lm
cho nn sn xut c tnh cht x hi li mu thun vi ch chim hu
t nhn t bn ch ngha. S pht trin ca lc lng sn xut c tnh cht
x hi i hi phi "th tiu mu thun y", phi "t gii thot khi ci
tnh cht t bn ca chng, n ch thc t tha nhn tnh cht ca chng
l nhng lc lng sn xut x hi" (1). iu c ngha l, phi xa b
ch chim hu t nhn t bn ch ngha, xc lp ch s hu c tnh
cht x hi- ch cng hu. V do , mt x hi mi ra i thay th
ch ngha t bn- l ch ngha x hi, ch ngha cng sn.
S ra i ch ngha x hi, ch ngha cng sn khng phi theo
mun ch quan, m da trn nhng tin vt cht do ch ngha t bn
to ra, v l kt qu ca vic gii quyt cc mu thun vn c trong lng
x hi t bn. Do , n phi va k tha, pht trin cc thnh tu vn
(1)
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, tp 20, NXb Chnh tr quc gia, H Ni- 2004, tr. 385
Su tp T Thnh L
354
minh t c trong lng x hi t bn, va xa b tnh cht t bn ca
n; gii phng con ngi khi p bc bc lt, mang li quyn t do, bnh
ng v cc gi tr ch thc ca con ngi.
i n ch ngha x hi, ch ngha cng sn, tt yu phi thng
qua cch mng v sn. C. Mc v Ph. ng ghen d bo rng: "Cuc cch
mng cng sn ch ngha khng nhng c tnh cht dn tc m s ng
thi sy ra trong tt c cc nc vn minh, tc l t nht, Anh, M, Php
v c. Trong mi mt nc , cch mng cng sn ch ngha s pht
trin nhanh hay chm, l ty ch nc no trong nhng nc c
cng nghip pht trin hn, tch ly c nhiu ca ci hn v c nhiu
lc lng sn xut hn"(2).
Trong khi d bo cch mng v sn trc ht n ra cc nc t
bn pht trin, hai ng cng cho rng: khi giai cp v sn cc nc tin
tin ginh c chnh quyn, vi kinh nghim v s gip ca giai
cp v sn cc nc , cc nc lc hu c th pht trin theo con
ng "rt ngn", tng bc ln ch ngha x hi, ch ngha cng sn
khng qua giai on pht trin t bn ch ngha.
- Cui th k XIX u th k XX, ch ngha t bn chuyn t
giai on t do cnh tranh sang giai on c quyn, giai on quc
ch ngha. n giai on ny, tnh cht x hi ca lc lng sn xut
trong cc nc t bn t n trnh cao, v theo V.I Lnin, n lm
cho "nhng quan h sn xut x hi ang thay i", lm cho "nhng quan
h kinh t- t nhn v nhng quan h t hu l mt ci v khng cn ph
hp vi ni dung ca n na" (3). iu i hi phi lm cch mng v
sn xa b ch ngha t bn, xc lp ch ngha x hi, ch ngha cng
sn.
V.I Lnin pht hin ra quy lut pht trin khng u ca ch ngha
t bn, t i n kt lun mi v cch mng v sn, v s thng li
ca ch ngha x hi. ng vit: "S pht trin khng ng u v kinh t
v chnh tr l quy lut tuyt i ca ch ngha t bn. Do , chng ta
thy rng ch ngha x hi c th thng trc ht l trong mt s t nc
t bn ch ngha hoc thm ch ch trong mt nc t bn ch ngha tch
ring ra m ni"(1).
(2)
C. Mc v Ph. ng ghen, Ton tp, tp 4, NXb Chnh tr quc gia, H Ni- 2004, tr. 472
V.I Lnin, Ton tp, tp 27, NXB Tin b, M.1980, tr. 539
(1)
V.I Lnin, Ton tp, tp 27, NXB Tin b, M.1980, tr. 539
(3)
Su tp T Thnh L
355
D on ca V.I Lnin tr thnh s tht. Thng 10 nm 1917,
cch mng v sn n ra v thng li nc Nga, nh nc x hi ch
ngha u tin trn th gii ra i. Song nc Nga khi cn l mt nc
lc hu, ch ngha t bn cha pht trin, quan h gia trng v sn xut
nh cn nng n. Trong iu kin , V.I Lnin pht trin sng to l
lun v con ng i ln ch ngha x hi. ng ch ra hai con ng
c bn qu ln ch ngha x hi:
Con ng th nht: qu trc tip ln ch ngha x hi. y l
con ng tin ln ch ngha x hi i vi cc nc t bn pht trin.
Con ng th hai: qu ln ch ngha x hi thng qua nhiu
khu trung gian, nhiu bc qu . y l con ng tin ln ch ngha
x hi i vi cc nc lc hu, kinh t km pht trin.
V.I Lnin vit: "Khng nghi ng g na, mt nc trong
nhng ngi sn xut tiu nng chim tuyt i a s dn c, ch c th
thc hin cch mng x hi ch ngha bng mt lot nhng bin php qu
c bit, hon ton khng cn thit nhng nc t bn pht trin
trong cng nhn lm thu trong cng nghip v nng nghip chim
tuyt i a s dn c...ch c mt giai cp nh vy mi c th l ch da
v mt x hi, kinh t v chnh tr cho s chuyn trc tip ln ch ngha
x hi. Ch trong nhng nc m giai cp y pht trin y , th mi
c th trc tip t ch ngha t bn ln ch ngha x hi m khng cn
n nhng bin php qu c bit c tnh cht ton quc... Nga,
cng nhn cng nghip l thiu s, cn tiu nng l tuyt i a s. Trong
mt nc nh vy, cuc cch mng x hi ch ngha ch c th thng li
trit vi hai iu kin: iu kin th nht l c s ng h kp thi ca
cuc cch mng x hi ch ngha mt nc hay mt s nc tin
tin...iu kin na l s tha thun gia giai cp v sn ang thc hin
chuyn chnh ca mnh hoc ang nm chnh quyn nh nc vi i a
s nng dn"(1). V.I Lnin phn tch mt cch c th tnh hnh kinh t
nc Nga, v ch ra con ng tin ln ch ngha x hi trong iu kin
nc Nga cn lc hu. ng tha nhn kinh t hng ha nhiu thnh phn,
khuyn khch pht trin sn xut, thc y lu thng hng ha nhm chin
thng tnh trng ngho nn ca t nc. Trong , V.I Lnin c bit
(1)
V.I Lnin, Ton tp, tp 43, NXB Tin b, M.1978, tr. 68-69
Su tp T Thnh L
356
nhn mnh li dng ch ngha t bn, nht l hng vo ch ngha t bn
nh nc, lm khu trung gian chuyn mt nc tiu sn xut ln ch
ngha x hi. V.I Lnin vit: "Ch ngha t bn l xu so vi ch ngha x
hi, ch ngha t bn li l tt so vi thi trung c, vi nn tiu sn xut,
vi ch ngha quan liu do tnh trng phn tn ca nhng ngi tiu sn
xut to nn. V chng ta cha c iu kin chuyn trc tip t nn tiu
sn xut ln ch ngha x hi, bi vy, trong mt mc no , ch ngha
t bn l khng th trnh khi, n l sn vt t nhin ca nn tiu sn xut
v trao i; bi vy, chng ta phi li dng ch ngha t bn (nht l bng
cch hng n vo con ng ch ngha t bn nh nc) lm mt xch
trung gian gia nn tiu sn xut v ch ngha x hi, lm phng tin,
con ng, phng php, phng thc tng lc lng sn xut" (2).
2. Ch ngha x hi theo m hnh k hoch ha tp trung v vai
tr lch s ca m hnh .
- Nm 1924, V.I Lnin mt. T Lin X chuyn dn sang xy
dng ch ngha x hi theo m hnh k hoch ha tp trung. M hnh
c nhng c trng c bn sau:
+ Da trn ch cng hu v t liu sn xut ch yu di hai
hnh thc: ton dn v tp th.
+ Vic sn xut ci g, nh th no, phn phi cho ai, gi c nh th
no c quyt nh t nh nc v mang tnh php lnh.
+ Phn phi mang tnh cht bnh qun v trc tip bng hin vt l
ch yu, xem nh cc quan h hng ha - tin t.
+ Nh nc qun l bng mnh lnh hnh chnh l ch yu, xem
nh cc bin php kinh t.
Trong iu kin Lin X b cc nc t bn bao vy, m hnh
c vai tr to ln trong vic huy ng sc ngi, sc ca vo s nghip
xy dng t nc. Ch trong mt thi gian ngn, Lin X thc hin
thng li s nghip cng nghip ha, to ra c mt nn cng nghip
hin i. n khi chin tranh th gii th hai n ra, nhn dn Lin X
phi tin hnh cuc chin tranh v quc v i. Trong iu kin , m
hnh k hoch ha tp trung mt ln na pht huy vai tr tch cc trong
(2)
Sd, tp 43, tr.376.
Su tp T Thnh L
357
vic huy ng sc ngi, sc ca cho chin tranh- mt trong nhng nhn
t quyt nh thng li trong chin tranh.
Vi nhng thng li to ln m nhn dn Lin X t c, dn
n quan im cho rng: m hnh k hoch ha tp trung l m hnh kinh
t ca ch ngha x hi, cn kinh t th trng l m hnh kinh t ca ch
ngha t bn. T , sau chin tranh th gii th hai, tt c cc nc la
chn con ng x hi ch ngha u theo m hnh k hoch ha tp
trung. Song, m hnh dn dn bc l nhng hn ch ca n, nh:
khng khai thc c cc nng lc sn xut trong nc, khng pht huy
c nhit tnh v tnh ch ng sng to ca con ngi trong qu trnh
lao ng sn xut, khng y nhanh c s tin b khoa hc v cng
ngh, khng m rng c quan h kinh t quc t... T , nng sut lao
ng x hi thp, hng ha ngho nn v cht lng km... ng thi
cng ra b my hnh chnh quan liu, ch quan duy ch. iu
chng t m hnh khng p ng c yu cu pht trin ca lc
lng sn xut hin i, nht l khi cuc cch mng khoa hc v cng
ngh ang pht trin mnh m. M hnh khng cn thch hp na,
nhng do chm nhn thc v i mi dn n khng hong kinh t- x
hi trong h thng x hi ch ngha c xc lp sau cch mng thng
Mi Nga. S khng hong dn n s sp ch ngha x hi
Lin X v ng u. Thc cht s sp l sp ca m hnh ch
ngha x hi tp trung, quan liu, bao cp.
3. Nhng biu hin mi ca thi i v vn qu ln ch
ngha x hi.
Trong lc ch ngha x hi b khng hong trm trng dn n sp
Lin X v ng u, th ch ngha t bn li t c nhiu thnh
tu to ln v kinh t, khoa hc v cng ngh, cng nh nhiu mt khc
ca i sng x hi. T , c quan im ph nhn ch ngha x hi, l
tng ha ch ngha t bn. Thc cht quan im ng nht ch
ngha x hi vi m hnh ch ngha x hi tp trung, quan liu, bao cp;
ng nht nhng thnh tu t c ca nhn loi vi ch ngha t bn.
R rng, y l s ln ln gia hin tng vi bn cht; gia ngu nhin
vi tt nhin ca lch s.
Nh trn phn tch, ch ngha x hi Lin X trc y ra i
trong mt iu kin c bit v n pht huy tc dng tch cc trong
iu kin . Khi iu kin lch s thay i, m hnh khng cn ph
hp na, nhng khng sm pht hin i mi, lm cho mu thun kinh
Su tp T Thnh L
358
t- x hi tr nn su sc v dn n khng hong, sp . y l s
sp ca mt m hnh c th, ch khng phi l s sp ca ch ngha
x hi vi tnh cch l mt x hi cao hn ch ngha t bn. Hn na,
vic xy dng mt x hi mi l mt vic ht sc kh khn, phc tp,
nhng vp vp, thm ch v tm thi l iu kh trnh khi. Nhng
v khng phi l lun c bc b mt xu hng pht trin tt yu ca
x hi, m l mang li nhng kinh nghim nhn thc ngy cng ng
n hn v ch ngha x hi v con ng i ln ch ngha x hi.
Nhn thc v ch ngha x hi li khng th tch ri nhn thc mt
cch ng n v s vn ng, pht trin v dit vong ca ch ngha t
bn. Nhng thnh tu m ch ngha t bn t c trong thi gian qua
chng t vai tr lch s ca n cha chm dt. Song, chnh nhng thnh
tu li tr thnh ci i lp vi ch ngha t bn, thnh nhng tin
vt cht cho s ra i ch ngha x hi. Cc d bo v ch ngha x hi
phi da trn nhng tin hin thc . Vic phn tch mt cch khch
quan cc c im, cc xu hng vn ng pht trin ca x hi loi
ngi hin nay l c s ca cc d on khoa hc v ch ngha x hi.
Nhng bin i trong thi i chng ta khng th tch ri cuc
cch mng khoa hc v cng ngh, cng nh nhng thnh tu do cuc
cch mng mang li. Trong lch s, cuc cch mng cng nghip cc
nc Ty u vo th k XVIII- XIX to ra nn i cng nghip c kh,
v n l nn tng vt cht cho s thng li ca ch ngha t bn i vi
phong kin. Ngy nay, chnh cuc cch mng khoa hc v cng ngh s
to ra tin vt cht thay th ch ngha t bn bng x hi mi cao
hnch ngha x hi, ch ngha cng sn. Cuc cch mng ny c bt
u vo gia th k XX v pht trin rt nhanh chng, nht l t nhng
nm 80 ca th k XX n nay. N lm cho lc lng sn xut thay i
mt cch cn bn: chuyn t cng nghip c kh ln sn xut t ng, s
dng ngy cng ph bin cc cng ngh hin i, cc nguyn vt liu mi
v cc ngun nng lng mi.
Cuc cch mng bin "khoa hc tr thnh lc lng sn xut
trc tip", lm cho ngi lao ng ngy cng c tr tu ha v lao ng
tr tu ngy cng tr thnh lc lng lao ng ch yu. Sn xut pht trin
theo chiu su, hm lng cht xm chim t trng ln trong gi thnh
sn phm (hin nay cc sn phm c cht lng cao, hm lng cht xm
chim khong 60 - 70% gi thnh sn phm). Vi v tr c tnh quyt nh
ca khoa hc, cng ngh v lao ng tr tu trong nn sn xut hin i,
Su tp T Thnh L
359
kinh t th gii chuyn ln mt trnh mi v cht- kinh t tri thc.
Vn hnh thnh, pht trin kinh t tri thc ang l vn c tnh thi
s.
S pht trin ca lc lng sn xut hin i gn lin vi qu trnh
phn cng lao ng din ra ngy cng su sc. Qu trnh phn cng lao
ng trong thi i hin nay khng ch din ra trong phm vi mt nc,
m cn trn phm vi quc t v khu vc. iu lm cho lc lng
sn xut mang tnh quc t. Qu trnh ton cu ha l mt xu hng pht
trin tt yu ca nhn loi v hi nhp kinh t quc t cng c t ra
i vi tt c cc nc.
Cuc cch mng khoa hc v cng ngh trong thi i chng ta
lm cho lc lng sn xut c bc pht trin thay i cn bn v cht.
Vi s pht trin ca lc lng sn xut ko theo lm thay i tt c
cc mt ca i sng x hi. Nhng s thay i l nhng tin vt
cht cn thit cho s ra i ca ch ngha x hi, ch ngha cng sn.
Nhng thnh tu l kt qu ca s pht trin ca ch ngha t bn,
nhng ng thi n li tr thnh ci i lp vi ch ngha t bn. Mu
thun tt yu s a gii quyt, v ch ngha t bn s mt i, ch
ngha x hi, ch ngha cng sn s ra i thay th. S ra i ch ngha x
hi l kt qu hp quy lut do s pht trin ca ch ngha t bn to ra.
Cho nn, vn qu ln ch ngha x hi vn l xu hng ca thi i.
Vn c t ra cc nc khc nhau vi nhng mc khc nhau
v s c gii quyt ph hp vi iu kin c th ca mi nc.
4. V con ng i ln ch ngha x hi Vit Nam
a) Qu ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha s vn dng sng to l lun hnh thi kinh t- x hi vo iu kin c
th Vit Nam
Vn dng sng to ch ngha Mc- Lnin vo iu kin c th ca
nc ta, ng ta khng nh: c lp dn tc v ch ngha x hi khng
tch ri nhau- l quy lut pht trin ca cch mng Vit Nam, l si
ch xuyn sut ng li cch mng ca ng. Vic ng ta lun lun
kin nh con ng tin ln ch ngha x hi l ph hp vi xu hng
ca thi i v iu kin c th nc ta. iu th hin ch:
Th nht: Mc du ch ngha x hi b khng hong v sp ,
nhng l sp m hnh ch ngha x hi tp trung, quan liu, bao
cp, ch khng phi ch ngha x hi vi tnh cch l mt x hi cao hn
Su tp T Thnh L
360
ch ngha t bn. Ch ngha t bn mc du cha ht vai tr lch s, v
ang t c nhiu thnh tu to ln, nht l khoa hc v cng ngh,
nhng nhng thnh tu ch ngha t bn to ra, n lt n li tr thnh
ci ph nh ch ngha t bn v thay th n bng x hi khc cao hnch ngha x hi, ch ngha cng sn. V v vy, la chn con ng tin
ln ch ngha x hi l ph hp vi xu hng ca thi i.
Th hai: c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi l con
ng m ng, Bc H v nhn dn ta la chn t nm 1930. Vi th
thch ca thi gian, con ng tng bc c hin thc ha trn
t nc Vit Nam. Mc du c nhng vp vp, sai lm, nhng con
ng mang li bao nhiu thnh tu v kinh t, vn ha, x hi v
tr thnh cuc sng hin thc ca nhn dn ta. i a s nhn dn ta vn
tin tng vo ch ngha x hi, u tranh v s thng li ca ch ngha x
hi trn t nc ta.
Ch ngha x hi m chng ta ang xy dng " l x hi:
- Do nhn dn lao ng lm ch;
- C mt nn kinh t pht trin cao da trn lc lng sn xut hin
i v ch cng hu v t liu sn xut ch yu;
- C nn vn ha tin tin m bn sc dn tc;
- Con ngi c gii phng khi p bc, bc lt, bt cng, lm
theo nng lc, hng theo lao ng, c cuc sng m no, hnh phc, c
iu kin pht trin ton din c nhn;
- Cc dn tc trong nc bnh ng, on kt, gip ln nhau
cng tin b.
- C quan h hu ngh v hp tc vi nhn dn tt c cc nc trn
th gii"(1).
Mc tiu chung m ng ta ra l: "dn giu, nc mnh, x hi
cng bng, dn ch, vn minh"(2)
V con ng i ln ch ngha x hi nc ta, ng ta ch r:
"Con ng i ln ca nc ta l s pht trin qu ln ch ngha x hi
b qua ch t bn ch ngha, tc l b qua vic xc lp v tr thng tr
ca quan h sn xut v kin trc thng tng t bn ch ngha, nhng
(1)
V.I Lnin, Ton tp, tp 43, NXB Tin b, M.1978, tr. 68-69.
(2)
ng cng sn Vit Nam- Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. NXB Chnh tr
quc gia, H Ni- 2001, tr. 79-80
Su tp T Thnh L
361
tip thu, k tha nhng thnh tu m nhn loi t c di ch t
bn ch ngha, c bit v khoa hc v cng ngh pht trin nhanh lc
lng sn xut, xy dng nn kinh t hin i.
Xy dng ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha, to ra
s bin i v cht ca x hi trn tt c cc lnh vc l s nghip rt kh
khn, phc tp, cho nn phi tri qua mt thi k qu lu di vi nhiu
chng ng, nhiu hnh thc t chc kinh t, x hi c tnh cht qu .
Trong cch lnh vc ca i sng x hi din ra s an xen v u tranh
gia ci mi v ci c"(1)
b) Cng nghip ha, hin i ha l nhim v trung tm ca thi
k qu - s vn dng l lun hnh thi kinh t- x hi trong s
nghip xy dng ch ngha x hi Vit Nam
L lun hnh thi kinh t- x hi ch ra, mi hnh thi kinh t- x
hi c mt lc lng sn xut ca n, hay ni cch khc, c mt c s vt
cht- k thut ca n. c ch ngha x hi phi c c s vt cht k
thut hin i do cuc cch mng khoa hc v cng ngh mang li. Song,
nc ta tin ln ch ngha x hi t mt nn kinh t ph bin l sn xut
nh, lao ng th cng l ch yu, ci thiu thn nht ca chng ta chnh
l cha c nn i cng nghip. V vy, chng ta phi tin hnh cng
nghip ha, hin i ha. Trong thi i ngy nay, cng nghip ha phi
gn lin vi hin i ha t ti trnh cng ngh hin i m nhn
loi to ra. Cng nghip ha, hin i ha nc ta l nhm xy dng
c s vt cht- k thut cho ch ngha x hi. l nhim v trung tm
trong sut thi k qu tin ln ch ngha x hi nc ta.
i hi i biu ton quc ln th IX ca ng ta ra: "Con
ng cng nghip ha, hin i ha nc ta cn v c th rt ngn thi
gian, va c nhng bc tun t, va c bc nhy vt. Pht huy nhng
li t ca t nc, tn dng mi kh nng t trnh cng ngh tin
tin, c bit l cng ngh thng tin v cng ngh sinh hc, tranh th ng
dng ngy cng nhiu hn, mc cao hn v ph bin hn nhng thnh
tu mi v khoa hc v cng ngh, tng bc pht trin kinh t tri thc.
Pht huy ngun lc tr tu v sc mnh tinh thn ca ngi Vit Nam; coi
pht trin gio dc v o to, khoa hc v cng ngh l nn tng v ng
lc ca s nghip cng nghip ha, hin i ha" (1)
(1)
(1)
Sd, tr. 84-85.

Sd, tr. 91
Su tp T Thnh L
362
Hin nay, t nc ta ang y mnh s nghip cng nghip ha,
hin i ha, phn u n nm 2020 v c bn tr thnh mt nc cng
nghip.
y cng l yu t c ngha quyt nh chng li "nguy c tt hu
xa hn v kinh t so vi nhiu nc trong khu vc v trn th gii". S
nghip xy dng ch ngha x hi nc ta ch thc s thnh cng
chng no thc hin thng li s nghip cng nghip ha, hin i ha t
nc.
c) Kt hp gia pht trin lc lng sn xut vi xy dng quan
h sn xut ph hp trong thi k qu tin ln ch ngha x hi
Trong khi khng nh vai tr ca lc lng sn xut, l lun hnh
thi kinh t- x hi cn ch ra, s pht trin ca lc lng sn xut phi
gn lin vi vic xc lp quan h sn xut ph hp. Trong s nghip xy
dng ch ngha x hi nc ta, ng ta khng nh: "Pht trin lc
lng sn xut hin i gn lin vi xy dng quan h sn xut mi ph
hp trn c ba mt: s hu, qun l v phn phi" (2)
Ph hp vi s pht trin lc lng sn xut nc ta, ng ta ch
trng s dng "nhiu hnh thc s hu v t liu sn xut, nhiu thnh
phn kinh t". ng thi, "thc hin nht qun v lu di chnh sch pht
trin nn kinh t hng ha nhiu thnh phn vn ng theo c ch th
trng, c s qun l ca nh nc theo nh hng x hi ch ngha;
chnh l nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha"(3)
Kinh t th trng l thnh tu chung ca vn minh nhn loi. N l
kt qu ca s pht trin lc lng sn xut n mt trnh nht nh,
kt qu ca qu trnh phn cng lao ng x hi v a dng ha cc hnh
thc s hu. n lt n, kinh t th trng l mt ng lc mnh m
thc y lc lng sn xut pht trin.
Xy dng v pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi
ch ngha va ph hp vi xu hng pht trin ca thi i, va ph hp
vi yu cu pht trin lc lng sn xut nc ta, vi yu cu ca qu
trnh xy dng nn kinh t c lp, t ch kt hp vi ch ng hi nhp
kinh t quc t. ng ta khng nh: " Mc ch ca nn kinh t th trng
nh hng x hi ch ngha l pht trin lc lng sn xut, pht trin
(2)
(3)
Sd, tr. 87
Sd, tr. 86.
Su tp T Thnh L
363
kinh t xy dng c s vt cht- k thut ca ch ngha x hi, nng
cao i sng nhn dn"(1).
d) Kt hp gia kinh t vi chnh tr v cc mt khc ca i sng
x hi trong thi k qu tin ln ch ngha x hi
Xut pht t mi quan h gia kinh t vi chnh tr v cc mt khc
ca i sng x hi m l lun hnh thi kinh t - x hi ch ra, trong
qu trnh xy dng ch ngha x hi nc ta, gn lin vi pht trin kinh
t, xy dng nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha, y
mnh cng nghip ha, hin i ha t nc, phi khng ngng i mi
h thng chnh tr, nng cao vai tr lnh o v sc chin u ca ng;
xy dng nh nc php quyn x hi ch ngha, ca dn, do dn v v
dn; nng cao vai tr ca cc t chc qun chng trong s nghip xy
dng v bo v T quc.
ng thi vi pht trin kinh t, phi pht trin vn ha, xy dng
nn vn ha tin tin m bn sc dn tc nhm khng ngng nng cao
i sng tinh thn ca nhn dn; pht trin gio dc, o to nhm nng
cao dn tr, o to nhn lc v bi dng nhn ti; gii quyt tt cc vn
x hi, thc hin cng bng v dn ch trong i sng x hi.
*
*
Tm li, l lun hnh thi kinh t - x hi l mt l lun khoa hc

N cho chng ta mt quan im ng n v mi quan h ln nhau gia
cc mt trong i sng x hi; v s vn ng, pht trin ca x hi. Vi
s pht trin ca khoa hc v thc tin hin nay, l lun vn nguyn
gi tr. N em li mt phng php lun tht s khoa hc phn tch
cc hin tng trong i sng x hi, t vch ra phng hng v
gii php ng n cho hot ng thc tin. L lun c ng ta
vn dng mt cch sng to trong iu kin c th ca nc ta, vch ra
ng li ng n cho s nghip xy dng v bo v T quc.
(1)
Sd, tr. 87.
Su tp T Thnh L
364
Chng IX
GIAI CP, DN TC, N N LOI
TRONG T I I IN NAY V VN DNG VO
S NG IP XY DNG CNX VIT NAM
L lun v giai cp, mi quan h gia giai cp, dn tc v nhn loi
ca ch ngha Mc - Lnin l c s phng php lun quan trng cho cuc
u tranh ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng nhm gii phng
giai cp, gii phng dn tc v nhn loi, xy dng mt x hi thc s cng
bng, dn ch v vn minh. V vy cc i biu t tng ca giai cp t sn
lun tm cch xuyn tc, ph nhn l lun ny.
Trong giai on hin nay, khi tnh hnh kinh t - x hi trn th gii
c nhiu thay i c li cho ch ngha t bn, th s xuyn tc cng tr
nn ro rit hn. iu i hi phi nghin cu vn mt cch c h
thng, thy r c s khoa hc ca l lun mcxt v vn giai cp, dn tc
v nhn loi, t chng li s xuyn tc ca cc th lc th ch.
I. GIAI CP V U TRAN
GIAI CP
1. Khi qut cc quan im ngoi mcxt v giai cp v u

tranh giai cp
a) Quan im ca cc nh t tng trc Mc v giai cp v u
tranh giai cp
Ngay t thi k c i, trong hc thuyt ca mnh, cc nh t tng
phn nh tnh trng x hi phn chia thnh giai cp v u tranh giai
cp.
Trung Quc t thin nin k II TCN hnh thnh x hi chim
hu n l. Lch s x hi chim hu n l Trung Quc c i l lch s u
tranh tn khc gia cc giai cp, cc tng lp x hi to iu kin cho
vic hnh thnh cc trng phi t tng chnh tr khc nhau ra i.
H t tng ca gii qu tc ch n khng nh tnh cht thn thnh
ca quyn lc nh vua v ca gii qu tc. Vua c coi l Thin t,
Con tri, vng lnh tri cai tr quc gia. Cc quan li, cc chc tc
do vua phong tng, l thi hnh mnh lnh ca vua cai tr dn, cai tr
tng lp lao ng n l. Bng hc thuyt quyn uy ca tri , giai cp
Su tp T Thnh L
365
thng tr bc lt tng lp lao ng v n l. Nh t tng ln ca Trung
Quc thi c i l Khng T cng a ra hc thuyt bo v li ch ca
gii qu tc. ng cho rng ngi qun t v k tiu nhn l nhng hng
ngi c a v x hi v nhn cch khc nhau. Ngi qun t l ngi
sang c quyn lc ln, k tiu nhn l ngi hn, km lun phi phc tng
quyn lc ca ngi qun t. Gia ngi qun t, ngi quyn qu v
ngi tiu nhn (ngi hn) phi c s cch bit, nu khng th s lon.
ng ni: Nu xa b s cch bit gia qu tc vi dn thng th lc
lm th no chng t uy tn v s cao c ca qu tc? hn na, khi
quc gia s ra sao nu khng c s phn bit gia ngi quyn qu v k
thng dn(1).
Nh t tng Lo T (Th k VI-V TCN) vi t tng bo v li ch
ca nhng ngi nng dn b ph sn chng li quyn lc ca vua cha v
qu tc. Cun o c kinh c cc t ca ng son tho vo th k
IV-III TCN th hin r t tng ca Lo T. ng ln n ch thu m
nng n, s p bc, lng hnh ca nhng k bc lt, ca vua cha. ng so
snh s i ngho ca nhn dn lao ng vi s xa hoa ca bn giu c v
cho rng s xa hoa ny l kt qu ca vic cp bc ngi dn lao ng.
Trong t tng ny ca Lo T thy s i lp gia qu tc, ch n vi
n l, tng lp ngi dn lao ng.
Nh t tng Mc T (479-381 TrCN) trong hc thuyt kim i
ca ng phn nh s phn chia giai cp v u tranh giai cp trong x hi.
ng tha nhn trong x hi c cc ng cp nh: s, nng, cng, thng.
ng ln n ch phn bit ng cp gia qu tc, v thng dn v i
phi c quyn bnh ng cho cc tng lp trong x hi. ng cho rng:
Ngi lm ngh nng, cng, thng nu c kh nng th phi c tin
c, ngi c ti cho chc tc, ngi c cng c trng thng, quan li
khng c dng dng t c, dn chng khng b h thp.
n c i, nhng ti liu lch s u chng minh rng trong x
hi tn ti cc ng cp Vcna. l nhng nhm x hi khc nhau ca
nhng ngi t do khng bnh ng v quyn hn, trch nhim v v tr x
hi. Ngay trong kinh Va (ra i vo khong thin nin k II TCN) ghi
r 4 loi Vacna ca ngi t do:
1. Vacna t t - Blamn
(1)
Trch theo cun: Lch s cc hc thuyt chnh tr, NXB VHTT, H Ni 2001, trang 58
Su tp T Thnh L
366
2. Vacna chin binh Ksatri
3. Vacna Vaisia bao gm nhng ngi lm rung cng x; th th
cng v thng nhn
4. Vacna Xudra bao gm nhng ngi ngho kh, b y o vo
hon cnh nh n l.
Vacna t t- Blamn l nhng ng cp c quyn y , cn
Vacna Xudra l nhng ngi ngho khng c quyn g. C bn phn phc
v ba Vacna trn. Khng ai c ganh t vi s giu c, quyn qu ca
ngi khc. Kinh Va tha nhn quyn lc ca Vacna t t - Blamn
l do thin nh.
Hy Lp c i trong cc hc thuyt v chnh tr x hi ca cc nh
t tng nh Hraclit, mcrit, Xcrat, Platn u tha nhn x hi c
s phn chia thnh cc giai cp, cc tng lp x hi i lp nhau v thng
xuyn u tranh vi nhau. Platn cho rng trong nh nc l tng tn ti
cc tng lp ngi nh : th nht, cc nh thng thi, cc nh trit hc
a v cao nht; th hai, cc chin binh a v thp hn l nhng ngi
dng cm, c ch cao, c nhim v bo v quc gia; th ba, l nhng
ngi nng dn v th th cng l nhng ngi c sc khe, c nhim
v lao ng sn xut, cung cp lng thc, thc phm, vt dng cho quc
gia. Theo Platn x hi cn phi duy tr cc hng ngi khc nhau, do
khng th c s hon ton bnh ng gia mi ngi. Cng l l ch mi
hng ngi phi sng ng vi tng lp mnh, phi bit phn mnh. Platn
bo v quyn thng tr ca tng lp qu tc ch n, mt khc cng tha
nhn s hu t nhn l ngun gc sinh ra s phn cc qu ln v ti sn v
mun xo b s hu t nhn.
Aritxtt, vi tc phm chnh tr v chnh th Aten ca mnh, cho
rng: trong x hi c mt loi ngi cm quyn, thng tr v mt loi khc
l k b tr v n l. Ch n l, l nn tng, iu kin cn thit cho s
tn ti ca nh nc.
Nh vy ngay t thi c i c Trung Quc, n , Hy Lp u
xut hin nhng t tng phn nh v s phn chia x hi thnh giai cp
v cuc u tranh gia cc giai cp. Cc t tng v giai cp v u tranh
giai cp thi c i cha a ra c mt nh ngha khi qut v giai
cp, m ch tha nhn giai cp l nhng loi ngi c quyn lc, c a v
v chc nng khc nhau trong x hi. H cn cho rng ngun gc ca s
Su tp T Thnh L
367
phn chia thnh nhng hng ngi khc nhau (hay ngun gc giai cp) l
do thng , thn thnh quy nh.
Khi ch ngha t bn hnh thnh, cuc u tranh gia giai cp t sn
v giai cp a ch qu tc xut hin, quan nim v giai cp v u tranh
giai cp tr nn r rng hn. Cc nh t tng ni ting thi k ny nh
Tmat Mor (1478 - 1535) ca Anh; Tma Cmpanenla (1568 - 1639)
ca Italia; Ging-gic Rt-x (1712 - 1778) ca Php u nu ln t tng
cho rng giai cp l nhng tng lp ngi c quyn lc, a v khc nhau
trong x hi; giai cp v s u tranh giai cp, s bt cng, mt dn ch
trong x hi c nguyn nhn khch quan t trong s pht trin kinh t,
trong hnh thc s hu v ti sn. Tuy nhin h cha thc s thy c c
s kinh t ca giai cp, cn chu nh hng kh nng n quan im ca c
c gio, vn ng trn quan im t nhin thn lun v cc qu trnh lch
s x hi gii thch hin tng giai cp.
Xanh-xi-mng (1760-1825) tin xa hn. ng cho rng, xc lp
quyn s hu l c s ca kin trc x hi, tiu chun phn bit s khc
nhau ca x hi l ch s hu. ng a ra nhiu kin v giai cp v
u tranh giai cp. Lc u ng chia x hi thnh 3 giai cp: cc nh khoa
hc, ch s hu v khng c s hu. Theo ng u tranh giai cp l c
trng ca bt c x hi no c p bc bc lt. Cuc u tranh th hin
nguyn vng ca cc giai cp mun xc lp mt trt t x hi ph hp nht
vi li ch ca h trong qu trnh sn xut. ng a ra mt t tng su sc
rng cuc cch mng Php l do cuc u tranh giai cp gay gt ra; hn
na khng phi ch l cuc u tranh gia bn phong kin v giai cp t
sn m cn l cuc u tranh gia nhng ngi hu sn vi nhng ngi
khng c ti sn.
Tuy nhin, cng lao ln nht trong vic pht hin ra vn giai cp
v u tranh giai cp li thuc v nhng nh s hc Php nh G. Phrngxoa Ghi-d (1778-1874). -guy-xtanh Chi-e-ry (1795-1856), Phrng-xoa
Mi-nhe (1796-1884). Theo quan im ca cc nh s hc Php, nhng s
thay i quan h s hu v ti sn, ch yu l quan h s hu v rung t
a n s thay i v quan h giai cp v s thay i v ch chnh
tr. Nhng t tng tin b v su sc ny c Mc v ngghen nh gi
rt cao. N th hin s mong mun tm mt c s khch quan t trong
nhng iu kin x hi hin thc ca cuc u tranh giai cp gii quyt
vn giai cp. Tuy nhin cc nh s hc li quan nim s hnh thnh
Su tp T Thnh L
368
giai cp v nh nc l da trn c s chinh phc bng bo lc v s tan r
x hi c, bng s n dch ca nhng dn tc v b lc ny i vi dn tc
v b lc khc. H thy c mu thun trong x hi t bn, nhng li
mun xo nho s i khng bng vic iu ho gia cc giai cp.
Tm li cc nh t tng trc Mc nu ln c nhiu t tng
c gi tr v vn giai cp v u tranh giai cp. Nhng t tng l
tin cho s ra i l lun ca ch ngha Mc v giai cp v u tranh
giai cp sau ny.
b) Quan im ca cc nh t tng t sn hin nay v giai cp v
u tranh giai cp
Cc nh t tng ca giai cp t sn lun tm cch ph nhn hc
thuyt giai cp v u tranh giai cp ca ch ngha Mc - Lnin bng
nhng phng php v nhng mc khc nhau.
Mt s hc gi t sn ph nhn hon ton hc thuyt giai cp v u
tranh giai cp. H cho rng Mc qu nhn mnh n s i lp gia giai
cp t sn v giai cp v sn khi xy dng hc thuyt v gia cp. Theo h
giai cp khng phi l hin tng ph bin, qui lut u tranh giai cp
khng phi l qui lut chung cho mi x hi. Do vy khng th p dng
cho x hi t bn c.
M c quan im coi l lun giai cp v u tranh giai cp khng
vn dng vo M c v quan h s hu M thay i, khng cn giai
cp v sn na. Cng nhn M cng c hng li nhun do mua c
phiu v c c phn trong cng ty. Hn na, hin nay do kinh t tri thc
pht trin, s hu tr tu c m bo, do vy mi ngi u c s hu v
u t do, bnh ng. S phn bit giai cp tr nn v ngha, mu thun
gia cc giai cp v u tranh giai cp cng khng cn.
Mt s hc gi t sn khc tuy c tha nhn s phn chia x hi
thnh giai cp, nhng li tm cch bc b quan nim v giai cp ca ch
ngha Mc - Lnin, bc b c s kinh t ca giai cp v u tranh giai cp,
m ch ngha Mc - Lnin nu ra. H gii thch ngun gc giai cp t c
s sinh hc nh t cht cu to nn c th, cu trc hon thin hay khng
hon thin ca c th. Hoc mt s ngi cn ly cc tiu ch nh trng
thi tm l, kh nng tr tu, ngh nghip lm c s phn chia thnh giai
cp. Mt s khc li ch cn c vo thu nhp phn bit giai cp.
Su tp T Thnh L
369
Trong phong tro cng sn v cng nhn quc t cng xut hin
nhng quan im sai lm v u tranh giai cp.
Quan im "hu khuynh" (nh Cau-xki v Bec-xtanh c trc
y) tuy tha nhn c s kinh t ca giai cp, nhng li mun dng phng
php ci lng gii quyt mu thun giai cp. H nhn mnh v tuyt
i ho u tranh kinh t, lng trnh cc mc tiu chnh tr v cch mng x
hi. Theo h mc tiu u tranh giai cp ch l ci cch iu kin lm vic
ci thin hon cnh sng ca cng nhn di ch t bn, iu ho li
ch gia giai cp t sn v giai cp v sn.
Tri vi quan im "hu khuynh" quan im "t khuynh" thc cht
l u c cch mng tiu t sn, tng t nh ch ngha v chnh ph, xa
ri nhng iu kin v nhng yu cu tt yu ca cuc u tranh giai cp
ca giai cp v sn. Nhng ngi theo quan im "t khuynh" a ra cc
khu hiu cch mng cc oan li dng tnh cm ca qun chng nhn
dn, che giu bn cht ch ngha c hi ca mnh. H lun ch quan trong
vic nh gi cc s kin, mun b qua nhng bc qu , nhng bin
php mm do, do vy y phong tro n ch phiu lu, mo him, d b
tn tht ln.
Ch ngha c hi "t khuynh" v "hu khuynh" u tri vi quan
im c bn ca ch ngha Mc - Lnin, u l nhng cn bnh rt nguy
him c th gy tn tht nghim trng cho phong tro cch mng, do vy
phi u tranh thng xuyn, kin quyt chng li nhng cn bnh .
2. Quan im mcxt v giai cp v u tranh giai cp
Trn lp trng duy vt v lch s Mc, ngghen v Lnin c
ng gp to ln cho vic pht trin l lun v giai cp v u tranh giai
cp.
a) Quan nim v giai cp, ngun gc v kt cu giai cp
Trong cc tc phm ca mnh Mc v ngghen u khng nh giai
cp khng phi l hin tng bm sinh ca x hi, khng xut hin cng
vi s xut hin x hi. c nhng giai on pht trin ca x hi, trong
giai cp cha xut hin. Giai cp xut hin gn lin vi nhng giai on
lch s nht nh ca sn xut. S pht trin ca lc lng sn xut phi t
n mt trnh nht nh mi to ra nhng iu kin cho giai cp ra i.
Giai cp s mt i khi iu kin kinh t - x hi cho s tn ti ca n khng
cn na. T tng ny c th hin trong bc th Mc gi I--xp VySu tp T Thnh L
370
-mai- ngy 05-3-1852. ng vit: "Cn v phn ti th ti khng c cng
lao l pht hin ra s tn ti ca cc giai cp trong x hi hin i, cng
khng phi c cng lao l pht hin ra cuc u tranh gia cc giai cp
vi nhau. Cc nh s hc t sn trc ti rt lu trnh by s pht trin
lch s ca cuc u tranh , cn cc nh kinh t hc t sn th trnh
by s gii phu kinh t ca cc giai cp. Ci mi m ti lm l chng
minh rng: 1) S tn ti ca cc giai cp ch gn vi nhng giai on pht
trin lch s nht nh ca sn xut, 2) u tranh giai cp tt yu dn n
chuyn chnh v sn, 3) bn thn nn chuyn chnh ny ch l bc qu
tin ti th tiu mi giai cp v tin ti x hi khng c giai cp"(1).
Trong tc phm "Ngun gc ca gia nh, ca s hu t nhn v ca
nh nc" ngghen trnh by t m quan im mc xt v s xut hin giai
cp. Theo s pht trin ca lc lng sn xut dn n s phn cng lao
ng. S phn cng lao ng lm cho lao ng c chuyn mn ho, a
n nng sut lao ng c nng cao. Nng sut lao ng nng cao dn
n ca ci d tha tng i. Do c ca ci d tha tng i to kh
nng chim ot ca ci d tha lm ca ring. Qu trnh phn cng lao
ng x hi cng dn n ch t hu ra i. Ch t hu lm c s
cho s phn ho x hi thnh giai cp c li ch i khng nhau. Nh vy
ngun gc ca giai cp l t ch kinh t.
Ch ngha Mc khng nhng ch ra ngun gc ca giai cp t c s
kinh t, m cn ch ra c trng c bn ca giai cp cng l c trng kinh
t. Trong tc phm "Sng kin v i", Lnin nu nh ngha khi qut v
giai cp: "Ngi ta gi l giai cp nhng tp on to ln gm nhng ngi
khc nhau v a v ca h trong mt h thng sn xut x hi nht nh
trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng th nhng quan h ny
c php lut quy nh v tha nhn) i vi nhng t liu sn xut, v
vai tr ca h trong t chc lao ng x hi, v nh vy l khc nhau v
cch thc hng th v v phn ca ci t hoc nhiu m h c hng.
Giai cp l nhng tp on ngi, m tp on ny th c th chim ot
lao ng ca tp on khc, do ch cc tp on c a v khc nhau trong
mt ch kinh t x hi nht nh"(2).
nh ngha trn cho thy nhng c trng c bn phn bit giai
cp trong x hi l: 1) Giai cp l nhng tp on ngi c a v khc
(1)
(2)
C.Mc, Ph.ngghen Ton tp, tp 28, trang 662. NXB CTQG S tht HN 2004
V.I. Lnin Ton tp, tp 39. Nxb Tin b M. 1979, tr 17-18
Su tp T Thnh L
371
nhau trong mt h thng sn xut x hi nht nh. Do a v khc nhau
m giai cp ny c th thng tr, chim ot lao ng ca giai cp khc.
y l c trng tiu biu, tng qut nht, ni ln quan h giai cp thc
cht khng phi l quan h bnh ng, m l quan h thng tr v b thng
tr. c trng ny l tng qut, tiu biu nhng li do cc c trng khc
qui nh, 2) giai cp l nhng tp on ngi c quan h khc nhau i vi
vic s hu t liu sn xut. y l c trng c ngha quyt nh nht
n cc c trng khc, ni ln c s kinh t ca s tn ti giai cp. Chnh
tp on ngi no c quyn s hu i vi t liu sn xut ca x hi, tp
on s l giai cp thng tr, c quyn qun l qu trnh sn xut x hi,
c quyn chim ot phn ln ca ci ca x hi, 3) giai cp l nhng tp
on ngi c quan h khc nhau i vi vic qun l qu trnh sn xut v
lao ng x hi, 4) giai cp l nhng tp on ngi khc nhau v cch
thc hng th v v phn ca ci t hoc nhiu m h c hng. c
trng th 3 v th 4 do c trng th 2 quy nh, nhng n cng c vai tr
quan trng i vi vic cng c vng chc c trng th 1 v th 2. Nhn
chung cc c trng trn quan h cht ch vi nhau. Khng th ch cn c
vo mt c trng ring bit no xc nh mt giai cp nht nh
trong lch s.
Mc, ngghen, Lnin ch ra trong cc x hi c giai cp i
khng, quan h gia cc giai cp l quan h bc lt v b bc lt. Mi x
hi li c mt kt cu giai cp nht nh gm giai cp c bn gn lin vi
phng thc sn xut thng tr, giai cp khng c bn v tng lp trung
gian. Chng hn trong x hi chim hu n l c giai cp c bn l ch n
v n l; trong x hi phong kin giai cp c bn l da ch qu tc phong
kin v nng dn; trong x hi t bn c giai cp c bn l t sn v v sn
(cng nhn). Quan h gia cc giai cp ny l quan h bc lt v v b bc
lt, thng tr v b tr, khng th c s bnh ng v a v v quyn li.
Cuc u tranh gia cc giai cp c bn quyt nh xu hng, tnh cht ca
s vn ng x hi. Trong tc phm "T bn" Mc nghin cu mi quan
h gia t sn v v sn. Hc thuyt gi tr thng d vch ra bn cht ca
giai cp t sn l bc lt gi tr thng d, ch r mu thun gia hai giai cp
c bn l t sn v v sn. l mu thun i khng khng th iu ho
c. Mun gii quyt c mu thun ny, gii phng c giai cp v
sn phi xo b ch kinh t t bn ch ngha, xo b ch ngha t bn,
thay bng mt x hi mi tin b hn - x hi x hi ch ngha. Mc,
ngghen, Lnin cng ch r do a v v mi lin h ca giai cp v sn vi
Su tp T Thnh L
372
qu trnh sn xut ca ch ngha t bn nn giai cp v sn l giai cp cch
mng nht, c s mnh xo b ch ngha t bn v xy dng x hi mi x
hi ch ngha. Trong li ta cho bn ting c "Tuyn ngn ca ng
cng sn" xut bn nm 1883 ngghen vit: "T tng ch o ca "tuyn
ngn" l: Trong mi thi i lch s, sn xut kinh t v c cu x hi - c
cu ny tt yu phi do sn xut kinh t m ra, - c hai ci cu thnh c
s ca lch s chnh tr v lch s t tng ca thi i y; do (t khi
ch cng hu rung t nguyn thu tan r) ton b lch s l lch s
ca cuc u tranh giai cp", ....; "nhng cuc u tranh y hin nay n
mt giai on m giai cp b bc lt v b p bc (tc l giai cp v sn)
khng cn c th t gii phng khi tay giai cp bc lt v p bc mnh
(tc l giai cp t sn) c na, nu khng ng thi v vnh vin gii
phng ton th x hi khi ch bc lt, ch p bc v khi cuc u tranh
giai cp"(1).
b) Quan nim v u tranh giai cp v vai tr ca n i vi s
pht trin x hi c giai cp i khng
Trn c s quan nim ng n v giai cp, Mc, ngghen v Lnin
phn tch nhng cuc u tranh giai cp trong lch s. Cc ng cho rng
lch s loi ngi t khi c giai cp i khng n nay l lch s u tranh
giai cp. y l qu trnh tt yu khch quan ca x hi c p bc giai cp,
khng do mt l thuyt x hi no to ra. Bi v giai cp thng tr v giai
cp b tr c li ch cn bn i lp nhau khng th iu ho c. Nhng
cuc u tranh gia giai cp n l v ch n, gia nng dn v cha t,
qu tc phong kin, gia v sn v t sn lm cho x hi vn ng
chuyn t x hi n sang x hi kia.
Theo quan nim ca cc nh sng lp ch ngha Mc - Lnin u
tranh giai cp khng phi l nhng cuc bo lon, khng b, lt , ch c
ngha ph hoi, tiu cc, m l nhng cuc u tranh rng khp ca qun
chng nhn dn lao ng chng li giai cp thng tr bo th. V.I.Lnin
nh ngha u tranh giai cp l "cuc u tranh ca qun chng b tc ht
quyn, b p bc v lao ng, chng bn c c quyn, c li, bn p bc
v bn n bm, cuc u tranh ca nhng ngi cng nhn lm thu hay
nhng ngi v sn chng nhng ngi hu sn hay giai cp t sn" (2).
Nguyn nhn khch quan ca cuc u tranh giai cp l do mu thun gay
(1)
(2)
C.Mc, Ph.ngghen Ton tp, tp 21. Nxb CTQG S tht HN 1995, tr 11

Lnin Ton tp, tp 7. Nxb Tin b, M 1979, tr 237-238
Su tp T Thnh L
373
gt gia lc lng sn xut pht trin vi quan h sn xut tr nn li
thi, lc hu so vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Mu thun
ny biu hin v mt x hi thnh mu thun gia mt bn l giai cp cch
mng, tin b i din cho lc lng sn xut mi, vi mt bn l giai cp
thng tr bc lt bo th, i biu cho nhng li ch gn vi quan h sn
xut li thi lc hu. Cho nn thc cht cuc u tranh giai cp l cuc u
tranh ca qun chng nhn dn b p bc, chng li bn c quyn c li,
giai cp thng tr bc lt nhm gii quyt mu thun v li ch gia qun
chng nhn dn b thng tr, b bc lt vi giai cp thng tr, bc lt. Cuc
u tranh ny c ngha cch mng su sc nhm xo b nhng ch x
hi c, nhng giai cp thng tr li thi, thay i quan h sn xut c tr
nn lc hu, xy dng quan h sn xut mi ph hp vi lc lng sn
xut, to iu kin cho lc lng sn xut pht trin v do lm thay i
phng thc sn xut c bng phng thc sn xut mi tin b hn. Vi
ngha , l mt trong nhng ng lc pht trin ca x hi c giai cp i
khng quan trng ca lch s x hi. Quan nim ny c s pht trin
ca ton b lch s x hi t trc n nay chng minh. u tranh giai cp
khng ch dn n thay i hnh thi kinh t - x hi ny sang hnh thi
kinh t - x hi khc cao hn, m cn rn luyn bn thn giai cp tin tin
cch mng.
Quan im mc xt cn cho rng giai cp khng tn ti mi mi. Giai
cp s mt i khi iu kin kinh t, x hi thay i. Nu do pht trin ca
lc lng sn xut n mt trnh nht nh dn n s ra i giai cp,
th n mt lc no cng do s pht trin rt cao ca lc lng sn xut
(tnh cht x hi ho cao, ca ci sn xut ra rt nhiu) s to iu kin
th tiu giai cp. Chnh ch ngha t bn, vi lc lng sn xut khng l
v t trnh rt cao, to c s vt cht i n ch ngha cng sn,
mt x hi tin b v mi mt, mt x hi khng cn giai cp. V vy cuc
u tranh giai cp gia giai cp v sn v giai cp t sn l cuc u tranh
giai cp cui cng trong lch s.
Cuc u tranh ca giai cp v sn tt yu dn n cuc cch mng
x hi thay th ch ngha t bn bng mt x hi mi cao hn, ch
ngha cng sn, m giai on u l ch ngha x hi. Cuc cch mng
bt u bng vic giai cp v sn ginh ly chnh quyn, xc lp chuyn
chnh v sn. Nhng chuyn chnh v sn khng phi l mc tiu ca cuc
u tranh ca giai cp v sn. N ch l cng c, l phng tin m giai cp
v sn phi thit lp c th thc hin c mc tiu c bn ca cch
Su tp T Thnh L
374
mng. Mc tiu ca cuc cch mng v sn l gii phng con ngi khi
mi s p bc bc lt, xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng sn.
Chng no ch ngha cng sn cha c xc lp mt cch cn bn, ch
t hu v t liu sn xut cha b xo b mt cch cn bn, nng sut lao
ng cha cao, cha c kh nng p ng nhu cu vt cht v tinh thn ca
mi thnh vin trong x hi, th chuyn chnh v sn vn cn tn ti. Khi
nhng iu kin trn y c th chuyn chnh v sn s t tiu vong.
Cho nn chuyn chnh v sn ch l bc qu i n x hi khng c
giai cp. Chnh v vy Mc khng nh: u tranh giai cp tt yu dn n
chuyn chnh v sn, v bn thn nn chuyn chnh ny cng ch l bc
qu tin ti th tiu mi giai cp, tin ti x hi khng c giai cp.
Nh vy theo quan im mc xt, s xut hin giai cp, u tranh
giai cp v s xo b giai cp u l tt yu khch quan, khng ph thuc
vo mun ch quan ca bt c giai cp no. iu kin khch quan bt
ngun t trong qu trnh pht trin ca nn sn xut x hi.
c) Cuc u tranh ca giai cp v sn trong iu kin hin nay
iu kin mi ca cuc u tranh giai cp hin nay l ch:
Th nht, ch ngha x hi Lin X v ng u sp , so snh
lc lng thay i tm thi c li cho cc lc lng phn cch mng v bt
li cho lc lng cch mng. Cc lc lng phn cch mng ang c iu
kin thun li tuyn truyn xuyn tc hc thuyt v giai cp v u tranh
giai cp ca ch ngha Mc - Lnin, gy chia r mt on kt trong lc
lng cch mng, i n lm suy yu lc lng cch mng.
Th hai, ch ngha t bn vn cn kh nng pht trin, c nhng
iu chnh, thay i kh su sc thch nghi vi iu kin mi, tm thi
xoa du mu thun gia t bn v v sn trong cc nc t bn pht trin.
Th ba, Cuc cch mng khoa hc - cng ngh ang pht trin mnh
lm cho lc lng sn xut tng nhanh, a x hi loi ngi bc vo
thi i kinh t tri thc v x hi thng tin. Mu thun gia lc lng sn
xut c tnh cht x hi ho rt cao vi quan h sn xut vn da trn ch
s hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut c nhiu biu hin
mi rt gay gt, nhng phc tp, khng d nhn thc nh trc y.
Do iu kin ca cuc u tranh giai cp thay i, nn mt s ngi
v khng i su nghin cu bn cht cc mi quan h x hi trong ch
ngha t bn, vi vng kt lun rng: th gii hin nay khng cn i
Su tp T Thnh L
375
u, m l "mt x hi ng thun"; ch ngha t bn thay i bn cht,
khng cn hin tng bc lt gi tr thng d ca giai cp v sn na; gia
giai cp t sn v v sn khng cn i lp v li ch na. i sng ca
cng nhn cc nc t bn pht trin khng ngng c nng cao. Cng
nhn hin nay cng c mua c phn, cng c hng li nhun, v vy
khng cn mu thun gia giai cp cng nhn v t sn na. Cuc cch
mng khoa hc - cng ngh bin giai cp cng nhn thnh tng lp
trung lu v tr thc, do vy hin nay s mng lch s xy dng x hi mi
khng thuc v giai cp cng nhn na m l tng lp tr thc... Nhng
quan nim trn y biu hin tnh cht phc tp ca cuc u tranh giai cp
trong thi i hin nay.
hiu thc cht vn quan h giai cp hin nay cn phi xem xt
n trn phm vi ton th gii v trong tin trnh lch s.
Thc t cho thy th gii hin nay khng phi ch c s ng thun,
ho bnh v n nh. T sau khi Lin X tan r, ch ngha x hi Lin X
v ng u sp , "chin tranh lnh" kt thc, khng cn s i u gia
hai siu cng X - M, nhng khng phi v vy m trn th gii hon
ton ch c ho bnh v n nh, khng cn mu thun v xung t gia cc
giai cp.
Nhng nghin cu ca cc nh x hi hc M gn y v s phn
cc giu - ngho M v cc nc t bn pht trin bc b quan nim
v "mt x hi ng thun", "x hi phc li chung". Tnh trng chung
cc nc t bn pht trin l phn ln ca ci tp trung vo tay mt s cc
nh t bn, hoc tp on t bn. Chi phi i sng kinh t, chnh tr, x
hi thc cht l thuc quyn cc tp on t bn giu c. Mc d trn thc
t chng ta thy do cch mng khoa hc v cng ngh hin i lm cho
nng sut lao ng tng ln, nh vy mc sng ca cng nhn cc nc
t bn pht trin c tng ln, thm ch cao gp nhiu ln thu nhp ca
ngi lao ng cc nc ang pht trin. Tuy nhin mc sng ca ngi
lao ng tng ln hon ton khng tng xng vi mc tng nng sut,
tng ca ci x hi v tng li nhun ca t bn. Theo nhn xt ca mt s
nh x hi hc phng ty th chu u hin nay ch c 40% dn c
sng trong nhng iu kin c bo m, cn 30% b tr lng ti v
30% b y ra ngoi ra x hi. Cng nhn cc nc t bn c c phiu,
nhng t l rt t. Chng hn s phn b c phiu M l: 10% s ngi
giu c nm 96% c phiu, trong khi 90% dn s cn li ch nm 4% c
Su tp T Thnh L
376
phiu, do vy 10% ngi giu c vn l lc lng chi phi s bin ng
ca th trng c phiu. Ngi lao ng nm s c phiu t i thc cht
khng c li g, thm ch cn mt trng, b ngi s hu nhiu c phiu
chim khng, nguy c v sn ho cng cao. iu chng t ch ngha t
bn hin nay khng th khc phc c mu thun gia t bn v lao ng.
S i lp li ch gia giai cp t sn v cng nhn khng mt i m ngy
cng gay gt v tinh vi hn.
Nhiu khu vc trn th gii hin nay khng phi ch c ho bnh v
n nh, m thng xuyn xy ra xung t v trang. Chng hn nh I-rc,
Palestin, Israen, Apganistan v.v xy ra chin tranh ko di nhiu nm,
n nay vn cha chm dt. l nhng biu hin c th ca cuc u
tranh giai cp ang din ra rt gay gt hin nay trn phm vi th gii. R
rng khng th ni th gii hin nay ch c s ng thun, khng cn mu
thun giai cp v u tranh giai cp. i hi i biu ton quc ln th IX
ca ng cng sn Vit Nam nhn nh "Th k XXI s tip tc c
nhiu bin i. Khoa hc v cng ngh s c bc tin nhy vt. Kinh t tri
thc c vai tr ngy cng ni bt trong qu trnh pht trin lc lng sn
xut.Ton cu ho kinh t l mt xu th khch quan, li cun ngy cng
nhiu nc tham gia, va c hp tc, va c u tranh. Cc mu thun c
bn trn th gii biu hin di nhng hnh thc v mc khc nhau vn
tn ti v pht trin, c mt su sc hn. u tranh dn tc v u tranh
giai cp tip tc din ra gay gt. Th gii ng trc nhiu vn ton cu
m khng mt quc gia ring l no c th t gii quyt nu khng c s
hp tc a phng. Ch ngha t bn hin i ang nm u th v vn,
khoa hc v cng ngh, th trng, song khng th khc phc c nhng
mu thun vn c. Cc quc gia c lp ngy cng tng cng cuc u
tranh t la chn v quyt nh con ng pht trin ca mnh. Ch
ngha x hi trn th gii, t nhng bi hc thnh cng v tht bi cng
nh t kht vng v s thc tnh ca cc dn tc, c iu kin v kh nng
to ra bc pht trin mi. Theo quy lut tin ho ca lch s, loi ngi
nht nh s tin ti ch ngha x hi"(1).
Cuc u tranh giai cp ca giai cp v sn hin nay khng h mt
i, m n c nhng ni dung v hnh thc mi do iu kin thay i. Mc
d vy vn tn ti 3 hnh thc c bn l u tranh kinh t, u tranh chnh
tr v u tranh t tng. V ni dung bao gm c cuc u tranh gia lao
(1)
ng Cng sn Vit Nam. Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, trang 13-14. NXB CTQG,
H Ni 2001
Su tp T Thnh L
377
ng v t bn cc nc t bn pht trin chng li s thng tr bc lt
ca giai cp t sn, cuc u tranh ca nhn dn cc nc ang pht trin,
nhn dn cc nc x hi ch ngha chng ch ngha quc v cc lc
lng phn ng quc t v c lp dn tc, dn ch v ton b x hi.
Trng tm ca cuc u tranh giai cp ca giai cp v sn trn th
gii hin nay, theo quan im mc xt, l u tranh v c lp dn tc v
ch ngha x hi, chng li cc th lc phn ng, quc ch ngha ang
ro rit thc hin chin lc "din bin ho bnh". Cuc u tranh giai cp
ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng chng ch ngha t bn hin
nay din ra trong bi cnh quc t rt phc tp, cn phi c thi ng
n i vi vn ny. Trong giai on hin nay khng nn cng iu
ho vn giai cp v u tranh giai cp, dn n thi cc oan, khng
on kt c cc lc lng dn ch, ho bnh v tin b trn th gii,
ng thi cng khng c ch quan, mt cnh gic dn n s tho hip
v nguyn tc, lm cho lc lng cch mng ri vo th b ng, khng
pht trin c trc m mu din bin ho bnh ca ch ngha t bn hin
nay.
3. Vn giai cp v u tranh giai cp trong thi k qu tin
ln ch ngha x hi nc ta
a) c im giai cp v quan h giai cp trong thi k qu tin
ln ch ngha x hi Vit Nam
i hi i biu ton quc ln th IX ca ng khng nh: hin nay
v c trong thi k qu nc ta cn tn ti mt cch khch quan cc
giai cp v u tranh giai cp. Tuy nhin, u tranh giai cp nc ta hin
nay din ra trong iu kin mi vi nhng ni dung v bng nhng hnh
thc mi.
iu kin mi ca cuc u tranh giai cp nc ta th hin ch
nhng bin i to ln v kinh t, x hi trong cng cuc xy dng ch
ngha x hi di s lnh o ca ng v qun l ca Nh nc lm cho
c cu giai cp, v tr, mi quan h gia cc giai cp, cc tng lp x hi
c nhiu thay i, khng nh trong thi k cch mng dn tc dn ch,
cng khng nh lc mi bc vo thi k qu ln ch ngha x hi.
Ngy nay li ch c bn lu di ca cc giai cp thng nht vi li ch dn
tc, cuc u tranh giai cp, u tranh gia hai con ng vn cn nhng
gn vi cuc u tranh bo v c lp dn tc, chng ngho nn lc hu,
khc phc tnh trng nc ngho, chm pht trin.
Su tp T Thnh L
378
y l nhn thc mi ca ng ta v u tranh giai cp, th hin s
vn dng ng n v sng to hc thuyt u tranh giai cp ca ch ngha
Mc - Lnin vo nc ta hin nay. Nhn thc ny mt mt chng li thi
m h mt cnh gic, chng li quan im cho rng nc ta khng
cn giai cp t sn, nn khng cn mu thun giai cp v u tranh giai cp
na; mt khc chng li thi cng nhc, qu cng iu mu thun giai
cp, cho rng do pht trin nn kinh t th trng, do hi nhp kinh t th
gii, s phn ho giu - ngho din ra nhanh chng, cho nn s dn n
mu thun giai cp gay gt hn. trnh tnh trng th phi ng ca,
khng m rng quan h vi cc nc, khng pht trin nn kinh t th
trng. y l mt quan nim sai lm, lm x cng l lun v giai cp ca
ch ngha Mc - Lnin.
Trc ht phi thy rng qu i ln ch ngha x hi nc ta l
t mt nn kinh t km pht trin, sn xut nh, th cng phn tn l ch
yu. y l s qu i ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch
nghi, m khng phi l s qu t ch ngha t bn i ln ch ngha x
hi. Chng ta mi c chnh quyn ca dn, do dn v v dn m cha c c
s vt cht k thut ca ch ngha x hi. Trong iu kin , thc hin
mc tiu xy dng nc ta thnh mt nc "dn giu nc mnh, x hi
cng bng, dn ch, vn minh" tt yu phi pht trin nn kinh t hng ho
nhu thnh phn; phi tin hnh CNH, HH t nc; phi m ca hi
nhp vi nn kinh t th gii; phi va xy dng ch ngha x hi va bo
v t quc x hi ch ngha. Lm nh vy mi to c quan h sn xut
ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut nc ta, mi pht
huy c ni lc, ng thi tranh th c ngun lc t bn ngoi. Nhng
do pht trin nn kinh t nhiu thnh phn, do m ca, hi nhp kinh t th
gii, nn trong c cu giai cp - x hi nc ta hin nay ngoi giai cp
cng nhn, nng dn, tng lp tr thc v cc tng lp nhn dn lao ng
khc, cn c tng lp t sn - tng lp cn c iu kin pht trin trong nn
kinh t th trng. Vi kt cu giai cp tt yu ny sinh mu thun gia
li ch ca nhng ngi lao ng lm thu vi tng lp t sn v mu
thun gia s pht trin t gic theo con ng x hi ch ngha vi
khuynh hng t pht i ln ch ngha t bn. y l mt mu thun trong
quan h gia giai cp cng nhn v nhn dn lao ng vi tng lp t sn.
Tuy nhin trong iu kin ca thi k qu nc ta, do c nh nc
chuyn chnh v sn di s lnh o ca ng nn mu thun gia cng
nhn v tng lp t sn l mu thun trong ni b nhn dn. nc ta tng
Su tp T Thnh L
379
lp t sn khng c cng c thc hin s thng tr v chnh tr v kinh t
ca mnh. Giai cp cng nhn d lm vic trong doanh nghip t bn t
nhn, nhng vn c nh nc chuyn chnh v sn bo v quyn li.
Mt khc, kinh t t bn t nhn l b phn khng th thiu trong nn kinh
t nhiu thnh phn. Tng lp t sn c vai tr tch cc trong s nghip
pht trin kinh t, c kh nng tham gia tch cc vo s nghip CNH, HH
t nc. Li ch hp php ca cc nh t sn thng nht vi li ch chung
ca c cng ng dn tc. y l mt thng nht gia giai cp cng nhn
v tng lp t sn. Nh vy quan h gia giai cp cng nhn, nhn dn lao
ng vi tng lp t sn l quan h va hp tc va u tranh. Hp tc
cng xy dng t nc giu mnh, x hi cng bng dn ch vn minh;
u tranh chng khuynh hng tiu cc ca tng lp t sn.
Nhng s phn tch trn y cho thy nc ta hin nay v trong
sut thi k qu i ln ch ngha x hi tt yu cn giai cp v u tranh
giai cp. Nhng cuc u tranh din ra trong iu kin mi.
b) Ni dung v hnh thc u tranh giai cp trong thi k qu
i ln ch ngha x hi Vit Nam
Do kt cu giai cp v quan h giai cp trong thi k qu Vit
Nam thay i, nn ni dung v hnh thc u tranh giai cp cng khng
ging nh trc y khi giai cp cng nhn v nhn dn lao ng cha
ginh c chnh quyn.
u tranh giai cp trong thi k qu nc ta c ni dung c th
l: u tranh nhm thc hin mc tiu cch mng, xy dng nc ta thnh
nc "dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch vn minh", m c
bn l phi pht trin mnh m nn kinh t th trng nh hng x hi
ch ngha, thc hin CNH, HH theo nh hng x hi ch ngha, bo v
v pht trin nhng nhn t x hi ch ngha, chng li khuynh hng t
pht t bn ch ngha trong nn kinh t th trng; xy dng ch ngha x
hi i i vi bo v t quc, bo v chnh quyn nhn dn v php ch x
hi ch ngha, u tranh chng m mu "din bin ho bnh" ca cc th
lc th ch ph hoi c lp v ch ngha x hi nc ta; gi gn v pht
huy cc gi tr vn ho truyn thng ca dn tc, tip thu tinh hoa vn ho
ca nhn loi, lm cho i sng vt cht v tinh thn ca nhn dn ta khng
ngng nng cao.
Nhng mc tiu ca cuc u tranh giai cp trn y l rt ln lao v
phc tp. thc hin c n i hi phi s dng nhiu hnh thc u
Su tp T Thnh L
380
tranh khc nhau, va mm do, va kin quyt, bao gm c gio dc, tuyn
truyn vn ng, c hnh chnh, thm ch c nhng bin php bo lc trn
p. Phi tp hp c ng o qun chng nhn dn lao ng v cc lc
lng x hi ng h c lp dn tc v ch ngha x hi trong mt trn dn
tc thng nht, di s lnh o ca ng u tranh chng li cc th lc,
cc t chc, cc phn t mun ngn cn s nghip xy dng ch ngha x
hi nc ta, ph hoi ng, Nh nc, php lut, trt t x hi, an ninh
quc gia.
i hi ln th IX ca ng ta ch ra: "Ni dung ch yu ca u
tranh giai cp trong giai on hin nay l thc hin thng li s nghip
cng nghip ho, hin i ho theo nh hng x hi ch ngha, khc phc
tnh trng nc ngho, km pht trin, thc hin cng bng x hi, chng
p bc, bt cng; u tranh ngn chn v khc phc nhng t tng v
hnh ng tiu cc, sai tri; u tranh lm tht bi mi m mu v hnh
ng chng ph ca cc th lc th ch; bo v c lp dn tc, xy dng
nc ta thnh mt nc x hi ch ngha phn vinh, nhn dn hnh
phc"(1).
Tm li, trong giai on hin nay cn nhn thc r tnh cht gay go,
phc tp ca cuc u tranh giai cp. Cn nm vng quan im giai cp
ca ch ngha Mc - Lnin, trnh ri vo hai thi cc sai lm: Qu cng
iu u tranh giai cp i n rt r, khng gim i mi; hoc m h mt
cnh gic i n ph nhn u tranh giai cp.
II. QUAN GIAI CP VI DN TC V N N LOI TRONG T I
I NGY NAY
1. Dn tc v quan h giai cp vi dn tc
a) Khi nim dn tc v s hnh thnh dn tc
Khi nim dn tc c nhiu ngha, trong c hai ngha chnh: ngha
rng v ngha hp (ngha khoa hc, hin i). Theo ngha rng dn tc l
khi nim dng ch cc tc ngi. Theo ngha trn th gii hin nay
c khong trn 3000 dn tc (tc ngi) vi s nhn khu ca mi dn tc
khc nhau. C dn tc t ch gm vi nghn ngi, thm ch vi trm ngi,
c dn tc ng c n hng trm triu ngi. Hn 3000 dn tc ln nh
trn y phn b hn 200 quc gia khc nhau trn th gii. Mi quc gia
(1)
ng Cng sn Vit Nam. Vn kin i hi i biu ton quc ln thc IX, trang 86. NXB CTQG, H
Ni 2001.
Su tp T Thnh L
381
thng bao gm nhiu dn tc, chng hn Vit Nam c 54 dn tc cng
chung sng.
Theo ngha khoa hc hin i (ngha quc gia dn tc), dn tc l
hnh thc cng ng ngi n nh, bn vng, c hnh thnh trong lch
s lu di, trn c s cng ng v ngn ng, v lnh th, v kinh t v v
vn ho biu hin trong tm l, tnh cch dn tc.
Theo nh ngha trn cng ng dn tc khc vi b tc, b lc, khc
vi sc tc v chng tc. Tuy nhin trong dn tc yu t chng tc, sc tc
vn tn ti v c vai tr quan trng khng th ph nhn. iu ny i hi
cc quc gia nhiu tc ngi phi cn nhc trong vic xc nh cc chnh
sch kinh t, chnh tr, vn ho, x hi.
Dn tc c bn c trng quan trng ch yu sau:
Mt l cng ng v ngn ng - mt phng tin giao tip chung
thng nht ca cc thnh vin trong cng ng dn tc.
Hai l cng ng v lnh th - l vng t, vng tri, vng bin,
hi o... thuc ch quyn quc gia dn tc. Trong trng hp quc gia c
nhiu dn tc hp thnh, th lnh th quc gia dn tc bao gm lnh th
ca cc dn tc thuc quc gia . Lnh th dn tc n nh hn nhiu so
vi lnh th b tc, b lc.
Ba l cng ng v kinh t - mt th trng thng nht thc hin
cc hot ng kinh t. Cc hot ng ny c cng c bng th ch chnh
tr l nh nc tp quyn. y l c trng quan trng nht phn bit vi
b lc, b tc. Thiu s cng ng cht ch, bn vng v kinh t th cng
ng dn tc khng th hnh thnh c.
Bn l cng ng v vn ho, v tm l, tnh cch. y l yu t c
bit quan trng ca s lin kt cng ng.Vn ho dn tc c hnh thnh
trong qu trnh lch s lu di, to ra sc thi ring ca dn tc. Vn ho
dn tc mang nhiu sc thi ca cc a phng, cc sc tc, cc tp on
ngi..., nhng vn l mt nn vn ho thng nht ch khng phi l b
chia ct, tch ri nhau. Tnh thng nht trong a dng l c trng ca vn
ho dn tc. Trong sinh hot cng ng cc thnh vin ca dn tc thuc
nhng thnh phn x hi khc nhau tham gia vo s sng to gi tr vn
ho chung ca dn tc, ng thi hp th cc gi tr . Mi tng lp x
hi, do iu kin sng khc nhau, nn c nhng quan nim khc nhau v
gi tr vn ho v to nn nhng yu t vn ho khc nhau, nhng vn tham
Su tp T Thnh L
382
gia vo sinh hot vn ho chung ca cng ng, khng th tch khi sinh
hot vn ho ca cng ng dn tc.
Vn ho ca dn tc li thng xuyn giao lu vi vn ho dn tc
khc trong qu trnh pht trin. Trong s giao lu vn ho cc dn tc
khng ngng u tranh bo tn v pht trin bn sc vn ho ca mnh.
Vn ho dn tc kt tinh trong tm l, tnh cch dn tc. Mi dn tc
c tm l tnh cch ring, khng th pha trn vi tm l, tnh cch ca dn
tc khc. c th ni y l ct li ca bn sc vn ho dn tc.
Da trn cng ng v ngn ng, v lnh th, v kinh t, v vn ho
tm l tnh cch, cc thnh vin trong cng ng c chung nhng li ch
nht nh. Nhng li ch chnh ng ca dn tc tn ti khch quan, gn
lin vi lch s tn ti ca dn tc, bao gm c li ch c tnh cht giai cp
v li ch khng c tnh giai cp ca dn tc. Bt c dn tc no trong cng
ng th gii d nh hay ln cng c nhng li ch chnh ng ca dn tc
mnh, khng xm phm li ch chnh ng ca cc dn tc khc nh: quyn
tn ti v nhng iu kin tn ti vi tnh cch mt dn tc hin i; c
lp dn tc, ch quyn quc gia, c lp v kinh t, gi gn v pht trin
ngn ng dn tc, gi gn v pht trin nn vn ho dn tc v bn sc dn
tc v vn ho v.v.
Bn c trng ca dn tc c quan h cht ch vi nhau, tc ng
bin chng vi nhau trong lch s pht trin lu di ca dn tc, trong
xt cho cng th nhn t kinh t c vai tr quyt nh, nhn t chnh tr c
vai tr quan trng. Tuy nhin khng c tuyt i ho vai tr kinh t i
n ph nhn cc nhn t khc i vi qu trnh hnh thnh, pht trin dn
tc. Do iu kin, hon cnh nht nh c th c nhn t no ni tri
hn cc nhn t khc, nhng nhn chung cc nhn t u c vai tr quan
trng v quan h cht ch vi nhau trong qu trnh hnh thnh v pht trin
dn tc.
S hnh thnh dn tc cc nc Ty u gn vi qu trnh hnh
thnh v pht trin phng thc sn xut t bn ch ngha. Trong "Tuyn
ngn ca ng cng sn", khi nghin cu qu trnh pht trin ca ch
ngha t bn Mc v ngghen ch r: chnh giai cp t sn trong qu
trnh m rng sn xut xo b tnh trng phn tn v t liu sn xut, v
ti sn v v dn c. "Kt qu tt nhin ca nhng thay i y l s tp
trung v chnh tr. Nhng a phng c lp, lin kt vi nhau hu nh ch
bi nhng quan h lin minh v c nhng li ch, lut l, chnh ph, thu
Su tp T Thnh L
383
quan khc nhau th c tp hp li thnh mt dn tc thng nht, c
chnh ph thng nht, mt li ch dn tc thng nht mang tnh giai cp v
mt hng ro thu quan thng nht"(1).
Qu trnh hnh thnh dn tc cc nc phng ng, trong c
Vit Nam thng khng gn lin vi qu trnh hnh thnh, pht trin ch
ngha t bn, m gn lin vi c th ca qu trnh u tranh ci to t
nhin v u tranh lch s bo v s tn ti ca dn tc mnh. Dn tc Vit
Nam l mt dn tc a tc ngi, c hnh thnh rt sm. S d nh vy
v t rt sm nhng c dn sng trn di t Vit Nam phi on kt li
vi nhau thnh mt cng ng thng nht u tranh ci to thin nhin
nh xy dng cc cng trnh thu li, p cc con di ngn nc sng
tin hnh sn xut, v c bit l u tranh chng gic ngoi xm bo
tn ni ging, bo v ch quyn dn tc ca mnh. Chnh iu kin
lm hnh thnh trong cng ng ngi Vit Nam mt ngn ng chung, mt
lnh th thng nht, mt nh nc, mt lut php v thc v mt nh
nc c lp, mt nn kinh t v mt nn vn ho thng nht t rt sm,
khng gn vi qu trnh pht trin ch ngha t bn.
R rng dn tc l mt cng ng ngi n nh, c hnh thnh
trong lch s, gn vi qu trnh ci to t nhin v ci to x hi.
b) Quan h gia giai cp v dn tc trong lch s
Giai cp v dn tc c quan h mt thit vi nhau, khng tch ri
nhau. Mt dn tc bao gi cng gm cc giai cp khc nhau. Trong kt cu
giai cp ca dn tc c giai cp c bn vi t cch l sn phm trc tip
ca ca phng thc sn xut thng tr. Giai cp i din cho phng thc
sn xut thng tr gi vai tr thng tr cc giai cp khc trong cng ng
dn tc, quyt nh tnh cht, xu hng pht trin ca dn tc v mi quan
h c bn gia cc dn tc. phng ng, trong ch phong kin thnh
vng th giai cp a ch phong kin vi quyn lc tp trung trong tay nh
vua l i din cho li ch ca dn tc. Giai cp a ch phong kin to nn
dn tc phong kin. Trong thi k thng tr ca phng thc sn xut t
bn ch ngha, th giai cp t sn i din cho dn tc, to nn dn tc t
sn. Tt nhin li ch dn tc v li ch giai cp khng ng nht hon ton
vi nhau. Khi giai cp thng tr cn l giai cp cch mng, li ch ca n
cn ph hp vi li ch chung, c bn ca dn tc, th cc giai cp v cc
tng lp x hi i theo giai cp thng tr. Khi giai cp thng tr tr nn
(1)
C.Mc, Ph.ngghen Ton tp. Nxb CTQG HN 1995, tp 4, tr 6002-6003
Su tp T Thnh L
384
li thi, lc hu, phn ng, th li ch ca giai cp thng tr i ngc li
li ch chung ca dn tc, phn li li ch dn tc. Khi cc giai cp v
cc tng lp x hi khc trong dn tc s ni dy chng li giai cp thng
tr, bo v li ch chnh ng ca dn tc. Giai cp thng tr phn ng li
ko c dn tc vo mc tiu giai cp ca mnh, do vy a n cc cuc
chin tranh thm khc hoc a n tnh trng dn tc ny i p bc, bc
lt dn tc khc, nh iu xy ra trong x hi phong kin, v trong x
hi t bn. Do vy ch ngha Mc - Lnin cho rng: p bc giai cp l
nguyn nhn cn bn, su xa ca p bc dn tc. Hin tng dn tc ny
thng tr, p bc dn tc khc v thc cht l giai cp thng tr ca dn tc
ny p bc, bc lt dn tc khc, m b phn b bc lt nng n nht l
nhn dn lao ng. Trong x hi t bn, s thng tr ca giai cp t sn l
ci ngun ca p bc dn tc. Xt n cng, gii quyt vn giai cp l
c s gii quyt vn dn tc. Mun xo b tnh trng dn tc ny p
bc dn tc khc phi xo b tnh trng p bc giai cp. Cc vn giai
cp lnh o, lin minh giai cp, quan h giai cp l nhng vn trng
yu ca cch mng gii phng dn tc.
Tuy nhin ch ngha Mc - Lnin khng quan nim gin n rng
xo b giai cp th dn tc cng khng cn, m cho rng vn dn tc s
cn tn ti lu di, v chng no cn cc giai cp i khng trong x hi th
vn dn tc cn c gii quyt theo quan im ca mt giai cp nht
nh. Trong khi nhn mnh vai tr ca nhn t giai cp, ch ngha Mc Lnin cng nhn mnh vai tr ca nhn t dn tc trong s pht trin lch
s, nhn mnh vai tr ca cch mng gii phng dn tc i vi cch mng
gii phng giai cp v sn. Vn dn tc l mt trong nhng vn quan
trng hng u ca cch mng v sn. Nu p bc giai cp l nguyn nhn
su xa ca p bc dn tc, th p bc dn tc tc ng mnh m i vi p
bc giai cp v lm su sc thm p bc giai cp. Chng hn ch ngha
quc ly vic p bc bc lt cc dn tc chm pht trin xoa du mu
thun trong nc, duy tr s tn ti ca n. Trong thi i quc ch
ngha, cc cuc u tranh gii phng dn tc c vai tr to ln i vi s
nghip cch mng ca giai cp cng nhn ton th gii. Cch mng gii
phng dn tc ca cc dn tc b p bc l mt b phn ca cuc cch
mng ca giai cp v sn trn ton th gii. l quan im bin chng
ca ch ngha Mc - Lnin v quan h gia giai cp v dn tc. Vi quan
im Lnin nu khu hiu "V sn tt c cc nc v cc dn tc b
p bc on kt li".
Su tp T Thnh L
385
Tm li vn giai cp v vn dn tc c quan h bin chng vi
nhau. Cc ng cng sn cng ton th nhn dn lao ng cn nm vng
vn ny nh ra ng li, chnh sch kinh t, x hi ng n nhm
on kt ton th nhn dn lao ng, a s nghip cch mng tin ln
c) Vn dn tc v quan h giai cp vi dn tc trong thi i
hin nay
Thi i ngy nay c nhiu bin i nh hng su sc n vn
dn tc v quan h dn tc - giai cp. C th khi qut nhng bin i ni
bt trong thi i ngy nay nh sau:
Th nht: cuc cch mng khoa hc - cng ngh hin i pht trin
mnh m to ra bc nhy vt ln v cht ca lc lng sn xut, thc y
nhanh chng qu trnh x hi ho, quc t ho cc kt cu giai cp, cc
quan h giai cp - dn tc - nhn loi.
Th hai: s sp ca Lin X v cc nc x hi ch ngha
ng u lm thay i cn cn lc lng gia ch ngha x hi v ch
ngha t bn v bn chnh tr th gii. Ch ngha t bn tm thi th
c li, c u th hn ch ngha x hi. p t mt trt t th gii bt
bnh ng gia cc dn tc do cc cng quc t bn t ra c tuyn b
cng khai.
Th ba: ch x hi ch ngha tip tc tn ti, cc nc x hi ch
ngha cn li tip tc u tranh, thch nghi, i mi pht trin. Ch
ngha x hi b suy yu nhng khng b tiu dit, m c iu kin, kh nng
i mi v pht trin.
Th t: u th ca c ch th trng trn ton th gii v s pht
trin v cng nhanh chng qu trnh ton cu ho. Cc quc gia dn tc
hin u tr thnh yu t th trng th gii thng nht v duy nht, Tuy
nhin c cu kinh t ton cu hin nay l c cu t bn ch ngha, do vy
lc lng chi phi c cu kinh t th gii hin nay l cc cng quc, cc
trung tm t bn ln, cc cng ty xuyn quc gia. Li ch m kinh t th
trng a li ch yu l cho cc cng quc, cc cng ty t bn ln. iu
lm cho mu thun trong ch ngha t bn trm trng thm.
Nhng bin i trn y khng lm mt tnh cht thi i ngy nay
l thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi, m ch lm cho
nhng mu thun ca thi i c nhng biu hin mi gay gt hn. iu
cng nh hng su sc n vn dn tc v quan h gia dn tc vi
Su tp T Thnh L
386
giai cp trong thi i ngy nay. Hin nay, do s pht trin ca cch mng
th gii, ca phong tro gii phng dn tc, hu ht cc dn tc ginh
c c lp v chnh tr. Ch ngha quc khng th thng tr cc dn
tc theo kiu c na. Nhng phn ln cc dn tc trn th gii vn cha
thot khi ngho nn, lc hu, m vn l thuc nng n v kinh t, chnh tr
vo cc nc t bn pht trin. iu cho thy ch ngha t bn vn duy
tr s bt bnh ng dn tc v p bc dn tc, ch c hnh thc p bc l
thay i tinh vi hn, nguy him hn. Hin nay ch ngha t bn vn l
ngun gc p bc giai cp v p bc dn tc. Mun xo b trit nn p
bc dn tc phi xo b ngun gc ca n l ch ngha t bn (ch ngha
quc), l ch ngi bc lt ngi.
Ni dung vn giai cp hin nay quan h cht ch vi vn dn
tc c lp, thc cht l u tranh gii phng dn tc khi s p bc bc lt
ca ch ngha quc, ca cc tp on t bn ln. Ngc li vn dn
tc, xy dng mi quan h bnh ng gia cc dn tc, phong tro gii
phng dn tc tc ng mnh m n cuc u tranh ca giai cp cng
nhn trn th gii, v s nghip gii phng ngi lao ng, xy dng x hi
x hi ch ngha. Trong thi i ngy nay, vai tr nhn t dn tc trong s
pht trin x hi ni chung v trong quan h vi vn giai cp vn ng
theo hai hng: Th nht l xu hng gim tng i vai tr nhn t dn
tc v s khc bit gia cc dn tc, tng s ph thuc ln nhau, s giao
lu gia cc dn tc. Th hai, l xu hng khng nh v tng cng nhn
t dn tc, bn sc ca cc dn tc.
Mi mt trong hai xu hng ny u c mt tch cc v mt hn ch
ca n. Xu hng tng cng s giao lu, ho nhp gia cc dn tc c
mt tch cc l m rng s hp tc quc t v kinh t, vn ho gia cc dn
tc, thc y s h tr nhau pht trin. Nhng cng c mt tri l t tng
coi thng bn sc vn ho dn tc, xem thng yu cu c lp, ch
quyn dn tc v trong iu kin hin nay d dng p t "gi tr phng
ty", hay "gi tr" ca mt quc gia no ln cc dn tc khc, hoc ln
ton th gii, thc hin ch ngha quc mi v.v Trong xu hng th
hai khng nh tng cng nhn t bn sc dn tc, c mt tch cc l coi
trng c lp dn tc, thc y phong tro gii phng dn tc pht trin,
thc y ch ngha yu nc, ch ngha dn tc tin b. Tuy nhin xu
hng ny c mt tri l d ri vo ch ngha dn tc hp hi, cc oan,
ch ngha bi ngoi..., do vy cn khng nh mt tch cc v u tranh
chng cc yu t tiu cc trong c hai xu hng .
Su tp T Thnh L
387
Tm li trong giai on hin nay quan h gia vn dn tc v vn
giai cp c nhiu biu hin phc tp. gii quyt ng n mi quan
h ny, cc ng ca giai cp cng nhn cn nm vng quan im ca ch
ngha Mc - Lnin, hiu r xu hng vn ng ca nhn t dn tc trong s
pht trin x hi vn dng vo iu kin c th cho thch hp, bo v li
ch chn chnh ca dn tc v ca giai cp cng nhn, ca nhn dn lao
ng.
2. Nhn loi v quan h giai cp vi nhn loi
Nhn loi l khi nim ch ton th cng ng ngi sng trn tri
t t hng triu nm nay, khng phn bit thuc dn tc, chng tc, giai
cp, tn gio no.
Nhn loi, mc d phn chia thnh cc b phn khc nhau nh giai
cp, tng lp x hi, cc cng ng dn tc, tc ngi, nhng vn l mt
th thng nht. C s ca s thng nht l nhng nhn t tn ti khch
quan quy nh n li ch chung ca mi c th v ca c cng ng. Li
ch nhn loi l nhng qu trnh, nhng mi lin h khch quan, nhng
nhn t quy nh n s tn ti v pht trin ca mi ngi v ca c loi
ngi. Chng hn qu trnh bo v mi trng, qu trnh dn s v.v..
Li ch nhn loi v li ch c nhn thng nht vi nhau, nhng
khng hon ton ng nht. Nhng thi tin s cc cng ng ngi vi
qui m nh, sng cn bit lp nhau, nn cha hnh thnh nhng mi lin h
ton nhn loi, con ngi cha c thc v loi ca mnh. Ch n giai
on pht trin nht nh ca x hi con ngi mi t ra cho mnh cu hi
con ng l g, mi c nhn con ngi quan h vi ng loi, vi c cng
ng nh th no? loi ngi c vn mnh chung hay khng? v.v.
chnh l nhng ni dung ca vn nhn loi.
Trong x hi c giai cp, gia nhn loi v giai cp c quan h cht
ch vi nhau. iu th hin ch: mi giai cp do a v x hi khc
nhau s nhn nhn v gii quyt vn nhn loi theo cch thc khc nhau.
Giai cp tin tin, cch mng c li ch ph hp vi li ch nhn loi, do
vy gii quyt vn nhn loi theo xu hng tch cc, tin b. Ngc li,
giai cp bo th phn ng c li ch i lp vi li ch ca nhn loi s
km hm s pht trin nhn loi. Trong lch s tn ti mt s nh t
tng bo th, mt s tp on c quyn, c li ph nhn s thng
nht trn bn cht loi ca cng ng nhn loi. Th d thi c i, mt s
nh t tng ca giai cp ch n coi n l l "cng c bit ni", khng
Su tp T Thnh L
388
cng loi vi cc ng cp khc. Trong ch phn bit chng tc, ngi
ta coi tc ngi ny l cao qu, cn tc ngi khc l thp hn, khng ng
loi v.v.. Bn cnh quan nim phn ng v nhn loi , trong lch s
c nhiu nh t tng tin tin tha nhn nhn loi c vn mnh chung, c
bn cht chung. Chng hn, nhiu nh t tng ln thi phc hng, v thi
cn i cao ci nhn loi, cao con ngi, coi quyn con ngi nh
quyn t nhin. Quan im c gi tr chng li ch ng cp v thn
quyn. y l mt bc tin ca thc v nhn loi. Nh vy l giai cp
thng tr, mc d l giai cp bc lt, nhng cn l giai cp tin tin vn c
vai tr to ln trong vic thc y s pht trin nhn loi.
Tuy nhin quan nim v nhn loi, v quan h gia nhn loi v giai
cp ca cc nh t tng trc Mc cn tru tng v phin din. H cha
thy c tnh lch s ca khi nim nhn loi, m ch thy mt t nhin,
mt sinh vt ca tnh thng nht nhn loi. Ch ngha duy vt lch s cho
rng con ngi l sinh vt c bn cht x hi, do nhn loi l cng ng
ca nhng thc th x hi. Cc quan h x hi ca loi ngi v cng
phong ph, phc tp v khng ngng thay i theo s pht trin nhng
nng lc bn cht ca con ngi. Do vy vn nhn loi, li ch chung
ca nhn loi, tnh thng nht ca nhn loi phi c xem xt mt cch c
th trong nhng iu kin lch s nht nh. Quan h gia giai cp v nhn
loi th hin ch: vn giai cp l yu t ca vn nhn loi. V vy
ch ngha duy vt lch s khng nh rng trong x hi c giai cp vn
giai cp khng ch l vn ring ca mt giai cp, mt tng lp no ,
m l vn ca ton nhn loi. u tranh gii phng giai cp, gii phng
cc dn tc b p bc l ni dung c bn ca qu trnh gii phng con
ngi, a ton nhn loi tin ln. y va l vn giai cp, dn tc, va
l vn nhn loi. Do vy khng th loi tr "ci giai cp" ra khi "ci
nhn loi". Vn giai cp l yu t cu thnh vn nhn loi. Quan
im loi tr "ci giai cp" ra khi "ci nhn loi" l khng ph hp vi
hin thc lch s, khng lgic.
Trong thi i ngy nay do s pht trin mnh m ca cuc cch
mng khoa hc - cng ngh, s pht trin mnh m ca kinh t th trng,
s m rng cc lnh vc giao lu v hp tc gia cc dn tc, cc quc gia,
iu lm ny sinh nhiu vn c tnh nhn loi mi, v mi quan h
gia giai cp vi nhn loi cng c nhng thay i su sc.
Su tp T Thnh L
389
Nhng vn c tnh nhn loi lin quan n s tn ti ca c loi
ngi v gii quyt nhng vn i hi phi c s hp tc ca c cng
ng nhn loi, khng mt c nhn, mt tp on, nt quc gia ring l no
c th gii quyt c. l nhng vn nh: bo v mi trng, chng
chin tranh ht nhn, chng khng b, phng chng thin tai, dch bnh,
pht trin dn s, vn gii phng con ngi, gii phng dn tc, thc
hin quyn bnh ng gia con ngi vi nhau v.v. u l nhng vn c
tnh nhn loi hin nay.
C th ni mi ngi u tha nhn nhng vn trn l nhng vn
ln, vn quan tm chung ca nhn loi. Tuy nhin nhn thc v tm
quan trng, v nguyn nhn v phng hng gii quyt cc vn li
rt khc nhau. iu ny l tt nhin, v thi i hin nay vn tn ti giai cp
v mu thun giai cp, chnh li ch giai cp chi phi cch gii quyt nhng
vn c tnh nhn loi khc nhau. Tt nhin khng phi giai cp no cng
a ra cch gii quyt vn nhn loi thc s khoa hc, hp l. Theo
quan im ca ch ngha Mc - Lnin, trong thi i hin nay, giai cp
cng nhn - sn phm ca phng thc sn xut t bn ch ngha, i din
cho lc lng sn xut tin tin, c tnh cht x hi ho cao - do vy giai
cp cng nhn c bn cht cch mng v c tnh cht quc t. Li ch ca
giai cp cng nhn ph hp vi li ch nhn loi. ng trn quan im li
ch ca giai cp cng nhn mi gii quyt ng n cc vn nhn loi
hin nay, chng c ch ngha dn tc cc oan, ch ngha b phi hay
ch ngha cc quyn nc ln mun p t th gii trong trt t v li ch
ca mt quc gia dn tc, mt tp on t bn nht nh.
Nh vy hin nay vn giai cp tr thnh vn nhn loi trc
tip. Cuc u tranh ca giai cp cng nhn v li ch ca mnh, gn lin
vi cuc u tranh v dn ch v bnh ng t do, gn lin vi phong tro
gii phng dn tc. Cuc u tranh l nhn t quan trng nht to ra
nhng iu kin m bo cho s tn ti, pht trin bn vng ca nhn loi.
3. T tng Ch Minh v quan h giai cp, dn tc, nhn loi
trong cch mng Vit Nam
Ch ngha Mc - Lnin khng nh gia vn giai cp, vn dn
tc v vn nhn loi c s thng nht, quan h bin chng vi nhau. Tuy
nhin s thng nht c xem xt v gii quyt vi nhng ni dung v
mc khc nhau tu theo yu cu thc tin t ra ca tng thi k lch
s.
Su tp T Thnh L
390
th k XIX, khi ch ngha t bn cha tr thnh ch ngha
quc, vn quan h gia dn tc, giai cp v nhn loi c Mc v
ngghen xem xt v gii quyt xut pht t yu cu thc tin ca cch
mng v sn lc . Cc ng coi cuc cch mng ca giai cp v sn gii
phng khi s thng tr ca giai cp t sn l iu kin c bn nht thc
hin s nghip gii phng dn tc.
Lnin vn dng l lun ca Mc v mi quan h gia vn giai
cp, dn tc v nhn loi trong iu kin lch s mi, khi ch ngha t bn
chuyn thnh ch ngha quc. Lnin cho rng cch mng gii phng
dn tc l mt b phn khng th tch ri ca cch mng v sn. T tng
c th hin trong khu hiu m lnin nu ra l: "v sn tt c cc
nc v cc dn tc b p bc on kt li".
Vn dng sng to ch ngha Mc - Lnin vo iu kin thc tin
cch mng Vit Nam, H Ch Minh pht trin nhiu ni dung l lun rt
c sc v mi quan h giai cp, dn tc, nhn loi, p ng yu cu mi
ca thc tin cch mng trong thi i hin nay. Nhng ni dung c th
khi qut cc kha cnh sau:
Th nht: H Ch Minh c s nhn nhn su sc v ton din v
tnh hnh ca thi i v tnh hnh Vit Nam, xc nh ng v tr ca
cch mng Vit Nam trong mi quan h vi cch mng th gii. Ngi ch
r cch mng Vit Nam l mt b phn khng th tch ri ca cch mng
th gii. C hiu r tnh cht ca thi i, hiu r bi cnh ca Vit Nam
nhng nm cui th k XIX, u th k XX mi thy ht ngha ln lao
kt lun ny ca H Ch Minh.
Nh kt lun ny soi ng, cch mng Vit Nam tm ra li i
ng n, chm dt tnh trng b tc v ng li lm cho hng lot
phong tro cch mng Vit Nam u th k XX d theo ng li phong
kin hay theo ng li t sn u khng i n thnh cng.
Kt lun ny khng nh cch mng Vit Nam - mt nc thuc a
na phong kin, cng nm trong qu o ca cch mng v sn, l b phn
ca cch mng v sn th gii. y l quy lut khch quan, l xu hng tt
yu ca thi i. Do vy cch mng Vit Nam phi lin h cht ch vi
cch mng th gii, phi nhn c s ng h, gip v mi mt ca
phong tro cch mng ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng cc
nc trn th gii mi to c ngun sc mnh to ln cho cch mng Vit
Nam ginh thng li.
Su tp T Thnh L
391
L mt b phn ca cch mng th gii nn thng li ca cch mng
Vit Nam cng ng thi l thng li ca cch mng th gii, trc tip thc
y cch mng th gii pht trin.
R rng lun im trn ca H Ch Minh khi qut ng thc
tin, lm phong ph v su sc hn rt nhiu l lun ca ch ngha Mc
- Lnin v quan h giai cp, dn tc v nhn loi.
Th hai: Khi qut xu hng ca thi i v tnh hnh thc tin Vit
Nam, vn dng sng to ch ngha Mc - Lnin vo Vit Nam H Ch
Minh nu quan im: gii phng giai cp kt hp cht ch vi gii phng
dn tc, c lp dn tc phi gn lin vi ch ngha x hi.
Gii phng giai cp kt hp cht ch vi gii phng dn tc trong t
tng H Ch Minh l cch mng v sn cc nc t bn v cch mng
gii phng dn tc c quan h cht ch vi nhau, u l ng lc c bn
cho cch mng th gii, c tm quan trng ngang nhau nh hai cnh ca
con chim. Cch mng v sn cc nc t bn to iu kin cho cch
mng gii phng dn tc ginh thng li, ngc li cch mng gii phng
dn tc cng thc y cch mng v sn cc nc t bn pht trin v
ginh thng li.
H Ch Minh pht trin hn na quan im ca ch ngha Mc Lnin v vai tr ca cch mng gii phng dn tc. Mc khi qut thc tin
ca th k XIX cho rng xo b nn bc lt giai cp l iu kin c bn
xo b p bc dn tc. y cha cp n s tc ng ca cch mng
gii phng dn tc i vi cch mng v sn cc nc t bn. Lnin pht
trin l lun ca ch ngha Mc vo iu kin x hi nhng nm u th k
XX, khi ch ngha t bn pht trin thnh ch ngha quc, nh
gi cao vai tr ca phong tro gii phng dn tc. Lnin cho rng cch
mng v sn cc nc t bn phi kt hp vi cch mng gii phng dn
tc. y vai tr ca cch mng gii phng dn tc c cp n.
Pht trin hn na t tng ca Lnin v vai tr cch mng gii phng dn
tc, H Ch Minh l ngi u tin ch ra rng cch mng gii phng dn
tc khng nhng cn phi hp cht ch vi cch mng v sn cc nc
t bn, m cn phi c tnh ch ng tch cc, khng th ng ch cch
mng v sn "thnh cng" c tin v iu kin thc hin cuc cch
mng gii phng dn tc. Tri li, trong nhng iu kin nht nh, cch
mng gii phng dn tc c th ginh thng li trc cch mng v sn
cc nc t bn, t gip giai cp v sn cc nc t bn trong s
Su tp T Thnh L
392
nghip u tranh cch mng gii phng con ngi ca mnh. y l s kt
hp rt bin chng, sng to gia gii phng giai cp vi gii phng dn
tc trong iu kin c th ca thi i.
Gii phng giai cp kt hp vi gii phng dn tc trong t tng
H Ch Minh cn c ngha l c lp dn tc l iu kin cho gii phng
giai cp. Mun xo b p bc giai cp c i vi cc nc t bn, c i
vi cc nc ph thuc, thuc a phi gii phng dn tc. Khng c c
lp dn tc th khng th gii phng con ngi c. V vy nhim v gii
phng dn tc, u tranh ginh c lp dn tc phi c t ln hng u.
T tng c th hin trong lun im ni ting ca H Ch Minh:
"Khng c g qu hn c lp t do". Nhng dn tc c lp thc s li
phi gn lin vi ch ngha x hi, v ch c ch ngha x hi mi xo b
trit p bc giai cp. Nh vy l gii phng dn tc phi bao hm ni
dung gii phng giai cp. y l s gii quyt rt ti tnh v c o mi
quan h gia giai cp v dn tc trong iu kin c th ca thi i v ca
Vit Nam. Ngay t u cch mng Vit Nam xc nh con ng i ln
ch ngha x hi, v trn thc t cch mng Vit Nam ginh c thng li
khng th thiu s gip ca cc nc x hi ch ngha. Trong cuc
khng chin chng M, thng li ca s nghip gii phng min Nam,
thng nht t nc khng th thiu vai tr ca cng cuc xy dng ch
ngha x hi min Bc. c lp dn tc ca Vit Nam c m bo n
nay khng th tch ri vi cng cuc xy dng ch ngha x hi. Nh vy
c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi l quy lut tt yu xuyn sut
qu trnh cch mng Vit Nam t khi c ng, ng u l H Ch Minh,
n nay v t nay v sau. y l s sng to rt c sc ca t tng H
Ch Minh trong vic gi quyt mi quan h gia dn tc, giai cp v nhn
loi.
Th ba: Trong ch o cch mng H Ch Minh lun khng nh:
a cch mng n thng li trit trc ht phi c ng cng sn - i
tin phong ca giai cp cng nhn - lnh o. iu khng nh cch
mng gii phng dn tc Vit Nam phi do giai cp cng nhn Vit Nam
thng qua i tin phong ca mnh lnh o. ng cng sn khng nhng
l i tin phong ca giai cp cng nhn, ngi i din chn chnh cho li
ch ca giai cp cng nhn, m cn i din cho li ch dn tc v li ch
ca ton th nhn dn Vit Nam. ng phi c l lun cch mng soi
ng, l ch ngha Mc - Lnin.
Su tp T Thnh L
393
Cch mng do giai cp cng nhn lnh o nhng s nghip cch
mng l ca "a s dn chng" ch khng phi ca s t ngi. Do vy
phi xy dng c khi on kt ton dn. Mun xy dng c khi
on kt ton dn, ng phi da vo cng nhn v nng dn, xem lin
minh cng nng l ci gc ca cch mng, trn ci gc cng nng lin
minh bn vng, xy dng khi i on kt ton dn tc. Ch c nh vy
mi c sc mnh nh cc th lc phn cch mng. Ngi Vit:
"Di s lnh o ca giai cp cng nhn v trn c s lin minh cng
nng ngy cng vng chc, trong mi giai on cch mng, cn tp hp
mi lc lng cch mng v tin b thnh mt mt trn rng ri, thc hin
thng nht hnh ng di nhiu hnh thc gia cc lc lng y chng
k th"(1).
H Ch Minh lun chm lo xy dng v pht trin sc mnh ca
khi on kt ton dn tc. Ngi nu khu hiu "on kt, on kt, i
on kt; thnh cng, thnh cng i thnh cng". y vn giai cp,
vn dn tc v nhn loi ho quyn vo nhau rt cht ch v sng r. H
Ch Minh khng h h thp vn gii phng giai cp, vn gii phng
con ngi, tuyt i ho vn dn tc, khng h xo nho v tr vai tr
ca cc vn , m trong t tng ca Ngi "ci giai cp", "ci dn tc"
v "ci nhn loi" u ni tri trong s gn b cht ch vi nhau. S nghip
cch mng ca giai cp v sn khng th thnh cng nu khng c s on
kt cc lc lng cch mng v tin b ca cc dn tc. S nghip gii
phng dn tc cng khng th thnh cng nu khng t trong mi lin h
cht ch vi cch mng th gii. Cuc cch mng gii phng dn tc khng
th i n thng li trit nu n khng gn vi mc tiu u tranh giai
cp ca giai cp v sn, khng gn vi ch ngha x hi.
S kt hp bin chng ny c H Ch Minh thc hin thnh cng
trong thc tin cch mng Vit Nam. y l mt s pht trin sng to,
mt ng gp Xut sc vo kho tng l lun ca ch ngha Mc - Lnin v
mi quan h gia giai cp, dn tc v nhn loi.
4. Vn quan h giai cp, dn tc, nhn loi trong cch mng
Vit Nam hin nay
Cch mng Vit Nam t khi c ng cng sn Vit Nam lnh o
n nay tri qua mt chng ng di hn 75 nm, thu c nhiu
thng li v vang. Nhn t quan trng a cch mng Vit Nam n thng
(1)
H Ch Minh Tuyn tp, tp III, Nxb ST HN 1980.
Su tp T Thnh L
394
li v vang l ng ng u l H Ch Minh gii quyt ng n
mi quan h gia giai cp, dn tc v nhn loi trong tng iu kin lch s
c th. Nt c bit nht ca vic gii quyt mi quan h l gn lin c
lp dn tc vi ch ngha x hi. Mi quan h ny xuyn sut tin trnh
cch mng Vit Nam, chi phi cc mt khc ca cuc cch mng.
Hin nay do tnh hnh th gii c nhiu thay i, to ra nhng thi c
v thch thc mi. S nghip i mi ca nc ta tin trin tt p, t
c nhng thnh tu to ln rt quan trng, nn quan h giai cp, dn tc,
nhn loi trong cch mng Vit Nam c nhng biu hin mi.
tn dng thi c, y li thch thc, a s nghip cch mng
Vit Nam tin ln, vn quan h giai cp, dn tc, nhn loi Vit Nam
hin nay cn m bo nhng ni dung sau:
Mt l gii quyt tt mi quan h giai cp vi khi on kt ton dn
tc. Trong thi k qu nc ta cn giai cp v cn u tranh giai cp.
l iu tt yu. Vn l u tranh giai cp hin nay nc ta l nh
th no; n c lin quan nh th no vi i on kt ton dn tc. i
on kt ton dn tc l ng li nht qun ca ng ta, cng nht qun
vi t tng H Ch Minh. Chnh on kt to nn sc mnh tng hp cho
cch mng Vit Nam ginh thng li. T tng ny cng c khng nh
trong Ngh quyt i hi IX ca ng: "ng lc ch yu pht trin t
nc l i on kt ton dn tc trn c s lin minh gia cng nhn vi
nng dn v tr thc do ng lnh o, kt hp hi ho li ch c nhn, tp
th v x hi, pht huy mi tim nng v tim lc ca cc thnh phn kinh
t, ca ton x hi"(1). y l quan im ca ch ngha Mc - Lnin, quan
im ca giai cp cng nhn v vn quan h giai cp v dn tc c
vn dng c th Vit Nam. Quan im ny khng i lp u tranh giai
cp vi on kt ton dn tc. on kt ton dn khng c ngha loi tr
u tranh giai cp, m cn thc hin u tranh giai cp ng quy lut, phc
v mc tiu c lp dn tc v ch ngha x hi, v hnh phc ca nhn
dn. Chnh mc tiu c lp dn tc v ch ngha x hi p ng li ch
chung ca mi tng lp, mi thnh vin trong cng ng dn tc, nn u
tranh giai cp nc ta s khng mu thun vi i on kt ton dn tc,
khng nhng th cn cng c vng chc hn khi on kt ton dn tc.
Nhng mun xy dng khi on kt ton dn tc trc ht phi cng c
vng chc khi lin minh gia cng nhn vi nng dn v tr thc. Khi
(1)
CSVN. Vn kin H IX. Nxb CTQG HN 2001, tr 86
Su tp T Thnh L
395
lin minh ny c t di s lnh o ca ng cng sn, c cng c
vng chc s l nn tng cho on kt ton dn tc.
Hai l phi gii quyt mi quan h gia xy dng v pht trin nn
kinh t th trng vi on kt dn tc. y l vn rt phc tp lin quan
n c vn giai cp, dn tc v nhn loi. Bi v c ch th trng nh
hng x hi ch ngha va to iu kin m rng v tng cng khi i
on kt ton dn tc, nhng kinh t th trng cng c mt tri ca n.
l s phn ho giu ngho, dn n s gia tng bt bnh ng trong x hi.
S phn ho x hi nu khng c khng ch, pht trin t pht, s
lm mu thun trong ni b nhn dn tng ln v nh hng khng tt n
vic cng c khi on kt ton dn. Phn ho giu - ngho nc ta hin
nay ang din ra kh phc tp, tuy nhin cha gy ra mu thun giai cp,
xung t x hi nghim trng. Mc d vy cn phi thy r kinh t th
trng ang v s dn n s khc bit ngy cng ln gi cc giai cp v
tng lp x hi. Tng lp t sn rt c th pht trin thnh giai cp t sn.
Khi s xut hin nhiu vn mi phc tp v quan h giai cp, dn tc
v nhn loi. V vy vic kt hp pht trin kinh t th trng vi on kt
dn tc l iu cn phi xem xt mt cch ng n. Quan im ng n
l gn lin vi pht trin kinh t phi m bo s cng bng v bnh ng
x hi. Nh vy mi khng mu thun vi yu cu on kt ton dn tc.
Ba l phi gii quyt mi quan h gia gi vng c lp t ch vi
m rng quan h hp tc quc t, pht huy sc mnh ni lc ca dn tc
vi tranh th sc mnh ca thi i. Nguyn tc c bn gii quyt mi
quan h gia bo v c lp dn tc vi m rng hp tc quc t, gia ni
lc v ngun lc bn ngoi nh i hi IX ca ng xc nh: "Ch ng
hi nhp kinh t quc t v khu vc theo tinh thn pht huy ti a ni lc,
nng cao hiu qu hp tc quc t, bo m c lp t ch v nh hng
x hi ch ngha, bo v li ch dn tc, an ninh quc gia, gi gn bn sc
vn ho dn tc, bo v mi trng"(1). Pht huy ni lc trc ht phi trn
c s y mnh s nghip cng nghip ho, hin i ho t nc, pht
trin nn kinh t hng ho nhiu thnh phn, to ra quan h sn xut ph
hp pht trin lc lng sn xut, xy dng nn kinh t c lp t ch,
ng thi ch ng hi nhp kinh t quc t tranh th ngun lc bn
ngoi. l nhng vn cn bn ca s kt hp giai cp, dn tc v nhn
loi nc ta hin nay.
(1)
ng Cng sn Vit Nam. Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. NXB CTQG. H Ni 2001.
Su tp T Thnh L
396
Tm li quan h giai cp, dn tc v nhn loi l vn c ngha l
lun v thc tin ln hin nay. Gii quyt ng n vn ny c nh
hng trc tip n s pht trin ca phong tro cch mng trn th gii.
Tuy nhin y l vn phc tp i hi phi c tip tc nghin cu gii
quyt.
Chng X
L LUN V N NC V N NC
P P QUYN X I C NG A VIT NAM
L lun v nh nc l mt b phn quan trng cu thnh h thng
cc quan im duy vt bin chng v lch s, trong trc tip nht l l
lun v giai cp v u tranh giai cp.
Trong di sn kinh in ca ch ngha Mc-Lnin c nhiu tc phm
bn v nh nc v nh nc chuyn chnh v sn. Tiu biu l cc tc
phm Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca Nh nc ca
Ph.ngghen v tc phm Nh nc v cch mng ca V.I.Lnin. Trong
chng ny s trnh by khi qut nhng lun im c bn nht ca ch
ngha Mc-Lnin v nh nc t vic nghin cu trc tip cc tc phm
kinh in.
Su tp T Thnh L
397
Nhng lun im ca ch ngha Mc-Lnin v nh nc l nhng
lun c khoa hc tm phng php lun trit hc nghin cu cc vn
v nh nc v php quyn trong thc tin xy dng nh nc php
quyn x hi ch ngha hin nay Vit Nam.
I. N NG NI DUNG C BN CA L LUN V N NC
1. V bn cht v nhng c trng ca nh nc

a) V bn cht ca nh nc
Trong ton b lch s t tng trit hc v nh nc, cha c mt
nh t tng no xc nh ng bn cht ca nh nc theo quan im duy
vt. Thng thng, bn cht ca nh nc thng b tru tng ho trn
lp trng duy tm v tn gio. Ngay i vi nh t tng v i ngi
c l Hgen cng khng vt qua quan im duy tm . i vi quan
im ca ng, nh nc mang bn cht ca " nim o c" v "tinh thn
t do".
Theo quan im ca trit hc Mc-Lnin, bn cht ca nh nc l
s thng nht bin chng ca ba phng din sau y.
Th nht, nh nc l mt hnh thc t chc x hi m mt b
my quyn uy bo lc c thit lp, mang tnh cng ch trong vic qun
l dn c v mi hot ng x hi.
Th hai, nh nc chnh l cng c bo lc c s dng xc lp
v duy tr quyn thng tr giai cp ca giai cp thng tr.
Th ba, nh nc l hin thn ca sc mnh kinh t gi a v thng
tr trong nn kinh t ca mt x hi.
Trong ba phng din trn, phng din th nht th hin bn cht
quyn uy bo lc ca nh nc; phng din th hai biu hin bn cht
giai cp ca nh nc; phng din th ba phn nh bn cht kinh t ca
nh nc.
Nh vy, xt theo bn cht, nh nc l mt cng c bo lc th hin
quyn uy thng tr giai cp ca giai cp thng tr x hi; tc l ca giai cp
i biu cho lc lng kinh t thng tr trong mt x hi; cng tc l ca
giai cp nm gi nhng t liu sn xut ch yu ca x hi. l bn cht
ca nh nc theo "nguyn ngha en" ca n.
Su tp T Thnh L
398
b) V nhng c trng ca nh nc
Ph.ngghen khi qut ba c trng c bn ca nh nc trong tc
phm "Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc". V.I.
Lnin nhn mnh nhng c trng trong tc phm "Nh nc v
cch mng", ng thi cng phn tch c th hn.
Theo Ph.ngghen, bt c nh nc no cng c ba c trng.
c trng th nht: Nh nc l hnh thc t chc x hi theo
nguyn tc qun l dn c theo bin gii lnh th quc gia.
y l c trng lm r s khc bit ca nh nc vi cc hnh thc
t chc ca x hi th tc, b lc thi nguyn thu.
V nguyn tc, quyn lc nh nc c hiu lc bt buc i vi mi
cng dn sinh sng v hot ng trn a bn lnh th m n qun l.
Chnh t y xut hin bin gii quc gia. Trong mt quc gia c bin gii
lnh th nh vy c th bao gm nhiu giai cp, nhiu cng ng dn c
theo cc huyt tc khc nhau, nhiu th tc, b lc khc nhau.
c trng th hai: Nh nc l mt hnh thc t chc x hi m
hnh thnh mt h thng cc t chc, thit ch th hin quyn lc cng
cng mang danh ngha i biu cho ton th x hi.
Trong s cc t chc quyn lc nh nc th nhng i v trang c
bit nh qun i nh ngh, cnh st v trang, nh t v nhng c quan
hnh chnh thc hin chc nng cai tr buc mi cng dn phi phc
tng ch nh cm quyn c v tr quan trng bc nht.
Ph.ngghen v V.I.Lnin nhn mnh rng phi tm c trng ca
nh nc trong nhng c quan thun tu trn p n.
Km theo h thng t chc nh nc l i ng ng o cc binh
lnh, cnh st v cng chc lm vic trong b my nh nc.
Nu nhng ngi ng u th tc, b lc trc y thc hin chc
nng qun l ca mnh bng sc mnh truyn thng o c v uy tn th
trong b my nh nc, nhng ngi i din cho nh nc thc hin
quyn lc ca mnh trn c s sc mnh cng ch ca php lut. Giai cp
thng tr dng cc thit ch bo lc php lut ca n c thc thi trong
thc t. Cng v vy, mc d cc c quan quyn lc nh nc u t x hi
m ra nhng chng ngy cng thot khi nhn dn v ng i lp vi
nhn dn.
Su tp T Thnh L
399
c trng th ba: Nh nc l hnh thc t chc x hi m
hnh thnh mt ch thu kho duy tr v tng cng b my cai tr.
B my cai tr ca giai cp thng tr s d tn ti c l nh vo cc
"thn dn" m n thng tr thng qua ch thu kho, quc tri v cc
hnh thc bc lt khc nh ch cng np thi phong kin phng
ng
H thng thu kho, cng np nh vy hon ton khng c trong
hnh thc t chc x hi th tc, b lc. N ch tn ti gn lin vi hnh
thc t chc x hi theo nguyn tc nh nc .
Ba c trng ni trn c gi l ba c trng ca nh nc hoc
din t cho chun xc hn l ba c trng ca cch thc t chc x hi
di hnh thc nh nc, bi l nh nc l mt kiu t chc x hi c tnh
phn bit c th vi kiu t chc ca cc x hi th tc, b lc thi nguyn
thu. Trong ba c trng , c trng th hai l tiu biu nht.
2. V cc chc nng v vai tr kinh t ca nh nc
Vn chc nng ca nh nc khng nhng l vn l lun quan
trng trong hc thuyt v nh nc ca ch ngha Mc- Lnin m cn l
vn thc tin cp bch trong thc tin i mi kinh t-x hi hin nay
cc nc theo mc tiu xy dng ch ngha x hi trn c s pht trin nn
kinh t th trng.
Nhiu vn l lun mi cng tng bc c c kt t kinh
nghim thc tin lch s, chng hn nh vn nh nc t bn hin i c
chc nng kinh t hay khng? Nu c th chc nng kinh t ca nh nc
t bn v nh nc x hi ch ngha khc nhau th no? Phn bit th no
gia chc nng qun l kinh t ca nh nc v chc nng kinh doanh ca
cc doanh nghip, nht l cc doanh nghip nh nc trong qu trnh i
mi hin nay? v.v...
a) V cc chc nng chung ca nh nc
Khi phn tch phm vi tc ng tm v m ca quyn lc nh nc,
c th xc nh hai nhm chc nng chung sau y.
- Nhm chc nng th nht l chc nng thng tr chnh tr ca giai
cp v chc nng x hi ca nh nc.
Su tp T Thnh L
400
Chc nng thng tr chnh tr ca giai cp l chc nng nh nc
lm cng c chuyn chnh ca mt giai cp nhm bo v s thng tr giai
cp i vi ton th x hi.
Chc nng x hi ca nh nc l chc nng nh nc thc hin s
qun l nhng hot ng chung v s tn ti ca x hi; tho mn mt s
nhu cu chung ca ton b cng ng dn c.
Trong hai chc nng , chc nng chnh tr l c bn nht. Chc
nng x hi ph thuc v phc v chc nng chnh tr.
Trong cc x hi c giai cp i khng, gi quyn lc nh nc
trong tay giai cp mnh, giai cp thng tr no cng phi nhn danh x hi
qun l cc cng vic chung. Vic gii quyt c hiu qu nhng vn
chung ca x hi s to iu kin duy tr x hi trong vng trt t theo
quan im v li ch ca giai cp cm quyn. Cng tc l vic thc hin
chc nng x hi theo quan im v gii hn ca giai cp cm quyn; l
phng thc v l iu kin nh nc thc hin c vai tr thng tr
giai cp ca n.
Ph.ngghen tng khng nh rng khp mi ni, chc nng x
hi l c s ca s thng tr chnh tr; v s thng tr chnh tr cng ch ko
di chng no n cn thc hin chc nng x hi ca n"(1).
Trong thc t lch s, chc nng chnh tr ca nh nc ch c th
duy tr c nu n thc hin chc nng x hi v ngc li chc nng x
hi ch c thc hin nu n cng c chc nng chnh tr.
Nhng trong iu kin i khng giai cp, nht l nhng thi k
lch s bc l gay gt ca nhng mu thun gia giai cp thng tr v cc
giai cp khc th vic gii quyt s thng nht hai chc nng khng th
thc hin c v thng gy nn nhng xung t x hi gay gt v c
thc hin bng cc cuc ci cch v cao hn l cch mng x hi.
- Nhm chc nng th hai l chc nng i ni v i ngoi ca nh
nc.
Chc nng i ni ca nh nc l chc nng duy tr trt t kinh t,
chnh tr, x hi v nhng trt t khc hin c trong x hi theo li ch ca
giai cp thng tr. Thng thng iu phi c php lut ho. Php lut
(1)
C.Mc, Ph.ngghen. Ton tp, NXB CTQG, H-1994. Tp 20, tr 253
Su tp T Thnh L
401
xt v thc cht ch l ch ca giai cp thng tr c ln thnh nhng
quy nh chung, nhn danh quyn lc ca ton x hi.
Ngoi ra, nh nc cn s dng hng lot cc phng tin khc nh
cc c quan thng tin, tuyn truyn, vn ha, gio dc xc lp, cng
c t tng, ch ca giai cp thng tr, lm cho chng tr thnh t tng
chnh thng trong x hi.
Tt c nhng iu u nhm thc hin chc nng i ni ca nh
nc.
Chc nng i ngoi ca nh nc l chc nng bo v bin gii
lnh th quc gia v thc hin cc mi quan h kinh t, chnh tr, x hi vi
cc nh nc khc.
Trong hai chc nng th chc nng i ni quyt nh chc nng
i ngoi bi v nh nc ra i v tn ti l do c cu giai cp bn trong
ca mi quc gia quy nh. S thng tr ca mi giai cp c thc hin
trc ht v ch yu trn a bn quc gia m n qun l. Li ch ch yu
ca giai cp thng tr l duy tr a v cai tr nhn dn trong mt quc gia
nht nh. Tnh cht ca chc nng i ni quyt nh tnh cht ca chc
nng i ngoi; ngc li tnh cht v nhu cu ca chc nng i ngoi c
tc ng mnh m tr li chc nng i ni ca nh nc, lm bin i
trong mt gii hn nht nh qu trnh thc hin chc nng i ni.
Mi quan h thng nht gia hai chc nng i ni v i ngoi ca
nh nc ngy cng nng ln trong x hi hin i, bi l qu trnh quc t
ho i sng kinh t - x hi ngy cng c m rng v tng cng. V
nh vy, chc nng i ngoi ca mi nh nc cng cn phi c cng
c, i mi cho ph hp vi iu kin lch s thi i. Nhng mun lm
c iu li cn phi i mi v tng cng chc nng i ni, nhm
to nn ni lc kh nng p ng cc nhu cu thc hin chc nng i
ngoi.
b) Vai tr kinh t ca nh nc
Nh nc vi t cch l mt yu t c bn ca kin trc thng tng,
lun c tc ng ton din ti mi lnh vc ca i sng kinh t - x hi.
Nhng vn v vai tr kinh t ca nh nc gi mt v tr c bit quan
trng trong cc x hi c nn kinh t th trng hin i.
Xt trong tnh tng th ca cu trc hnh thi kinh t - x hi, vai tr
tc ng ca nh nc i vi kinh t thuc phm vi mi quan h bin
Su tp T Thnh L
402
chng gia c s h tng v thit ch chnh tr, php lut ca kin trc
thng tng.
Theo Ph.ngghen, s tc ng ca nh nc i vi kinh t c th
theo hai chiu hng, hoc thc y kinh t pht trin hoc km hm s
pht trin y. iu ny tu thuc vo cc chnh sch v php lut ca
nh nc c ph hp vi nhu cu khch quan ca nn kinh t hay khng.
Nu cc chnh sch ca nh nc p ng ng c nhng i hi khch
quan ca qu trnh pht trin kinh t th n c tc dng thc y kinh t
pht trin v ngc li, s km hm hay ph hoi s pht trin .
Vai tr ca nh nc i vi s pht trin kinh t th hin ngay trong
lgc khch quan ca s ra i nh nc. Nh nc ra i nhm duy tr trt
t x hi theo ch ca giai cp nm t liu sn xut ca x hi, nh m
duy tr c tnh n nh ca qu trnh sn xut x hi, nh m giai cp
thng tr c th thc hin c s bc lt kinh t i vi giai cp nhng
ngi lao ng.
Vic cc giai cp thng tr tng cng vai tr qun l ca nh nc
i vi dn c, suy n cng l nhm duy tr n nh x hi c th thc
hin mt kiu phng thc sn xut nht nh theo mc tiu thc hin li
ch ca giai cp thng tr. Nu i sng chnh tr, x hi khng n nh
trong mt trt t no th khng th pht trin kinh t. Th d, duy tr
phng thc sn xut t bn ch ngha, bt c nh nc t bn no cng
nhn mnh ti "quyn t hu l quyn bt kh xm phm"; hoc c th
pht trin kinh t t bn ch ngha, giai cp t sn cn n vic thc hin
mua bn t do sc lao ng, bi vy lut php t sn nhn mnh n quyn
t do c nhn ca mi ngi, n thc hin cuc cch mng gii phng
ngi nng n khi s ph thuc vo cha t phong kin thi Trung c.
Tt c nhng iu , suy n cng khng phi v nhng mc tiu
nhn vn cao c no m l v s pht trin kinh t t bn ch ngha.
Theo l lun nh vy c th thy bt c nh nc no trong lch s
cng u c vai tr tc ng n qu trnh pht trin kinh t. Nhng khi
nn kinh t th trng c xc lp m tiu biu l nn kinh t th trng t
bn ch ngha th vai tr ca nh nc i vi pht trin kinh t cng tng
v bc l r nt hn so vi cc nh nc phong kin v ch n trc y.
Mt l: Trong nn kinh t th trng lun lun bin ng, v tim n
nhng nguy c khng hong kinh t trm trng lm xut hin nhu cu
Su tp T Thnh L
403
can thip ca nh nc nhm iu chnh cc quan h kinh t sao cho t c
kh nng xy ra khng hong nht.
Hai l: mi nn kinh t c th tn ti v pht trin bnh thng
th cn phi c cc khu vc kinh t cng cng nh gio dc, y t, xy dng
kt cu h tng Xut pht t nhu cu li nhun, khng phi mi lnh vc
nh vy u c cc t nhn u t pht trin nhng nhng lnh vc
li khng th thiu m bo cho s pht trin kinh t ca x hi. Trong
trng hp ny nh nc cn phi l lc lng u t v pht trin, vi t
cch nhn danh i biu cho ton x hi.
Ba l: S pht trin kinh t th trng i hi phi c mt mi
trng chnh tr - x hi n nh cn thit v nguy c pht trin kinh t th
trng lun lun dn ti nhng cuc cnh tranh khc lit di mi hnh
thc lm mt n nh chnh tr - x hi. Hn na xu th pht trin ca kinh
t th trng l theo hng bnh trng khng bin gii, do n cng cn
ti vai tr ca cc nh nc bng cc chnh sch i ngoi, to mi trng
php l cn thit cho qu trnh giao lu hng ho v dch v gia cc quc
gia. iu cng lm ni bt vai tr ca nh nc i vi pht trin kinh t
thng qua vic to lp nhng mi trng php l cn thit.
3. Ngun gc ra i ca nh nc
Nh nc ra i nh th no trong lch s? N pht trin di
cc hnh thc lch s no? C s khc nhau th no v ngun gc ra i
ca cc nh nc n l phng Ty v cc nh nc phong kin phng
ng? Nh nc quc gia dn tc Vit Nam? y l nhng vn l
lun v thc tin lch s rt phong ph. Nm vng lgic ca lch s ra i
nh nc s gp phn gii quyt hng lot vn lin quan v ng thi
gp phn hiu r hn bn cht ca nh nc.
Trong tc phm "Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca
nh nc", Ph.ngghen chng minh rng trong x hi cng sn nguyn
thu khng c nh nc. Ph hp vi tnh trng kinh t cn thp km, cha
c s phn ho giai cp, hnh thc t chc u tin ca x hi cng sn
nguyn thu l th tc v b lc. ng u cc th tc, b lc l nhng tc
trng do nhn dn bu ra. Quyn lc ca ngi ng u nhng c quan
qun l x hi da vo sc mnh o c v uy tn. Quyn hnh v chc
nng ca c quan lnh o trong thi k cha mang tnh chnh tr.
Su tp T Thnh L
404
H thng qun l ca x hi trong cc th tc l trng th tc, cn
trong cc b lc thng bao gm:
- Hi ng l c quan quyn lc thng trc, c th lc u n bao
gm cc trng th tc, ri v sau, s trng th tc qu ng th hi ng
bao gm mt s ngi c bu ra trong s trng th tc ny. Trong
nhng vic quan trng, Hi ng c quyn quyt nh cui cng.
- i hi nhn dn, do Hi ng triu tp quyt nh cc cng
vic quan trng. mi ngi u c th pht biu kin. i hi nhn
dn c quyn quyt nh ti hu mi vn .
- Th lnh qun s, chuyn m nhn cng vic lnh o cc cuc
chin tranh, bo v cng ng b lc. Cc th lnh qun s khng phi l
ngi cai tr, h khng c c quyn c li c nhn, khng bt nhn dn
phi phc v cho li ch c nhn ring t. H hon ton thc hin vai tr
ca mnh theo ch v quyt nh ca nhn dn.
Nh vy, trong x hi nguyn thu khng c nh nc m ch c ch
t qun ca nhn dn.
Ph.ngghen nhn xt rng: Vi tt c tnh cht ngy th v gin d
ca n, ch th tc qu l mt t chc tt p bit bao. Khng c
qun i, hin binh v cnh st, khng c qu tc, vua cha, tng c,
trng quan v quan to, khng c nh t, khng c nhng v x n, th
m mi vic u tri chy.
Vy, nh nc ra i nh th no t mt x hi theo th ch t
qun nguyn thu?
Theo Ph.ngghen, s ra i ca nh nc l do 4 nguyn nhn.
Mt l: Do s pht trin ca sn xut cui x hi nguyn thu
dn ti s d tha tng i ca ci x hi. y l c s khch quan lm
ny sinh kht vng chim ot sn phm lao ng ca nhn dn nhng
ngi ng u th tc, b lc, cng l s xut hin ca s hu t nhn v
t liu sn xut v ch ngi bc lt ngi.
Hai l: Vic cc th lnh th tc, b lc s dng quyn lc chim
ot ca nhn dn thc y s phn ho giai cp trong x hi. S i
khng giai cp ngy cng tr nn su sc.
Ba l: Chin tranh gia cc th tc, b lc cng lm tng quyn lc
ca th lnh qun s, cng lm tng thm mu thun x hi.
Su tp T Thnh L
405
Th t: Cc t chc lnh o th tc, b lc dn dn thot khi gc r
trong nhn dn, t ch l cng c ca nhn dn, tr thnh i lp vi
nhn dn.
Ton b nhng nguyn nhn y lm tng thm nhng mu thun
trong x hi. Mu thun giai cp ln u tin xut hin l mu thun gia
ch n v n l. Cc giai cp khng ngng pht trin, mu thun giai
cp ngy cng tng dn ti nguy c chng nhng cc giai cp c th tiu
dit ln nhau m cn c kh nng tiu dit lun c x hi. trnh nguy c
cn c mt c quan quyn lc c bit ra i l nh nc. l mt
t chc, thit ch c tin thn t nhng t chc phi chnh tr trong cc x
hi th tc, b lc c xa.
Nh vy, theo ngghen, s xut hin ca nh nc khng phi
gii quyt cc mu thun giai cp trong x hi, cng khng phi iu
ho mu thun giai cp m l duy tr mu thun giai cp trong mt gii
hn trt t nhm thc hin c s bc lt ca giai cp nm gi t liu sn
xut i vi ngi lao ng.
V.I. Lnin, trong tc phm "Nh nc v cch mng" c bit lu
cc lun im ca ngghen v nhn mnh nguyn nhn trc tip lm
xut hin nh nc trong lch s. Theo Lnin, nh nc l sn phm v
biu hin ca nhng mu thun giai cp khng th iu ho c. Bt c
u, h lc no v chng no v mt khch quan, nhng mu thun giai cp
khng th iu ho c th nh nc xut hin. V ngc li, s tn ti
ca nh nc chng t nhng mu thun giai cp l khng th iu ho
c.
T nhng lun gii ca ngghen v Lnin c th khi qut m rng
ba im sau y.
Mt l: Trong x hi cng sn nguyn thu, thc hin nhu cu t
chc th tc, b lc lm xut hin th ch t qun s khai nht trong lch
s nhn loi. iu ny xut pht t cc nguyn nhn sn xut cha pht
trin, t chc x hi cha phc tp, quan h gia con ngi vi nhau cn
ht sc thun phc, cha c mu thun giai cp, do cng cha c nh
nc.
X hi cng sn tng lai c th l mt x hi m th ch t qun
trnh cao cng s c kh nng c xc lp. s khng cn n hnh
thc t chc x hi theo kiu t chc nh nc.
Su tp T Thnh L
406
Nh vy nh nc khng phi l hin tng vnh vin ca lch s,
khng phi l bn cht ca mi x hi ni chung.
Hai l: S xut hin ca nh nc c nguyn nhn trc tip t s
xut hin cc mu thun i khng trong x hi. S ra i ca nh nc
khng phi gii quyt hay iu ho mu thun m l duy tr mu
thun trong gii hn ca nhng trt t nht nh nhm c th duy tr
c s tn ti ca cc giai cp v thc hin c li ch ca giai cp
chim hu t liu sn xut i vi nhng giai cp khc.
Ba l: Trong thi k qu t ch ngha t bn ln ch ngha x
hi, cuc u tranh giai cp vn cn tn ti vi nhng ni dung mi v
hnh thc mi, do s tn ti ca nh nc l tt yu. Nhng y l mt
kiu nh nc mi - nh nc khng cn "nguyn ngha en" m l "na
nh nc". ng thi, nh nc s "t tiu vong" cng vi qu trnh
xy dng thnh cng ch ngha cng sn.
4. V cc kiu v hnh thc nh nc trong lch s
- Cn c phn loi cc kiu v cc hnh thc nh nc trong lch
s.
C hai cn c c bn phn loi cc kiu nh nc trong lch s.
Mt l, cn c vo hnh thi kinh t- x hi. Tc l nh nc
thuc hnh thi kinh t - x hi no trong lch s.
Hai l, cn c vo bn cht giai cp. Ngha l nh nc l cng
c thng tr ca giai cp no.
Tng ng vi mi kiu nh nc c th c nhiu hnh thc v tn
gi khc nhau, nhng mi hnh thc d khc nhau th no cng u c
cng mt bn cht giai cp v u thuc v mt hnh thi kinh t - x hi
nht nh. iu ny ph thuc vo nhiu nhn t lch s nh truyn thng
dn tc, tng quan giai cp, tnh hnh kinh t- x hi c th ca mi quc
gia
a) Cc kiu v hnh thc nh nc da trn s i khng giai cp
Theo l lun pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi, lch s nhn
loi tri qua ba hnh thi kinh t- x hi da trn s i khng giai cp l
hnh thi kinh t - x hi chim hu n l, hnh thi kinh t - x hi phong
kin v hnh thi kinh t - x hi t bn ch ngha. Tng ng vi ba hnh
Su tp T Thnh L
407
thi l ba kiu nh nc. l nh nc ch n, nh nc phong kin v
nh nc t bn ch ngha.
Nh nc ch n l nh nc mang bn cht giai cp ch n trong
thi k c i m tiu biu l cc hnh thc nh nc ch n Hy Lp v
La M c i vi hai hnh thc lch s tiu biu l hnh thc qun ch v
hnh thc dn ch hay chnh th cng ho.
V.I.Lnin nhn xt rng: "Trong thi i ch n l, d l qun
ch, hay cng ha qu tc, hay cng ho dn ch, u l nh nc ch n".
Nh vy, hnh thc qun ch hay dn ch thi c i ch l khc
nhau v cch thc v c ch hot ng ca t chc b my nh nc, cn
xt theo bn cht, chng u l nh nc ca giai cp ch n, nhm thc
hin s chuyn chnh i vi giai cp n l v dn t do.
Nh nc phong kin l kiu nh nc ca giai cp cha t thuc
hnh thi kinh t- x hi phong kin phng ng v phng Ty.
Kiu nh nc phong kin cng c t chc di nhiu hnh thc
khc nhau. Ni chung, vi lch s thi Trung c cc nc phng Ty,
hnh thc nh nc qun ch phn quyn l hnh thc ph bin. Mi cha
phong kin l mt ng vua trn lnh th ca mnh. Cha phong kin nh
lm ch hu cho cha phong kin ln. Hong l cha phong kin ln
nht nhng thng thng cng ch c thc quyn trn lnh th ca mnh, t
c kh nng chi phi cc lnh a khc. Mi lin h tht s gia cc cha
phong kin chu u ch yu c thit lp bng cc hnh thc lin minh
ca cc nh nc ct c m t tng v t chc gio hi Thin Cha gio
tr thnh nhng mi lin h tinh thn v t chc thing ling gia cc
tiu vng quc . C s kinh t hin thc dn ti tnh ph bin ca hnh
thc nh nc qun ch phn quyn phng Ty l do tnh phn tn ca
nn sn xut nng nghip v th cng nghip da trn ch s hu t
nhn v rung t.
i vi cc nc phng ng, hnh thc tiu biu l nh nc
qun ch tp quyn da trn ch s hu nh nc v rung t. Tuy
nhin, tnh tp quyn trong thc t lch s ch yu l da vo sc mnh
qun s. Do vy, nguy c ct c phn quyn lun lun thng trc. Mi
khi chnh quyn nh nc trung ng suy yu th nguy c lp tc bin
thnh hin thc bng cc cuc ni chin tranh ginh quyn lc gia cc th
lc a ch a phng.
Su tp T Thnh L
408
Trong lch s phong kin t ch Vit Nam (t th k X) hnh thc
nh nc qun ch phong kin tp quyn l hnh thc ph bin sut chiu
di gn 10 th k cho ti khi thc dn Php p t s cai tr ng Dng.
Tnh tp quyn ca hnh thc nh nc phong kin Vit Nam ch yu xut
pht t hai nhu cu thng trc l on kt lnh o nhn dn chng gic
ngoi xm v lm thu li nng nghip. Do vy, xu hng xc lp hnh
thc qun ch phn quyn thng rt nhanh chng b loi tr.
Kiu nh nc t bn l kiu nh nc thch ng vi hnh thi kinh
t- x hi t bn ch ngha, n l kiu nh nc mang bn cht thng tr
ca giai cp t sn i vi giai cp cng nhn v nhn dn lao ng ni
chung. Kiu nh nc t bn cng c t chc di rt nhiu hnh thc
khc nhau cc quc gia t bn ch ngha trong sut chiu di lch s.
Ni chung, c hai hnh thc c bn ca kiu nh nc t bn l hnh
thc cng ho v hnh thc qun ch lp hin, trong hnh thc cng ho
i ngh l hnh thc in hnh v ph bin nht.
Cc hnh thc c th ca cc nh nc thuc cc nc t bn hin
i c nhng s khc nhau kh ln nhm thch ng vi mi iu kin lch
s c th ca mi quc gia. V d, cc quc gia t bn c s khc nhau v
ch bu c, tranh c; ch mt vin hay hai vin; v nhim k ca
tng thng; v s phn chia quyn lc gia tng thng v ni cc Tuy
nhin, nh Lnin tng khng nh rng nhng hnh thc ca cc nh nc
t sn th ht sc khc nhau, nhng thc cht ch l mt; chung quy li th
tt c cc nh nc y, v lun th no, cng tt nhin phi l nn chuyn
chnh t sn.
b) V kiu nh nc chuyn chnh v sn trong thi k qu ln
ch ngha x hi
Kiu nh nc chuyn chnh v sn l mt kiu nh nc c bit.
Theo ngghen, l nh nc khng cn ng theo nguyn ngha en ca
n m l "na nh nc". Lnin phn tch ht sc su sc v kiu nh
nc chuyn chnh v sn, nht l t gic c s kinh t ca n trong tc
phm "Nh nc v cch mng".
Tng quan cc lun im ca C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin c
th khi qut ba im ln v kiu nh nc chuyn chnh v sn.
Mt l: y l kiu nh nc thch ng vi thi k qu t ch
ngha t bn ln ch ngha x hi; n c xc lp sau khi giai cp v sn
Su tp T Thnh L
409
v nhn dn lao ng lm cch mng lt nh nc ca cc giai cp bc
lt v n t tiu vong khi xy dng thnh cng ch ngha cng sn.
Hai l: y l kiu nh nc mang bn cht ca giai cp v sn
c xy dng v hon thin theo mc tiu xy dng v qun l kinh t- x
hi; t chc nhn dn lao ng xy dng thnh cng x hi mi, x hi ch
ngha; c xy dng trn c s lin minh cng nng v t di s lnh
o ca chnh ng ca giai cp v sn.
Ba l: y l kiu nh nc khng ch c chc nng trn p mi th
lc chng i cng cuc xy dng ch ngha x hi m quan trng hn cn
l t chc xy dng mt nn kinh t mi, x hi mi x hi ch ngha.
Cng chnh v l do m ngghen gi n l "na nh nc.
Khi nghin cu v nh nc chuyn chnh v sn, C.Mc v Ph.
ngghen t cp ti cc hnh thc ca kiu nh nc c bit ny. Hnh
thc "Cng x Pari" (1871) c C.Mc phn tch v rt ra cc bi hc
kinh nghim v vic t chc hnh thc nh nc kiu mi.
T thc tin cch mng Nga, Lnin phn tch v ch o xy dng
hnh thc nh nc Xvit. Lnin cho rng nn cng ho X vit l hnh
thc duy nht c kh nng d dng nht chuyn t ch t bn ln ch
ngha x hi.
Bng thc tin cch mng cc nc sau chin tranh th gii th II,
hnh thc nh nc dn ch nhn dn c cc ng cng sn coi l
hnh thc thch hp trong qu trnh ci to kinh t- x hi theo hng x
hi ch ngha.
Vit Nam, sau cch mng thng Tm (1945) hnh thc nh nc
"Dn ch cng ho" c xc lp v hin nay l "Cng ho x hi ch
ngha".
D di tn gi no vi nhng hnh thc t chc c th no th xt
v bn cht, cc nh nc u thuc kiu nh nc chuyn chnh v
sn, c xy dng trn c s lin minh cng nhn vi nng dn v i
ng tr thc, t di s lnh o ca ng cng sn, theo mc tiu xy
dng thnh cng ch ngha x hi. y cng chnh l cc nguyn tc c c
s l lun v thc tin lch s tip tc hon thin hnh thc t chc nh
nc hin nay nc ta. Xa ri nhng nguyn tc tc l i chch qu
o ca kiu nh nc chuyn chnh v sn.
Su tp T Thnh L
410
II. N NC P P QUYN V N NC P P QUYN X
C NG A VIT NAM
1. Nh nc php quyn v lch s t tng trit hc php

quyn
a) Khi nim nh nc php quyn
Khi nim nh nc php quyn v nh nc php quyn x hi
ch ngha l nhng khi nim kh mi m trong h thng l lun trit hcchnh tr cc nc x hi ch ngha trong nhng nm gn y. Vy, nh
nc php quyn l g? N c phi l khi nim ring c ca h thng l
lun t sn hay khng? N c nhng c trng no? C th vn dng khi
nim nh nc php quyn trong h thng l lun mcxt v nh nc c
khng? Nh nc php quyn x hi ch ngha v nh nc php quyn t
sn c s khc nhau v bn cht hay khng? Thc hin t chc nh nc
php quyn x hi ch ngha c nht thit phi tam quyn phn lp hay
khng? v.v l nhng vn cp bch c v l lun v thc tin trong
qu trnh tng cng vai tr qun l ca nh nc x hi ch ngha trong
thi k qu ln ch ngha x hi nc ta.
Trn c s nghin cu lch s t tng v nh nc php quyn v
thc tin t chc hnh thc nh nc php quyn t sn cc nc t bn
phng Ty, c th nhn nh tng qut: Nh nc php quyn l mt hnh
thc t chc x hi c bit m c s ng tr cao nht ca php lut,
vi ni dung thc hin quyn lc ca nhn dn.
Nhn nh tng qut ny va bao hm hnh thc php l, va bao
hm ni dung, thc cht ca khi nhim nh nc php quyn. Vi khi
nim ny, nh nc php quyn khng phi l mt kiu nh nc thuc
cch phn loi theo l lun ca ch ngha Mc-Lnin v nh nc. Tri li,
n l mt hnh thc t chc nh nc c tnh c th. Hnh thc ny c th
thuc v kiu nh nc t bn m cng c th thuc kiu nh nc chuyn
chnh v sn- nh nc x hi ch ngha. Hn na, nu xt theo ni dung
v thc cht th l hnh thc t chc nh nc thch hp nht, ph hp
nht vi bn cht ca nh nc x hi ch ngha v bn cht ca nh nc
x hi ch ngha l nh nc ca dn, do dn v v dn, t di s lnh
o ca ng cng sn, da trn nn tng lin minh cng nhn vi nng
dn v i ng tr thc; l cng c ch yu nhn dn lao ng thc hin
Su tp T Thnh L
411
quyn lc ca mnh trong vic qun l mi hot ng x hi theo mc tiu
dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch v vn minh.
Nh nc php quyn c nhng c trng tiu biu sau y:
Th nht: Xt v mt hnh thc php l th nh nc php quyn l
mt hnh thc t chc x hi m c s ng tr cao nht, tuyt i ca
php lut. Vi hnh thc t chc nh nc php quyn, php lut khng
nhng c cao l cng c ch yu qun l mi hot ng ca x hi
v cng dn m cn c xc nh l a v cao nht, tuyt i vt qua
mi quyn lc ca cc t chc chnh tr, x hi v mi cng dn trong x
hi . Ngay c bn thn hot ng ca cc c quan thuc h thng t chc
nh nc cng phi tun theo php lut, mc d chnh n l nhng c quan
cng b, ban hnh, thc thi v kim tra vic thc hin php lut. Nh vy,
vi hnh thc t chc x hi theo m hnh nh nc php quyn th v mt
php l, php lut phi tr thnh tiu chun v cn c cn bn nht, cao
nht trong mi hot ng ca bn thn nh nc, cc t chc x hi v mi
cng dn.
y l c trng tiu biu nht v mt php l xc nh mt nh
nc no c phi l nh nc php quyn hay khng v l nh nc
php quyn trnh no.
Theo c trng ny th khng phi bt c nh nc no coi trng
php lut trong cai tr cng u l nh nc php quyn. Trong lch s nh
nc ngay t thi c i phng ng cng c nh nc c bit coi
trng cng c php lut trong cai tr nhng khng phi l nh nc php
quyn bi php lut vn khng phi l cao nht i vi ngi cm quyn
v b my cai tr ca n. Php lut ch cao nht i vi ngi b cai tr
bi h l cc thn dn. Tnh php quyn ca hnh thc t chc nh nc
php quyn phi l cao nht ngay c i vi ch th quyn lc mc d ch
th quyn lc t ra php lut.
Th hai: Xt v ni dung, h thng php lut khng phi ch th
hin ch, li ch v quyn lc ca mt ngi hay mt nhm thiu s
ngi trong x hi m phi l th hin c ch, li ch v quyn lc ca
i a s cng dn. Chnh v vy m cc nc theo hnh thc t chc nh
nc php quyn u thc hin ch dn ch trong vic thit lp b my
quyn lc nh nc, thc hin ch trng cu dn .v.v..
Su tp T Thnh L
412
Cng vi c trng ny cho thy mi c nhn trong x hi c t
chc theo hnh thc nh nc php quyn u c t cch cng dn v t
cch l c nhn t do. Vi t cch cng dn, buc mi c nhn phi c
ngha v v quyn li theo qui nh ca lut php; vi t cch c nhn t
do, mi c nhn c quyn lm bt c iu g m php lut khng cm. Php
lut ch nghim cm nhng hnh vi c nhn v cc t chc chnh tr, x hi
no c nguy c xm hi ti li ch ca cc c nhn v cc t chc khc
cng nh cho mi trng chung ca x hi. Nh vy, n m rng phm vi
hot ng t do sng to ca mi c nhn, v mi t chc trong x hi.
Th ba: Xt theo qu trnh thc thi php lut, nh nc php quyn
l hnh thc t chc x hi m c s bo m thc t trch nhim song
trng gia nh nc v cng dn. Quyn ca cng dn thuc v trch
nhim ca nh nc v ngc li, quyn ca nh nc thuc v trch
nhim ca cng dn. Nh nc phi chu trch nhim trc mi cng dn
v nhng vi phm php ca mnh, lm phng hi n li ch ca cng
dn, ca cc t chc trong x hi. Ngc li, cng dn v cc t chc trong
x hi phi thc hin cc ngha v v chu trch nhim v nhng hnh vi
ca mnh theo qui nh ca php lut.
c trng ny ph hp vi hai c trng th nht v th hai. N l
biu hin trong thc t nhng ni dung v thc cht ca c trng th nht
v th hai trong i sng hin thc.
Ngoi ba c trng chung ca mi nh nc php quyn nu
trn cng c quan nim cho rng nguyn tc Tam quyn phn lp cng l
nguyn tc c trng ca mi nh nc php quyn. Theo nguyn tc ny,
quyn lc nh nc c phn tch thnh ba nhnh quyn lc vi nhng
knh xc lp khc nhau, c quyn lc c lp vi nhau, chi phi ln nhau
trong qu trnh thc thi quyn lc nh nc. l quyn lp php, quyn
hnh php v quyn t php. L thuyt phn quyn ny cng khng hon
ton ging nhau cc nc t bn phng Ty nhng in hnh nht l
nc M hin nay.
Tuy nhin, cng c quan im cho rng vn phn tch quyn lc
nh nc thnh cc b phn quyn lc c lp v chi phi rng buc ln
nhau hay khng phn tch quyn lc y theo l thuyt Tam quyn phn
lp khng phi l vn thuc bn cht ca hnh thc t chc x hi theo
m hnh nh nc php quyn. Vn thuc bn cht ca nh nc php
quyn chnh l ch quyn lc nh nc c thc s thuc v ng o
Su tp T Thnh L
413
nhn dn m trc ht l ng o nhn dn lao ng hay khng? ch,
li ch v quyn lc ca ng o nhn dn mt khi c ln thnh
php lut c thc s l chun mc c bn v ti cao trong mi hot ng
ca x hi v cng dn hay khng? Li ch hp php ca cc cng dn,
cc t chc trong x hi v ca bn thn b my nh nc c c tn
trng hay khng? mi l nhng vn thuc bn cht nh nc php
quyn.
nhn thc r nhng vn ny cn kho st lch s ra i, pht
trin ca nhng t tng trit hc v nh nc php quyn trong lch s.
b) T tng trit hc php quyn trong lch s v nhng c s
kinh t, chnh tr ca n
Nhng t tng coi trng php lut trong cai tr v qun l x hi
xut hin t thi c i phng ng (Trung Hoa) v phng Ty (Hy
Lp). Ngay t thi Chin Quc, Hn Phi t (280-230 trCN) - i biu ln
nht ca Php gia xy dng hc thuyt php tr. Theo hc thuyt c
php, th v thut u cn phi c coi trng. ng coi php lut nh ci
dy mc, ci thu chun, ci qui, ci c o lng s ng, sai ca cc
hnh vi con ngi trong x hi. Trong lch s thi c i Trung Hoa, nh
Tn nh s dng hc thuyt php tr lm cho nc Tn thnh vng, qui
phc su nc thi Chin Quc, xc lp nh nc Trung Hoa thng nht
u tin sau 550 nm ni chin tng tn. Hy Lp v La M thi c i,
Xlng (638-559 trCN) c t tng ci cch t chc nh nc thnh ba
nhm quyn lc ca Hi ng qu tc, Hi ng chp chnh v To bi
thm. ng cho rng quyn lc v php lut u l nhng phng tin
t ti t do v cng bng.
Cc nh trit hc Hraclit, Platon, Aristt trong hc thuyt trit hc
ca mnh u c nhng quan im v nh nc v php lut; u nhn
mnh vai tr ca php lut trong vic xy dng cc nh nc c i. Theo
Arixtt, hnh thc nh nc thch hp nht m bo cng bng v t do
ca cng dn l hnh thc nh nc c s phn bit gia ba loi quyn lc
l quyn ngh lun, quyn chp hnh v quyn xt x; tt c cc quyn
u tun theo php lut vi ngha l nhng nguyn tc khch quan, chnh
trc v v t.
thi k Trung c cc nc Ty u, T.acanh (1225-1274) l mt
nh trit hc thn hc ni ting cng c nhng lun gii su sc v nh
nc v php quyn. Theo ng, x hi cng dn tin b hn x hi thn
Su tp T Thnh L
414
dn v x hi cng dn l sn phm ca l tr ch khng phi l sn phm
thun tu ca bn nng. Do , x hi cng dn tt yu s thay th x hi
thn dn. Trong x hi cng dn, quyn ca con ngi c thc hin bi
php lut ch khng phi ch c ti ca mt ngi. Ph hp vi quan
im thn hc ca mnh, ng phn bit 4 loi lut l Lut vnh cu ca
Cha, Lut t nhin, Lut ca con ngi (Nhn lut) v Lut ca cc
Thnh Thn (Thn lut).
Mc d cc t tng trit hc v nh nc v php quyn c t
rt sm trong lch s nhng l thuyt trit hc v nh nc v php quyn
t ti trnh l l thuyt v nh nc php quyn hon chnh th ch bt
u t thi cn i Ty u (H lan, Anh, Php). y l thi k xc lp v
pht trin nn kinh t th trng t bn ch ngha trong phm vi cc quc
gia dn tc t sn. cng l thi k din ra cuc u tranh chnh tr ginh
quyn lc nh nc gia giai cp t sn v giai cp phong kin. Thch ng
vi nhu cu lch s y l cc l lun trit hc php quyn ca B.Xpinda
(1632-1677), G.Lcc (1632 -1704). S.Mngtexki (1689-1755), J.J Rutx
(1712-1788), I.Kant (1724-1804) v Hgen (1770-1831) v.v
Nh trit hc H Lan - B.Xpinda l ngi sng lp ra l thuyt
v php quyn t nhin. Theo l thuyt ny, nh nc v php quyn
khng phi c to ra bi Cha Tri m l kt qu cu nhng s tho
thun gia con ngi vi nhau ph hp vi quyn t nhin vn c ca
mnh v ph hp vi quy lut t nhin. Theo l thuyt ny, mt khi php
lut ph hp vi quy lut t nhin th cng c ngha l n ph hp vi bn
tnh t nhin ca con ngi. Theo ng, cn phi hn ch quyn lc ca nh
nc bng nhng i hi t do ca con ngi v cn phi c s phn bit
r rng gia php lut v o c trong qun l x hi.
Nh trit hc duy vt ngi Anh l G.Lcc cng ng trn quan
im php quyn t nhin ca con ngi m cho rng Lut t nhin l bt
buc v rng n l t do. Theo ng, php quyn t nhin bt ngun t s
lin kt ca con ngi thnh cng ng theo mt quy lut t nhin khch
quan. Trong s lin kt , con ngi tho thun vi nhau lp nn nh
nc nh l mt lc lng th hin ch chung. Cng v th m nh nc
tr thnh c quan quyn lc chung ca x hi m mi cng dn phi tun
theo quyn lc ca n. Trong hot ng ca nh nc, tt c phi phc
tng php lut nh mt nguyn tc ti cao. Theo lgic , quyn lc nh
nc khng phi t nhin m c, cng khng phi xut pht t mun
Su tp T Thnh L
415
ring c ca mt ngi m theo bn cht, n thuc v nhn dn, do nhn
dn u nhim. Nh vy, con ngi ch dnh mt phn cho nh nc m
khng phi l tt c. Con ngi ch n vi nh nc v t do ca n trong
i sng x hi, ch khng phi mt t do.
Theo L thuyt php quyn t nhin ca G.Lcc th quyn lc nh
nc cng cn phi phn tch thnh nhng b phn c lp vi nhau; vic
son tho v ngi son tho php lut cn phi c tch c lp vi
ngi thc hin v xt x theo php lut. Vi t tng phn quyn ny,
G.Lcc phn nh ng nhu cu ca cuc u tranh ginh quyn lc
gia giai cp t sn mi ln v giai cp qu tc phong kin. Vi l thuyt
, G.Lcc cng l mt trong nhng nh t tng trit hc t nn mng
l lun cho s ra i ca l thuyt tam quyn phn lp t sn.
Ngi c cng c bit quan trng trong xy dng l thuyt tam
quyn phn lp l nh trit hc khai sng Php S.Mngtexki. Theo l
thuyt ny, quyn lc ti thng khng thuc v mt ngi m l thuc v
nhn dn. Nhn dn c coi l quc vng khi h cm l phiu xc lp
quyn lc nh nc, ng thi h l thn dn khi tun th quyn lc nh
nc do chnh mnh xc lp bng l phiu ca mnh. Nh vy, quyn lc
nh nc vn l ca nhn dn. Nhn dn ch u quyn cho nh nc nh
nc qun l v iu hnh cc hot ng theo ng ch v li ch ca
nhn dn.
ngn chn nguy c lm dng quyn lc nh nc, Mngtexki
nhn mnh n tnh tt ca s phn tch quyn lc nh nc thnh cc
quyn lp php, hnh php v t php. Trong cc quyn , quyn lp php
c giao cho ngh vin; quyn hnh php giao cho chnh ph; cn quyn
t php giao cho to n. Theo l thuyt ny th ch c th dng quyn lc
kim sot quyn lc, hn ch s lm quyn ca cc b phn v c nhn
trong b my nh nc.
Tip tc l thuyt tam quyn phn lp ca Mngtexki, nh trit hc
i din cho tng lp tiu t sn trong cc nh khai sng Php l J.J Rutx
xy dng l thuyt v ch quyn nhn dn v kh c x hi. Theo l
thuyt ny, con ngi khi thot khi tnh trng t nhin lin kt vi nhau
thnh x hi v nh nc. Con ngi n vi x hi v nh nc l tm
ti t do cho bn thn mnh ch khng phi mt t do. Theo ng, mi
thnh vin trong x hi, trong khi khp mnh vo tp th, dng sc mnh
Su tp T Thnh L
416
tp th, vn c t do y nh trc, vn ch tun theo chnh bn thn
mnh bi v quyn lc nh nc vn mang bn cht ca chnh mnh, do
mnh to ra. Nh vy, nh nc v quyn lc nh nc chng qua ch l
mt kh c x hi cn thit thc hin bn tnh t do ca c nhn. Theo
t tng y, mt khi nh nc vi phm li ch ca nhn dn - ch th thc
s ca n - th nhn dn c quyn thay th n bng mt nh nc khc ph
hp vi ch v li ch ca nhn dn.
Nhng l thuyt v tam quyn phn lp v kh c x hi ca cc
nh trit hc khai sng Php c mt nh hng ln ti cc l thuyt
php quyn ca cc nh trit hc nc c cui th k 18, u th k 19.
l Kant v Hgen.
Theo Kant, mi con ngi l mt gi tr tuyt i, n khng th l
mt cng c cho bt c mt mu no, d l mu tt p nht. Bi
vy, chnh con ngi mi l ch th ca quyn lc. Quyn lc nh nc
c to nn bi chnh bn tnh tuyt i ca con ngi. Nh nc phi
phc tng theo php lut, chnh l phc tng bn tnh tuyt i ca con
ngi. Bn thn mi con ngi phi phc tng mnh lnh ti cao ca chnh
bn tnh mnh. ng cng tn thnh quan im phn chia quyn lc nh
nc thnh cc quyn lp php, hnh php v t cch c lp vi nhau.
Nh vy, Kant c xu hng i vo nhng c s trit hc ca l
thuyt nh nc php quyn t sn, tm nhng c s trit hc ca l thuyt
y t bn tnh tin nghim ca con ngi.
Sau Kant, Hgen tip tc lun chng nhng c s trit hc ca l
thuyt nh nc php quyn t hc thuyt v s tha ho ca nim tuyt
i.
Theo Hghen, nh nc v php lut ch l s th hin, s tha ho
trong i sng hin thc ca cc nim o c tuyt i v ch t do.
Theo ng, php lut trong nh nc php quyn chnh l hin thc ca t
do v l tn ti thc t ca ch t do.
L thuyt Tam quyn phn lp v Kh c x hi ni ring cng
nh l lun v nh nc php quyn ni chung ca cc trit gia Ty u
thi cn i c giai cp t sn chu u v M n nhn nhit thnh
vi t cch l c s l lun ca qu trnh xc lp, hon thin v tng cng
Su tp T Thnh L
417
nh nc trong cc quc gia t sn trong sut my th k qua. Trong thc
t, nh nc php quyn t sn bt c nc t bn no cng l mt bc
tin rt ln so vi nh nc phong kin thi Trung c. Bi l v mt php
l, n tha nhn quyn lc nh nc l thuc v nhn dn ch khng phi
thuc v mt ngi hay mt nhm chnh tr, giai cp no. Trong i sng
hin thc, giai cp v qun chng lao ng cc nc t bn cng da
vo tnh php l u tranh hp php, i quyn t do, dn ch ca
mnh. Tuy nhin, cuc u tranh khng bao gi c th i xa hn gii
hn php lut t sn, tc l khng th vt qua gii hn bn cht giai cp
ca nh nc m l lun v nh nc ca ch ngha Mc-Lnin ch ra.
V sao l lun v nh nc php quyn cng nh thc tin t chc
nh nc php quyn li ph hp vi giai on lch s t thi cn i n
nay cc quc gia dn tc t sn? iu ny khng phi l ngu nhin ca
lch s m c tnh tt yu kinh t v chnh tr ca n.
Theo l lun mcxit, nh nc l sn phm ca cuc u tranh giai
cp, ca nhng mu thun x hi b y n ch khng sao gii quyt
c m suy n cng, n phn nh tnh tt yu kinh t; c nguyn nhn t
tnh tt yu trong i sng kinh t ca x hi.
Trong lch s thi cn i Ty u, cc nhn t kinh t v chnh tr t
bn c xc lp. Nhu cu pht trin ca kinh t th trng t bn ch
ngha thc y giai cp t sn phi nm c quyn lc nh nc.
Trong cuc u tranh , giai cp t sn nhn danh nhn dn i
quyn dn ch. Cc l thuyt v nh nc php quyn vi nguyn tc tam
quyn phn lp c kh nng p ng i hi . Cng bi vy, trong cc l
lun v nh nc php quyn ca bt c nh trit hc no thi k cng
u bao gm ni dung t tng tam quyn phn lp. Ngoi gi tr v mt
k thut t chc nh nc nhm ly quyn lc khng ch quyn lc, t
tng tam quyn phn lp p ng nhu cu tng bc giai cp t sn
nm ly quyn lc nh nc, trong quyn lp php tr thnh mu cht
ca vic ginh quyn lc nh nc.
Ngy nay, vn ginh quyn lc nh nc t tay giai cp phong
kin khng cn t ra i vi giai cp t sn nhng l thuyt nh nc
php quyn v hnh thc t chc tam quyn phn lp vn c duy tr v
tng cng cc nc t bn, m in hnh l M. iu ny c nguyn
Su tp T Thnh L
418
nhn su xa, tt yu t c s kinh t th trng hin i. So vi bt c mt
m hnh t chc kinh t no c trong lch s nhn loi, m hnh kinh t
th trng lun lun cha ng nhng mu thun gay gt v li ch gia
cc giai cp v tng lp x hi. cng l x hi lun lun cha ng
nhng nguy c bng n xung t khng sao gii quyt c. gi mt
trt t n nh x hi theo mc tiu pht trin, ch c php lut v sc mnh
cng ch ca quyn uy nh nc mi sc gi cho nhng mu thun x
hi trong mt phm vi n nh tng i. Ch c x hi da trn nn tng
kinh t th trng mi thc s l x hi cng dn, tc l x hi ca cc
quan h dn s. Tt c cc giao tip ca hot ng kinh t-x hi u cn
ti nhng tho thun, nhng lin kt c nhn t do. khng phi l x
hi thn dn ca nn vn minh nng nghip truyn thng thi phong kin.
Hn na, trong cc quc gia t bn hin nay, vn din ra cuc u
tranh v ho bnh, dn ch v tin b ca giai cp cng nhn v nhn dn
lao ng. Hnh thc nh nc php quyn vi cch thc t chc tam quyn
phn lp cho php cc t chc chnh tr, cc ng phi khc nhau trong
x hi c kh nng c c nhng v tr nht nh trong h thng quyn lc
nh nc. iu ny cng lm du bt nhng xung t x hi vn c trong
bt k mt quc gia t bn no hin nay.
2. Nh nc php quyn x hi ch ngha Vit Nam:
a) Bn cht nh nc php quyn x hi ch ngha Vit Nam v
s khc nhau gia nh nc php quyn x hi ch ngha v nh nc
php quyn t sn
Trong khi l lun v php quyn t sn c mt lch s my trm
nm t thi cn i Ty u v mt b dy kinh nghim thc tin tng ng
th cc nc x hi ch ngha, l lun v nh nc php quyn x hi ch
ngha mi c t ra mt cch cp bch t thi k i mi, khi m nn
kinh t ang chuyn dn sang m hnh t chc kinh t th trng. l mt
i hi tt yu ca qu trnh tng cng vai tr nh nc x hi ch ngha
trong qun l cc lnh vc kinh t, chnh tr, vn ha, x hi.
Trn c s nghin cu cc di sn kinh in ca ch ngha Mc-Lnin
v nh nc, tng kt kinh nghim ca cch mng Vit Nam, t tng H
Ch Minh v k tha nhng gi tr ph bin ca cc l lun trit hc php
quyn trong lch s c th khi qut nh sau:
Su tp T Thnh L
419
Nh nc php quyn x hi ch ngha l nh nc ca dn, do dn,
v dn; t di s lnh o tuyt i ca mt ng duy nht l ng cng
sn; trn c s lin minh vng chc gia giai cp cng nhn vi nng dn
v i ng tr thc; l cng c quyn lc ch yu nhn dn xy dng
mt quc gia dn tc c lp x hi ch ngha theo mc tiu dn giu,
nc mnh, x hi cng bng, dn ch v vn minh, gp phn tch cc vo
cuc u tranh v ho bnh, c lp, dn tc, dn ch v tin b trn th
gii.
Khi qut trn y c xc nh trong vn kin i hi i biu
ton quc ln th IX ca ng cng sn Vit Nam. N nu r im bn
cht nht ca nh nc php quyn l nh nc mang bn cht ca
dn,do dn, v dn. Di s lnh o ca ng cng sn Vit Nam, theo
cc ni dung c xc nh trong vn kin i hi IX ca ng cng
sn Vit Nam th c th ni ti s khc bit cn bn gia nh nc php
quyn x hi ch ngha v nh nc php quyn t sn hai im cn bn
sau y.
Th nht: Nh nc php quyn x hi ch ngha thc s l nh
nc mang bn cht quyn lc ca nhn dn lao ng, cn nh nc php
quyn t sn, v c bn ch mang ngha php l, cn thc cht vn l
quyn lc ca giai cp t sn - giai cp nm gi t liu sn xut ch yu
ca x hi.
Nh Lnin tng ni, cc hnh thc nh nc t sn th ht sc khc
nhau nhng bn cht ch l mt - l cng c chuyn chnh ca giai cp
t sn i vi giai cp cng nhn v ton th nhn dn lao ng.
Cng theo cch ni , nh nc chuyn chnh v sn c th c
nhiu hnh thc t chc c th t nhiu khc nhau, tu thuc cc iu kin
kinh t, chnh tr, vn ha x hi khc nhau nhng bn cht ch l mt-
l cng c quyn lc ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng c
t chc li, c s lnh o ca chnh ng giai cp cng nhn. C s kinh
t m bo quyn lm ch tht s ca giai cp cng nhn v nhn dn
lao ng khng phi l ch t hu v t liu sn xut m l ch cng
hu.
Nh vy, quyn lc nh nc thc s v tay nhn dn lao ng
khng phi ch n gin l mt tuyn b php l vi mt hnh thc php l
Su tp T Thnh L
420
n thun m tri li c m bo bng c mt c s kinh t vng chc v
bng c mt h thng nn tng lin minh giai cp c s lnh o ca chnh
ng ca n. Bi th, xt theo ni dung bn cht ca khi nim nh nc
php quyn th ch c nh nc php quyn x hi ch ngha mi thc l
nh nc php quyn theo ng ngha ca n. Vn ch cn l ch trin
khai bn cht nh th no trong cu to t chc b my nh nc v
trong ton b hot ng thc t ca nh nc nh nc thc s l
nh nc php quyn ca dn, do dn v v dn.
Th hai, V l lun v thc tin t chc nh nc trong i sng
hin thc, nh nc t sn c t chc theo nguyn tc Tam quyn phn
lp, cn nh nc x hi ch ngha c t chc theo nguyn tc thng
nht quyn lc ca nhn dn.
Xt theo cu trc tng th th bt c nh nc no cng bao gm ba
b phn c bn hp thnh thit lp, thc hin v kim tra x l cc hot
ng ca x hi, cc c nhn, t chc trong x hi theo php lut. l c
s ca s hnh thnh cc b phn c bn trong cu trc t chc mt nh
nc: Quyn lp php, quyn hnh php v quyn t php.
Cc hnh thc t chc nh nc trong lch s phng Ty trc thi
t bn, v tng th v c bn, thng l nht quyn khng phn lp, ch c
s phn nh, phn cng chc nng gia ba b phn lp php, hnh php v
t php (Tr mt s hnh thc nh nc theo ch dn ch Aten- Hy
lp c i).
Chnh cuc u tranh giai cp gia giai cp t sn vi giai cp phong
kin cc nc Ty u t thi cn i mi t ra nhu cu phi phn tch
quyn lc thng nht trong cu to t chc b my nh nc.
Ni chung, bt c u v lc no, khi m i khng lc lng giai
cp v cc lc lng ngay trong mt giai cp xut hin v u tranh gay gt
vi nhau nhng li trong mt phm vi thng nht l cng tn ti trong mt
ch x hi th chnh v khi xut hin nhu cu tt yu khch quan
l phi c s phn chia quyn lc vn l thng nht thnh cc b phn
quyn lc c lp v khng ch ln nhau. Chnh s phn chia ny c tc
dng lm du bt nhng xung t giai cp v xung t gia cc lc lng
chnh tr trong cng mt giai cp.
Su tp T Thnh L
421
Do vy, mt khi trong thc t, c s phn chia quyn lc nh nc
thnh cc b phn c lp v kim ch ln nhau th iu chng t rng
mu thun v xung t chnh tr trong i sng hin thc l khch quan.
i vi cc nc theo ch x hi ch ngha, quyn lc thng
tr l thng nht, ch c mt ng duy nht lnh o vi t cch l lc
lng chnh tr mang bn cht ca mt giai cp- giai cp cng nhn, nhng
l thng nht vi bn cht ca nhn dn lao ng th c kh nng thc
t thc hin mt quyn lc nh nc thng nht, khng phn quyn gia
cc b phn lp php, hnh php v t php.
Tuy nhin, xt v cch thc t chc k thut th tam quyn phn lp
ca cc nh nc t sn cng c nhng gi tr nht nh. l m bo
c nguyn tc k thut t chc l ly quyn lc khng ch quyn lc,
to tnh cn bng trong hot ng tng th ca nh nc, gp phn khng
ch nguy c lm dng quyn lc ca mt b phn hay mt c nhn no
trong b my nh nc.
Trong h thng t chc theo nguyn tc nht quyn thng nht c
nhiu u im nhng u im ch bc l thc s trong i sng hin
thc mt khi trong x hi khng c nhng xung ng ln v chnh tr v
c bit l nhn t ng cng sn lnh o nh nc phi tht s thng
nht, trong sch, nng lc vi nhim v lch s. Thiu nhng nhn t
chnh tr th s nht quyn s bc l nhng hn ch hn l nhng u
im. ng thi nguyn nhn su xa ca s thng nht quyn lc nh nc
l t c s kinh t ca x hi - l s thng nht ca nn kinh t nhiu
thnh phn trn nn tng vng chc ca ch cng hu v cc t liu sn
xut ch yu.
Vi qu trnh pht trin ca nn kinh t th trng, cc loi hnh s
hu a dng cng ngy cng pht trin. y l c s khch quan v
phng din kinh t, dn ti kh nng xut hin v pht trin ca cc xung
lc kinh t v chnh tr trong i sng x hi. y l nguyn su xa dn ti
nhng phn tn quyn lc nh nc. m bo tnh thng nht quyn lc
nh nc nht nh phi to c s vng chc ca ch cng hu v t
liu sn xut ch yu, ng thi phi hon thin h thng t chc nh nc
theo hng phn cng, phn cp mt cch khoa hc theo nhu cu thc t.
Su tp T Thnh L
422
b) Xy dng v hon thin nh nc php quyn x hi ch
ngha Vit Nam trong iu kin pht trin kinh t th trng nh hng
x hi ch ngha.
Cng cuc i mi Vit Nam gn hai mi nm. Nhiu thnh
tu kinh t x hi c khng nh v t nc ang thi k y
mnh qu trnh cng nghip ho, hin i ho n nm 2020 nc ta cn
bn l mt nc cng nghip theo hng hin i.
Trong thi i hin nay, tin nhanh trn con ng cng nghip
ho, hin i ha tt yu phi xy dng v pht trin mt nn kinh t th
trng hin i. Theo l thuyt v thc tin, nn kinh t th trng hin i
khc cn bn vi nn kinh t th trng truyn thng giai on u ca ch
ngha t bn ch trong nn kinh t th trng hin i khng th thiu vai
tr ca nh nc trong ton b hot ng ca nn kinh t.
Thc ra, bt c nh nc no cng tc ng ti nn kinh t vi t
cch l mt yu t quan trng bc nht trong kin trc thng tng ca x
hi. Nhng trong nn kinh t th trng hin i, nh nc khng phi l
yu t bn ngoi nn kinh t th trng m l mt yu t va tn ti vi t
cch l yu t ca kin trc thng tng va l mt yu t c t cch ni ti
ca hot ng ca kinh t th trng; va l yu t kinh t th trng tm
v m c kh nng iu tit ton b nn kinh t; va tm vi m trc tip
qun l cc doanh nghip tham gia cnh tranh trong nn kinh t, da trn
s hu nh nc.
Thc tin pht trin kinh t th trng tt yu dn ti nhu cu khch
quan l phi xy dng v hon thin, tng cng vai tr ca nh nc.
Hn na phi l nh nc php quyn, trong biu hin php l r rt
nht ca n l tnh ti thng ca php lut trong iu hnh v qun l
kinh t-x hi.
X hi da trn nn tng pht trin kinh t th trng c c trng
phn bit vi cc x hi da trn nn tng kinh t t cp, t tc, khp kn
truyn thng thi trung c ch n l x hi dn s ch khng phi x hi
ca nhng thn dn. c im ca x hi dn s l t do v sng to ca
mi c nhn con ngi; l s cnh tranh, ganh ua thc hin li ch kinh t.
Tt c nhng iu i hi s tn ti khch quan ca cc kh c hay
cc hp ng, tho thun gia cc ch th. Trong nn kinh t th trng th
Su tp T Thnh L
423
li ch, m trc ht v cn bn l li ch kinh t c t ln hng u ca
cc ch th tham gia th trng. cc gi tr o c truyn thng
dng nh ch l vt ph thuc v c vai tr m nht trong cc hot ng
kinh t. Ngay c i vi cc nc ng vn l nhng nc c truyn
thng c tr theo quan im Nho gio hng ngn nm qua cng khng ra
ngoi gii hn khch quan .
Chnh v vy, s cn thit phi c s nghim minh v chun xc ca
cc qui nh php lut trong vic xc nh s ng, sai ca cc phm vi
hot ng kinh t ca mi c nhn, mi t chc trong x hi. Thiu s
nghim minh, chun xc v ti thng ca quyn lc nh nc theo php
lut cai tr th khng th to hnh lang php l cn thit cho pht trin
kinh t th trng, cng khng th l kinh t th trng hin i theo nh
hng x hi ch ngha.
Mt khc, cng vi qu trnh pht trin ca kinh t th trng l qu
trnh c xu hng khch quan phn ho giai cp v tng lp x hi. Chp
nhn pht trin kinh t th trng nhng khng chp nhn phn ho giai
tng x hi l iu khng tng. V nh vy, tt yu c nguy c to lp cc
mu thun chnh tr, x hi. iu ny cng i hi nng cao vai tr v hon
thin bn cht nh nc php quyn x hi ch ngha.
Theo tinh thn v ni dung trong vn kin i hi IX ca ng, vic
xy dng v hon thin nh nc php quyn x hi ch ngha Vit Nam
trong iu kin pht trin kinh t th trng v y mnh qu trnh cng
nghip ho, hin i ho t nc hin nay, cn thit phi thc hin 5 im
c bn sau y:
Mt l: Tip tc xy dng v hon thin nh nc php quyn di
s lnh o ca ng cng sn Vit Nam, vi quan im nh nc ta l
cng c ch yu thc hin quyn lm ch ca nhn dn, l nh nc
php quyn ca dn, do dn, v dn. Quyn lc nh nc l thng nht, c
s phn cng v phi hp gia cc c quan nh nc trong vic thc hin
cc quyn lp php, hnh php v t php. Nh nc qun l x hi bng
php lut. Mi c quan, t chc, cn b, cng chc, mi cng dn c ngha
v chp hnh hin php v php lut.
Phng chm c xc nh l: Ci cch t chc v hot ng ca
nh nc gn vi xy dng, chnh n ng, i mi ni dung, phng
Su tp T Thnh L
424
thc lnh o ca ng i vi nh nc. Xy dng b my nh nc tinh
gn; nng cao cht lng hot ng ca cc t chc ng v ng vin
trong cc c quan nh nc.
Hai l: Tin hnh ci cch th ch v phng thc hot ng ca
nh nc, theo hng kin ton t chc, i mi phng thc v nng cao
hiu qu hot ng ca Quc hi, trng tm l tng cng cng tc lp
php, xy dng chng trnh di hn v lp php, hon thin h thng php
lut, i mi qui trnh ban hnh v hng dn thi hnh php lut. Xy dng
mt nn hnh chnh nh nc dn ch, trong sch, vng mnh, tng bc
hin i ho phn cng, phn cp, nng cao tnh ch ng ca chnh quyn
a phng. Ci cch t chc, nng cao cht lng v hot ng ca cc c
quan t php. Thc hin tinh gim bin ch trong cc c quan nh nc.
Ba l: Tip tc pht huy dn ch, gi vng k lut, k cng tng
cng php ch, theo phng chm nng cao cht lng i biu quc hi,
i biu hi ng nhn dn, hon thin nhng qui nh v bu c, ng c,
v tiu chun v c cu cc i biu quc hi v Hi ng nhn dn trn c
s tht s pht huy dn ch i i vi gi vng k lut, k cng, tng
cng php ch, qun l x hi bng php lut, tuyn truyn, gio dc ton
dn nng cao thc chp hnh php lut.
Bn l: Tip tc xy dng i ng cn b, cng chc trong sch, c
nng lc theo phng hng hon thin ch cng v, qui ch cn b,
cng chc trn c hai mt c v ti. Thc hin vic o to, bi dng cn
b, trc ht l cn b lnh o qun l. Sp xp li i ng cn b theo
ng chc danh tiu chun. nh k kim tra, nh gi cht lng cn b,
cng chc kp thi thay th cn b cng chc yu km v thoi ho. C
chnh sch i ng, o to i vi cn b cp x, phng, th trn.
Nm l: Kin quyt, tip tc cuc u tranh chng tham nhng trong
b my nh nc v ton b h thng chnh tr mi cp mi ngnh t
trung ng n c s theo phng chm: i i vi chng tham nhng phi
chng tham lng ph, quan liu, bun lu, c bit l cc hnh vi li dng
chc quyn lm giu bt chnh. lm tt cng tc chng tham nhng
hin nay c nhiu bin php phi thc hin nh xo b th tc hnh chnh
phin h, pht huy dn ch c s, gio dc o c cch mng cho cn b
ng vin.v.vnhng cn thit phi xem xt trch nhim hnh s hoc c
Su tp T Thnh L
425
hnh thc k lut thch ng i vi nhng ngi ng u c quan, n v
ni xy ra nhng v tham nhng ln, gy hu qu nghim trng.
Su tp T Thnh L
426
Chng XI
QUAN IM CA TRIT C MC-LNIN V CON NGI
V VN XY DNG CON NGI VIT NAM IN NAY
Vn con ngi lun l mt trong nhng vn quan trng hng
u trong cc hc thuyt trit hc. Khi cp n con ngi, nhn chung
cc hc thuyt u a ra quan im ca mnh gii quyt nhng ni
dung gc bn th lun, nhn thc lun v nhng ni dung lin quan
n gii phng con ngi. Song, v hiu v con ngi, bn cht ca con
ngi, v tr vai tr ca con ngi, v.v. khc nhau nn khi tr li cho cc
cu hi nh: Gii phng con ngi l gii phng i tng no?, gii
phng nh th no?, bng cch no?, bng lc lng no?, v.v. cng c
nhiu quan im khc nhau, thm ch i lp nhau.
Trn c s khi qut nhng quan im ln v con ngi trong lch
s, chng "Quan im ca trit hc Mc-Lnin v con ngi v vn
xy dng con ngi Vit Nam hin nay" cp n nhng vn c bn
nht v con ngi theo quan im ca trit hc Mc-Lnin v vic vn
dng n vo s nghip i mi, s nghip cng nghip ho, hin i ho
xy dng mt quc gia dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch,
vn minh Vit Nam giai on hin nay.
I. MT S QUAN IM TRIT
C P I MC-XT V CON NGI
1. Quan im v con ngi trong trit hc phng ng

Trong qu trnh pht trin, cc quc gia phng ng hnh
thnh h thng cc quan im v th gii tng i hon chnh, gp phn
khng nh vo kho tng tri thc ca nhn loi. Song, vi c trng l
"hng ni" nn nhng quan im v con ngi, v x hi loi ngi l
nhng vn c cp n nhiu hn c.
Quan im v con ngi phng ng c hnh thnh rt sm v
c th hin mt cch c h thng t th k th VI trc cng nguyn
trong cc hc thuyt trit hc. Ni dung cc quan im ny rt a dng
song nhng vn m ngi phng ng tp trung cp n l nhng
vn thuc ngun gc, bn tnh ca con ngi, o lm ngi v mu
hnh con ngi l tng. Trong tnh a dng, phong ph ca cc h t
Su tp T Thnh L
427
tng, trc ht phi ni n cc quan im ca n v Trung Quc m
tiu biu l cc quan im ca trit hc Pht gio, Nho gia v o gia.
- C th khi qut quan im v con ngi trong trit hc Pht gio.
Trit hc Pht gio ra i khi ni dung ca kinh Veda v Upanisat
ang chi phi mnh m i sng tinh thn ca ngi n song Pht gio
ph nhn vai tr ca ng sng to (Brahman), ph nhn Ci Ti (Atman)
ca con ngi.
Trit hc Pht gio quan nim: Th gii t ti, t nhiu yu t trong
c sc v danh. Sc, danh hi t to nn con ngi song bn cht ca th
gii l v thng nn s hi t ca sc v danh cng ch din ra trong mt
thi gian nht nh. iu ny lm con ngi tr nn v ngha.
Trong qu trnh tn ti, ngi no cng c trn tc tnh v pht tnh.
Trn tc tnh l tnh tham, sn, si; l v minh, i dc. Pht tnh l tnh gic
ng v ci nit bn, v ci chn nh. y l im khc nhau c bn gia
con ngi v vn vt.
Cng trong qu trnh tn ti, cuc i con ngi do chnh bn thn
con ngi quyt nh qua qu trnh to nghip. To nghip thin l tng
bc xo b tham, sn, si; tng bc xo b v minh, loi tr i dc tr
thnh ngi trong sut v tm linh, khng b tc ng bi cc cm d ca
cuc i v sau khi cht thot khi vng lun hi, nghip bo. Tu vo
tng mc thp, cao khc nhau m con ngi t c trong qu trnh
to nghip thin m h c suy tn l La Hn, B Tt hay l Pht.
Con ng tu luyn tr thnh La Hn, B Tt hay Pht cng c
coi l o lm ngi. y l qu trnh thc hin h thng nhng yu cu
m gii, nh, tu quy nh.
- Quan im v con ngi ca trit hc Nho gia
Trit hc Nho gia chu nh hng nhiu t tng ca Kinh Dch.
Theo t tng ny, lc m - dng phn nh, thanh kh lm tri, tri l
cha t ca v tr; trng kh lm t; con ngi v vn vt c to thnh
t s hn hp gia kh thanh v kh trng trong khong gia m - dng
nhng con ngi bm th tnh tri nn bn tnh con ngi l thin.
Con ngi cng nh vn vt chu s chi phi ca mnh tri nhng
con ngi c th ci thin n qua hot ng tu tng mnh trong cuc sng.
hiu mnh tri sng theo mnh tri v t tu dng mnh l o lm ngi.
Su tp T Thnh L
428
Quan im v o lm ngi c Nho gia th hin qua thuyt
Chnh danh. Theo thuyt ny, tng ng vi tng danh, tng cp danh l
mt h thng nhng yu cu m con ngi phi thc hin. Nhng yu cu
chung nht v cng l nhng yu cu c bn nht ca danh "ngi" (nhn)
l ng thng, gm: nhn, ngha, l, tr, tn; trong nhn l gc v l l
phng tin thc hin v th hin nhn. Nhng yu cu c bn ca hai
cp danh c bn cp n mi quan h gia qun v thn, gia ph v t
l trung v hiu, trong Nho giao t hiu cao hn trung bi mun trung
con ngi phi bt u t hiu.
Sng chnh danh v gip ngi khc chnh danh c coi l qun t
- mu ngi l tng m tt c cc nh Nho u quan nim rng cuc sng
ca h l cuc sng tu thn, t gia, tr quc, bnh thin h gip i.
- Quan im v con ngi ca trit hc o gia
o gia quan nim o l gc ca vn vt nn con ngi cng l sn
phm ca o v chu s chi phi ca o. o l t nhin nn bn tnh ca
con ngi cng t nhin.
T nhng quan im ny, theo o gia, o lm ngi l sng cuc
sng duy nhin theo thuyt v vi.
Theo thuyt ny, sng duy nhin l sng thun theo o, thun theo
bn tnh t nhin; l tn trng bn tnh t nhin vn vt v tn trng bn
tnh t nhin ca mnh; l khng lm vic g can thip vo bn tnh t nhin
ca vn vt v cng khng lm vic g cng li bn tnh t nhin ca
mnh.
o gia bi xch vic t ra nhn, ngha v cc yu cu, cc gi tr
khc ca x hi v vic hnh thnh nhng chun mc ngi khc phi
tun theo l can thip vo bn tnh t nhin ca con ngi; sng theo chun
mc ca x hi l cuc sng t nh mt mnh theo ngi (ngi khc).
Sng duy nhin l sng v k, v cng, v danh, bt tranh v d c
bo on.
Ngi sng thun theo o, sng duy nhin, sng v vi c o gia
gi l chn nhn, thnh nhn, l ngi m o gia quan nim l l tng.
Nhn chung, quan im v con ngi trong cc hc thuyt trit hc
phng ng th hin rt phong ph song u nng tnh duy tm. V c
bn, cc hc thuyt ly o c lm nn tng gii quyt nhng vn
Su tp T Thnh L
429
trong cuc sng; song ni dung cc nguyn tc, cc chun mc o c,
quan im v bn tnh con ngi, o lm ngi v hnh mu con ngi li
rt a dng cha ng nhng t tng ging nhau, khc nhau v thm ch
i lp nhau. Tt c nhng t tng ny u tn ti lu di trong lch s v
gi vai tr nn tng m trn cc th h sau tip tc hon thin th
hin quan im ca mnh.
2. Quan im v con ngi trong trit hc phng Ty.
Quan im v con ngi trong trit hc phng Ty th hin r nt
qua: thi c i, thi trung c, thi Phc hng v cn i, thi hin i vi
hai khuynh hng: duy vt v duy tm.
Lc kho cc quan im v con ngi trong trit hc phng Ty
c thc hin theo cc giai on v cc khuynh hng ny.
a) Thi c i:
Tiu biu cho quan im v con ngi phng Ty c i l nhng
t tng ca ngi Hy Lp.
Hy Lp, cc nh duy vt u tin l cc nh trit hc t nhin
coi con ngi nh mt b phn cu thnh th gii. Xut pht t quan im
th gii do mt hay mt s cht to nn, cc nh duy vt thi k ny cng
quan nim con ngi c bt ngun t mt hay mt s cht . Theo
Talt, cht l nc; Anaximen: khng kh; Hraclit: la; Xnphan: t
v nc; v.v...
Tiu biu cho quan im duy vt thi k ny l quan im ca
Ampcl v ca Lxip, mcrit.
Ampcl cho rng ngun gc ca th gii l la, khng kh, t v
nc. Nhng yu t ny ho hp vi nhau, tri qua bn thi k tin ho
sinh ra s sng. Mi s sng u c l tnh nhng con ngi l s sng c
l tnh cao nht, thng minh nht v c bit con ngi c i tay thc
hin l tnh ca mnh.
Lxip v Dmcrit quan nim bn nguyn ca th gii l nguyn t
nn cc ng cng khng nh con ngi l sn phm ca s kt hp cc
nguyn t. Con ngi c linh hn song linh hn cng do cc nguyn t to
nn v mt s yu t ca linh hn y l nhu cu v tng tng dy bo
bn tay con ngi hot ng a con ngi t mng mui n vn
minh.
Su tp T Thnh L
430
i lp vi quan im ca cc nh trit hc duy vt, nhng ngi
theo ch ngha duy tm li truy tm ngun gc v bn cht ca con ngi t
nhng lc lng siu t nhin. Tiu biu cho h l Xcrt v Platon.
Theo Xcrt, th gii do thn thnh to ra v thn thnh an bi
cho th gii. Con ngi khng nn tm hiu th gii v nh th l xc phm
thn thnh. Con ngi hy tm hiu v chnh bn thn mnh.
Pht trin t tng ca Xcrt, Platon cho nim c trc tt c, l
ngun gc ca tt c. nim tn ti vnh vin v bt bin. Con ngi gm
hai phn c lp vi nhau l th xc v linh hn. Th xc c to thnh t
t, nc, la, khng kh. l nhng vt th hu hnh nn c sinh, c
sng v c cht. Khi con ngi cht, linh hn thot khi th xc v vi th
gii nim ca mnh n mt lc no y linh hn li nhp vo mt th
xc mi to ra mt ngi mi. Trong khi t th gii nim xung nhp
vo th xc, linh hn qun nhng g din ra trong th gii nim. V
vy, nhn thc ca con ngi v mnh l s hi tng li nhng g trong
th gii nim m n qun.
Vn theo Platon, linh hn bt t c ba b phn l l tnh, ch v
tnh cm. Tng ng vi ba b phn ny l ba ng cp ngi: cc nh trit
hc v cc nh cm quyn, binh s, dn t do. Ngi n l khng phi l
ngi m ch l nhng ng vt bit ni - nhng ng vt c cuc i ch
cn bit phc tng v lao ng.
b) Thi trung c:
Thi trung c l thi h t tng C c gio gi vai tr thng tr
nn quan im v vai tr ton nng ca Cha Tri cng gi vai tr thng
tr. Tiu biu cho t tng thi k ny l guytxtanh v Tmt acanh.
guytxtanh cho rng Cha Tri to ra th gii, to ra con ngi
v vy Cha c ton quyn nh ot s phn ca con ngi cng nh nh
ot ton th gii. Con ngi, nu bng ch ca mnh c t do th
cng ch l s t do trong gii hn tin nh ca Cha. Con ngi sng
trong th gii hu hnh, trn tc ch l bc chun b cho cuc sng th
gii khc - th gii ca Cha. Linh hn thot khi th gii hu hnh v vi
th gii ca Cha mi l v vi th gii vnh hng m con ngi cn vn
n. Mun vy, con ngi phi nhn thc c rng bn thn mnh do
Cha nn c cuc i phi v Cha.
Su tp T Thnh L
431
T mt acanh cng quan nim th gii do Cha Tri sng to ra t
h v v con ngi l hnh nh ca Cha, c Cha t sng trung tm
v tr. Con ngi cng c th xc v c linh hn bt t. Linh hn ny c
Cha to ra cng s to ra th xc con ngi. Cha sp xp th gii theo
trt t t cc s vt khng c linh hn n con ngi, thn thnh v cao
nht l Cha. y l trt t cht ch, bt bin. Trong trt t , con ngi
c Cha chia thnh nhng ng cp nht nh m bt c mt biu hin
no mun vt ln ng cp cao hn u mang ti vi Cha.
Quan im v con ngi ni ring v trit hc ca Tmt acanh
ni chung c Gi hi Thin Cha gio coi l h t tng duy nht ng
v c Gio hi s dng lm h t tng chnh thng ca mnh.
C th ni con ngi trong trit hc thi trung c b tc ot ht
tnh t nhin, nng lc v sc mnh ca mnh. Hnh nh con ngi tr nn
nh b, yu ui, vt v, tm b trong th gii hu hnh di quyn lc v
bin ca ng Sng to.
H t tng thi trung c bp cht ch mun vn ln t khng
nh mnh, t gii phng mnh m nhiu nh t tng thi c i cp
n.
c) Thi Phc hng v Cn i:
T thi Phc hng tr i cc nh trit hc duy tm v thn hc vn
bt ngun t nim, tinh thn tuyt i, ci ti, v.v. xy dng quan
im ca mnh i lp vi quan im duy tm v thn hc, nhng gi tr
vn ho b vi dp hng nghn nm bt u c khi phc v pht trin
trong cc hc thuyt trit hc duy vt.
Italia, t tng "con ngi hy th phng chnh bn thn mnh,
hy chim ngng v p ca chnh mnh" dy ln thnh khu hiu;
thut ng "nhn o" ra i t thi c i tr thnh phm tr trung tm ca
trit hc; khuynh hng cao vai tr ca tr tu, t do, bnh ng th hin
r nt trong quan im ca Brun, G.Galil, Tmt Mor, Tma
Cmpanenla, v.v.
Anh, Ph.Bcn coi th xc con ngi l sn phm ca t nhin, l
thc th vt cht, cn tinh thn l th vt cht ch tn ti trong c ngi vn
ng theo thn kinh v mch mu, song chnh th vt cht y em li
cho con ngi sc mnh tim tng l tri thc. T.Hpx gi con ngi l
"vt th t nhin" - lc lng lm ra "vt th nhn to" l x hi.
Su tp T Thnh L
432
Php, G.Rtx quan nim bn tnh con ngi l t do v lch s
nhn loi khng tun theo mun ca bt k th lc no m l kt qu hot
ng ca con ngi mang bn tnh t do y. .ir coi con ngi l nh
cao nht trong qu trnh tin ho lu di ca gii t nhin; coi tr tu v o
c l sn phm ca hon cnh x hi v coi sc mnh ca con ngi nm
trong tri thc khoa hc.
H Lan, B.Xpinoda cho rng gii t nhin l thc th duy nht,
tn ti theo chnh mnh, con ngi l sn phm ca gii t nhin. Trit hc
c nhim v chnh l gip con ngi c hc thc nhn thc gii t
nhin, lm theo gii t nhin v lm theo nhng l tng o c cao p
v.v.
Nt ni bt trong trit hc thi Phc hng v Cn i l s ph nhn
quyn lc ca ng Sng to, cao sc mnh ca con ngi, cao vai
tr ca l tr, cao cc gi tr v cao t tng v con ngi.
Trit hc thi Phc hng v Cn i khng ch nh hng tch cc
n s pht trin ca trit hc sau ny m cn nh hng su sc n nhiu
cuc cch mng n ra Ty u v trn ton th gii.
d) Thi hin i:
Vn con ngi trong trit hc phng Ty hin i th hin r nt
qua cc quan im ca phn Tm hc, Ch ngha nhn v, Ch ngha thc
dng, Ch ngha ph phn, Hin tng hc, Ch gii hc, Ch ngha hin
sinh, Ch ngha cu trc, v.v. T tng ca nhng hc thuyt ny to nn
tro lu trit hc nhn bn phi l tnh, trong Ch ngha hin sinh gi vai
tr trng yu.
Theo tro lu ny th hoc bn nng tnh dc l c s quan trng
nht cho mi hnh ng ca con ngi (quan im ca Tm phn hc);
hoc ch c "nhn v" mi l bn th chn thc nht v nh c quan h vi
"nhn v" m phn th gii cn li mi c ngha (quan im ca Ch
ngha nhn v); hoc ch c c nhn con ngi mi hiu c s tn ti ca
mnh nn ch c c nhn mi "hin sinh", con ngi cn thot khi s rng
buc ca x hi, ca nhng c nhn khc th hin gi tr hin sinh ca
mnh (quan im ca Ch ngha hin sinh); v.v.
Nhn chung, cc hc thuyt thuc tro lu trit hc nhn bn phi l
tnh cng nh nhng hc thuyt khc phng Ty hin i u coi nhng
yu t v tinh thn nh nhu cu bn nng, v thc, tri thc, tnh cm, v.v. l
Su tp T Thnh L
433
bn cht ca con ngi; con ngi thng c tuyt i ho v mt c
nhn; mi quan h gia c nhn vi c nhn, c nhn vi cng ng, c
nhn vi x hi thng c cp gc hoi nghi, bi quan, b tc,
v.v. Tt c nhng iu y phn nh s khng hong v mt gi tr ca con
ngi trong x hi phng Ty hin i.
II. QUAN IM CA TRIT
C MC-LNIN V CON NGI
1. Quan im ca trit hc Mc-Lnin v bn cht ca con ngi

a) Con ngi l thc th sinh vt - x hi
K tha cc quan im tin b trong lch s trit hc, da trn nhng
thnh tu ca khoa hc t nhin, trc tip l Thuyt tin ho v Thuyt t
bo, trit hc Mc khng nh con ngi va l sn phm pht trin lu di
ca gii t nhin, va l sn phm hot ng ca chnh bn thn con ngi.
Con ngi l thc th thng nht gia cc yu t sinh vt v cc yu t x
hi - l thc th sinh vt - x hi.
L thc th sinh vt v con ngi, cho d pht trin n u cng l
mt ng vt. "Bn thn ci s kin l con ngi t loi ng vt m ra,
cng quyt nh con ngi khng bao gi hon ton thot ly khi nhng
c tnh vn c ca ng vt".
Cng nh nhng ng vt khc, con ngi l mt b phn ca t
nhin, "Gii t nhin... l thn th v c ca con ngi... i sng th xc
v i sng tinh thn ca con ngi gn lin vi gii t nhin" (2) nhng con
ngi khc vi ng vt v con ngi cn l mt thc th x hi.
L thc th x hi v: Cc hot ng x hi, trc ht v quan trng
nht l hot ng lao ng sn xut, lm cho con ngi tr thnh con
ngi vi ng ngha ca n. "Ngi l ging vt duy nht c th bng lao
ng m thot khi trng thi thun tu l loi vt(3)".
Theo Mc, x hi suy cho cng l sn phm ca s tc ng qua li
gia nhng con ngi(4). Con ngi to ra x hi, l thnh vin ca x hi.
Mi biu hin sinh hot ca con ngi l biu hin v l khng nh ca x
hi(5).
C.Mc v ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr.146
(3)
(4)
(5)
(2)
Su tp T Thnh L
434
Nh vy, con ngi khng phi l mt ng vt thun tu m l mt
"ng vt x hi" - mt thc th sinh vt - x hi; con ngi "bm sinh
l sinh vt c tnh x hi"(6). Thc th sinh vt v thc th x hi con
ngi khng tch khi nhau, trong thc th sinh vt l tin m trn
ci tin thc th x hi tn ti v pht trin.
b) Con ngi l ch th ca lch s:
Con ngi khng ch l sn phm ca lch s vi t cch l sn
phm qu trnh tin ho lu di ca t nhin, m con ngi cn l ch th
ca lch s.
Lch s, hiu theo ngha rng, l nhng qu trnh an xen, ni tip
nhau vi tt c nhng bo tn v bin i din ra trong qu trnh y. Nh
vy con ngi c lch s v ng vt cng c lch s. Song lch s ca con
ngi v lch s ca ng vt khc hn nhau. Lch s ca ng vt "
chnh l lch s ngun gc ca chng v s pht trin dn dn ca chng
cho n trng thi hin nay ca chng. Nhng lch s y khng phi do
chng lm ra v trong chng mc m chng c tham d vo vic lm ra
lch s y th iu din ra m chng khng h bit v khng phi do
mun ca chng. Ngc li, con ngi cng cch xa con vt, hiu theo
ngha hp ca t ny bao nhiu th con ngi li cng t mnh lm ra lch
s ca mnh mt cch c thc by nhiu; " (1). Lch s chng qua ch l
hot ng c thc ca chnh bn thn con ngi(2).
Hot ng ca con ngi lm ra lch s nn c lch s trc ht
phi c con ngi. Tin u tin ca lch s l s tn ti ca nhng c
nhn con ngi sng, v vy, hnh ng lch s u tin l hnh ng lao
ng sn xut con ngi tch khi ng vt. Con ngi tch khi ng
vt nh th no th h bc vo lch s nh th vy.
Con ngi lm ra lch s song khng phi lm theo mun tu tin
ca mnh, trong nhng iu kin mnh c quyn t la chn m l trong
nhng iu kin c sn do qu kh li. Vi nhng iu kin y, mi
ngi, mi th h mt mt tip tc cc hot ng c ca th h trc trong
nhng hon cnh mi; mt mt tip tc cc hot ng mi ca mnh
bin i hon cnh c. Xt mi quan h gia cc th h v hon cnh sng
(6)
(2)
(1)
Su tp T Thnh L
435
ca con ngi th "Bn thn x hi sn xut ra con ngi nh th no th n
cng sn xut ra x hi nh th"(3).
Nh vy, nhn chung qu trnh pht trin ca th gii hay nhn ring
qu trnh pht trin ca con ngi th t khi con ngi ra i cho n lc
no con ngi cn tn ti, con ngi vn lun va l sn phm ca lch s,
va l ch th ca lch s.
Trong khi khng nh: "Con ngi l thc th sinh vt x hi" v l
ch th ca lch s", C.Mc ng thi khng nh: "Bn cht con ngi
khng phi l mt ci tru tng c hu ca c nhn ring bit. Trong tnh
hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi"(1).
Quan im ca C.Mc cho thy:
- Bn cht con ngi hnh thnh v th hin nhng con ngi hin
thc. y l nhng con ngi c th, sng trong nhng iu kin c th m
nhng mt khc nhau to nn bn cht ca con ngi s c bc l
nhng mc c th.
- Tt c cc quan h x hi u gp phn hnh thnh nn bn cht
ca con ngi. Cc quan h ny khng kt hp vi nhau theo php tnh
cng m chng tng ho, ngha l chng c v tr, vai tr khc nhau nhng
chng khng tch ri nhau, m tc ng qua li ln nhau, thm nhp ln
nhau.
C nhiu cch tip cn tm hiu v tng ho nhng mi quan h
x hi:
Nu theo thi gian th l nhng quan h qu kh, quan h hin ti
v quan h tng lai, trong suy cho n cng th nhng quan h hin ti
gi vai tr quyt nh.
Nu xt theo cc loi quan h th l nhng quan h vt cht v
nhng quan h tinh thn, trong suy cho n cng th nhng quan h vt
cht gi vai tr quyt nh.
Nu xt theo tnh cht l nhng quan h trc tip, gin tip, tt
nhin, ngu nhin, n nh, khng n nh, v.v. trong suy cho n cng
th nhng quan h trc tip, tt nhin, n nh gi vai tr quyt nh.
(3)
(1)
C.Mc v ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.3, tr.11.
Su tp T Thnh L
436
Nu c th ho cc quan h (quan h hn nhn, quan h huyt thng,
quan h kinh t, quan h chnh tr, quan h tn gio, quan h o c, v.v.)
th con ngi c bao nhiu quan h s c by nhiu quan h gp phn hnh
thnh nn bn cht ca con ngi, trong suy cho n cng th cc quan
h kinh t hin ti, trc tip, n nh gi vai tr quyt nh. Trong quan h
kinh t th quan h s hu t liu sn xut l quan trng hn c.
Khi cc quan h x hi thay i th sm hay mun bn cht ca con
ngi cng c s thay i.
Nh vy, bn cht ca con ngi khng phi c sinh ra m c
sinh thnh, n hnh thnh v thay i theo s hnh thnh v thay i ca
cc quan h x hi, trong trc ht v quan trng nht l cc quan h
thuc lnh vc kinh t.
2. Quan im ca trit hc Mc-Lnin v gii phng con ngi
a) V tr vn gii phng con ngi trong trit hc Mc-Lnin
Trit hc Mc-Lnin l trit hc v con ngi. Ngay t nm 1835,
trong "Nhng suy t ca mt chng trai trong vic la chn ngh nghip"
C.Mc vit: " kim ch nam phi nh hng cho chng ta trong vic
la chn ngh nghip l phc li ca loi ngi, l s hon thin ca chnh
chng ta; kinh nghim ca ngi nhng ai em li hnh phc cho mt s
lng ngi nhiu nht l ngi hnh phc nht; bn thn tn gio dy
chng ta rng ci l tng m mi ngi hng ti hy sinh bn thn
mnh cho nhn loi, vy ai dm bc b nhng li dy bo ?"(1).
Khi vit "Tuyn ngn ca ng Cng sn", C.Mc v Ph.ngghen
th hin t tng c bn v ch o ca Tuyn ngn l "vnh vin gii
phng ton th x hi khi ch bc lt, ch p bc"(2). Song, "x hi khng
th no gii phng cho mnh c, nu khng gii phng cho mi c nhn
ring bit"(3).
Nh vy, ct li ca trit hc Mc-Lnin ni chung, ca trit hc v
con ngi trong trit hc Mc-Lnin ni ring l vn gii phng con
ngi, t gii phng nhng con ngi c th tin ti gii phng nhn loi.
Ton b nhng ni dung tr li cho cc cu hi nh: Con ngi l g?
ngun gc con ngi?, bn cht con ngi? v.v u nhm mc ch hiu
(1)
C.Mc v ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 2000, t.40, tr.17-18.
(3)
C.Mc v ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 1994, t.20, tr.406.
(2)
Su tp T Thnh L
437
i tng gii phng xc nh ng n nhng vn lin quan n vn
gii phng.
b) Thc cht vn gii phng con ngi trong trit hc McLnin
Trit hc Mc-Lnin khng phi l trit hc u tin cp n vn
gii phng con ngi. Lch s ghi nhn nhiu hc thuyt, nhiu quan
im v gii phng con ngi song do iu kin lch s, do s rng buc v
giai cp, do cch hiu v con ngi, ngun gc v bn cht con ngi, v.v.
khc nhau nn xc nh gii phng con ngi l gii phng i tng no?,
gii phng bng cch no?, gii phng nh th no? v.v. cng rt khc
nhau.
Cc hc thuyt trit hc duy tm v tn gio quan nim gii phng
con ngi l gii thot v mt tm linh con ngi c th t cuc sng
cc lc vnh cu kip sau trong mt th gii khc ngoi gii t nhin.
Vi quan nim nh vy th "khng th em li s gii phng con ngi
mt cch hin thc, m ch l s gii phng h o - "thuc phin ca nhn
dn"(1).
Cc nh duy vt trc Mc hoc khng thy c tnh x hi con
ngi, khng thy cc quan h x hi ca con ngi; hoc nhn thc v
con ngi tru tng nn vn xem nhng biu hin bn cht con ngi
trong cuc sng hin thc nh bn tnh t nhin vn c, bt bin ca con
ngi. Khng hiu ng bn cht con ngi th khng th xc nh ng
nhng ni dung cho qu trnh gii phng v tt yu cng khng th thc
hin c qu trnh gii phng.
Lch s cng ghi nhn giai cp t sn phng Ty thc hin cc
cuc cch mng gii phng con ngi song do bn cht ca ch ngha t
bn, do mc ch ca phng thc sn xut t bn ch ngha nn ng
thi vi vic gii phng con ngi khi nhng rng buc ca x hi phong
kin, giai cp t sn tri cht con ngi bng rng buc khc nghit ng
hn - rng buc v kinh t, phn ho x hi thnh hai i cc: nh t bn
bc lt v ngi lao ng b bc lt(2). n nay, ngay c khi i sng ca
ngi lao ng c ci thin th s i cc y vn khng mt i m ch
tng ln nhng di nhng hnh thc biu hin khc.
(1)
(2)
Su tp T Thnh L
438
Trit hc Mc-Lnin xc nh "Bt k s gii phng no cng bao
hm ch l n tr th gii con ngi, nhng quan h ca con ngi v
vi bn thn con ngi"(3), l gii phng ngi lao ng thot khi lao
ng b tha ho(4).
Trong cc tc phm ca mnh, C.Mc ch r nhng biu hin ca
lao ng b tha ho, nguyn nhn dn n s tha ho; trn c s , C.Mc
cng xc nh phng thc v nhng lc lng c th thc hin s
nghip gii phng con ngi thot khi tha ho tin ti mt x hi m
"s pht trin t do ca mi ngi l iu kin cho s pht trin t do ca
tt c mi ngi"(1).
Theo C.Mc lao ng b tha ho l lao ng lm ngi lao ng
nh mt mnh trong "hot ng ngi" nhng li tm thy mnh trong
"hot ng vt".
Lao ng l hot ng ngi song lao ng b tha ho n "l
mt ci g bn ngoi" ngi lao ng. Ngi lao ng thc hin hot
ng lao ng khng phi tho mn nhu cu lao ng m ch v s sinh
tn ca th xc. l lao ng cng bc. iu ny tt yu dn n vic
ngi lao ng ch cm thy mnh hnh ng t do trong khi thc hin
nhng chc nng con ngi th ngi lao ng cm thy mnh ch cn l
con vt. Ci vn c ca sc vt tr thnh chc phn ca con ngi, cn ci
c tnh ngi th bin thnh ci vn c ca sc vt. "Tnh b tha ho ca lao
ng biu hin r rt ch l mt khi khng cn s cng bc lao ng v
th xc hoc v mt khc th ngi ta trn trnh lao ng nh trn trnh
bnh dch hch vy"(2).
Lao ng b tha ho l lao ng lm o ln cc quan h ca ngi
lao ng.
Trong lao ng, ngi lao ng thc hin quan h vi t liu sn
xut l thc hin quan h vi vt. Song, v hon ton ph thuc vo t
liu sn xut nn khng phi con ngi s dng t liu sn xut m t liu
sn xut s dng con ngi(3).
(3)
(1)
(2)
(3)
(4)
Su tp T Thnh L
439
Mt khc, ch v phi c sn phm nhn th lao m ngi lao
ng phi lao ng nn con ngi b sn phm ca chnh bn tay mnh
n dch(4); ngi lao ng to ra sn phm song sn phm khng phi ca
ngi lao ng m ca ngi ch nn n tr nn xa l i vi ngi to
ra n.
Nh vy, quan h gia con ngi vi vt (trc tip l quan h vi
t liu sn xut, vi sn phm ca qu trnh sn xut) tr thnh quan h
gia con ngi vi k thng tr xa l.
Cng vi qu trnh trn l ngi lao ng phi thc hin quan h vi
ngi ch. y l quan h gia ngi vi ngi. Song, ngi lao ng
quan h vi ngi ch qua s sn phm ngi ch thu c v s tin th
lao m ngi lao ng c tr. Cho nn, v bn cht quan h gia ngi
vi ngi tr thnh quan h gia ngi vi vt(1).
Lao ng b tha ho l lao ng lm ngi lao ng b pht trin
qu qut.
y l h qu ca s pht trin khoa hc, k thut, cng ngh v vic
s dng thnh tu ca n ch v li nhun. Vi mc ch sn xut v li
nhun ny khoa hc, k thut, cng ngh cng pht trin mnh th my mc
thay th ngi lao ng cng nhiu, chuyn mn ho lao ng cng su, s
ngi lao ng b my mc thay th cng ln, nhng ngi cn li bc
vo qu trnh lao ng thun tu thc hin nhng thao tc m dy chuyn
sn xut quy nh. V vy, nn sn xut my mc v li nhun " nm
mt b phn cng nhn tr v vi lao ng d man v bin mt b phn
cng nhn thnh nhng ci my"(2).v.v.
Theo C.Mc cho rng nguyn nhn trc tip dn n s tha ho l
ch t hu v t liu sn xut. S ra i ca phng thc sn xut t
bn ch ngha vi ch t hu t bn v t liu sn xut tp trung
nhng t liu sn xut c bn ca x hi vo trong tay mt s nh t sn,
mt s tp on t bn lm tuyt i a s ngi lao ng tr thnh v sn.
Nhu cu sinh tn buc nhng con ngi khng c t liu sn xut ny t
nguyn mt cch cng bc n vi cc nh t sn v h tr thnh nhng
(4)
(2)
(1)
Su tp T Thnh L
440
ngi lm thu cho nh t bn. V do qu trnh ngi bc lt ngi
din ra(3).
i vi phng thc v lc lng gii phng con ngi, trit hc
Mc-Lnin khng nh:
Gii phng con ngi l xo b tha ho, xo b ngi bc lt ngi
con ngi tr v vi chnh mnh, pht trin bn tnh chn chnh ca
mnh. Song "con ngi bm sinh l sinh vt c tnh x hi th do con
ngi ch c th pht trin bn tnh chn chnh ca mnh trong x hi" (4).
Vic gii phng con ngi phi c thc hin trong x hi loi ngi.
Nguyn nhn sn sinh ra tha ho l ch t hu v t liu sn xut
nn xo b mt cch tch cc ch t hu vi tnh cch l s khng nh
sinh hot ca con ngi l s xo b mt cch tch cc mi s tha ho(1).
iu ny cng c ngha l lc lng thc hin n chnh l nhng
ngi b tc ot t liu sn xut nhng ngi v sn. Sc mnh gii
phng ca h khng phi l sc mnh ca nhng c nhn n c m nh
C.Mc ch r, ch khi no h nhn thc c v t chc c nhng lc
lng ca bn thn thnh nhng lc lng x hi cng chnh l thnh
nhng lc lng chnh tr th gii phng con ngi mi thc hin c.
Gii phng x hi khi s hu t nhn, khi s n dch tr thnh hnh thc
chnh tr ca s gii phng giai cp v sn, song y khng ch l s gii
phng cho h v s gii phng ca h bao hm s gii phng ton th nhn
loi(2).
V.I.Lnin nhn nh: im ch yu trong hc thuyt ca Mc l
ch n lm sng r vai tr lch s th gii ca giai cp v sn l ngi thc
hin s mnh gii phng con ngi(3).
III. T TNG C MIN V CON NGI TRONG S NG IP
CC MNG DO NG CNG SN VIT NAM LN O
1. C s hnh thnh t tng
(3)
Ch Minh v con ngi
(1)
(2)
(3)
(4)
Su tp T Thnh L
441
S ra i t tng H Ch Minh v con ngi l tt yu lch s. N
l sn phm ca s kt hp gia nhng iu kin lch s x hi vi phm
cht, nng lc c nhn m nhng c s c bn hnh thnh l:
- Nhu cu khch quan ca lch s x hi.
Cui th k XIX, u th k XX ch ngha t bn pht trin thnh
ch ngha quc. Cng vi mu thun giai cp v sn v giai cp t sn,
ch ngha quc ra i xut hin thm mu thun mi: mu thun gia
cc dn tc thuc a vi ch ngha quc, thc dn.
Cuc chin tranh th gii ln th nht (1914-1918) chia li thuc
a ca cc nc quc to iu kin cho l tng ca ch ngha McLnin tr thnh hin thc cch mng thng Mi Nga di s lnh o
ca V.I.Lnin v ng Bnsvch thnh cng nm 1917 m ra k nguyn
mi k nguyn t ch ngha t bn ln ch ngha x hi trn phm vi
ton th gii.
trong nc, t gia th k XIX, Vit Nam b thc dn Php xm
lc. Vit Nam tr thnh nc thuc a na phong kin di ch thng tr
ca thc dn Php. Cc cuc khng chin gii phng dn tc u tht bi.
Cuc sng ca ngi Vit Nam chm trong au kh v ti nhc ca ngi
mt nc. Nhu cu phi tm ra con ng gii phng cu dn, cu nc
tr thnh mt i hi khch quan i vi mi ngi v i vi c dn tc.
Trong iu kin y, T tng H Ch Minh ni chung v T tng H Ch
Minh v con ngi ni ring tng bc c hnh thnh.
- Vn ho v truyn thng ca ngi Vit Nam.
Sinh ra v ln ln trong mt dn tc c tinh thn yu nc, ch u
tranh dng nc, gi nc, tinh thn nhn ngha, truyn thng tng i
tng thn, lc quan, yu i, cn c, thng minh, sng to, v.v. H Ch
Minh hp th n ngay t nn gio dc ca gia nh v ngy cng c
cng c trong cuc i hot ng. Theo Ngi ... khng phi ci g c
cng b ht, khng phi ci g cng l mi. Ci g c m xu, th phi b...
ci g c m khng xu, nhng phin phc th sa i cho hp l... ci g
c m tt, th phi pht trin thm...(1). Vi tinh thn y H Ch Minh
tr thnh ngi Vit Nam hn bt c ngi Vit Nam no, tr thnh hnh
nh ca dn tc Vit Nam hm qua, hm nay v mi mi(2).
(1)
(2)
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.5, tr.94-95.
Xem Phm Vn ng: T quc ta, nhn dn ta, s nghip ta v ngi ngh s, N xb. Vn hc, H Ni,
1989, tr.425 v 443.
Su tp T Thnh L
442
- Tinh hoa vn ho ca nhn loi.
H Ch Minh chu nh hng nhiu tinh hoa vn ho ca c phng
ng ln phng Ty.
i vi vn ho phng ng, H Ch Minh cht lc nhng t
tng tch cc ca Nho gio v Pht gio nh thng yu con ngi, t
tng tu thn dng tnh, hnh o cu ngi, cao vn ho, o c,
hiu hc v.v.
i vi vn ho phng Ty, qu trnh bn ba tm ng cu nc
gip H Ch Minh tip cn vi nhiu v chu nh hng nhiu nn vn
ho dn ch v cch mng phng Ty. Nhng t tng v quyn ca con
ngi trong Tuyn ngn c lp 1776 ca M, nhng t tng v t do,
bnh ng, bc i ca cc nh Khai sng nh Vnte, Rtx, Mngtcxki,
v.v. ng vai tr quan trng v mt l lun hnh thnh t tng dn ch
ca H Ch Minh.
Gi vai tr quyt nh v mt th gii quan v phng php lun i
vi vic hnh thnh t tng H Ch Minh v con ngi l quan nim v
con ngi ca ch ngha Mc-Lnin.
Khc vi nhiu ngi tm hiu v ch ngha Mc-Lnin l tm hiu
mt hc thuyt l gii nhng vn v l lun, H Ch Minh tm hiu
ch ngha Mc-Lnin t nhu cu thc tin l tm ng gii phng cho dn
tc. Trc khi c S tho ln th nht nhng lun cng v cc vn
dn tc thuc a ca Lnin mt tc phm phn nh tp trung nht t
tng v gii phng con ngi ca ch ngha Mc-Lnin trong iu kin
mi, H Ch Minh vn cn chu nh hng t tng ca Phan Chu Trinh.
Song, bt u t d tho Lun cng ny, t tng v gii phng con
ngi ca H Ch Minh c nh hng r rt: Ch c ch ngha cng
sn mi cu nhn loi, em li cho mi ngi khng phn bit chng tc
v ngun gc s t do, bnh ng, bc i, on kt, m no trn qu t, vic
lm cho mi ngi v v mi ngi, nim vui, ho bnh, hnh phc...(1).
T y ton b nhng t tng v con ngi ca H Ch Minh tip
tc c b sung, hon thin trn nn tng t tng v con ngi ca ch
ngha Mc-Lnin v bi cnh thc t ca Vit Nam.
2. Ni dung c bn ca T tng
(1)
Ch Minh v con ngi
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.1 tr.461.
Su tp T Thnh L
443
H Ch Minh khng c tc phm l lun ring v con ngi song tt
c cc bi vit v c cuc i ca H Ch Minh l v con ngi.
H Ch Minh quan nim Ch ngi, ngha hp l gia nh, anh em,
h hng, bu bn. Ngha rng l ng bo c nc. Rng hn na l c loi
ngi(2).
Nh vy, t tng H Ch Minh v con ngi l t tng v c c
nhn, cng ng, giai cp, dn tc v v c nhn loi.
i vi cch mng Vit Nam, mt s ni dung c bn nht v con
ngi trong T tng H Ch Minh c th hin qua T tng v gii
phng dn tc, gii phng giai cp, gii phng nhn dn lao ng; T
tng v con ngi va l mc tiu, va l ng lc ca cch mng; T
tng v pht trin con ngi ton din.
a) T tng H Ch Minh v gii phng dn tc, gii phng giai
cp, gii phng nhn dn lao ng.
Gii phng dn tc, gii phng giai cp, gii phng nhn dn lao
ng thng xuyn c H Ch Minh cp n qua cc bi vit, bi ni
ca mnh; mt s lun im c bn c th hin trong l:
- c lp, t do l quyn bt kh xm phm ca tt c cc dn tc.
T tng v c lp v t do l quyn bt kh xm phm ca cc
dn tc khng phi l t tng c H Ch Minh cp n u tin m
ngay t nm 1776 n c ngi M ni n. H Ch Minh nh gi
y l t tng bt h(1) v phi c p dng i vi mi quc gia, mi
dn tc. V vy khi c lp, t do b xm phm th tt c cc dn tc u c
quyn ginh li n. Ngy 2 thng 9 nm 1945 ngy khai sinh ra nc Vit
Nam dn ch cng ho, thay mt Chnh ph lm thi, H Ch Minh
khng nh trc ton th nhn dn th gii rng: Nc Vit Nam c
quyn hng t do v c lp, v s tht tr thnh mt nc t do v
c lp. Ton th dn tc Vit Nam quyt em ht tinh thn v lc lng,
tnh mng v ca ci gi vng quyn t do v c lp y (2). H Ch
Minh cng cho thy, khi cn dn tc Vit Nam th hy sinh tt c, ch nht
nh khng chu mt nc, khng chu lm n l(3).
(2)
Xem H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.4 tr.1.
(2)
(3)
Xem H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.4 tr.480.
(1)
Su tp T Thnh L
444
C th ni c lp, t do l quyn bt kh xm phm ca cc dn
tc l im xut pht cho nhng t tng khc v gii phng dn tc, gii
phng giai cp, gii phng nhn dn lao ng ca H Ch Minh.
- Gii phng dn tc trc ht phi do chnh cc dn tc thc hin
T vic nghin cu cch mng dn tc trn th gii, H Ch Minh
rt ra kt lun: gii phng dn tc trc ht l qu trnh t gii phng, l
nhim v ca chnh bn thn cc dn tc. Nm 1921, trong Tuyn ngn ca
Hi lin hip thuc a, H Ch Minh vit: Hi anh em cc thuc a!...
Anh em phi lm th no c gii phng? Vn dng cng thc ca Cc
Mc, chng ti xin ni vi anh em rng, cng cuc gii phng anh em ch
c th thc hin c bng n lc ca bn thn anh em(4). i vi cch
mng Vit Nam, H Ch Minh cng khng nh ngi ta s khng lm g
c cho ngi An Nam nu khng da trn cc ng lc v i, v duy
nht ca i sng x hi ca h(5).
- Gii phng dn tc phi gn lin vi gii phng giai cp, gii
phng nhn dn lao ng.
T tng H Ch Minh th hin su sc rng quyn li ca dn tc,
quyn li ca giai cp v quyn li ca nhn dn lao ng thng nht, gn
b cht ch vi nhau nn gii phng dn tc, gii phng giai cp, gii
phng nhn dn lao ng khng tch khi nhau. Trong cuc u tranh gii
phng ny giai cp cng nhn chng nhng u tranh gii phng mnh m
cn gii phng c loi ngi khi p bc, bc lt (1). Cch mng gii phng
dn tc, gii phng giai cp Vit Nam cng khng nm ngoi mi lin
h y. H Ch Minh khng nh: S nghip ca ngi dn bn x gn mt
thit vi s nghip ca giai cp v sn trn ton th gii; mi khi ch ngha
cng sn ginh c thng li cho d mt nc no th n cng l
thng li cho c chng ta(2).
Nh vy, con ng bo m cho s thng li ca gii phng dn
tc, gii phng giai cp, gii phng nhn dn lao ng l cch mng v sn
cuc cch mng su sc nht, trit nht xy dng ch ngha x hi,
ch ngha cng sn. Ch khi hon thnh cuc cch mng ny giai cp b bc
(4)
(5)
(1)
(2)
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.2, tr.127-128.
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.1, tr.467.
Xem H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.9, tr.288.
Su tp T Thnh L
445
lt, cc dn tc b p bc v nhng ngi lao ng trn ton th gii thot
khi ch n l(3).
Tm li, t tng H Ch Minh v gii phng dn tc, gii phng
giai cp, gii phng nhn dn lao ng l t tng v s kt hp gia dn
tc vi giai cp, dn tc vi quc t, c lp dn tc vi ch ngha x hi.
l thc cht t tng H Ch Minh v gii phng con ngi.
b) T tng H Ch Minh v con ngi va l mc tiu, va l
ng lc ca cch mng.
H Ch Minh lun coi con ngi va l mc tiu, va l ng lc
ca cch mng. T nhn thc Tt c nhng ngi lao ng trn th gii
u c mt mc ch chung l thot khi ch p bc bc lt, c sng
sung sng t do, tc l thc hin ch cng sn (4), H Ch Minh quan
nim cuc sng ca nhn dn l mc tiu ca mi hot ng cch mng;
ngay c ... nc c lp m dn khng hng hnh phc t do, th c lp
cng chng c ngha g(1), li ch phi l ca dn, hnh phc phi l ca
dn(2).
Quan im ca H Ch Minh cho thy c lp, t do cha m
phi xy dng mt x hi, mt nh nc ca dn, v dn. Ngi gii thch:
Nc ta l mt nc dn ch. Mi cng vic u v li ch ca nhn dn
m lm (...). Khi ai c iu g oan c th c th do cc on th t co ln
cp trn. l quyn dn ch ca tt c cng dn Vit Nam(3). Ngi
thng cn dn: "Chng ta phi hiu rng, cc c quan Chnh ph t ton
quc cho n lng, u l cng bc ca dn, ngha l gnh vc vic
chung cho dn, ch khng phi u dn nh trong thi k di quyn
thng tr ca Php, Nht"(4). Ngi coi tt c nhng hnh ng lm hi n
dn l nhng hnh ng tri vi o c, nhng hnh ng xu xa ca con
ngi(5) v coi nhng ngi thc hin nhng hnh ng y l nhng con
su, con mt(6).
(3)
(4)
(1)
(3)
H Ch Minh: Bin nin s, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1995, t.4, tr.439.
(4)
(5)
(6)
(2)
Su tp T Thnh L
446
Nh vy, xc nh nhn dn lao ng l mc tiu ca s nghip cch
mng v hng ton b hot ng ca mnh nhm t n mc tiu l
tiu chun hng u nh gi va gc chnh tr, t tng, va gc
o c i vi i sng ca mi c nhn, mi t chc x hi.
Gn b nht qun vi t tng "con ngi l mc tiu ca cch
mng" l t tng "con ngi l ng lc ca cch mng".
H Ch Minh quan nim "... v lun vic g u do ngi lm ra, v
t nh n to, t gn n xa, u th c"(7).
Khi xc nh mc tiu ca cch mng Vit Nam l gii phng con
ngi bng cuc cch mng x hi ch ngha, H Ch Minh nhn mnh
"Mun xy dng ch ngha x hi, trc ht cn c nhng con ngi x
hi ch ngha"(8). Ch ngha x hi khng phi t trn tri ri xung, khng
phi t di t mc ln, cng khng phi l mt ch x hi c sn
con ngi n m "ch ngha x hi ch c th xy dng c vi s gic
ng y v lao ng sng to ca hng chc triu ngi" (1). V vy,
c mt x hi dn ch, mt nh nc dn ch, H Ch Minh ch r:
"Cng cuc i mi, xy dng l trch nhim ca dn.
S nghip khng chin, kin quc l cng vic ca dn.
Chnh quyn t x n Chnh ph trung ng do dn c ra.
on th t Trung ng n x do dn t chc nn.
Ni tm li, quyn hnh v lc lng u ni dn"(2).
C th ni t tng "con ngi va l mc tiu ca cch mng" l t
tng s nghip cch mng, thnh qu cch mng ca dn, do dn v v
dn.
c) T tng H Ch Minh v pht trin con ngi ton din
Pht trin con ngi ton din l vn c ngha chin lc trong
t tng H Ch Minh. S hng hay suy ca mt dn tc, mt quc gia
khng ch l dn tc y, quc gia y tng gii quyt nhim v lch s t
ra cho h nh th no m cn l h chun b con ngi cho tng lai ra
sao. V vy, ti lp hc ca gio vin cp II, III ton min Bc ngy 13
thng 9 nm 1958, H Ch Minh dy: "V li ch mi nm th phi trng
(7)
H Ch Minh: To n tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.9, tr..303.
(1)
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.8, tr..494-495.
(2)
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.5, tr..698.
(8)
Su tp T Thnh L
447
cy, v li ch trm nm th phi trng ngi"(3). "Trng ngi" l qu trnh
xy dng con ngi ton din - qu trnh lm pht trin hon ton nhng
nng lc sn c ca con ngi(4).
Thc hin qu trnh ny khng phi theo s thch ca mi c nhn,
mi t chc m phi xut pht t yu cu ca cch mng. T nhng yu
cu y con ngi xc nh mc ch, xc nh tiu chun, xc nh nguyn
tc, v.v. tt c cc t chc, cc c nhn theo thc hin. H Ch Minh
v "...xy dng con ngi cng phi c nh r rng nh nh kin trc
s"(5).
Nh vy, mi cuc cch mng, mi mt ch x hi s c nhng
tiu chun ring, nhng mu hnh ring v con ngi ton din. Cch mng
Vit Nam l cch mng x hi ch ngha nhm thc hin ch dn ch,
x hi dn ch nn nhng ni dung v pht trin con ngi ton din trong
t tng H Ch Minh cng hng n mc ch ny.
Ni dung pht trin con ngi ton din c H Ch Minh cp
n rt c th. Nhng ni dung c bn trong t tng l:
- Tiu chun c bn hng u ca con ngi ton din l c v ti.
c v ti cn c H Ch Minh dng l hng v chuyn. Tuy
quan nim y l hai tiu chun kt hp hi ho vi nhau nhng nhn
chung H Ch Minh ni nhiu n c v trong din t ca Ngi, c
lun c cp n trc.
c c hiu l o c song "o c khng phi l o c
th cu. N l o c mi, o c v i, n khng phi v danh vng c
nhn, m v li ch chung ca ng, ca dn tc, ca loi ngi"(1).
Theo H Ch Minh, nhng yu cu c bn ca c l: Trung vi
nc, hiu vi dn; yu thng con ngi; cn, kim, lim, chnh, ch
cng, v t; c tinh thn quc t v sn(2).
(3)
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.4, tr..32.
(5)
(4)
(1)
(2)
Xem H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.5, tr.632, 636, 640, 641, 643,
648.
Su tp T Thnh L
448
Ti c hiu l nng lc ca con ngi gii quyt nhim v
c giao ph. Nng lc y th hin tp trung trnh vn ho, khoa hc,
k thut v l lun(3).
- Nguyn tc c bn xy dng con ngi ton din l tu dng,
rn luyn trong hot ng thc tin v thc hin ng b qu trnh gio
dc v t gio dc.
H Ch Minh quan nim phm cht, nng lc ca con ngi khng
phi c sn, cng khng phi "t trn tri sa xung" m "N do u tranh,
rn luyn bn b hng ngy m pht trin v cng c" (4). Qu trnh u
tranh, rn luyn y cng chnh l qu trnh gio dc, t gio dc trong hot
ng thc tin.
Theo H Ch Minh, gio dc l cng vic ca ton x hi v i vi
ton x hi. Ngi c bit nhn mnh n tm quan trng ca gio dc
i vi th h tr v th h ny cn trong sch nh tm la trng cha mu,
nhum xanh n s xanh, nhum n s , x hi cn nhng con ngi
nh th no th thng qua gio dc th h ny s pht trin theo hng
y(1).
H Ch Minh cng cho rng t gio dc l qu trnh mnh gio dc
mnh, mnh ci to mnh, mnh thc hin cuc cch mng trong chnh bn
thn mnh. Thc hin cuc cch mng ngoi x hi kh khn nh th no
th thc hin cuc cch mng trong bn thn mnh cng kh khn nh th
vy. Song, khng th thc hin c cuc cch mng ngoi x hi nu
khng thc hin c cuc cch mng trong bn thn mnh v cng khng
th thc hin c cuc cch mng trong bn thn mnh nu khng thc
hin c cuc cch mng ngoi x hi(2).
T tng H Ch Minh v pht trin con ngi ton din lin quan
n tt c cc lnh vc ca i sng x hi, n mi c nhn v mi cng
ng.
Mu hnh con ngi ton din vi nhng tiu chun chung nht
trong ton b t tng H Ch Minh c cp n khng nhiu m H
(3)
(4)
(1)
(2)
Xem H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.8, tr.221; t.4, tr.36.
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.5, tr1202.
H Ch Minh: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, t.7, tr.148; t.9, tr.293, 303.
Su tp T Thnh L
449
Ch Minh thng ni v n tng i tng c th (cng nhn, nng dn,
b i, cng an, thanh nin, nhi ng v.v.) trong tng hon cnh c th
tng ng vi yu cu ca cch mng trong hon cnh y. iu ny khng
ch phn nh bin chng ca qu trnh pht trin con ngi ton din trong
hin thc m cn phn nh con ngi ton din c pht trin bin chng
trong t tng H Ch Minh.
IV. VN XY DNG CON NGI VIT NAM GIAI ON
IN
NAY
1. Con ngi Vit Nam trong lch s

a) iu kin lch s hnh thnh con ngi Vit Nam
Con ngi Vit Nam hnh thnh di s tc ng a dng ca cc
iu kin t nhin v x hi, song trc ht phi k n: - S tc ng ca
mi trng - a l; - i sng kinh t; - Lch s gi nc; - S tc ng
ca mi trng vn ho.
- S tc ng ca mi trng - a l.
Ni khai sinh lp nghip ca t tin ngi Vit l vng t mi c
bi p, nm gia mt bn l ni v mt bn l bin nn h thng sng
ngi thot nc chng cht. Nhiu nghn nm sng trn vng t ny, du
vt sng nc in m nt trong cch t duy v vn ho ngi Vit.
Ph sa ca sng ngi, nng lm, ma nhiu ca vng nhit i va l
iu kin l tng cho trng trt v chn nui trn nhng mnh t b
sng ngi gii hn, va l nhng th thch i vi con ngi qua dng,
bo, l, lt. Nhng iu kin y tng bc hnh thnh cuc sng tiu nng
la nc vi t duy tiu nng la nc, vn ho tiu nng la nc cng
nhng phm cht, nng lc cn c chng thin tai, gn gi thnh qu lao
ng ca ngi Vit.
V a l, Vit Nam nm ng Nam Chu - khu vc va c v
tr chin lc, va l ni giao thoa ca nhiu nn vn ho nn nhiu th lc
mun chim s dng nh mt cn c qun s v ngi Vit Nam chu
nh hng ca nhiu lung t tng khc nhau.
- i sng kinh t
Mi trng - a l quyt nh nn kinh t tiu nng ca ngi
Vit. Thch ng vi nn sn xut ny l nhng n v sn xut gia nh v
Su tp T Thnh L
450
nhng cng ng lng x hp lc chng thin tai, gip nhau trong sn
xut cng nh trong cn hon nn.
Gn lin vi cng ng lng x l nn dn ch lng x biu th tp
trung qua l lng, hng c. Mi cng ng c l lng, hng c ring
bo v li ch v s n nh trt t ca mnh.
Nn kinh t tiu nng v kt cu kinh t, t chc hnh chnh lng x
hnh thnh ngi Vit Nam nhiu phm cht o c, nng lc, quan
im, quan nim v tm nhn tng ng.
- Lch s gi nc
Vit Nam l mt trong nhng quc gia b nhiu th lc ln, mnh
hn v tim lc kinh t v qun s xm chim, h. Ch tnh ring Trung
Quc, t khi nh Trn ra i cho n nh Thanh, khng mt triu i no
li khng thc hin chin tranh thn tnh Vit Nam. Trong lch s, ngi
Vit Nam b nhiu th lc ngoi bang h m c thi gian s h ko
di lin tc hn mi th k.
Lch s dn tc Vit Nam hnh thnh nn nhng phm cht v
nng lc ca nhng con ngi thng xuyn phi chin u trong th trn
khng cn sc bo v ch quyn lnh th v s sng ca mnh.
- Mi trng vn ho
T hon cnh a l v lch s gi nc, ngi Vit chu nh hng
nhiu nn vn ho ca cc dn tc khc nhau trn th gii trong ni ln
l Trung Quc, n , Php. C nhng h t tng ca cc dn tc ny
tng l quc gio Vit Nam nh Nho gio, Pht gio.
u th k XX, qua hot ng ca Nguyn i Quc, ngi Vit Nam
tip cn vi Ch ngha Mc-Lnin v t khi ng cng sn Vit Nam c
thnh lp th Ch ngha Mc-Lnin tr thnh h t tng nh hng
cho cch mng Vit Nam.
Mi trng vn ho a dng em n s a dng trong i sng
tinh thn ca ngi Vit Nam ni ring, ton b i sng ca ngi Vit
Nam ni chung trn nn kinh t - vn ho tiu nng la nc.
b) Mt tch cc v hn ch ca ngi Vit Nam trong lch s
Phm cht v nng lc ca ngi Vit Nam hnh thnh trong mi
trng t nhin m ngi Vit Nam sinh sng, trong nhng iu kin kinh
Su tp T Thnh L
451
t - chnh tr - vn ho - x hi v nhng yu cu ca n t ra trong tng
giai on lch s. Hin nay cch mng Vit Nam c nhng yu cu mi. T
nhng yu cu ny nhn li, ngi Vit Nam c nhiu mt tch cc nhng
cng bc l nhiu hn ch.
Nhng mt tch cc ca ngi Vit Nam trong lch s c ng
Cng sn Vit Nam coi l bn sc dn tc bao gm nhng gi tr bn vng,
nhng tinh hoa ca cng ng cc dn tc Vit Nam c vun p nn qua
hng ngn nm u tranh dng nc v gi nc. l: Lng yu nc
nng nn, ch t cng dn tc; Tinh thn on kt, thc cng ng
gn kt c nhn - gia nh - lng x - T quc; Lng nhn i, khoan dung,
trng ngha tnh, o l; c tnh cn c, sng to trong lao ng; Tinh t
trong ng x, gin d trong li sng(1).
Nhng mt hn ch ca ngi Vit Nam trong lch s bc l qua:
+ Truyn thng dn ch lng x.
Truyn thng dn ch lng x l sn phm tt yu ca cng ng
lng x m cuc sng tiu nng t cung, t cp to ra. Cng vic hnh
thnh tinh thn on kt, tng tr gip nhau trong cuc sng, cng
ng lng x sn sinh dn ch lng x. y l hnh thc dn ch s khai
th hin hnh thc t qun, cc thnh vin trong cng ng gim st nhau
ch yu qua d lun ca cng ng. iu ny thng dn n cc b dng
h, lng x; t tng bnh qun ch ngha; hay can thip vo cuc sng
ring t, can thip vo qu trnh pht trin ca c th; thiu tinh thn t
gic khi d lun cng ng khng cn c coi trng nn d hnh ng t
do, tu tin; coi thng lut php bi "php vua thua l lng" v.v.
+ Tp qun sn xut tiu nng.
Tp qun sn xut tiu nng l sn phm ca mi trng v a l.
Tp qun ny dn n kh nng hch ton kinh t km ci, nng v li ch
trc mt nn d b qua li ch lu di; thiu chun xc v thi gian, k
thut; tm l cu an, cu may; thch bnh qun, khng chp nhn s phn
ho trong cuc sng; v.v.
+ cao kinh nghim
cao n mc gn nh tuyt i ho vai tr ca kinh nghim l sn
phm ca nn sn xut nng nghip la nc, c bit l nn sn xut nh,
(1)
Xem ng Cng sn Vit Nam: Vn kin Hi ngh ln th nm Ban Chp hnh Trung ng kho VIII,
Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1998, tr.56.
Su tp T Thnh L
452
manh mn. Nn sn xut ny c quy trnh n nh v ch yu chu s chi
phi c tnh n nh ca t nhin nn kinh nghim c nh gi rt cao.
iu ny dn n vic xem thng l lun; xem thng tui tr; quyn lc
thuc v nhng ngi lu nm, nhiu tui, "sng lu ln lo lng"; v.v.
+ Tnh hai mt ca mt s truyn thng
Mt s truyn thng ca ngi Vit Nam cng bc l tnh hai mt
ca n nh sng gin d, ght cu k, xa hoa l phm cht tt song d dn
n s h thp nhu cu, trong khi nhu cu l mt trong nhng ng lc pht
trin ca x hi; truyn thng cn c; gii chu ng gian kh cng l phm
cht tt nhng cng d dn n s cam chu, tho mn, bng lng vi ci
hin c; v.v.
2. Con ngi Vit Nam trong giai on hin nay
a) Cch mng Vit Nam giai on hin nay v nhng vn t ra
i vi con ngi Vit Nam
Cch mng Vit Nam ang din ra trong nhng bin i su sc,
phc tp ca th gii; trn nhng thnh tu ln lao m dn tc Vit Nam
t c v trc nhng c hi v nhng thch thc m ngi Vit Nam
phi nm bt v phi vt qua.
Trn th gii, cch mng khoa hc v cng ngh pht trin mnh m
a nhn loi vo nn vn minh tr tu vi hai c trng c bn l x hi
ho thng tin v kinh t tri thc to c s vt cht cho qu trnh ton cu
ho dn n xu hng lin kt, hp tc ngay c gia cc quc gia c ch
chnh tr khc nhau trong cuc cnh tranh tn ti v pht trin.
Cc din chnh tr th gii thay i bi s thoi tro ca ch ngha x
hi; s phn ho ca cc quc gia c lp v kh nng t iu chnh ca
ch ngha t bn.
Chin tranh cc b, xung t v trang, chy ua v trang, xung t
dn tc, sc tc, tn gio, hot ng can thip, lt , khng b, din ra
nhiu ni vi tnh cht ngy cng phc tp.
Khu vc ng Nam - Thi Bnh Dng ang pht trin nhng vn
tim n nhng nhn t gy mt n nh.
Tuy vy, ho bnh, hp tc v pht trin ang tr thnh xu th ln
ca thi i hin nay.
Su tp T Thnh L
453
trong nc, tri qua qu trnh i mi, c s vt cht - k thut
ca nn kinh t c tng cng. Tnh hnh chnh tr - x hi c bn n
nh. Mi trng ho bnh, s hp tc, lin kt quc t v nhng xu th tch
cc trn th gii to iu kin ngi Vit Nam tip tc pht huy ni lc
v li th so snh, tranh th ngoi lc phc v s nghip cng nghip ho,
hin i ho.
ng thi bn nguy c (tt hu xa hn v kinh t so vi nhiu nc
trong khu vc v trn th gii; chch hng x hi ch ngha; nn tham
nhng v t quan liu; "din bin ho bnh" do cc th lc th ch gy ra)
i vi ngi Vit Nam n nay vn tn ti v din bin phc tp, an xen,
tc ng ln nhau. Tnh trng tham nhng v s suy thoi v t tng
chnh tr, o c, li sng ca mt b phn khng nh cn b, ng vin
ang cn tr vic thc hin ng li, ch trng, chnh sch ca ng,
gy bt bnh v lm gim lng tin trong nhn dn. Vit Nam vn cn l
nc kinh t km pht trin, mc sng nhn dn cn thp, trong khi
cuc cnh tranh quc t ngy cng quyt lit(1).
T tnh hnh thc t ca t nc v th gii, t mc tiu chung l
"c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi, dn giu, nc mnh, x hi
cng bng, dn ch, vn minh"(2), nhim v ca cch mng Vit Nam trong
giai on hin nay l: "Pht huy sc mnh ton dn tc, tip tc i mi,
y mnh cng nghip ho, hin i ho, xy dng v bo v T quc Vit
Nam x hi ch ngha"(1).
Thc tin ang i hi ngi Vit Nam phi t c nhng yu cu
mi thc hin nhim v ca giai on trong mc tiu chung trc nhng
din bin a dng, phc tp ca th gii, trc nhng c hi v th thch
ca chnh mnh.
b) Xy dng con ngi Vit Nam p ng ca giai on cch
mng hin nay.
ng thi vi vic kin tr u tranh chng thoi ho, bin cht, xy
dng con ngi Vit Nam trong giai on hin nay l hnh thnh v pht
trin con ngi nhng c tnh c bn:
(1)
gia, H Ni, 2001, tr.66-67.
(2)
H Ni, 2001, tr.85-86.
(1)
ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln thIX, Nxb. Chnh tr quc gia, H
Ni, 2001, tr.60.
Su tp T Thnh L
454
" - C tinh thn yu nc, t cng dn tc, phn u v c lp dn
tc v ch ngha x hi, c ch vn ln a t nc thot khi ngho
nn lc hu, on kt vi nhn dn th gii trong s nghip u tranh v
ho bnh, c lp dn tc, dn ch v tin b x hi.
- C thc tp th, on kt, phn u v li ch chung.
- C li sng lnh mnh, np sng vn minh, cn kim, trung thc,
nhn ngha tn trng k cng php nc, quy c ca cng ng; c
thc bo v v ci thin mi trng sinh thi.
- Lao ng chm ch vi lng tm ngh nghip, c k thut, sng
to, nng sut cao v li ch ca bn thn, gia nh, tp th v x hi.
- Thng xuyn hc tp, nng cao hiu bit, trnh chuyn mn,
trnh thm m v th lc"(2).
t c iu ny ngi Vit Nam v ang tp trung u t
vo nhng lnh vc ch yu nht ca x hi nh:
- Trn lnh vc kinh t: Thc hin nht qun v lu di chnh sch
pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha (3).
y l vn dng mt trong nhng quy lut nn tng xy dng con
ngi mi l: Xy dng con ngi phi thng qua c ch lao ng. Vic
pht trin nn kinh t nhiu thnh phn theo nh hng x hi ch ngha
khng ch to cng n vic lm cho mi ngi m cn thng qua c ch th
trng vi nhng n by kinh t kch thch nng lc lao ng lm vic
cho mnh v cho x hi.
- Trn lnh vc chnh tr: Khng nh con ng i ln ch ngha x
hi trn nn tng ca ch ngha nhm nng cao tnh tch cc chnh tr ca
nhn dn, to iu kin nhn dn tham gia nhiu hn vo qun l nh
nc, qun l x hi(1).
(2)
ng Cng sn Vit Nam: Vn kin Hi ngh ln th nm Ban Chp hnh Trung ng kho VIII. Nxb.
Chnh tr quc gia, H Ni, 1998, tr58-59.
(3)
H Ni, 2001, tr.86.
(1)
H Ni, 2001, tr. 83, 113.
Su tp T Thnh L
455
- Trn lnh vc x hi: Gii phng con ngi khi s thao tng ca
cc quan h x hi c li thi, k tha truyn thng tt p, xy dng h
thng nhng chun mc quan h mi(2).
- Trn lnh vc gio dc v o to - khoa hc, cng ngh
Gio dc v o to - khoa hc, cng ngh c coi l "quc sch
hng u nhm nng cao dn tr, o to nhn lc, bi dng nhn ti" (3),
"l nn tng v ng lc y mnh cng nghip ho, hin i ho t
nc"(4).
- Trn lnh vc vn ho: "Xy dng nn vn ho tin tin, m
bn sc dn tc c coi va l mc tiu, va l ng lc ca s pht trin
kinh t - x hi. Mi hot ng ca vn ho nhm xy dng con ngi Vit
Nam pht trin ton din v chnh tr, t tng, tr tu, o c, th cht,
nng lc sng to, c thc cng ng, lng nhn i, khoan dung, tn
trng ngha tnh, quan h hi ho trong gia nh, cng ng v x hi"(5).
C th ni xy dng con ngi ang c ngi Vit Nam thc hin
trn tt c cc lnh vc ca i sng x hi. Nhng lnh vc khc nhau c
nhng trng tm khc nhau nhng u h tr nhau hnh thnh cuc sng
mi vi nhng con ngi mi.
MC LC
Trang
Chng I.
Khi lun v trit hc v Lch s trit hc
Chng II.
Khi lc Lch s trit hc Phng ng
15
Chng III.
Khi lc Lch s trit hc Phng Ty
69
(2)
(3)
(4)
(5)
ng Cng sn Vit Nam:

H Ni, 2001, tr.115-116.
ng Cng sn Vit Nam:
H Ni, 2001, tr.114.
ng Cng sn Vit Nam:
H Ni, 2001, tr.112.
ng Cng sn Vit Nam:
H Ni, 2001, tr.114.
Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, Nxb. Chnh tr quc gia,

Su tp T Thnh L
456
Chng IV.
Khi lc Lch s trit hc Mc - Lnin
Chng V.
Ch ngha Duy vt bin chng - c s l lun

ca th gii quan khoa hc
Chng VI.
224
Php bin chng duy vt - Phng php lun

nhn thc khoa hc v thc tin
Chng VII.
151
247
Nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin

ca trit hc Mc - Lnin
Chng
L lun hnh thi kinh t - x hi vi con ng
VIII.
i ln ch ngha x hi Vit Nam
Chng IX.
Giai cp, dn tc, nhn loi trong thi i hin
305
327
nay v vn dng vo xy dng ch ngha x hi

Vit Nam
Chng X.
L lun v Nh nc v Nh nc Php quyn

x hi ch ngha Vit Nam
Chng XI.
355
387
Quan im ca Trit hc Mc - Lnin v con

ngi v vn xy dng con ngi Vit Nam
hin nay
Su tp T Thnh L
415

Triet Hoc - Sau DH

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Triet Hoc - Sau DH

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

0

1. Khi nim trit hc v i tng nghin cu ca trit hc

Sd, tr. 696

1. Lch s trit hc v i tng ca khoa hc lch s trit hc

Theo ngha y , khi nim trit hc Phng ng khng ch bao

1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc n c, Trung

C TRUNG QUC C, TRUNG I

1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc Trung Quc C,

1. Cc iu kin a l, kinh t, chnh tr, x hi v nhng c

Ch Minh i vi s pht trin ca lch s

T khi thc dn Php xm lc v t ch cai tr thc dn Vit

Lch s trit hc phng Ty c, trung, cn, hin i l lch s trn

i biu ca trit hc phng Ty thi c i l nh trit hc Hy

S tn ti v pht trin ca phng thc sn xut chim hu n l

C Mc- Ph ngghen. Ton tp NXBCTQG, H ni. 1994. T 20 tr 491.

Qu trnh hnh thnh, pht trin v suy vong ca ch chim hu

V.I.Lnin. Sd, t 29, tr 302.

Arixtt. Sd, T2, tr 88

V.I.Lnin. Sd ,t29, tr 305.

Arixtt. Sd. tr 141,257

C. Mc, Ph.ngghen. Sd,t 20, tr 489

Ra i v tn ti gn mt thin nin k, trit hc Hy Lp c i l

V.I.Lnin. Sd, t 29,tr 315

C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T 20, tr 34

l nh thn hc thi trung c, sinh Aquin, tu s

X. Carpusina... Lch s vn ha th gii. Nxb Th gii. H Ni 2002, tr 384.

Thi k hnh thnh phng thc sn xut t bn Ty u chia lm

C. Mc v Ph. ngghen. Sd. T 20, tr 461

Ph. BCn. Cc tc phm. M, 1997, T2, tr 12 (T. Nga)

Ph. BCn. Cc tc phm. M, 1997, T2, tr 490 (T. Nga)

V.I.Lnin. Sd , T18, tr 147

R. cct. M t thn th con ngi. Lun vn v s cu thnh ng vt. Sd, tr 547.

C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T2, tr 198

. ir. Cc tc phm. t VII, Mtxcva, 1939, tr 151

C. Mc v Ph. ngghen. Sd , T22, tr 290 - 291

Trit hc c in c l giai on pht trin mi v cht trong lch

Thi k ny ng ch trng nghin cu cc vn khoa hc t nhin

H thng trit hc ph phn ca Cant c th hin trong ba tc

V. I. Lnin. Sd. T 18, tr 238 - 239

: Nht th, a th, ton th

Nhm phm tr cht

: Hin thc, ph nh, hn nh

: Bn cht v tn ti c lp, nguyn nhn

Nhm phm tr hnh thc : Kh nng v khng kh nng

Cant. Tc phm gm 6 tp. Tp 3. Nxb T tng, Mtxcva, 1964, tr 175.

Th gii c im u Th gii l v cng tn

Th gii l mt chnh th Th gii khng th phn

Trong t nhin tn ti c Khng c t do, mi vt

Trong t nhin tn ti Khng u tn ti quan

Cch gii quyt mu thun ca cc nh t tng trc Cant l phn

I. Cant. Sd. T3, tr 398.

I Cant - Sd. T 3, tr 11.

C. Mc v Ph. ngghen. Sd, T 19, tr 300

V.I.Lnin. Sd, t 29. Tr 160

V. I. Lnin. Sd, T29 tr 169

V.I.Lnin. S T29 tr 237

Trong tnh vt l: Hghen i vo tnh cht l ha ca cc vt th.

Trong tnh hu c: Hghen coi s tin ha ca cc loi thc vt v

- Trong trit hc tinh thn. thc ca con ngi l lnh vc m

Trong tinh thn khch quan: ht nhn hp l l t tng ca

V.I. Lnin. S T29 tr 241

Cng lao ca Hghen trong trit hc tinh thn l ch coi s pht

1. iu kin ra i v nt c th ca trit hc phng Ty

K: heussi, Die Krisis des Historismus. Tubingen, 1932, tr 21, 36.