WADYSAW KOPALISKI

SOWNIK
SYMBOLI

Wiedza Powszechna
Warszawa

Redaktorzy
BOENA CHICISKA. BARBARA GERS
.1ANUARA SIKORSKA
Okadka, obwoluta, karla tytuowa
BARBARA BAJSAROWICZ

Redaktor techniczny BOGUMI

MARCZAK

Korektorzy
EWA GARBOWSKA ALICJA
MORYS

Copyright by Wydawnictwo ..Wiedza

Powszechna" Warszawa 1990

Wydawnictwo ..Wiedza Powszechna" Warszawa 1991 r. Wydanie II. Nakad 49800+200

egz.(oprawa twarda). 49800+200 egz. (oprawa broszurowa). Objto 52.6 ark. wyd.. 32
ark. druk. dzka Drukarnia Dzieowa. 90-215 d. ul. Rewolucji 1905 r. nr 45. Zam.
113/1100/91.

ISBN 83-214-0746-3 dla nakadu oprawionego ISBN 83-214-08729 dla nakadu zbroszurowanego

SPIS TRECI

Wstp .................
skrty ..................
Tekst sownika (AZ) .............
Indeks ..................

7
10
13509
510-512

WSTP
..yjemy w wiecie symboli, a
wiat symboli yje w nas."
Jean Cheyalier

Termin symbol pochodzi od st.gr. symbolon, oznaczajcego pierwotnie niewielki,

rozamany na p przedmiot z metalu, koci, wypalonej gliny, drewna, jak np. piercie
czy tabliczka. Powki te stanowiy znak rozpoznawczy dla dwch osb, ktre czy
jaki interes, wizaa umowa, kojarzyo pokrewiestwo, jednoczyy obowizki
przymierza, przyjani, gocinnoci czy pomocy. Gdy przybywa z odlegych stron kto
nieznajomy, syn, przyjaciel, wsplnik czy rzdca drugiej osoby, przywoc z sob
powk piercienia czy tabliczki, wystarczyo przypasowa do siebie (gr. symballein)
krawdzie obu czci, aby mie pewno, e przybysz jest godny zaufania.
Wyrazu ,,symbol" uywano w rnych znaczeniach. I dzi nie przesta by terminem
wieloznacznym. Cakiem z grubsza, praktycznie, symbole dzieli si zazwyczaj na:
1) znaki konwencjonalne (jak flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe,
matematyczne itd.) oraz
2) przedmioty, pojcia, wyobraenia, przeycia zwizane jakim wewntrznym
stosunkiem (wspbrzmice, kojarzce si, majce ,,wsplny rytm") z innym
przedmiotem, pojciem itd.
Tylko ten drugi rodzaj symbolu jest tu przedmiotem naszego zainteresowania.
Na obszarach tych samych lub pokrewnych tradycji kulturowych czy religijnych
pewne rzeczy, wyrazy i znaki przywoyway w umysach, uczuciach i wyobrani
naszych przodkw inne rzeczy, wyrazy i znaki. W zjawisku tym istotne jest nie to, jakie
s rzeczywiste zwizki midzy tymi rzeczami i pojciami, ale to, w co wierzono i jak
kojarzono.
Zwizki te mog by do dzi ywe i oczywiste w naszej kulturze:
lew symbolizuje krlewsko i odwag; lis chytro; dom schronienie,
bezpieczestwo; chleb i sl gocinno. Ale mog te by dla nas trudne do
zrozumienia, a nawet zgoa niepojte, gdy gromadzone przed wiekami przez dawne,
czsto nie istniejce ju kultury.

Rwnie definiowanie tego zjawiska byo zawsze kopotliwe, utrudnia je bowiem

nieodczny od symbolu element tajemniczoci. Take rozszerzanie si czy zawanie
zakresu zwizkw symbolicznych nie da si przewidzie. Wydaj si one naturalne"
dopiero po fakcie. Analizowa symbol rozumowo to obuskiwa cebul, aby odnale
cebul" (Pierre Emmanuel).
Ju w swym pierwotnym greckim znaczeniu symbolon zawiera tak
charakterystyczn dla siebie do dzi dwoisto, zasad dzielenia i czenia, rozstawania
si i spotykania, zapominania i ponownego rozpoznawania. Te cechy znacznie si
jeszcze wzbogaciy: wszystko, co symboliczne ma skonno do wielowartociowoci,
do staoci i zmiennoci, do wyraania dobra i za, ycia i mierci, rozkwitu i
widnicia, wznoszenia si i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne,
zasania i odsania. Waciwoci symbolu jest niedookrelono, mglisto; jest czsto
pynny, migotliwy, peen sprzecznoci, nieraz dostpny tylko wtajemniczonym.
Historia, teoria i filozofia kultury, estetyka, jzykoznawstwo, plastyka, medycyna,
psychologia, prahistoria, etnografia, socjologia, religioznawstwo interesuj si ywo
dziaaniem, wpywami i wykadni symboli. Czyni to take we wasnym, dobrze
zrozumianym interesie, polityka, propaganda, marketing i reklama. Symbole stay si
rwnie przedmiotem zainteresowania osb nie trudnicych si zawodowo adn z tych
dziedzin. Spowodowao to pojawienie si w cigu ostatnich lat licznych dzie
popularnych z tego zakresu w Europie i Ameryce.

Sownik niniejszy nie zamierza by przewodnikiem po labiryncie naukowych i

pseudonaukowych, zwalczajcych si teorii symboli. Suy ma tylko jako praktyczna
pomoc dla niespecjalisty szukajcego rozeznania w gwnych kierunkach symboliki
jakiego przedmiotu czy pojcia. Nie wprowadza te cisych podziaw midzy
(nieostrymi zreszt) pojciami symbolu, metafory i alegorii, ktre to rozrnienia
niezbyt by obeszy uytkownika, cho mog by istotne dla specjalisty.
Symbole nie pozwoliy si dotychczas w sposb przekonywajcy usystematyzowa i
sklasyfikowa, nie day si uporzdkowa ani chronologicznie, ani pod wzgldem
wanoci. Std konieczno zastosowania innych, znacznie elastyczniejszych, bardziej
literackich metod prezentacji ni te, jakich normalnie uywaj leksykony i
encyklopedie.
Spord wielu moliwych ukadw Sownika wybrano taki, jaki wydawa si
najwaciwszy dla pierwszej tego rodzaju prby w literaturze

polskiej: zakres do szczupy (okoo trzystu hase), ale wybr dajcy pierwszestwo
hasom przynoszcym bogaty plon odniesie. Aby unikn symboliki wielopitrowej i
tautologii pominito wikszo hase, ktre same ju funkcjonuj gwnie jako
symbole. Ograniczono te znacznie materiay spoza krgu kultury bliskowschodniej,
rdziemnomorskiej i europejskiej. Szeroko potraktowano natomiast symbolik przejt
z tradycji folkloru, z bani i mitu przez literatur.

Wadysaw Kopaliski

SKRTY
a.
amer.
ang.
Ap.
Apok.

albo
amerykaski
angielski
Aposto, Apostolskie
Apokalipsa (Objawienie
w.Jana)
arab.
arabski
aram.
aramejski
archit.
architektura
b.
bardzo
babil.
babiloski
bryt.
brytyjski
celt.
celtycki
chin.
chiski
chrzec(ij). chrzecijaski
cyt.
cytowane(y)
cz.
cz
czes.
czeski
dawn.
dawniej, dawny
Deut.
Deuteronomium
d.
dugo
dos.
dosownie
dpn.
dopeniacz
egip.
egipski
europ,
europejski
Ew.
Ewangelia
Ex.
Exodus
fenie,
fenicki
fiz.
fizyczny
flam.
flamandzki
fr.
francuski
Gen.
Genesis
germ.
germaski
g.
gwnie, gwny
gr.
grecki
hebr.
hebrajski
hist.
historyczny
hiszp.
hiszpaski
hol.
holcniicrski
i in.
i iniK
ind.
indyjski
india.
indiaski

indoeurop. indoeuropejski
ira.
iraski
irl.
irlandzki
iron.
ironicznie
isl.
islandzki
jap.
japoski
jw.
jak wyej
kat.
katolicki
Kor.
(List do) Koryntian
ko.
kocielny, koci
Ks.
Ksiga (Biblii)
Lev.
Leviticus
lit.
literacki
litew.
litewski
l.mn.
liczba mnoga
l.pj.
liczba pojedyncza
lud.
ludowy
ac.
aciski, acina
Luk.
ukasz
M.
Morze
Mat.
Mateusz
mat.
matematyczny
med.
medycyna
m.in.
midzy innymi
mit.
mitologia
M.
Modszy
muz.
muzyczny
muzum. muzumaski
n.
nowo-, nowy
n.e.
naszej ery
nm.
niemiecki
norw.
norweski
np.
na przykad
Num.
Numeri
O.
Ocean
ok.
okoo
pers.
perski
pierw.
pierwotnie
piast,
plastyka
pd.
poudniowy
pn.
pnocny
p.n.e.
przed nasz er

pocz.
poet.
poi.
polit.
pop.
por.
port.
pot.
pn.
prawdop.
przen.
przest.
przys.
publ.
relig.
ro.
rozdz.
rz.
rz.-kat.
sanskr.
skand,
skr.
Sowian,
spo.
st. (St.)
staro.

pocztek
poetycki
polski
polityczny
popularnie, popularny
porwnaj
portugalski
potocznie
pno-, pny
prawdopodobnie
w przenoni
przestarzay
przysowie
publiczny
religijny
rosyjski
rozdzia
rzymski
rzymskokatolicki
sanskryt
skandynawski
skrt
sowiaski
spoeczny
staro-, stary. (Starszy)
staroytny

szer.
rdw.
w,
tj.
H.
tur.
tzn.
ur.
w.
wewn.
wg.
wg
w.
wac.
woj.
wsch.
zach.
za.
zazw.
zdrobn.
zewn.
zm.
zob.
zwt.
art.
yd.

szeroki
redniowieczny, redniowiecze
wity
to jest
tumaczenie
turecki
to znaczy
urodzony
wiek, wiersz
wewntrzny
wgierski
wedug
woski
waciwie
wojenny
wschodni
zachodni
zaoony
zazwyczaj
zdrobniay
zewntrzny
zmary
zobacz
zwaszcza
artobliwy, artobliwie
ydowski

ALOES
Aloes symbolizuje gorycz, trosk, nieszczcie, zmartwienie, rozczarowanie w przyjani;
pogard; przesd; cikie dowiadczenie;
pokut, umartwienie, wstrzemiliwo;
perfum, zapach; mio, podno; balsamowanie; dom pielgrzyma.
Aloe, alona sok z lici aloesu, b. gorzki,
silnie przeczyszczajcy, odstraszajcy owady,
zawierajcy aloiny i ywice alonowe; przejrzysty barwnik stosowany w malarstwie miniaturowym.
,,Aloes" biblijny to prawdop. nie Aloe z
rodziny liliowatych, o grubych misistych
liciach z kolczastymi brzegami i barwnych
kwiatach, ale wysokie wsch.indyjskie drzewo
Aguitaria agillocha przypominajce tuj;
w Biblii nie wystpuje sam, ale wraz z innymi
sokami, ywicami, balsamami, gwnie z
mirr.
Aloes gorycz. Plus aloes quam mellis
habet" ac. 'ma (ona) wicej aloesu (w sobie)
ni miodu' (Satyry 6,181 Juwenala), wicej
goryczy ni sodyczy charakteru.
Aloes zapach, perfuma. Mwi kobieta
lekkich obyczajw: Pokropiam pociel sw
mirr i aloesem, i cynamonem" (Ks. Przypowieci 7,17). Wszystkie twoje szaty (krlu)
pachn mirr, aloesem i strczycem" (Psalm
44 9). Oblubienica to: nard i szafran, trzcina i
cynamon, z (...) mirr i aloesem, ze wszystkimi
wybornymi balsamami" (Pie nad pieniami
4,14).
Aloes podno. Jake pikne s (...)
twoje siedziby, Izraelu! (...) Jak aloesy, ktre
zasadzi Pan (...) Potomstwo jego wzbierze w
wody wielkie" (Num. 24,57).

Aloes balsamowanie. Aloesem i mirr

utartymi na proszek wypeniano caun i
obwizywano z wierzchu. Przyby te i
Nikodem (...) niosc mieszanin mirry i aloesu
okoo stu funtw. Wzili wic ciao Jezusa i
obwizywali
je
z
wonnociami
w
przecierada" (Ew. wg Jana 19,3940). Tak
Egipcjanin w licie z aloesu obwija zwide
umarego
serce,
na
liciu
pisze
zmartwychwstania sowa; chocia w tym liciu
serce nie oyje, lecz od zepsucia wiecznie si
zachowa, w proch nie rozsypie" (Lamhro
4,126131 Sowackiego). Niech przyjaciele
moi w nocy si zgromadz i biedne serce moje
spal w aloesie" (Testament mj 1718
Sowackiego).
Gazka aloesu dom hadiego. Muzumanin, ktry odby przepisow pielgrzymk do Mekki, zawiesza nad drzwiami
swego domu gazk aloesu.
ARKA
Arka symbolizuje ochron, mieszkanie,
schron(ienie), twierdz, azyl, przetrwanie;
Synagog, Koci, Matk Bosk, zbawienie,
wite witych"; pielgrzymk, wygnanie,
cierpienie; burz, potop; nadziej, odrodzenie;
przymierze, wit wiadomo; dusz, myl,
umys; nasienie; zasad esk, macic, tajne
miejsce; serce; puchar.
Arka Przymierza (hebr. aron ha-Berit), arka
Mojesza, skrzynia Boga izraelskiego,
skrzynia monoci, skrzynia Paska, skrzynia
Przymierza Boego, skrzynia wiadectwa,
skrzynia wita ozdobna, zocona skrzynia
drewniana czczona przez ydw jako
przybytek Boga, najwaniejszy z przedmio-

tw kultu, ktre Jahwe nakaza sporzdzi {Ex.

2528),
bdcy
wizerunkiem
rzeczy
niebieskich" (List do ydw 9.23), dany
Izraelitom jako symbol przymierza z Bogiem
oraz znak pomocnej i przywdczej obecnoci
Pana. Nie by to jednak, w przeciwiestwie do
egipskich przedmiotw kultu, ktre lud Izraela
obserwowa przez trzysta lat niewoli, wizerunek
bstwa, ale tylko podnek" tronu Paskiego
(Psalm 98 5). Na arce klczay, twarzami do
siebie, dwa zote posgi modlcych si
cherubinw z rozpostartymi skrzydami;
zawieraa tablice praw, lask Aarona i zote
naczynie z mann. ydzi w okresie
koczowniczym wdrowali z ark i zabierali j
na pola bitewne, a na koniec znalaza
schronienie
w
pierwszej
wityni
jerozolimskiej.
wita arka (hebr. aron ha-kodesz) arka
Prawa, w synagogach i bnicach yd. ozdobna
szafa wykonana na wzr Arki Przymierza,
zawierajca wite zwoje Tory suce do
publicznego kultu.
Arka Noego korab zbudowany przez
Noego na rozkaz Boga, ktry postanowi
spuci potop na ziemi, aby wytraci
wszelkie ciao, w ktrym jest duch ywota"
(Gen. 6,17), oszczdzajc tylko Noego z rodzin (razem osiem osb) i po parze zwierzt.
Jest to take Arka Przymierza, symbol potopu
zakoczonego
pierwszym
biblijnym
przymierzem Boga z Noem, jego rodzin i
potomstwem (Gen. 9,9); emblemat istoty ycia
zawartej w nasieniu umieszczonym w macicy,
eski symbol schronienia dla zalka ycia;
schronienie, azyl, sanktuarium; wie si cile
z barkami a. koszami, w ktrych soneczne
niemowlta, puszczane na wod, aby umary z
godu, ratowane byy przez bogw lub obcych
ludzi (np. indyjski Manu uratowany przez
Ryb-Wisznu, krl Sargon I, Mojesz, Perseusz i Danae, Romulus i Remus, Neleus i
Pelias, pmityczny poeta walijski Taliesin z
VI,w.). Przymierze z Bogiem wyobraane jako
jajo wiata uk odzi-arki na dolnym oceanie
i uk tczy na grnym niebie.
Arka przymierza midzy dawnymi a nowymi laty wie gminna, pie gminna,
pie ludowa (Konrad Wattenrod, Pie
Wajdeloty 177186 Mickiewicza).
Arka ludu Polska. O, wita ziemio
polska! Arko ludu!" (Lilia Weneda 3,6.525
Sowackiego).

Arka, w ktrej mieszcz si zdobycze

kilkunastu, jeeli nie kilkudziesiciu wiekw
cywilizacji" Pary (Lalka 2,1 Bolesawa
Prusa).
Arka w powodzi ,,chaupa rozwiecona.
grajca muzyka w noc ciemn, (...) jako arka,
na ksztat czarw odzi" (Wesele 1,18, 529
532 S. Wyspiaskiego), sowa Racheli.
Arka polskiego sowa Sownik Lindego
(Sowa cienkie i grube T. Boya-Zele-skiego).
W wolnomularstwie: arka i kotwica
uzasadniona nadzieja; przykadny ywot.
BARWA (Kolor, Ma)
Rne barwy miay i maj w rozmaitych
kulturach odmienne, niekiedy przeciwne
znaczenia symboliczne, poczynajc od barw
freskw na cianach jaski paleolitycznych, od
kolorowych pigmentw wcieranych w skr
ciaa przez prymitywne plemiona a do barw
heraldycznych i ubiorw sakralnych oraz do
kolorw znakw drogowych. Np. kolor biay
moe oznacza rado i wesoo lub mier i
smutek. Czerwie moe by barw kapask,
liturgiczn, reprezentujc ycie i mier. W
chrzecijastwie symbolika barw wie si z
Rokiem Kocielnym, w buddyzmie z obrazem
wiata, u przed-kolumbijskich Majw ze
stronami wiata:
wschd czerwie, zachd czer, pnoc
biel, poudnie cie. Rwnie
symbolika metali i drogich kamieni wie si z
ich barw. Barwy symbolizowa mog
nadziej, otuch, optymizm, entuzjazm, objawienie; blado i rumieniec; upr i poddanie
si; prawd i fasz; honor, godno, emblemat,
godo; bezstronno, zmienno, niepewno.
Barwy proste, ktrych rozrnia si tradycyjnie siedem, a niekiedy sze lub pi,
symbolizuj prostot, uczucia podstawowe,
wraliwo dziecka. Przecitny czowiek
wspczesny operuje schematem kolorw
opartym na barwach tczy (zob.), jednak dla
malarzy i chemikw barwy proste to:
ta, czerwona i niebieska, a dla fizykw:
czerwona, zielona i fioletowobkitna. Zob. te:
Biay, Bkit, Brzowy, Czarny, Czerwie,
Fiolet, Niebieski, Szary, Tcza, Ziele, Zoto,
cie.
Mieszanina barw, rnobarwno, oznacza
moe wyszy stopie kultury, kom

plikacj, zoono albo pstr bazesko,

cyrkowo, jarmrczno, widowisko commedia delfarte, Pierrota itd.
Symbolika barw w staro. sztuce egipskiej:
czarna niemiertelno duszy i przetrwanie
ciaa; zielona zdrowie, modo, rolinno;
bkit powietrze; ta zoto, ciao
bogw; biaa pomylno, wesele;
czerwona gwatowno, zo, zy omen.
W staro. Babilonii siedem barw stao si,
prawdop. po raz pierwszy, emblematami
siedmiu planet" (cia niebieskich oznaczonych imionami bogw; ciaa te poruszaj si
na tle gwiazd staych): Szamasz (Soce)
zota (ta), Sin (Ksiyc) srebrna (biaa),
Nebo (Merkury) bkitna (zielona), Isztar
(Wenus) ta (turkusowa, modra), Nergal
(Mars) czerwona, Marduk (Jowisz)
pomaraczowa (purpurow, modra), Ninip
(Saturn) czarna. Kade pitro wity
babiloskich (zikkuratw) reprezentowao inn
planet" i kryte byo odpowiednim dla niej
kolorem.
Zgodnie z poleceniami Jahwe na opony i
przykrycia witego przybytku i szaty
kapaskie uywano zota, biaego bisioru,
bkitu, purpury, karmzynu i skr farbowanych na czerwono i fioletowo (Ex. 36,8;
36,19; 39,15). Wedug Jzefa Flawiusza
barwy te reprezentoway: biay bisior
ziemi (na ktrej uprawiano len), purpura
morze (z gruczow morskich miczakw-brzuchonogw otrzymywano synn purpur
tyryjsk), bkit powietrze, karma-zyn
ogie. Barwy dwunastu plemion izraelskich:
Aszer, Zebulon purpura, Beniamin, Da,
Efraim ziele. Gad biel, Issachar, Naftali
bkit. Juda szkarat, Manas-se barwa
cielista, Reuben czerwie, Symeon
cie.
W staro. Grecji i Rzymie trzy barwy miay
szczeglnie wane znaczenie sakralne biaa,
czarna i czerwona (wraz z purpur, szkaratem,
a nawet fioletem). Biay by kolorem
witecznym, radosnym, zwizanym z dobr
wrb, z ofiarami (biaej barwy) skadanymi
bogom olimpijskim; by to kolor odziey na
radosne okazje; ma koni uywanych w
czasie wielkich wit i obchodw albo
zaprzganych do rydwanu rzymskiego triumfatora. Czarna barwa, przeciwnie, wizaa si z
bogami chtonicznymi i aob, ze zmarymi
(strj erynii), cho np. w Argos barw aoby
bya biel. Czerwie kojarzy

a si z krwi, mierci, wiatem pozagrobowym, ale te, jako e krew jest rdem
ycia, ze zdrowiem (rumiecem na twarzy), z
podnoci, z opiek, kaniku. W teatrze gr.
purpur przetykana zotem oznaczaa krla,
czerwie bohatera, czer lub brz
ubstwo; w teatrze rzymskim matowa,
przeamana" czerwie ubstwo, szkarat
wojsko, cie prostytucj, barwy pstre
rajfurw i strczycielki, biaa staro lub
modo.
Wczesne chrzecijastwo dodao do tego
systemu symboli nowe wykadnie: biel
czysto, dziewiczo, anielsko; purpura
mczestwo (krew i ogie); karmazyn mio; bkit sklepienie niebieskie. Maci koni
czterech jedcw Apokalipsy (Apok. 6,18),
biaa, czerwona, wrona i powa, reprezentuj
nieszczcia wojny: Zabr, Mord, Gd i
mier. Pniejsze chrzecijastwo czyo
rwnie kolor biay z Ojcem, bkit z Synem, a
czerwie z Duchem Sw.; ziele wyraaa
nadziej, biel wiar i czysto, czer
skruch i pokut, czerwie mio i
miosierdzie.
Kanon barw Kocioa katolickiego zarysowa
dopiero traktat De sacra altaris mysterio 1,65 (l
198) Lotaria hrabiego Segni, pniejszego
Innocentego III; kanon ten, ktry zreszt ulega
przemianom, oparty na rdw. symbolice
mistycznej, wiza wraenia wywoane przez
barwy z treci i nastrojem wit i Roku
Kocielnego. S to kolory: biay, czerwony,
zielony i czarny, a pniej doszed jeszcze
fiolet; biay reprezentowa czysto, czerwony
krew i pomienie, czarny aob, post,
pokut, msz za zmarych, fioletu uywano
jako zagodzenia czerni, ziele kolor
kompromisowy. Pniejsze redniowiecze
uywao te innych barw: niebieskiej (w pewne
wita Najwitszej Marii Panny) i rowej
(jako zagodzenia fioletu); w 1868 zezwolono
na zote ornaty zamiast biaych, czerwonych i
zielonych. W XX w. porzucono symbolik
rdw. i dopuszczono do wikszej swobody.
Barwy w sztuce europejskiej (A barwy
czyste, pomylne, B nieczyste, niepomylne): czarna A nieugite postanowienie, B
mier, rozpacz, zo, noc, grzech; niebieska
A
stao,
bstwo,
niebo,
prawda,
sprawiedliwo, B zniechcenie, zwtpienie;
zielona A ycie, powodzenie, rolinno,
podno, niemiertelno, nadzieja, B za-

zdro, zawi; pomaraczowa (a. zota) A

maestwo, gocinno, yczliwo, ogie,
Duch Sw., wiedza doczesna, B diabe, zo,
niech; purpurowa A krlewsko, lojalno, mio prawdy, mczestwo, B aoba,
al; czerwona A patriotyzm, odwaga, krew,
mio, B wojna, pasja; srebrna (biaa) A
dzie, czysto, niewinno, doskonao, B
noc, ksiyc, biao, duch, obuda; ta
(zota) A soce, bstwo, najwysze
wartoci, wiedza; brzowa B zima, pokuta,
bezpodno, wyrzeczenie si; szary B
zima, mier, pokuta, rezygnacja, bezpodno,
rozpacz.
Zimne i ciepe barwy w plastyce. Zimne, o
najmniejszej dugoci fal: fioletowa, indy-go,
bkitna, niebieska, przez rozszerzenie
czarna, to barwy bierne, pomagaj w koncentracji, powcigaj pasje, uspokajaj, zwalniaj ttno, dziaaj nasennie i znieczulajco.
Ciepe, o najwikszej dugoci fal: czerwona,
pomaraczowa, ta, przez rozszerzenie
biaa, to barwy aktywne, podniecajce,
poprawiajce samopoczucie, przypieszaj
ttno. Bywaj jednak take ciepe bkity i
chodne czerwienie. Ziele jest kolorem
przejciowym, relaksujcym. Nazwy s aluzj
do kolorw wody (zimne) i ognia (ciepe),
Kolor barwa; barwnik, farba; (w. l.mn.)
rumiece; dawn. wstka, szarfa damy serca
noszona przez rycerza; mundur formacji
wojskowej; znak kadego z czterech zespow
kart w talii: karo, kier, pik, trefl, dawn.
dzwonek, czerwie, wino, od. Tycjanowski kolor wosw zotorudy, ulubiony
przez weneckiego malarza Tiziano Ve-cellio
(14881576), kolor wosw kobiet na
obrazach Tycjana.
Synestezja: odczucie towarzyszce; subiektywne odczucie wraenia (np. barwy) pochodzcego od innego zmysu (np. suchu) ni
ten, ktry otrzyma bodziec zewntrzny. A
czer, E biel. I czerwie, U ziele, O bkity"
(fr. A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu.
pocztek wiersza Yoyelles 'Samogoski'
Arthura Rimbauda, tum. A. Wa-yka).
Powinowactwo barwy i uczucia, wiata i
duszy (...). Krzepica zieleni, siostro nadziei!
Zuchwaa czerwieni, dranica dze, gniew i
bunt wspaniay! ci, blinia-czko zawici i
chway! I ty, bkicie, namiocie spokoju,
wyrazie marze i snu (...). O barwy smutku i
barwy wesela! Nie jeste kada

barwa zadumana, rozumna tajn myl, w

brzaskach rana i zorzach zmierzchu, w koronie
odygi wieej i zwidej?" (Hymn do barw
136152 L. Staffa). Niebiaskich lnie
roztwory, bursztyny i fosfory, nie-dofiolety
ciepe w przeroczym szkleniu wkl i
alkohole sine, przez ktre wida mier, i
pomie w ciemnym pynie, i promie w
czarcim winie, i cika blaska rt" (W
Barwistanie 1725 Juliana Tuwima).
Czarny i biay kolor, tj. brak barw i suma
wszystkich barw, symbol przeciwiestwa,
dualizmu bytu, zego i dobrego charakteru,
Ziemi i Soca, czarnego kruka i biaej
gobicy Noego (Gen. 8, 78), zwizany z
liczb dwa, z Blinitami, z walk midzy
czarnym i biaym rycerzem, z kolejnym
nastpstwem zjawisk w przyrodzie, z
pocztkiem (podziemnym stadium kiekowania
w ciemnociach, zimowym zejciem Kory do
Hadesu) i kocem (dojrzewaniem w blasku
dnia), z czasem i ponadczasowo-ci
(wiecznoci). Czarno jest emblematem
Nocy (wicej si z niebieskoci morza), a
biel Soca, zwaszcza wschodzcego
(wicego si z barw t); w pozytywnym,
duchowym aspekcie wyraa ona intuicj i
transcendencj (dlatego wite rumaki
staroytnych kultw byy zwykle biae); w
tradycyjnej kosmologii chiskiej czer i biel to
wspdziaajce ze sob przeciwiestwa jin i
jang: zasada eska, negatywna, i mska,
pozytywna. Ubir o tych dwch barwach, para
zwierzt oparta o siebie grzbietami lub
zwrcona do siebie wzajem albo dwaj rycerze,
tancerze, dwa rumaki, czarny i biay, wyraaj
przeciwstawienie dwch si: nocnej, ujemnej,
regre-sywnej z dzienn, dodatni, rozwojow.
U redniowiecznych muzumanw wschodnich
kolorem aoby by czarny, u zachodnich
(Maurw w Hiszpanii) biay. W czynieniu
sprawiedliwoci potrzeba, iby biae biaym
zwano, a czarne czarnym" (Dzieje w Koronie
Polskiej ukasza Grnickie-go). Przysowia:
Biae przy czarnym znaczniejsze. Ani czarno,
ani biao ani tak, ani owak. Czarne (czarno)
na biaym na pimie, dowd oczywisty.
Widzie, co czarne, a co biae odrnia
fasz od prawdy, zo od dobra. Oni robi z
czarnego biae" (tac. Nigrum in candida
vertunt"; Satyry 3, 30 Juvenala). Biali i Czarni
(w. Bian-chi, Neri) dwie frakcje stronnictwa
gwelfw

utworzone we Florencji po wygnaniu gibelinw w XIII w.

Biay i czerwony, zestawienie o charakterze
eskim: w staroytnoci bogini Grnego
Egiptu bya biaa Nechebet o gowie spa,
wyrazicielka-Wielkiej Matki, skrzydlata straniczka faraonw, a bogini Dolnego Egiptu
czerwona Pani Nieba, kobra, Udjat (Edjo,
Buto), Krlowa Bogw. W alchemii zderzenie
przeciwiestw, koniunkcja Soca i Ksiyca,
biaa i czerwona ra, przedstawiajce
zwizek wody i ognia; zob. Ra (czerwona i
biaa). Orze dwugowy, jako symbol
czowieka o dwch gowach, przedstawiany
by zwykle w kolorach biaym i czerwonym,
co miao by sublimacj przeciwiestwa bieli i
czerni; mistycznym wyobraeniem bieli i
czerwieni byy: biaa lilia i czerwona ra.
Miy mj jest biay i rumiany" mwi
Oblubienica w Pieni pochwalnej (Pie nad
pieniami 5, 10). Barwy narodowe polskie
nawizuj do barw (tynk-tur) goda (biay
orze na czerwonym polu) wg zasad heraldyki.
W czasie powstania listopadowego, 7 II 1831,
Sejm uchwali ustaw o barwach narodowych
biao-czerwo-nych, ktre w 1919, po
odzyskaniu
niepodlegoci,
stay
si
oficjalnymi barwami pastwowymi Polski.
Miej czyste myli!" biay kolor znaczy,
Nie krew za wolno!" czerwony
tumaczy" (Jeszcze pie 34 Antoniego
Greckiego). Czerwoni i Biali obozy
polityczne dziaajce w Krlestwie Polskim w
186163,
przygotowujce
powstanie
styczniowe:
demokraci,
zwolennicy
bezporedniej akcji zbrojnej, i stronnictwo
zachowawcze.
Czerwony, biay i zielony wyobraaj mio, ycie i mier, np. kwiaty majce te trzy
barwy; w chrzecijastwie: miosierdzie, wiara
i nadzieja; w mistycznej procesji Czyca (29,
1218) w Boskiej Komedii Dantego: wiody
skoczne tany trzy Md-ki: jednej barwa
purpurowa (...); drugiej tancerki cielesna
osnowa jakby szmaragdu urobiona wzorem;
trzeciej tak biaa jak niena ponowa" (t. E.
Porbowicza).
Czarny, biay i czerwony wstpujca
sekwencja barw. W religiach ludw prymitywnych biel oznacza czsto wiato, pokj i
ycie (take sok roliany i sperm), czer
niebezpieczestwo i nieszczcie, a czerwie
krew i witalno; zasad tej symboliki jest
zespolenie w dostpnym zmy

som ksztacie dowiadcze materialnego

wiata przyrody z zewntrznym moralnym i
wyobraeniowym dowiadczeniem czowieka.
Mityczne ptaki w legendach: czerwone
reprezentuj natchnienie, biae mio
seksualn, czarne sprawy nadprzyrodzone.
Czarny (niewidzialny) Ksiyc znaczy wrb
mierci, biay (na nowiu) narodziny i
wzrastanie, czerwony (penia) mio i
walk.
Czerwone i czarne" (fr. Le Rouge- et !e
Noir, tytu powieci Stendhala), tj. wojsko i
kler. Nazwa hazardowej gry w karty (fr. rouge
et noir), inaczej ,,30 i 40" (fr. trenie et
guarante).
Niebiescy i Zieloni dwa rywalizujce ze
sob gangi uliczne w Bizancjum, ktrych
burdy i skandale doszy do szczytu w VI w.
n.e.;
nazwy od barw wonicw rydwanw wycigowych.
Niebiescy i Szarzy nazwa onierzy Unii
i Konfederacji (od barw mundurw) podczas
wojny secesyjnej Stanw Zjednoczonych
(186165).
W alchemii trzy gwne fazy Wielkiego
Dziea symbolizujcego rozwj duchowy to:
materia prima (kolor czarny) stan
fermentacji, gnicia, okultacji (zasonicie
mniejszej gwiazdy podwjnej przez wiksz),
skrucha, samotno pustelni, skryte odrodzenie, zmartwienie; rt (kolor biay)
owiecenie, niewinno, szczero, wznoszenie
si, objawienie, aska, zadowolenie; siarka
(czerwie) krew, cierpienie, rany, namitno, mio, sublimacj, uniesienie prowadzce do otrzymania kamienia filozoficznego (zoto chwaa). Skala przeciwna
(schodzca): to (zaprzeczenie zota),
bkit (nieba), ziele (przyrody), czarno
(upadek).
W symbolice wolnomularskiej barwa biaa
oznacza mdro, ask, zwycistwo; czarna
krlestwo; niebieska nieboskon,
wityni, koron, pikno, fundament; czerwona chwa, inteligencj i surowo.
Barwy heraldyczne tynktury uywane w
herbach, przeniesione (w okresie ich powstawania w XII w.) z chorgwi. Byy 4 tynktury podstawowe: czerwona, bkitna, zielona i
czarna; dodatkowo ta i biaa, reprezentujce
zoto i srebro. Od XVII w. oznaczano barwy
rwnie przez szrafowanie (zakrelanie pola
rwnolegymi albo krzyujcymi si liniami).

Barwy narodowe barwy flagi pastwowej.

Barwy dawn. mundur, umundurowanie,
uniform. Przy barwie w mundurach, w
strojach dworskich. Barwa liberia, ubir dla
suby.
Farba Iow. i pot. krew, posoka, jucha.
Puci farb wygada si, zdradzi si z sekretem.
Malowa co ciemnymi, czarnymi, mocnymi
farbami przedstawia ujemne, przykre,
niepomylne strony czowieka, rzeczy, sprawy.
BAZYLISZEK
Bazyliszek symbolizuje zo, grzech, diaba,
Antychrysta, kar bo, grob; czowieka
zego, zawistnego, podstpnego, ze oko",
zoliwe spojrzenie, stranika skarbu; wadz
krlewsk umiercajc kadego, kto nie
oddaje jej czci; cztery pory roku; kobiet
rozwiz niszczc mczyzn (fr. femme
fatale), ladacznic.
Zwierz legendarne, wymienione w Biblii
kilkakrotnie, ale w wielu przekadach wystpujce jako jadowity w lub mija. ,,Z
korzenia wowego wyjdzie bazyliszek, a
podem jego bdzie smok latajcy" (Iza-jasz
14,29). Bo oto ja puszcz na was we
bazyliszki, na ktre nie ma zaklcia, i'poksaj
was, mwi Pan" (Jeremiasz 8,17). Po miji i
bazyliszku chodzi bdziesz i po-depczesz lwa
i smoka" (Psalm 91 13). Zwierzta te
wyobraaj niebezpieczestwa czyhajce na
czowieka wierzcego. Bazyliszek wystpuje w
podaniach hellenistycznych i rzymskich w
postaci maego wa (moe egipskiej kobry)
zwanego po gr. basiliskos, zdrobn. od basileus
'krl', ktry zabija wzrokiem lub oddechem
ludzi i zwierzta, oprcz asicy, wydzielajcej
skuteczny przeciw niemu jad. Wedug
Pliniusza (Historia naturalna 8) bazyliszek to
w z Cyrenaj-ki, ktrego syk zmusza inne
we do ucieczki. Oddech jego pali traw,
niszczy krzewy, rozsadza kamienie. Gdy
jedziec ugodzi go wczni, jad bazyliszka
pobiegnie po wczni i zabije jedca wraz z
koniem. Bazyliszek ginie od oddechu asicy i
od piania koguta, a posuwa si naprzd z
uniesionym
do
poowy
ciaem
(prawdopodobnie mowa tu o kobrze
krlewskiej, zwanej te okularnikiem lub
wem Kleopatry, i o jej

pogromcy ichneumonie, czyli mangucie).

Nazwa bazyliszka pochodzi ma wedug Pliniusza od biaej plamki na ebku.
Wedug pogldw redniowiecznych nazwa
pochodzi ma od zotej korony, jak bazyliszek
zwyk nosi jako wadca smokw i ww.
Zabi go mona byo za pomoc lustra, gdy
podobnie jak Meduza, sam si wtedy zabija
wzrokiem; inny, ryzykowny sposb to
zawieszenie szklanej kuli nad bem potworka
wtedy ginie od wasnego oddechu; inny
dzwonienie
szklanym
dzwonkiem.
W
redniowiecznym
chrzecijastwie
by
symbolem za, diaba. Szatana, Antychrysta,
przy czym asica reprezentowaa Chrystusa, a
szklana kula Madonn. Na wizerunkach
owych czasw Chrystus depce bazyliszka
(podobnie jak na innych smoka, mij lub
lwa) przedstawianego czsto z grzebieniem o
trzech szpicach albo potrjnym ogonem
(inwersja
Trjcy
witej);
bazyliszek
poerajcy sam siebie od ogona (por. Smok,
W) reprezentowa cykliczne nawroty pr
roku. W redniowiecznej Historii Aleksandra
Wielkiego (t. polskie 1510), w rozdziale pt.
Jako Aleksander wszed w pad ciemny, a tam
nalazi bazyliszka, krl zabi gada za pomoc
lustrzanej tarczy. W alegoriach sztuk
wyzwolonych bazyliszek by emblematem
Dialektyki.
Od pocztku XVII w. bazyliszek zacz ju
wystpowa jako potworek wykluty z gnoju
albo z koguciego jaja wysiedzianego przez
wa, a ksztaty jego czyy tuw koguta lub
indyka z gow wa lub ropuchy i ogonem
mii. Ginie jak dawniej, od zapachu asicy lub
piania koguta.
Bazyliszek wyobraeniem kobiety-wampa.
Czowiek uj moe stryczka i kulki, niejeden
przey lekw piguki, lecz ginie kady, kto si
tknie kobiety; ten bazyliszek zabija, niestety"
(Opera ebracza 2, 8, aria 26 Johna Gaya).
W legendach polskich bazyliszki wykluy si w
XVI w. w piwnicach kilku domw:
w Warszawie na Starym Miecie, w Wilnie i w
krakowskich Krzysztoforach, wszystkie zabite
przez miakw za pomoc zwierciada.
Wzrok, spojrzenie bazyliszka, oczy jak u
bazyliszka zabjcze, przenikliwe, zowieszcze. i-sa to zadra Asesor, puci z rk
kieliszek, utopi w Tadeuszu wzrok

jak bazyliszek" (Pan Tadeusz l, 7245

Mickiewicza).
Krew bazyliszka zwana te krwi Saturna
miaa przynosi szczcie i bya amuletem
przeciw czarom; recepty na ni nie dochoway
si w farmakopei.
W alchemii: ogie dokonujcy transmu-tacji
metali.
W heraldyce: groba.
Nazw bazyliszka nadano nadrzewnej jaszczurce z rodziny legwanw, zwanej te
kapturnikiem.
BERO (Sceptr)
Berto symbolizuje potg stwrcz. Mesjasza,
konsekracj; przysig; panowanie, wadz,
wysoki urzd, krlewsko; chwa, honor,
autorytet, ambicj; dowdztwo wojskowe;
zwycistwo; decyzj, postanowienie;
karanie, nagradzanie; tyrani, despotyzm;
wiato; o wiata, ycie, rolinno, urodzaj,
fallusa, podno; magi; namow; bogactwo;
prawo, prawo, sprawiedliwo, cnot;
czysto, oczyszczenie; rado, spenienie
ycze; por. Fallus, Laska, Maczuga, Mot
(Thora), Piorun.
Bero (ac. ferula) bogato zdobiona laska,
noszona w czasie niektrych ceremonii przez
wadcw jako godo ich wadzy i panowania.
Grecy, Rzymianie i Ger-manowie uywali
krtkiego bera; krlowie dynastii karoliskiej
wprowadzili bero dugie, noszone wraz z
krtkim, wzorowanym na rzymskim. Od X w.
byy wic dwa rodzaje bera w uyciu przy
konsekracji monarchw europ. W XX w.
uywa si tylko jednego bera, z wyjtkiem
Anglii, gdzie nadal stosuje si dwa bera: jedno
zwieczone krzyem, drugie gobiem (krzy
potga wadzy doczesnej, gob sprawiedliwo). Bero jest dzi take oznak
wadzy rektorw uniwersytetw.
Bero przeduenie rki, oznaka wadzy i
potgi, atrybut bstw narodzin, wzrostu,
mierci
i
zmartwychwstania,
Hermesa
przynoszcego dary, wprowadzajcego trzy
Charyty. symbole urodzaju, atrybut cesarzy,
krlw, kapanw, sdziw, wieszczw.
Bero siy rozrodcze wiata rolinnego,
podno, o wiata, fa)lus; atrybut Ozy-rysa,
Zeusa (Jowisza), Kybele i Mitry.
Bero magiczne bogi egip. rado.
Bero zwieczone gow boga Seta

podno; nieubagany gniew, niszczcy wrogw Egiptu; bero faraonw.

Bero z trzema poprzeczkami atrybut
egip. boga Ptaha; potga; ycie.
Bero zwieczone dudkiem (w Egipcie)
cnotliwa mio.
Bero Mesjasz. (Jakub do synw:) Nie
bdzie odjte bero od Judy, ani laska
spomidzy ng jego, pki nie przyjdzie ten,
czyje jest bero i ktremu narody bd
posuszne" (Gen. 49.10). (Proroctwo Balaama:) Wzejdzie gwiazda z Jakuba, powstanie
bero z Izraela i pobije ksita Moabu" (Num.
24,18).
Bero aska krlewska. Wszyscy sudzy
krla i wszystkie krainy, ktre s pod jego
moc, wiedz, i jeli by kto, czy to
mczyzna, czy niewiasta, nie bdc wezwany,
wszed
do
wewntrznego
przedsionka
krlewskiego, ma by niezwocznie zabity,
chyba eby krl wycign ku niemu swe zote
bero na znak aski, i tak mgby ywym
zosta" (Ks. Estery 4, 11).
Bero moc, panowanie, wadza krla.
(Pan rzek:) Dam ci narody w dziedzictwo
(...). Bdziesz nimi rzdzi lask elazn (tj.
berem)" (Psalm 2 89). Bero mocy twojej
zele Pan z Syjonu: panuj wrd nieprzyjaci
twoich!" (Psalm 109 2). Jego (monarchy)
bero ukazuje moc doczesnej potgi, jest
atrybutem grozy i majestatu, ktre nios strach
i lk przed krlami" (Kupiec wenecki 4, l
Szekspira). Przysowie: Mio i bero nie chc
kompanii (towarzystwa).
Bero wadanie wiatem, atrybut Wielkiej
Matki Bogw Gai.
Bero Boga prawo, sprawiedliwo.
Berem prawoci jest bero krlestwa Twojego" (Psalm 44 7).
Bero atrybut Melpomeny, Sprawiedliwoci, Hartu ducha. Dobrego i Zego Rzdu,
Filozofii, Europy jako jednej z czterech czci
wiata.
Bero zwieczone kukuk atrybut Hery
(Junony), zdradzanej ony.
Bero potga czystoci dziewiczej, atrybut Hestii.
Bero prawo, sprawiedliwo, przysiga.
Przysigano na bero, zob. Fallus (organ
rozrodczy); atrybut Temidy, bogini sprawiedliwoci.
Bero zwieczone orem atrybut Zeusa
(np. na posgu duta Fidiasza w Olim-

pii); wadza konsula rzymskiego; triumf

zwyciskiego wodza.
Bero i piercie wadza i sprawiedliwo.
Bero trzcinowe szyderstwo z rzekomego
krla. onierze namiestnika upltszy koron
cierniow, woyli na gow jego, a bero
trzcinowe dali w prawic jego. A klkajc
przed nim, naigrawali si z niego, mwic:
Bd pozdrowiony, krlu ydowski!" (Ew. wg
Mat. 27,29).
Bera nauczycielskie rzgi, prty. I niech
odpoczn owe bera pedagogw, pospne
prty" ac. faeruleque tristes, scep-tra
pedagogorum, cessent" (Epigramy 10,62,10
Marcjalisa).
Bero w lewej rce mdro serca jako
siedliska rozsdku.
Bero zwieczone otwart doni prawo
karania i nagradzania.
Bero zwieczone kwiatem lilii (fr. fleur de
lis) wiato, oczyszczenie; wadza krla
Francji; atrybut archaniow Gabriela i
Michaa.
Bero i korona (u stp Ludwika z Tuluzy,
127497, krla Neapolu) zrzeczenie si
tronu (na korzy brata, Roberta).
Bero na martwych naturach Vanitas (ac.
'Prno'), obok korony, klejnotw, mieszka,
monet, reprezentuje potg i bogactwa wiata
tego, ktre mier zabiera.
Bero dowdztwo wojskowe, oznaka
wadcy, podobnie jak buczuki, buawy itp.
Rozszczepione bero herolda a. sdziego
pokj, zgoda; zgodno przeciwiestw.
Bero zwieczone byszczcym okiem
atrybut Umiarkowania i Skromnoci.
Bero zwycistwo. Bero albo grb!"
(Henryk VI ci. 1,4 Szekspira).
Bero bezpodno, jaowo. (Czarownice) wsadziy mi w rk jaowe bero,
majce plonowa komu obcemu, nie moim
potomkom" (Makbet 3,1 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Bero tyrania. Eripuit coelo fulmen, mox
sceptra tyrannis" ac. 'wydar niebu piorun, a
berta tyranom' (napis na popiersiu Benjamina
Franklina
w Paryu,
adaptowany
z
Astronomica 1,104 Maniliusa przez A. R. J.
Turgota).
elazne bero despotyzm. Czy mylisz.
niszczc wolno, gardzc ustawami, podbi
kraj i elazne bero wznie nad

nami?" (Barbara Radziwiwna 3,8 Alojzego

Feliskiego).
Oowiane bero Noc (Myli nocne 1,18
Edwarda Younga; 1745).
Oowiane berto Czas. Przysowie: Czas
swym berem z oowiu zarwno dotyka
kmiotka z wadc potnym, z mem nikczemnika.
Bero talizman przynoszcy powtrn
modo, zapewniajcy wadz.
Strzaska swoje bero dawn. zrezygnowa z wadzy, tronu.
W heraldyce: sprawiedliwo.
BBEN
Bben symbolizuje ,,drzewo wiata", pierwiastek" ziemi, wiat; kult, otarz ofiarny,
rozpdzanie zych duchw; porozumienie,
komunikacj; podniecenie, ekstaz, rado,
wesoo; prno; kobiet; serce;
marsz; byskawic, grzmot; kult pastwa;
ostrzeenie, sygna do walki, wojn, bro
psychologiczn; egzekucj, pogrzeb; licytacj.
Bbnw uywano w wielu stronach wiata
ju w epoce neolitu (na Morawach wykopano
bben z ok. 6000 r. p.n.e.), w Egipcie ok. 4000
p.n.e., w Sumerii i Mezopotamii ok. 3000
p.n.e.; speniay one wane funkcje
pozamuzyczne: spoeczne, komunikacyjne,
religijne. Przypisywano im potne wasnoci
magiczne i dlatego uwaano je za wite; ich
produkcja zwizana bya ze szczeglnymi
rytuaami.
Bben kult, ukryte siy, rytmy, drgania,
wibracje Kosmosu, niebios. Ziemi, morza,
przywoywanie mocy niebiaskich dla
rozstrzygnicia spraw spoecznych, wojny i
pokoju; ogaszanie chway bstwa. Niech
chwal imi Jego chrem, na bbnie i na cytrze
niech Mu graj!" (Psalm 149 3). ,,Maria
prorokini, siostra Aaronowa, wzia bben w
rk i wyszy wszystkie niewiasty za ni z
bbnami i w plsach" (Ex. 15,2021), po
przejciu przez Morze Czerwone.
Bben wesoo. Ustao wesele bbnw,
ustao wykrzykiwanie radujcych si" (Izajasz
24,8).
Tamburyn (bbenek rczny) rado,
lekko; ruchy i muzyka gwiazd, ktr ciesz
si boginie i bogowie; towarzysz taca
bachantek i orgii dionizyjskich. Kybele, frygijska bogini wiosny. Wielka Macierz bo

gw i ludzi, lubuje si w- dwikach grzechotek i tamburynw.

Bbnienie w koty grzmot; pradwi-ki;
zapowied urodzajnego deszczu; rytm
Wszechwiata w tej roli kocio jest atrybutem hinduistycznego boga Siwy a. buddyjskiej dharmy (prawdy idealnej przekazanej
przez Budd) jako ..bben niemiertelnoci".
Bben w ksztacie klepsydry (litery X)
odwrcenie normalnego ukadu; stosunek
midzy wiatem grnym a wiatem dolnym.
Bben w ksztacie beczki grzmot i byskawica.
Bben okrgy wiat.
Drewniany bben afrykaski komunikacja, porozumiewanie si, rozpowszechniony system porozumiewania si na odlego
za pomoc ..alfabetu" bbnowego, telegraf bez
drutu, mowa bbnw"; nosiciel Sowa,
Logosu, rytmu duszy, tradycji, magii,
dwiczne echo egzystencji ludzkiej;
,,drzewo wiata", otarz ofiarny, porednik
midzy niebem a Ziemi; mistyka; ,,serce";
,,pierwiastek" ziemia.
Bben na staro. Bliskim Wschodzie
instrument kobiecy, chtoniczny, zwizany 7
symbolik jaskini, pieczary, macicy. W Biblii
bbni zazwyczaj dziewczta i kobie-ly. Gdy
wraca Jefte do (...) domu swego. wybiega
naprzeciw jego jedyna crka z bbnami i z
tacem" (Ks. Sdziw 11,34). ,,Na przedzie
szli ksita wraz ze piewakami i w porodku
modziutkich bbni-czek" (Psalm 67 26).
Bben sygna do walki, bitwy, wojny. W
Indiach zwizany z Indr, w Rzymie 7.
Marsem, bogami wojny i plonw. Przysowie:
Gdzie bbny mwi, prawo milczy
(naladowanie z Cicerona: inter arma sileni
leges tac. 'prawa milcz w szczku ora'. tj. w
czasie wojny). Dzi, wielki Marsie, w twe
szeregi wchodz (...), pokocham bbny,
odepchn kochanie" (Wszystko do-hre, co
koczy si dobrze 3,3 Szekspira, t. L.
Uiricha). Wywiadywaem si o ciepych
tchrzach, ktrym tak si chce sucha bbna
jak rykw diaba" (Henryk IV cz. l 4,2
Szekspira, t. L. Uiricha). My lanczym, bij w
bbny ogromni ssiedzi. Tam Mars, u nas
Wenera"
(Reduty
2)314
Adama
Naruszewicza). Ballada lud.: W

koty, w bbny zabbniono, na wojenk

zatrbiono".
Bbny bro psychologiczna budzca
zapa we wasnych szeregach, poraajca
ducha bojowego nieprzyjaciela. O, egnajcie
(...) krzepice ducha bbny!" (Olello 3,3
Szekspira, t. Zofii Siwickiej). ,,Uderzcie w
bbny, zagrajcie nam w rogi dla naszych serc,
dla naszych ng! Za Bug, za Bug!" (Marsz za
Bug 46 Seweryna Goszczy-skiego).
Bben bicie skazacw pakami, stracenie, egzekucja; czsto wraz z piszczak a.
trbk; suyy do zaguszania okrzykw
skazaca. ,,I stanie si, e kade uderzenie
karania rzg (...) nastpi przy wtrze bbnw
i cytr" (Izajasz 30,32). Pocz woa co siy w
piersiach (...) "Niech yje Polska niepodlega!"
(...) Bbny nie mogy zaguszy lego krzyku.
Dopiero szybko rzucona ptlica" (Ra, Prolog
Stefana eromskiego).
Bben prno, pyszakowato, samochwalstwo. Przysowia: Bben dlatego
tylko tak grony, e prny. Gony (wielki,
sawny, straszny) bben za grami (a kiedy do
nas przyjdzie ali jak pudeko).
Bben licytacja. I na bben dawn.
na licytacj, pj pod motek.
Bbni rozgasza, rozgadywa; powtarza a do znudzenia, suszy gow.
Rozbbnia rozgadywa przedwczenie
(swoje zamiary). Przysowie: Na zajce (ptaki,
wrble) z bbnem chodzi.
Podbija komu bbenka schlebia mu;
wieci bak, podlizywa si.
Bben w wito. Przysowie arab.: Niech mu
si dostanie to, co bbnowi w wito tj.
wielkie lanie, bicie.
Stumione bbny, werble wojskowy
orszak pogrzebowy. Wczoraj na jego znak
czekay surmy i trby, dzi mu pozostay tylko
stumione bbny" (Don Juan 5,36 By-rona).
Dziurawy bben niemota. Bd niemy
jak przedziurawiony bben" (Klub Pick-wicka
rozdz. 25 Dickensa, t. Wodzimierza
Grskiego).
Bben kult pastwa, wadzy; lojalno.
Taraban w bben z skr lojalnych bije. co w
wszystkich mowach znaczy -Niechaj yje!
(Imagina 16. 478 Marii Ko-nopnickiej).

Historia bbna i trby dzieo historyczne

przesadnie uwypuklajce rol wojen i bitw w
dziejach (Krtka historia narodu angielskiego.
Przedmowa J. G. Greena).
Kocielny bben ambona, kazalnica.
Ambona, bben kocielny, bity pici, a nie
pak" (Hudibras 1,1,11 Samuela Butlera).
Paeczka, paka do bicia w bben symbol
falliczny; wraz z okrgym bbnem
dwupciowo.
BIAY (Biao, Biel)
Kolor biay jest symbolem doskonaoci,
duchowoci, ycia (wiecznego), uwicenia,
witoci, chway, zbawienia, objawienia,
odkupienia, odrodzenia, aski, wiecznoci,
bogi dziewiczych, odwitnoci, uniesienia;
owiecenia, rozumu, wiadomoci, niewiadomoci, prawdy, wiedzy, ponadczasowoci, mdroci doskonaej, intuicji, siy
ducha; niewinnoci, dziewictwa, czystoci,
uczciwoci; umiarkowania; maestwa;
przyjani;
szczeroci,
bezinteresownoci,
wspczucia; radoci, wesooci, szczcia,
nadziei; prostoty; konwencjonalnoci; strachu,
tchrzostwa; mierci, aoby; chodu;
energii; wiata widzialnego, wiata, (powrotu)
dnia, witu, dziennego nieba. Ksiyca, czasu;
majestatu, szlachectwa; bezkrwawej rewolucji,
rozejmu, pokoju, odpoczynku; zob. te Barwa;
Czarny.
Ulubiony przez bogw kolor ofiar zwierzcych u Rzymian. Staroytni kapani (rwnie druidzi) nosili przewanie biae szaty
liturgiczne. Biae konie ofiarowywano Socu,
biae byki wybierali na ofiar druidzi, biae
sonie byy wite w Syjamie. Na Wschodzie
kolor biay jest synonimem starszestwa,
wyszoci. Oznacza nieobecno barw lub
sum barw. Na Wschodzie, w krajach
sowiaskich i na dworze francuskim bywa
kolorem aoby i mierci, caunu, duchw
zmarych, widm. Biao czy si z absolutem,
z pocztkiem i kocem, std czsto stosowana
przy ceremoniach narodzin, wtajemniczenia,
lubu i mierci.
Biel czysto ducha lub duszy, rado
istnienia. Na kady czas niech bd biae
szaty twoje" mwi biblijny Eklezjastes (9, 8),
wzywajc do uywania radoci ycia. W chwili
Przemienienia Paskiego szaty Jezusa stay
si biae jak nieg"

{Ew. wg Mat. 17,2 itd.). Anio Paski zstpi z

nieba (...), odzienie jego byo biae jak nieg"
(Ew. wg Mat. 28,23). Jasnym i czystym
bisiorem s sprawiedliwe uczynki witych"
(Apok. 19,8). Ponad nieg bielszym si stan"
(tac. super nivem dealbabor). Psalm 50 9, i
tytu sztuki S. e-romskiego: po skropieniu
hyzopem (tj. prawdop. lebiodk) i oczyszczeniu
z grzechw.
Biay strj i welon niewinno i dziewictwo, jak strj rzymskich westalek, strj przy
pierwszej komunii, konfirmacji itp. Biel (tac.
candidus 'biay') jest barw kandydata, ktry
ma zmieni swj stan, np. no-wicjuszki
przyjmujcej sukienk zakonn;
kolor wtajemniczenia, ceremoniau przejcia;
noszony przez narzeczone, przez kapanw
bstw niebiaskich, przez czarodziejki i upiory;
chrzecijaski kolor chrztu, Wniebowstpienia,
Boego Narodzenia, Wielkanocy. Ale bielsza
mej panny pe twarzy i szyje ni marmur,
mleko, abd, pera, nieg, lilije" (O swej
pannie 78 Jana Andrzeja Morsztyna). ,,Biaa
jako nieg Twa szata, a z biaego- ona lilija
Tw czystoci ronie ubielona" (Salve Regina
~19 Jana Kasprowicza). ,,Biae s owce jako
nieg, co w grach ley, biae jak piana, ktra
na falach si niey; biae jak nieb oboki, ktre
powiew przdzie, biae jak nieskalane,
przegibne abdzie; biae jak lilie polne,
kielichy czystoci, biae jako dziewicza szata
niewinnoci; biae jak mka, z ktrej chleb
czowiek wypieka, biae jak ciepe krople
ywicego mleka. Biaa jest blado mki i jest
biel weselna, i biaa jest ostatnia koszula
miertelna" (Pochwala pasterstwa 7584 L.
Staffa). Synny (...) z pomiennej mioci dla
biaej Aminy, Sidi-Numan (...) przeobrazi
niewiern w biaego rumaka!" (Sidi-Numan l
8 B. Le-miana).
Ludzie lubicy kolor biay s rzekomo nudni,
naiwni, z kompleksami donuaski-mi, kobiety
wdziczce si do mczyzn.
Biaa Dama w folklorze wielu krajw
europejskich widmo albo czarodziejka,
zwaszcza w legendach o zjawach w zamkach i
paacach, np. w Polsce: w Gra-bowie,
Potulicach, Kopaszewie, Rydzynie, Wilanowie,
Jabonnie itd.
Biaa magia wywoywanie zjawisk nadnaturalnych bez pomocy zych duchw.

Biaa flaga znak poddania si lub chci

wysania parlamentariusza.
Biaa ra, biay kruk,'orze biay zob.
Ra, Kruk, Orze.
Biay kamyk zob. Kamie.
Biali hist., polit. konserwatyci, reakcjonici, kontrrewolucjonici; w Polsce w
okresie 186163 stronnictwo zachowawcze,
przeciwnicy Czerwonych.
U muzumanw barwa blasku, wiata,
dobrej wrby (co j czy z mlekiem, jajami,
lnem, mk, srebrem), ozdrowie-nia; barwa
dynastii Omajjadw, kalifw panujcych w
latach 661750.
Metal srebro. Dokoluka talar biay"
(Na Kujawach 7 M. Konopnickiej).
Przysowie: Oszczdzaj biae srebro na czarne
godziny.
Kamie pera, jadeit, opal, kamie
ksiycowy.
Planeta" Ksiyc (Diana).
Element" powietrze.
W alchemii: rt.
W heraldyce: barwa srebrna oznaczajca
czysto, prawd, niewinno, wiar, pokj,
szczero; pole czyste, nieszrafowane.
BICZ
Bicz symbolizuje byskawic, piorun, burz,
wiatr; zaraz; obmow, oszczerstwo, drwin,
dokuczanie; wadz sdow, kar, chost;
dyscyplin, karno, posuszestwo, przymus;
wtajemniczenie,
wyroczni;
egzor-cyzm;
pokut, umartwianie si, tortur, mczestwo,
mk Chrystusa, ukrzyowanie; oczyszczenie;
wyszo, panowanie, tyrani, wadz rycersk;
wojn, klsk, katastrof; owy; urodzaj,
podno, energi twrcz.
Bicz energia twrcza. Wedug Wed
biczowano pramorze mleczne, aby zmieni je w
maso, pierwszy pokarm istot yjcych, z
ktrego zrodziy si zarodki ycia oraz apsary
(niebiaskie tancerki i kurtyzany), podobnie jak
Afrodyta z piany morskiej.
Bicz byskawica, piorun, burza, wiatr.
Atrybut egip. boga wiatru Mina, wyobraa te
byskawic i burz, a take wadz faraona.
Siec biczem ciemiy, uciska; ba-toy
kaczugiem ciemiy, uciska w
dwjnasb. Ojciec mj naoy na was

cikie jarzmo, a ja jeszcze doo do waszego

jarzma; ojciec mj chosta was biczami, a ja
chosta was bd kaczugami" (3. Ks. Krl.
12,11).
Bicz jzyka obmowa, oszczerstwo,
zniesawienie. Od bicza jzyka zakryty bdziesz" (Hiob 5,21); zob. Jzyk (niebezpieczny
or).
Bicz klska, katastrofa. Gdy przybdzie
bicz gwatowny, bdziecie podeptani przez
niego" (Izajasz 28,18).
Bicz kara boska. I Pan Zastpw bdzie
wywija nad nim Assurem-biczem jak
wwczas, gdy pobi Madianitw" (Izajasz
10,26). Bo kogo Pan miuje, tego karze, smaga
za biczem kadego syna, ktrego przyjmuje"
(List do ydw 12,6).
Bicz wyrocznia. W sanktuarium Zeusa w
Dodonie bicz, trzymany przez posek
wyobraajcy dziecko, uderza pod wpywem
podmuchw wiatru w wity kocio; wydawany
przy tym dwik uwaany by za wyroczni
boga, ktr interpretowa kapan.
Bicz Homera, gr. Homeromastiks filolog
gr. Zoil, zjadliwy, maostkowy krytyk Homera,
Platona, Izokratesa i in.
Bicz urodzaj, podno; oczyszczenie,
wtajemniczenie. Egipski symbol podnoci;
gr. Nemezis (rz. Fortuna) miaa bicz u pasa dla
zapadniajcego biczowania rytualnego. W
wielu kulturach biczowanie gleby miao
zapewni urodzaj. Chostano te figury bogw
podnoci i urodzaju, aby wzmc ich potencj.
W staroytnoci i u ludw prymitywnych
kultowe biczowanie naleao do rytuaw
wtajemniczenia, oczyszczenia i podnoci. W
czasie
rzymskich
luper-kaliw
nadzy,
wysmarowani
oliw
modziecy
z
patrycjuszowskich rodw biegali po ulicach i
batoyli
przechodzce
kobiety
(rytua
podnoci). Pamitaj biegnc dotkn si
Kalpurnii. Starzy bowiem zapewniaj ludzie, e
na niepodnych niewiastach przestaje ciy
przeklestwo, gdy si ich kto dotknie wit
gonitw odbywajc" (Juliusz Cezar 1,2
Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Atrybut
Dioskurw, Wielkiej Matki, Zeusa w Dodonie,
Nemezis, Hekate, erynii. Bicze zwisay z
rydwanu wodza odbywajcego triumf.
Bicz dug. W staro. Rzymie batoo-no
niewypacalnych dunikw.

Bicz zaraza, katastrofa, wojna; pokuta,

tortura. Atrybut rz. bogini wojny, Bellony.
Emblemat biczownikw-flagelan-tw, czonkw
rdw. bractw relig., ktrzy, odbywajc wdrwki
pokutnicze, biczowali si publicznie (XIIXIV
w.).
Bicz w tradycji chrz. pokuta,
umartwianie si, dyscyplina, samobiczowa-nie
si, mka Chrystusa, ukrzyowanie. W
pierwotnym chrzecijastwie karano chost
nieposuszny kler. Od IV w. samobi-czowanie
si pokuta. Narzdzie egzorcystw do
wypdzania diabw. Atrybut w. Biblianny,
Filomeny, Julii, Gerwazego. Quattro coronati
(Carpophorus, Seve-rianus, Severus i Victorius).
W plastyce wyobraano w. Wawrzyca i
Andrzeja Ap. batoonych przez oprawcw, w.
Hieronima biczowanego przez aniow, w.
Ambroego przez arian (trjwla-stym
biczem).
Bicz boy, ac. flagellum Dei chrz.
okrelenie pogaskich wadcw i wodzw,
ktrzy zadawali chrz, krajom dotkliwe klski i
powodowali mier i zniszczenie;
tak byli nazywani: Attyla, krl Hunw,
niekiedy Genzeryk, krl Wandalw, i rodk.azjatycki wadca Timur (Tamerlan).
Bicz w rdw. Europie wychowanie dzieci
i modziey.
Bi/chrzecijan
Nural-Din(111874),
muzutm. wadca Aleppa i Mosulu.
Bicz ksit pisarz w. Pitro Aretino
(14921556).
Bicz emblemat mylistwa. Bicz talizman
przeciw chorobom fizycznym i psychicznym.
Bicz wadza sdowa; prawo karania.
Kaczug nauczyciel. ,,Gruby Sarmata nie
wysya po rozum do obcego wiata swych
dzieci, ale (...) bez wielkich kosztw miewa
kaczug pedagogiem" (Do bizwa 912 Adama
Naruszewicza).
Bicz z piasku krci wykonywa prac
bezowocn, usiowa zrobi co z niczego.
zajmowa si gupstwami.
Bat drwina. Smagaj batem drwiny.
ksaj zelywym sowem" (Powie o Udafym
Walgierzu S. eromskiego).
Bat dyscyplina, karno, posuszestwo.
Przysowia: Biada, gdzie nie ma bata. Batem
godu nie wygonisz.
Bicz przymus, sposb przymuszenia.

Ma bicz (bat) na niego. Pod biczem co robi.

Bicz krci na kogo (na siebie) organizowa sposb uciemienia, pognbienia,
zniszczenia kogo (siebie).
Dosta (obrywa) baty by bitym. Sypa
baty wymierza chost, bi.
BLINITA
Blinita symbolizuj rwnowag, harmoni,
dualizm, sprzeczno wewn., dwuznaczno;
niebo i ziemi; wiato i ciemnoci;
wschd i zachd Soca; dzie i noc; gwiazd
zarann i wieczorn; lato i zim; gry i doliny;
ycie i mier; dusz i ciao; rozkosz i bl;
szczcie i nieszczcie; dobro i zo; oracza (a.
owc) i pasterza; zob. Dwa.
Blinita szczcie; nieszczcie. U niektrych ludw prymitywnych narodziny blinit
uwaa si za wydarzenie szczliwe, przypisuje
si im dar proroczy a. inne siy nadnaturalne.
Szczcie urodzio si bliniakiem." {Don Juan
2, 172, 1376 Byrona). U innych ludw blinita
uwaa si za owoc maeskiej zdrady matki a.
demonicznych cech ojca; wtedy zazw. jedno z
blinit (rzadziej oboje) zostaje pogrzebane
ywcem a. porzucone, a matk poddaje si
rytuaowi oczyszczenia. Czsto rwnie
podwjne, zronite owoce stanowi tabu, gdy
mog sprowadzi narodzenie si blinit.
Blinita jako powszechny motyw folklorystyczny s symbolem dualizmu w identycznoci, wewn. przeciwiestw w psychice
czowieka, duszy indywidualnej (atman) i duszy
wszechwiata (brahman). Jako istoty symetryczne wyraaj wtrcanie si si nadprzyrodzonych (zwykle pochodz od boskiego
ojca i matki miertelniczki), dualizm wewn.
wszystkiego, co yje, dualizm skonnoci,
dyspozycji psych. 'i fiz. (np. zwizanych z
dniem i z noc), przeraajc dwuznaczno
mitu, przybierajc na przemian, w sposb
nieobliczalny, formy grone a. opiekucze,
zawsze jednak pene napicia, odzwierciedlajce
rozdarcia i sprzecznoci natury ludzkiej.
Blinita w wielu mitologiach to bstwa:
jedno skierowane ku niebu, drugie ku ziemi,
jedno z gow byka, drugie skorpiona, wzajemni przyjaciele a. wrogowie. Moe to by
para bstw dziaajcych harmonijnie, jako
bstwa wiata przyjazne czowiekowi, ucz

ce go sztuki rolnictwa, zaprzgu z wow,

wznoszenia miast; lub jako bstwa przeciwstawne sobie, jak bg wiata i dobra, bg za i
ciemnoci, bg deszczu i bg suszy, Soca i
Ksiyca, zimy i lata. Soca urodzaju i Soca
pustyni itp. Blinita-bohaterowie to zwykle
obrocy ludzi, ratownicy na morzach, lekarze
nieuleczalnych cierpie itp. Np. bliniacy
wedyjscy odmadzali starca i dawali go za ma
modej dziewczynie!
Izyda i Ozyrys blinita i maonkowie,
stanowicy wraz z synem Horusem naczeln
trjc bogw egipskich.
Mitra i Waruna w mit. ind. para bogw,
ktrych wzywa si cznie. Pierwszy przedstawia prawn stron ich wadzy, zwizek midzy
czowiekiem a czowiekiem; drugi jej
aspekt magiczny i spekulatywny, zwizek
midzy bstwem i czowiekiem.
Rama i Lakszman bracia przyrodni w mit.
ind., bohaterowie Ramujemy, pierwszy to
najpowszechniej
czczone
bstwo
hinduistyczne, wcielenie rycerskoci i cnoty,
awatar boga Wisznu.
Awinowie blinita, bstwa wedyjskich
Indii, prawdop. przedstawiajce gwiazd
zarann i wieczorn, jadce przed Socem po
niebie na zotym rydwanie.
Ahura Mazda (Ormuzd) i Aryman para
przeciwstawnych, walczcych ze sob bogw
mazdaizmu, dualistycznej religii staroiraskiej; pierwszy by bogiem dobra i wiata,
drugi za i ciemnoci. Blinita-wrogowie
religii manichejskich, goszcych kosmiczny
konflikt dobra i za, maj prawdop. wiele
wsplnego z wyrazistym przeciwiestwem
cech pr roku a. nawet dnia i nocy w miejscowym klimacie.
Blinita Mitry: Kautes i Kaupates, jedno z
pochodni zapalon skierowan w gr, drugie
ze zgaszon, skierowan w d, oznaczay
zapewne ycie i mier, wschd i zachd
Soca.
Kain i Abel bracia z biblijnej ksigi Genezis(4,\16), synowie Adama i Ewy, pierwszy oracz, drugi pasterz owiec.
Jakub i Ezaw blinita z Genezis (25,
1934); pierwszy hodowca owiec, drugi
myliwy i oracz.
Kastor i Polluks (gr. Polydeukes) w mit. gr. i
rz. bracia bliniacy, synowie Zeusa (a.
Tyndareosa) i Ledy, zwani Dioskurami (tj.
'synami Zeusa') a. Tyndarydami; wg jednej
wersji obaj miertelni, wg innej

Kastor by miertelnym synem Tyndareosa, a

Polluks niemiertelnym synem Zeusa. Pierwszy
by synnym ujedaczem koni, drugi
piciarzem, obaj za bohaterskimi wojownikami i opiekunami eglarzy (zwt. jako
gwiazdy w konstelacji Blinit wskazujce
kierunek eglugi), przyjacimi ludzkoci;
obrocami gocinnoci, a w Sparcie opiekunami pastwa i gimnastyki.
Apollo i Artemida blinita, dzieci Zeusa
i Leto (Latony), bg Soca i bogini Ksiyca,
bg urodzaju i bogini podnoci, oboje
strzelajcy niechybnie z uku, dawcy nagej
mierci.
Herakles i Ifikles bracia przyrodni i blinita, synowie Alkmeny; pierwszego miaa z
Zeusem, ktry przybra posta jej ma, a
drugiego z mem, Amfitrionem.
Amfion i Zetos blinita, synowie Zeusa i
Antiopy, krlewny tebaskiej, zwani tebaskimi Dioskurami. Pierwszy by poet i muzykiem grajcym na lirze, drugi atlet i myliwym; przedstawiciele przeciwnych postaw
yciowych: kontemplacyjnej i praktycznej (por.
,,drog Marii" i ,,drog Marty", sistr azarza
w Betanii, Ew. wg uk. 10, 3842;
Ew. wg Jana 11,1; 12, 23).
Kalais i Zetos synowie boga wiatru pn.,
Boreasza (zwani std Boreadami) i Orytii,
skrzydlaci uczestnicy wyprawy Argonautw
(Metamorfozy 6, 628 Owidiusza).
Liber i Libera blinita i (a.) maonkowie, para dawnych bstw italskich; Liber
zosta do pno utosamiony z Dionizo-sem.
Para opiekowaa si rozrodem i rozrostem
zwierzt i ludzi.
Romulus i Remus blinita z legendy rz.,
synowie boga Marsa i crki Numitora, krla
Alby Longi, porzuceni przez uzurpatora,
wykarmieni mlekiem przez wilczyc.
Bellowezus i Segowezus ('wojowniczy i
zwyciski') legendarni bracia galijscy,
siostrzecy celtyckiego krla Ambigatusa
(Tytus Liwiusz 5, 34).
Cuchulain i Conall Cernach bohaterowie
cyklu uisterskiego, irl. wojownicy czasw
pogaskich.
Blinita (Gemini), gwiazdozbir nieba pn.
ostatnie sowo wiosny (21 V 21 VI),
powietrze (jeden z czterech pierwiastkw"),
wpyw planety Merkury, kontakty midzy
dwojgiem ludzi, porozumienie si. komunikacja, spotkania we wasnym rodowisku,
przeciwiestwa, niekiedy seksualne (znak

zodiaku wyobraany przez par dzieci-bli-nit, a

niekiedy przez par kochankw, jak w zodiaku
koptyjskim); sprzecznoci wewn. i zewn.,
wykluczajce si a. uzupeniajce, stwarzajce
twrcze napicia. Przedstawia miay, wg
rnych rde, Kastora i Polluksa a. Amfiona i
Zetosa, Tezeusz i Heraklesa, Apollina i
Heraklesa, Triptolemosa i Jazjona;
u Babiloczykw Nirgala, boga upaw
letnich.
Blinita cherubowie niebiaska para
wiata i ciemnoci; maestwo.
Dwa (splecione) koa niebiaskie blinita,
bosko w podwjnym aspekcie, najwysza
mio i wiedza; symbol Dioskurw, Awinw;
kochankowie, maestwo; w tradycji chrz.
pokuta; Chrystus i mistyczna narzeczona.
Bliniacze szczyty gr sutki Matki Ziemi,
rdo pokarmu; wschd i zachd Soca;
oznaczone przez gnostykw liter M.
Blinita w ksztacie zwierzcym, np; biay i
czarny ko a. dziki i oswojony lew dzie i
noc.
Bliniacze lwy egipskie dzie i noc, ycie i
mier. Ozyrysa nazywano bogiem podwjnego
lwa.
Bliniacze rumaki zob. Ko (Dwa). Zaprzone do rydwanu bogw Soca, Ksiyca,
witu; atrybut Kopciuszka (zaprzone do
powozu wrki). Dwa by koskie poczone
szyjami (w rdw.) Ksiyc na nowiu.
Blinita sarnie piersi kobiece. Dwie
piersi twoje jak dwoje blinitek u sarny, ktre
si pas midzy liliami" (Pie nad pieniami
4,5).
Bliniacze kolumny zob. Kolumna (dwie).
Bliniacze wiee zob. Wiea; Kolumna (dwie).
Blinita dobro i zo. To ze skrki jednego
ugryzionego jabka wyskoczya na wiat
wiadomo dobra i za jak nierozczna para
blinit" (Aeropagitica Johna Miliona).
Woy bliniaki szczcie, obrona przed
gradobiciem i zaraz. Wedug dawnych wierze
oborywanie wsi a, majtku ziemskiego
zaprzgiem wow-bliniakw chronio przed
gradem i morem. Jeszcze lepszy skutek zapowiadao uycie w tym celu oraczy-blinia-kw.
Przysowie: Kto pole w bliniaki oborze, nie
dasz mu gradu, Boe.

BLUSZCZ
Bluszcz symbolizuje ycie, wegetacj; pogrzeb;
zmartwychwstanie; niemiertelno;
Dionizosa (Bachusa); ambicj, wytrwao,
nieustpliwo; pasoytnictwo; niewdziczno;
przymus, skrpowanie; bezradno, ukrycie;
przyja; niepami; zapomnienie; smutek;
mio
maesk,
wierno;
e-sko,
subtelno,
delikatno;
chwiejno,
niesamodzielno, potrzeb opieki, szukanie
oparcia w kim; tsknot, poezj liryczn,
romantyczno, pikn modo.
Bluszcz wyraa niemiertelno, trwao
zmysowego podania, siy rozrostu w Naturze
jako rolina wiecznie zielona o niezwykej mocy
wegetatywnej i potnej sile przyczepnoci.
Wieniec bluszczowy u Egipcjan atrybut
Ozyrysa, u Grekw Dionizosa (wieczy
gow boga i oplata tyrs), towarzyszcych mu
sylenw, satyrw i menad; Dionizos uywa
bluszczu tak jak winoroli do rozbudzenia
szau bachicznego kobiet opierajcych si jego
kultowi;
star
winorol
i
powicon
Dionizosowi topol bia czsto oplata bluszcz;
atrybut Attisa, bstwa wegetacji pochodzenia
frygijskiego, w ktrym kochaa si Kybele,
bogini urodzaju i ziemi, wyraajcy mit
wiecznego powrotu, mierci i odrodzenia
(podobnie jak mit Kory-Perse-fony i Demeter);
atrybut Talii, gr. muzy komedii; u Rzymian
Saturna (w saturna-liach) i bogini Cissia
('bluszcz').
Bluszcz (gr. kisss) by atrybutem bogi i
bogw, ktrych otarze ssiadoway z otarzami
Dionizosa: Apollo Kisseus i Atena Kissaia.
Mitycznym uosobieniem bluszczu by te
modzieczy Kisss z orszaku Dionizosa, synny
skoczek, ktry zabi si w czasie jednego ze
skokw i zosta przemieniony w bluszcz.
Bluszcz trzymano z dala od otarzy Hery, ktra
go nienawidzia. Gdy Antioch przeprowadza
hellenizacj Izraela, przymuszono ydw do
chodzenia w wiecach bluszczowych na cze
Bachusa" (2 Ks. Machabejska 6,7).
Bluszcz afrodyzjak, wzmacniacz trunku.
W staro. Grecji uty w czasie orgii dionizyjskich; w rdw. mieszany z napojami
alkoholowymi dla dodania im mocy; do dzi w
Trinity College w Oxfordzie warzy si piwo
bluszczowe; krzewu a. wieca bluszczowego
uywa si w Brytanii zamiast szyldu

gospody, winiarni, skadu win, co oznacza, e

odbywa si tam wyszynk a. sprzeda win;
std przysowie ang.: Dobre wino nie potrzebuje krzaka. Uwaano, e bluszcz ma
wasno rozdzielania wody od wina, zmieszanych w naczyniu.
Bluszcz mio, przywizanie, przyja,
podno; u Grekw modej parze dawano
gazk bluszczu symbolizujc wierno w
mioci a. potomstwo. pij, ja ci w moje
ramiona obejm (...). Tak bluszcz dziewiczy
szorstkie konary wizu opiercienia" (Sen nocy
letniej 4, l Szekspira, t. S. Komiana).
Bluszcz zy omen; zabjczy pasoyt, zabija to, co ywe; niewdzicznik duszcy w
miertelnym ucisku rolin, ktra mu daa
oparcie. (Antonio) by bluszczem, ktry skry
mj pie ksicy, jego zielono wyssa"
(Burza 1,2 Szekspira, t. L. UIricha).
Bluszcz oplata to, co martwe. Tam, gdzie
ycie ju zgaso w popiele, bluszcz pnie si.
Dziwne, dziwne to ziele! (...) Tuczy si stary
bluszcz jadem ruin (...), gdy najdumniejszy
twr ludzki w kocu dla bluszczu jest tylko
straw" (Klub Pickwicka rozdz. 6 Dickensa, tl.
Wilama Horzycy).
Bluszcz niemiertelno; kwiat pogrzebowy, jako emblemat niemiertelnoci czsto
wieczy trupi czaszk w malarskich martwych naturach.
Bluszcz ambicja, pilno, pracowito (w
piciu si w gr); mimo to kwiat najmniej
chtnie odwiedzany przez pszczoy (a prawolaz lekarski najchtniej).
Bluszcz trwaa, przyczepna, wierna pami, rwnie o zmarych, co wyraaj
ornamenty bluszczowe na nagrobkach.
Bluszcz w chrzecijastwie przywizanie,
dozgonne uczucie, mier; w rdw. ycie,
rado ycia; wieczno, bogo Raju.
Bluszcz jest emblematem eskoci, wyraajcym potrzeb opieki, oparcia, wiecznie
kobiecego" przytulania si, przywierania,
skaniania gowy na pier, zawisania u szyi. W
staro. Grecji uywano bluszczu przeciw
chorobom kobiecym. Przysowia: Bluszcz
wizu si czepia; Wije si jak bluszcz wok
drzewa. Just like the ivy I'l! cling to you ang.
'przylgn do ciebie jak bluszcz' tytu pieni
A. J. Millsa. Bluszcz" jedno z najstarszych
pism kobiecych, tygodnik ukazujcy si w
latach 18651939 w Warszawie.
Bluszczowo szukanie w kim oparcia,
chwiejno, niesamodzielno. bezradno.

Gazka bluszczu tsknota. Bluszcz

godo poezji lirycznej, tak jak wawrzyn
bohaterskiej, a mirt buko-licznej.
Bluszcz pikna modo, zob. Mirt. W
heraldyce: mocna, niezomna przyja;
dozgonna mio.
W astrologii: wie si z Saturnem. Wjzyku
kwiatw: Umieram tam,gdzie si uczepi.
Gazka bluszczu: Chc si podoba.
BKIT (Niebieski, Szafirowy, Modry, Lazurowy, Siny, Granatowy)
Bkit jest symbolem nieba, niebiaskoci,
siedziby bogw, (nieziemskiego) spokoju,
uduchowienia; wiary, pobonoci, harmonii
duszy; czarw; nieskoczonoci, ogromu;
trwaoci, wiecznoci; staoci; czasu i przestrzeni; fal morskich, wilgoci; powietrza;
Ksiyca; wiata wiedzy, prawdy, filozofii
(dawne togi filozofw); rozwagi; zudzenia;
podwiadomoci (w przeciwiestwie do czerwieni wiadomoci); kontemplacji; szczcia, mioci, czuoci; niewinnoci; wiernoci;
tsknoty; szczeroci; odwagi; modoci; pogody
ducha; chway; nadziei; sprawiedliwoci;
wolnoci; zachowawczoci, arystokracji;
chodu, zimna; bezlitosnej sprawiedliwoci,
okruciestwa; rozpaczy; zniszczenia; niestaoci (jak zmienne niebo lub morze); zob. te
Barwa.
Bkitne niebo uwaano w staroytnoci za
tward, krysztaow czasz, std bkit
wyobraa trwao, wierno, niebiasko,
bosko. Sowem Paskim niebiosa s
utwierdzone" (Psalm 32 6). I ujrzeli Boga
Izraelowego: pod nogami jego jakby twr z pyt
szafirowych, bkitny jak samo niebo" (Ex.
24,10). Bg jako wielki widz siedzi w
bkicie" (Beniowski 7,179 Sowackiego). U
staroytnych Egipcjan kolor prawdy,
niemiertelnoci (mumie malowano na niebiesko), boskoci niebiaskiej (wizerunki
bogw nieba malowano barw bkitn).
Atrybut bogw nieba Ammona, Ozyrysa,
Zeusa, Ateny, Odyna; wie si rwnie z
bstwami ksiycowymi, jak Hathor, Izyda,
Demeter; jak Artemida i inne dziewicze boginie. Niebieskofioletowa (hiacyntowa) szata
kapanw i krlw Izraela wyraaa zwizek z
wol Najwyszego. Bkit barw Mojesza,
dwu kamiennych tablic dziesiciorga przy-

kaza, Urim i Thummim (wielokrotnie wspomniane w Biblii tajemnicze przedmioty noszone

przez arcykapanw; Ex. 28,30; Lev. 8,8 itd.);
barwa symbolizujca Trjc Sw.
Bkitna odzie kontemplacja, pobono,
szczero (szata anioa), wierno i wiara.
Biaoniebieska szata Madonny, reprezentujca
dziewiczo i niepokalanie, zastpuje od XV w.
w plastyce szat ciemnopurpurow. bizantyjski
atrybut godnoci krlewskiej.
Bkit uwaa si na Wschodzie za barw
chronic przed zym okiem" (w staroytnoci
rol t graa zwykle czerwie). Arabowie
wieszaj naszyjniki / bkitnych paciorkw
dzieciom i osom, aby uchroni je od ,,zego
oka". W Europie do niedawna niemowlta pci
mskiej odziewano w kolory bkitne (a
dziewczynki w rowe), majce je broni przed
nieyczliw wrk lub ssiadk.
Bkit jako barwa pogodnego nieba, oddali,
wody, uchodzi za kolor chodny, niematerialny,
nierealny, fantastyczny, wicy si z zimnem i
okruciestwem stali, a take z marzeniem
sennym (w dzie: nocnemu odpowiada ciemny
granat), z. zadum. ,.Po niebie i po lesie, po k
zielonych anie, przejrzyste, zwiewne idzie
bkitne zadumanie" [W lesie 1720
Kazimierza Tetmajera).
Lazur wieczno boska i niemiertelno
ludzka; std jest barw aobn, uywan w
wielu krajach na pokrycie trumien modo
zmarych osb.
Niebieska poczocha przen. tron.
pedantka, literatka; nazwa nadawana w XVIII w.
we Francji (fr. bas bieu) klubom pa
zajmujcych si nauk i literatur z udziaem
nielicznych panw, ktrzy zaznaczali sw
wzgard dla konwenansu noszeniem niebieskich
wenianych poczoch zamiast czarnych
jedwabnych.
Sinobrody okrutny zabjca szeciu on z
bajki Charlesa Perraulta.
Ludzie lubicy bkit maj jakoby by
konserwatystami, introwertykami, trzewi,
uparci i umiejcy dorabia si majtku.
W heraldyce: lazur oznacza czysto, pokor. lojalno, wierno, dobr saw, rzetelno; linie poziome. Metal cyna.
Kamie szafir, turkus, topaz. lazuryt,
diament, turmalin.
Planeta Jowisz, Wenus. W
muzyce: nuta G naturalna.

Bkitna krew zob. Krew.

Bkitny kwiat zob. Kwiat.
Bkitny ptak zob. Ptak.
BOCIAN
Bocian symbolizuje wdrwk; wiosn: zwiastuna szczcia, dobr wrb; podno,
urodzajno; macierzystwo; wierno maesk; cudzostwo; wdziczno, posuszestwo. uczucia synowskie, szczcie domowe; narodziny dziecka; obron przed poarem; spokj; uprzejmo; ask; czysto.
czyciwiata"; mdro, czujno, spryt;
dugowieczno;
zmartwychwstanie;
zapa
religijny; pych, wynioso, moralizowanie;
por. uraw.
Bocian wdrwka. W staroytnoci
obserwowano przeloty bocianw nie wiedzc,
skd przybywaj nad Bliski Wschd i basen
rdziemnomorski, a czsto dokd zmierzaj.
,,Nawet bocian w przestworzach zna swj czas"
(Jeremiasz 8,7). ,,Dzisiaj na wielkim morzu
obkany (...) widziaem lotne w powietrzu
bociany dugim szeregiem" {Hymn. [Smutno
mi. Boe...] 1922 Sowackiego). ,,Siad,
zaklekota, zwiesi dzib duy i zamkn
powanie oko. Snad syn litewski marzy
gboko o swej zamorskiej podry" (Gawda o
bocianie I, 69 Ludwika Kondratowicza).
Bocian psychopomp (odprowadzajcy
dusze zmarych), gdy ywi si m. in. stworzeniami yjcymi w glebie, a wic nalecymi
do wiata podziemnego, do dziedziny zmarych.
Bocian spryt. W bajce Ezopa Lis i Bocian
lis zaprasza bociana na obiad, ale podaje mu
jedzenie na paskim talerzu; z kolei bocian
zaprasza lisa i, wet za wet, czstuje go z butelki
o dugiej szyjce.
Bocian dobra wrba. W staro. Tesalii za
zabicie bociana grozia taka sama kara jak za
zabicie czowieka. Gniazdo bocianie na
somianym dachu a. na rusztowaniu, na kole od
wozu, wedug opinii ludu przynosi szczcie
domowi. U niego bocian si gniedzi sprzyja
mu szczcie.
Bocian podno, urodzajno. Okres
gniazdowania lato, deszcze; ulubione miejsce bagna, bota, stawy; ulubione poywienie owady. Pora dla winnic sadzenia
najlepsza, gdy z wiosny rumiecem biay
przybywa ptak, w postrach gadw oli-

zych" (Georgiki 1, 320 i nast. Wergiliusza, t.

Z.
Abramowiczwna).
Wedug
bajki
uwiadamiajcej dzieci o ich przyjciu na wiat,
bocian przylatuje z niemowlciem nad dom i
wrzuca je przez komin do mieszkania. Dugi
dzib fallus, komin vulva. (Do czasw 2.
wojny wiat, woano w Polsce na pocigi
wiozce z miasta mw pod koniec tygodnia
do on na letnie mieszkanie"
Kominiarze!").
Wedug
folklorystycznej
legendy bociany wrzucaj dobrym ludziom
przez kominy klejnoty i zote monety. Inni za
twierdzili, e od samego spojrzenia bociana
mona zaj w ci.
Bocian przeciwiestwo wa i aby, ptak
antydiabelski, nieprzyjaciel za, symbol Chrystusa; por. wyej cytat z Georgik Wergiliusza.
Bocian spokj i szczcie domowe,
wierno maeska, wdziczno, czysto (tj.
oczyszczanie gniazda z robactwa i odchodw).
Ptak powicony przez Rzymian Junonie,
opiekunce maestwa i macierzystwa.
Wedug legend ludowych bociany gromadnie
karz wiaroomne samice, przed odlotem
egzaminuj komisyjnie z umiejtnoci lotu
mode, niedowiadczone ptaki, wyrzucaj jaja i
pisklta z gniazda, gdy zblia si okres godu
(w rzeczywistoci wyrzucaj osobniki chore,
nienormalne a. opadnite przez pasoyty).
Dokoa Wojtek bocian, zwany pospolicie
Wojtkiem, kry ustawicznie nad swoim
gniazdem; przen. o czym, co si nieustannie
powtarza, w koo Macieju.
Bocian posuszestwo. Wedug wierze
ludu bocianita nie opuszczaj gniazda bez
pozwolenia matki. Jak si poderwa chce
bocianek mody z gniazda i nie mie, i sam sob
trwoy" (Boska Komedia, Czyciec 25, 10
Dantego, t. E. Po-rbowicza).
Bocian mio synowska (tac. pietas).
Wedug pogldw antycznych i wedug rdw.
bestiariuszy bociany karmi swych starych,
zniedoniaych rodzicw i dbaj o czysto
ich gniazd. Prawo rzymskie zobowizujce
dzieci do utrzymywania starych rodzicw
nazywao si dlatego prawem bocianim, ac. lex
ciconaria. W plastyce Odrodzenia i baroku
bocian wystpuje jako emblemat uczu
synowskich.
Bocian wynioso, zarozumiao, pycha.
Ptak zadziera gow, po czym dostoj

nie muska sobie pira. W mit. gr. Anty-gona

crka krla Troi, Laomedona, chwalia si, e
jest pikniejsza od Hery a. e ma od niej
pikniejsze wosy; za kar bogini zmienia j w
bociana, poeracza ww, a. jej wosy w we
(Metamorfozy 6, 935 Owidiusza).
Bocian czujno. Sypia stojc na jednej
nodze, wic jakby gotw w kadej chwili do
zerwania si do lotu (naprawd jest to postawa
wypoczynkowa: dziki specjalnej budowie
stawu pitowego minie nogi nie pracuj
wtedy i nie mcz si).
Bocian mdro, kontemplacja. Stanie
nieruchomo sprawia wraenie medytacji,
filozofowania. Stoi z dala zamylony bocian.
(...) duma o robaczku, o wu... i o czowieku"
(A Dorio de Phrygium 39 42 Norwida). W
alegorii ,,Wielka Mdro" przedstawiono w
plastyce dwa bociany fruwajce naprzeciw
siebie wewntrz koa utworzonego z wa.
Bocian czyciwiat", czyszczcy wiat (z
owadw, gadw); kaznodzieja, morali-zator.
Albom ja bocian, ebym wiat czyci?
Bocian w tradycji chrz. egzaltacja
religijna. Budowniczy gniazd na szczytach
wie (kocielnych). Mistyczny znak X a. krzy
w. Andrzeja utworzony z otwartego dzioba i
skrzyowanych ng.
Bocian dugowieczno. Lud przypisuje
mu b. dugi ywot, a na Dalekim Wschodzie
nawet niemiertelno.
Bocian zmartwychwstanie, bo przylatuje
wiosn, kiedy caa natura budzi si do nowego
ycia.
Bocian wiosna. Bo ju bocian przylecia
(...) i rozpi skrzyda biae, wczesny sztandar
wiosny"
(Pan
Tadeusz
11,
234
Mickiewicza).
Bocian ochrona przed poarami, wg
wierze ludu. ,,Powany bocianie, polskich
somianych strzech wity Florianie" (Ptactwo
w czas wojny 689 Leopolda Staffa);
w. Florian zob. Ogie.
,,Bociany, wiejskiej strzechy gospodarze"
(Pie o ziemi. Wstp. Na jesieni 4950
Wincentego Pola).
BRAMA
Symbolika bramy zgodna jest w wikszoci
wypadkw z symbolik drzwi (zob. Drzwi):
przejcie z jednego stanu w drugi;

esko, genitalia kobiece; narodziny; odrodzenie; potga, fortyfikacja; sprawiedliwo;

chwaa; wojna; cierpienie; stan midzy yciem a
mierci, dobrem a ztem.
Brama miejska, w nocy zamknita, w dzie w
czasach antycznych pena ycia, bya lokalnym
rynkiem, agor, forum, miejscem spotka
(przycigajcych take pijakw, nierobw,
wczgw i zodziei), handlu, publicznych
obwieszcze,
czsto
posiedze
sdw:
Powaany jest m (dzielnej niewiasty) w
bramach, gdy zasiada w radzie starszych kraju"
(Ks. Przypowieci 31, 25). Bramy Jerozolimy
reprezentuj jako pars pro toto (tac. 'cz
zamiast caoci') cae miasto: ,,Bramy Syjonu
miuje Pan nad wszystkie siedziby Jakuba"
(Psalm 86 2). Byo ich dwanacie: brama
Doliny, Gnojowa, rda, Stara, Koska,
Wschodnia, Sdowa, Wodna, Efraima, Rybna,
Trzody i Stray. Wedug Apokalipsy mury
niebieskiego, nowego Jeruzalem bd miay
rwnie dwanacie bram, kada z jednej pery, a
zawsze otwarte (bo nie bdzie ju nocy), ,,a na
bramach dwunastu aniow i imiona
dwunastu pokole izraelskich" (21,12). Rwnie
niektre inne miasta charakteryzowano liczb
bram w ich murach: stu-bramne Teby egipskie
(wg Homera) odrniamy od siedmiobramnych
Teb greckich, stolicy Beocji (w dramacie
Ajschy-losa Siedmiu przeciw Tebom kady z
siedmiu bohaterw atakowa jedn bram).
Brama miejsce obronne, szczeglnie
ufortyfikowane (jako punkt najsabszego oporu
w murze miejskim). Miasto uwaano za zdobyte,
gdy bramy miejskie wpady w rce wroga, std
byy take symbolem siy, potgi: ,,Niech
posidzie potomstwo twoje bramy nieprzyjaci
swoich", mwi Laban na poegnanie do siostry
swojej, Rebeki (Gen. 24, 60). Okrzyk
przeraonych
Rzymian
po
zwycistwie
Kartagiczykw pod Kannami w 216 p.n.e.:
Hannibal ad portas! (ac. 'Hannibal u bram!')
sta
si
przysowiowym
wyrazem
niebezpieczestwa
zagraajcego
krajowi.
Synonimem takiej groby staa si trojaska
Brama Skajska (gr. skala 'lewa, niepomylna;
zachodnia'), ktr uszkodzono, aby wprowadzi
drewnianego konia Grekw; przez bram t
wpucili wojska Achajw rycerze, ktrzy wyszli
z wntrza konia trojaskiego.

Bramy triumfalne (uki triumfalne), na

ktrych zwykle wyobraano w reliefie sceny
sukcesw wojennych, stawiano dla uczczenia
zwycistwa. Najbardziej znane to: uk Tytusa,
Konstantyna i Septymiusza Sewera w Rzymie,
Arc de 1'Etoile w Paryu. Powszechny jest te
ludowy obyczaj witania wanych i miych goci
bramami z gazi, zieleni, kwiatw i wstek.
Brama chwaa odnowionego Syjonu.
,,Nazwiesz swe mury zbawieniem, a swoje
bramy chwa" (Izajasz 50, 18).
Brama do niebios: Betel, gdzie biblijny Jakub
zobaczy we nie drabin i aniow. O jak
straszne jest to miejsce! Nie jest to nic innego,
tylko dom boy i brama niebieska" (Gen. 28,
17). Alegoria biblijna: Wchodcie przez ciasn
bram, bo szeroka wiedzie na zatracenie, a
ciasna do ycia" (Ew. wg Mat. 7, 1314).
Przez bram sprawiedliwoci dochodzi si do
Boga sprawiedliwego: Otwrzcie mi bramy
sprawiedliwoci! Wszedszy w nie bd Pana
wysawia" (Psalm 117 19).
Brama jest dla ydw take emblematem
wygnania Adama i Ewy z raju, atrybutem
proroka Ezechiela.
Ludy Bliskiego Wschodu wyobraay sobie
istnienie, prcz bram do niebios, do widomego,
materialnego nieboskonu, take bram do wiata
podziemnego, ukrytych zazwyczaj w gbokich
pieczarach, rozpadlinach itp. Ezechiasz, krl
judzki, pisze: Ja rzekem: w poowie dni moich
pjd do bram otchani; szukaem ostatka dni
moich" (Izajasz 38, 910). Do sw tych
nawizuj synne wersety Boskiej Komedii
Dantego: W poowie drogi ludzkiego ywota
(...) w gbi ciemnego znalazem si lasu (Pieko
l, l3) oraz: Ty, ktry wchodzisz, egnaj si
z nadziej", na odrzwiach bramy ten napis si
czyta" (3, 910, t. E. Porbowicza). Wrota
Piekie (fr. La Parte de 1'Enfer) niedokoczona
rzeba (18801917, Muzeum Rodina w
Filadelfii) Augusta Rodina. Babilosko-asyryjska bogini Isztar zstpuje do wiata
podziemi i przechodzi przez siedem bram;
zob. Zasona.
Zamknita brama utrapienie, strach, zakaz,
niegocinno, obrona, wojna; ydowski
symbol koca modlitwy; w symbolice
chrzecijaskiej: dziewictwo, Maria (por. tac.
hortus conclusus 'zamknity

ogrd'). Niepokalane Poczcie, co opiera si na

sowach Boga skierowanych do Ezechiela
(44,2): Ta brama (wschodnia) zamknita
bdzie, i m nie wejdzie przez ni, bo Pan,
Bg izraelski, wszed przez ni, i bdzie
zamknita dla ksicia".
Brama otwarta gocinno. ,,Brama na
wci otwarta przechodniom ogasza, e
gocinna i wszystkich w gocin zaprasza" (Pan
Tadeusz l, 3940, Mickiewicza). Przejezdna
brama to serce kobieciarza:
Kasztelanowa mwi do Amelii o Mazepie:
,,Serce jego otwarte jak przejezdna brama: jedna
wjeda, a druga wyjeda za wrota" (Mazepa
1,3, 89, 90 Sowackiego).
Bramy do snw. W Odysei Homera Penelopa mwi do Odyssa: Dwie s bramy
zwiewnych snw: jedna z rogu, druga z koci
soniowej; te, ktre przechodz przez ko
soniow nios czcze sowa, drugie wr
prawd" (19, 562, wg t. J. Pa-randowskiego).
Brama z kolumnami po obu stronach 7ob.
Kolumna.
Brama Soca strefa midzyzwrotni-kowa.
Bramami nazywa si niektre cieniny
wodne (np. Brama ez, arab. Bab el-Man-deb,
midzy Afryk i Pwyspom Arabskim:
elazna Brama albo elazne Wrota przeom
Dunaju midzy Karpatami a Bakanem) i
przecze grskie (np. Brama Morawska
midzy Grami Oderskimi a Beskidem
lskim).

BRZ
Brz (barwa brzowa) jest symbolem ziemi,
gleby, gliny; jaowoci (brunatna, rdzawa barwa
jaowej pustyni w przeciwiestwie do
urodzajnego czarnoziemu); jesieni. uwidego
licia;
smutku,
melancholii,
rezygnacji;
skromnoci; biernoci, zachowawczoci; troski;
stanu zakonnego, pokory, skruchy; ubstwa;
prostoty; spokoju, spokojnego ta; zaufania;
praktycznoci; ekskrementw.
Brz jesie. Przymiony mosidz i brz
padziernika: bezduszne zoto pokych
jesionw (...), brzozowych lici bursztyn
opakany (...) roni wrd lici milczcego
spadu (...) muzyk brzu, mo

sidzu i miedzi" (Elegia konajce] jesieni 21

29 L. Staffa).
Brz, jako barwa brunatnych koszul hitlerowskich bojwek partyjnych Sturm-Abteilungen (SA), czy si z hitlerowskim faszyzmem (barwa ekskrementw, wybrana, by
moe, w zwizku z kompleksem analnym).
Brz w rnych odcieniach i o rnych
nazwach jako maci koni i barwy ubiorw (w
staroytnoci i redniowieczu barwa aoby).
Konik cisawy niewielkiego wzrostu, szabla
okuta po prostu" (Piosenka litewska o koniu
Kiejstuta 56 Mickiewicza). Ksi, ty si
wczoraj pali do mojego kasztanka i gniadosza
chwali" (Pan Tadeusz 6, 2045, Mickiewicza).
Hrabia siedzia na dzielnym koniu, w czarnym
stroju; na sukni orzechowy paszcz woskiego
kroju" (Pan Tadeusz 7, 517518 Mickiewicza).
Anglik, orygina, (...) wiecznie w spodniach
nankinowych i w tabaczkowym fraku ubrany"
(List do matki z 23 VIII 1833 Sowackiego).
BRODA
Broda w wielu kulturach jest symbolem mskiej
siy, odwagi, mdroci, godnoci, powagi, rangi,
honoru (por. Wosy). Mczyzna moe si na
ni zaklina skadajc przysig, dajc pork,
zapewnienie (u nas artobliwe: Kln si na
brod Mahometa!). Broda jest sabym punktem
w walce wrcz: Aleksander Wielki kaza si
wojsku goli, aby brody onierza nie pochwycia do nieprzyjaciela. Broda bywa
oznak aoby; podeszego wieku, dowiadczenia, konserwatyzmu; radykalizmu, rewolucji
(zob. Wosy: Barbudos), mody modzieowej.
Naczelni bogowie wielu kultw wyobraani s z
brodami: Indra, Zeus, Po-sejdon; judeochrzecijaski Jahwe-Bg Ojciec od ok. 1300
n.e., Chrystus od V w. Zgodnie z ortodoksj
chrz, broda naley do wyobraenia Boga",
dlatego ruscy starowiercy si nie strzyg, a
klerowi Kocioa Wschodniego nie wolno
obcina wosw na gowie i brody.
Broda mdro. W staro. Grecji i Rzymie
bya atrybutem godnoci filozofw i retorw.
Persjusz, satyryk rzymski z I w. n.e. nazwa
Sokratesa magister bar-batus. Zapuci sobie
brod mdrca" ac.

sapientem pascere barbam (Satyry 2,3,35

Horacego). Gdyby broda bya gwarancj
mdroci, kozio byby wart Platona" (epigram
Lukiana z Samosat). Rwnie przysowia nie
szczdz drwiny: Broda nie czyni filozofa. Broda
mdroci nie doda.
Wosy brody promienie soneczne. W
Asyrii, Izraelu, Egipcie wadcy i kapani zdobili,
zaplatali, kunsztownie fryzowali swe potne
brody, farbowali je na to lub pomaraczowo
henn (barw soneczn), przetykali zot nici
lub przywdziewali brody sztuczne umocowane na
wstce zwizanej na czubku gowy (moda
istniejca od ok. 3000 do ok. 1580 p.n.e.).
Kobiety (i gotowsych modzieniaszkw) na
tronie, wyrniajcych si mskimi zaletami,
odwag i mdroci, wyobraano w plastyce z
brodami. Praojciec Adam, prorocy wielu wiar,
krlowie, arystokraci i dygnitarze tradycyjnie
przedstawiani byli
z brod.
Brodaty przydomek niektrych wadcw,
np.: cesarz bizantyjski Konstantyn IV Pogonatus
(668685; od gr. ptgm 'broda'), ksi polski
Henryk I (123238), Fryderyk I Barbarossa
('rudobrody'), krl duski Sven I Gabelbart
('widobrody', ok. 9861014).
Broda staro. Dowcip z brod stary
jak wiat.
Cienka i gruba broda. Wg Talmudu
babiloskiego (Sanhedrin, fol. lOOb) m o
cienkiej brodzie jest chytry, a o grubej
gupi.
Broda dziko, barbarzystwo, zacofanie.
Gdy piro z pirem pjdzie w rozumne
zawody, zniknie dziko, opadn zabobonne
brody" (Do Kajetana Wgierskiego 256
Jzefa Wybickiego). Piotr I rzek: Rosyj
zeuropejczy mog, obetn suknie i ogol
brody" (Dziady cz. III, Ustp, Przegld wojska
1978 Mickiewicza). O zbjcach: ,,Brody ich
dugie, krcone wsiska, wzrok dziki" (Powrt
taty 37 Mickiewicza).
Kolory brd: zoty promienie Soca;
niebieski zo (Sinobrody); rudy zdrada
(w redniowieczu przedstawiano Kaina i
Judasza z czerwon brod i czupryn); siwy
promienie Ksiyca, powaga, dowiadczenie,
godno, staro. Przysowia: Kto ma bia
brod, ten nie chodzi po wod, tj. starego
trzeba szanowa

i oszczdza. Arabskie: Gdy broda siwa,

rozmowa milsza bywa. Obyczaj barwienia brd
wymiewany we nie nocy letniej Szekspira.
Spodek: Ale w jakieje brodzie bdzie mi
wystpi najstosowniej? (...) Przywdziej brod
albo
somianego
koloru,
albo
brudnopomaraczow, albo ja-skrawopurpurow,
albo doskonale t jak zoto" (1,2, t. S.
Komiana).
Obcinanie brd pohabienie, kara, pokuta,
aoba; niewola. Dowiedziawszy si o zburzeniu
Jerozolimy przyszo osiemdziesiciu mw
ogoliwszy brody i podarszy szaty, i brudni", aby
na gruzach wityni zoy ofiary (Jeremiasz
41,5). Gdy Hanon ogoli poow brody sugom
Dawida, mowie owi byli zeleni sromotnie
bardzo, i rozkaza im Dawid: Mieszkajcie w
Jerychu a odronie broda wasza, a wtedy si
wrcie" (2. Ks. Krl. 10,5). Broda brudna i
zaniedbana bya oznak obdu (l. Ks. Krl.
21,13).
Osmali komu brod uczyni afront,
ubliy, da si we znaki, zrobi psikusa.
,,Osmaliem brod krla hiszpaskiego"
powiedzia Sir Francis Drak po zniszczeniu
okrtw hiszp. w miaym napadzie na port
Kadyks (1587).
Pocign kogo za brod znieway.
Zoliwi chopcy skubi ci brod" (Satyry 1,3
133 Horacego).
Plu sobie w brod robi sobie gorzkie
wyrzuty, aowa utraconej okazji. Zadrze
brod umrze.
BRO (Or)
Bro symbolizuje wadz, pokj, sprawiedliwo; stracenie skazaca; potg, but, grob,
zemst; konflikt, wojn, wroga; zdecydowanie;
atak; obron; rze, wcieko, brutalno;
przebiego; braterstwo; strach;
mier; upy wojenne; zniszczenie, nieszczcie.
Zob. uk i strzay,. Maczuga, Miecz, Mot, N,
Tarcza, Topr, Trjzb, Wcznia.
Bro niechybna bogw i bohaterw, zazw.
wykuta przez boskich kowali zjawiska
przyrody: byskawica strzaa, chmura
tarcza, grzmot podwjny topr, burza
wz wojenny, ar soneczny pk strza itd.
Bro bohaterw i bogw przeciw smokom i
innym potworom uwzniolenie

i uduchowienie przeciw niskim instynktom,

nagannym popdom; odpowiednik i przeciwstawienie potwora symbolizujcego moce
zagraajce bohaterowi od wewntrz (pokusy,
podniety do grzechu, irracjonalne podania),
jak np. hem-niewidka, skrzydlate sanday,
czarodziejski sierp i tarcza z lustrzanej miedzi
Perseusza, trjzb Po-sejdona, mot Thora,
maczuga Heraklesa. laska Mojesza, miecz
Zygfryda, wcznia w. Jerzego, olifant Rolanda
itd.
Bro zwizana z pozycj a. charakterem
bstwa a. bohatera: bogowie nieba piorun;
bogowie Soca uk i strzay;
bogowie morza sie, trjzb; bogowie
kowale mot; krolow.e bero, laska, bicz;
ksita miecz, lanca, sztylet; wojownicy
lanca, m-ecz, i'uk i strzay; myliwi n.
sztylet, wcznia; zoczycy n; zbjcy
maczuga.
Bro zwizana z czterem.; ,,pierwiastkami":
miecz ogie; proca, arkan, lasso, bol
powietrze; trjzb woda; wcznia ziemia.
Walka wczni z mieczem ziemi z ogniem;
trjzba z proc trba powietrzna itd.
Bro obrona; napad, atak. Bro
antypotwr, ktry z kolei sam staje si potworem; narzdzie sprawiedliwoci narzdziem
ucisku; or przeciw wrogowi narzdziem
katowskim przeciw rodakom.
Bro narzdzie magiczne; zw. bro
wykuta ze szlachetnych metali odznacza si
miaa moc magiczn, np. pancerz Agamemnona (Iliada ii, 23 Homera), tarcza
Achillesa ozdobiona cudownymi paskorzebami przez Hefajstosa (Iliada 18, 479).
Wymiana broni midzy przeciwnikami bya
oznak zawartej przyjani: Teraz zamiemy
swe zbroje, aby i inni poznali, e uwaamy si
wzajem za druhw dziedzicznych po ojcach"
(Iliada 6, 229230, tt. Kazimiery Jeewskiej)
Glaukos i Diomedes.
Bro i ma opiewam" ac. Arma virumque
cano" 'orne czyny ma' bohatera, tj.
Eneasza (Eneida 1,1 Wergiliu-sza, t. T.
Karyowskiego). Canto 1'armi pietose e'l
Capitano" w. 'Wojn pobon piewam i
Hetmana' (Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona
1,1 Tassa, t. Piotra Kochanowskiego).
Mnego krla wiekopomne dziea... wspomni
Klio chtna" (Dzieo Boskie, albo Pieni
Wiednia wybawionego... 1.1 Wespazjana
Kochowskiego).

Bro przeciwiestwo prawa. Sileni leges

inter arma" ac. 'w szczku broni milkn prawa'
(Pro Mi/one 4,10 Cicero-na).
Bro przeciwiestwo sztuki. Przysowie
ac.: Inter arma sileni Musae 'w szczku broni
milkn muzy"; w czasie wojny twrczo
artystyczna schodzi na dalszy plan
Bro pokj. Przysowie ac.: Armis pacis
fulcra 'bro podpor pokoju', tj. sia zbrojna
gwarancj pokoju.
Szczk ora wojna. Czy myl si? Czy
to szczk ora? Nie myl si, to dwiczy b-o.
Mars nadchod' i nadchodzc daje znak
rozpoczcia wojny" (Fasti 5, 549 Owidiusza).
Bro odwrcona ku doowi, zwrcona ku
ziemi mier, aoba.
3ror. w symbolice judeo-chrzec.: Po-rwj Pan
e bro ': tarcz, i powsta mi na pomoc! Dobd
lancy i wczni, i zagrd drog przeladowcom
moim" (Psalm 34 23). ,,Przybierze zbroj
zapalczywo Jego i uzbroi stworzenie dla
pomsty ra wrogach. Oblecze jako pancerz
sprawiedliwo, a za przybic wemie sd
niezawodny, wemie prawo jako tarcz
niezwycion i zaostrzy srog gniew na oszczep
(...). Polec prosto strzay byskawic, i jak z dobrze nacignitego uku z obokw wypuszczone
bd" (Ks. Mdroci 5, '822). Rwnie Szatan
jest uzbrojony (Ew. wg uk. 11, 2122).
Bro w symbolice chrz.: tarcza wiara,
krzy; m-ecz sowo boe; uk modlitwa;
hem radzie a zbawienia; pas prawda i
miosierdzie; obliwe zapa apostolski,
wytrwao, pokora; kirys, pancerz
sprawiedliwo, czy.o. We-mijcie na si
zbroj bo (...), przepaszcie biodra wasze
prawd i oblkszy pancerz sprawiedliwoci, (...)
biorc tarcz wiary (...) wemijcie przybic
zbawienia i miecz ducha" (List w. Pawia do
Eflzjan 6, 1117).
,,Najpewniejsze bronie s narzdziami
nieszczcia" (Ksiga o Tao i cnocie jego 1,31
Lao Tzu).
Bro jego jest wrogiem swego waciciela
przysowie tureckie.
Bro tchrza trucizna" (Sicelides 5.3
Phineasa Fletchera).
..Wielka bro dalekosina atrament, we
wszystkich bitwach ludzi uczonych" (Bitwa
ksig, Przedmowa Jonathana Swifta).

Bro ostateczny argument krlw, ac.

ultima ratio regum. Napis na dziaach z brzu
umieszczany z rozkazu Ludwika XIV i
Fryderyka II Pruskiego.
Bro niewolnikw podstp. ,.Ty niewolnik. jedyna bro niewolnikw podstpy"
{Konrad Watlenrod, Powie wajde-toty 343
Mickiewicza).
Bro witych chytro. przebiego.
,,Prawda, sama dla siebie, nic bya nigdy cnot
dla papistowskiego kleru. Ojciec New-man mwi
nam, e byoby to zbyteczne;
e tylko chytro jest broni dan przez Niebo
witym, aby si ni mogli broni przed brutaln
msk si zepsutego wiata, ktry si eni i
wychodzi za m" (Recenzja z J. A. Froude'a
Historii Anglii od upadku Wolseya do klski
hiszpaskiej Armady Charlesa Kingsleya, 1864).
Bro dowcip. ,,Wrogiem jego byo
szalestwo, a broni dowcip" (inskrypcja na
tablicy ku czci W. S. Gilberta na Victoria
Embankment w Londynie, tekst Anthony Hope'a,
1915).
Bro Sztuka. Kunst isl Waffen" nm.
'Sztuka jest broni' dewiza twrczoci
pisarskiej (Friedrich Wolf, 1928).
Bro wola skierowana ku jakiemu celowi
(C. G. Jung).
Bro biaa sieczna a. kujca. Bro ognista
dawn. palna. Zawieszenie broni
zaprzestanie walki na jaki czas.
W marzeniu sennym: niebezpieczestwo;
spisek; (strzaa, wcznia, miecz, pistolet,
karabin itd.) fallus.
BRZOZA
Brzoza symbolizuje o wiata; ycie: mier;
pocztek, wiosn; mio, zacht miosn;
fallusa; maestwo, wesele, rodzin; sentymentalny wdzik, agodno; dziewczco.
niewinno, czysto, biao: wadz;
opiek; kar, chost: pacz, smutek: egzorcyzm; oczyszczenie: czysto, ani.
Brzoza pocztek, rozpoczcie, koyska,
Nowy Rok. Rzgami brzozowymi wyganiano
duchy Starego Roku nad kolebk Nowego,
nowo narodzonego. Lena brzoza najwczeniej
(jeli nie liczy krzewu bzu czarnego) pokrywa
si limi. Do 153 r. p.n.e. Nowy Rok
rozpoczyna si u Rzymian l marca, std gazki
brzozowe na

uroczystociach wprowadzania nowych konsulw. W pn. Europie drewnem brzozowym

czsto rozpalano nowy ogie" na pocztku roku.
Brzoza wadza. Rzymskie fasces, pki
brzozowych rzg liktorskich zwizanych
rzemieniami, byy symbolem wadzy najwyszych urzdnikw rz. Z plecionek z yka
brzozowego sporzdzano wizy, pta i tarcze.
Brzoza oczyszczenie, egzorcyzm. Rzgom
brzozowym
przypisywano
wasnoci
wypdzania duchw, a take ducha nieposuszestwa, samowoli, uporu; bito nimi
obkanych, aby wypdzi z nich demony, gdy
Koci rdw. wraz. ze w. Grzegorzem
Wielkim,
w.
Anzelmem,
Abelar-dem,
Tomaszem z Akwinu i Wincentym z Beauvais
utrzymywa (wbrew naukom Hipokratesa,
Arteusza, Soranusa i Galc-na), e obd to nie
choroba, ale optanie przez diaba.
Brzoza kara. Rzgami brzozowymi bito
niewolnikw, przestpcw, poddanych chopw
i, a. do XX w., uczniw i dzieci. Przysowia:
Rdk Duch wity dziatecz-ki bi radzi,
rdka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. Daj
jej ru, ale brzozowego zbij j, wychostaj
rzg. Poznasz si z pani Brzozowsk
dostaniesz baty. Brzoza to gorzkie drzewo
mdroci rzga uczy rozumu. Rzga
brzozowa eber nie
amie.
Brzoza opieka nad narodzinami, maestwem i zgonem, symbol ycia ludzkiego. Z
gazi
brzoz.y
Rzymianie
sporzdzali
pochodnie weselne, ktrych ogie przynosi
mia szczcie nowoecom. Atrybut skand,
bogini maestwa i rodziny, Friggi (germ.
Frei).
Brzoza w folklorze zachta miosna:
gdy dziewczyna dawaa chopcu witk brzozow, omielaa go do zalotw.
Biaa brzoza o uszczcej si poprzecznie
biaej korze dawne drzewo wite
reprezentujce o wiata. W Azji rodkowej, u
Sowian, zw. Rosjan dziewczco. wiosna,
niewinno, czysto, oczyszczenie. Zesp
piewu i taca Bieriozka" (ro. 'brzzka')
skada si z samych dziewczt. Nimfy
brzozowe wyobraano jako smuke dziewczta
o falujcych wosach. ,,Brzoza, biaa
kochanka" (Pan Tadeusz 3. 561 Mickiewicza).
W kraju modoci,

wie, gdzie brzozy jasnych s kochank

rde" (Beniowski l, 188 Sowackiego).
Dziewicze brzozy, srebrne kor (...). Cisza
opieszcza smuko drzew" (Dziewicze brzozy
l6 Leopolda Staffa).
Brzoza paczca smutek. ,,Paczce
brzozy, smutne drzewa (...), ktre li po to
snad odziewa, aby pakay z kad wiosn"
(Polska ziemia w obrazkach cz. I, 19 Teofila
Lenartowicza). ,,Brzoza naj-bojaliwsze i
najwytworniejsze z drzew" (Marzenie w czasie
babiego lata Jamesa Russella Lowella).
Mioty z gazek brzozowych ulubione
wierzchowce czarownic: ze duchy czepiaj si
gazek i chowaj pod listkami.
Brzoza amulet, obrona przed demonami,
zymi duchami, czarami. Koyski robiono
najchtniej z drewna brzozowego dla
odwrcenia urokw i ,,zego oka", a take
dziaa zych wrek. Szczcie przynosi
miaa ga brzozowa w domu, ga-zeczka
przy nakryciu gowy a. odzieniu. Belka a.
deska brzozowa oparta o dach obory lub stajni
wzmacniaa zdrowie i roz-radzaa bydo i
konie.
Brzoza ..oczyszczenie krwi". Biczowanie
si witkami brzozowymi w ani tureckiej,
fiskiej, rosyjskiej przypiesza krenie krwi.
BRZUCH (odek)
Brzuch symbolizuje obarstwo, aroczno,
smakoszostwo; gd, podliwo, zwierzco;
gruby materializm: regres, niedojrzao
duchow, gupot, z rad; lenistwo; morze;
czas: ycie, egzystencj;
matk; ciao (w przeciwiestwie do ducha),
cielesno, zmysowo, motor ruchu ciaa,
mio, grzech; wewntrznego czowieka;
rdo myli, umysu, uczono, laboratorium
alchemiczne, rozum; wspczucie, cnot;
prawd; sztuk; rodzin; bogactwo; wierzyciela;
mieszczastwo, konserwatyzm: okruciestwo,
dominacj; kastracj; bied; pokor; por.
Jaskinia.
odek uczono; prawda. W staroytnoci na Bliskim Wschodzie odek
uwaano za siedzib wiedzy, prawdy i mdroci.
Goy, trusty, wielki brzuch nagiego mczyzny (w plastyce buddyjskiej, zwaszcza

jap., wyobraajcej np. bogw szczcia)

przyja, spokj, pomylno, dobrobyt.
Brzuch znianie si, upokorzenie, pokora.
(Bg do wa:) Na brzuchu bdziesz si
czoga i proch bdziesz jad" (Gen. 3, 14),
Brzuch wydty wiatrem gupota. Czy
mdrzec odpowie pustym gadaniem i napeni
swj brzuch wschodnim wiatrem?" (Hiob
15,2). tj. srogim, suchym wiatrem pustynnym.
Jego brzuch ko soniowa pokryta
szafirami" (Pie nad pieniami 5, 14).
Miedziany brzuch Aleksander Wielki z
prorockiej wykadni Danielowej posgu ze snu
Nabuchodonozora (Daniel 2,32).
Brzuch gd; przyczyna wszelkiego za.
Nie masz nic bardziej psiego nad obmierzy
brzuch, ktry kae o sobie pamita, choby
nie wiem jak by zgnbiony, choby mia bl w
sercu" (Odyseja 7, 216 Homera). ,,Przez ten
brzuch przeklty ludzie maj ze troski, to on
kae si tua, mozoli i cierpie" (jw. 15, 344).
Ale nie oszukasz godnego brzucha, tej zmory,
ktra tyle za ludziom wyrzdza:
to dla niego wyruszaj na niespokojne morza
spoiste okrty, by w obce ziemie nie
zbrodni" (jw. 17, 228, t. Jana Parandowskiego).
Brzuch gd, bieda, podliwo, zwierzco, nienasycenie. Przysowia: Brzuch
sowami si nie nakarmi. Brzuch godny uszu
nie ma, tac. venter non habel aures.
Brzuch, odek bg. ,,odek to
najwikszy bg ze wszystkich" (Cyklop 334
Eurypidesa). Ich bogiem brzuch, a chwaa w
ich sromocie, ktrzy ziemskie rzeczy miuj"
(List do Filipian, 3,19). Przysowia: Brzuch za
boga. Pasibrzuch wierzy w brzuch.
Brzuch bestia. Przysowie gr.: Najgorsz
besti jest brzuch.
,,Dobrze uregulowany odek wielka
cz wolnoci", tac. magna pars liber-tatis est
bene moratus venter (Listy moralne do
Lucyliusza 123,3, cytowane w Prbach 3,13
Montaigne'a).
Burczy mi w brzuchu czuj gd. Wic
chleb i krzta soli odek, kiedy burczy, te ci
zadowoli", tac. cum sale panem latrantem
stomachum bene leniet (Satyry 2,2,1718
Horacego, t. Jana Skow-skiego).

Mie strawny odek by nieczuym na

przymwki, kpiny, obelgi. Aby to wytrzyma
trzeba by odwagi Katona lub odka Cicerona"
(Ksztacenie mwcy 6,3,112 Kwintyliana).
odek agodny wierzyciel. ..odek (...)
nie jest natrtnym wierzycielem i zadowala si
maym, pki dajesz mu tylko to, co mu
potrzebne, a nie tyle, na ile ci sta" (Listy 2.
9,11 Seneki Ml.).
Brzuch mistrz sztuki i szafarz geniuszu",
c. magister artis ingenique lar-gitor venter
(Satyry. Prolog 10 Persjusza). Przysowie:
Brzuch uczy wszystkich kunsztw. Przysowie
ang.: Brzuch uczy wszelakiej sztuki.
Rzeki z ywota Duch. (Jezus mwi:) Jeli
kto pragnie, niech do mnie przyjdzie a pije. Kto
wierzy we mnie, jak mwi Pismo, z ywota jego
rzeki wody ywej popyn. A mwi o Duchu"
(Ew. wg Jana 7, 379), powoujc si na
Izajasza: \ bdziecie czerpa z radoci /c
zdrojw zbawienia" (12,3).
Suy brzuchowi y dostatnio, bogato,
dobrze. ..Tacy bowiem nie su Panu naszemu,
Chrystusowi, ale brzuchowi swemu" (List do
Rzymian 16. 18).
odek wewntrzny czowiek. ..Umocnieni w wewntrznym czowieku" (List do
Efezjan 3. 16).
Leniwy brzuch leniuch. Kreteczy-cy
zawsze kamcy, ze bestie, brzuchy leniwe" (List
do Tytusa 1,12. przypisujcy to powiedzenie
Epimenidesowi; inni uwaali, e powiedziaa tak
Medea. ona Ja-zona). Nie powinien przehula
leniwy brzuch tego, czego si dorobi pracowite
donie" (Niemcy. Ba zimowa l 10, 34
Heinricha Heinego).
Peen brzuch lenistwo. Plenus venter non
studet libenter ac. 'peny brzuch niechtnie
studiuje; najedzonemu nauka nie idzie do
gowy'.
Brzuch, odek ciao miertelne, podlegajce rozkadowi, materialne, jako przeciwiestwo ducha, mzgu, ust, mowy. (Anio
mwi:) We ksik (prorock) i zjedz j, i
spowoduje zgorzknienie twego odka, lecz w
ustach twoich bdzie sodka jak mid. (...)
Musisz znowu prorokowa narodom" (Apok. 10,
911).
Pusty odek cnota. ..Pusty odek to jedyny sposb zachowania cnoty" (Listy
22, 11 w. Hieronima).
Brzuch przez okultystw wizany z
gwiazdozbiorem Panny (Virgo).
Brzuch,
wntrznoci

laboratorium
alchemiczne, gdzie odbywa si transmutacja metali.
Brzuch kastracja. W Starym i Nowym
wiecie rozpowszechnione byy mity o zbatych
pochwach (c. vagina denta-ta), rzekomo
odzwierciedlajce mskie obawy kastracyjne,
czce si z wyobraeniem brzucha jako
siedliska przeraajcej arocznoci, stugowej
hydry godowej.
Brzuch matczyne ciepo, matczyna opieka;
potrzeba ochrony i czuoci; dominacja (matki,
ktra ywi i pieci potomka, ale chce
powstrzyma rozwj jego osobowoci na
poziomie dziecka); straszliwe pochanianie,
poeranie.
Brzuch obarstwo. ,,Saby to rycerz, co
tego paducha nie moe zwalczy, mierdzcego
brzucha. Dla pana brzucha, pana tak hojnego,
sia nam ginie, co jest przystojnego"
(Apoftegmata. Trzewy a pijani-ca 458
Mikoaja Reja). Paduch otr, nicpo.
Wtpia, wntrznoci motor ciaa. To
wtpia nogi wodz, a nie nogi wtpia" (Don
Kiszot 2,34 Cervantesa, t. A. L. i Z. Czerny; wg
Talmudu, Genesis Rabbah 70,8) Sanczo

Pansa.
Brzuch zadowolone z siebie mieszczastwo; rodzina; bogactwo. ,,Sdzia z
okrgym brzuchem, na kaponach spasy (...)
zda mdrych peny i nowych przykadw" (Jak
wam si podoba 2,7 Szekspira, t. L. Uiricha).
ono czas. Jest jeszcze w onie czasu
wiele wydarze, ktre si maj narodzi" (Otello
1,2 Szekspira) Jago.
Brzuch zegar. Przysowie: Brzuch
(godny) najpewniejsza zegar.
odek wisielec; niedbalec. Wszyt-ko
pracuj na ci. wisielaku odku, rce, a ty
sam niedbay" (Pie szeciu panien... 823
Zbigniewa Morsztyna).
odek rdo myli. Myl zaley
cakowicie od odka, ale mimo to ci, co maj
najlepsze odki, nie s najlepszymi
mylicielami" (Myli C.I.C. abbe de Saint-Pierre'a).
odek grb, grobowiec. Ma pikny grb
we wdzicznym odku Epikura-

-znawcy i dla takiego grobu powinien by

chtnie umrze" (Dysertacja na temat
pieczonego prosicia Charles Lamba).
Brzuch spryna ycia. Spryno ycia,
wielowadny brzuchu, co ziemi ca
utrzymujesz w ruchu" (Oda do brzucha l2
Kantorberego Tymowskiego).
odek gruby materializm. Mj odek
nie ma wiele zrozumienia dla niemiertelnoci"
(Obrazy z podry Heinricha Heinego).
,,Zdrowy odek to na pewno konserwatysta. Niewielu radykaw cieszy si dobrym trawieniem" (Not Books. Mind and
Matter. Indigestion Samuela Butlera).
Brzuch Parya, fr. le yentre de Paris
nazwa dzielnicy dawnych Hal paryskich, tytu
powieci (1873) Emila Zoli.
Brzuch zy doradca (przysowie).
Do gry brzuchem lee prnowa, bki
zbija.
Dziur w brzuchu wierci domaga si
czego uporczywie, nalega, zanudza.
Ma co w odku co go drczy, co mu
dolega.
Oszuka odek chwilowo, byle czym
zaspokoi gd.
Przysowie szkockie: Popdliwe odki
skracaj modlitwy (zmawiano przed posikiem).
Przez odek do serca (wzbudza
uczucie) za pomoc dobrej kuchni, dobrego
stou.
Pusty odek cikie brzemi (przysowie irl.).
Strusi odek zdrowy, silny, wszystko
trawicy.
odkowa si zoci si, irytowa
si.
Brzuch: jeli wski mio, smutek;
szeroki buczuczno; gruby zmysowo; wklsy zrczno, spryt, smykaka do interesw; wochaty poszukiwanie
przygd.
W marzeniu sennym: postawa regresyw-na,
ch powrotu do macicy, do ona matki,
niedojrzao duchowa, przeszkody w rozwoju
uczuciowym.
BYK (Bydo domowe)
Byk jest symbolem Soca, ognia; Ksiyca;
Ziemi;
wiata
podziemnego;
deszczu,
grzmotw; si opiekuczych, ofiary; mierci,
milczenia; czystoci: cierpliwoci; po

koju; zboa, obfitoci, bogactwa; mskoci:

czowieka 30-letniego; ywego bohatera (w
przeciwiestwie do wa, wyraajcego
bohatera zmarego, chtonicznego);
si ywotnych, chuci, podnoci; siy, potgi,
energii, odwagi w boju, furii, dzikoci.
Byk jest mskim symbolem Soca; rogi
byka (wou, krowy) to uk strzelajcy promieniami sonecznymi. Egipski byk Mer-wer
zwizany by z bogiem Soca Ra (Re) w
Heliopolis. Na rzebach i freskach przedstawiano go z tarcz soneczn midzy rogami.
Hathor, czczon w caym Egipcie bogini
nieba,
uosobienie
Wielkiej
Macierzy,
wyobraano w postaci krowy, a pniej kobiety
z gow (lub tylko uszami czy rogami) krowy i
tarcz soneczn na gowie; zob. Zoto (Zoty
cielec). W swojej pierwotnej, sumeryjskiej
postaci babiloski bg Marduk (etymologicznie
Amar-utu-k 'mody byk Soca') by
chtonicznym
aspektem
boga
Soca.
Fenickiego Baala czczono pod postaci byka
(por. Ex. 32, 4, Psalm 105 19), podobnie
perskiego Mitr. Liczne s zwizki z bydem
greckich bogw i bohaterw sonecznych, np.:
Zeusa z Europ, Heliosa, Apolla i Geryona ze
stadami witego byda, Minosa z Pasi-fae,
bykiem Posejdona i Minotaurem, He-raklesa,
poskromiciela byka kreteskiego, Odyseusza z
bydem Heliosa (Odyseja 12);
lo zmieniona zostaa dla niepoznaki przez
Zeusa w bia jaowic. W zwierz ofiarne,
wraz z osem przedstawiany by przy obie w
scenach Narodzenia, w czasie przesilenia
zimowego.
Stada byda w mit. gr. oboki, stada
Soca, dajce ludziom oywcze mleko
deszcz.
W jedna z czterech twarzy biblijnego
cheruba (Ezechiel l, 10). emblemat ewangelisty
ukasza, gdy ewangelia jego zaczyna si od
zoenia ofiary przez kapana Zachariasza;
rwnie dawny emblemat w. Leonarda,
Sylwestra* Medarda i Julii.
Byk mskim i eskim symbolem Ksiyca.
Pasterze sumeryjscy z Ur czcili boga Ksiyca.
Nama-Sm. wyobraajc go sobie jako modego,
jurnego byka z byszczcymi oczami,
biegajcego
po
nocnych
pastwiskach
nieboskonu. Rogi byka to sierp modego
Ksiyca (w krajach poudniowych zwrcony
rogami do gry);

byk ksiycowy zwizany z morzem (przypywy

i odpywy), Posejdonem, z boginiami (wpyw na
menstruacje kobiet): Her, Aten, Demeter,
Afrodyt, Urani.
Byk ziemia i wiat podziemny. Olbrzymi
byk babiloski ze skrzydami i brodat gow
ludzk, przewodnik dusz zmarych, wyobraany
na
paskorzebach
i
posgach,
ktre
umieszczano u wejcia do paacw, aby ich
strzeg przed innymi potworami. Czarne byki
skadano w ofierze podziemnym bogom
podnoci i zboa.
Byk burza i wicher. Sumeryjski bg Iszkur,
uosabiajcy potg zjawisk atmosferycznych i
opiekujcy si pasterstwem, zwany by
,,zwierzem niebiaskim, wielkim bykiem".
Byk sia i podno. Sumerowie uywali
czsto w stosunku do bogw okrele: .jurny
byk", ,,grony byk", ,,dziki byk". Wdz
niebiaskich bogw Sumeru, Enhl, przemienia
si w nieokieznanego byka, rzuca si na dzik
krow rzek Tygrys i napenia j sodk,
yciodajn wod. Bg Nilu Hapi (gr. forma:
Apis) czczony by w Memfis pod postaci byka
ju. za czasw l dynastii egip. (XXIX XXVII
w. p.n.e.). Byk by skadany w ofierze (zw.
biay byk albo w) Zeusowi Chthoniosowi, a
take skand, bogu podnoci i pokoju Freyrowi,
dawcy deszczu i urodzaju. Pozostaociami
dawnych rytuaw podnoci s zapewne
wszystkie zabawy" polegajce na szczuciu,
dranieniu i zabijaniu bykw, poczwszy od
walki bykw, sportu Celtiberw (staro. mieszkacw Pwyspu Pirenejskiego, napywowych
Celtw zmieszanych z miejscow ludnoci
iberyjsk) z czasw sprzed wojen punickich
(dzi sport widowiskowy Hiszpanw i in.),
skomplikowanych skokw przez byka i
akrobacji znanych z freskw kultury egejskiej na
Krecie, a do szczucia psami uwizanego byka
(ang. bull-bait-ing) a. pogoni mieszczan z
maczugami za bykiem (ang. bull-running),
sportw popularnych w Europie przez stulecia
(w Brytanii wzbronionych ustaw parlamentu od
1835). Zob. Nago (Obnaenie si przed
bogiem).
Stada byda w staroytnoci bogactwo (z
la. pecus 'bydo , trzoda' pochodzi pecunia
'majtek; pienidze; monety;
bogactwo'), duma posiadajcych je bogw.

Byk (Taurus) gwiazdozbir rwnikowy w

Polsce widziany jesieni i zim, znak zodiaku,
eski, zimny, suchy, niepomylny, rzdzony
przez planet Wenus, symbol potgi pracy,
zmysowoci,
potrzeby
rozkoszy;
kolor
czerwonopomaraczowy, pierwiastek" ziemia.
Wyobraany Jako eb byka, a w uproszczeniu
trjkt z rogami a. owal z sierpem Ksiyca.
Dojna krowa rdo duego i staego
dochodu.
Zabicie tucznego cielca rado z przybycia
podanego gocia, przyjcie go wszystkim, co
si ma najlepszego; z biblijnej przypowieci o
synu marnotrawnym i ojcu cieszcym si z jego
powrotu (Ew. wg uk. 15, 23).
wita krowa indyjskie bydo domowe,
ktrego wg przepisw hinduizmu nie wolno
zabija ani spoywa (ale wolno uywa do orki
i korzysta z jego nawozu) przen. osoba, ktrej
nie wolno krytykowa.
W pracowito; pracowity, cierpliwy jak
w; haruje, pracuje, orze, tyra
jak w.
W co ogromnego, cikiego, oczywistego, dobrze widocznego. Swko wyleci
wrblem, a wrci woem. Co stoi jak byk
(w) jest wyranie, czytelnie napisane,
wydrukowane.
W milczenie. W przemwi (ac. bo
locutus est) rzymska legenda gosi, e w
raz uratowa miasto, powiedziawszy ludzkim
gosem, e nieprzyjaciel si zblia; por. Osio
(Olica Balaama). Koledzy studenci fakultetu
Alberta Wielkiego u dominikanw w Kolonii
nazywali Tomasza z Akwinu ,,niemym woem"
z powodu jego maomwnoci.
Byk grona dziko. ,,Obiegy mnie byki
Baszanu. Rozwary na mnie swe paszcze jak
lew, co szarpie i ryczy", (Psalm 21 1314),
std przysowie: Rycze jak byk z Baszanu.
Suchajcie tego sowa wy, krowy baszaskie
(wystpne niewiasty sama-ryjskie), ktre
uciskacie ndzarzy" (Amos 4,1). Przysowie tac.
(z ok. r. 1000 n.e.):
Bg daje rozhukanym bykom krtkie rogi, tzn.
ludzie porywczy, impulsywni, popdli-wi, daj
si szybko okiezna.
Czarny w (czarna krowa) bieda,
niebezpieczestwo, staro i mier. Przysowia: Domylisz si, gdy czarny w na

nog ci nastpi. Czarna krowa go przydeptaa

jest chory albo konajcy. W rdw.
przedstawiano mier jadc na czarnej krowie.
Czarny byk (w) powicany by Plutonowi (a
biay Jowiszowi).
Byk bd. Strzeli, paln byka: v-slangu
amer.-ang. to shoot the buli dosl. 'strzeli
byka; gada gupstwa'.
Bydl, bydlak (l.mn. bydo) o czowieku
godnym pogardy, chamie lub o bezmylnym.
gupim,
pijaku.
,.Bydo
bezro-zumne,
zrodzone na schwytanie i zagad" (2. Lisi w.
Piotra 2, 12).
Byk uwizany do dzikiego figowca
ujarzmienie chuci; czowiek wyleczony z ro/pusty (figowiec oznacza tu maestwo!).
W krtka pami, tpota. Przysowia:
Zapomnia w jak cielciem bu. al krowy
po cielciu krtko trwa. ..Wnet poszed za ni,
jak w gdy go na rze wiod" (Ks.
Przypowieci 7, 22).
Ciel pokora, sprytna ulego: Pokorne
ciel dwie matki ssie.
Ciel niedojrzao, niewinno; tchrzostwo; typowe zwierz ofiarne; (niekiedy,
zamiast wou) atrybut ewangelisty ukasza.
Ciel gapiostwo, bezmylno: Patrzy jak
ciel na malowane wrota.
Krowa w marzeniu sennym: (tusta) obfito; (chuda) gd (Gen. 41, 2532).
W heraldyce: odwaga, wspaniaomylno,
potga, suba: eb byka: rozumna sia.
Bstwa zwizane z bykiem: Agni. Apis,
Dionizos, Dyaus (Ojciec Niebo w mit. wedyjskiej), Herakles. Indra, Zeus, Kali. Marduk. Atena. Minotaur, Merwer (Nemur.
Mnevis), Mitra, Nebo, Posejdon, Ra, Sin
(mczopotamski bg Ksiyca, sumeryjski
Nanna), Siwa, Tantal, Telamon, Thor i inni.
Bstwa zwizane z krow: Atena. Bri-ghid
(stara bogini celtycka schrystianizowa-na jako
irlandzka w. Brygida), Hathor, Hera, Izyda.
Neftys (siostra Izydy, ona Seta), Nut (egip.
Niebo), Toth i in.
CEDR
Cedr symbolizuje potg, si, wytrzymao,
wytrwao, stao; ozdrowienie, odporno,
niezniszczalno: wznioso, godno, dum,
krlewsko, imperium, majestat. szlachectwo;
pikno, aromat; urod

msk, podno; sprawiedliwo, ask: dobrobyt; "zob. Hizop.

Cedr libaski, dugowieczny, zimozielo-ny.
iglasty potny olbrzym 2540 m wys., z
charakterystyczn pitrow, pask koron o
lekkim, wonnym, trwaym, odpornym na
wilgo i szkodniki drewnie, tworzy lasy na
wielkich przestrzeniach podgrskich i grskich
Azji Mniejszej i Syrii (gry Libanu); na
Bliskim Wschodzie i w Egipcie uywany od III
tysiclecia p.n.e. do budowy wity, paacw,
mebli i rzeb kultowych tak szeroko, e ju w
staroytnoci znacznie uszczuplono jego
drzewostany (dzi zostay tylko szcztki). Std
rado cedrw i jode z upadku krla Babilonu:
..Odkd ty lege, nikt nie przychodzi, aby nas
cina" (Izajasz 14, 8).
Cedr na Bliskim Wschodzie emblemat
krlewskoci.
godnoci,
wzniosoci,
wytrzymaoci,
aromatu;
najpotniejsze
drzewa Biblii: olbrzymie cedry boe" (Psalm
79 11), chwaa Libanu" (Izajasz 35.2; 60.13).
gwny budulec domu Dawidowego i wityni
Salomona (2 Ks. Kronik 2, 34). Dom lasu
Libanu" sala kolumnowa paacu Salomona
przypominajca las cedrowy (3. Ks. Krl. 7,2).
W Mezopotamii cedr by powicony sumeryjskiemu Ea. bogu rzemios i mdroci, asyrobabiloskiemu Enki, czony jako krl drzew
z lwem, krlem zwierzt, i orem, krlem
ptakw. ..Tak cedr pod ostrzem siekiery upada,
ten, co osania ksicego ora. w ktrego
cieniu dumny lew spoczywa. drzewo Jowisza
swym szczytem przechodzi" (Henryk VI, cz. 3
5,2 Szekspira. t. L. UIricha).
Cedr czowiek sprawiedliwy. ,,Sprawiedliwy (...) rozmnoy si jak cedr na
Libanie" (Psalm 91 13).
Cedr trwao, niezniszczalno. Jahwe
przykazuje Mojeszowi uywa drewna cedru
(obok karmazynu i hizopu) do oczyszczania
trdowatych (Lev. 14*4) i do przygotowania
wody oczyszczajcej (Num. 19,6);
odporno drewna cedru ma przenosi si.
dziki magii sympatycznej, na ciao trdowatych.
Cedr potga, sia. stao, odporno.
..Krzaki z nas tylko, mj Marku, nie cedry ani
olbrzymy z kociami cyklopw" (Tytus
Andronikus 4,3 Szekspira, t. L. UIricha). ..Jest
czowiek stay by

cedrowe drzewo, nie nakrzywi si w prawo ni w

lewo" (Zwierciado 2,221 Mikoaja Reja). Stoi
niewzruszony cedr na twardej ziemi, cho na
Eol szturmuje wiatry potnemi" (Wiersze 1,25
Adama Na-ruszewicza).
Cedr uroda mska. ,,Posta jego jako
Liban, wyborny jak cedry" (Pie nad pieniami
4,15) o Oblubiecu. Arcykapan Szymon by
jak szczep cedru na grze Libanu" (Eklezjastyk
50. 13).
Cedr pikno i podno. Powicany
bstwom podnoci : wojny, jak Isztar, bogom
wegetacji, jak Ozyrys. Jak pikne przybytki
twoje, Jakubie, i namioty twoje, Izraelu! (...) jak
cedry przy wodach! Popynie woda z wiadra
jego, a potomstwo jego wzbierze w wody
wielkie" (Num. 24, 5-7).
Cedr ycha. Wyniosy cecr libaski
grujcy nad wszystkimi innymi cedram',
jodami i jaworami, zosta przez Boga oddany na
pastw okrutnym drwalom, ktrzy go cili i
rozrbali (Ezechiel 31); alegoria cedru dotyczy
Asyrii, niedawno jeszcze potnej, ale ju
upadej; to samo czeka ma Egipt. Sd boy nad
pych: cedr jednym z przykadw wszystkiego,
co pyszne i harde, i co bdzie ponione (Izajasz
2, 1119).
Cedr w tradycji chrzecijaskiej atrybut
Chrystusa, a rdw. liekiedy te Marii Panny, co
opierano na sowach Mdroci:
Wyniesiona jestem w gr, jak drzewo
cedrowe na Libanie" (Eklezjastyk 24, 17).
Cedr olbrzym, wieszcz. Cedr nie ogrody,
lecz pustynie rodz: prnia koysk
olbrzyma; wielcy-poeci... dopiero przychodz,
kiedy ich nie ma!" (Tyriej III, 107110
Norwida).
Szyszka cedru amulet chronicy zdrowie.
Z szyszek wytaczano olej, ktrego, wraz ze
som cedrow, uywano do balsamowania
zwok i jako rodka przeciw blowi zbw.
Egipcjanie stosowali do balsamowania rwnie
wiry cedrowe.
Li cedru (w jzyku kwiatw): Myl o
mnie. yj tylko dla ciebie.

zwierzta" (Homer), dzikie ycie, dzik

namitno, zwierzc chu, brutaln si,
okruciestwo, barbarzystwo; (dzik) mdro,
chytro; tyrani, przemoc, jedca na koniu;
ciao i ducha; zwierz w czowieku, sprzecznoci
duszy ludzkiej, konflikt midzy instynktem i
rozumem, nisze instynkty nie dajce si do
koca poskromi.
Centaury, gr. kentauroi, w mit. gr. plemi
dzikich istot, koni z gow i torsem czowieka
(byy te i centaurzyce) zamiast koskiego ba z
szyj, zamieszkaych w lasach i grach Tesaiii,
Elidy i Arkadii, symbol dwch natur czowieka,
poczenia sprzecznych si; mit przejty ze
Wschodu, powstay prawdop. z opowieci c
egzotycznych ludach uywajcych ko; pod
wierzch, co dla nienawykych oczu musiao by
obyczajem nad wyraz osobliwym i cudacznym.
Centaury gwatowno potokw lawin
grskich. (Tesalczycy) przed pierwszym
szykiem id, gdzie wczni las byska, jak
centaury, synowie chmury, gdy z urwiska
stromego schodz, Otrys nien i Homol
rzucajc w szybkim pdzie" (Eneida 7, 6736
Wergiiiusza, t. T. Kary-owskiego).
Iksjon mord, buta, bezecestwo; pokuta,
mki piekielne. W m't. gr. Iksjon zabi tecia,
gdy ten upomnia si o wiano nalene crce;
zaleca si do Hery, maonki Zeusa; ten za
zudzi Iksjona obokiem Nefele, ktry przybra
ksztat bogini; ze zwizku tego zrodzimy si
centaury. Gdy Iksjon chwali si swym sukcesem
u Hery, Zeus strci go do Tartaru. gdzie
wpleciono pyszaka w wiecznie obracajce si
koo ogniste.
Centaur Chiron (gr. Chairon) p'a-wo,
mdro, uczono; zielarstwo; muzyka;
ucznictwo. Jeden z dwch centaurw (drugim
by Folos) c.eszcych si dobr opini,
nauczyciel Asklepiosa. wychowawca Ach-llesa
i Jazona, przyjaciel Peleu-sa (ktremu pomg
zdoby nimf morsk Tetyd) i Heraklesa. ktry
go niechccy zrani zatrut strza. Chiron. nie
mogc wytrzyma blu (a. znudzony dugim yciem), zrzek si niemiertelno- na rzecz
Prometeusza. Umieszczony na niebie jako
gwiazdozbir Strzelca.
CENTAUR
Centaury symbolizuj chmury, oboki, rumaki Centaur Folos (gr. Ph/os) gocinno,
niebieskie; gwatowno lawin i strumieni prawo. Prawdop. inna wersja mitu
grskich; ywotno; mier; dzikie

o Chironie. Zgin od zatrucia si grotem

strzay Heraklesa, gdy wyciga j z rany
innego centaura.
Centaur Eurytion dziko, pijastwo;
w mit. gr. centaur, ktry na uczcie weselnej
Pejritoosa i Hippodamei da sygna innym
centaurom do porwania i zgwacenia panny
modej i innych obecnych dam, co dao
pocztek walce spokojnych zazwyczaj Lapitw
z
centaurami,
tj.
Cen-tauromachii,
symbolizujcej zwycistwo cywilizacji nad
barbarzystwem (centaurw pobito i zmuszono
do opuszczenia Tesaiii).
Centaur sia kosmiczna; instynkt, podwiadomo; istota, ktr cakowicie owadny
niskie instynkty, przeciwiestwo rycerza, Ateny
(Minerwy);
brutalno,
barbarzystwo,
niegocinno, bezprawie; Nes-sos centaur
zabity zatrut strza przez Heraklesa, gdy w
jego obecnoci, oddzielony od niego tylko
strumieniem,
usiowa
zgwaci
nowo
polubion on bohatera, Dejanir.
Centaury cignce wz Dionizosa dionizyjskie pijastwo i rozpusta.
Centaur w chrz. niemoralno, cudzostwo; herezja, diabe.
Centaury przemoc, tyrania. W sidmym
krgu pieka centaury strzeg potpiecw,
ktrzy uywali przemocy wobec blinich:
Tysic ich uki nad fos napina i godzi w
dusz, co si z krwi wychynie" (Boska
Komedia, Pieko 12, 734 Dantego. I. E.
Porbowicza).
Centaury nieposkromiona dza. Od
gry s to kobiety, lecz w d od pasa
chutliwe centaury" (Krl Lear 4.6 Szekspira, t.
J. Paszkowskiego). W mit. gr. Eros. bg
mioci, uywa centaurw jako wierzchowcw.
Moralny centaur maestwo, mczyzna i
kobieta. ,,Mieszkaniec Wschodu (...) czemu
nie wie, jak giaury, dwojga dusz w stada
w moralne centaury?" (Don Juan 5.158 Byrona.
t. E. Porbowicza).
Centaur dzika mdro. Jest serca kraj
(...) gdzie Centaur dzikiej naucza mdroci"
(Jest serca kraj... l2 Tadeusza Miciskiego).
Centaur jedziec z. koniem. Sobieski to
niemal centaur, tak bardzo wyobraamy go
sobie zronitego z koniem, onierz, rycerz,
kawalerzysta" (Marysienka Sobieska T. Boyaeleskiego).

Centaur gwiazdozbir nieba pd., w

Polsce niewidzialny, zawierajcy najblisz
Soca gwiazd Proxima Centaur! i trzeci
pod wzgldem jasnoci gwiazd na niebie
alf Centaura. Zob. te uk i strzay (Strzelec).
W heraldyce: bohaterstwo na polu walki,
CHLEB
Chleb symbolizuje ciao bstwa; ofiar skadan bstwu; podno; wiato, mdro;
prac; umiarkowanie; gocinno; samotno;
utrzymanie, byt, zarobek, pienidze, to, co
niezbdne do ycia; poywienie ubogich,
niewolnikw, pustelnikw, winiw;
zob. Zboe.
Chleb podstawowym poywieniem czowieka
od czasw przedhistorycznych, produkowany
przez niego w modszej epoce kamiennej,
prawdop. od ok. 12000 lat, w postaci plackw z
mki i ruty pieczonych na rozgrzanych pytach
kamiennych w popiele; zapewne Egipcjanie
pierwsi nauczyli si wiadomie podnosi
gbczasto i pulch-no chleba przez
wzbudzanie fermentacji.
Chleb powszedni codzienne, zwyke,
niezbdne poywienie, podstawa utrzymania
czowieka, zjadacza chleba"; przen. rzecz
codzienna, zwyka, pospolita. Przed-niejsze
potrzeby ycia ludzkiego: woda, chleb, odzienie
i dom" (Eklezjastyk 29,28). Chleba naszego
powszedniego daj nam dzisiaj" (Ew. wg Mat.
6,12). Panem et cir-censes ac. 'chleba i igrzysk'
w tym, ju dawniej znanym hale, streszcza
Juwe-nal (10,81) dania ludu rz. (czasw cesarskich). ktry przecie niegdy wsprzdzi
pastwem. ..Dla chleba, panie, dla chleba!"
(Dla chleba 9 Michaa Bauckiego).
Poywa chleb w pocie oblicza swego
zaspokaja swe potrzeby kosztem wielkiego
trudu, cikiej pracy; wg Gen. (3.19).
Chleb boleci w Biblii poywienie
zdobyte znojn prac (Psalm 126 2).
Laska chleba" podpiera siy czowieka.
(Mwi Pan:) Wypuszcz na nich ze strzay
godu (...) a poami u was lask chleba"
(Ezechiel 5.16).
Syto chleba jedna z nieprawoci
Sodomy. Taka bya nieprawo Sodomy (...):
pycha, syto chleba, dostatek i prnowanie jej
i crek jej, a rki ndzarzowi i ubogiemu nie
podaway" (Ezechiel 16,49).

Chleb ofiarny, pokadny, chleb oblicza, chleb

ycia: typowa ofiara skadana bstwu w wielu
religiach staroz. Bliskiego Wschodu i w
Egipcie. U ydw chleb niekwa-szony, przany.
w wito Przanikw (Ex. 12,15). (I rzek
Pan:) Upieczesz 12 biaych chlebw i pooysz
przed Panem na stole szczerozotym (...) aby by
chleb na pamitk obiaty Paskiej" (Lev. 24,
57). Pierwszy bochenek nowego zbioru
ofiarowywano Demeter; na pogrzebach bogom mierci, duszy zmarego, w Egipcie
bogu Soca.
Chleb niebieski, chleb Nieba, chleb aniow,
mocarzw manna, ktr Izrael-czycy jedli na
pustyni przez czterdzieci lat. ..dali (...) i
chlebem niebieskim nasyci ich (Pan)" {Psalm
104 40).
Spoywanie chleba-ciaa bstwa, np. bstwa
zboa,
urodzaju;
mityczny
pokarm
zapewniajcy uczestnictwo w potdze bstwa;
w okresie dorocznej mierci bstw wegetacji,
jak babilosko-asyryjskiego Tam-muza a.
frygijskiego Attisa. nie wolno byo mle zboa,
aby nie szarpa ciaa boga.
Chleb Paski, (ze) stou Paskiego, chleb
aniow, niebieski, mistyczny, amanie chleba
w Kociele rz.-kat. eucharystia, komunia,
sakrament ciaa (i krwi) Chrystusa obecnego w
postaci chleba (i wina). Jezus: Jam jest chleb
ycia" (Ew. wg Jana 6,35).
Rozmnoenie chleba w Biblii Ew. wg
Mat. 14,13: 15.32.
Chleb ywota i zrozumienia w Biblii
mdro, ..(Mdro) jak czcigodna matka (...)
nakarmi go chlebem ywota i zrozumienia"
(Eklezjastyk 15.23).
Chleb utrapienia, paczu w Biblii
zgryzota, troska, zmartwienie. ..Wsadcie tego
ma do ciemnicy, a ywcie go chlebem
utrapienia i wod ucisku" (3. Ks. Krl. 22.27).
..Dokde (...) bdziesz, nas karmi chlebem
paczu?" (Psalm 79 6).
Chleb kryjemy, poktny. poktnie jedzony
w Biblii przyjemno zakazana. ..Pani
Gupota rzeka do gupiego:
"Wody kradzione sodsze s. a chleb kry-jomy
smaczniejszy"" (Ks. Przypowieci 9.H).
Chleb bezecestwa, bezbonoci w Biblii
pokarm, przen. sposb ycia, zachowania si
niegodziwcw. ..Jedz chleb bezbonoci i
wino nieprawoci pij" (Ks. Przypowieci
4.17).

Chleb lenistwa w Biblii poywienie nic

zapracowane. (Dzielna kobieta) czuwa nad
biegiem spraw domowych i nie jada chleba
lenistwa" (Ks. Przypowieci 31,27).
Chleb kamstwa w Biblii kamstwo.
fasz. ,,Sodki jest czowiekowi chleb kamstwa,
a potem napeni si piaskiem usta jego" (Ks.
Przypowieci 20,17).
Chleb i wino w Biblii bogosawiestwo, gocinno, Melchizedech, krl
Salemu, wynisszy chleb i wino, bo by
kapanem Boga, bogosawi Abramowi" (Gen.
14,1819); ofiara dla duszy zmarego, stypa,
chleb aobny; zob. wyej Chleb Paski.
Chleb w Biblii pienidze, inwestycje.
Rzucaj chleb swj na wody pynce, bo po
dugim czasie znajdziesz go" (Eklezjastes 11,1);
rzucaj ziarna ryu na wody wezbranego Nilu, a
ziarno wzejdzie we waciwym czasie; wkadaj
kapita
w
dugofalowe.
ryzykowne
przedsiwzicia, a zyskasz. na tym; wspieraj
ubogich, a ofiara zwrci ci si stokrotnie.
amanie chleba staroz. rytua pogrzebowy:
ofiara skadana bogom podziemnym w imieniu
zmarego; amanie si chlebem z kim
symbol zayoci, przyjani, gocinnoci.
Chleb i sl w staroytnoci na Wschodzie
jedzono chleb z sol przy lubowaniu a.
przysidze. Sowiaski emblemat gocinnoci:
wita chlebem i sol.
Chleb atrybutem Abdiasza (rzdcy domu
Achabowego), ktry ukry stu prorokw w
jaskiniach przed gniewem Jezabel i ywi ich
chlebem i wod (3. Ks. Krl. 18.4). Bochenek
chleba bywa atrybutem w. Dominika: trzy mae
bochenki w. Marii Egipcjanki; z wem
wysuwajcym si z bochenka w.
Benedykta; przynoszony przez psa atrybut
w. 'Rocha; przynoszony przez dziecko
atrybut w. Feliksa kapucyna. Bochenek chleba
przynosiy ptaki witym Antoniemu, Benedyktowi, Pawowi pustelnikowi, w. Ka-syldzie.
Bg zmieni bochenki chleba w re, aby ukry
przed mem w. Elbiety z Turyngii jej
kamstwo, gdy wbrew jego zakazowi niosa w
zawinitku chleb ubogim.
Gorzki chleb wygnania (je w strapieniu)
(Ryszard II 3,1 Szekspira, t. St. Ko-miana).

Swi,ty chleb. Chleba, jako podstawowego

daru bstwa, w krajach rolniczych nie wyrzuca
si, a upuszczony podnosi si z ziemi i cauje.
Przysowie: Kto chleb ciska, to go po mierci
bdzie zbiera. ,,Kruszyn chleba podnosz z
ziemi przez uszanowanie dla darw Nieba"
(Moja piosenka (II) Do kraju tego... l3
Norwida). Spleniay chleb przykadano na rany,
co
dziaao
gojco;
bochenek
przed
przekrojeniem cauje si lub kreli na nim znak
krzya dla odstraszenia demonw.
Chleb aobny, aosny uczta pogrzebowa, stypa, konsolacja.
Chleb zimowy, hiberna w dawnej Polsce
ywno dla wojska na leach zimowych.
Chleb dobrze zasuonych, la. panis bene
merentium majtki ziemskie, starostwa itd.
nadawane w dawnej Rzplitej za zasugi
publiczne.
Chleb rycerski, onierski, dworski itp.
dawn. zawd rycerza, onierza, dworzanina itd.
Ma chleb w rku zdoby zawd. fach.
Chleb askawy, gotowy dawn. utrzymanie
z czyjej aski, bez pracy, ycie na czyj koszt.
Chleb i woda poywienie winia (przy
zaostrzonym rygorze).
Chleb biedoty, ubogich ytni razowiec.
Co tu tak pachnie? Gdzie? A, to ten chleb!
to czarny chleb... fen raffolle... ju dawno nie
jadam" (Panna Maliczew-ska 1,5 Gabrieli
Zapolskiej).
Lekki chleb atwy sposb zarobkowania
(naiwnie: o prostytucji); ycie na czyj koszt.
Biay chleb kobieta. Biaym chlebem si
bawi uprawia flirty z kobietami.
nawizywa romanse, wdawa si w miostki,
amory, by kobieciarzem.
Zjadacz chleba czowiek przecitny,
przyziemny, bez ideaw, bez wyszych aspiracji. Nie samym chlebem czowiek yje, ale
sowem z ust Pana" (Deut. 8,3). Ta sia fatalna,
co mi ywemu na nic ... tylko czoo zdobi; lecz
po mierci was bdzie gniota niewidzialna, a
was, zjadacze chleba, w aniow przerobi"
(Testament mj 3740 Sowackiego).
Chleb kopot. Da sobie (a. komu) chleba
narobi sobie (a. komu) ambarasu, biedy,
kopotu.

Chleb wielki mwca (przysowie).

Kromka chleba emblemat rzeczy o znikomej wartoci.
Pynny chleb piwo (Kar! Julius We-ber,
17671832). Piekarnictwo i piwowar-stwo
czyy si z sob cile we wczesnych
cywilizacjach, tyle, e surowcem do produkcji
piwa by raczej jczmie, a chleba pszenica.
W marzeniu sennym: (razowy, czerstwy)
zmczenie, kopoty: (biay, wiey) powodzenie, pienidze.
CHMURA (Obok)
Chmura symbolizuje Opatrzno, epifani,
wito; tajemnic; niebo; deszcz; prawd;
pikno; mdro: niewiedz, niewiadomo,
uud; przemijanie; agodno, askawo;
pospno, zmartwienie; nieask, gniew;
zdrad; grob; wojn, armi; marsz; postj;
stado, tumy.
.,Obok ciemny i owietlajcy noc", postawiony przez anioa, ciemny od strony
Egipcjan, jasny od strony Izraelitw, tarcza
obronna przed pocigiem wojsk egipskich (Ex.
14, 1920).
Obok (sup oboku) przewodnikiem w
marszu i na postoju (Ex. 40,346).
Obok chwaa Paska. Wielmono-ci
jego oboki przebiegaj" (Ex. 40, 323, Deut.
33, 26).
Obok miejsce epifanii i apoteozy. Mwi
Pan do Mojesza: ..W oboku ukazywa si bd
nad wyrocznic" (Lev. 16.2). Mwi Salomon:
Pan rzek, e mia mieszka we mgle" (3. Ks.
Krl. S, 12). Czynisz oboki wozem Twoim"
(Psalm 103 3), std emblemat Opatrznoci,
askawoci, mdroci, witoci, obrony przed
palcymi promieniami Soca.
..Dzie oboku" (Ezechiel 30. 3). ..dzie
oboku i chmury" (34. 12) dzie Paski,
dzie sdu.
Obok fundament stolicy mdroci. Ja
(mdro) mieszkaam na wysokoci, a stolica
moja na supie oboku" (Eklezja-styk 24, 7).
Burzliwa chmura Bg pragnie przerazi i
zmusi do posuszestwa niesforny lud. A oto
poczy by syszane gromy i yska si
byskawice, i obok bardzo gsty okrywa gr
(...). I zlk si lud" (Ex. 19, 16). Sceptyczne
przysowie: Z wielkiej chmury may deszcz.

Chmura deszczowa pikno, mdro,

owocowanie. Bg wizi wody w obokach
swoich, aby razem nie spady na d"
{Hiob 26, 8).
Obok i wiatr bez deszczu m wychwalajcy si darem, ktrego nie da" (Ks.
Przypowieci 25, 14).
Obok aska krlewska. aska krla jest jak
obok z deszczem wiosennym" (Ks. Przypowieci
16, 15).
Chmura, obok przemijanie. Jak niszczeje
obok i przemija, tak ten, ktry zstpi do otchani,
nie wyjdzie" (Hiob 7,9). I c, e przemija? Od
tego chwila, by mina (...) jak chmur znikome
arcydziea" (Chwila 14 Leopolda Staffa).
Chmury ,,grne wody" Posejdona zwizane
z podnoci i urodzajem, przynoszce zbawczy
deszcz.
Chmury wojna. Okrutna chmura wojny"
(Ody istmijskie 7, 27 Pindara).
Chmura tum, mnstwo. I my, majc
wok siebie tak wielk chmur wiadkw (...)
biegnijmy" (List do ydw 12, l).
Chmury, podobnie jak mga, s emblematem
rzeczy nieokrelonych, stapiania si powietrza i
wody, zaciemnionych, zamazanych ksztatw i
zarysw, zmiennych zjawisk i pozorw
osaniajcych niezmienno prawd wyszych,
wspomnieniem Chaosu poprzedzajcego istnienie
Ziemi.
Chmury symbole ekstrawaganckich i
niespoistych spekulacji filozoficznych, jedyne
bstwa Sokratesa w komedii Arysto-fanesa
Chmury (423 p.n.e.).
Chmurokukukowo, gr. nephelokokkygia,
powietrzne pastwo ptakw w komedii Arystofanesa Ptaki (414 p.n.e.), symbol nierealistycznych marze politycznych, satyra na
katastrofaln wypraw wojenn Aten na Sycyli.
Pod chmur, w chmurze niewidzialny dla
postronnych. Atena otacza obokiem Odyseusza,
aby mg niepostrzeony wej do miasta i do
paacu Alkinoosa (Odyseja 7, 39 Homera); w
Kartaginie Wenus otacza Eneasza ciemn
chmur, by nikt z tyryjczykw nie mg go
dostrzec i zaszkodzi mu (Eneida l. 411
Wergiliusza).
Podoboczne gry przyryte chmurami,
typowe siedziby bogw, jak np. w grach Idy w
Troadzie Gargaron, gdzie Zeus i Hera
spoczywali w miosnym uci

sku, osonici zot chmur (Iliada 15,153

Homera).
Oboki w mitach bydo niebieskie, stada
owiec, runo, aspekt bstwa, okrty, rumaki,
dywan latajcy, wz duchw, stada koni, muw,
wielbdw. ,,Chmurki (...) jako trzody owiec na
murawie pice, wdzie (...) jak stada cyranek"
(Pan Tadeusz 12,8468 Mickiewicza). Ale
chmurki oddalone, by jagnita pogubione" (Oo J.
B. Zaleskiego 45 Norwida).
Oboki zudne zjawiska, omamy, sceny,
obrazy ruchome. Zob. Centaur (Iksjon). ..Czy
nie widzia nigdy chmury na niebie, ktra moga
by centaurem lub lampartem, lub wilkiem, lub
bykiem?" (Chmury 346 Arystofanesa). Te biae
chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich
gsi lub abdzi (...), ciskaj si, grubiej, rosn,
nowe dziwy! Dostaj krzywych karkw,
rozpuszczaj grzywy, wysuwaj ng rzdy i po
niebios sklepie przelatuj jak tabun rumakw po
stepie" (Pan Tadeusz 3,6439 Mickiewicza).
Chmury niebo. ..Nie masz litoci w
chmurach, ktre widz ca gboko mojego
cierpienia" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, t. .1.
Paszkowskiego) Julia do Matki.
Gow dotyka obokw unosi si pych,
wbija si w pych. Cho wstpi a do nieba
pycha jego, a gowa jego dotyka bdzie
obokw, jak gnj na kocu zginie" (Hiob 20,
67).
Caowa chmury by wyniosym, wielkim.
potnym. Cloud-kissing //on" ang. 'Ilion
caujcy chmury" (Lukrecja 1370 Szekspira).
Wynosi pod oboki wychwala, pia
peany na czyj cze, sawi.
Chmura zdrada, zdrajca. ..Mwi wic,
e podym zdrajc. By nim by, zbyt jeste
wysoko zrodze, by y zbyt nikczemny,
gdy im pikniejsze, szklistsze niebios ono,
tym brzydsze chmury" (Ryszard [I 1,1
Szekspira, t. S. Komiana).
Chmura paszcz ukrywajcy Soce.
Jako promie soca si przebija przez
najciemniejsze chmury, tak szlachetno przez,
najciemniejsz przebija si szat" (Ugaskanie
sekulnicy 4, 3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
W obokach, ac. m nubibus mglicie,
niepewnie, problematycznie.

Chmura crka ziemi i wody; ,,/ am the

daughter of earth and water" ang. 'jestem crk
ziemi i wody' (Chmura 6 P. B. Shelleya).
Oboki eglarze powietrzni. ..Eilende
WotkenI Segler der Lufie!" nm. 'Pdzce
chmury! eglarze
powietrzni!'
(Maria
Stuart 3, l Fr. Schillera).
Oboki prawda. ..Kamstwem jest czowiek (...) prawd s oboki czyste"
(Kamstwem jest czowiek... l4 Wadysawa
Orkana).
Obok w spodniach czowiek nad wyraz
dyskretny, taktowny, potulny. ..Chcesz bez
zarzutu cichy bd. jeli tr/cba! Nie
mczyzna, ale obok w spodniach!" (Obok w
spodniach; Prolog Wodzimierza Majakowskiego, t. Juliana Tuwima).
Chmury gromadzce si nad kim, nad
czym groba, niebezpieczestwo.
Chmury kopoty, zmartwienia. Przysowie ang.: Rzadko mija dzie bez chmury.
Chmurny zachmurzony; grony, budzcy
niepokj; grny, wzniosy.
Chmura na czole wyraz' gniewu, zaspienia, smutku, przygnbienia. A smutku
chmura w krg, na ksztat wieca, na czole
wije si zbladym" (Chmura na czole 78
Romana Zmorskiego),
Buja w obokach, galopowa po obokach
oddawa si marzeniom.
Strci z obokw, spa z. obokw ze
sfery marze i roje.
Biay obok powodzenie.
W marzeniu sennym: sprzeczka.

CHRZSZCZ
Chrzszcz symbolizuje Soce, ogie; noc.
mrok; mier; zmartwychwstanie, niemiertelno; podno; dwupciowo; konflikt
wewntrzny, zwizek przeciwstawnych si:
rycerza; wierno; mao, skromno.
Chrzszcze to najliczniejszy rzd owadw
zawierajcy ok. 40% znanych gatunkw, m.in.
ryjkowce. korniki, chrabszcze. wietliki,
biedronki, uki; wrd setek tysicy gatunkw
chrzszczy znajduj si najwiksze i
najokazalsze owady, niektre z nich o
byszczcych,
metalicznych,
barwnych
pokrywach, efektownych wzorach i osobliwych
ksztatach. Wikszo ma dwie pary skrzyde:
przednie, zrogowaciae pokry

wy ochronne, osaniaj boniaste skrzyda tylne

(uywane do lotu) i odwok.
Skarabeusz, powitnik w staro. Egipcie
niemiertelno, zmartwychwstanie, bo nie tonie
w powodzi nilowej, bo karmi si tym, co
przemijajce, co znajduje si w rozkadzie,
przyczynia si wic do odrodzenia wiata pod
wzgldem fizycznym i moralnym. Powitnik
czczony (Scarabaeus sacer). wity uk
ywicy si nawozem, formuje z niego kul
(spiarni dla osobnikw dorosych i larw, bo
samice skadaj w ni jaja) i toczy j tyem ze
wschodu na zachd w miejsce, gdzie chce j
zakopa; kula staa si symbolem Soca, a uk
wschodu Soca, samoodrodzajcego si
Soca (gdy uwaano, e uk rodzi si bez
udziau samicy, sam z siebie, jak Soce co
dzie), cyklu sonecznego, rodzenia si, dnia i
nocy, zasady wiecznego powrotu. Powicony
by bogu wschodzcego Soca, Chcpri, i
Ptahowi. Wyobraany na amuletach i
pieczciach z kamienia a. fajansu, opatrzonych
pod spodem inskrypcjami, lub przedstawiany z
rozpostartymi skrzydami na sercu mumii (jak w
grobowcu Tutanchamona) jako emblemat
zmartwychwstania, niemiertelnoci. Soca;
amulet ten mia dobrze usposobi serce (tj.
sumienie), aby na sdzie zmarych, przy wadze,
nie wiadczyo przeciw nieboszczykowi.
Skarabeusz u staro. ydw ciemno.
cie. mrok. gdy toczy sw kul na zachd, w
krain ciemnoci.
Skarabeusz w tradycji chrzecijaskiej
mier i zmartwychwstanie: kula nawozu to
wiat, doczesno, zepsucie, z ktrego powstaje
chrzszcz-czowiek do nowego ycia. Sw.
Ambroy
nazywa
Chrystusa
Dobrym
Skarabeuszem.
Chrzszcz, w folklorze: zabity sprowadza
niepodane ulewy; przelatujcy przez pokj
wry niespodziewane nowiny; chrobotanie
koatka wry mier w domu; postawienie na
nki przewrconego chrzszcza ma pomaga
czowiekowi na bl zbw; dusza osoby zmarej
przybiera na krtko ksztat chrzszcza, pszczoy
a. motyla: chrzszcze s wrogami orw, ktre
na nie poluj, a one, mszczc si, wyrzucaj orle
jaja z gniazd a. wysysaj orltkom krew.
Przysowie: Biedny chrabszcz orowi dokuczy
(wg bajki Ezopa Krwka i orze).

Biedronka wschd Soca; ogie. W

folklorze: przynosi szczcie, gdy siada na
czowieku, ale nieszczcie, gdy si j prbuje
zatrzyma a. zabija: wolno j co najwyej
namawia do odlotu, np. sowami:
Biedroneczko. le do nieba, przynie mi
kawaek chleba!"
Chrzszcz mao; czowiek mizerny,
drobny, chudy. ..Biedny chrabszczyk nog
rozdeptany cielesn mk odczuwa tak samo jak
konajcy olbrzym" (Miarka za miark 3. l
Szekspira, t. L. UIricha).
Chrzszcz noc. Na rozkaz bladej Hekate
nocny chrzszcz wybrzczy chrapliwy nokturn"
{Makbet 3.2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Chrzszcz aobna Psyche. ..Nie daj
chrzszczowi (...) sta si tw aobn Psyche"
(Oda do melancholii Johna Keatsa).
Chrabszcz opancerzony wojownik. ..Mj
ty rycerzu wsaty w pancerzu!" (Do chrabszcza
l3 Kazimierza Brodziskiego).
Chrzszcza komu przez nos puszcza
dokucza komu artami.
Chrzszcz w heraldyce: doczesne zgryzoty;
skromno.
Skarabeusz, w astrologii rzdzi znakiem
zodiaku Rak.
Chrzszcz w marzeniu sennym: osoba
picego.

CIE
Cie symbolizuje (p)mrok. ciemno, ponuro; ukrycie, ustronie, schronienie, azyl;
mar senn, widmo, upiora; dusz, ducha;
nieproszonego towarzysza, szpiegowanie;
powietrznego, negatywnego sobowtra, drugie
Ja. jin, portret, prymitywn stron osobowoci;
instynkt: fasz: nierealno (wiata). ulotno,
iluzoryczno, fantazj: widowisko, marzenie;
znikomo wiedzy ludzkiej. niewiedz; nasze
ycie, dobra yciowe: zwiastuna, prognostyk:
mier; obroc: oskaryciela: opiek; nadziej;
mio.
Cie opieka, nadzieja, schronienie.
..Synowie czowieczy w cieniu skrzyde Twoich
nadziej mie bd" (Psalm 35 8). ..(Pan) w
cieniu swej rki mnie ukry" (Izajasz 49. 2).
..Okryty cieniem krlewskiej wielkoci"
(Henryk IV cz. 2 4.2 Szekspira. t. L. UIricha).

Cie na pustyni ochrona przed arem

soca; sprawiedliwa wadza. W kraju rzdzonym sprawiedliwie kady z urzdnikw
wadcy bdzie Jak cie skay wysokiej na ziemi
pustynnej" (Izajasz 32, 2).
Cie ponuro, ciemno; mier. ..Pjd i
nie wrc si, do ziemi ciemnej i okrytej mg
mierci, ziemi ndzy i ciemnoci, kdy cie
mierci jest" (Hiob 10. 212). Cie mierci, ac.
umbra mortis (Psalm 22 4; 43, 20 itd.).
Cie wyduony zachd ycia, zbliajca
si mier. Dni moje s jak cie wyduony, a
ja uschtem jak siano" (Psalm 101 12).
Cie na ziemi mijajca chwila; dni nasze.
Dni nasze jak cie na ziemi" (/. Ks. Kronik 29,
15). Dni moje jako cie mijaj" (Kazania na
niedziele... 23 Piotra Skargi).
Cie w tradycyjnej kosmologii chin. jeden
z. aspektw jin, eskiej, negatywnej zasady
(inne jej aspekty to: pasywno, gbiny, zimno,
wilgo), przeciwiestwoyan^.
Chiskie cienie rodzaj przedstawienia
kukiekowego, w ktrym widzowie dostrzegaj
tylko cienie poruszajcych si lalek na
przejrzystym ekranie.
Cie jako bezkrwisty i pozornie tylko
oywiony ksztat nierealno doczesnego
wiata (np. w buddyzmie). Przysowie:
Ci, co w targ ze wiatem si udaj, cie tylko
prny chwytaj.
Cie (u staro. Grekw i Rzymian) posta,
jak przybieraj zmarli w Hade-sie a. na Polach
Elizejskich zwanych dlatego Krain Cieni.
Krlestwem Cieni.
Chwila bez. cienia samo poudnic, pora
dnia, kiedy staro. Grecy skadali ofiary
zmarym.
Cie przeciwiestwo (istoty) rzeczy, ciaa,
ac. umbra pro corpore. W bajce Ezo-pa Pies i
jego cie pies, ktry nosi w pysku ko,
ujrzawszy jej odbicie w strumieniu, chcia je
pochwyci; wtedy prawdziwa ko wypada mu
z zbw i utona. Straci wic rzecz dla jej
cienia (odbicia).
Spr o cie osa (ac. de asini umbra), o cie
od gruszy o gupstwa, o niegodne uwagi
sprawy. W bajce Ezopa Osio i jego cie,
podrny na pustyni kryje si przed arem
soca w cieniu osa. co daje powd do sporu z
poganiaczem, ktry twierdzi, e wynaj tylko
osa, a nie jego cie. W czasie tej ktni osio
ucieka,

a obaj spierajcy si musz dokoczy podry

na wasnych nogach. Przysowie: Procesowa
si o cie od gruszy.
Cie cienia odrobina, dbo, najmniejszy
lad; nico, marno (Agamem-non 839
Ajschylosa); ambicja. Gildenstern:
"Istota bowiem ambicji nie jest niczym innym,
tylko snw cieniem"". Hamlei: "Same ju sny
nie s czym innym, tylko cieniem*.
Rosenkrantz: "Zapewne, ambicja za w moich
oczach jest tak powietrznej i znikomej natury,
e mona j nazwa cieniem cienia"" (Hamlet
2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Sen cienia, zob. Czowiek. Cienie ludzie.
,,Wszyscymy tylko widmami, bezcielesnymi
cieniami" (Ajaks 125 Sofoklesa). ..Czowiek
jest cieniem tylko, a jego ycie snem"
(Licie palmy 1,88 .1. G. Herdera). ,,Jestem
cieniem i ty te. Ja licz si z Czasem a
ty?" (napis na starym zegarze sonecznym).
Cienie w jaskini Platona, zob. Jaskinia
(wiat).
Cie oskarycielem, obroc. Na Sdzie
boskim cie. ktry nie opuszcza czowieka
przez cae ycie, wystpowa ma jako wiadek
oskarenia a. obrony.
Ba si swego cienia, ac. limere umbram
suam (Cicero) lka si bez powodu. by
nadmiernie trwoliwym. Przed wprowadzeniem
wiata gazowego i elektrycznego cie odgrywa
znacznie wiksz rol ni obecnie: przy wietle
uczywa, wiecy lub lampki oliwnej powstaway
na cianach izby olbrzymie, ruchliwe cienie,
ktre frapoway i zapadniay wyobrani.
Cie samego siebie, cie dawnej wielkoci,
wielkiego
imienia

resztki,
marne
pozostaoci. Stal magni nominis umbra tac.
'(oto) stoi (ju tylko jako) cie wielkiego
imienia' (Pharsalia 1.135 Lukana). o pobitym
Pompejuszu.
Cie w folklorze siedlisko istoty ycia i siy
czowieka, ktremu mona magicznie szkodzi
naruszajc (np. przez przydeptanie) jego cie a.
szkodzi lub pomc rzucajc swj cie na
czowieka. ..Na ulic wynosili chorych i kadli
na noszach i oach, aby przynajmniej cie
przechodzcego Piotra mg pa na ktrego z
nich, hy byli uzdrowieni" (Dzieje Ap. 5, 15).
Cie w tradycji chrz. symbol Ducha Sw.

I krok w krok za kim jak cie

towarzyszy komu nieodstpnie, poda,
postpowa w trop za kim, ac. velut umbra
seyui (Adagia 3.7 Erazma z Rotterdamu).
By czyim cieniem by czyim nieodstpnym towarzyszem; ulega komu, podporzdkowywa si. zdawa si na czyj wol.
Cie w g. ksidze Kabay (Zohar) dusza
opuszczajca ciao tu przed mierci
czowieka, aby obwieci j w wiecie duchw.
Cie niewiedza. ..Nie jest jasnoci, co
nie jest strumieniem niezmconego blasku; jest
ciemnoci i grzechem ciaa albo jego cieniem"
(Roska Komedia. Raj 19. 64 i nast. Dantego).
Cie mczyzny kobieta; syn. Syn
kobiety jest cieniem mczyzny" (Henryk IV cz.
2 3,2. Szekspira).
Cie obraz osoby powstay w wyobrani.
,,Widzcy tylko duch przez wyobrani czary
twj cie postawi mi przed niewidome oczy"
(Sonet 27 9K) Szekspira, wg tl. Adama
Puga).
Cie mara senna. I jake mwi
wzrok mam zaspokoi widzeniem twojej postaci
na jawie, jeli w noc guch twj cie we nie
stoi tak pikny oczom, e a obcy prawie!"
(Sonet 43912 Szekspira, t. Juliusza
uawskiego).
Cie dusza i siy ywotne. W wielu
legendach ludzie, ktrzy sprzedali dusz diabu,
trac swj cie. W opowieci Adal-berta von
Chamisso (1813) Pctcr Schicmihl sprzedaje swj
cie, ktry moe polem odkupi tylko przez
oddanie dusz\ diabu.
Cie dusza zmarego, duch. widmo. upir.
Makbet do ducha Baka: Prec/. okropny cieniu!
Zwodnicza maro. precz'" (Makbet 3,4 Szekspira,
tl. J. Paszkowskiego). ,,Czemu, Cieniu,
odjedasz, rce zamawszy na pancerz." (Bema
pamici aobny rapsod I l Norwida). ..Cie si
chwieje. porniony z mogi" (Za grobem 26 B.
I.e-miana).
Cie prymitywna, instynktowna strona
osobowoci, do ktrej czowiek niechtnie si
przyznaje a. o ktrej nic chce wiedzie, drugie
ja", niekiedy biorce gr, gorsza, mniej
chwalebna, niedojrzaa. infantylna strona
osobowoci. ..Spi si! Ple duby! Zyma si!
Kl' .Umczy!

Szermowa gb z wasnym cieniem!" (Otel-lo

2,3 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
Cie ustronie. Idmy poszuka ustronnego cienia" (Makbet 4,3. Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Cienie widowisko, przedstawienie, teatr.
,,Najlepsze z tego rodzaju przedstawie ;o
tylko cienie, a najgorsze nie s gorsze, jeli
wyobrania je uszlachetni" (Sen nocy letniej
5,1 Szekspira).
Cie portret (jo.<o przeciwiestwo realnej osoby). Cie twj od dawna w mojej ju
by mocy, twj bowiem portret w mej galerii
wisi: los cienia teraz podzieli istota. W kajdany
ujm nogi twe i rce" (Henryk VI cz. l 2,3
Szekspira, t. L. Ulri-cha).
Wdrujcy cie ycic. ycie jest tylko
wdrujcym cieniem" (Makbet 5,5).
Cieniem s wszelkie dobra ycia, cieniem
jego radoci, cieniem sowa, yczenia, czyny;
tylko myli s prawdziwe" (Sen ycia Franza
Grillparzera).
Walka z cieniem walka z pozorowanym
(jak w treningu piciarskim) a. wyimaginowanym przeciwnikiem. ,,Gotw do
szermierk. z wasnym cieniem" (Kupiec
wenecki 1,2 Szekspira).
Cie mio. ..Mio jak cie ucieka (...)
gdy j cigasz, gdy uciekasz., goni" (Wesoe
kumoszki z Wmdsoru 2,2 Szekspira, t. L.
UIricha).
Krl cieni Oberon. ..Wierz, krlu
cieniw, wier/ mi, em si zmyli" (Sen nocy
letniej 3,2, Szekspira, t. S. Komia-na).
Cie Nieba Ziemia. ..C jeli Ziemia
jest tylko cieniem Nieba?" (Raj utracony 5,
574 Miliona).
Cie zapowied, zwiastun. ..Nadchodzce wydarzenia rzucaj naprzd swe cienie",
ang. And coming events cast their shadows
before
(Lochiel's
Warning
Thoma-sa
Campbella, 1812).
Zbuntowany Cie uczonego w bajce
Andersena Cie opuszcza swego pana. dochodzi do majtku i zaszczytw, sprowadza
uczonego do roli swego cienia, a na koniec
kae go zabi, aby nie wyszo na jaw, kto kim
jest naprawd.
Cie mierci ycie. Noc, cie wiata. i
ycie, cie mierci" (Atalanta w Ka-lidonie,
Chorus A. Ch. Swinburne'a).

yjcy w cieniu", nm. Die im Schatten

leben grnicy. (Tytu tragedii grniczej
Emila Rosenowa, 18711904).
Chodzi, wyglda jak cie by bladym,
wycieczonym.
Cienie pod oczami sice, ciemne plamy.
Cie rzuca na kogo, na czyj charakter, na
co rzuca podejrzenie, szkodzi dobremu
imieniu, uwacza komu, czemu.
Cie ulotno, nietrwao, nierealno,
zmienno.
Cie z kogo pozosta kto zmarnia,
wychud, zmizernia.
apa (chwyta) cie czyni rzecz
bezuyteczn, daremn.
Nie ma w tym cienia prawdy, nie ma w tym
cienia zoci ani troch, ani odrobiny.
Przeskoczy przez swj cie. nm. uber
seinen Schatten springen dokona rzeczy
niemoliwej.
wiata i cienie jasne i ciemne, dobre i ze
strony czego.
Trzyma si w cieniu na uboczu, nie na
widoku.
Usuwa si w cie. schodzi w cie na
dalszy plan.
Walczy /, wasnym cieniem zwalcza
urojonego wroga: boryka si z przywidzeniami; nadaremnie si wysila a. pod-

CIER (Kolec, Oset, Ocie, do)

Cier symbolizuje ycie, trud, trudno;
surowo, ascetyzm, wstrzemiliwo:
skromno, pokor, drog do zbawienia:
cnot, dziewictwo; szczero; wyrzeczenie;
korzy osobist, materializm; odrzucenie;
przeszkody; przewinienie, przestpstwo, zo,
chwast, niegodziwcw, grzechy, niepokj;
skruch; kar za grzechy; smutek, utrapienie,
utrat, przykro; sen, zim; bl, cierpienie,
mk. mier, potpienie wieczne;
najazd wroga; schronienie zbiega; zob. Ra.
Kolec symbolizuje o Wszechwiata, promie
koa zodiaku, promie koa ycia;
niebezpieczestwo, grob, obron; fallusa;
tworzenie; umartwianie si; trudny charakter,
zgryliwy dowcip, jadowit satyr; zob. Je,
Rg, Skorpion.
Ciernie i osty przeciwiestwo bogosawionych fig i winogron; ziemski moz,
mka; kara za grzech pierworodny. Cier

nie i osty rodzi ci bdzie ziemia i ywi si

bdziesz zielem polnym" (Gen. 3,18). Po
owocach ich poznacie je. Czy zbieraj
winogrona z cierni albo z ostu figi?" (Ew. wg
Mat. 7, 16; Ew. wg uk. 6, 44). Przysowie:
Bardzo lubi taczy, kto taczy wrd cierni.
Krzew ciernisty schronienie Wielkiej
Bogini, Matki Bogw, egip. bogini polowania
i miasta Sais, Neith; atrybut asyryjskiego boga
Aszura; u ydw ciernisty krzak gorejcy,
w ktrym ukryty Jahwe przemwi po raz
pierwszy do Mojesza (Ex. 3, 2), krzak, ktry
gorza, ale nie zgorza, symbol uzdrawiajcej
siy ognia duchowego, w sztuce chrz,
symbol
nienaruszonej
dziewiczoci
Najwitszej Marii Panny.
Cier w oku, w nodze, w boku rzecz
zbdna, dokuczliwa, bolesna, ze warunki,
go-pasoyt, umartwienie (ciaa). ..Jeli nie
wytracicie mieszkacw tego kraju, bd wam
jak ciernie w oczach i kolce w bokach
waszych" (Num. 33,55).
Ciernie przestpcy. A wszyscy przestpcy bd wyrwani jako ciernie, ktrych nie
bior rkami" (2. Ks. Krl. 23,6).
Cier przeciwiestwo zboa, poytku;
chwast polny. Zamiast pszenicy niech mi si
rodzi oset, a miast jczmienia ciernie" (Hiob
31,40).
Cier mdro, przypowie, zota myl.
,,Cier w rku pijanego to tak. jak
przypowie w ustach gupcw" (Ks. Przypowieci 25,9); pijany rani si cierniem. ' a
mdre sowa gupcowi tylko szkodz.
Ciernie paliwo, opa; trzask poncego
chrustu miech gupca (Eklezjastes 7,7).
Ciernie zniszczenie kraju przez najazd
wroga. (Po najedzie asyryjskim) kade
miejsce, na ktrym byo tysic winnych
szczepw (...) obrci si w ciernie i tamie"
(Izajasz 7,23). ,,I wzejd w domach jego
ciernie i pokrzywy, i oset po murach jego; i
bdzie legowiskiem smokw i pastwiskiem
strusiw" (jw. 34, 13).
Cier bariera, przeszkoda. ,,Zagrodz
drog twoj cierniem i zagrodz j murem"
(Ozeasz 2,6).
Ciernie, osty li, niegodziwi ludzie.
,,Prawego nie ma midzy ludmi, wszyscy na
krew czyhaj, m brata swego na mier
owi. (...) Kto najlepszy midzy nimi

jest jak oset, a kto prawy jak ciernie z pto-tu"

(Micheasz 7,24).
Krzak cierniowy skromno, pokora.
przeciwiestwo dumnej jody, ktr drwal
zrbie (Bajka 140 Ezopa).
Ciernie trudy, cierpienia, wyrzeczenia.
Per aspera ad astra tac. 'przez ciernie do
gwiazd'; przez trudy, cierpienia do sukcesu.
Korona cierniowa zob. Korona.
Trzy kolce gwodzie Ukrzyowania.
Cier droga do zbawienia. ,,(Abraham,
ktry mia zoy w ofierze Izaaka, swego
pierworodnego) ujrza za sob barana, ktry
uwiz za rogi w cierniu" (Gen. 22,13). W
ikonografii
chrz,
baranka
boego
wyobraano sobie czsto midzy cierniami i
winogronami.
Cier materializm, dawienie duchowych
de. Inne (ziarna) pady midzy ciernie, a
ciernie wyrosy i zadusiy je" (Ew. wg Mat.,
Przypowie o siewcy 13,7).
Ocie (wideki do kucia ryb przy poowie;
dawn. bodziec do pdzenia byda)
nieubagana,
nieunikniona
konieczno.
Trudno jest tobie przeciw ocieniowi wierzga" (Dzieje Ap. 9, 5) bi gow o cian.
Bodziec ciaa, cier wbity przykra,
przewleka choroba; pokusa cielesna suca
szatanowi za narzdzie. Bym si wic z
nadzwyczajnoci objawie zbytnio nic
wynosi, wbity zosta cier w ciao moje. jakby
posaniec szatana, by mnie policzkowa" (2.
Lisi do Kor. 12. 7).
Gazka cierniowa opleciona wok czaszki
ludzkiej (w dawn. ikonografii chrz.)
potpienie wieczne.
Kolec sen, zima. W mitach i bajkach
ukucie czarodziejskim kolcem powoduje dugi
sen zimowy, wieloletni, np. u picej
Krlewny a. u piknej walkirii Bryn-hildy,
ktr Odyn upi ukuciem ciernia:
krlewn budzi pikny ksi, a Brynhil-d
Sigurd.
Kolce lici agawy umartwianie si,
ofiara. Kapani niektrych plemion indiaskich
rozdzierali sobie skr kolcami lici agawy,
aby krew pync z ran ofiarowa bogom.
Kwiat i kolce ry teza i antyteza.
egzystencja i esencja, ekstaza i strach, przyjemno i bl. Zob. Ra (kolce).
Cier dziewictwo. Lecz ziemsko
szczniej ry. co zerwana, ni tej. co

widnc na cierniu dziewiczym wzrasta i yje. i

mrze w samotnoci" (Sen nocy letniej 1,1
Szekspira, t. S. Komiana).
Cier wyrzuty sumienia, skrucha, al.
Pozostaw j niebu i owym cierniom, ktre w
gbi ona wystpnych siedz: zrobi one
swoje" (Hamlet l, 5 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego) Duch do Hamleta o jego
matce.
Cierniowy, ciernisty bolesny, trudny,
ciki, mozolny, peen cierpienia, przykroci.
Ciernista droga trudna, przykra. ,,Ciernista
droga przez trud i wstrt wiodca do jasnej
siedziby Sawy" (Adonais P. B. Shelleya).
Ciernie ycie. O unie mnie jak fale, jak
obok, jak li; spadam na ciernie ycia;
Krwawi!" (Oda do Wiatru Zachodniego 53 P.
B. Shelleya).
Ciernie schronienie zbiega, uciekiniera.
W ciernie, bracia! (uciekajcie! w nogi! kry
si').
Ra midzy dwoma cierniami pikna
kobieta midzy dwoma mczyznami.
Ga krzewu ciernistego zo, utrapienie.
surowo, przykro.
do, kolec niebezpieczestwo, groba.
kliwy dowcip, zgryliwa, jadowita. cita
satyra. Pozbawi da unieszkodliwi.
W marzenieniu sennym: (cier, kolec:
wycignity 'i ciaa) powodzenie: (kujcy)
wyrzut, przykro.
CYPRYS
Cyprys symbolizuje smutek, wieczn trosk.
mier, aob, rozpacz; odporno na zepsucie,
trwao; niemiertelno, ycie pomiertne,
odrodzenie, zmartwychwstanie;
wito; ycie; fallusa, podno; wierno;
nud: pozory.
Trwao, lekko i aromat drewna cyprysowego daj si porwna z tymi cechami
cedru, a czsto je przewyszaj; dlatego
uywano go do rzeby kultowej, do budowy
statkw, drzwi i otarzy wity. sarkofagw,
instrumentw muzycznych, na drzewca wczni.
Tradycja twierdzi, e arka Noego bya z drewna
cyprysu.
Cyprys wito: drzewo wite w wielu
krajach.
Cyprys trwao i wierno. Bg mwi do
Izraela: ,,Jestem jak cyprys zielony, dzi

ki mnie wyronie twj owoc" (Ozeasz 14, 8).

,,Wszake i cyprysy maj swe kaprysy" (Z
wysokich parnasw, pie, u Kol-berga nr 533).
Cyprys w wita Sukkot zob. Mirt. Cyprys w
mit. mezopotamskich, gr. i rz. czy symbolik
podnoci z symbolik mierci; jest atrybutem
Isztar, babilosko--asyryjskiej bogini podnoci
przyrody, obchodzcej aob po dorocznej
mierci jej ukochanego Tammuza; Afrodyty po
ta-kieje mierci Adonisa; Kyparissosa, piknego modzieca z Keos (ukochanego przez
Apollina a. Zefira, a. Silvanusa), ktry przez
omyk zabi swego ulubionego jelenia i z
rozpaczy zmieni si w cyprys (gr. kypdrissos);
bstw mierci: Hadesa i Plutona; Silvanusa,
italskiego boga lasw (ac. silva 'las') i pl;
Parek i Furii; Heraklesa i Artemidy; Hermesa,
ktry odprowadza zmarych do Hadesu; Zeusa:
cyprysy rosy w witym gaju Rei i przy
kreteskiej jaskini, w ktrej bg si urodzi;
rwnie wityni Zeusa w Nemei otoczono
gajem cyprysowym.
Cyprys trwao, niezniszczalno. Jako
drzewo wiecznie zielone, o drewnie nie
ulegajcym zepsuciu, powicony by bstwom
przyrody, jak np. Demeter (Ceres). ..Otocze
pustkowiem Cerery chram. za obok cyprysu,
wrd szarugi wydarze piecz ojcw chronie
przez czas dugi" (Enei-da 1, 71415
Wergiliusza, t. T. Karyow-skiego).
Cyprys drzewo ycia, niemiertelnoci. u
wielu ludw, z przyczyny swej dugowiecznoci
(tac. cypressus semperviviens 'niemiertelny').
Cyprys smutek, aoba, gdy drzewo
zrbane nie odrasta. W Rzymie sadzone przed
drzwiami na znak aoby w domu, powicone
Disowi. bogu wiata podziemnego. Powszechnie
sadzone na cmentarzach. ,.A z drzew, co je dzi
sadzisz w swym ogrdku, adne do grobu ciebie
nie powiod. chyba cyprysy jedne, drzewa smutku" (Pieni 2. 14, 224 Horacego, t. J. Birkenmajera). A ty, cyprysie pospny, przyjacielu
okrzepych zwokw nieodstpny! Twa ga,
mia czuym sercom i smutkowi" (Ogrody 106
F. Karpiskiego). Smutek mj wyrs jak
cyprys aosny" (Cyprys l L. Staffa).

Cyprys rozstanie, poegnanie. ,,Poznaj

ga cyprysow, to pamitki rozstania (...). Jej
rk uamana ga cyprysowa zawsze mi
przypomina ostatnie bd zdrowa'.." (Dziady
cz. IV 21314, 21920 Mickiewicza).
Cyprys z nagietkiem smutek i rozpacz (zw. z
powodu nieszczliwej mioci).
Cyprys siedziba duszy. W czarnych
cyprysach dusze zamknite" (mija 6, Walka 6,
Sowackiego).
Cyprys aromat. Palono zwoki zmarych na
stosach drewna cyprysowego, aby jego wo
agodzia przykry odr palcego si ciaa.
Cyprys pikne pozory. ,,Drzewo cyprysowe rodzi pikne licie, ale nie daje
owocw" (Euphues Johna Lyy; 1579 r.).
Cyprys sztywna etykieta, nuda. Czy
zachwalany cyprys, dugi, cienki, chudy! Co
zdaje si by drzewem nie smutku, lecz nudy?
Mwi, e bardzo smutnie wyglda na grobie:
jest to jak lokaj Niemiec we dworskiej aobie,
nie miejcy rk podnie ani gowy skrzywi,
aby si w etykiecie niczym nie sprzeciwi" (Pan
Tadeusz 3, 588593 Mickiewicza).
Cyprys jest emblematem fallusa z powodu
wyduonego, stokowatego ksztatu; podobnie
jak obelisk.
Cyprys we wsch. i pd. Azji rado,
wdzik; w Chinach zdrowie.
Trumna cyprysowa zmartwychwstanie.
Skrzynia cyprysowa ochrona przed
zepsuciem.
Cyprys Syjonu emblemat Matki Boskiej.
CYRKIEL
Cyrkiel symbolizuje mdro bosk, potg
tworzenia; Wszechwiat, ducha i materi, ycie
i ksztat; pocztek, koo, cyklicz-no; nauki
cise,
pomiar,
geometri,
astronomi.
architektur, budownictwo; rozum, wiedz,
pomysowo,
kalkulacj,
planowanie.
perspektyw, przezorno, porzdek;
kierowanie, przewodzenie, waciwe prowadzenie si, umiar, powcigliwo; sprawiedliwo, prawd.
Cyrkiel w tradycji judeo-chrzec. mdro
boska; Bg, ktry ..stworzy niebo i ziemi",
,,przedzieli wiato od ciemnoci" i wody,
ktre byy pod sklepieniem

od tych, ktre Dyty nad sklepieniem (uen. 1,1

8). W plastyce wyobraano Boga z cyrklem w
rku, mierzcego Ziemi. On, co przyoy
cyrkiel swj w granice wiata (...) i na jego
scenie rozmieci wszystkie jawy i tajnice"
(Boska Komedia, Raj 19, 4042 Dantego, t. E.
Porbowicza).
Cyrkiel atrybut wielu abstrakcyjnych
uosobie, np. Uranii (muzy astronomii,
wyobraanej w koronie z gwiazd, z globusem w
rce); Geometrii; Sprawiedliwoci (z wag i
mieczem); Dojrzaoci (jednego z wiekw"
czowieka); Melancholii (jednego z czterech
humorw") przedstawianej z czaszk ludzk,
ksigami i przyborami geometrycznymi;
Przezornoci (z wem i zwierciadem).
Dwa ostrza cyrkla ycie i ksztat;
duch i materia.
Cyrkiel pocztek wszystkich rzeczy, przez
podobiestwo do pocztkowej litery alfabetu
A.
Cyrkiel koo krelone przez ten przyrzd, z
ca waciw sobie symbolik (zob. Koo);
cykliczno zjawisk we Wszechwiecie;
Kosmos.
Cyrkiel, narzdzie inteligencji ukadajcej
twrcze plany i projekty potga tworzenia;
mdro, sprawiedliwo, umiar-(kowanie),
prawda; dynamizm konstrukcyjny.
Cyrkiel pomiar, poczucie miary, przezorno, prawdomwno. Atrybut Saturna:
cyrkiel, podobnie jak Saturn, mierzy czas, jest
kulawy, smutny i milczcy, zatopiony w
rozmylanich, poszukujcy tego, co nie znane,
kamienia filozoficznego, Ary-stotelesowskiej
kwintesencji itd.
Cyrkiel architektura, eglarstwo. Symboliczna posta wyobraona z cyrklem w rce
przedstawiaa zwykle Architekta lub eglarza,
w epokach Odrodzenia i baroku ponadto
Malarza (posugujcego si w swej sztuce
geometri i perspektyw), a w epoce
Owiecenia rwnie Wolnomularza (zob. niej
Cyrkiel w wolnomularstwie).
Cyrkiel nauki cise, ciso matematyczna. Cyrkla, wagi i miary do martwych
uyj bry; mierz siy na zamiary, nie zamiar
podug
si"
(Pie
Filaretw
414
Mickiewicza).
Cyrkiel i wgielnica w tradycji europ.
Niebo i Ziemia, mska i eska powka
ezoterycznego Obojnaka, odpowiadajce

Socu i Ksiycowi; czas i przestrze; zrczny

rzemielnik; Bg Stwrca. W symbolice
hermetycznej poczenie koa (Niebios) z
kwadratem (Ziemia) = doskonao.
Cyrkiel w wolnomularstwie umiar,
ograniczenie poda; jedno z trzech Wielkich
wiate; pozostae to: Biblia jako przewodniczka wiary i wgielnica (ktownik,
ekierka) rzdzca dziaaniem. Rozwarty pod
ktem 90 (jak wgielnica) rwnowaga si
duchowych i fizycznych. Wgielnica na cyrklu
opanowanie ducha przez materi.
Wgielnica i cyrkiel uoone na krzy
rwnowaga ducha i materii. Cyrkiel na
wgielnicy opanowanie materii przez ducha.
Cyrkiel kalkulacja, zamiary, planowanie,
perspektywa. Teraz, kiedy widz, e mi moe
dugo na tej ziemi bazgra wypadnie, to musz
szerszym cyrklem roz-mierzy, aby kiedy
innej i nie piersiowej dozna konsumpcji..."
{List do matki z 7X1 1S34 Sowackiego).
CZAPLA
Czapla symbolizuje poranek; zapowied burzy;
podno, narodziny, opiek nad dziemi;
dugowieczno; dobry omen; odrodzenie;
dwoisto; czujno; ciekawo;
ostrono; milczenie, skryto; mdro,
smutek, bl; pami, brak pamici; chytro.
spryt; wybredzanie; przymilanie si; tchrzostwo; lenistwo, prniactwo.
Czapla poranek, narodziny, dobry omen.
Ptak, stojc w wodzie a. na brzegu wody,
pierwszy pozdrawia Jutrzenk;
std w staro. Egipcie symbol witu, narodzin i
(wraz z bocianem i ibisem) pomylnej wrby.
Czapla bk lenistwo, nierbstwo. Staro.
Grecy sdzili, e przez cay dzie ukrywajce
si w trzcinach bki s niewolnikami
przemienionymi w ptaki i uwaali je za symbol
gnunoci i lenistwa.
Czapla przepowiednia pogody, zw.
deszczu i burzy (mona jakoby odczyta t
prognoz ze sposobu zachowania si ptaka);
dlatego powaana przez staro. eglarzy
rdziemnomorskich
i
przyporzdkowana
Afrodycie jako opiekunce eglugi morskiej.
Czapla odrodzenie. Gdy Eneasz zniszczy
stolic Rutulw, Arde, z jej popiow powstay
ptaki zwane po ac. ardeae

'rodzaj czapli' (Metamorfozy 14, 567580

Owidiusza).
Czapla bl, smutek. Wg Pliniusza St.
(Historia naturalna 10,79) ptaki te cierpi
zarwno przy parzeniu si, jak i przy skadaniu
jaj.
Gos czapli pomylna wrba. Zjawia
si czapla, zesana z prawej ich strony przez
Pallas Aten. Nie mogli tej czapli dojrze, bo
noc bya ciemna, ale jej krzyk usyszeli. Znak
ten ucieszy Odyssa" (Iliada 10, 2758
Homera, tl. Kazimiery Je-ewskiej). Zwaszcza
biaa czapla bya uwaana za pomylny
prognostyk.
Czapla pami i milczenie. W mit. skand.
Frigga, matka bogw, bogini maestwa i
rodziny, ozdobiona bya na gowie czaplimi
pirami na znak, e wszystko pamita i
wszystko przemilcza. W plastyce czapl
przedstawiano nieraz z kamykiem w dziobie na
znak milczenia.
Czapla w chrz, rdw. Chrystus.
Podobnie jak inne ptaki brodzce tpi we,
ktre byy symbolem grzechu i Szatana.
Czapl, ktra wg Pliniusza St. miaa roni zy z
blu, uwaano za atrybut Chrystusa na Grze
Oliwnej.
Czapla siwa (popielata) pokuta; z powodu
popielatej barwy upierzenia. Por. Popi (w
chrz.).
Czapla przymilanie si, proba o zmiowanie. Przysowie: Umizga si (wdziczy si)
jak czapla w kobieli. Kobiel sta-ropol.
'kobiaka, koszyk wiklinowy'.
Czapla dwoisto; rozdwojenie osobowoci; ptak ziemnowodny.
Czapla dugowieczno; uwaano j, jak
wikszo ptakw brodzcych, za dugo yjc.
Czapla opiekun potomstwa, czuy rodzic,
przynoszcy (w bajdach rodzicielskich)
ludzkie niemowlta do domu, podobnie jak
bocian.
Czapla spryt, chytro. Ptak umie owi
ryby w mtnej wodzie.
Czapla skryto. Ptak chodzi powoli,
wysuwajc nogi daleko naprzd, tak jakby si
skrada.
Czapla mdro, czujno, ciekawo.
Dugi dzib czapli, ktry wszdzie wtyka,
uczyni j emblematem ciekawoci, poszukiwania ukrytych mdroci. ,,Siada przy
ruczaju, nieruchomy, schyliwszy gow nad
potokiem, jak czapla wszystkie ryby chc

ca pozrze okiem" (Pan Tadeusz 1, 1368

Mickiewicza).
Czapla ostrono. Przysowie: Ostrony
jak czapla.
Czapla wybredzanie. Przysowie: Nie
chciaa czapla potek, a teraz je aby.
Czapla czowiek o dugich i chudych
nogach.
Rzyga jak czapla gwatownie, obficie.
Czapla wypluwa z garda rybki dla pisklt w
gniedzie z przedziwn celnoci, nawet
przelatujc o kilkanacie metrw nad gniazdem.
W heraldyce: ostrono w niebezpieczestwie; waciciel rybnych wd.
W marzeniu sennym: (po lewej stronie)
niepowodzenie, bd w obliczeniach; (po
prawej) powodzenie.
CZARNY
Czarna barwa jest symbolem za, niemorainoci, przesdw, strachu, ponuroci, uporu,
zmartwienia, nienawici, niebezpieczestwa,
ohydy,
oszustwu,
tragedii,
katastrofy,
zniszczenia, smutku; yznego czar-noziemu (w
przeciwiestwie do brunatnej, rdzawej pustyni),
ziemi, bstw ziemi i podziemia, nocy,
(czarnoskrych) erynii, ciemnoci. mierci,
Zachodu (tj. mierci), krlestwa zmarych,
potpienia. Piekl, diaba. rozpaczy. Czarnej
mierci (dumy), aoby; zjawy, czarw.
Pnocy, deszczu; grzechu. bdu, zemsty;
adwentu, pokuty, Wielkiego Postu, Wielkiego
Pitku; nieznanego; niszoci; staoci, absolutu,
nicoci, niezmiennoci; mdroci; niewiedzy:
wiecznoci, tajemnicy; macicy, mioci: snu.
milczenia, biernoci cakowitej; zob. le Barwa;
Biay; Ni (czarna).
Czarno jako przcciwbarwa kadej innej
barwy czy si z ,,ciemnociami, ktre byy
nad gbokoci" (Gen. 1,2), . pojciem
substancji uniwersalnej, prachaoseni, noc,
pnoc. ..Bg ciemno nazwa Noc" (Gen.
1,5). Grecy zwali noc euphrne 'poet. czas
odpoczynku i radoci'. Rzymianie powiadali:
i'n nocie consiiium noc przynosi rad.
Czarno nocy koczcej si witaniem daje
nadziej odrodzenia, poranku, wyjcia z jaskini
wtajemniczenia na wiato dzienne.
Czarno urodzajny czarnoziem. z ktrego wychodzi ziarno i z ktrego, wedug

Ewangelii, zmartwychwsta maj zmarli pochowani w grobach. Bogom chtonicznym,

podziemnym, skadano ofiary z czarnych
zwierzt, rwnie bogom gbin morskich
(czarne byki Posejdonowi).
Czarny ubir strj diaba, czarnoksinika
(a pniej, dla tradycji, magika. prestidigitatora).
Czarna magia wywouje zjawiska nadnaturalne
przy pomocy zych duchw (w przeciwiestwie
do biaej). Szatan jest Ksiciem Ciemnoci.
Czarne msze odprawiane dawniej przez
satanistw, byy to msze witokradcze,
szydercze. Kot o czarnej sierci by towarzyszem
czarownicy (dzi, dla tradycji, stwarza nastrj w
pokoju wrki). W Izraelu czarny strj wyraa
pokut i aob: oskareni musieli stawa przed
sdem w czarnym odzieniu, podobnie jak
bagalnicy i dunicy; barwy te) nie uywano w
kulcie. W staroytnym Egipcie cz.arno bya
barw Zachodu, ci, wtroby. Ozyrysa, Totha.
Czarno czy si powszechnie ze zjawiskami
i cechami ujemnymi: czarna choroba
melancholia, czarna bandera piracka, czarna
gieda nielegalny rynek, czarna owca
osoba habica rodzin lub spoeczno, czarn
polewk dawano dawniej na znak odmowy rki
panny; czarne zamiary ze, czarna dusza
poda, czarny humor makabryczny, fr. bele
noire 'dosl. czarne zwierz' osoba nie
cierpiana przez kogo, czarne myli ponure
itd.
Czarno mier, l wywid ich z
ciemnoci i z cienia mierci" (Psalm 106 14).
..Nieprzyjaciel (...) wtrca mnie w ciemnoci, jak
tych, ktrzy dawno umarli" (Psalm 142 3).
Czarno aoba. Scmicki zwyczaj czasw
antycznych,
zaczernianie
twarzy
przez
krewnych zmarego na znak rozpaczy, biorcy
si pierwotnie z chci ukrycia swej tosamoci
przed zawistn dusz nieboszczyka.
W paramentyce chrzecijaskiej czarny kolor
strojw, jako emblemat skruchy i pokuty,
ustpi w kocu ,XII w. fioletowi. W
redniowiecznym chrzecijastwie czar-no.
symbol pokory i skromnoci, pogardy dla
doczesnego wiata, utrzymaa si m.in. w
ubiorach niektrych zakonw. u ksiy i
klerykw.

Czarno (niekiedy) mio. Czarna

jestem, ale pikna, crki jerozolimskie, jak
namioty Kedaru, jak skry Salomona" (mwi
Oblubienica w Pieni nad pieniami 1,4);
reprezentuje rwnie kobieco instynktown i
macierzysk. Liczne Boginie Matki, liczne
boginie-dziewice wystpuj, jako przedmiot
kultu, w kolorze czarnym:
Artemiciit efeska, indyjska Kali, Izyda, liczne
europejskie Czarne Madonny, bdce nieraz
celem pielgrzymek (np. Matka Boska
Czstochowska). Atrybutem Wielkiej Matki by
czarny kamie z najstarszym napisem
rzymskim po acinie (z ok. 500 p.n.e.),
znaleziony w 1899 na Forum Romanum w
Rzymie; Czarny Kamie w Kaabie (najwiksza
wito muzumaska; ju w III w. uwaany
przez Arabw za wity), ktry mia przynie
do Mekki archanio Gabriel. Barwa Wielkiego
Pitku.
Czarny (albo purpurowy) agiel mier,
np. w micie o Tezeuszu i Egeuszu, w poemacie
o Tristanie i Izoldzie.
Czarny wiatr kara piekielna dla rozpustnikw w Boskiej Komedii Dantego (Pieko
5,40 i nast.).
Czarny pudel diabe: aspekt Mefistofele.sa w Faucie (Pracownia Fausta) Goethego.
Czarne koszule nosili faszyci Mussoli-niego
(19191945).
W sztuce wie si z aob, pokut,
zem, faszem, bdem, nicoci.
Okres ycia czowieka ostatni.
Kamie diament, granat, agat. kwarc,
turmalin.
Planeta Saturn.
Metal ow.
W alchemii: materia prima', fermentacja,
gnicie.
W heraldyce: rozwaga, mdro, mstwo,
stao; potna, skryta sia; pokora, subisto; sawa, uroda; smutek, zmartwienie:
niebezpieczestwo, pokuta; kratka z linii
poziomych i pionowych.
CZASZKA
Czaszka symbolizuje sklepienie niebieskie,
czasz; mier, przypomnienie o mierci,
miertelno, krtkotrwao ycia; marno,
melancholi; pobono, pokut: Adama,
Golgot; niemiertelno, niezniszczal-no;
wrb, niebezpieczestwo.

Kult czaszek, zazwyczaj czaszek przodkw, u

rnych ludw przedhistorycznych, rozpocz
si prawdop. ju we wczesnym paleolicie;
rwnie
u
prymitywnych
plemion
wspczesnych.
Przechowywanie
oczyszczonych i wygadzonych czaszek niemal
z pewnoci wie si z oddawaniem czci
zmarym przodkom. Przechowywano rwnie
czaszki zwierzt ownych; czaszki te miay
zapewne jakie znaczenie w magicznych
obrzdach myliwskich.
Czaszka niezniszczalno, niemiertelno,
najtrwalszy lad czowieka pozostay po jego
mierci jak skorupa po mierci maa. Dlatego
prawdop. suya utrwaleniu pamici o zmarych
i odgrywaa rol w ceremoniach pobudzajcych
podno.
Czaszka czasza. Z czaszek pokonanych
nieprzyjaci chtnie pijano, aby przej w ten
sposb zalety wroga, jego odwag, rozum i
saw.
Kapaa, sanskr. 'czaszka' (tybet. thod pa)
naczynie zrobione z. czaszki ludzkiej, czsty
atrybut srogich bstw indyjskiego hinduizmu i
tybetaskiego buddyzmu. W Tybecie naczynie
stawia si na otarzach i uywa si do ofiar
rytualnych gronemu dhar-mapala 'obrocy
wiary', zoonych z wina symbolizujcego krew
i ciasteczek w ksztacie oczu, uszu i jzykw.
Wg ind. Rigwedy sklepienie niebieskie
utworzono z czaszki jakiej praistoty.
witynia z czaszek. Gigant libijski, Anteusz, syn Posejdona i Gai (Ziemi), by nie do
pokonania dopki dotyka stopami ziemi.
Zajmowa si zabijaniem podrnych, gdy
lubowa
wznie
ojcu
wityni (a.
przynajmniej jej sklepienie) z ludzkich czaszek.
Zabity przez Heraklesa, ktry go udusi,
dwignwszy uprzednio w gr.
Czaszka w chrzecijastwie atrybut w.
Franciszka z Asyu, w. Nazariusza, w.
eremitw: Marii Magdaleny jako pokutnicy,
Hieronima i Romualda, zaoyciela klasztoru
kameduw.
Czaszka u stp krzya (w plastyce)
czaszka praojca Adama; emblemat Golgoty
(aram. gulgota 'miejsce czaszek; biblijne
miejsce Trupiej Gowy' z hebr. gulgolet
'czaszka'), wzgrze pod Jerozolim, na ktrym
wg Biblii ukrzyowano Chrystusa (Ew. wg Mat.
27, 33; Ew. wg Luk. 23,33).
Czaszka wrba. Czaszek uywano do wrb
i przepowiedni, co mogo mie

zwizek z legendami o gadajcych czaszkach i

gowach, jak w legendach arturia-skich, w
egludze Brana, w mitach orfickich; puste
naczynie ycia i myli jako mieszkanie duszy.
Zob. Gowa (mwica, odcita), siedziba duszy.
Czaszka Mimira w mit. skand. sklepienie
niebieskie wsparte na czterech karach, wyraz
symbolicznego
poczenia
ludzkiego
mikrokosmosu
z
wszechwiatowym
makrokosmosem.
Czaszka w rdw. i pniej typowe
memento mori, przypomnienie o krtkotrwaloci ycia ludzkiego na ziemi, emblemat
prawdop. nieznany staroytnoci, niekiedy
wystpujcy wraz z ropuch i wem. Jezuici
propagowali medytacje na temat mierci jako
wiczenie J Jiowe wspierane wpatrywaniem si
w liupi czaszk. W rzymskim kociele
kapucynw (S. Maria delia Concezione) cztery
podziemne kaplice udekorowano szkieletami,
czaszkami i komi przeszo czterech tysicy
kapucynw. W. plastyce, zwl. od koca XVI w..
przedstawiano modlcych si witych ze
wzrokiem utkwionym w czaszk, niekiedy
trzyman w rku. Od 2. p. XVI w. czaszka,
czasami uskrzydlona, wystpuje na (paskorzebach nagrobnych.
Czaszka mier. W plastyce temat Et in
Arcadia ego wyraa od XVII w., e 'nawet w
Arkadii mnie (tj. mier) znajdziecie',
najwczeniej w obrazie Guercina (Galeria
Corsini w Rzymie), na ktrym dwaj pasterze
znajduj niespodziewanie trupi czaszk na
zwalonej kamiennej tablicy z napisem El in
Arcadia ego". W pniejszych ujciach lego
tematu, zw. od czasu dwu wersji Nicolasa
Poussina, czaszka schodzi na dalszy plan lub
znika.
Czaszka i skrzyowane pod ni piszczele
mier; piractwo: tajne stowarzyszenia;
miertelne niebezpieczestwo (zw. na urzdzLmach pod wysokim napiciem); trucizna (znak
na pojemnikach). Na czarnych banderach
pirackich (ang. Jolly Roger 'wesoy Roger')
oznaczay, e kto si broni, temu si nie daje
pardonu. Znak hitlerowskich
oddziaw
Trupich Gwek (SS-Totenkopfyerbande).
Czaszka marno, prno (ac. va-nilas),
czsto na obrazach typu Yanitas, na martwych
naturach. Starzec wpatrujcy si w czaszk
symbolizowa w plasty

ce Staro, czwarty wiek czowieka. W lit.:

Hamlet z czaszk bazna Jorika w rku:
Biedny Joriku!" (Hamlet 5,1 Szekspira).
Czaszka krtkotrwao ycia. W plastyce:
pice dziecko wsparte na czaszce.
Czaszka pobono. Na portretach rka
modela spoczywajca na czaszce oznaczaa
jego pobono.
Czaszka w wiecu wawrzynowym (w plastyce) cnota i sawa osoby portretowanej.
Czaszka koska a. bydlca uwieczona
kwiatami przypomnienie o nieuniknionej
mierci (tac. memento mori).
Czaszka i ksika emblemat anatomii a.
medycyny,
Pusta czaszka leniwy, bezczynny eb,
leniwiec, le. ,,Pusta czaszka to warsztat diaba"
(Poloniiis: Jdleness Edwarda Fitz-geralda,
1852). Przysowie arab.: Leniuch z diabem si
zabawia.
Spokojna czaszka! Spokojna (twoja)
gowa! Nie masz si czym przejmowa.
wszystko si zaatwi.
W alchemii: naczynie transmutacji.
CZERWIE (Purpura, Szkarat, Karmazyn;
Krasny, Rumiany)
Czerwie jest symbolem ciaa ludzkiego;
energii, zapau: odwagi; gniewu, wigoru,
mskoci, krzepkoci, radoci, podniecenia,
nieposkromionej chuci, namitnoci; serca,
uczucia, mioci, szczcia; rumieca; zdrowia:
choroby: ry: zota: oww; ziemi;
ruchu; wiata; ciepa: byskawicy; poerajcej
potgi; owiecenia duchowego, intuicji.
wieszczby, losu, natchnienia, wiadomoci;
dziaania, twrczoci: przywdztwa;
grzechu, ogni piekielnych, oczyszczenia.
uwzniolenia: oddania, powicenia, cierpienia.
ofiary; wspczucia, miosierdzia;
mczestwa, mki Chrystusa, zmartwychwstania, mioci Boga. Ducha Sw.; anarchii.
bezprawia, dzikoci; egoizmu; udawania;
nienawici; ryzykanctwa; niebezpieczestwa;
zbrodni (niezmywalne lady przelanej krwi),
walki, bitwy, rzezi, pomsty; powstania, buntu,
rewolucji, socjalizmu, komunizmu; wolnoci;
patriotyzmu; internacjonalizmu.
Czerwie bya dla umysowoci niezbyt
wyrafinowanych barw najwaniejsz; zwizana jest z zasad ycia, z krwi, ogniem,
podnoci, potg, krlewskoci, dostoj-

noci, ofiar (w staroytnoci bya jedn z

trzech barw rytualnych wraz z czerni i biel),
wojn i mierci (czsto jako purpura i fiolet).
Barw czerwon, uyt do malowania ciaa
lub farbowania stroju itp., uwaano niegdy za
znak krenia sokw ywotnych; miaa
pozbawia nieprzyjaciela krwi albo przez
wyciganie na wierzch wasnej zepsutej krwi"
leczy choroby ciaa. Ludy prymitywne
uyway czerwonej farby gwnie ze wzgldu
na
obfito
czerwonych
barwnikw
naturalnych. W redniowieczu czerwon
odzie uwaano za skuteczn ochron przeciw
ospie i odrze.
Dwie czerwienie: pierwsza mska, dzienna,
odrodkowa, wirujca, rzucajca, jak soce,
na cay wiat potg swego blasku; druga
eska, nocna, dorodkowa, wcigajca do
wntrza (arab. at-tannur 'retorta, piec
alchemikw, w ktrym odbywa si
ekstrakcja'), skryta, gbinowa, zwizana z
sercem, dusz, popdem pciowym, wiedz dla
wtajemniczonych, czerwie krwi bykw
ofiarnych wylewana na gowy nowicjuszy
kultu Kybele i Mitry, czerwie pogrzebowa.
Pierwsza
czerwie
natomiast
(mska,
soneczna), zwizana ze zotem i biel, to
czerwie potgi mioci, siy yciowej, zapau,
pikna cielesnego, cnt wojennych, zdrowia,
modoci, bogactwa, ognia, ognia namitnoci
miosnej jako barwa krwi: Dusza bowiem
kadego ciaa we krwi jest" (Lev. 17, 14), kolor
wschodzcego i zachodzcego soca.
Homerowej ranopalcej Jutrzenki". W
czerwieni ukazuje si w legendach duch ognia,
a co najmniej w czerwonym nakryciu gowy,
Pomienista czerwie jest barw francuskiego
krlewskiego proporca wojennego, gorcej
mioci,
podbojw
miosnych.
Barwa
rzymskich
i
bizantyjskich
dowdcw,
patrycjuszy, cesarzy, wadzy najwyszej,
ksit, ksit Kocioa (kardynaw), ksit
Pieka (Mefistofeles).
Czerwie prezentowana jest obficie w czasie obchodw wiosennych, podczas wit
ludowych. Przysowie polskie: Co czerwone,
to adne, a co sodkie, to dobre. Krasa" to
'barwa czerwona; pikno, uroda' (std kraska,
okrasa, krasomwca, kraszanka). Rosyjskie
krasnyj to 'czerwony', ale krasna/a diewica to
'pikna dziewczyna, hoa dziewoja',

Barwa mskich, sonecznych bstw i bohaterw. Biblijny Adam imi to znaczy

'czowiek; ziemia czerwona; mczyzna z
ziemi (utworzony)'. Brat-bliniak Jakuba,
Ezaw, przyszed na wiat czerwony i wochaty;
sprzeda bratu pierwordztwo za misk
soczewicy (Gen. 25, 2530). Ksiga Mdroci
(15,717),
opisujc
nierozum
bawochwalstwa, gupot i bezbono kultu
posgw, przedstawia rzebiarza czynicego
drewnian figur, pokrywajcego j czerwon
farb, a potem modlcego si do niej. Prorok
Naum przedstawia Asyryj-czykw, ktrzy
zdobd i zniszcz Nini-w, jako wojownikw
w szkaracie, z ognistymi tarczami i lejcami
wozw wojennych (2,3), co symbolizuje
przelew krwi, pomienn odwag i naraanie
ycia, ma te wrogowi napdzi strachu. W
Biblii czerwie oznacza czsto grzech, pokut,
krwaw ofiar.
Czerwie wie si z grecko-rzymskimi
bogami sonecznymi, jak Ares, Dionizos,
Hefajstos. Pyrra (gr. 'czerwona jak ogie') bya
on Deukaliona, greckiego Noego, po potopie
staa si matk wszystkich kobiet: czerwie jest
tu emblematem zmartwychwstania (ludzkoci).
Na cze Marsa barwiono na czerwono twarze
wodzw rzymskich odbywajcych triumf i
okrywano ich tog purpurow (ac. toga picia).
Czarwona flaga bya u Rzymian sygnaem
rozpoczcia bitwy. ,,Goniec: Baczno, wodzowie, nieprzyjaciel si zblia (...), wywiesi
ju krwawy sygna bitwy" (Juliusz Cezar 5, l
Szekspira).
Farbowane na czerwono jajka wielkanocne
(kraszanki) zwyczaj przedchrzecijaski
oznaczajcy odrodzenie wiosny i ycia.
Czerwie jest barw magii, upiorw,
duszkw, karzekw, skrzatw w folklorze
europejskim. Upir nadlatywa, strzay sobie z
ran wyrywa i mgy krwi czerwieni si jasn
(...), kurz podnosi purpurowy" (Odpowied na
Psalmy przyszoci 114118 Sowackiego).
Duszki, karzeki nazywaj si krasnalami,
krasnoludkami, bo ubieraj si krasno,
czerwono, i nosz czerwone spiczaste czapki.
Czerwie jako wyzwanie, prowokacja,
agresja: czerwona pachta na byka, ktra ma go
prowokowa do walki (barwa pachty. a cilej
mwic mulety matadora, nie

gra roli, bo bydo, jak wikszo ssakw, nie

rozrnia kolorw).
Czerwie ochrona. Czerwieni przypisywano moc chronienia przed demonami i
innymi
niebezpieczestwami.
Egipcjanie
smarowali co rok zabudowania czerwon
kresk, aby je ochroni od poaru, a zwierzta
domowe aby im zapewni podno; por.
Krew (znakiem przymierza). Czerwony
powrzek wywieszony z okna by znakiem
ochrony dla nierzdnicy Rahaby przy szturmie
Izraelczykw na Jerycho (Ks. Jozuego 2, 18; 6,
25). Rzymska panna moda przywdziewaa
ognicie czerwony (toczerwony, ty)
welon (tac. flam-meum), ktry mia jej
zapewni mio maesk i potomstwo.
Rwnie zwoki zmarych przystrajano
czerwieni, aby im uatwi drog do wiata
cieniw.
Czerwony kolor (zob. Barwa: Biay i czerwony) godo lewicowoci politycznej,
rewolucji, barwa sztandarw socjalizmu i komunizmu. postpu spoecznego, Wprzd
czerwono pisae, teraz jako pobielae"
(Ten... tego... 67 Rodocia M. Biernackiego). Nasz sztandar pynie ponad trony
(...) A kolor jego jest czerwony, bo na nim
robotnicza krew!" (Czerwony sztandar 111
Bolesawa
Czerwieskiego).
Czerwone
koszule" (w. camicie rosse) w 2. poowie XIX
w. we Woszech stronnicy Garibaldiego,
ochotnicy wyprawy tysica" na Sycyli.
Czerwony kolor midzynarodow oznak
szpitali, ambulansw, statkw szpitalnych itp.
w postaci: Czerwonego Krzya, Pksiyca,
Lwa lub Soca, zgodnie z konwencj
genewsk z 1864 r.
Purpura sprawiedliwo, wadza krlewska. W sztuce krlewsko. Metal
rt. Kamie ametyst. Planeta Merkury.
W staroytnoci b. kosztowny barwnik, std
symbol witoci, boskoci, ycia (zwaszcza
przez podobiestwo do barwy krwi). Purpurat
czowiek noszcy purpurowe szaty,
czerwony kapelusz kardynalski. Przywdzia
purpur zosta krlem lub kardynaem.
Karmazyn krlewsko, magnateria;
mio, grzech, wargi. Jak wstga karmazynowa wargi twoje" mwi Oblubieniec w
Pieni nad pieniami (4,3).
Szkarat interwencja Boga: Przez po:e
przeleciaa szkaratna byskawica i pad

em zemdlony" (Boska Komedia, Pieko

3,1346 Dantego); grzech: Choby grzechy
wasze byty jak szkarat, jak nieg wybielej, i
choby byy czerwone jak karma-zyn, bd
biae jak wena" (Izajasz l, 18);
ogie, zapa; wiatowo, bogactwo, strj,
prawodawstwo, pierwszestwo: Tamar przy
porodzie blinit uwizaa ni szkaratn na
rczce ary, ale pierwszy wyszed na wiat
Fares, protoplasta Krla Dawida (Gen. 38,
2730); znak cnoty i zasugi;
oczyszczenia; krwi; wzajemnej mioci; nierzdu, cudzostwa: nierzdnica Babilonu
siedziaa na bestii szkaratnej (Apok. 17, 3).
Szkaratna kobieta to obelywa nazwa uywana przez zwalczajce si religie. Szkaratn
liter A (ang. Adultery 'cudzostwo') nosia
Hester Prynne, zmuszona do tego przez
purytaskich bostoczykw jako matka
nielubnego dziecka, w powieci Szkaratna
litera
(1850) Nathaniela Hawthorne'a.
onierze namiestnika, wziwszy Jezusa do
pretorium (...) woyli na paszcz szkaratny"
(Ew. wg Mat. 27, 28), majcy przypomnie
purpur cezarw, dla kpiny z krla
ydowskiego".
Symbol
pierwszestwa,
wadzy: Wtenczas zagrzmi bohater, pnie si
do szkaratu przez wielkie cnoty i przez
wiksze zbrodnie" (Dziady cz. IV 5\3514,
Mickiewicza).
Czerwie znak wita w kalendarzu.
Czerwona ni zob. Ni.
Czerwony kur poar zob. Kogut.
Figura geometryczna trjkt.
Amulet zdrowia. Dawniej zawieszano
czerwony sznurek na szyi dzieci przeciw
szkarlatynie. Barwa magii, noszona wg wierze ludowych przez wrki.
W muzyce nuta C naturalna.
Ludzie lubicy czerwie s impulsywni,
optymistyczni, maj te jakoby by ludmi bez
ogady, flirciarzami.
W heraldyce: wspaniaomylno (jeli
czerwie krwista hart ducha); kreski
pionowe. Gwny kolor heraldyczny, wicy
si z rubinem zwyciska moc, triumf,
wadza; odwaga. Szkarat umiarkowanie.
Czerwie w sztuce: wit; mio; burza;
wojna; diabe; krlewsko.
Metal elazo (bo rdzewieje); zoto (w
Polsce czerwony zoty, tj. zoty ze zota, w
odrnieniu od zotego ze srebra).
Kamie rubin, koral, krwawnik.

Planeta Mars (czerwona).

W alchemii: barwa kamienia filozoficznego
noszcego znak wiata sonecznego;
kamie ten alchemicy zwali czerwon nalewk. bo mia zmienia pospolite metale w
zoto.
CZOWIEK (zob. Mczyzna;-Kobieta)
Czowiek wcielenie najlepszych cech ludzkich, jednostka etyczna, szlachetna, wartociowa. Ecce homo!" tac. 'oto czowiek!' (Ew.
wg Jana 19,5) Piat o Jezusie. ,,To by
czowiek!" (Juliusz Cezar 5,5 Szekspira)
Antoniusz przy zwokach Brutusa pod Filippi.
Zachowuj si, postpuj jak czowiek, bd
czowiekiem. Wykierowa na czowieka.
Prawdziwy czowiek.
Organy, czci ciaa i substancje organizmu
ludzkiego przez wiele stuleci przyporzdkowywano pierwiastkom" (pierwotnym ywioom) Natury, np.: krew wodzie,
puca powietrzu, koci (jako rusztowanie
ciaa) ziemi, gow (jako siedzib duszy)
ogniowi; albo: nerwy ogniowi, przewd
pokarmowy ziemi:
albo: gow niebu, oddech powietrzu,
brzuch morzu, nogi ziemi. Co gorsza,
praktyka lekarska opieraa w znacznej mierze
swoje terapie na takich wanie banalnych
analogiach.
Czowiek Mikrokosmosem, syntez.
niebem i ziemi w zmniejszeniu, zmniejszonym modelem Wszechwiata (Makrokosmosu).
Czowiek stworzony na zasadzie liczby pi:
zoony z piciu rwnych czci w wysokoci,
ma pi koczyn (wraz z gow!), pi
zmysw, po pi palcw u rk i ng; moe
by (z rozstawionymi rkami i nogami)
wpisany w koo i pentagram, ktry dlatego jest
take symbolem Mikro-kosmosu.
Czowiek stworzony na zasadzie liczby
dziewi (wg Kabay), potrjna trjka: ciao,
dusza i duch, a kade z nich w trzech
postaciach czynnej, biernej i neutralnej.
Czowiek obrazem Boga. Uczymy
czowieka na obraz i podobiestwo nasze"
mwi Jahwe (Gen. l26). Czowiek
czowiekowi bogiem przysl. gr.
,,Czowiek szlachetny jest jak woda"
{Ksiga Tao 1,8 Lao-Tse, VI w. p.n.e.). Woda
jest niezbdna dla wszystkich.

Czowiek
miar
wszechrzeczy,
gr.
dnthropos
metron
ponton,
maksyma
Protagorasa (ok. 450 p.n.e.).
Jestemy nie ziemsk, ale niebiask rolin" (Timajos 90A Platona).
,,Czowiek jest istot pastwow", gr. zon
polilikn (Polityka 1,1. 9 Arystotelesa). tj.
stworzon do ycia w pastwie.
Jak doskonaym tworem jesi czowiek! (...)
Ozdob i zaszczytem wiata! Arcyty-pem
wszechjestestw!" (Hamlet 2,2 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
(Czowiek jest) chwa, pomiewiskiem i
zagadk wiata!" (Esej o czowieku 2, 18
Alexandra Pope'a).
,,Czowiek jest wielkim cudem w chaotycznej ciemnoci niezbadanej Natury" (Rozwj ludzkoci ]. H. Pestalozziego).
..Czowiek to waciwe stadium ludzkoci"
(Pokrewiestwa z wyboru 1. 1 Goethego).
Czowiek jest socem, a jego zmysy to
planety" (Fragmenty Novalisa).
..Czowiek jest upadym bogiem pamitajcym niebo" (Pierwsze medytacje poetyckie
2,70 A. M. L. P. Lamartine'a).
Czowiek jest ziarno (...) a soce jest w
kadym czowieku" (Bomy, o bracia, przed
wiekami 21,2 Sowackiego).
Czowiek?... jest to kapan bezwiedny i
niedojrzay" (Sfinks II, 56 Norwida).
,,Czowiek to dantejska strofa, majca w
sobie pocztek spowicia dalszych strof
(Mifo-Grzch 66. 35 Jana Kasprowicza).
Czowiek dziwowiskiem. ,,Stalimy si
dziwowiskiem wiatu i anioom", tac. spectaculum facti sumus mundo et ungelis (l. List
do Koryntian 4. 9).
Czowiek duszyczka owinita w ciao"
(Fragment 26 Epikteta. cyt. w Rozmylaniach
4,41 Marka Aureliusza).
..Jak chimer jest czowiek! (Myli 434
Pascala).
,,Kady czek gow, kada gowa ma swe
zdanie" (Co gowa, to rozum l Wacawa
Potockiego).
Czowiek to Narcyz prawdziwy, chtnie si
we wszystkim przeglda" (Pokrewiestwa z
wyboru 1,4 Goethego).
Czowiek lepcem. Ludzie s przez cae
ycie lepi" (Faust cz. II 5. Pnoc Goethego)
Troska do Fausta.

,,Czowiek! Wahado midzy umiechem

a z" (Childe Harold 4,109 Byrona).
..Czowiek inteligencja obsugiwana
przez organy" (Dziea i dni R. W. Emer-sona).
,,Czowiek zgnilizna, syn czowieczy
robak" (Hiob 25, 6).
Czowiek glina; zob. Waza (Naczynie
gliniane).
Ludzie to marne licie, co na drzewie
ronie" (Iliada 6, 146 Homera, t. J. Czubka).
..Czowiek jest snem cienia" (Ody py-tyjskie
8, 95 Pindara, cyt. w Moraliach 104B
Plutarcha).
Czowiek to wiatr" (Fragment 78 Eupolisa. ok. 425 p.n.e.).
Czowiek jest cakowicie igraszk przypadku" (Herodot 1,32, t. S. Hammera)
Solon do Krezusa.
My, ludzie yjcy, to tylko widziada i
bezcielesne cienie" (Ajaks 126 Sofoklesa).
Czowiek to baka na wodzie, jak mwi
stare przysowie, a zwaszcza ju czowiek
stary" (O rolnictwie 1,1 M. T. Warron'a, 116
27 p.n.e.).
Jakimi karami s ludzie!", ac. homunculi ouanti sunt (Jecy, Prolog 51 Plau-ta).
,,Czowiek okrt od burzy niesiony"
(Impreza l Daniela Naborowskiego).
Czowiek to tylko trzcina (...), ale trzcina
mylca", fr. un roseau pensant (Myli 6, 347
Pascala).
Czowiek igrzysko boe, powiadaj"
(Epitalamium Janowi Mierzeskiemu 191
Zbigniewa Morsztyna).
Czowiek to z pewnoci kij do
mioty!" (Rozmylanie nad kijem do mioty
Jonathana Swifta).
,,Ludzie to unoszce si na wodzie, trcajce
si wzajem garnki" (Rozmowy z Goethem 16
VII 1824 Eckermanna).
,,Czowiek jest rolina bagnista, ycie
moczar cuchncy" (Knia Patiomkin I Tadeusza Miciskiego).
,,Czowiek jest ran ycia, mier zgojon blizn" (Ziemia dziewicza 61 L. Staffa).
Czowiek krwi pasjonat, gwatownik,
raptus, impetyk, Wynid, mu krwi i mu
Beliala" (2. Ks. Krl. 16, 7).

Czowiek czowiekowi wilkiem, ac. homo

homini lupus (parafraza z Asinaria 495 Plauta).
Czowiek Platona zwierz bezpire.
dwunogie, ac. animal implume, bipes; Platon
(Polityk 266E) dzieli klas dwunogich na
pierzaste i pozbawione pierza.
Czowiek jest albo zwierzciem, albo br
giem" (Polityka 1,1, 1253a Arystotelesa).
Czowiek jest zwierzciem rozumnym"
ac. rationale animal esl homo (Ad Lucii-lum
12,8 Seneki). Nie ma na wiecie tak
zdradzieckiego zwierza, jakim jest czowiek"
(Prby 1, 12 Montaigne'a, t. T. Boya-eleskiego). Czyme jest czowiek (...)? Bydlciem, szczerym bydlciem" (Hamlet 4, 4
Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Czowiek
(...) jest nikczemne zwierz" (Tanuffe 5,6
Moliera, t. T. Boya-eleskiego). Czowiek
jest zwierzciem wytwarzajcym narzdzia"
(Beniamin Franklin, cyt. w yciu Johnsona
Jamesa Boswella). Czowiek dusza ukryta
w zwierzciu" (Znak czterech 10 Conan
Doyle'a). ,,Czowiek wie, e jest map Boga, a
zwierz nie. Jedyna rnica" (W Maelstromie
IV Stanisawa Przybyszewskiego). Czowiek,
z biologicznego punktu widzenia, jest
najgroniejszym drapienikiem, jedynym,
ktry systematycznie poera wasny gatunek"
(Pamitniki i studia Williama Jamesa).
Czowiek Grzechu Antychryst (2 List do
Tesaloniczan 2,3); dla dawnych pury-tanw
papie, dla ang. monarchistw Cromwell.
Stary Czowiek duch twrczy, duch
minionego roku. Starowieczny Bg Ojciec
w biaej szacie na ognistym tronie (Daniel
7,9).
Stary czowiek z gr bdne tumaczenie
przez krzyowcw przydomka syryjskiego
wielkiego mistrza sekty asasynw Raszida adDin as-Sinan z XIII w., zwanego Szajch aldabal, arab. 'wdz grski'.
Stary czowiek z morza Starzec Morski;
zob. Morze.
Zoty czowiek zob. Czowiek (dza zota):
wg Platona stranik; El Dorado (hiszp.
'Pozacany') legendarny wadca krainy
(zwanej te Eldorado) w Ameryce Pd. w XVI
w., posypywany co dzie zotym pyem.
elazny czowiek zob. elazo.

Srebrny czowiek wg Platona: onierz.

Biay czowiek niebo. Soce, ojciec
bogw.
Szary czowiek przecitny czowiek,
czowiek z ulicy. / c dalej, szary czowieku?,
nm. Kleiner Mann, was nun? tytu
polskiego przekadu powieci Hansa Pallady
(1932).
Czowiek jednej ksiki zob. Ksika.
Czowiek trzech drewien dawn. szubienicznik, wisielec.
Czowiek trzech liter, tac. homo trium
iiterarum, zodziej (ac. fur).
Czowiek na Ksiycu zob. Ksiyc.
Czowiek-gra, Quinbus Flestrin tak
nazywali Lilipuci Guliwera (Podre
Guliwera 2 Jonathana Swifta).
Wielki czowiek do maych interesw
udaje, e zajmuje si powanymi sprawami,
ale naprawd nie ma o nich pojcia. Tytu
komedii Aleksandra Fredry.
Czowiek przeznaczenia Napoleon I (we
wasnym mniemaniu). Tytu komedii (1896)
G. B. Shawa o generale Bonaparte.
Czowiek grudnia Napoleon III, ktry
zosta prezydentem Francji 11 XII 1848,
dokona zamachu stanu 2X11 1851 i zosta
cesarzem 2X11 1852.
Czowiek z gow zaradny, obrotny,
zdolny.
Czowiek z krwi i koci prawdziwy,
autentyczny, z zaletami i wadami.
W wolnomularstwic: czowiek kulturalny,
wyksztacony, powcigliwy wygadzony
kamie ciosowy; czowiek zy, brutalny. nieuk
chropowaty kamie ciosowy.
W alchemii: mczyzna siarka, kobieta
rt.
CZTERDZIECI
Czterdzieci jest liczb czsto wymienian w
Biblii i dlatego dawniej uwaano j za
magiczn, za symbol czasu pokuty, za okres
potrzebny do oczyszczenia, odrodzenia si do
nowego ycia, okres kary, modlitwy, symbol
ycia doczesnego, wypenienia czasw, okres
oczekiwania,
przygotowania.
Liczba
charakteryzujca w Biblii interwencj Boga.
oznaczajca zakoczenie cyklu, po ktrym
nastpuje gruntowna zmiana.
Deszcz potopu biblijnego pada przez
czterdzieci dni (Gen. 7, 12). a po upywie
nastpnych czterdziestu Noe otworzy
iluminator arki (8. 6). Mojesz spdzi

czterdzieci dni i nocy na grze Synaj bez

jedzenia i picia, aby otrzyma tablice praw
(Ex. 24, 18). Gdy szpiedzy po czterdziestu
dniach pobytu na ziemi Chanaan przedstawili
trudnoci zdobycia kraju (Num. 13), a synowie
Izraela podnieli bunt, Jahwe rzeki: ..Synowie
wasi bd tuaczami na pustyni przez
czterdzieci lat (...) wedug liczby czterdziestu
dni, kiedycie ogldali Ziemi Obiecan"
(Num. 14,334). Gdy znw czynili zo. Pan
wyda ich w rce Filistynw na czterdzieci lat
(A'.(. Sdziw 13.1). Przez czterdzieci lat
krlowali Dawid (2. Ks. Krl. 5,4), Salomon
(3. Ks. Krl. 11.42) i -loas (2. Ks. Kronik
24,1). Goliat wyzywa wojska izraelskie przez
czterdzieci dni (/. Ks. Krl. 17,16). Gdy Eliasz
ucieka na pustyni, anio daje mu posiek,
ktry mu wystarcza na czterdzieci dni
wdrwki (J. Ks. Kroi. 19,8). Niniwa, przeraona proroctwami Jonasza, czynia pokut
przez czterdzieci dni (Janusz 3.59).
U wielu ludw zmary uwaany jest za
definitywnie martwego i pozbawionego duszy
w czterdzieci dni po mierci; wwczas wic
dopiero ustaj zakazy zwizane z. aob i
rozpoczynaj si ceremonie oczyszczenia
rodziny (zwolnienia od zobowiza wzgldem
nieboszczyka); niekiedy nastpuje wwczas
drugi pogrzeb, przeniesienie na waciwe
miejsce spoczynku i poegnanie ze zmarym.
Czterdzieci dni trwao balsamowanie Jakuba i
aoba po nim (Gen. 50,24).
Czterdzieci dni trwao oczyszczenie kobiety po urodzeniu syna. a dwa razy duej po
urodzeniu crki.
W karze chosty nie wolno byo wg prawa
Mojeszowego
przekroczy
czterdziestu
uderze (dla pewnoci nie przekraczano
trzydziestu dziewiciu), a trzynastu, gdy dyscyplina miaa trzy rzemienie (Deut. 25,3;
2. List do Kor. 11,24).
Chrystus po zmartwychwstaniu ukazywa
si apostoom przez czterdzieci dni (Dzieje
Ap. 1,3). Przywilej azylu w sanktuariach trwa
czterdzieci
dni;
tyle czasu
trwaa
kwarantanna (w. yuarantena '40 dni'). Wdowie wolno byo pozostawa'w domu ma
przez czterdzieci dni po jego mierci.
Czterdzieci dni trwa Wielki Post od rody
popielcowej do Wielkanocy, na pamitk
czterdziestodniowego postu Jezusa na pustyni
(Ew. wg Mat. 4,2). Jezus naucza

przez czterdzieci miesicy, a zmartwychwsta

po czterdziestu godzinach pobytu w grobie.
Budda i Mahomet rozpoczynaj dziaalno w
czterdziestym roku ycia.
Liczba 40 w Koranie, podobnie jak w Biblii,
jako dugo okresu pokuty, cierpienia.
przygotowa i wytrwania, gra analogiczn rol
w islamie, gdy wie si np. z czterdziestu
dniami medytacji, przygotowa, postu lub
nowicjatu w bractwach mistycznych.
Czterdzieci lat jest wiekiem dojrzaym,
stanowicym apogeum lat ludzkich. W tym
wieku Izaak poj za on Rebek, a Ezaw
Judyt i Basemat. Po czterdziestce czowiek
jest albo gupcem, albo wasnym lekarzem"
powiedzenie przypisane przez Plutarcha
cesarzowi rz. Tyberiuszowi (O zachowaniu
zdrowia). Czowiek jest gupi a do
czterdziestego roku ycia; gdy wtedy zaczyna
pojmowa swoj gupot, jest ju za pno"
(Apoftegmaty Lutra). ,,Kwiat ycia kobiet to lat
czterdzieci, czytaj Balzaka. czytaj Bernarda"
(Pierwsza zmarszczka 2534 Wacawa
Szymanowskiego).
Czterdziestu mczennikw dzie 10 marca.
Ali Baba i czterdziestu rozbjnikw
opowie z Bani z 1001 nocy; brama do
pieczary ze skarbami otwiera si magicznym
zaklciem: ,,Sezamie, otwrz si!", prawdop.
symbol bogactw ziarna ukrytego zim pod
ziemi, uwolnionego zaklciem wiosny.
Czterdziestu niemiertelnych Akademia
Francuska, ktra ma od 1634 czterdziestu
akademikw.
onierze, pamitajcie, e z wierzchoka
tych piramid czterdzieci wiekw na was
patrzy!" genera Bonaparte w rozkazie
dziennym do fr. Armii Egiptu, 21 VII 1798, w
przeddzie bitwy pod piramidami.
W alchemii po czterdziestu dniach
oczyszczenia pojawi si powinien (ale si nie
pojawia) eliksir ycia a. kamie filozoficzny.
Obroca! Wskrzesiciel narodu, z matki
obcej; krew jego dawne bohatery, a imi jego
bdzie czterdzieci i cztery" (Dziady cz. III,
Widzenie ks. Piotra 5,2124, Mickiewicza);
poeta, piszc ten ustp, mia zapewne na myli
sam siebie albo Konrada; liczba zastpuje tu
nazwisko tajemniczej postaci wskrzesiciela
narodu.

CZTERY
Liczba cztery jest symbolem Wszechwiata
materialnego, czterech kolumn wspierajcych
wiat (Niebo a. Ziemi), czterech stron wiata,
czterech pr roku, czterech kwadr Ksiyca,
czterech gwnych wiatrw; tetragramu JHWH
(hebr. imienia Boga); czterech wiekw
dziejw: zotego, srebrnego, brzowego i
elaznego (Metamorfozy Owidiusza; 4. ektoga
Wergiliu-sza); zniszczenia wiata (przez gd,
potop, zaraz i dzikie zwierzta); czterech rzek
Hadesu; czterech rumakw Apollina; rzeczywistoci, konkretu, rzeczy solidnej, dotykalnej, porzdku przestrzennego, rwnowagi,
uporzdkowanej
struktury,
solidnego
fundamentu, racjonalnej organizacji, uniwersalnoci, kompletnoci, staoci, peni;
treci, rzeczywistych osigni, logiki, rozumu, woli i mdroci, sprawiedliwoci,
sprawiedliwego prawa bez aski; wspczucia i
tolerancji, zrozumienia; czowieka powstaego
z prochu ziemi, czterech okresw ycia
ludzkiego (dziecistwo, modo, wiek
dojrzay, staro), czterech ,,humorw"
(sangwiniczny, choleryczny, flegma-tyczny i
melancholijny); mczyzny i kobiety, fallusa i
vaginy; cikiej pracy; swastyki; kwadrygi.
Czwrka zwizana jest z krzyem (4 ramiona), kwadratem i szecianem; symbolizuje
Ziemi (wiat) w przeciwiestwie do trjki,
liczby Nieba (Stwrcy), staroytne universum
rozcigajce si w cztery strony wiata,
ktrych gr. inicjay (anatoi, dysis, drktos,
mesembria gr, 'wsch., zach., pn. pd.') tworz
imi ADAM, co wie czwrk z kondycj
ludzk.
Cztery liczba witych stworze: lew
midzy zwierztami, orze wrd ptakw, w
pord byda i czowiek wrd wszystkich istot
ywych; s one kwintesencj stworzenia w
mitologiach Bliskiego Wschodu i w
chrzecijastwie. Cztery rzeki wypywajce z
Edenu, zestawione ze zmysami: Eufrat
usta; Tygrys nos, Gihon ucho, Pizon
oko (Gen. 2,1015). Czterej wielcy prorocy
biblijni Izajasz, Je-remiasz, Ezechiel,
Daniel. Prorocka wizja Ezechiela pena jest
symbolicznych czwrek (1,117); cztery
cherubiny o czterech obliczach (czowieka,
lwa, wou i ora), czterech skrzydach i
czterech rkach,

prawdop. na wzr paskorzeb strzegcych

bram wity i paacw babiloskich i asyryjskich (babil. karibu cherubin); obok
cherubinw cztery koa wozu, majce cztery
twarze i poruszajce si na cztery strony.
Czwrka bya wit liczb Zeusa, pana
nieba, Hermesa, pana wiatrw; pitagorejczykw (tetraktys, cztery pierwsze liczby
pierwsze tworz 10 = 1+ 2+3+4); czsto jednak bya liczb niepomyln jako zdwojenie
niefortunnej dwjki.
Cztery elementy, podstawowe pierwiastki,
ywioy, wg Arystotelesa: ogie (suchy i ciepy), woda (mokra i zimna), powietrze (ciepe i
wilgotne) i ziemia (zimna i sucha). Cztery
podstawowe aspekty wiadomoci:
mylenie, czucie, doznania zmysw, intuicja.
Podwjne widzenie (2+2).
Czterej Ojcowie Kocioa wsch. i czterej
Kocioa tac. Czterej jedcy Apokalipsy (6)
przynosz cztery plagi wojny: Zabr, Mord,
Gd i mier; barwy ich koni odpowiadaj
czterem stronom wiata i porom dnia, co
dowodzi ma powszechnoci zdarze w czasie
i przestrzeni: biay to wschd i wit, czerwony
poudnie, powy zachd i zmierzch, kary
pnoc. Cztery postacie przed tronem Boga
(4,69), pene oczu z przodu i z tyu"
podobne byy (jak u Ezechiela) do: lwa, cielca,
czowieka i ora w locie; reprezentoway one
cay wiat oywiony i czterech ewangelistw:
Marek lew. Mateusz czowiek, ukasz
w i Jan orze (razem tetramorf). Cztery
anioy zniszczenia na czterech kracach Ziemi
(7,1).
Cztery grzechy woajce o pomst do nieba
(w chrzecijastwie): umylne zabjstwo,
grzech
sodomski
przeciw
czystoci",
krzywdzenie ubogich, wdw i sierot, zatrzymanie zapaty za prac.
Lokapala w mit. buddyjskiej i hinduistycznej stranicy czterech stron wiata
jadcy na soniach: Indra rzdzcy wschodem,
Jama poudniem, Waruna zachodem i
Kubera pnoc. Cztery szlachetne prawdy
buddyjskie: ycie jest cierpieniem; pragnienie i
ch ycia jako przyczyny wdrwki dusz s
przyczyn cierpie; pokonanie pragnie jest
kresem cierpie; jest te kocem cyklu
reinkarnacji.
Przysowie perskie: Czterech rzeczy kady
ma wicej ni mu si zdaje: grzechw, dugw,
lat i wrogw.

Cztery rzeczy s, z ktrych czowiek si

wydaje: kompanija, zabawy, mowa, obyczaje"
(Czwartek 910 Daniela Naborow-skiego).
Cztery wolnoci: od godu i biedy, wolno
wyznania i mowy (prezydent USA F. D.
Roosevelt w 1941).
Na cztery wiatry wygoni wygna
gwatownie, bezwzgldnie.
Cztery czci ciaa ludzkiego: gowa, pier,
jelita, koczyny; cztery koczyny.
Kuty na cztery nogi przebiegy, zmylny,
ma gow do interesw.
Cztery deski trumna; cztery ciany
pokj, izba. W cztery oczy sam na sam. Na
cztery spusty zamkn (si) szczelnie,
starannie. Cztery litery dupa (dawniej kiep),
przen. niedoga, gamo. Spada na cztery apy
wychodzi bezpiecznie z kadej trudnej
sytuacji.
Czwrka jako symbol charakteru odnosi si
do dobroczynnoci, chodu uczu, powolnoci,
zapobiegliwoci, chci posiadania, zdrowego
rozsdku.
Cztery cnoty kardynalne i ich symbole:
mstwo miecz i tarcza; sprawiedliwo
oowianka i trjkt; roztropno w;
wstrzemiliwo ognisko.
Cztery krlestwa przyrody u kabalistw:
ludzkie, zwierzce, rolinne i mineralne.
U gnostykw liczba wita przedstawiajca
Istot najwysz, jej dobro, potg, jedyno i
mdro.
W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku
Rak, planeta Saturn, nadzorca, nauczyciel;
ukrca
aspiracje,
przywouje
do
rzeczywistoci. Cztery wieki utosamione z
czterema porami roku: l) Zoty wiek trzech
mojr, ognia, wilgoci, dobra, wiosny, Chaosu,
praczasu; bram wieku jest znak Barana, jajo
atrybutem ycia ludzkiego. 2) Srebrny wiek
trzech harpii, powietrza, gorca, dobra, lata,
konfliktu, jednoroca (wiedzy); bram jest
znak Raka. 3) Brzowy wiek trzech furii,
ziemi, suchoci, za, jesieni, zabjstwa,
chimery (strach); bram jest znak Wagi. 4)
elazny wiek trzech gracji, wody, zimna zimy,
dobra, zmartwychwstania, Bellerofonta zabijajcego chimer; bram jest znak Kozioroca.
Kolor zielony (uspokajajcy).
Liczba duszkw biaej magii: gnomy, salamandry, sylfy i ondyny.

Czterolistna koniczyna ma przynosi szczcie.

Czwrka trefl karta uwaana za nieszczliw: w dawnych taliach zwana Diabelskim oem.
DB
Db symbolizuje ogie, o wiata, punkt
zwrotny; drzwi do nieba, wito, wyroczni,
wiar; czowieka; wytrzymao, trwao,
dugowieczno, niemiertelno;
zasad msk, podno, si fizyczn i moraln, cnot, odwag, gocinno; krlewsko. majestat, potg, wynioso, wznioso. triumf, chwa, honor, niepodlego;
nagrod.
Db wyrocznia. W szelecie jego lici
wieszczkowie i kapani dosuchiwali si gosu
bstwa. W Dodonie w Epirze, najstarszej
wyroczni gr., kapani odczytywali wol Zeusa
z szumu lici witego dbu, siedziby boga, a
take z lotu gobi i szmeru cudownego rda.
Odys sam pono uda si do Dodony, by z
boskich lici wysokiego dbu posysze wol
Zeusa, jak ma wrci do yznej Itaki: czy po
kryjomu, czy jawnie" (Odyseja 14,327; 19,296
Homera, tt. J. Parandowskiego).
Db wrbita i doradca. W tradycji gr.
dbowy maszt okrtu Argo" ostrzega Jazona
i jego towarzyszy przed grocymi im
niebezpieczestwami.
Db witynia. Zote runo, cel wyprawy
Argonautw w Kolchidzie, na Kaukazie,
wisiao na dbie, strzeone przez smoka.
Db u wielu ludw indoeuropejskich
wite drzewo burzy i grzmotu, siy, dugowiecznoci i niemiertelnoci, drzewo
chmur i nieba, nie dajce si wichrom wyrwa
z ziemi, cigajce na siebie pioruny
Gromowadnego, drzewo powicone bogom
burzy i niebios, ognia i podnoci, jak biblijny
Jahwe, Zeus (Jowisz), Wielka Macierz Bogw
(wsch.-gr.-rz. Kybele), Rhea, Artemida;
sonecznemu
bohaterowi
Hera-klesowi,
fenickiemu bogu podziemi Mel-kartowi,
germaskiemu
Donarowi-Thorowi,
sowiaskiemu
Perkunowi, irlandzkiemu
Dagdzie, skandynawskiemu Balderowi; wite
drzewo erynii (podno i wiat podziemny),
przedmiot kultu staro. druidw.
Db jest w najwyszym stopniu aspektem
drzewa, osi wiata, narzdziem komu

nikacji midzy niebem i ziemi, uwaanym

za najstarsze z drzew. Db, co wierzchokiem
w niebiosach si grnych koysze, dugi za
korze w gbie Tartaru samego wysya"
(Georgiki 2,2912 Wergiliusza, t. Z.
Abramowiczwny), sta si symbolem
wiadectwa, wystpowa jako upowaniony
przez bstwa wiadek najwaniejszych wydarze wymagajcych wspudziau mocy
niebieskich, jak koronacja albo sdy, skadanie
ofiar a. zawieranie transakcji handlowych,
wytyczanie granic a. gone czytanie
Ewangelii. Wszystkie te czynnoci, i wiele
innych, wykonywano najchtniej w cieniu
dbu. Skandynawowie odbywali zgromadzenia
wolnych mczyzn (thing, ting} pod dbami, w
ktrych mieszka miay dusze przodkw,
udzielajce zebranym swego dowiadczenia i
dobrych rad. Byo to take ulubione miejsce
spotka czarodziejw i wrek.
Db (jak i inne wysokie, dugowieczne,
samotne drzewa bdce punktem orientacyjnym krajobrazu) to miejsce grzebania zwok
pasterskich ludw koczowniczych (jak u
Beduinw jeszcze w XX w.); w Biblii
nieraz jako ywy pomnik zwizany z jakim
wydarzeniem. Debor, mamk Rebeki,
pochowano poniej Betelu pod dbem i
nazwano go dbem paczu (Gen. 35,8). Krla
Saula pochowano wraz z synami pod dbem w
Jabes Galaad (/. Ks. Kronik 10,12).
Db drzewo wite. Dopiero w ksigach
prorockich wystpuje db jako symbol potgi i
religii ludw pogaskich otaczajcych Izrael,
przejty take przez ydw jako wasny
symbol cznoci z Bogiem. Pod dbem przy
wityni w Sychem Jozue postawi wielki
kamie na pamitk odrzucenia obcych bogw
przez jego lud i powrotu do Boga witego.
Boga zazdrosnego" (Jozue 24,1926).
Bawochwalcy bd pobici (...) pod wszelkim
dbem ga-zistym, gdzie palili kadzida wonne
wszystkim bawanom swoim" (Ezechiel 6,13).
Anio, ktry si ukaza Gedeonowi, siad pod
dbem, ktry by w Ofra (Ks. Sdziw 6,11). W
folklorze cicie dbu to zy omen; db jczy i
krzyczy padajc.
Db mieszkaniem nimf: driad i hamadriad. Erisychton, syn Triopasa w Te-salii,
kaza ci olbrzymi wity db w gaju Cerery,
w ktrym mieszkaa ulubiona przez bogini
nimfa; Ceres ukaraa wi-

tokradc wieczystym godem (Metamorfozy

8,728885 Owidiusza).
Db drzewo krlewskie, krl drzew i
lasw. Krlewskie drzewa! Wy pomniki ywe
uoiegych
czasw,
dby
miociwe"
(Krlewskie dby l2 Wincentego Pola).
Db sil, moc. stao, potga. La. robur
'db; twardo, moc, krzepko; elita, najlepsza
cz'; znaczenie przenone z uwagi na
twardo, ciko, trwao i odporno .ia
wod drewna uwaanego w staro. ; rdw za
nie podlegajce gniciu ani butwieniu. La.
druides, druidae, nazwa kapana celi.. z
galijskiego druides, pokrewna st.irl. drui (l. mn.
druid) 'czarownik' i daur 'db', walij. derwen
'db' i ang. tree 'drzewo'.
Db si powali, a trzcina zostaa, przysowie
wg bajki O trzcinie z dbem Ezopa;
db opiera si wiatrowi, trzcina mu si kania.
Db ojcem czowieka. Arkadyjczykw nazywano Potomkami Dbu (gr. engenoi drys).
...laki twj rd, skd jeste, bo chyba nie
wyrose z dbu, jak w starej bajce" (Odyseja
19,163 Homera, t. J. Parandowskie-go)
tymi sowy zwraca si Penelopa do Odyssa,
ktrego nie poznaa.
Db alegori czowieka, zob. Drzewo
(Filemon i Baukis). Kobiety trackie, morderczynie Orfeusza. Bachus zmieni w dby
(Metamorfozy 11,3 i nast. Owidiusza). Ene-asz.
zabiwszy Mezenta, zawiesza jego miecz,
pancerz, tarcz, hem i wczni, jako trofea
(pcnopiia) na wbitym w ziemi pniu
olbrzymiego dbu o citych gaziach (Eneida 11.5 i nast. Wergiliusza).
Maczuga dbowa bro bohaterw sonecznych. ;ak Herakles i Tezeusz, emblemat
promieni Soca, gromw i byskawic. symbol
dzikoci, okruciestwa.
Krl dbowy, wity krl, u schyku swojej
kadencji wykastrowany i zabity, zazw. jesieni,
aby na wiosn jego nastpca mg zapewni
odrodzenie si wegetacji i dobre plony; magia
sympatyczna pomagajca naturze przeby
kolejne, niezbdne etapy zimowej mierci i
wiosennego zmartwychwstania.
Zota ga dbu z rosnc na niej jemio
atrybut Sybilli Kumaskiej. Ga taka.
powicona Prozerpinie. pozwala Eneaszowi
wstpi we wrota Awernu (pod

ziemnego wiata zmarych) i powrci potem bezkarnie midzy yjcych (Eneida 6

Wergiliusza).
Koda dbowa, wity kloc, opa witego
ognia westalek i ognisk domowych i
pastwowych staro. Rzymu. Popiou z niego
uywano do uyniania pl. Koda zapalana
dawniej, z wesoym ceremoniaem, w kominku
na Boe Narodzenie.
Licie dbowe. W staro. Rzymie wieniec z
lici dbowych (ac. corona civicd) dawano
onierzom, ktrzy w czasie bitwy uratowali
ycie wspobywatelowi (civis), emblemat
wolnoci, siy, potgi, odwagi. Std nm.
Eichenlaub, w XVIII w. w Niemczech symbol
bohaterstwa, a od pocz. XIX w. odznaczenie
wojenne. Trzcina, lilia i li dbowy, zob. Lilia.
Db trumn. Wczeni chrzecijanie czsto
grzebali zmarych w trumnie z wydronego
pnia dbowego.
Dbowa wi uczy robi (a brzozowa rozum
dawa) rdw. przysowie o toczonych
maczugach" dbowych, ktrych uderzeniami
naganiano do pilniejszej pracy na roli i w
rzemiole (i o rzgach brzozowych, ktrymi
cito akw w szkole). Zagra komu dbow
wi obi kijem. Dbowymi sowy aja
leniwemu potrzeba (Knapius).
od emblematem ycia, siy, zdrowia i
rzekoci, mskoci (przez podobiestwo do
odzia fallusa), powicony germ. bogu
podnoci i ognia Thorowi. Zastpuje trefle (fr.
trefle 'koniczyna, trefl') w nm. talii kart.
Poywienie ludzi w dawnych czasach, w Grecji
uwaane
za
przysmak
prymitywnych
Arkadyjczykw, majce si do kosw pszenicy
jak woda do wina. Ulubione poywienie wi:
,,Nawet najpotniejszy db by kiedy
odziem, ktry lada winia moga pore"
(Brief an Frauen-stadl A. Schopenhauera).
Noszony przy sobie jako amulet przeciw
starzeniu si i pijastwu.
Popi ze spalonej dbiny zob. Popi (w
chrz.).
Db Baublis w powiecie rosieskim na
mudzi. Czy yje wielki Baublis, w ktrego
ogromie wiekami wydronym, jakby w
dobrym domie, dwunastu ludzi mogo
wieczerza za stoem?" (Pan Tadeusz 4,279
Mickiewicza).

Db gadua zob. Drzewo (natchnieniem

poetw).
Stawa dba (o koniu) wspi si na tylne
nogi, (o wosach) najey si (zazw. z
przeraenia), (o czowieku) zbuntowa si$,
stawi opr, stan sztorcem, stawi si
okoniem; stan na rkach; (o przedmiotach)
przyj pozycj pionow.
W heraldyce: sia, potga, pikno; zob.
wyej Licie dbowe.
Db (niekiedy od) impresa (godo)
papiea Sykstusa IV oraz Juliusza II (Giuliana
delia Rovere), patrona Leonarda da Vinci,
ktry malujc freski w stan-zch
watykaskich, umieszcza na nich to godo.
W astrologii wie si z planet Jowisz.
DELFIN
Delfin jest symbolem morza, gwatownoci
morza; mioci, przyjemnoci, agodnoci,
szczodroci; wolnoci; zmartwychwstania,
zbawienia; pilnoci, szybkoci; przepowiadania pogody.
Delfiny, mae, opywowe, morskie wieloryby uzbione, zwykle ze szczkami w
ksztacie butelki albo lekko zadartego dzioba,
znane byy ju w gbokiej staroytnoci z
wdziku, inteligencji, ochoty do igraszek i
przyjani do czowieka; opisywane w dzieach
Ezopa, Herodota, Arystotelesa, Pliniusza i
innych. Podgity spiczasty pysk z wyrazem
jakby umiechu by powodem nadania
delfinowi przy-domka Simon, od tac. simare
'podgina (o nosie)'. Najczciej wyobraany
w plastyce antycznej wrd fauny morskiej,
niekiedy jako jej krl, sta si w tematyce
morskiej ulubionym elementem dekoracyjnym
i emblematem morza.
Jako najszybsze, zdaniem staroytnych,
zwierz mrz, sta si symbolem szybkoci;
w tym charakterze wyobraano go na szczycie
met" (ac. metae) wycigw rydwanw,
stokowatych supw na obu kocach muru
(ac. spina) dzielcego wzdu na dwie czci
cay tor wycigowy. Wok met" konie
zawracay w penym biegu (konie i delfiny
czya z sob suba u Po-sejdona, wadcy
mrz, ktrego zaprzg wsplnie cigny), pod
tymi metami" z wizerunkami delfinw ubogie
kobiety z ludu daway sobie wry z doni i z
czaszki, gdy delfin by zwierzciem
wrebnym

Delfin owinity wok kotwicy wyobraa

szybko powstrzymywan, czyli przezorno.
Przyja delfina z czowiekiem nie jest
bezinteresowna. Rybacy od dawna widzieli jej
powd w arocznoci delfina (znane s spki
poowowe ludzi z delfinami) i traktuj t
przyja jako rodzaj zalenoci. I dzi
przysowie kaszubskie twierdzi: Ciejby delfin
nie by obodny (tj. aroczny), to byby
swobodny.
Poczenie takich cech jak szybko ruchu,
przewidywanie pogody, mdro i ostrono
uczyniy z delfina emblemat nawigacji, czsto
przedstawiany, podobnie jak Posejdon, z
trjzbem albo z kotwic. W wyobraeniach
czterech ywiow reprezentowa wod. By
uwaany za opiekuna eglugi morskiej,
przewonika i ratownika bogw i ludzi. Delfin
zawiz zrodzon z piany morskiej Afrodyt na
ld, zosta wic symbolem mioci i podnoci
(zob. Kolumna). Mody Dionizos, jako opiekun
eglugi, zmieni w delfiny rozbjnikw tyrreskich, ktrzy chcieli go porwa; przeobraeni w delfiny auj swych postpkw i
nios pomoc rozbitkom. Std delfin znaczy
take odkupienie win. Rwnie u Ezopa delfiny
ratuj ycie ludzkie, ale... topi map udajc
czowieka.
W heraldyce: waleczno. Przyczyniy si do
tego jego grone szczki o ostrych zbach i
niebezpieczna petwa grzbietowa. Wystpuje w
herbach miast portowych i herbach eglarzy
(rwnie na tarczy Ody-seusz), goszc
wolno handlu albo wadz nad szlakami
morskimi. By zwierzciem herbowym, a od
1150 przydomkiem ksit Dolnej Burgundii,
nazywanej odtd Delfinatem (fr. Dauphine); po
mierci ostatniego, bezpotomnego ksicia,
kraina przesza na wasno krla; od 1349 do
1830 pierworodny syn krla nosi dlatego tytu
Delfina. Wanie na uytek nastpcy tronu (tac.
in usum Delphini) wydano w 1674 okrojon,
uprzyzwoicon seri klasykw aciskich.
Zachowanie si zwierzcia, zmienne w zalenoci od pogody, dao mu u antycznych
eglarzy renom wieszczka przepowiadajcego
burz i deszcz, a z czasem wszelkie inne
niebezpieczestwa i wydarzenia. Dante w
Boskiej Komedii (Pieko t. E. Porbowicza)
pisze: ,,Delfiny (...) grzbiet wygity z
podmorskiej fali jawi maryna-

rzom na znak, aby si chronili z okrty";

Mickiewicz w Dziadach cz. III 1,1, mwi o
delfinie jako o wieszczu nawanicy".
Obserwacjom pogody suy take rwnikowy
gwiazdozbir Delfina.
Prcz umiejtnoci wieszczenia przypisywano delfinowi take inn cech Apolli-na
muzykalno. Apollo jako bg muzyki
otrzyma przydomek Delphinios i sam nieraz
wystpowa w postaci tego zwierzcia,
podobnie zreszt jak Afrodyta. Gdy korsarze
wyrzucili boskiego piewaka Ario-na z okrtu
do morza, po odpiewaniu przez niego
poegnalnej arii, zwabiony tym piewem delfin
zawiz artyst bezpiecznie do Koryntu. Skutki
tej muzykalnej przygody byy dalekosine.
Delfin, przenoszc Ariona z tego wiata gwatu
i przemocy w wiat chway i zbawienia
(podobnie jak wielka ryba" proroka Jonasza,
ktr czsto wyobraano jako wielkiego
delfina), widziany by przez wczesne
chrzecijastwo jako sia sprawcza prefiguracji
mierci i zmartwychwstania Chrystusa, a z
czasem
jako
Jego
wyobraenie.
W
starochrzecijaskiej sztuce nagrobnej delfin z
trjzbem i kotwic symbolizowa mier
Chrystusa (krzya nie przedstawiano, gdy jako
narzdzie kary habicej budzi jeszcze niech
nowo nawrconych). Wyobraenie delfina z
kotwic i odzi symbolizowao ducha Kocioa
chrzecijaskiego.
Wedug pitagorejskiej teorii wdrwki dusz,
dusza ludzka przechodzi po mierci w ciao
delfina, nim odrodzi si w wyszych rejonach
bytu. Legendy ludowe m-wi tak raczej o
duszach marynarzy, ktrzy utonli.
W mitologii greckiej delfin odwozi na
grzbiecie dusze zmarych na Wyspy Bogosawionych. W tym aspekcie suy sztuce
wczesnochrzecijaskiej
jako
atrybut
Chrystusa-Zbawiciela i Stwrcy (ac. Delphinus Salvator).
Kochanowski w Proporcu (174175) pisze
o Batyku: Tam okrty, a przy nich delfinowie
gci po wierzchu wody graj poyskujc
zotem". Delfin towarzyszy aglowcom na
morzu, figlujc i koziokujc na falach
kilwateru (smugi za statkiem);
dlatego w symbolice chrzecijaskiej by
towarzyszem albo nosicielem okrtu rozumianego jako Koci albo jako d du

szy osoby zmarej, wiedzionej przez Zbawiciela ku wiecznoci.

Delfin wiza si wreszcie ze wiatem. Od
IV wieku do wczesnego redniowiecza
sporzdzano czsto lampy oliwne w ksztacie
delfina; ksztat ten by zreszt tylko
estetycznym rozwiniciem najpraktyczniej-szej
formy takiej lampy: staroytne lampy chiskie
i egipskie miay oby ksztat sosjerki z
wyduonym dziobem, w ktrym osadzao si
knot.
DESZCZ
Deszcz symbolizuje bogosawiestwo, opiek
bosk, wpyw nieba na ziemi, wpyw
duchowy bstwa na ludzi, ask, miosierdzie;
ycie, wod, podno, sperm; zniszczenie,
chorob,
smutek;
prawd,
mdro,
oczyszczenie.
Magia deszczowa. W rnych kulturach
niezliczone ceremonie sprowadzajce deszcz:
tace, piew, okrzyki, kucie motem (dla
wywoania piorunw i burzy). Czarownik-mag deszczowy to w prymitywnych kulturach
potna posta, ktrej magiczne moce maj
wielkie znaczenie dla plemienia; jeeli
kilkakrotnie sprawi zawd, los jego moe by
nie do pozazdroszczenia. Inaczej w kulturach
wyszych, gdzie susz mona wytumaczy
gniewem bstwa. W religii rzymskiej
deszczowa posta najwyszego boga
Juppiter Pluyius. Resfa leaa na szacie
aobnej na skale tak dugo, pki nie spad
deszcz (2 Ks. Krl. 21,10). Rwnie pacz, w
charakterze
magii
sympatycznej,
mia
wywoywa deszcz. Po dugiej suszy i
pokonaniu prorokw Baala, prorok Eliasz
wkada gow midzy kolana i sprowadza
deszcz (3. Ks. Krl. 18,416). wici
specjalizujcy si w sprowadzaniu opadw w
okresach suszy to m.in.: w. Gerwazy, w.
Godolewa, w. Swithun, biskup Winchesteru,
w. Medard.
Magia przeciwdeszczowa. Staro. Rzymianie utrzymywali, e gdy deszcz dugo nie
pada, winni s chrzecijanie i ich magia (por.
Pastwo Boe 2,3 w. Augustyna).
Obfito a. brak opadw skutkiem aski
boskiej. aska rosi tutaj obficiej, a tam mniej
obficie" (Boska Komedia, Raj 8990 Dantego,
t. E. Porbowicza).
Deszcz nie pada, gdy niebo jest zamknite"
(2 Ks. Kronik 6,26), jako kara za grzechy ludzi.

Deszcz oczyszczenie; gdy wod uwaano za ,,substancj uniwersaln", za stan

skupienia poredni midzy gazowym a staym,
jak rwnie dlatego, e woda deszczowa spada
z nieba jako rodzaj wpywu duchowego" nieba
na ziemi.
Deszcz czyste Grne Wody.
Deszcz odkupiciel. Mesjasz. (Mesjasz)
zstpi jak deszcz na runo i jak krople na ziemi
kapice" (Psalm 71 6).
Deszcz miosierdzie. (Miosierdzie) jak
deszcz majowy spada z nieba, dwa-kro
bogosawic dawc i obdarowanego" (Kupiec
wenecki 4,1 Szekspira).
Deszcz uynia ziemi, a take, przez
rozszerzenie, zapadnia zwierzta, kobiety,
umysy, ducha ludzkiego. Deszcz zstpuje z
nieba (,..), napaja ziemi i zwila j, i czyni, e
rodzi, i daje nasienie siejcemu i chleb
jedzcemu" (Izajasz 55, 10). Deszcz jako
sperma boga w micie o Danae zapodnionej
przez Zeusa pojawia si w postaci zotego
deszczu, ktry przez szpar w dachu przenika
do Danae uwizionej w spiowej wiey.
Deszcz jest maonkiem ziemi" (Talmud
babiloski: Taanith, fol. 6b).
Deszcz na sprawiedliwych (i niesprawiedliwych). ,,Spucie ros, niebiosa, z wierzchu,
a oboki niech zlej deszczem sprawiedliwego"
(Izajasz 45,8). Allach chtnie spuszcza deszcz
na bogosawionych i witych; gdy przykrywa
si grb witego dachem, Allach zlewa
deszczem ca cierpic od suszy okolic.
(Bg) ktry jest w niebiosach (...) spuszcza
deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych"
(Ew. wg Mat. 5,45).
Deszcz do grobu. Przysowie nm.: Szczciarzowi deszcz do grobu pada. Wie si to z
wyobraeniami o spragnionych duszach,
ktrych pragnienie mona zaspokoi wylewajc
wod; deszcz padajcy do grobu a. na grb ma
jakoby moc oczyszczania zmarych z
grzechw. Dlatego Arabowie ycz zmarym
ulewy (darowania win) na grb. W wielu
miejscowociach nm. mae sarkofagi dla dzieci
zmarych bez chrztu umieszczano pod
kocieln rynn.
,,Soce wieci, deszczyk pada, czarownica
si podkrada" (Deszcz majowy l2 Marii
Konopnickiej). Przysowie fr.: Gdy pada deszcz
i wieci soce, diabe bije sw on.

Z deszczu pod rynn (dosta si) chcc'

unikn za, popa w jeszcze gorsz bied.
Incidis in Scyllom cupiens vitare Charybdim
ac. 'wpadasz na Scyll chcc omin
Charybd' (por. Odyseja 12,85110 Homera).
Spa z deszczem zjawi si nagle i
niespodziewanie.
Deszcz padajcy z ziemi do nieba
emblemat rzeczy niezwykej, zjawiska niebywaego (por. Pie o wrogu klasowym
Bertolta Brechta).
Potop ekspiacja za grzech i bezbono,
pomsta bstwa, koniec cyklu dziejw; zob.
Arka (Noego). W mitach wielu ludw, jak w
starobabiloskim Poemacie o Gilgameszu z III
tysiclecia p.n.e., jak w mit. gr. spuszczony na
ludzko przez Zeusa potop, z ktrego
uratowali si tylko Deukalion i Pyrra.
Smrodliwa, gsta, ciga ulewa jest kar dla
dusz pokutujcych za obarstwo (Boska
Komedia, Pieko 7,736 Dantego). Niebo (...)
spuci gorcy deszcz zemsty na winnych" (Ryszard II 1,2 Szekspira).
Sturm und Drang nm. 'burza i napr'
preromantyczny nurt w literaturze nm. (1767
85), przeciwstawiajcy si racjonalnemu
klasycyzmowi.
Sturm und Drangperiode nm. 'okres burzy i
naporu' okres wrzenia, wyzwolonych
namitnoci, gwatownego rozwoju.
Burza rewolucja. Buriewiestnik ro.
'zwiastun burzy', tj. zbliajcej si rewolucji.
Burza swoboda. Burzo symbolu dni
swobody, przetocz si nad niewol-n fal"
(Fale, kto wstrzyma pd wasz... 1112
Aleksandra Puszkina, t. Leopolda Lewina).
Burza wojna, okropnoci wojny (por.
Pomyki S. eromskiego).
Burza w szklance wody wiele haasu o nic
(Montesquieu nazwa tak zamieszki w
Republice San Marino).
W alchemii: skupienie, zgszczenie, skroplenie a. wybielanie (pokrewiestwo symboliki
wody i wiata).
Emblematy deszczu zy. klejnoty.
W marzeniu sennym: tyrania, despotyzm;
(kapuniaczek) trudnoci, zmartwienia; (ulewa)
wypadek; obfito.

DOLINA (Nizina, Rwnina)

Dolina symbolizuje zstpienie, pogbienie,
gbi, ciemno; medytacj; upokorzenie,
ponienie, niski stan, utrat, cierpienie, zy,
pacz, mier. Sd Boy; ycie, szczcie,
dobro(byt), obfito; ono kobiety, yzno,
bogacenie si, postp materialny; rozwj
duchowy, skupienie ducha, otwarcie na wpywy
niebios; zamieszanie; neutralno; por. Gra,
Pustynia.
Dolina w przeciwiestwie do gry
zstpienie; gbia; sytuacja utraty wzniosoci,
wywyszenia, dostojnoci, wielkoci duchowej;
pogbienie przey i wiedzy; ono kobiety jako
przeciwiestwo ityfallicz-nej stromizny gr.
Dolina dobro, przeciwiestwo za, dzikoci gr. Przysowie: Nie ma gry bez. doliny.
Dolina szczcie. W pn.-zach. Indiach, w
Kotlinie Kaszmirskiej synna z piknoci
Dolina Szczcia a. Szczliwa Dolina, zwana
tak prawdop. dlatego, e budzi uczucie
oddzielenia od reszty wiata.
Dolina skupienie ducha; wpywy, zejcie i
epifania bogw zamieszkujcych gry (na obraz
zlewania si grskich strumieni do nizinnych
rzek), droga duchowa, (u taoi-stw, sufistw)
przejcie. Kada dolina bdzie podniesiona, a
kada gra i pagrek bdzie poniony" (Izajasz
40,4); zob. Gra (Okrutny Babilon).
Dolina widzenia Jeruzalem (Izajasz 22,1).
Mieszkanka doliny twardej i polnej; miesz.kanka doliny, skaa rwniny Syjon,
Jerozolima, otoczone zewszd grami (Jeremiasz 21,13).
Dolina zamieszania, dolina Achor zwycistwo; nadzieja; miejsce, gdzie Jozue z.
Izraelczykami wytraci Achana i potomstwo
jego (Jozue 7,246). Dam jej (Matce
Izraelowi) dolin Achor jako furt nadziei"
{Ozeasz 2,15).
Dolina Hordy Goga, dolina Abarim, dolina
podrnych na wschd od Morza
(Martwego), miejsce wsawione grobami wojsk
Goga (Ezechiel 39,1116).
Dolina Sukkot, Dolina Namiotw dolina
na zachd i wschd od Jordanu (Psalm 59 8).
Dolina ez, pad paczu ten wiat, ziemia
jako miejsce cierpie czowieka. W

Wulgacie vallis lacrymarum 'dolina ez' w

pobliu Jerozolimy (Psalm 83 1).
Dolina mordu Tofet, dolina syna Ennoma, w dolinie Gehinnon, gdzie palono dzieci w
ofierze Molochowi (Jeremiasz 7.3032).
Dolina Gehinnon, Gehenna 'dolina (synw)
Hinnona' pieko; cierpienia piekielne;
mczarnie psych. i fiz. Dolina na pd. od
Jerozolimy, gdzie oddawano si kultowi
Molocha. Obacz drogi twoje w dolinie, wiedz,
co czynia, wielbdzico prdka" (Jeremiasz
2,23).
Dolina mier, cie mierci, cika
choroba. Chobym chodzi w dolinie cienia
mierci, za si nie ulkn, bo Ty jest ze mn"
(Psalm 22 4). Skandynawska Dolina Krzeww
Ciernistych mier. Puszcza pena mroku,
pusty, przepaci, w ktrej zabka si
grzesznik (Wdrwka pielgrzyma Johna
Bunyana).
Dolina Rozstrzygnicia, dolina Posiecze-nia.
Dolina Sdu dolina Jozafata, miejsce, w
ktrym ma si odby Sd Ostateczny (Joel
3,26), utosamiane tradycyjnie z dolin
Cedronu na pn.wsch. od Jerozolimy; od
imienia krla Jozafata (hebr. [Jahwe] osdzi'),
zob. 2. Ks. Kronik 20.20.
Dolina dobrobyt, ktrym jednak nie
wolno si pyszni w obawie przed kar niebios;
postp
materialny,
podno,
obfito,
bogactwo (wynikajce z yznoci gruntu i z
pracy na roli) w przeciwiestwie do ubstwa i
jaowoci
gr,
do
pustyni
(miejsca
oczyszczenia) i do morza (wprawdzie rda
ycia, ale ywiou obcego dla czowieka);
miejsce podnych przemian, gdzie wpywaj
wzajem na siebie siy sprzeczne (Ziemia,
deszcz, gorco Soca) dajc syntez
urodzaj i harmonijn, bogat osobowo
czowieka. Czemu si przechwalasz dolinami?
Spyna dolina twoja, crko pieszczona"
(Jeremiasz 49,4). Biada koronie pychy,
koronie Efraima (...), ktrzy rzdzili dolin
bardzo tust zataczajc si od wina!" (Izajasz
28,1).
Dolina Wiecznej Wiosny wspaniaa,
niegdy yzna, pszeniczna, sycylijska dolina
Enny,
gdzie znajdowao si
gwne
sanktuarium Demeter i gdzie, wg mitu, jej
crka Kora miaa zbiera kwiaty, gdy porwa j
Pluton.
Dolina mistyczne siedlisko pasterza i
kapana (ac. munus pastorale 'urzd pa

sterski', nakaz rzdzenia wiernymi dany

apostoom i ich nastpcom).
Dolina Ponienia, ang. valley of Humilia-tion
(Wdrwka pielgrzyma Johna Bunyana), w
ktrej Chrzecijanin pokonuje w miertelnej
walce potwornego demona Apol-lyona.
Dolina w islamie pole rozwoju duchowego, medytacji relig., przeciwiestwo
pustyni; zob. Pustynia (samotno bezpodna
bez Boga).
Dolina lat wiek czowieka starszego. Ju
zeszedem nieco w dolin lat" (Oleio 3,3,265
Szekspira).
Dolina ycie. Po chodnej, pustelniczej
dolinie ycia odbywaj sw cich wdrwk"
(Elegia napisana w wiejskim kociele 19
Thomasa Graya).
,,Dolina Podzenia Dusz", ang. The yale of
Soulmaking wiat (List 123. To' George and
Georgiana Keats Johna Keatsa).
Dolina skromno, niski stan, ponienie,
bieda, cierpienie. Ty pjdziesz gr (bis), a ja
dolin, ty zakwitniesz r (bis), a ja kalin",
jedna z najpopularniejszych poi. lud. pieni
miosnych: ukochana bdzie ,,pani w jasnym
dworze", a on ksidzem w ciemnym
klasztorze". Dolina czsto spakana" (Sobtka
499 Seweryna Gosz-czyskiego). Przysowie
fr.: Qui reste dans la vallee ne passera jamais
la montagne 'kto zostaje w dolinie, nigdy nie
przekroczy gry'. Pjdcie do nas, wy, ktrzy
w dolinach cierpicie (mwi gry) wy
wszyscy ndzni, sabi, cisi" (W Tatrach.
Pjdcie do nas... 12 Kazimierza Tetmajera).
DOM
Dom symbolizuje bezpieczestwo, trwao,
schronienie, twierdz, mieszkanie, wasny kt;
gospodarstwo domowe, domownikw, rodzin,
gniazdo rodzinne; rd, dynasti;
ojczyzn; Wszechwiat; ciao ludzkie; skarbnic
mdroci; gocinno.
Dom emblematem rodu, dynastii. Dom
Izraela (Ex. 16,31), dom Jakuba (Gen. 46,27),
dom Jzefa (Jozue 17,17), dom Judy (2. Ks.
Krl. 2,4). ,,Ksi! jasnego domu szczepie
znamienity" (Go w Heilsbergu l Stanisawa
Trembeckiego).
Dom ojca rd, pochodzenie. ,,Zapomnij
narodu twego i domu ojca twego" (Psalm 44
11).

Dom jako miejsce zorganizowane, uporzdkowane, ogrodzone, jest symbolem porzdku, adu kosmicznego, ppka wiata,
Wszechwiata: dach niebiosa, ciany
Ziemia, okna bstwa. W tradycji mistykw
dom uwaano za eski aspekt Wszechwiata
(podobnie jak mur, skrzyni, ogrd) lub za
skarbnic mdroci.
Dom wiatem. Kady stary przesta na tem:
wiat by domem, dzi dom wiatem" (Do
starych Kazimierza Brodziskiego).
Dom niebiaska siedziba bogosawionych. Jezus pociesza uczniw: W domu Ojca
mego jest mieszka wiele" (Ew. wg Jana 14,2).
Dom boy witynia (2. Ks. Kronik 5,14),
rozszerz, kade miejsce uwicone obecnoci
bstwa. Biblijny Jakub w Luzie, w drodze z
Bersabee do Haranu, usn wsparszy gow na
kamieniu; We nie ujrza drabin sigajc
nieba, aniow i Boga, ktry do przemwi;
po przebudzeniu si Jakub mwi: Jest to dom
boy i brama niebieska" i nazwa to miejsce
Betel, hebr. Bethel, 'dom Boga' (Gen. 28,17).
Dom modlitwy witynia (Izajasz 56,7).
Dom duchowy zrzeszenie wiernych,
ecciesia (l. List sw. Piotra 2,5).
Dom Mdroci wsparty na siedmiu filarach
(Ks. Przypowieci 9,1), zob. Kolumna.
Dom wystpuje czsto jako emblemat ciaa
ludzkiego (siedliska duszy), zw. kobiecego.
Jego otwory wyobraa maj otwory ciaa,
dach i strych gow, wiadomo i rozum,
kuchnia przemiany psychiczne lub
alchemiczne, piwnice popdy, instynkty,
podwiadomo. Nasz dom ziemski"
powoka cielesna (2 List do Kor. 5,1).
Dom wiecznoci grb (Eklezjastes 12,5;
Psalm 48 12), rwnie u Rzymian: ac. domus
aeterna(lis). Groby budowano jak domy
ostatnie siedziby czowieka: grobowce,
piramidy, sarkofagi, mauzolea, ka-takumby,
dolmeny, mastaby; w gorcym klimacie Egiptu
domy wznoszono w staro. zwykle z lekkich i
nietrwaych
materiaw,
nazywano
je
schroniskiem", przytukiem", zajazdem", za
to grobowce budowano solidnie i mwiono o
nich domy wiecznoci" (Bibliotheke 1,51
Diodora Sycylijczyka).
Dom z gliny grb; przemijanie, nietrwao (ycia).

Dom aoby i dom wesela. Serce mdrych

jest w domu aoby, lecz serce gupich w
domu wesela" (Eklezjastes 7,4). Nie wchod do
domu aoby ani nie bierz udziau w narzekaniu
(...), gdy mojemu ludowi odjem (...) mwi
Pan ask i zmiowanie!" (Jeremiasz 16,5).
Dom niewoli Egipt. Wywid nas Pan z
ziemi egipskiej, z domu niewoli" {Ex. 13,14);
A c to jest dom niewoli? (...) Kiedy palce
z butw wya i okcie z koszuli, kiedy si je
bardzo chce, a nie ma za co kupi obarzanka"
(Krewni 2 Jzefa Korzeniowskiego).
Dom Chleba, Bethlehem, Betlejem, hebr. Bayl
Lahm, na pd. od Jerozolimy wg tradycji
miejsce urodzenia krla Dawida i Jezusa; por.
Chleb.
Dom aski i Miosierdzia, Betsaida (Betesda) w Jerozolimie przy Owczej Bramie
sadzawka przywracajca zdrowie temu, kto w
ni wstpi bezporednio po tym, jak anio
Paski poruszy wody sadzawki (Ew. wg Jana
5,24).
Dom z cedrw libaskich dom trway,
niezniszczalny;
witynia
Salomona
w
Jerozolimie (3. Ks. Krl. 5).
Dom zbudowany na piasku bez fundamentw rzecz nietrwaa (Ew. wg Mat.
7,26).
Domek z kart piramidka ustawio-a z kart
do gry rzecz nietrwaa.
Gosi z dachw domw rozgasza jak
najszerzej, rozpowszechnia jak nowin.
Domy w staro. Izraelu miay paskie dachy, na
ktrych o zmierzchu zbierano si na rozmowy,
zabawy,
skd
rozgaszano
wiadomoci
ssiadom, gdzie noc sypiano. Co w komorach
na ucho szeptalicie. bdzie rozgaszane z
dachw" (Ew. wg uk. 12,3).
..Gospodarz domu" Belzebub, 'wadca
much', bg filistyskiego Akkaronu odpdzajcy muchy, komary i wszelkie choroby;
diabe (Ew. wg Mai. 10,25; 4. Ks. Krl. 1.2).
Domownicy wiary wyznawcy (List do
Gniotw 6,10).
Bstwa domowe w staro. Rzymie lary,
penaty.
Gowa domu, pan domu m, ojciec,
gospodarz.
Pani domu gospodyni.
Dom korzy, sprawa. Pro domo sua

tac. dosl. 'dla wasnego domu', dla wasnej

korzyci, we wasnej sprawie (tytu mowy
Cicerona De domo sua 'o swoim domu', 57 r.
p.n.e.).
Dom publiczny dom nierzdu; przest.
zamtuz, lupanar; wulg. burdel.
Dom otwarty w ktrym si przyjmuje
wielu goci, urzdza przyjcia, zabawy; tytu
komedii (1883) Michaa Ba-uckiego.
Dom dziecka, starcw, akademicki, wczasowy, kultury, ludowy, poprawczy, towarowy,
zdrojowy itd. instytucja spo., pastwowa,
handl. itd.; budynek, w ktrym si ona mieci.
Dom symbolem ojczyzny, Polski. Budujmy
miej ojczynie dom. wolnoci dom i siy"
(Budujmy miej... 12 Marii Ko-nopnickiej).
A caa Polska jego dom!" (Manifest ludu 8
Or-Ota). O polski kraju wity! warowny
domie nasz!" (Hymn Polski 12 Wadysawa
Bezy).
Szklane domy wizje nowej cywilizacji i
cudownego ycia w Polsce, jakie roztacza
Seweryn Baryka przed synem Cezarym
(Czarusiem) w drodze do ojczyzny, w powieci
Przedwionie
(1925)
S.
eromskie-go.
Przysowie ang.: Kto mieszka w szklanych
domach, niech nie ciska kamieniami.
,,wiat suknia a dom koszula" (Oeni si
nie mog 1,2 Aleksandra Fredry).
Dom Anglika jest jego twierdz. Najuboszy czowiek w swej chaupie stawia czoo
caej potdze Korony. Moe to by walca si
lepianka, do ktrej przecieka deszcz i wdziera
si wiatr; ale krl Anglii wej nie moe!" (z
przemwienia Willia-ma Pitta, lorda Chatham.
na temat ustawy akcyzowej, w Izbie Lordw w
1766).
W astrologii: przy stawianiu horoskopw
niebo wyobraa si zwykle jako koo
podzielone na dwanacie czci zwanych
Domami; kademu z tych Domw przypisano
pewne dziedziny ycia ludzkiego, takie jak np.
maestwo, przyja, dzieci, wrogowie,
mier, bogactwo czy pozycja spoeczna.
Planety przechodzce przez poszczeglne
Domy maj wpywa na te dziedziny dodatnio
a. ujemnie.
DRABINA
Drabina symbolizuje wysoko, denia,
ambicje, aspiracje; sny; akt pciowy; po

mylno, bogactwo, wiedz; harf; cnoty,

sfery niebiaskie, ciek do Raju, drog do
doskonaoci; wito; zdjcie z Krzya;
pokor; niebezpieczestwo, drog do otchani i
ponienia, wiat podziemny.
Drabina Jakubowa. Patriarcha biblijny Jakub
ujrza we nie drabin stojc na ziemi, a
wierzch jej sigajcy nieba, i aniow boych
wstpujcych i zstpujcych po niej, i Pana
wspierajcego si na niej" (Gen. 28,1213).
Drabina ma wyobraa wszech-obecno
opatrznoci boskiej i zapewnienie, e droga
midzy Ziemi a niebem jest zawsze otwarta.
Anioowie
wstpujcyozna-cza
maj
modlitwy i pragnienia ludzi, a zstpujcy ask
Pana. Byo to zapewne senne wyobraenie
schodkowych
wity
babiloskich
(zikkuratw), ktrych schody wiody wprost z
ziemi do grnej wityni". Zob. Kamie
(pierwszym otarzem).
Drabina wiat, gdzie jedni pn si w gr,
a inni zsuwaj si w d. Na grobowcach rz.
wyobraano
drabin
jako
emblemat
zmiennoci losu czowieka.
Drabina spoeczna gradacja, hierarchia
spo.
Drabina pokora i ambicja. ,,Czsto
pokora modej ambicji suy za drabin"
(Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego) sowa Brutusa; udawana
skromno pomaga pi si w gr ludziom
podajcym wyszej pozycji i prestiu
spoecznego.
Drabina emblematem odwagi wojennej,
gdy suya do wdrapywania si na mury
oblonych miast.
Drabina szczeble do zdobycia wiedzy,
stopniowe pokonywanie trudnoci studiw.
Drabina amulet chronicy przed zymi
mocami, znajdowany take w grobowcach
egip., w piramidach (rwnie w postaci
schodkw).
Drabina zejcie do wiata podziemnego.
Drabina wyobraa stosunki midzy niebem a
ziemi, wznoszenie si duchowe;
wie si z symbolik tczy (zob.). Liczba
szczebli odpowiada zwykle ktrej ze witych
liczb (np. siedem, dziesi), a poszczeglne
szczeble bywaj rnych kolorw (np. w
buddyzmie) a. s zrobione z rnych metali
(jak w misteriach Mitry), czsto te
odpowiadaj stopniom wtajemni

czenia. W Boskiej Komedii (Raj 21,2530)

Dantego z wntrza planety Saturn (tj. sidmego
nieba) biegnie ku grze wietlista, mistyczna
Drabina,
po
ktrej
wstpuj
duchy
kontemplacyjne, bdce symbolem wznoszenia
si po kolejnych stopniach do Boga.
Atrybut witych: Aleksego z Edessy, Romualda, zaoyciela zakonu kameduw,
Perpetui, apostoa Andrzeja, Klary, zaoycielki zakonu klarysek.
Drabina cnt, po ktrej, jak to wyobraa
plastyka rdw., ludzie cnotliwi, zagroeni
zewszd przez demony (a. przez smoka, jak
mczennica, w. Perpetua) wstpuj w gr,
szczebel po szczeblu.
Drabina Boga, ac. Scala Dei, nazwa wielu
klasztorw cystersw i kartuzw jako miejsc,
w ktrych zakonnicy wznosz si stopniowo
do nieba.
Przesd, e niebezpiecznie jest przechodzi
pod drabin wynika albo z wyobrae o
drabinie jako drodze do doskonaoci a. nieba,
ktrej nie naley unika czy wymija, albo z
mdroci ludowej (drabina moe si zsun z
muru i spa przechodniowi na gow).
W marzeniu sennym: (upadek z drabiny)
niepowodzenie;
(schodzenie)
wtpliwe
osignicie, pechowa sprawa; (wchodzenie)
cierpliwo; powodzenie.
DRZEWO
Drzewo jest symbolem wzrostu, drabiny do
nieba, osi wiata, kolumny niebiaskiej, ycia
kosmicznego; stworzenia; boskiej gwarancji
odnowy, prawa lub ducha boskiego, jednoci
organicznej; sprawiedliwoci;
wielkoci, krlewskoci; pikna, poezji; wiedzy; kary, szubienicy, krzya; schronienia,
azylu; odkupienia; mioci, ofiary; wrby;
staoci; nadziei; szlachetnoci; pokoju; bogactwa; energii, radoci; mdroci; czci;
czowieka; ycia psychicznego; zdrowia; fallusa, podnoci, genealogii rodu, dugowiecznoci, odrodzenia, odmodzenia; ycia i
mierci, zwycistwa ycia nad mierci,
zmartwychwstania, niemiertelnoci; wrd
rolin odpowiednik lwa midzy zwierztami;
siedziba
elfw,
duchw,
chochlikw,
krasnoludkw.
Jako najpotniejsza rolina symbolizuje w
wielu kultach istoty boskie albo miej-

sce przebywania bogw i dlatego bywa

przedmiotem czci, zwaszcza jako poczenie
podziemnych si chtonicznych (przez korzenie)
i niebiaskich sfer kosmicznych (korona) z
yciem na ziemi (pie); rozumiane czsto jako
wyobraenie osi wiata, na ktrej si on
wspiera, jak np. w mitologii skandynawskiej
drzewo Wszechwiata Igdrasil (Yggdrasilt,
Mimameidr}, wiecznie zielony olbrzymi jesion
podtrzymujcy
Wszechwiat.
Drzewa
Wszechwiata maj czsto w gaziach
mityczne zwierzta, dusze zmarych lub nie
narodzonych, niekiedy w postaci ptakw, lub
gwiazdy. Ksiyc i Stonce; w Indiach i Chinach
12 ptakw sonecznych zamieszkuje koron
Drzewa wiata.
Drzewo wiata, Drzewo Kosmiczne
podno, sia yciowa, cykl roczny; miejsce
sdu bogw dostarczajce pokarmu bogom i
wybracom spord ludzi; przedstawiane
czsto z ptakami na gaziach, atakujcymi
smoka albo wa wijcego si wrd korzeni.
Jego owoce albo licie (gwiazdy) oznaczaj los,
zawieraj przeszo i przyszo. Z niego
powstay drzewa Wiadomoci i ycia.
Symbole: kolumna, krzy, tors czowieka.
Drzewo odwrcone korzeniami do gry to w
tradycji indyjskiej Kosmos, ywotna sia
Soca i wiata duchowego wysysanego przez
drzewo korzeniami z nieba i rozsypywanego
deszczem lici po ziemi, w islamie drzewo
szczcia, w ydowskiej ksidze Zohar
drzewo ycia skpane w wietle soca.
Wedug Upaniszad gaziami tego drzewa s:
powietrze, ogie, woda i ziemia. wita figa
Aswatha (Ficus religiosd) okrela cao
Wszechwiata, a przy tym sytuacj czowieka
na wiecie.
Pliniusz (Historia naturalna 12,2) uwaa, e
drzewa byy pierwszymi wityniami czowieka. wite drzewa byy czczone jako
bogowie, jako mieszkania dobrych i zych
duchw, rwnie w postaci witych gajw,
czczonych zreszt do dzi w rnych stronach
wiata. Granatowie by dugo szanowany
przez Izraelitw i Persw jako drzewo
wiadomoci dobrego i zego; nazwa druidw
pochodzi od dbw, ktre czcili wraz z jemio,
ostrokrzewem za zdobili otarze. Aoka, czyli
drzewo radosne albo saraka indyjska, pod ktr
narodzi si Budda, i drzewo bo, figowiec

indyjski, pod ktrym Budda dozna owiecenia

i pod ktrym urodzi si Wisznu, s
przedmiotem kultu. Brahma mia, wedug
wierze hinduizmu, zmieni si w banian, czyli
figowiec bengalski, ktry take uwaany jest za
drzewo wite. Jesion by czczony przez
Skandynaww (Igdrasil), lipa i db przez
Germanw, bambus w Japonii, modrzew i
brzoza przez plemiona syberyjskie, wierzba w
Chinach.
W Biblii pozostay liczne lady dawnego
kultu drzew. Abraham zasadzi tamary-szek
albo gaj tamaryszkowy w Bersabee i wzywa
tam imienia Pana (Gen. 21,33);
Jakub zakopa figury wszystkich obcych bogw
pod dbem koo Sychem (Gen. 35,4);
tame postawi Jozue wielki kamie na pamitk nadanych ludowi praw (Jozue 24,26);
pod tyme dbem obwoano Abimelecha krlem (Ks. Sdziw 9,6); prorokini Debora
odbywaa sdy pod ,,palm Debory" (Ks. Sdziw 4,5).
W miejscu powiconym, u stp drzewa,
grzebano zmarych: Debor, mamk Rebeki,
pochowano pod ,,dbem paczu" (Gen. 35,8);
koci Saula i synw jego pogrzebano pod
tamaryszkiem (lub dbem) w gaju Jabes (l. Ks.
Krl. 31,13); pod gra-natowcem lub
tamaryszkiem, na skraju Gabaa, Sau
przygotowywa si do bitwy (7. Ks. Krl. 14,2;
22,6).
Z czasem kultu drzew zaniechano, a nawet
zosta on potpiony jako obyczaj bawochwalcw; zabroniono take sadzenia gajw
w pobliu otarzy, gdy przypominao to kult
Baala, Bawochwalca Achaz, krl judzki,
skada ofiary pod kadym drzewem
gazistym" (4. Ks. Krl. 16,4). Pod drzewami
uprawiano
rozwizy
kult"
bogw
kananejskich: Wy, ktrzy czynicie nierzd
midzy drzewami terpentynowymi, pod
kadym zielonym drzewem" woa Izajasz
(57,5).
Grecy uwaali drzewa w witych gajach za
siedzib albo wasno bstw, driad (nimf
lenych), hamadriad (nimf drzewa), Artemidy.
Dby czono zazwyczaj z Zeusem, cedry i
orzechy z Artemid i Ozy-rysem, oliwki z
Aten, wawrzyn z Apolli-nem, platany czsto z
Dionizosem, topole z Heraklesem, sosny z
Attisem, Kor-Per-sefon i Penteuszem.
Drzewo niekiedy ofiara, zbawienie albo
kara, np. jako szubienica, na ktrej

wieszano boga podnoci po wykastrowaniu;

na wiosn bg zostawa przywrcony do ycia
dziki pojawieniu si wieych lici. W sztuce
rdw. krzy przedstawiano czsto jako ywe
drzewo wypuszczajce gazki i licie.
Drzewo idea wiecznego odradzania si:
gdy zrzuca licie umiera (czciowo), aby
przey jako cao, a gdy je zatrzymuje
wyobraa wiecznego ducha i niemiertelno.
Drzewo moe mie nadziej: cho jest cite,
znowu si odradza, a jego pdy rosn dalej"
(Hiob 14,7).
Drzewo ywotno; czerpie ze wszystkich czterech elementw": korzenie w ziemi i
wodzie, korona w promieniach soca i w
powietrzu; drzewa wrastaj z czasem coraz
gbiej w ziemi i wyrastaj coraz wyej ku
niebu.
Drzewo ycia i Drzewo Prawdy rosy u
wschodniej bramy babiloskiego nieba, a w
epopei Gilgamesza w Ogrodzie Soca. W
rodku biblijnego raju rosy:
drzewo wiadomoci dobrego i zego oraz
drzewo ycia, ktrego owoce udzielay niemiertelnoci Bg nie wskaza go Adamowi. W oszuka Adama, nakaniajc go do
spoycia owocu drzewa wiadomoci. Wedug
niektrych teologw chrzecijaskich drzewo
ycia w raju byo przeciwstawieniem drzewa
wiadomoci, ktre czy si z drzewem Krzya
witego jako symbolem zbawienia. Drzewo
ycia wyobraano sobie czsto z yciodajnym
rdem i z owocami strzeonymi przez
potwora, smoka, wa. lwa. jednoroca, jelenia
itp., niekiedy z ptakiem na szczycie, gobiem
(Duch Sw.), u Skandynaww z orem.
Drzewa i ich gazie miay chroni ycie
ludzkie przed zymi mocami, gronymi
zwaszcza w najciemniejszych dniach roku,
przekazujc ludziom swoj moc kwitnienia i
owocowania. Zimozielone drzewa. wiece i
girlandy suyy staroytnym Egipcjanom i
ydom jako symbole wiecznego ycia. Jako
pozostao po pogaskim kulcie Drzew ycia
przetrwa
u
schrystiani-zowanych
Skandynaww obyczaj ozdabiania domu i
stodoy na Nowy Rok zimo-zielonymi
gaziami dla odstraszenia zych duchw oraz
obyczaj stawiania przed domem drzewka dla
ptakw na czas wit Boego Narodzenia albo,
jak to si przy

jo najpierw w Niemczech, stawiania wwczas u progu lub wewntrz domu choinki.

Drzewo ycia ycie duchowe. (W Nowym Jeruzalem) na rodku ulicy jego i na obu
brzegach rzeki drzewo ycia, rodzce 12 razy,
wydajce co miesic swj owoc, a licie
drzewa su do uzdrowienia narodw" (Apok.
22,2). ,,(Mdro) jest drzewem ycia dla tych,
ktrzy si jej uchwycili" (Ks. Przypowieci
3,18). yczenie spenione jest drzewem ycia"
(Ks. Przypowieci 13,12); agodny jzyk jest
drzewem ycia" (Ks. Przypowieci 15,4).
Drzewo podno; sam Jahwe porwnuje
si pod wzgldem siy i podnoci do drzewa:
Jestem jak cyprys zielony, dziki mnie
wyronie twj owoc" (Ozeasz 14,8). Podno
jako miara wartoci drzewa: Z owocu poznaje
si dr^-wo" (Ew. wg Mat. 12,33). W wielu
okolicach Indii narzeczona przed wyjciem za
m polubia" drzewo owocowe, aby jej
udzielio
swej
podnoci.
Zabiegiem
magicznym majcym pobudzi ywotne siy
natury by ludowy obyczaj tacw wok
drzewa majowego, drzewa wiosny (najczciej
brzozy) obwieszonego wstgami, kiebaskami i
ciastkami, zwykle pierwszego dnia maja. W
Polsce gaik, maj, maik, nowe atko, turzyce,
ludowy obchd witania wiosny, kiedy
dziewczta obnosiy po wsiach drzewko
przystrojone we wstki, kwiaty, wiecideka i
dzwonki, czasem
z przywizan do
wierzchoka laleczk ..krlow wiosny"
albo zielon ga dawny zwyczaj
sowiaski zwizany z obchodem topienia
Marzanny.
Drzewo wiadomoci mier, utrata aski
boskiej, zabroniona albo nadmierna wiedza,
zawiedzione nadzieje, wina, grzech. W tradycji
ydowskiej zwykle jabo albo figa, w Edenie,
z zabronionym owocem. ktrego zjedzenie
zniszczyo pierwotn niewinno Adama i
Ewy.
Mityczne drzewo wiedzy dostarczao jej
temu, kto skosztowa owocu lub napi si ze
rda wytryskujcego spod drzewa;
u ydw winorol lub oliwka, u Grekw
figa, u chrzecijan jabko, u Celtw
leszczyna. Jednym z dowodw mdroci
Salomona bya jego znajomo drzew,
znajdujca wyraz w jego pieniach i przypowieciach: Mwi on w nich o drzewach,
poczwszy od cedru, ktry ronie

w Libanie, a do hizopu, ktry wyrasta z muru"

(3. Ks. Krl. 4,33).
Drzewo czowiek. (M pobony) bdzie
jako drzewo zasadzone nad strumieniem,
wydajce swj owoc we waciwym czasie,
ktrego li nie widnie" (Psalm l 3).
Sprawiedliwy jako palma
rozkwitnie,
rozronie si jak cedr Libanu" (Psalm 91 13).
Filemon i Baukis z mit. gr., ktrzy gocinnie
przyjli Zeusa i Hermesa, zmienieni zostali po
mierci w db i lip splecione konarami
(Metamorfozy 8,620724 Owidiusza). W
mitologii skandynawskiej bogowie Odyn,
Hoenir i Lodur wdrowali brzegiem morza i
zobaczyli dwa drzewa. Z jednego zrobili
mczyzn, Askra ('jesion'), z drugiego kobiet,
Embl (prawdopodobnie 'wiz'); Odyn tchn w
nich ducha, Hoenir da im rozum, Lodur ciao i zmysy. Odyna co rok przebijano mieczem i
wieszano na gazi Igdrasilu, gdzie wisia przez
9 dni, ofiarowany sobie samemu; po czym go
zdejmowano. W Boskiej Komedii (Pieko 13)
Dantego
wdrowcy
napotykaj
dusze
samobjcw zmienione w drzewa, ktrych
licie i kora su za poywienie harpiom. W
Panu Tadeuszu Mickiewicz pisze: Drzewa i
krzewy limi wziy si za rce jak do taca
stojce panny i modziece wkoo pary kochankw. Stoi pord grona (...) brzoza biaa,
kochanka, z maonkiem swym, grabem"
(3,556561; por. te 580594). Drzewa yj
wraz z czowiekiem (...) Wzruszenia nasze s w
ich ksztacie, zmianach i szumie" (Dzieje
grzechu 2 S. eromskiego).
Drzewa bywaj symbolem mskim lub
eskim: pie ma z reguy znaczenie fal-liczne,
natomiast rozoyste, cieniste, owocowe
drzewo byo czsto rozumiane jako kobiece
albo matczyne.
Drzewo dugowieczno. Sekwoje kalifornijskie liczce 45 tysicy lat, eukaliptusy
australijskie, baobaby afrykaskie, w Polsce
stare dby, jak tysicletni Bar-tek" koo
Zagnaska w Kieleckiem. Jaki jest wiek
drzewa, taki bdzie wiek mego ludu, i co
zapracoway ich rce, to bd spoywa moi
wybrani" (Izajasz 65,22).
Drzewa wolnoci" sadzono w wielu krajach
(USA, Francja, Wochy i in.) w XVIII XX
w., w okresach walk o niepodlego lub
wyzwolenie spoeczne, i obwieszano flagami i
innymi emblematami. Leci licie

z drzewa, co wyroso wolne" (piew z mogiy

l2, Wincentego Pola).
Drzewo pyszny wadca, tyran (Daniel
4,1719; Ezechiel 31, 811). Nastanie dzie
sdu nad wszystkim, co pyszne, wysokie i
wyniose, aby byo ponione. Nad wszystkimi
wysokimi i sterczcymi cedrami Libanu i
dbami Baszanu" (Izajasz 2,1213).
Drzewo sprawiedliwo. Bogowie, wadcy, feudaowie odbywali sdy pod potnymi
drzewami.
Drzewo natchnienie poetw. Wszak lipa
Czarnolaska, na gos Jana czua, tyle rymw
natchna! wszak w db gadua kozackiemu
wieszczowi tyle cudw piewa! (Pan Tadeusz
4,3941 A. Mickiewicza; mowa o Janie
Kochanowskim i Sewerynie Goszczyskim).
Jaki zwizek by musi midzy poetami a (...)
starymi polskimi drzewami" (Pamitniki... B.
Winnic-kiego, Senatorska zgoda, Tradycja
szlachecka, 598599 W. Pola). Sztuka jest
jako drzewo sodkim okryte owocem, pod ktrym stoj tumy" (Sztuka jest jako drzewo... l
2 Kazimierza Tetmajera).
Drzewo genealogiczne: rodowd przedstawiony w ksztacie rozgazionego drzewa z wizerunkami lub imionami protoplastw, np.
drzewo Jessego przedstawiajce rodowd
Chrystusa: ze spoczywajcego na ziemi Jessego, syna Booza i Ruth, ojca krla Dawida,
wyrasta pie drzewa z wizerunkami krlw
ydowskich na gaziach i obrazem Matki
Boskiej z Dziecitkiem na szczycie:
I wyronie rdka z pnia Jessego, a pd z
korzeni jego wyda owoc" (Izajasz 11,1).
Drzewo siedziba dusz zmarych ludzi w
wielu mitach i baniach. W bajce Grimmw
Kopciuszek zasadza gazk leszczyny na
grobie matki, gazka rozrasta si w drzewo,
ktre spenia yczenia Kopciuszka; w bajce
Krzak jaowca matka pochowana pod jaowcem
przywraca za jego porednictwem do
ycia zabitego przez macoch synka.
Drzewo owinite zwojami wa (w Biblii) pokusa; mier.
Drzewo w pojciach wielu ludw miao
zwizek z ogniem: przez pilne pocieranie
dwch kawakw drzewa otrzymywano ogie,
uwaano wic, e czynno ta wyzwala utajony
w drzewie element ognia.

Krzywe drzewo czowiek chory, wiecznie niezadowolony albo wszdzie zawadzajcy.

W marzeniu sennym: (aleja drzew) dugotrwae szczcie; (wdrapywa si na drzewo) wielko, bogactwo; (spada z drzewa)
zblia si nieszczcie; (owocujce) zamono; (kwitnce) niespodziana rado; (uderzone przez piorun) nieszczcie.
W alchemii: ze znakami planet (metali)
pramateria; drzewo Diany albo drzewo
filozofw amalgamat krystalicznego srebra.
Drzewo z ksiycami mniejsze dzieo, ze
socami wiksze.
W heraldyce: sprawiedliwo; posiadoci
ziemskie, zwaszcza lasy.
DRZWI
Drzwi s symbolem przejcia midzy jednym
wiatem albo stanem a drugim, midzy
wiatem i ciemnoci, midzy znanym i
nieznanym, codziennoci i krain tajemnic,
wiatem wieckim i sakralnym, bied i
bogactwem, a zarazem stanowi zaproszenie
lub wyzwanie do przejcia przez ich prg;
wyobraaj pocztek, koniec, mier, zmian,
ochron
przed
niebezpieczestwem
zewntrznym,
obron
tajemnicy
przed
intruzami; vulv; gocinno; dusz ludzk;
Chrystusa, Mari; s przeciwiestwem ciany,
muru, bariery, podziau;
por. Brama, Klucz.
Staroitalskim bogiem drzwi od domu (ac.
ianua), przejcia (ac. ianus), wyjcia i wejcia,
a w przenoni pocztku i koca, zmian, epok,
mierci i zmartwychwstania by Ianus
przedstawiany na posgach z dwiema gowami
patrzcymi w przeciwne strony, z kluczami i
lask odwiernego. Podwjne Drzwi lanusa",
prastara budowla na Forum Romanum w
Rzymie, zachowana w caoci jeszcze w VI w.
n.e., bya otwarta w czasie wojny, a zamknita
w czasie pokoju. Od chwili ich postawienia a
do panowania Augusta drzwi miay jakoby by
zamknite tylko dwa razy (w tym w roku 235
P.n.e.), a za jego panowania trzykrotnie.
Schlebiajc cesarzowi Wergiliusz pisze w
Eneidzie (1,294): elazne acuchy sptaj
srogie Wrota Wojny" (proroctwo Jowisza o
Rzymie).
Drzwi wyjcie, wyjcie na wiat, vul-va,
pord, narodziny. Panna moda prze

kraczajc prg domu mowskiego nacieraa

odrzwia tuszczem, co miao zapewni
szczcie seksualne i uatwi wyjcie dziecka
na wiat. Hiob (3,10) przeklina matk poniewa
nie zawara drzwi swego ywota" i urodzia
go.
Drzwi wejcie ze wiata, vulva. Przysowie
o dziewczynie lekkich obyczajw:
Drzwiczki z byliczki, somk si podpieraj.
Ze drzwi, ktre lada klucz odmyka. W
Metamorfozach (12,39) Owidiusza fama
(rozgos, plotka) to dom z otworami
(wejciami) bez odrzwi, wychodzcymi na
wszystkie strony, na ziemi, morze i niebo,
skd wszystko wida i sycha".
Drzwi schronienie, zapora przeciw
przenikaniu czy wdzieraniu si do wntrza
domu wrogich wpyww, czarw i potg
nadnaturalnych.
Mezuza
(hebr.
dos.
'odrzwia'), zwitek pergaminu z wypisanymi
wersetami z Biblii (Deut. 6,49,1321),
zamknity w rurce (tak, aby sowo Szad-daj,
'Wszechmocny', byo widoczne) i przytwierdzony w domach religijnych ydw na
prawym (od osoby wchodzcej) odrzwiu drzwi
wejciowych, ma przypomina o wierze w
Boga, ale te stanowi amulet chronicy dom
przed
demonami.
Drzwi
wityni
jerozolimskiej smarowano w tyme celu krwi
ofiar pokutnych ze zwierzt, a drzwi domw
ydowskich w Egipcie po to, aby je ominli
anioowie zniszczenia wysani przez Jahwe w
celu wymordowania pierworodnych synw
Egipcjan.
Dusz-ki,
skrzaty,
chochliki,
krasnoludki, szkodliwe w kuchni przy biciu
masa z mleka, roniciu ciasta, pieczeniu
chleba,
powodujce
przypalenie
lub
wykipienie, nie wejd (wedug wierze
ludowych) przez drzwi kuchenne, jeli zawiesi
si na nich mocno pachnce wianuszki cebuli,
czosnku, papryki, majeranku itp. Drzwi do
domu to punctum minoris resistentiae ac.
'miejsce najmniej odporne', w razie ataku z zewntrz, miejsce, ktremu trzeba zapewni
ochron bstw: na Bliskim Wschodzie zakopywano pod progiem domu trupka dziecka
zoonego bogom w ofierze. Rzymianie
otaczali prg domu szczegln czci (np.
ceremonie u progu drzwi w uroczystociach
lubnych).
Drzwi w chrzecijastwie dusza ludzka,
zbawienie,
Maria
jako
ordowniczka
poredniczca midzy wyznawc a Bogiem;

Chrystus. Ja jestem drzwiami; jeli kto przeze

mnie wejdzie, zbawiony bdzie" (Ew. wg Jana
10,9), oraz mczestwo, przez ktre trzeba
przej, aby wnij do Krlestwa Niebieskiego.
Drzwi miejsce mdroci. Kto do
mdroci rano wstanie (...), znajdzie j siedzc
u drzwi swoich" (Ks. Mdroci 6,15).
Mdro w samych drzwiach odzywa si.
mwic: O ludzie, do was woam!" (Ks. Przypowieci 8,14).
Drzwi miejsce grzechu i natrctwa. U
drzwi czyha grzech" (Gen. 4,7). Przyszli
synowie Beliala, a obstpiwszy dom, poczli
omota we drzwi" (Ks. Sdziw 19,22).
..(Sodomici) napierali na Lota i podeszli. aby
wyama drzwi. Ale anioowie drzwi zamknli"
(Gen. 19,911). U drzwi domu waruj
ebracy i piewajcy serenady zalotnicy.
Chodzi od drzwi do drzwi ebra albo
uprawia sprzeda domokrn.
Otwarte drzwi gotowo do dalszych
ukadw, rozmw. Przy drzwiach otwartych
znaczy jawnie, publicznie. Wywaa otwarte
drzwi dowodzi rzeczy ju dowiedzionych,
przekonywa
przekonanych.
Polityka
otwartych drzwi". Samo okrelenie wzito z
Biblii (Apok. 3,8): Oto zostawiem przed tob
drzwi otwarte, ktrych nikt nie moe
zamkn". Ale polityka otwartych drzwi" dla
mocarstw zachodnich w Chinach, ogoszona
przez amerykaskiego sekretarza stanu Johna
Haya 211900, wzbraniaa Chinom wprowadzania ce lub innych ogranicze przywozowych.
Drzwi musz by albo otwarte, albo
zamknite" z komedii Zrzda (Le Gron-deur,
1891) de Brueysa i de Palaprata uwaga
sucego, ajanego przez pana zarwno za
zamykanie drzwi, jak i za pozostawianie ich
otwartymi (rwnie tytu komedii Musseta z
1845). Drzwi symbolizuj te pomiertne losy
jednostki: otwarte dostp do szczliwoci
wiecznej, zamknite brak dostpu. Przy
drzwiach
zamknitych"
znaczy
tajnie,
niejawnie.
Drzwiami Raju" nazwa Micha Anio
synne wschodnie drzwi brzowe do baptysterium w. Jana Chrzciciela na placu
Katedralnym we Florencji, z reliefami (1425
52) Lorenza Ghibertiego.

DWA
Liczba dwa, pierwsza liczba parzysta, podzielna, a przeto niedoskonaa, symbolizuje
pocztek, pierwsze jdro materii, tworzenie,
przejcie w czasie, ruch rozpoczynajcy
rozwj, prapodzia; bezruch przeciwstawnych
si, zasad czynn i biern, dodatni i ujemn,
antytez, wiato i cie. czer i biel, lato i zim,
dzie i noc. Ksiyc i Soce w opozycji, oczy
nieba, niebo i Ziemi, wod i ld; Twrc i
stworzenie, Natur przeciwstawn Twrcy, ycie i mier, ducha i materi, wi midzy
miertelnoci i niemiertelnoci, niezmiennoci i zmiennoci, sympati i antypati, Ormuzda i Arymana, jin i jang'.
rwno, rwnowag, rozdwojenie, rozdzielenie. dwuznaczno; echo; przyciganie, dwupciowo wszelkiej rzeczy, puuyg seksualny,
porozumienie, ugod, (nie)zgod, przeciwleglo, odbicie, spr, konflikt, wojn;
ziarno twrczego rozwoju a. katastrofalnego
regresu; zasad esk. Wielk Macierz;
podwjne organy ciaa (oczy, uszy, rce itd.);
intelekt; rozpad osobowoci, walk z samym
sob, chwiejno; ukryte groby; namysy;
dwa punkty, dwie proste, kt.
Liczba dwa wyraaa wg pitagorejczy-kw,
jako pierwsza prawdziwa" liczba (gdy
pierwsza oznaczaa mnogo, inno), zasad
przeciwiestw (zob. Liczba); w naturze istniej
dwa czynniki, gdy forma istnieje tylko razem
z czym, co jest formowane, a ograniczenie z
tym, co jest ograniczane. Koncepcja dualizmu
lub biegunowoci znajdowaa u nich rwnie
wyraz w idei duszy i ciaa; u gnostykw
syzygia (para eonw a. emanacji, mska i
eska); dualizm Boga i Szatana, zasad dobra i
za; zob. Blinita.
Niezliczone pary znajdujemy w Biblii, w
pismach i rdach chrz., jak np. Kain i
Abel, Mojesz i Aaron (prorok i kapan), Stary
i Nowy Testament, dusza i ciao, Chrystus i
Koci, Maria i Marta (ycie kontemplacyjne i
czynne; Ew. wg uk. 10,3842), krlestwa
Izraela i Judy; w plastyce podwjne lwy,
dwugowe smoki, ory, we, podwjna natura
syren, centaurw itd.
Liczba dwa bya zwykle liczb szpiegw,
wysannikw, policjantw, wiadkw, zwierzt
ofiarnych a. oczyszczalnych, mieczy. l
przyszli dwaj anioowie do Sodomy" (Gen.
19,1). W Ksidze Kapaskiej

mamy dwa wrble, dwa baranki, dwa kozy, w

Ksidze Liczb dwa woy, dwa cielce, dwa
chleby pierwocin. ,,Posa tedy Jozue (do
Jerycha) dwu mw szpiegw potajemnie"
(Jozue 2,1). Dwaj starcy, faszywi wiadkowie
przeciw cnotliwej Zuzannie (Daniel 13). Na
koniec za przyszli dwaj faszywi wiadkowie"
(Ew. wg Mat. 26,60). Oni rzekli: Panie, oto tu
dwa miecze. On za im rzek: Dosy jest."
(Ew. wg uk. 22,28). Zob. Miecz (Krzyacy
pod Grunwaldem). (Jezus) wezwa dwunastu
apostow i pocz ich po dwch rozsya"
(Ew. wg Marka 6,7). Rosenkrantz i
Guildenstern szpiegujcy Hamleta na zlecenie
krla Klaudiusza; Woltymand i Korneliusz,
dwaj posowie wysani przez niego do
Norwegii. Wg legendy przekazanej przez Galia
Anonima, dwaj anioowie odwiedzili Piasta,
aby dokona postrzyyn jego syna Siemowita.
Dwa to mao. Prosim gorczycy dwa ziarna"
(Dziady cz. II 106 Mickiewicza). Ach,
gdybycie mi podali choby dwa pszenicy
ziarka!" (jw. 2345).
Dwa to duo. ,,Lepiej dwom by spoem ni
jednemu, bo maj poytek ze swego
towarzystwa" (Eklezjastes 4,9). Nos duo
lurba sumus" ac. 'my oboje tworzymy tum'
(Metamorfozy 1,355 Owidiusza). Deukalion i
Pyrra po potopie. ,,Nawet Herakles dwm nic
poradzi" (Fedon 89c Platona).
Dwa liczb zowieszcz, zawierajc pojcie
cienia,
emblemat
ujawniajcego
si
antagonizmu, rywalizacji, wzajemnej nienawici, przeciwstawnoci sprzecznej i nie do
pogodzenia lub podnej i uzupeniajcej si. W
Rzymie staro. liczba powicona Plutonowi,
bogu wiata podziemnego, niepomylna
(wito 2. dnia 2. miesica). Dwa na socach
swych przeciwnych Bogi" (Beniowski 5,572
Sowackiego). ,,Dwoisto istnienia, co wiat
cay targa (...): pd ducha leccego w wiat
lepszy. daleki, i ciar ziemi, skrzyda co amie
w tym pdzie" (Faun picy 30,345 M. Konopnickiej). Z tym najwikszy jest ambaras,
eby dwoje chciao naraz" (Stefania 6970 T.
Boya-eleskiego).
W heraldyce: dwa lwy. dwa orlv. dwie
Pogonie, dwie strzay itp. wzmacniaj lub,
przeciwnie, osabiaj wymow symboliczn
goda, ukazujc jej wewntrzne podziay.

W okultyzmie: Duada (Para, zwizek

dwch).
Kolor pomaraczowy.
W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku Byk,
planeta" Ksiyc (rogi sierpa):
charakter dyplomatyzujcy, uprzejmy, pokojowy, gitki, skryty, niemiay, podstpny.
Obosieczny miecz zob. Miecz.
Para oczu boska dwoisto, rodzice,.
inteligencja i mio, pnoc i poudnie,
semka; w Egipcie staro. Horus (wiato) i Set
(ciemno); (od wewntrz:) harmonia, jedno,
wizja.
Dwie twarze na jednej gowie oszustwo,
skryte zo; atrybut Janusa, rz. boga bram, miast
i pocztku.
Dwie ryby zob. Ryba.
Dwie kolumny zob. Kolumna.
Dwa we zob. W.
DWANACIE
Dwanacie symbolizuje porzdek kosmiczny;
Soce; Ksiyc; czas; wito, zbawienie;
harmoni,
mio,
ask,
agodno,
umiarkowanie, niewinno, skromno, dziewictwo; potg, pokj, pikno; osd, sprawiedliwo; doskonao; rado; cierpliwo;
cierpienie.
Dwanacie jest liczb szczliw i wit,
symbolem spenienia, prawdopodobnie dlatego,
e jest podzielna przez l, 2, 3. 4, 6 i 12; odgrywa
wan rol w sumeryj-skim systemie numeracji
dziesitkowo-szst-kowym z III tysiclecia
p.n.c. (o ukadzie jednostek: l, 10,60, 600, 3600.
36 000, 216 000...) i u Babiloczykw, ktrzy w
II tysicleciu p.n.e. podzielili koo na 360
stopni. stopie na 60 minut, minut na 60
sekund, dzie na 24 godziny, a godzin na
minuty i sekundy. Natomiast liczb miesicy w
roku ustalano umownie, aby uzgodni rok
ksiycowy z rokiem zwrotnikowym. czego
dalsz konsekwencj by podzia zodiaku na 12
znakw, ktrych nazwy odpowiadaj nazwom
konstelacji pooonych w ich obrbie ok. 2000
lat temu.
Epos Dwunastu Tablic, historia Gilgame-sza.
jeden z najwaniejszych utworw w je.
akkadyjskim z III tysiclecia p.n.e.. znaleziony
w 1853 w gruzach biblioteki krla
Assurbanipala (668627 p.n.e.) w Niniwie.
W wielu panteonach jest dwunastu gwnych
bogw (np. w greckim, rzymskim). Romulus wg
tradycji wprowadzi mia dwu-

nastu liktorw na wzr Etrurii, gdzie dwanacie miast dawao po jednym liktorze,
Herakles musia wykona dwanacie prac dla
krla Myken, Eurysteusza, aby oczyci si ze
zbrodni.
Prawo dwunastu tablic pierwszy kodeks
prawa rzymskiego opracowany w 451 449
p.n.e., wyryty na dwunastu tablicach
wystawionych na Forum Romanum w Rzymie.
Sze podwjnych czai ciaa stanowi (wg
tradycji) o moliwociach czowieka:
oczy, uszy, nozdrza, wargi, rce i nogi.
Dwunastka jest liczb podziaw czasoprzestrzennych, iloczynem czterech stron
wiata przez trzy wymiary (!). Rok ksiycowy
pozostawia dwanacie dni midzy Boym
Narodzeniem a witem Trzech Krli: kady z
tych dni mia by wrb na odpowiedni
miesic Nowego Roku.
W symbolice biblijnej doskonao i
kompletno. Ismael i Jakub maj po dwunastu
synw; byo dwanacie pokole izraelskich,
dwanacie bram niebieskiej Jeruzalem;
Apokalipsa ukazuje niewiast z koron z
dwunastu gwiazd na gowie (12,1) i po 12 000
piecztowanych wybranych z kadego z
dwunastu pokole Izraela (7,48). Byo
dwanacie bochenkw chleba pokad-nego
[Lev.
24,57),
dwunastu
mniejszych
prorokw, dwunastu apostow, dwanacie
rde Elimu {Num. 33,9) itd. Ogem w
Apokalipsie dwunastka powtarza si 22 razy.
Niewiasta ma krwotok przez dwanacie lat
(Ew. wg Marka 5,25), crka Jaira miaa 12 lat
(5,42). Z wntrza, z serca czowieka wychodzi
wszystko, co ze, w liczbie dwunastu:
cudzostwo, porubstwo, zabjstwo, kradzie,
akomstwo, zo, zdrada, bezwstyd, ze
spojrzenie, blunierstwo, pycha, gupota (Ew.
wg Marka 7,212).
Byo dwunastu rycerzy Okrgego Stou
krla Artura i dwunastu paladynw Karola
Wielkiego.
Dwanacie anatematyzmw 'rozstrzygni',
potpiajcych nauk patriarchy Konstantynopola Nestoriusza o dwch osobach w
Chrystusie; postanowienia te, uoone przez
Cyryla z Aleksandrii, przyj sobr efeski w
431 r.
Dwunastu starych mistrzw rdw. sztuk
wyzwolonych i teorii muzyki, legendarnych
zaoycieli bractwa meistersingerw (XIV

XVI w.), muzykw i poetw, g. ze rodowiska

rzemielniczego i kupieckiego.
A zbjcw byo dwunastu" (Powrt taty 40
Mickiewicza). Dwanacie krl Popiel mia
crek" (Krl-Duch 3,3,98 Sowackiego).
Dwunastu poemat (1918) Aleksandra Boka:
dwunastu czerwonogwardzi-stw patroluje
zanieone ulice Piotrogro-du. ,,Dwunastu
braci, wierzc w sny, zbadao mur od marze
strony" (Dziewczyna l Bolesawa Lemiana).
Dwunasta poudnie a. pnoc (na zegarze).
Tuzin dwanacie. Tuziny, tuzinami, na
tuziny w wielkiej liczbie, duo, licznie.
Tuzinkowy taki, jakich jest wielu, pospolity,
przecitny, mierny.
Wielki tuzin 12X12= 144.
Piekarski tuzin trzynacie bochenkw,
buek; piekarze redniowieczni dodawali
trzynast sztuk pieczywa do kadego tuzina,
aby nie pomwiono ich o niedowa-g, co
grozi mogo prgierzem a. torturami.
Dodekafonia muzyczna technika dwunastodwikowa, dwunastotonowa, metoda
porzdkowania
materiau dwikowego
oparta na skali 12-dwikowej rwnomiernie
temperowanej.
Dwunastka najwysza liczba oczek w
grze w koci (dwiema kostkami).
Horoskop buddyjski: zwierzta na dwunastu
patkach kwiatu lotosu: mysz, byk, tygrys,
zajc, smok, w, ko, owca, mapa, ptak, pies,
winia.
Wedug mistykw dwunastka rzdzi
gardem.
Wedug kabalistw cechami dwunastki s:
uduchowienie, sodycz obyczaju albo pocig
pciowy.
W alchemii: liczba podstawowa jako iloczyn
liczby czterech ,,pierwiastkw" ognia,
wody, powietrza i ziemi oraz liczby trzech
zasad: soli, siarki i rtci.
DYM
Dym symbolizuje o wiata; gniew (bstwa);
oson bstwa; ofiar; bezcielesn dusz;
marno, krtkotrwao ycia; okadzenie,
zason, ciemno, pomrok; zniszczenie,
ogie, wojn, kar, zjadliwo, chorob,
zmczenie umysu; gupstwo; przeszkod,
domowe utrapienie; chaup; prno, pochlebstwo, pych, zawi; obiecanki; ulot

no, efemeryczno, przemijanie; nostalgi,

wspomnienia, marzenia; poezj; por. Kadzido.
Dym w wielu mitach unosi dusze zmarych
do nieba; wskazuje drog do zbawienia przez
ogie.
Dym osona bstwa. A wszystka gra
Synaj dymia si przeto, i Pan by zstpi na
ni w ogniu, i wystpowa z niej dym jak z
pieca" (Ex. 19,18).
Dym gniew boy, kara boa, zo, wojna;
przeciwiestwo prawdy. Nieprzyjaciele Pana
zniszczej jako dym" (Psalm 36 20),
Dym domowe utrapienie. Trzy rzeczy
wyganiaj czowieka z domu: dym (tj.
dymicy piec), woda (tj. ciekncy dach) i za
ona" (przypisywane krlowi Salomonowi).
Dym ziemi ojczystej nostalgia, tsknota
za krajem rodzinnym. On (Odys) pacze a ona
(Kalipso) (...) czaruje, iby zapomnia Itaki.
Lecz on mierci raczej wyglda i chciaby
zobaczy bodaj dym wznoszcy si z jego
ziemi" (Odyseja 1,58 i nast. Homera, t. J.
Parandowskiego).
Dym marno, krtkotrwao ycia;
gupstwo, nic. Dym to szczery marno.
Spiera si o dym, ac. de fumo disceptare, tj.
spiera si o nic. W dym si obrci
wniwecz; rozwia si, przepa. Niszczej
jako dym dni moje" (Psalm 101 4). Dymem
s ziemskie stworzenia" {Das Sieges-fest F.
Schillera).
Dym zawi, zazdro. Dym idzie za
najadniejsz" (Fragment 4 Arystofane-sa).
Gdy plotkarze obsiada dymicy piec, dym
spywa ku najpikniejszej; zazdro jest
nieodstpnym towarzyszem urody.
Sprzedawa dym zwodzi kogo obiecankami bez zamiaru ich spenienia, czyni
obietnice bez pokrycia. Yendere vams fumos"
ac. 'sprzedawa prny dym' (Epigramy 4,5,7
Marcjalisa).
Dym przeciwiestwo muu (szlamu, iu),
bo mu czy pierwiastki" ziemi i wod, a
dym ogie i powietrze.
Dym zmcenie umysu. Gdy gwiazda
otworzya studni przepaci, wznis " dym
ze studni jak z pieca wielkiego (). I z dymu
studni wyszy szaracze (...). I dozwolono im,
aby mczyy ludzi przez pi miesicy, a mka
ich jak po skorpionie, gdy uksi" (Apok. 9,1
5).

Sup dymu o wiata czca ziemi z

niebem, ducha z materi. Dym kalu-metu,
indiaskiej fajki pokoju, czy ludzi z natur i z
niebem.
Dym w tradycji chrzecijaskiej prno, pycha; sposb na wypdzanie diaba,
demonw: wykurzanie dymem.
Dym mio. ,,Mio, przyjacielu, to
dym, co z par westchnie si unosi" (Romeo i
Julia 1,1 Szekspira, t. J. Paszkow-skiego).
Dymna chata, kurna chata z ogniskiem a.
piecem, ale bez komina; dym wylatuje przez
okno, drzwi a. otwr w dachu.
Dymowe, podymne dawn. podatek od
kadego dymu, tj. od chaty, domu mieszkalnego; podatek podymny.
Dym dom wiejski, zagroda wiejska,
chaupa, gospodarstwo chopskie. Dawa mu
folwark piciu dymw w doywocie" {Pan
Tadeusz 6,531 Mickiewicza).
Dym pochlebstwo. Przysowie: Kto w
pochlebnym kocha si dymie, ten w mgle
grubej osidzie. Marny pochwa dymie!"
(Poegnanie, Do D.D. 10 Mickiewicza).
Kby dymu wspomnienia, marzenia.
Kbami dymu niechaj si otocz, niech o
modoci pomarz psenny" (Beniowski
4,4734 Sowackiego).
Dym ojczystej wioski may wiatek
zabity deskami. Myl moja cicha, jak moja
chata, nad dym ojczystej wioski nie wzlata"
(Mafy swatek l4 Teofila Lenar-towicza).
Dym poezja, poetyczno. Mie rwno
Muz i Prawd na pieczy, ni jej przy-kopci
poetyckim dymem, ani si o to nie porni z
Rzymem" (Eklezjastes, Przedmowa 68 S. H.
Lubomirskiego). Poezjami pali trzeba,
drzewo bowiem podroao, a te duo daj
dymu, ale za to ciepa mao" (Karnawaowy
lament poety 710 Adama Asnyka). To
ciekawe, e co my rozumiemy przez proz,
przetapia si na dwik, rymy i e potem z tego
id dymy po caej literaturze" (Wesele 24,
70711 S. Wyspiaskiego).
Dym kolejowy daleka podr (jako lek
na zawd miosny). Jeeli chcesz co sobie
zrobi, to kup sobie bilet okrny i jed w
wiat daleki. Nic tak nie agodzi rany
psychicznej jak zapach kolejowego dymu" (O
czowieku, ktry si uczy kama Tadeusza
Rittnera).

Dymna zasona dym wytwarzany sztucznie dla osony obiektw wojskowych (a. ruchw wojsk) przed nieprzyjacielem; sowa a.
czyny majce przesoni prawdziwe intencje,
zamiary, posunicia.
Nie ma dymu bez ognia nie ma skutku
bez przyczyny. Przysowie: Pospou te rzeczy
chodz: dym za pomieniem, grzech za
lubienym spojrzeniem (dotknieniem).
Jak w dym bez wahania, bez namysu (bo
po chwili moe to ju by ogie).
Ani dymu, ani popiou ani znaku, ani
ladu.
Pj (ulecie) z dymem spali si,
spon; zosta roztrwonionym, zmarnowanym, zmarnotrawionym. ,,Wszystko z nikczemnym dymem na wiatr leci" (Fajerwerk z
ludzi 32 Adama Naruszewicza).
Puci z dymem spali; zniszczy;
zmarnotrawi, roztrwoni.
Dym zawada, przeszkoda. By komu
dymem w oczach wadzi, brudzi,
wchodzi w parad.
W marzeniu sennym: niepowodzenie w interesach; (ciemny) troski; (szary) utrapienie;
(sup dymu) dobry omen; (biay) drobne
kopoty.
DZIECKO
Dziecko jest symbolem pocztku, Nowego
Roku, poranka, wiosny; zwizku z natur;
podnoci; czystoci, nieskaonego stosunku
do ycia, niewinnoci; niewiedzy, gupoty;
spontanicznoci, irracjonalizmu; zapomnienia i
wybaczenia; peni moliwoci, przyszoci,
obietnicy;
skarbu;
niewdzicznoci;
zmartwie.
Dziecko niewinno, stan przedgrzeszny, rajski (sprzed pokosztowania zakazanego
owocu). Jeli (...) nie staniecie si jako
dziatki, nie wejdziecie do krlestwa
niebieskiego (Ew. wg Mat. 18,3). Kto nie
przyjmie krlestwa boego jak dziecko, nie
wejdzie do niego" (Ew. wg uk. 18,17). W
ikonografii chrzecijaskiej, zw. barokowej,
dzieci wyobraano czsto jako anioki (w.
putti) albo, wg innej tradycji, jako karzeki,
krasnale, niekiedy w spiczastych kapturkachniewidkach (gr. kabiroi, kabei-roi, chtoniczne
bstwa pochodzenia frygij-skiego; miay
synne misteria w Samotra-ce).
Dziecko gupota, niewiedza, naiwno i
poczciwo. Biada tobie, ziemio, kt

rej krl jest dzieciciem" (Eklezjastes 10,

16). Gdy bytem dzieckiem, mylaem jak
dziecko, rozumowaem jak dziecko; ale gdy na
ma wyrosem, zaniechaem tych dziecinad"
(l. List do Kor. 13,11); ac. parafraza z tego
zdania: Sunt pueri pueri, pueri puerilia
traciant" 'Dzieci s dziemi i postpuj
dziecinnie'. Bracia, nie bdcie dziemi w
rozumieniu, ale bdcie dziemi w zoci" (jw.
14,20). Dopki dziedzic jest dzieciciem,
niczym si nie rni od niewolnika, cho jest
panem wszystkiego" (List do Galatw 4,1).
Przysowie ac.: Ne puero gladium 'nie dawaj
dziecku miecza'.
Dziecko irracjonalny stosunek do spraw
ycia. Cudowny umys dziecka, co we
wszystkim widzi straszno i tajemnic, i
otcha" (Homo sapiens, W Malstro-mie 4
Stanisawa Przybyszewskiego).
Mistyczne dzieci poucza mdrcw, wyzwala wiat, sprawuje rzdy. ,,Dzieci narodzio si nam (...) i spocznie wadza na jego
ramieniu i nazw go: Cudowny Doradca, Bg
Mocny, Ojciec Odwieczny, Ksi Pokoju.
Potna bdzie wadza i pokj bez koca na
tronie Dawida i w jego krlestwie" (Izajasz
9,56). Gdy Jezus mia dwanacie lat
znaleli go w wityni siedzcego wrd
nauczycieli (...) A zdumiewali si wszyscy
jego rozumem i odpowiedziami" (Ew. wg uk.
2,4247).
Dziecko-bohater, dziecko-bstwo w mitach i
folklorze, urodzone w sposb nienormalny (np.
Atena z gowy Zeusa, Dio-nizos urodzony
dwukrotnie: wycity z zabitej Semele i z uda
Zeusa; bogowie narodzeni z dziewicy, jak
walijski Lieu Liaw Gyffes zrodzony przez
dziewicz bogini Aranrhod, zob. Dziewica:
Narodziny).
Dzieci
zagroone
w
niemowlctwie, niekiedy bronione przez
zwierzta lub stwory bajeczne: np. Herakles
atakowany w kolebce przez we; Zeus jako
niemowl karmiony przez koz, Romulus i
Remus pod opiek wilczycy, Hefajstos kulawy
i saby zrzucony jako dziecko z Olimpu do
morza.
Dziecko obrazem przyszoci, ojcem czowieka (ang. The Child is the father of the
Ma" z My Heart Leaps Vp 7 Willia-ma
Wordswortha). Gdy lampa ganie (...), kiedy
si mae dziecko z koyski umiecha, ma sen
caego ycia" (Godzina myli 4143
Sowackiego). Czowiek jest jak

owa rzeka dziecistwa" (Dzieje grzechu l

eromskiego). Kady ma swoje miejsce
ulubione w dziecistwie. To jest ojczyzna
duszy" (Przedwionie 1 Nawfo eromskiego). Niech blade uczu dziecko o przyszoci
marzy (...), niechaj przeczuciem szuka
zakrytego wiata" (Godzina myli 3234
Sowackiego). ,,Dzieckiem w kolebce kto eb
urwa Hydrze, ten mody zdusi Centaury"
(Oda do modoci 4445 Mickiewicza).
Dziecko
przeciwstawiane
czowiekowi
staremu, oznaczajcemu przeszo, ktry
ulega niekiedy jednak na nowo zdziecinnieniu.
Dziecko Nowy Rok.
Dziecko w mczynie (pochonitym zabawkami synka) powiedzenie oparte na
cytacie z pracy F. Nietzschego Tako rzecze
Zaralustra: W prawdziwym mczynie jest
dziecko ukryte".
Dziecko skarb. To s moje skarby!"
rzeka Kornelia, matka Grakchw, ukazujc
swe dzieci odwiedzajcej j damie, ktra
pysznia si swymi klejnotami. Dziecko
bogactwem biedaka, koron czowieka.
Niech kto kae na skarby, na sugi, na mury;
ka ty na swe dzieci: to skarby, to ludzie, to
baszty!" (Wojna cho-cimska 9,5912
Wacawa Potockiego).
Ofiary z dzieci. Przysowie: Pierwsze dziecko Bogu, pierwsze ciel ksidzu, ij. pierworodny syn na ksidza lub zakonnika, daleki
pogos ofiar z dzieci skadanych bstwom w
czasach przedhistorycznych, w staroytnoci
na Bliskim Wschodzie i w basenie
rdziemnomorskim, w Indiach i Chinach (a
do czasw nowoytnych), w przedkolumbijskim Meksyku i Peru, u Celtw.
Jahwe rozkazuje Mojeszowi: Pierworodnego
z synw twoich oddasz mnie" (Ex. 22,29). Syn
pierworodny by ofiar szczeglnie mi
bstwu, czego subtelnie zacierane lady
znajdujemy w mitach i legendach (ofiara
pierworodnego Izaaka nakazana Abrahamowi
przez Boga; dziesita plaga spuszczona na
Egipcjan: mier pierworodnych ofiara
wzita gwatem od niewiernych). W innych
mitach ofiary z dzieci usprawiedliwiane s
przez pniejsze przekazy przepowiedni
wyroczni (a wic idc od zainteresowanego
bstwa), e dziecko, gdy doronie, zabije ojca,
aby przej wadz. Dziecku-bohaterowi na
og udaje si uj zagadzie, gdy krl
nakazuje sudze porzuci je na pastw dzikich
zwierzt w le

sie lub w grach (Edyp, Parys, Miletos,

Neleus i Pelias), a pasterz je ratuje; albo
noworodki porzucane s w koszyku lub
skrzyni na wodzie (Perseusz, Romulus i Remus, Vainaminen z fiskiej Kalewali, maoryjski bohater Massi). Inni wadcy zagroeni
przez nieznane dziecko ka zabi wszystkie
noworodki urodzone w okrelonym czasie, np.
ydowskie: matka porzuca Mojesza w
koszyku na Nilu, rodzice uciekaj z Jezusem
do Egiptu.
Dziecko powodem zmartwie i trosk.
Przysowie: Mae dzieci may kopot, due
dzieci duy kopot. Mae dzieci nie daj
spa, due nie daj y. Mae dzieci piszcz
due niszcz. Mae dzieci bl gowy, due
dzieci bl serca. Enfant terrible fr. dosi.
'okropne dziecko', wprawiajce w kopot
rodzicw przez zdradzanie domowych
tajemnic.
Dziecko
symbolizujce
niewdziczno,
czste w folklorze europejskim. Przysowia:
Dziatki podrosy, chatk rozniosy. Kto pieci
dzieci za modu, ten w staroci bdzie na nie
paka. Lepiej dzieciom da ni od dzieci bra.
Mio dziecka woda w koszyku (hiszp.).
W marzeniu sennym: wana i korzystna
przemiana duchowa; (pikne) zadowolenie;
(chore) kopoty sercowe; (karane) niesprawiedliwo; (brzydkie) przekora.
W alchemii: dziecko, zwaszcza w koronie i
stroju krlewskim, symbolizuje kamie
filozoficzny,
mistyczne
utosamienie
wiecznoci i bstwa wewntrznego.
Wylewa dziecko z kpiel, tj. wylewa z
balijki wod wyrzucajc zarazem kpice si
dziecko, przen. odrzuci ze wraz z dobrym,
zbyt pochopnie potpia w czambu,
ryczatem, hurtem; zawiadczone ju u Lutra (l
541): Ma soi das kindt nicht mit dem Bad
ausgiessen" (nm. 'nie naley...').
Dzieci Wdowy. Do mnie, dzieci Wdowy!
(Popioy 3, Sandomierz eromskiego) haso
wolnomularskie, ktrym ksi Gin-tut
wzywa Rafaa Olbromskiego do pomocy w
obronie kocioa w. Jakuba przed dziaami
generaa
Sokolnickiego.
Wdowa
ma
prawdopodobnie oznacza Izyd lub matk
Hirama, fenickiego krla Tyru (969936
p.n.e., ktry pomaga krlowi

Salomonowi przy budowie wityni jerozolimskiej), wdow z plemienia Naftali (3. Ks.
Krl. 7,14).
DZIESI
Dziesi jest symbolem nieskoczonoci; doskonaoci; pocztku; boskoci; proroctwa,
przyszoci; fortuny; woli, siy, energii; panowania, bogactwa, przywdztwa; oryginalnoci, pionierstwa; pewnoci siebie; wzniesienia i upadku; mskoci, honoru mskiego;
poczenia obu pci; doni, stp.
Dziesi wita liczba i symbol cakowitoci, dualizmu ycia i mierci, prawdop.
dlatego, e jest sum palcw obu rk, obu ng
i sum czterech pierwszych liczb (1+2+3+4,
pitagorejski tetraktys), a w systemie
dziesitnym nawrt do jednoci na wyszym
szczeblu, rozpoczynajcy now seri. Dla
pitagorejczykw liczba najwitsza, liczba
tworzenia uniwersalnego, na ktr przysigali,
w ktrej doszukiwali si rda i korzenia
przedwiecznej Natury, przedstawiana jako 10
kropek ustawionych w ksztat trjkta,
wyobraajcego pocztek i koniec; narodzenie,
rozwj i mier;
cuda wiata; nieograniczon ekspansj.
W ciele ludzkim emblemat duszy, mzgu,
serca, nerek, woreczka ciowego, ledziony,
wtroby, fallusa, macicy.
W Babilonii dziesi dni uroczystoci wiosennych.
Dziesi pokole pnocnych Izraela, ktre
ok. 929 p.n.e. oderway si od Judy pod wodz
Jeroboama I, wytpione a. uprowadzone w 721
p.n.e. przez krla asyryjskiego Sargona II.
Dziesitka w Biblii oznacza czsto liczb
zamknitej caoci, np. dziesicioro przykaza,
dziesi plag egipskich; jeli by si w Sodomie
znalazo dziesiciu sprawiedliwych, Pan nie
zatraciby miasta (Gen. 18,32).
Dziesiciu patriarchw biblijnych przed
Potopem: Adam, Set, Enos; Kajnan, Ma-laleel,
Jared; Henoch, Matuzalem, Lamech;
Noe(/. Ks. Kronik 1,14).
,,A dziesi rogw, ktre widziae, to
dziesiciu krlw" (Apok. 17,12). Dziesi
panien pi mdrych i pi gupich (Ew. wg
Mat. 25,1,13). Przypowie o dziesiciu
minach i dziesiciu sugach (Ew. wg uk. 19,
1127). Oczyszczenie dziesiciu trdowatych
(Ew. wg uk. 17,1119). Bestia o 10 rogach
w widzeniu Daniela (7,7) i w

Apokalipsie (12,3; 13,1; 17,4). Dziesi dni

ucisku w ciemnicy (dokd wrzuci smyrneczykw diabe) w Apokalipsie (2,10).
Cyfra 10 (niekiedy) maestwo a. obojnactwo: mska, falliczna jedynka wiata
widzialnego i eskie zero nieskoczonoci.
Dziesi sefirot hebr. 'liczba' (l.pj. se-fira)
w
kabalistycznych
rozwaaniach
ezoterycznego mistycyzmu yd., 10 emanacji a.
si, przez ktre mia si Stwrca objawi z En
Sof (Nieskoczonoci, Nieznanego Boga),
przez ktre sta si poznawalny. Sefirot
niekiedy wyobraano sobie jako gazie
drzewa kosmicznego, niekiedy za jako czci
ciaa ontologicznego czowieka Adama
(Kadmona), mikrokosmo-su. Sefirot, zwane
te koronami, atrybutami, zasadami i krokami,
s to: Keter'elion 'najwysza korona', Gewura
'potga', Tifferet 'pikno', Bina 'inteligencja',
Hesed 'mio', Hochma 'mdro', Netzah
'wieczno', Hod 'majestat', Jesod 'podwalina' i
Malchut 'krlewsko'. Malchut symbolizowa
mia lud Izraela.
Dziesi dni pokuty u ydw: pocztek roku
religijnego; trzy wite dni: Rosz Haszana (l i
2 tiszri) i Jom Kippur (10 tiszri) oraz dni
midzy tymi witami.
Kanon dziesiciu mwcw attyckich:
Antyfon, Andokides, Lizjasz, Izajos, Ajschines, Hyperreides, Izokrates, Likurg z Aten,
Demostenes i Deinarchos.
Dziesi cnt buddyjskich: miosierdzie,
roztropno, energia, rwnowaga ducha, dobre
sprawowanie, inteligencja, stanowczo, sia,
koncentracja
w
medytacji,
uywanie
waciwych rodkw.
Rada dziesiciu tajny trybuna dawnej
republiki weneckiej, o nieograniczonych
kompetencjach, za. w 1310, pniej rozszerzony do 17 osb, zlikwidowany w 1797.
Dziesicina dawny podatek na rzecz
Kocioa (rzadziej pastwa a. szlachty) wynoszcy dziesit cz zbiorw. Dziesicin
twoich (...) odda nie omieszkasz" mwi Pan
(Ex. 22,29). Co on nam w kazanie powie: i
gdy wydam dziesicin, bych by nagorszy, nie
zgin" (Krtka rozprawa... 524 Mikoaja
Reja).
Dziesita muza kinematografia; od
czasw antycznych przydomek utalentowanych pa, np. poetki gr. Safony.

Dziesi to niewiele. Dziesi dni, ktre

wstrzsny wiatem Wielka Rewolucja
Padziernikowa, tytu reportau Johna Reeda
(18871920),
pisarza
amer.,
wspzaoyciela Partii Komunistycznej USA.
Dziesicioma palcami co zdoby bez
kapitau, wasn prac, samodzielnie, zaczynajc od zera.
Dziesi to wiele. Oto ju 10 razy zniewaacie mnie" (Hiob 19,3). Za dziesiciu
pracowa (je) duo. Dziesi razy (lepiej,
wicej, gorzej itd.) o wiele.
,,Dziesi mil niczego", jak mwi Niemcy
(...), jakie pierwociny krajobrazu z caym
ubstwem pomysw i linii", o krajobrazie
polskim (Bez dogmatu 1 H. Sienkiewicza).
Liczba dziesi przez mistykw zwana Rk
Boga, o naturze sonecznej, nieskoczonej,
duchowej.
W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku
Kozioroec, wpywa na inteligencj, ycie,
potg, tworzy charakter refleksyjny.
DZIEWICA (Panna)
Dziewica symbolizuje niewinno, czysto,
paniestwo; agodno, wdzik; strach, samolubstwo, nie urzeczywistnione moliwoci;
idea, mdro, sprawiedliwo; mczestwo;
obietnic, przyrzeczenie; pocztek, jutrzenk,
wiosn; pole (orne); krajobraz.
Dziewica-matka idea, boska mdro,
czysto, dobrobyt, szczliwy pocztek, mio; eska zasada w przyrodzie. Jutrzenka,
ktrej dziewictwo odnawia si kadego ranka;
bogini Ksiyca, ktra staje si dziewic na
kadym nowiu; bogini Soca i Ziemi, ktrej
dziewictwo powraca na wiosn. Bogini
niepokalanie poczta a. samozro-dzona,
egipska Izyda, babiloska Isztar, Atena, ktra
wyskoczya z gowy Zeusa;
ich zwyke okrelenia to krlowa niebios,
krlowa wiata, matka bogw, niebiaska
dziewica; bywaj przedmiotem czci jako
opiekunki dziewic, matek, maestwa, porodu, sprawczynie podnoci. Ich czste
atrybuty to sierp Ksiyca, otwarta do,
przedmioty owalne i wklse, jak miski, kubki,
odzie, statki. Powicane im zwierzta to
zwykle krowa (Indie, Egipt), maciora (Grecja),
wilczyca (Rzym).

Narodziny z dziewicy (partenogeneza).

Bogowie, bstwa, bohaterowie narodzeni z
dziewicy wystpuj w wielu rozpowszechnionych mitach. S to przewanie bohaterowie
soneczni i bstwa podnoci i urodzaju. Zob.
Dziecko (Bohater, bstwo).
Panna (Virgd) gwiazdozbir rwnikowy,
w Polsce widzialny wiosn i latem, znak
zodiaku; emblemat dziewczyna z dzbanem
a. z liciem palmy; niebiaski aspekt bogini
podnoci, dziewicy-matki, np. DemeterPersefony, Erigony, crki ka-riosa i wielu
innych. ,,Pierwiastek" ziemia, planeta"
Merkury, symbol tarcza Dawida. Liczba
sze; ogie i woda, hermafrodytyzm,
narodziny boga a. pboga, niwa, praca,
zrczno rk, dro-biazgowo. Panna jest
patronk krytykw i rzemielnikw (zw.
zegarmistrzw szwajcarskich).
Dziewica Sprawiedliwo (ac. lusti-tia),
ktra porzucia Ziemi zraona zbrodniami
ludzi, Astrea. lam redit et virgo, redeunt
Satwnia regna" tac. 'Ju Dziewica powraca,
powraca krlestwo Saturna' (Bukoliki, ekloga
4,6 Wergiliusza, t. Z. Abra-mowiczwny),
Dziewictwo Matki Boskiej atrybuty:
salamandra, jednoroec, ciasny pas; niewinno so, pantera; czysto biaa
lilia, baranek, gobica, gwiazda.
Panny mdre i panny gupie przypowie
ewangeliczna: z orszaku dziesiciu dziewczt,
ktre towarzyszy miay modej parze do
domu, pi zapomniao wzi oliwy do swoich
lamp, a gdy poszy j kupi, spniy si na
wesele i zastay drzwi zamknite. Woay
wic: Panie! Panie! otwrz nam. On za,
odpowiadajc, rzek:
Zaprawd, powiadam wam, nie znam was"
(Ew. wg Mat. 25, l12). Dziewczta oznacza
mog rok zoony z dziesiciu miesicy,
piciu letnich i piciu zimowych;
pan mody (Soce) nie chce wpuci ciemnych, zimowych miesicy. Przypowie moe
te oznacza paruzj: Chrystus jest narzeczonym, a panny zbiorowo symboliczn
narzeczon, przedstawiajc og wiernych,
dla
ktrych
wejcie
do
Krlestwa
Niebieskiego jest ju to otwarte, ju to
zamknite.
Dziewictwo czeka specjalna nagroda na
tamtym wiecie" (O witym dziewictwie w.
Augustyna). Przysowie ac.: Connu-

bium mundum. sed virginilas paradisum

complet 'maestwo zapenia wiat, ale dziewictwo Raj'.
Prba dziewictwa niewiast (ale take i mczyzn) polega miaa, wg legend, na zamykaniu z jadowitymi wami, wrzucaniu do
jaskini smokw, lww, na przywizywaniu do
drzewa w lesie, gdzie przebywaj jednoroce
lub sonie. Przebycie tych prb zdrowo
dowodzi miao, e dziewictwo jest
nienaruszone.
Jedenacie tysicy dziewic mczestwo
zwielokrotnione, urastajce do bajecznych
rozmiarw; towarzyszki dziewicy i mczennicy, legendarnej w. Urszuli, ktra miaa
wraz z nimi ponie mier za wiar.
Dziewicze miasto nigdy jeszcze nie
zdobyte przez nieprzyjaciela. Edynburg, od
legendy, ktra gosi, e krl Piktw wysa tam
swoje crki, aby bezpiecznie przetrway wojn
domow.
Dziewica Orleaska, fr. La Pucetle 'dziewica' Joanna d'Arc, (ok. 14121431), fr.
wita i bohaterka narodowa.
Dziewiczy wianek dziewictwo (symboli/owaje dawn. wianek ruciany).
,,Pikna wiea bez dzwonw" (Dwie zonice z Abinglonu 3 Henry'ego Portera) o
dziewicy.
,,Utrata dziewictwa jest bogactwem narodowym, bo nie urodzi si dziewica bez
straconego uprzednio dziewictwa" (Wszystko
dobre, co koczy si dobrze 1,1 Szekspira. t.
L. UIricha).
Dziewica strach. Mniej dzielny ni
dziewica w nocy" (Troilus i Kresyda .1,1
Szekspira).
Maiden speech ang. 'pierwsze (dosf. dziewicze) przemwienie' czonka Izby Gmin a.
Izby Lordw.
Dziewiczy wieczr przyjcie urzdzone
dla koleanek przez pann mod w
przeddzie lubu, gdy zwaszcza dawniej na
wsi. splatay jej wianek i stroiy rzg
weseln.
Morowa dziewica dawn. legendarne
uosobienie moru. zarazy. Kiedy zaraza Litw
ma uderzy (...) nieraz na pustych smtarzach i
boniach staje widomie morowa dziewica"
(Konrad
Wallenrod 4,151.1545
Mickiewicza).
Panna i dziewica to nie to samo (przysowie).

Dziewiczy las puszcza pierwotna, nietknita rk lud/k.

,,elazna dziewica" zob. elazo. W
marzeniu sennym: szczcie.
DZIEWI
Dziewitka symbolizuje cakowito; prawd;
czarnoksistwo; morze; Ksiyc; msko;
macierzystwo; sztuk; doskonao jako
potrjna trjka, symbol sumy trzech wiatw:
nieba, ziemi i pieka.
Liczba zwana przez mistykw metafizyczn,
szczliwa liczba rzdzca sztukami piknymi,
rwnowaca elementy duchowe i materialne,
synteza
wszystkich
barw,
obiecujca
osignicie celu istnienia.
Cytra 9, jako ostatnia z szeregu, reprezentuje
koniec i pocztek, ide rodzenia si na nowo,
przeobraenia i rozwoju, a zarazem mierci,
koca cyklu.
Hebrajskie amen, wyraajce w religijnych
tekstach potwierdzenie, zgod, uywane w
modlitwach przez ydw prawdop. od IV w.
p.n.e., przejte przez chrzecijan w II w.
(pniej przez islam); wyraz ten po gr. ma
warto liczbow 99 (a l, m 40, e 8, n
50). Dla staro. ydw dziewitka bya
liczb przeczucia, odrodzenia, duchowoci,
podry; reprezentowaa niezmienn prawd,
gdy pomnoona odtwarza si stale: 9X2=18,
1+8=9;
9X3 = 27, 2+7 = 9 itd. Abraham mia 99 lat,
gdy ukaza mu si Bg (Gen. 17,1).
Dziewi liczb rytualn w mit. gr.: miara
czasu ciy (9 miesicy), std misteria
eleuzyskie na cze Demeter trway 9 dni;
okres spenienia trudnego dziea, poszukiwa
uwieczonych powodzeniem itd.. np. Demeter
przez 9 dni przebiega wiat w poszukiwaniu
porwanej crki Kory; Leto odbywa bolesny
pord Apollina i Artemidy na Ortygii przez 9
dni i nocy; arka Deuka-liona pywaa w czasie
Potopu przez 9 dni, a osiada na szczycie
Parnasu; Hydra miaa 9 gw; 60
dziewicioletnich
nimf-okea-nid,
crek
Okeanosa, poszo na sub do ArtemidyDiany.
Dziewi muz staro. Grecji (ich liczba inazwy s dzieem Hezjoda), crek Zeusa i
Mnemosyne (bogini pamici), pocztych w
dziewi nocy miosnych, boginek poezji,
literatury, muzyki, a pniej te astronomii,
filozofii i wszelkich intelektualnych i arty

stycznych aspiracji. Wg Teogonii Hezjoda 9

dni i nocy drogi oddziela niebo od ziemi: tyle
czasu spadao brzowe kowado z nieba na
ziemi i tyle czasu spada by musiao z ziemi
do Tartaru. Kar bogw olimpijskich za
wiaroomstwo bya banicja z Olimpu na
dziewi lat. Sabinowie i Etruskowie mieli po
dziewiciu g. bogw. Styks opywa Hades
dziewicioma zakrtami.
Platon zmar w wieku 81 lat, osignwszy,
wg przybyych do Aten magw, njdoskonals/y wiek: 9x9; zoyli wic zmaremu ofiar
(List 58 par. 31 Seneki).
W okresie rzymskich Lemuriw (9,11,13
maja), wit powiconych duchom zmarych,
ojciec rodziny wychodzi noc boso z domu i,
nie odwracajc gowy, rzuca za siebie ziarna
grochu a. bobu, mwic 9 razy: Przez ten
groch (bb) wykupuj siebie i swoich" (od
obecnoci i zawici bkajcych si widm
zmarych).
Nonumaue premalur in annum" ac. 'zatrzymaj (swj utwr) a do dziewitego roku
(w biurku)' (Sztuka poetycka 388 Horacego).
Dziewi chrw anielskich zob. Trzy
(hierarchie anielskie).
Wiksza rado w niebie z jednego
grzesznika, ktry si opamita, ni z dziewidziesiciu dziewiciu sprawiedliwych"
(Ew. wg uk. 15,7).
Dziewi grzechw cudzych (w chrzecijastwie): radzi do grzechu, kaza grzeszy,
zezwala na grzech, pobudza do grzechu,
pochwala grzech, milcze na grzech, nie
kara grzechu, pomaga w grzechu, uniewinnia grzech cudzy.
Nowenna (od ac. novem 'dziewi')
naboestwo trwajce dziewi dni przed
uroczystoci a. witem Kocioa kat.
Pieko chrzecijaskie ma dziewi bram
(Raj utracony 2,645 Miltona): trzy spiowe,
trzy elazne, trzy kamienne. Hierarchia
piekielna liczy dziewi stopni na wzr
dziewiciu chrw anielskich. W Boskiej
Komedii Dantego pieko ma dziewi krgw.
Jest te dziewi koncentrycznych nieb
siedmiu planet", gwiazd staych i pri-mum
mobile, a poza nimi wietliste Empi-reum.
Dziewi jest liczb Beatrycze, ona za
symbolem mioci.
Dziewi dziewic kapanek wyroczni
galijskiej.

Wedug muzumanw dziewi, jako liczba

otworw ciaa ludzkiego, jest symbolem
kontaktu czowieka ze wiatem zewntrznym.
Raniec islamski ma 99 pere, a Allach 99
nazw.
Dziewitka, czyli Bohaterowie wiata (wg
przedmowy Caxtona do Morte Darthur):
trzej poganie, trzej ydzi, trzej chrzecijanie:
Hektor, Aleksander Wielki i Juliusz Cezar;
Jozue, Dawid i Juda Machabeusz;
krl Artur, Karol Wielki i Godfryd-z Bouillon.
Wedug mitu skand, stranik bogw u wrt
Asgardu, Heimdall, ktry widzia na odlego
stu mil, sysza jak ronie trawa i wena,
potrzebowa mniej snu ni mysi-krlik, by
zrodzony przez dziewi matek.
W Chinach dziewiciopitrowa pagoda jest
emblematem nieba.
Trzy po trzy mwi byle co, bez sensu;
od niezrozumiaych formu magicznych
powtarzanych po trzykro: Trzykro tak i
trzykro wspak, trzykro jeszcze do dziewiciu: pst! ju po zaklciu!" (Czarownice
w Makbecie 1,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). (Circe) czarodziejskimi usty
trzykro dziewi razy szepczc, niezrozumiae wymawia wyrazy" (Metamorfozy 14,58
Owidiusza, t. B. Kiciskiego).
W folklorze kot ma dziesi ywotw;
ale kot o dziewiciu ogonach to dyscyplina o
dziewiciu rzemieniach.
IX Symfonia. Napisanie dziewitej symfonii
ma jakoby grozi kompozytorowi mierci;
przykady: Beethoven, Schubert, Dvorak,
Bruckner (ktry wprawdzie skomponowa 11
symfonii, ale pierwszej nie numerowa, drugiej
da numer zero, a dziewitej" nie mg
dokoczy).
Dziewi punktw prawnych dziewi
pomylnych okolicznoci, z ktrych mona
skorzysta w sprawie sdowej z braku
autentycznej racji: l) duo pienidzy, 2) duo
cierpliwoci, 3) dobra sprawa, 4) dobry
prokurator, 5) dobry adwokat, 6) dobry
wiadek, 7) dobrzy przysigli, 8) dobry sdzia,
9) ut szczcia.
Dzierawa wieczysta na 99 lat.
Dziewita fala (morska) wg tradycji
najwiksza i najsilniejsza.
Dziewita woda po kisielu daleki krewny
a. krewna.
Stara dziewitka starucha; podstarzaa
jejmo.

W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku

Strzelec; planeta Neptun, tajemne siy ukryte w
czowieku; rwnowaga midzy duchem i
materi.
W charakterologii: prawo, dobrotliwo,
solidno, skonnoci artystyczne.
Dziewitka trefl karta pechowa, zwaszcza w Szkocji.
DZIK
Dzik symbolizuje Soce, ogie; zim; noc;
Ksiyc; Arktyk; padziernik; polowanie;
zmysowo, rozwizo, fallusa, podno,
roniecie; uwid; zniszczenie, zabjstwo, samozniszczenie, mier; si pierwotn, potg,
odwag; porywczo, gniew, gwatowno,
nieumiarkowanie, brutalno, wulgarno;
aroczno;
grzech;
diaba;
autorytet
duchowy, czysto, uczciwo, wolno.
Nazwy dzika: w l. roku ycia warchlak,
pasiak; w 2. roku przelatek; w 3. wycinek; od 4. roku (samiec) odyniec,
(samica) locha, samura.
Ky dolne szable, grne fajki.
Dzik babilosko-akkadyjski posaniec
bogw; jego miso byo w pewne dni objte
zakazem spoycia; std, by moe, ydowskie
tabu w stosunku do wieprzowiny. Dzik,
pustoszycie! winnic, symbolem wrogw
Izraela. Proba o odnowienie winnicy boej:
Zry j dzik z lasu, a odyniec spas j" (Psalm
79 14).
Dzik indoeurop. symbol autorytetu
duchowego: samotnik w puszczy, a przeto
rodzaj bramina, pustelnika, druida; ywi si
odziami witego drzewa dbu i truflami, o
ktrych sdzono, e rodz si od uderzenia
pioruna; przeciwiestwo niedwiedzia jako
wcielenia doczesnoci.
Dzik Soce, ogie. Ostra, najeona,
sterczca szczecina wyobraa pomienie a.
promienie soneczne. Bogowie Soca
pojawiaj si w postaci dzika, np. Apollo. W
hierarchii zwierzt dzik znajduje si midzy
lwem i smokiem.
Dzik atrybutem Aresa, Artemidy, Her-mesa,
Posejdona; jedno z wciele hinduskiego boga
Wisznu.
Dzik Ksiyc, zwierz ksiycowe.
Ksiycowa Artemida zesaa potwornego
dzika na Etoli, krain krla Kalidonu,
Ojneusa, ktry nie zoy bogini nalenych
ofiar; w kalidoski dzik wyobraa mg

gd, susz, zimno itd. Dziki byy zwierztami

ofiarnymi Artemidy (Diany).
Dzik w staro. sia pierwotna. Wypadszy
ze swego barogu w kniei dzik rwie naprzd i
orze ziemi jak dzib okrtu morze;
najdawniejsze dzioby okrtowe zdobiono
wyobraeniam ba a. ryja dzika.
Dzik sia, odwaga. Osaczony dzik
groniejszy od niedwiedzia. Przysowie:
Gdy idziesz na niedwiedzia gotuj oe, gdy
na dzika gotuj mary (niedwied moe ci
porani, dzik zabi). W mitach dzik jako
nasana przez bogw sia pustoszca kraj,
przyczyna mierci (bd te eufemiczne
okrelenie zgonu) Ozyrysa, Adonisa, Zeusa
kreteskiego, Ankajosa, Karmanora z Lidii,
bohatera irl. Diarmuida. Locha o szablach w
ksztacie pksiycw, zabijajca bohatera
sonecznego, reprezentowa moe bogini
wiata podziemnego starsz od Persefony.
Wedug dawnych wierze myliwskich
spoycie misa dzika moe udziela jego siy i
nieustra-szonoci. Polegli w boju bohaterowie
skand. raczyli si na ucztach w Walhalli
misem dzika Andhrimnira, rycerza lasw".
Dzik czysto, uczciwo. Przysigano
nad cielskiem ofiarnego dzika. "Jeli
przysigam kamliwie, niech nie poskpi mi
bogi wszelkich dopustw zsyanych za grzech
faszywego wiadectwa!" rzek Aga-memnon i
gardziel odyca okrutnie ci spiem" (Iliada
19,2668
Homera,
t.
Ignacego
Wieniewskiego).
Dzik w chrzecijastwie grzech, nieumiarkowanie, aroczno, gniew; diabe.
Dzik rozrost. Ryjcy ziemi dzik wiosenny, niszczcy chwasty.
Dzik widnicie. Niszczcy plony dzik
jesienny.
Dzik padziernik (sezon polowania na
dziki); jesie; mier.
Dzik podno; mit. skand. Freyr jako
bg podnoci i obfitoci, zwizany by z
dzikiem i koniem, pradawnymi symbolami
podnoci. Kary zrobiy mu zotego dzika
nazwanego Gullinbursti ('zotoszcze-ciniasty'),
ktry wieci w ciemnociach (zob. wyej Dzik

Soce)
i
mg
przecign
najbystrzejszego rumaka. Zwierz falliczne
(jakoby z uwagi na ksztat).
Dzik zima, mier. Niszczyciel plonw i
zabjca bohaterw sonecznych. Zimowe
zwierz ofiarne dla bogw podno

ci. Zimowy znak zodiaku: Ryby. W okresie

przesilenia
zimowego
Skandynawowie
skadali Freyrowi ofiar z ba dzika; std ang.
obyczaj podawania ba dzika z jabkiem w
pysku, przyozdobionego rozmarynem i limi
bobkowymi na st w czasie Boego
Narodzenia. Nad bem dzika skadano
przysig wiernoci i hod ksiciu a. krlowi.
Dzik atrybut uosobienia Rozpusty (ac.
Luxuria, Libido, Yoluplas). Dzik niemiecki,
odzia syty, tylko 'Och!' zakrzykn i
wskoczy zaraz, nie znalaz oporu" (Cymbelin
2,5 Szekspira, t. L. UIricha). W plastyce
przedstawiany jako przeciwnik dziewicy
Czystoci jadcej na jednorocu.
Dzik Arktyka. Hyperboreje; br, knieja.
Czarny dzik zgnilizna; zima; noc; egip.
bg Set.
Biay dzik godo Ryszarda III, ostatniego
krla dynastii York. Znak obecnego cyklu
(kalpa) w kosmologii indyjskiej.
eb dzika gocinno; uywany jako
znak obery; w rdw. nalea si wadcy
(krlowi, seniorowi).
Ky dzika (szable) niemiertelno;
mier; pksiyc.
W heraldyce: rycerz walczcy do upadego;
rycerz w penej zbroi; wolno; potga;
brutalno.
W marzeniu sennym: potni wrogowie.
DZWON
Dzwon symbolizuje dwik, muzyk, harmoni; alarm, trwog; czas; gos Boga,
wezwanie, ostrzeenie, kazanie; modlitw;
chrzest; odstraszanie, egzorcyzm; aob,
pogrzeb, kltw, posuszestwo; wolno;
rado; raj; zdrowie; dwupciowo; dziewictwo; morze, wod; pustk wewntrzn;
koniec.
Dzwony kute, nitowane, s starsze od
odlewanych, ktre pojawiy si w epoce brzu.
W Chinach byy w powszechnym uyciu ju w
II tysicleciu p.n.e. Staro. cywilizacje
Japonii, Indii i rodkowego Wschodu uyway
dzwonw najrniejszych rodzajw. Od VII
w. p.n.e. Grecy i Etruskowie uywali maych
dzwonkw, ktre przejli od iraskich ludw
jedzieckich, ktrym dzwonki z brzu o
sercach z elaza suyy jako talizmany
obronne, zwy

kle zawieszane na ogowiu koskim, ale

take spotykane czsto w grobach.
Dzwon zasada mska i eska, dwupciowo, podno; msko od strony zewn.,
esko od wewn. (podobnie jak rg). Rczka
i serce dzwonu to symbole mskie.
Dzwonkami zdobiono wyobraenia fallusa w
czasie
falloforiw,
w
ceremonialnych
procesjach urodzaju i podnoci.
Dzwonek dziewictwo. U staro. ydw
atrybut dziewictwa noszony przez panny.
Dzwon w chrzecijastwie raj, gos Boga;
zaznaczanie okrelonych punktw rytuau,
wezwanie do modlitwy, wybijanie godzin,
wzywanie do posuszestwa przykazaniom
boskim,
ostrzeenie,
rado,
aoba,
obwieszczanie wit, wanych wydarze, jak
urodziny nastpcy tronu, zawarcie pokoju.
Dzwony do wie kocielnych wprowadzi mia
w. Paulin z Noli (Wochy) od 409;
rozpowszechniy si od ok. 800, od XIII w.
zaczy otrzymywa imiona, napisy i
ornamenty. Vivos voco, mortuos plango,
fulgura frango" ac. 'ywych zwouj, zmarych
opakuj, gromy krusz' napis na wielkim
dzwonie katedry w Szafu-zie (pn. Szwajcaria),
wzity przez Friedri-cha Schillera jako motto
Pieni o dzwonie (1800).
Dzwon gone i natarczywe kazanie,
wezwanie do modw.
Dzwon odstraszanie demonw, zych
duchw, czarw, urokw, zarazy; emblemat
w. Antoniego Wielkiego, ktry dzwonieniem
wygania diaby ukrywajce si w ruinach
wity pogaskich.
Dzwonki amulety, umieszczane na pojazdach, zwierztach, budynkach, miay odpdza demony, uniewania kltwy, likwidowa skutki czarw. Magi obronn dzwonkw posugiwao si chrzecijastwo we
wczesnym rdw., zwaszcza w zwizku z chorob i mierci.
Dzwonek magiczny suy do wywoywania
dusz zmarych; odlewano go ze stopu oowiu,
cyny, elaza, zota, miedzi i rtci; umieszczano
na nim nazwy siedmiu duchw planetarnych.
JHWH (tetragram) i imi Jezus.
Dzwon chrzest. Dzwony chrzcielne
wspomniano ju w kapitularzach Karola
Wielkiego w 789 r.

Dzwon meteorologia. Dzwony miay

sprowadza deszcz, rozpdza chmury burzowe, odgania pioruny, huragany, gasi
poary powstae od pioruna. Powiconym
dzwonkiem loretaskim dzwoniono w czasie
burzy, aby skierowa pioruny w inne strony.
Dzwon rozmowa z bstwem w sposb
bezporedni, w cesarskich Chinach i w Rosji.
Dlatego starano si tam odlewa dzwony
najdononiejsze, a wic najwiksze (np.
najwikszy na wiecie Car Kooko na Kremlu).
Dzwon sklepienie niebieskie (ktre dzwon
naladuje swoim ksztatem).
Dzwonek egzorcyzm. Egzorcyci dzwonili dzwonkami trzymanymi w rku a. przymocowanymi do ubioru. Na brzegach szaty
arcykapana Aarona wisiay na przemian
dzwonki i jabuszka granatu odstraszanie
demonw i podno (Ex. 28,34). Na kapie
Lanfranka, arcybiskupa Canterbury w XI w.,
wisiao 51 dzwonkw.
Dzwon, ksiga i wieca anatema, wielka
kltwa ko. wprowadzona w VIII w.:
po przeczytaniu wyroku ksidz dzwoni w
dzwon, zamyka ksig i gasi wiec, co wycza ukaranego ze spoecznoci kocielnej.
Dzwon aoba, pogrzeb, mier. Gos
dzwonw pogrzebowych mia odpdza ze
duchy od dusz wychodzcych z ciaa, a w
Kociele kat. do dzi ma wskazywa drog
duszom zmarych. Nie dowiaduj si nigdy
komu bije dzwon, (bo zawsze) tobie bije"
(Modlitwy w nagych potrzebach 17 Johna
Donn; 1624). ,,A graj im dzwony aobne"
(Kazimierz
Wielki
83,7001
S.
Wyspiaskiego).
Dzwon czas. Dawniej dzwoniono w czasie
pogrzebu tylekro, ile lat y nieboszczyk.
Dzwon okrtowy wyznacza pocztek nowej
wachty i koniec starej.
Dzwon koniec. Tak to na wiecie
wszystko los zwyk koczy dzwonem" (Pan
Tadeusz 3,663 Mickiewicza). Przysowie:
Wszystko z dwikiem dzwonowym przemija.
Dzwoni na kazanie zachca do zrobienia czego, nawoywa do czego. Przysowie: I jam dzwoni na to kazanie.
Dzwon woda, morze. Wg legend odzywaj si niekiedy dzwony kociow zatopionych miast.

Dzwon kocielny obuda. Przysowie:

Dzwon do kocioa ludzi zwoywa, a sam w
kociele nigdy nie bywa.
Koci, gdzie w szklane dzwony dzwoni
karczma.
Dzwon w folklorze dzwoni sam z siebie, gdy
pojawi si wity a. gdy popeniono zbrodni;
niekiedy uruchamiany przez rusaki. Dwik
dzwonu zapewnia pogodne niwa i atwy
pord.
Dzwon dwik, prawibracja bytu;
u muzumanw egzystencjalne odbicie potgi
Allacha. Gos dzwonu wznosi dusze
miertelnych ponad granice doczesnoci.
Dzwonek ostrzeenie, sygna alarmowy,
wezwanie ratunku, pomocy, do boju. Gdy wiara
bya w niebezpieczestwie, dzwon kocioa w.
Graala sam dzwoni, a wtedy pojawia si
rycerz. Kto zawiesi kotu dzwonek?" (Kot i
myszy, bajka poety fr. Eustachego Dechamps,
ok. 13461406), aby ostrzega myszy przed
zblianiem si kota.
Dzwon wolno. Dzwon Wolnoci, ang.
Liberty Beli, w filadelfijskiej Indepen-dence
Hali, ktry, wg tradycji, mia dzwoni. gdy
Kongres Kontynentalny uchwali Deklaracj
Niepodlegoci St. Zjedn. (4 VII 1776).
Wolnoci bije dzwon" (Hymn 5 Sowackiego).
Dzwon nard. I cay nard sta si
wielkim dzwonem, gdzie jedno serce uderza"
(Dzwon pogrzebowy 34 Jadwigi uszczewskiej).
Dzwon zdrowie. Serce jak dzwon
serce zdrowe, bijce mocno, regularnie.
Dzwon znaczenie mistyczne, waciwe
przedmiotom zawieszonym midzy niebem i
ziemi.
Dzwon sia twrcza (dwikw).
Dzwon muzyka. Atrybut uosobienia
jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych. Muzyki,
uderzajcej motkiem w szereg dzwonw;
podobnie przedstawiano w psaterzach rdw.
krla Dawida.
Dzwon miech Muzyki. Bo dzwony s
miechem Muzyki" (Jej maestwo Tho-masa
Hooda).
Dzwony harmonia. Oto ogldam ten
szlachetny umys jak zesp dzwonkw rozstrojony, gony, ja, ktra piam mid muzycznych zakl" (Hamlet 3,1 Szekspira, t. J.
S. Sity) Ofelia o Hamlecie.

Wielki dzwon wana sprawa, wielkie

wydarzenie. W przysowiach: Bi w wielki
dzwon alarmowa, bi na trwog w jakiej
sprawie spoecznej. Od wielkiego dzwonu
od wielkiego wita, na wielkie uroczystoci,
rzadko.
Dzwon posuszestwo. Przysowie ang.:
On jest jak dzwon, zadzwoni kademu, kto
pocignie za sznur. Dzwonisz wtedy rzek
dzwonnik kiedy ja pozwol" (Dzwon 34
Jana Lemaskiego).
Dzwon pustka wewntrzna. Wiesz
dlaczego dzwon gony! Bo wewntrz jest
prny" (Mdry i gupi 6 Ignacego Krasickiego).
Gone dzwony za grami z daleka
wszystko sprawia wiksze wraenie, wydaje
si groniejsze.
Dzwon okrtowy dusza okrtu wg tradycji eglarskich; opowiadano, e dzwoni sam
przez si, gdy statkowi grozi niebezpieczestwo.
Ruszy dzwonka drani, dokucza;
robi intrygi.
Ostatni dzwonek najwyszy czas, ostatni
moment (w XIX w. na stacjach kolejowych
dzwoniono trzykrotnie przed odejciem
pocigu).
Szklany dzwonek zob. Bazyliszek.
W heraldyce: wezwanie witych i anioa
stra.
W marzeniu sennym: dobra nowina; (na
trwog) sprawdzenie si zych przeczu.
FALLUS
Fallus (gr. phdltos, ac. phallus) symbolizuje o
wiata, wiato, promie wiata;
podne siy Natury, utrwalenie ycia, energi
twrcz, uniemiertelnienie rasy; kult falliczny,
msko, popd seksualny; zapodnienie,
podzenie, podno, urodzaj, potomstwo;
wdzieranie si, przenikanie; komedi; wasne
Ja; lupanar.
Fallus atrybut rnych bstw Soca,
podnoci, urodzaju, mdroci i sprawiedliwoci, jak Ozyrysa, Demeter, Hermesa,
Dionizosa, Priapa, Fascinusa (rzymskiego
riemona fallicznego, ktrego kultem opiekoway si westalki; maskotki z jego wizerunkiem zawieszano niemowltom na szyi).
Symbole falliczne: jest ich bez liku; s to
zazwyczaj przedmioty dugie i suce do
przebijania a. uderzania, proste i ster

czce, albo ognistosoneczne, jak np. strzaa,

laska, tyrs, kaduceusz, miecz, pug, maczuga,
bero, kamie, kolumna, rg, wiea; palec
wskazujcy; czerwie, byskawica, nieboskon,
rodek koa; krzy, drzewo; silne a. podne
zwierzta, jak byk, ko, baran, kozio, zajc,
ryba, w; kwiaty i owoce, jak np. brzoskwinia,
figa, granat, jabko, winne grono, bluszcz, mandragora, szyszki rolin iglastych itd.
Fallus w hinduizmie Linga (sanskr. 'znak;
symbol wyrniajcy'), symbol boga Siwy,
gwny przedmiot kultu w wityniach
siwaickich i na otarzach domowych. Joni
symbol genitaliw eskich i bogini Siakti,
maonki Siwy, czsto tworzy podstaw supa
linga: poczenie tych symboli przypomina
wiernym, e zasada mska i eska s
wieczycie nierozczne i stanowi tre bytu.
Kulty falliczne szeroko rozpowszechnione ceremonie i praktyki religijne poczone
z odbywaniem stosunkw seksualnych a. z
ukazywaniem symboli lub wizerunkw
mskich i eskich organw pciowych.
Obrzdy te maj zapewni urodzaje i podno
ludzi i zwierzt (hodowlanych i ownych) i
wyzwoli
energie
twrcze
przez
przeamywanie obowizujcych ogranicze i
zakazw, i powrt na czas krtki do stanu
pierwotnego Chaosu (jak w rnych
uroczystociach orgiastycznych). Wyobraenia
fallusw noszone na procesjach dio-nizyjskich i
w czasie misteriw eleuzy-skich byy nie tyle
same przedmiotem kultu, ile reprezentowana
przez nie potga popdu seksualnego.
Fallus organ rozrodczy, reprezentant nie
narodzonego jeszcze potomstwa, na ktre
Izraelczycy przysigali, kadc swoj a. cudz
do na udo, w poblie pachwiny. Abraham
rzek do sugi: Po rk pod biodro moje,
abym ci zaprzysig" (Gen. 24,3). Moliwe, e
ta forma przysigi nawizywaa rwnie do
przymierza z Bogiem, ktrego znakiem byo
obrzezanie (Gen. 17,914).
Fallus o wiata; wiato soneczne;
zapadniajca moc promienia sonecznego
czczona jako rdo popdu seksualnego i
mskiej energii yciowej; utrwalenie, uniemiertelnienie ycia.
Ityfallus fallus w stanie erekcji; ukazywany na greckich herbach, na wizerun-

kach bstw podnoci (np. Priapa), popdu

pciowego, urodzaju.
Fallus wdzieranie si, przenikanie, aby
wzbogaci, uaktywni, uzdrowi to, co przeniknite. Uzdrawiajcy, falliczny kaduceusz
Hermesa (laska posa i herolda umierzajca
spory i przynoszca wane wieci), przenika
take do sfery chtonicznej, do wiata
podziemnego, dokd Hermes prowadzi dusze
zmarych.
Fallus komedia, farsa, groteska. Wg
Arystotelesa falloforie (procesje z wizerunkami
fallusa) wraz z towarzyszcymi im piewami
day pocztek komedii. Greccy aktorzy
komediowi i farsowi nosili kostiumy
karykaturalnie uwydatniajce barki, brzuchy,
poladki, a przede wszystkim olbrzymie
ityfallusy.
Maskotki i amulety falliczne noszono w celu
przeciwdziaania chorobom, troskom i zawici
ludzkiej.
Fallus lupatiar. Na ulicach Pompei
wizerunek fallusa nad drzwiami oznacza
wejcie do lupanaru (domu publicznego).
W marzeniu sennym: symbol osoby nicej
mogcy wiadczy o przytumieniu lub
niedowartociowaniu jej sfery seksualnej.
FENIKS
Feniks jest symbolem kultu Soca; symbolem
ognia; powietrza; burzy; zmartwychwstania,
dugowiecznoci,
wiecznej
modoci,
niemiertelnoci; epok; eonw; powicenia
si; dziewictwa, czystoci; umiarkowania;
sprawiedliwoci;
nadziei;
wytrwaoci;
mskoci; samowystarczalnoci; ycia z chwili
na chwil; zmiany; snu; czerwonego kamienia;
jest przeciwiestwem ora. Uwaany by za
ptaka tylko pci mskiej a. obojnaka.
Feniks mia by ptakiem wielkoci ora, o
byszczcym, zocistoszkaratnym upierzeniu i
melodyjnym gosie, ptakiem istniejcym tylko
w jednym egzemplarzu, dugowiecznym,
yjcym co najmniej piset lat, a wedug
niektrych 1461 lat lub znacznie duej. Czujc
zbliajc si mier, budowa na wysokiej
palmie gniazdo z aromatycznych gazi,
korzeni i kadzida, zapala je i dawa si strawi
pomieniom. Z tego stosu rodzi si cudownym
sposobem nowy feniks, ktry skada prochy
ojca na otarzu boga Soca Ra (Re) w
egipskim Heliopolis ('miecie Soca'). Ten
ptak ba

jeczny, zwizany z kultem Soca, przejty

zosta przez kapanw Heliopolis z mitw
indyjskich a. arabskich. Adaptacja mitu do
rodowiska egipskiego zwizaa feniksa z
dwupienn palm feniks (gr. phoiniks pochodzi
od nazwy Fenicji i oznacza, prcz ptaka
feniksa, sprowadzane przez Grekw z Fenicji:
'palm', 'czerwony barwnik' i 'instrument
strunowy'). Kalendarzem egipskim rzdzio
Soce; ptak soneczny by wic emblematem
codziennego obiegu Soca po niebie,
dorocznego wylewu Nilu, pomiennych
wschodw i zachodw Soca, skrzydlatej
tarczy sonecznej, epok, eonw, roku
platoskiego, niemiertelnoci; uwaano feniksa za herolda jubileuszw, przewodnika dusz
udajcych si na tamten wiat.
W sztuce egipskiej przedstawiano feniksa
jako czapl (bennu) wyobraan na monumentach jako atrybut wschodzcego Soca i
ycia po mierci; miewa te posta innych
ptakw, jak zotego sokoa z gow czapli,
pawia czy baanta.
Feniks niemiertelno. Symbolika ta
rozprzestrzenia si szeroko w pnej staroytnoci; przedstawiano go jako atrybut
Wiecznego Miasta, niemiertelnego Rzymu,
odnawiania si i wiecznotrwaoci cesarstwa.
Sta si te alegori zmartwychwstania i ycia
po
mierci,
przejt
przez
wczesne
chrzecijastwo.
Feniks atrybutem Ozyrysa, Oriona, a take
Dionizosa uratowanego jako pd przez ojca,
Zeusa, z ona Semele, ktra spona od
piorunw objawionego na jej danie, w
boskim majestacie, kochanka. Wielu autorw
klasycznych dawao opisy feniksa, m.in.
Herodot (2,73), Pliniusz St. (10,2,3), Tacyt
{Roczniki
6,28),
Owidiusz,
Plutarch.
Laktancjusz (IIIIV w.), chrzecijaski
Cicero", napisa dziwaczny poemat De me
Phoenice 'O ptaku Feniksie', mieszanin
skadnikw pogaskich i chrzecijaskich;
wedug niego ten cudowny ptak wiedzie rajski
ywot w szczliwym kraju na Dalekim
Wschodzie. Wizerunek feniksa wybijano na
monetach rz. z napisem Aeternitas lub AION, a
za Konstan-tyna Wielkiego: Felix reparatio
temporum 'Pomylne odnowienie si czasw'.
Ojcowie Kocioa uczynili go symbolem
Chrystusa jako wyobraenie ofiary ycia,
wice
si
z
ukrzyowaniem
i
zmartwychwstaniem, uosobienie czystoci,
dziewictwa (zwaszcza

Matki Boskiej), natury boskiej Chrystusa

(pelikan mia wyraa Jego natur ludzk),
triumfu ycia nad mierci, niezomnej woli
przeycia; pniej by atrybutem pokutnikw
oczyszczajcych si z grzechw w pomieniach
czycowych. W sztuce starochrzecijaskiej
pojawia si z promienistym nimbem wok
gowy.
W mitologii muzumaskiej feniksa utosamiano z duym, tajemniczym ptakiem 'anka'
(pers. smorgh), prawdop. czapl. W mitach
chiskich feniks (feng-huang) jest ptakiem
pojawiajcym si b. rzadko, aby zapowiedzie
doniose wydarzenia a. ogosi wielko
rzdzcego monarchy, np. legendarnego
tego Cesarza Huang-Ti, ktry wada
Chinami w XXVII w. p.n.e.
Jak feniks z popiow odradza si po
pozornym cakowitym zniszczeniu, po
bankructwie, po ruinie dwiga si na nowo.
Francja powstaje z popiow jak nowo
odmodzony Feniks" (Dziewica orleaska 3,3
F. Schillera).
Feniks przen. czowiek o niezwykych,
nadzwyczajnych zaletach. Wyobraenie feniksa wybijano na medalach krlowej ang.
Elbiety I z mottem: Sol phoenix omnis
mundi" ac. 'jedyny feniks caego wiata'.
Feniks wielka osobliwo. Przys.:
Rzadki jest ptak feniks na wiecie. Teraz
feniksem prawie zgodne stado: zysk
maestwa kojarzy, artem jest przysiga"
(wiat zepsuty 467 Ignacego Krasickiego).
,,Jeli jej dusza ciau dorwnuje. to feniks
nowy!" (Cymbelin 1,7 Szekspira, wg t. L.
UIricha).
Feniks i lurkawka 67-wersowy poemat
(1601) Szekspira, b. niejasny, zarwno ze
wzgldu na styl, jak i na aluzje do osb i
sytuacji trudnych dzi do odgadnicia. oparty
na legendzie o mioci i mierci feniksa i
turkawki.
Doy wieku feniksa (przys. gr.) doy
sdziwej staroci.
miertelno feniksa. Popi czowiek, choby
rozcign jak Feniks kto wiek:
bo i z sonecznych ten ptak promieni z popiou
wstaje, w popi si mieni" (Na sklenic malowany 1518 Kaspra Miaskowskiego).
Feniks chwaa. Chwaa, jak feniks wrd
ognia, roztacza aromaty, ponie i umie-ra"
(English Birds and Scotch Reyiewers G. G.
Byrona).

Feniks zmartwychwstanie ludu polskiego.

Z popiow Feniks nowy powsta lud
bogosaw. Panie!" (Hymn [Boga-rodzico.
Dziewico!] 3940 Sowackiego).
Feniks wolno. Bo nie z marmurw,
lecz z krwi, z koci Feniks powstaje, ptak
wolnoci" (Toast dnia 15 VIII 1871 312
Aurelego Urbaskiego).
Phoenix Park park publiczny w Dublinie
(Irlandia), symbolizujcy raj ziemski, ogrd
Edenu, w powieci Finnegans Wake (1939)
Jamesa Joyce'a. Nazwa z gaelic-kiego Fionnuisge 'czysta woda', od zdroju elazistej wody,
uwaanego niegdy za leczniczy.
Feniks sprowadzona przez Grekw z
Fenicji dwupienn palma daktylowa. Wg
staroytnej legendy, gdy palma ta uschnie a. si
spali, powraca w cudowny sposb do ycia i
modoci. Na takiej palmie feniks mia zakada
swe gniazdo. Uwierz teraz (...), e jest w
Arabii drzewo tron Feniksa, e tej godziny
Feniks tam krluje" (Burza 3,3 Szekspira, t. L.
UIricha).
W ikonografii alchemikw feniks przedstawia kamie filozoficzny, ktry powstaje z
cakowitego spalenia i dokonanej transmutacji
surowca Wielkiego Dziea w tajnym ogniu
zesanym z nieba. Std emblemat farmaceutw
i aptekarzy.
Feniks gwiazdozbir nieba poudniowego,
w Polsce niewidzialny.
Strona wiata poudnie.
Pora roku lato.
Kolor czerwony.
ywio (,,pierwiastek") ogie.
Planeta Merkury; moe wizao si to z
obserwacjami przejcia Merkurego przez tarcz
Soca.
Metal rt (merkuriusz).
FIGA (drzewo figowe i owoc)
Figa jest symbolem podnoci, obfitoci, eskoci, pci, chuci, pocaunku; wiosny, odmodzenia; oczyszczenia; luksusu; dugowiecznoci, niemiertelnoci; mierci; wybawienia, nieba; inteligencji; prawdy, poznania,
wiedzy religijnej.
Wedug dawnych tradycji pierwszy owoc
uywany jako poywienie przez czowieka.
Jedno z pierwszych hodowanych drzew
owocowych. Sprowadzona przez staro.
Grekw z Karii (w pd.-zach. cz-

ci Azji Mniejszej) figa karyjska (ac. ficus

caricd) znana bya ze smacznych owocw na
caym Wschodzie. W Grecji bya gwnie
poywieniem niewolnikw, ale te uywano jej
w celach kultowych, do ofiar bogom; dlatego
ograniczano eksport fig, a przemyt karano.
Donosicieli, naprzd w tej dziedzinie, a pniej
w ogle oszczercw i plotkarzy, nazywano
sykolantami od gr. sykon 'figa (owoc)'. Nazw
sykon okrelano zreszt take figi kozie
(kapryfigi) i sykomory (ole figi, karwie, figi
morwowe).
Figa wiosna, uzdrowienie i odmodzenie.
W Ewangelii wg Mateusza (24,32) mwi si o
figowcu: Gdy ga jego ju miknie,
poznajecie, e blisko jest lato" (lato symbolizuje
tu powrt Syna Czowieczego i koniec wiata).
W staro. Grecji puszczanie pdw przez
figowce
oznaczao
pocztek
sezonu
eglarskiego. Potrawa z misa i fig miaa
usuwa zmarszczki starzejcym si paniom.
Izraelici leczyli wrzody i rany przykadajc do
nich wizki fig lub ugniecione figi, b czym
wspomina Biblia (4. Ks. Krl. 20,7; bajasz
38.21).
Figa wybawienie. Uczepiony masztu,
ciskany przez fale, rozbitek Odyseusz (Ody-'
seja 12,235 Homera) ratuje si przed pokniciem przez straszliw Charybd chwyciwszy si pnia figi, pod ktr ona siedzi.
Odpoczynek w cieniu figi ycie spokojne i
bezpieczne (/. Ks. Krl. 4,25; Mi-cheasz 4,4).
Figa podno i obfito, gdy owocuje
cztery razy do roku. W staro. Grecji
powicona bya bogu podnoci Dio-nizosowi,
ktry otrzyma w zwizku z tym przydomek
Sykites. W pdach figowcw wystpuje sok
mleczny, zwizany w tradycjach indordziemnomorskich z obrzdami podnoci
jako nosiciel uniwersalnych si natury. Fallus
obnoszony w procesjach wit falloforiw
zrobiony
by
z
drzewa
figowego.
Przepowiedziano Rzymowi dobrobyt, bo cie
figi (ac. ficus ruminalis) przesoni Jam, w
ktrej wilczyca karmia Romulusa i Remusa.
Malujc urod Ziemi Obiecanej Biblia (Numeri
8,7-8) mwi: Pan wprowadza ci do ziemi
piknej (...), ziemi pszenicy, jczmienia, winnej
latoroli, drzewa figowego, granatowca i
oliwki".

Figa i winorol, czsto wystpujc w parze,

reprezentuj dwie pcie: figa msk, a
oplatajce si wok niej wino esk.
W synnej przypowieci o fidze w Ewangelii
wg ukasza (13,6) waciciel winnicy kaza
wyrwa rosncy w niej figowiec, bezpodny od
trzech lat. ale ogrodnik poprosi o
pozostawienie drzewa na jeszcze jeden rok
prby. W Ewangelii wg Mateusza (21,1821)
Jezus przeklina nieurodzajny figowiec. W
wyobraeniach chrzecijaskich uschnita, nie
dajca owocw figa jest emblematem Za,
reprezentuje Koci od-szczepieczy albo
Synagog.
Szczeglnie bliskie s zwizki figi z pci.
Adam i Ewa, gdy poznali, e s nadzy, uszyli
sobie zasony z lici figowych (Gen. 3,7); std
li figowy sta si symbolem grzechu, nie
tylko pierworodnego. Trzy-klapowy li figi
uznany zosta, dziki swemu ksztatowi, za
idealne przykrycie genitaliw posgw pci
mskiej; dlatego sta si emblematem tej pci.
Podobn rol w sztuce grecko-rzymskiej
spenia rwnie li winoroli.
W wieym owocu figi, otwartym do
spoycia, upatrywano podobiestwo do genitaliw kobiecych, dlatego jedzenie fig
symbolizowao ekstaz erotyczn. Hetery
greckie czsto przybieray imi Syko. Hodowla
fig, podobnie jak fasoli, miaa by pocztkowo
wycznie domen kobiet. W Egipcie sykomora
jako Drzewo ycia powicona bya bogini
nieba, kobiet i mioci, Hathor, i symbolizowaa
odrodzenie i podno. Owoc figi wyobraa
take pier kobiec; Artemida zmieniona w
drzewo figowe stawaa si Drzewem o wielu
piersiach; jej synny, prastary, niegrecki posg
w Artemizjonie efeskim przedstawia j z
licznymi piersiami. Rzymianki skaday ofiary
Junonie Kaprotyskiej ('figowej') w dzie Non
Dzikiej Figi (ac. nonae caprotinae), 7 lipca;
pod t fig suce niewolnice prowadziy ze
sob pozorowane bjki, obrzucajc si
kamieniami i wyzwiskami. Prawdopodobnie
bya to pozostao dawnego obrzdku
podnoci.
Wielkie znaczenie figi, na rwni z winorol
i oliwk, uwidacznia bajka Joatama w biblijnej
Ksidze Sdziw (9,715), w ktrej drzewa,
pragnc mie nad sob krla, zwracay si
kolejno do oliwki, figi i szczepu winnego, ale
adne z nich nie przyjo

tej godnoci. Figa odpowiedziaa: Czy mog

opuci sodko moj i owoce prze-wdziczne,
aby panowa nad drzewami?" Dla jej sodyczy
Ojcowie Kocioa uwaali owoc figi za symbol
Ducha Sw. By to take wity owoc
muzumanw, na ktry kl si Mahomet.
Figa wiedza religijna, niemiertelno. W
staro. Egipcie odgrywaa pewn rol w
obrzdach wtajemniczenia; jej azjatycka
odmiana, potny figowiec bengalski (ba-nian)
o olbrzymich korzeniach kolumnowych to
ulubione drzewo Buddy (drzewo Bo), wedug
legendy drzewo mdroci, pod ktrym
Gautama dozna owiecenia i sta si Budd;
potomek tego figowca jest celem pielgrzymek;
ronie we wsi na poudnie od witego miasta
Gaja w stanie Bihar w pn.-wsch. Indiach. Dla
hinduistw jest drzewem powiconym
Wisznu i iwie.
Figa oczyszczenie. W staro. Azji
Mniejszej, gdy skadano ofiary z ludzi dla
odwrcenia suszy albo powodzi, obwieszano
ich uprzednio figami, a potem bito po
czciach rodnych gazkami figowca, ktre
miay si oczyszczajc. Podobnie bito nimi
poski boga Pana, gdy zawodzio polowanie
albo nie dopisay plony, aby go ukara, ale
take, aby oddali od niego s/kodliwe wpywy.
Figa mier: Dionizos zasadzi fig u
zejcia do Hadesu.
W jzyku kwiatw figa znaczy: nie zdradz
sekretu.
W marzeniu sennym: prawdziwa mio.
Pojedynczy owoc figi rzecz tania, mao
warta,' godna lekcewaenia. W komedii
Arystofanesa Pokj (421 r. p.n.e.) mwi si:
Nie dabym figi za t par" (w. 1223) ..Bdzie
z tego figa" znaczy 'nic me bdzie'; fig
dosta" znaczy 'nic nie dosta'.
..Pokazywa fig" 'szyderczo, wyzywajco odmwi czego, szorstko, grubia-sko
zadrwi z kogo'. Przez fig rozumie si tu
demonstracyjnie wystawion, zacinit pi
z
kciukiem
wystajcym
spomidzy
wskazujcego i rodkowego palca; pierwotnie
symbol spkowania, w dzisiejszym znaczeniu
wyraenie uywane ju w cesar-''kim Rzymie.
Pokazywano fig we Woszech XIII w. (w. far
la fica), wielekro o gecie tym wspominaj
Dante, Rabelais, La Fontaine; jest to zwrot
przysowiowy

w Hiszpanii (dar figas), Portugalii (dar huma

figa), Francji (faire la figue), Holandii (de vijg
geven), w Niemczech (die Feige weisen), w
Anglii (give the fig) czsto ju u Szekspira, u
ludw sowiaskich (rwnie u nas), w
pnocnej Afryce, w Azji Mniejszej itd. Znany
rysunek pirkiem (1494) Diirera w wiedeskiej
Albertinie ukazuje wiernie ten gest; istniej te
liczne inne wyobraenia plastyczne z pnego
rednio-. wiecza, zwaszcza w scenie szydzenia
z Jezusa cierniem koronowanego. W Boskiej
Komedii (Pieko 25,13) Dantego figa oznacza
blunierstwo: (Vanni Fucci) pici obie w dwie
figi zoy i w butnej zajuszc krzykn: Hej,
Boe, we to, daj tobie!" (t. E. Porbowicza).
Fig pokaza potajemnie, w kieszeni albo
pod fartuchem, to gest obronny przeciw zemu
spojrzeniu albo zoliwym demonom, znany ju
od pnej staroytnoci. take w babiloskim
Talmudzie i w pismach kabalistycznych, jeszcze
dzi czsty we Woszech, Hiszpanii, Jugosawii,
Anglii, Szkocji i in. Fig pokazuje si take,
podobnie jak zwyk zacinit pi, jako skryty znak przeciwstawienia si osobie monej,
ktrej nie mona si sprzeciwi jawnie.
Stanisaw Trembecki w Sdzie Apolli-na (100)
pisze: Wolno fig na krla pokaza w
kieszeni".
Rwnie wizerunek figi" suy jako amulet
ochronny, zwaszcza kobiet zamlycli, przeciw
oczarowaniu; ale take umieszcza si go na
ykach,
tabakierkach,
flakonikach
z
perfumami, krzesach, nawet lufach dziaowych
i pozach sa.
FIOLET
Fiolet jest symbolem staoci, autorytetu,
godnoci, wyniosoci; umiarkowania, skruchy,
skromnoci (nazwa od ac. viola 'fioek',
emblematu skromnoci), pokory, aoby; barwa
eska.
Fiolet w chrzecijastwie mczestwo.
posuszestwo, poddanie si, mio, prawda,
cierpienie. Fiolet szat liturgicznych wie si ze
skruch, pokut, postem, jest symbolem
adwentu. Wielkiego Postu. rody Popielcowej,
Wielkiego Tygodnia. Strj biskupa jako
pasterza wiernych. W redniowiecznych
wizerunkach barwa paszcza Chrystusa w
przedstawieniach pasyjnych. Kocielna sawa
fiolety" (Zawisza Czarny 5,560

Sowackiego). Wkrtce zmienisz w fiolet

czarn rewerend, porzucisz dla biskupstwa
ubog prebend" (Do ksidza Tomasza Wgierskiego 4546 Kajetana Wgierskiego).
Planeta" Ksiyc.
W muzyce nuta B.
FIOEK
Fiolek symbolizuje niewinno, cnot, pokor,
skromno; prawd, tajemnic; stao w
uczuciach, wierno, mio, szczcie;
namitno; szczero; zadum; cierpienie;
przebudzenie si wiosny; aromat; pikno;
przemijanie, krtkotrwao, aob.
Fioek w mit. gr. powsta mia z oddechu lo
albo z krwi wykastrowanego Atti-sa (dlatego
wieszano girlandy z fiokw na ,,drzewach
Attisa") a. Ajaksa Wielkiego;
fioek by witym kwiatem gr. jako zwiastun
wiosny.
Fioek atrybutem Ateny, muz, nimf Plejad
(crek Atlasa), nimfy Eurydyki (ony
Orfeusza); powicony boginiom mioci, np.
Afrodycie on; w Indiach emblemat lingamu
(mskich narzdw pciowych).
Fioek subtelne uczucie; w wielu krajach
europ, delikatny wyraz mioci dziecka do
matki, narzeczonego do narzeczonej.
Fioek zob. Lilia (kuszenie, brama Piekie);
fioki byy znienawidzone przez Per-sefon.
Fioek Ateny. Arystofanes w komediach
Acharniacy (637) i Rycerze (1323 i 1328) oraz
Pindar w jednym z dytyrambw nazywaj
Ateny iostephanos '(miastem) wieczonym
fiokami'; moe to gra sw:
gr. ton 'fioek' i on, legendarny eponicz-ny
protoplasta Jonw i krl Aten; wg innej
etymologii lud. nazwa ion pochodzi ma od lo,
ktra, przemieniona przez Her w jaowic,
miaa si ywi fiokami.
Fioek uczta, biesiada. Grecy wkadali na
gowy wiece z fiokw, gdy zasiadali do
biesiady i przystrajali nimi tyrsy (laski
Dionizosa); sdzono, e fioki chroni od
upicia si, od migreny i kociokwiku.
Fioek w chrzecijastwie w rdw.
symbol wyznawcy, wdowy, ascety, skromnej
cnoty i pokory. Matki Boskiej oraz Chrystusa
(z uwagi na fioletow barw, kolor Mki
Paskiej). Atrybut w. Finy z San Gimigna-no,
z ktrej oa, gdy zmara w 1253 w wieku lat
pitnastu, miay wyrosn biae fioki.

Fioek nietrwao, przemijanie. Fioek

modocianej wiosny, wczesny, lecz wty,
luby, lecz nietrway, wo, tylko kilka chwil
upajajca, nic wicej" (Hamlet 1,3 Szekspira,
t. J. Paszkowskiego).
Fioek kwiat aobny, nagrobny.
Spucie j (tj. Ofeli) do grobu, niechaj z
tych piknych, nieskalanych szcztkw fioki
wykwitn!" (Hamlet 5,1 Szekspira, t. jw.).
Fioek na grobie tyrana" (Aylmer's Fieid
Tennysona), tj. Nerona, gdzie nieznana rka
kada co noc fioki.
Fioek aromat. W tradycji gr. pikne
piersi kobiece to iokolpos 'piersi fiokami
(pachnce)'. Napawa woni pachncy fioek
(...) miesznym jest zbytkiem i czczym
marnotrawstwem" (Krl Jan 4,2 Szekspira, t.
St. Komian). Gdyby fioki i konwalie
zamiast pachn gra umiay, byaby to
muzyka Szopena" (Nonsens 35 Leopolda
Staffa).
Fioek skromno. Przysowie: Skromny
jak fioek. Fioki skromne, lecz czystsze, lecz
sodsze nad wzrok Junony i oddech Cytery"
(Zimowa powie 4,3 Szekspira, t. L. Uiricha).
Piosenka lud.: Heje ino, fioecku leny, cemu
e si nie rozwin wczeniej! Ino ceko, jaze
rosa zydzie, jaz dziewcyna za insego
wydzie".
Fioek zwiastun wiosny, wiosna. Przysowie: Miy jak fioek na wiosn. Jakie dzi
fioki zdobi zielone ono nowej wiosny?"
(Ryszard H 5,2 Szekspira, t. St. Komiana).
Fioek pikno. Wy, liczne dzieci Ziemi
i Soca" (The Shepherd to the Flowers Sir
Waltera Raieigha), o fiokach. ,,Omszaym
kamieniem na poy ukryty od oka, fioek
pikny jak gwiazda samotnie wiecca z
wysoka". (She Dwelt Among the Untrodden
Ways Williama Wordswortha). Ze wszystkich
ziemi najcudniejszy podw, ty oczko wiosny,
ty zorzo ogrodu, modry fioku" (Zabawy
przyjemne i poyteczne 3/1, 1779 r). Wol
polskie gwno w polu ni fioki w Neapolu"
(Patriota" Kazimierza Tetmajera) iron. o
szowinicie.
Fioek zaduma. Zadumo fiokw pobona!" (Hymn do barw 97 L. Staffa).
W jzyku kwiatw: (fioek biay) szczero,
skromno, niewinno; (szkaratny) myl
o tobie; (ty) prostacze szczcie;
cnota; (niebieski) mio, wierno.

Kapral Fioek, fr. caporal Yiolette

Napoleon I w czasie pobytu na wyspie Elbie
(181415); obiecywa on tam przyjacioom,
e zjawi si we Francji wraz z fiokami. Jego
zwolennicy w kraju wznosili toasty ze
sowami: Za kaprala Fioka!"
Fio(ek) mania, hy, bzik, dziwactwo.
Fioek i kko (na czole) kto niespena
rozumu. Mie fioa (a. fioki w gowie).
W astrologii: znak i gwiazdozbir Barana.
Fioek w godach stanw USA: Illinois,
New Jersey, Wisconsin, Rhode Island.
G
G symbolizuje Soce; wiatr; nieg; zim;
ycie, odrodzenie; wyobrani; dusz, dusz
wadcy; czysto duchow, wtajemniczenie;
oddech;
mow,
wymow,
perswazj;
gadatliwo; pismo; czujno, przezorno;
ostrzeenie, wrb; mio; tworzenie;
macierzystwo, podno; pe esk;
mio onin, maestwo, dobr gospodyni;
wierno, powicenie si; zboe, doynki;
zarozumiao, gupot, ograniczono, tpot,
bezmylno; tchrzostwo; nierzd; zazdro,
zawi.
Grecy, Rzymianie, Germanie i Sowianie
zabrali z sob do Europy ze swojej
indoeuropejskiej azjatyckiej ojczyzny zarwno
ptaka, jak i jego nazw: gr. chen, la. anser,
nm. Gans (ze st. germ. gonta), poi. g, czes.
hus, lit. iansis s tym samym sowem w
rnych przebraniach. Gans-ganta to jedno z
najstarszych
zawiadczonych
sw
w
niemczynie (Historia naturalna 10,53 Pliniusza St.).
G wtajemniczenie: symbolika przypisywana gsi ju przez czowieka przedhistorycznego. Echem tego wyobraenia jest
by moe popularna gra w gsi (fr. jeu de
1'oie), przedstawiajca drog w labiryncie
odbywan wg rzutu koci.
G ptak Chaosu. Zoya Zote Jajo
(Soce), wyggawszy je wprzd u pra-gsiora
Chaosu.
G w staro. Egipcie porednik midzy
niebem a ziemi, ptak soneczny: dzikie gsi
pojawiay si w okresie zimowego zrwnania
dnia z noc, sonecznego nowonarodzenia.
G dusza krla. Przy kadym wstpieniu
faraona na tron wypuszczano czte-0' dzikie gsi
na cztery strony wiata.

G atrybutem wielu bogw: Gba, boga

Ziemi podpierajcego wiat, Totha, Ozy-rysa,
Izydy; hinduistycznego Brahmy; gr. Apollina,
Dionizosa, Hery (ptak tchu-du-cha), Aresa jako
boga gwatownej mioci i podnoci,
staroitalskiej bogini Ops, rzymskiej Junony.
G w hinduizmie czysto duchowa
zapewniajca wolno.
G atrybutem Afrodyty cypryjskiej i
emblematem mioci (gsin uwaano za
afrodyzjak), wierzchowcem Erosa, ulubionym
ptakiem Priapa, maoazjatyckiego boga
podnoci, ukochanym ptakiem matek.
Atrybutem Hermesa jako boga wymowy i jego
towarzyszki Peitho, uosobienia perswazji.
Sokrates przysiga na g.
G i zote jaja, zob. Jajo.
G w mit. gr. psychopomp odprowadzajcy dusze na tamten wiat.
Gsi kapitoliskie wite rzymskie ptaki
Marsa (ojca Romulusa i Remusa), ktrych
gganie ostrzego (wg tradycji) obrocw
Kapitelu przed szturmem Gal-w, ktrzy w
390 p.n.e. zdobyli Rzym pod wodz Brennusa.
Na wrebnej tarczy Eneasza, darze Wenery,
tu srebrna g w krugankach wyzoconych
lata goszc, e Gallw wojska czyhaj za progiem" (Eneida 8, 6556 Wergiliusza, t. T.
Karyowskiego).
Gsi kapitoliskie wrby, proroctwa.
Trzymano je na Kapitelu jako ptaki prorocze,
wrebne, powicone Junonie Moneta;
wrono z ich apetytu a. z jego braku.
Gsi zima. Wikszo europ, dzikich gsi
migruje na przezimowanie na wybrzea M.
rdziemnego, Czarnego i Kaspijskiego. Dla
Grekw i Rzymian ich przylot by zwiastunem
zimy.
G Filemona i Baucis opieka bogw.
Para staruszkw, ktra gocinnie przyja
Jowisza i Merkurego, chciaa zarn g, aby
ich ugoci, ale ona ucieka do goci. Ten ptak
nie zginie, nasza strzee go opieka. Mymy
bogowie" (Metamorfozy 8,658 Owidiusza, t. B.
Kiciskiego).
Gganie mowa gsi; gadatliwo. Odzywam si niczym ta g wrd piewnych
abdzi" (Bukoliki ekloga 9,36 Wergiliusza, t.
Z. Abramowiczwny). A niechaj narodowie
wdy postronni znaj, i Polacy nie gsi, i
swj jzyk maj" (Zwierzyniec IV, 90,1112
Mikoaja Reja), tj. ma-

j nie gsi jzyk, ale swj. Przysowia:

Dwie gsie, trzy niewiecie, juci jarmark w
miecie. Rozmawia jak g z prosiciem (nie
rozumiejc si nawzajem).
G u Celtw (podobnie jak abd) pose
ze wiata duchw, dlatego tabu spoywcze.
Cezar pisze (Wojna gallicka 5,12), e Brytom
nie wolno byo je gsi i e hodowali je dla
rozrywki i przyjemnoci" (tac. yoluptatis
causa); Cezar nie rozumia znaczenia gsi (a
take zajca i kury) dla Brytw jako
wysanniczki z tamtego wiata.
G, gsie piro pisarstwo, pismo,
literatura, korespondencja.
G w chrzecijastwie ptak ofiarny, jado
witeczne na w. Marcina (11X1),. kiedy
najtuciejsze i kiedy odlatuj na poudnie, oraz
na Boe Narodzenie (kult Soca; por. wyej
G w staro. Egipcie). Wg legendy w.
Marcin z Tours zjad ca g na kolacj i
umar od tego.
G (a. pomie wydobywajcy si z jej
dzioba) w tradycji gnostykw Duch wity,
przezorno, czujno; ycie, odrodzenie.
G w rdw. wierzchowiec czarownic.
G emblemat dobrej gospodyni, wiernoci maeskiej, mioci oninej i macierzyskiej, czuwania nad ogniskiem domowym,
bogosawiony drb", pokrewny pod tymi
wzgldami pawiom i gobiom. G, ktrej
podbiera si wysiadywane jaja (od trzech do
dwunastu) natychmiast zaczyna skada nowe.
Maestwa gsi z gsiorem s wierne i
doywotne.
Gsie jajo Soce; bogactwo.
G nierzdnica. Bk i mapa, i lis stary,
e trzej, byli nie do pary. Kiedy czwarta, g,
przybya, wszystkich razem poparzya"
{Stracone zachody mioci 3,1 Szekspira, t. L.
Uiricha). W dawnej Anglii nazw gsi
winchesterskie" okrelano osoby chore
wenerycznie (por. Krl Lear 2,2,8990
Szekspira) a. prostytutki.
G wrka. Contes de ma mer l'oie, fr.
dosf. 'bajki mojej mamy Gsi', Bajki babci
Gski", bajki wrek, tytu zbioru dziesiciu
bajek Charlesa PerraUlta, wyd. 1697.
G ptak zotego zboa i zbiorw, w
wielu krajach spoywany na uczcie doynkowej.
G syczca, ksykajca poszum wiatru,
wiatr, oddech, dusza, duch.

Gupia g naiwno, niewiedza, niewinno, zw. u modej dziewczyny; w rzeczywistoci g jest to (obok krukw i duych
papug) najinteligentniejszy ptak, o doskonaej
pamici.
Prowincjonalna gska prowincjuszka,
parafianka.
G zazdro, zawi. Przysowie: G
zazdroci, gdy orze buja.
Gsia skrka, uwypuklenia skry wok
torebek wosowych z powodu chodu, strachu
itd. strach. Dosta gsiej skrki
przestraszy si.
Rzdzi si jak szara g, szarogsi si
rzdzi si nonszalancko, bezceremonialnie.
Gsiego (chodzi) jeden za drugim,
szeregiem, wg gsiego zwyczaju chodzenia i
pywania jednej gsi za drug, tropami
osobnika poprzedzajcego (co jest wygodne w
szuwarach, gstych zarolach i trawach).
Gsi chd (krok) krok defiladowy, z
zadzieraniem nogi w gr.
G nieg. Starucha skubie g nieg
pada (ang.).
Niech ci g kopnie! art. okrzyk
podziwu, uznania.
Jak z gsi woda (spywa) szybko, bez
ladu.
Poda szar g dawn. odmwi panny
starajcemu si, da kosza.
W heraldyce: czujno; powicenie si.
W astrologii: znak zodiaku Wodnik, przynoszcy deszcz.
W marzeniu sennym: nieszczere pochway.
GOWA
Gowa symbolizuje wiato. Soce, niebo (w
odniesieniu do reszty ciaa); porzdek,
Wszechwiat, mikrokosmos; bstwo, przedmiot
czci, doskonao; zasad czynn, jedno,
krlewsko, wodza, wadz, autorytet,
przywdztwo duchowe; msko, pd-' no,
si, odwag, opanowanie, honor; dzie-.
wictwo; ycie duchowe, ducha objawionego,
proroctwo; umys, owiecenie, wiedz,
mdro, rozum, indywidualno.
Odcita gowa w wielu legendach zachowuje
zdolno mylenia, radzenia, prorokowania, jak
gowa skandynawskiego boga Mimira, ktrej
radzi si Odyn. Odcita gowa bohatera,
zakopana u bram a. pod

murami miasta strzee go przed zdobyciem

przez nieprzyjaciela, nawet jeli to jest gowa
nieprzyjaciela. Gowa Holofernesa odcita
przez Judyt (Ks. Judyty 14,7) i wywieszona na
murach Betulii, zmusia wojsko asyryjskie do
ucieczki. Niekiedy sprawia to rzebiony
wizerunek gowy bohatera.
Gowa wroga jego sia i odwaga. M.in.
Gallowie i Irlandczycy odcinali gowy zabitych
w walce rycerzy i przechowywali je, aby
zyska ich cnoty wojenne.
Mwica gowa mdro niebiaska,
prorocza, Soce, podno, burza, wiatr, dusza
niemiertelna. Zachowane gowy pytano o rad
w wanych sprawach, co zapewne byo
pozostaoci kultu przodkw. Staro. Celtowie
czcili gow ludzk i uwaali j za siedzib
duszy zdoln do samodzielnego ycia po
mierci, majc zdolno prorokowania,
symbolizujc
podno.
Gdy
staro.
Rzymianie wykopali w fundamentach wityni
Jowisza na Kapitelu wielk czaszk ludzk,
wrbici wyoyli to jako znak przyszej
wielkoci Rzymu, ktry stanie si gow wiata
(ac. caput mundi).
Gowa podno. Gowa Orfeusza rozszarpanego przez kobiety trackie popyna z
wodami Hebru do morza i na wybrzee wyspy
Lesbos {Metamorfozy 11,166 Owidiusza),
stajc si symbolem zapadnia-jcego wiatru.
Atena .wyskoczya z gowy Zeusa (gowa w
roli macicy).
Miedziana gowa umiejca mwi, temat
legend ze Wschodu i romansw rdw.; w romansie st.fr. Walentyn i Orson gowa na zamku
wielkoluda Ferragusa mwi o przeszoci,
teraniejszoci i przyszoci. Gadajca gowa
miedziana Rogera Bacona w legendzie ang.
Gliniana gowa, ktra mwia i poruszaa si,
wasno Alberta Wielkiego (XIII w.).
Odcite gowy w plastyce: gowa Holofernesa trzymana przez Judyt; wielka gowa
Goliata u stp modego Dawida; gowa
gorgony Meduzy o wowych wosach,
trzymana przez Perseusza; w rku kata gowa
syna Maniiusza Torkwata, ktrego ojciec kaza
ci za wyjcie wbrew rozkazowi na harc z
nieprzyjacielem; krlowa Masa-getw Tomyris
trzyma gow Cyrusa Wielkiego (krla
perskiego, ktry napad jej

kraj i poleg), aby j zanurzy w bukaku z

krwi ludzk, ktrej Cyrus by niesyty; gowa
Pompejusza ofiarowana (wg Plu-tarcha 32,80;
34,48) Juliuszowi Cezarowi w Egipcie (Cezar
odwraca si od niej ze zgroz); odcita przez
Hermesa gowa Argu-sa, na ktrej bg opiera
stop. Gowa Chrystusa na chucie Weroniki.
Gowa Jana Chrzciciela na pmisku; gowa
w. Pawa z zawizanymi oczami, na pmisku.
Gowa nm. hrabiego, ktrego cesarzowa oskarya faszywie przed mem, Ottonem II
(9801002), gdy odtrci jej zaloty; po
ciciu ma ona hrabiego dowioda jego
niewinnoci, trzymajc bez szkody dla siebie
rozarzone elazo w doni; dlatego Otto kaza
spali sw maonk na stosie.
Odcita gowa atrybutem w. Albana
(pierwszego mczennika brytyjskiego, III w.),
w. Dionizego (St. Denis, mczennika paryskiego, ktry wg ledendy chodzi po egzekucji
na Montmartre sze mil ze sw cit gow w
rku),
Felicyty,
Egidiusza,
Lucjana,
Nikazjusza, Walerii i in. witych.
Gowa zoto. Gowa Oblubieca to zoto
najlepsze" (Pie nad pieniami 5,11). Gowa
do pozoty ktrej brak rozumu.
Siwa gowa przedmiot czci i szacunku.
Przysowie: Czcij siw gow.
Gowa starzec i dostojnik, a ogon
faszywy prorok" (Jzajasz 9,15).
Gowa obraz wiata (wg Timajosa
Platona), Wszechwiat; mikrokosmos.
Gow kadego ma jest Chrystus, gow
kadej niewiasty m, a gow Chrystusa Bg"
(List do Kor. 11,3). Bg Chrystusa ustanowi
gow nad caym kocioem" (List do Efezjan
1,22).
Gowa indywidualno, rozum. Przysowie: Co gowa to rozum (to zdanie, rada,
sd, sens, wiara, obyczaj), tac. quot capita tot
sensus (parafr. z Satyr 2,1,27 Horacego).
Kady czek gow, kada gowa ma swe
zdanie" (Co gowa to rozum l Wacawa
Potockiego).
Gowa w rdw. sztuce dekoracyjnej ycie
duchowe, umys.
Gowa msko. Wg mskich opinii
intelekt jest specjalnoci msk, a rozrd
(symbol macica) esk.
Gowa przytomno, opanowanie. Przysowie: Gow traci.
Koronowana gowa krl, cesarz.

Gowa pastwa monarcha, prezydent,

zwierzchnik, naczelnik, dyktator.
Gowa Kocioa papie.
Gowa wiata, ac. caput mundi Rzym.
Biaa gowa, biaogowa dawn. kobieta.
Mocna (saba) gowa odporno (brak
odpornoci) na alkohol.
Otwarta, tga gowa inteligencja, pojtno, orientacja, bystro.
Ola, barania, kapuciana, zakuta, ciasna
gowa tpota, gupota, brak inteligencji,
horyzontw.
Gowa o dwch twarzach przeszo i
przyszo, pocztek i koniec. Staroital-skiego
Janusa, boga biegu Soca, wejcia i wyjcia,
pocztku i koca, wyobraano z gow o jednej
twarzy zwrconej w przd, a drugiej w ty, co
byo wcieleniem dwoistoci przyrody,
integracji dwch zasad stworzenia.
Gowa o trzech (a. dwch) twarzach
rozwaga, roztropno, ostrono.
Gowa o czterech twarzach obrconych w
cztery strony wiata wszechwiedza.
Wyobraano z tak gow bstwo sowiaskie
Switowita (Swiatowita, Swantewita).
Trzy gowy niebo, ziemia i pieko;
trzy popdy ycia: oddychanie, jado i napitek,
seks. Hekate, Cerber, Trzygw (Tri-glav,
bstwo zachodniosowiaskie czczone do XII
w. w Szczecinie i w Brennie). Trzygowy wilklew-pies. Trzygowe boginie: matka-onasiostra; dziewica-kobieta--starucha; Ksiyc na
nowiu w peni w ostatniej kwadrze. Trzy
mskie gowy:
moda, dojrzaa i stara przyszo, teraniejszo i przeszo.
Chowa gow w piasek nie chcie sobie
zdawa sprawy z niebezpieczestwa, z powagi
sytuacji.
Da gow, dawa sobie gow uci
rczy (zarcza) za co.
Da (pooy, straci) gow zgin.
Domaga si czyjej gowy czyjej
mierci.
Gow bi o cian, tuc gow o mur
rozpacza w poczuciu bezradnoci; chcie
przeprowadzi swj zamiar mimo niesychanych przeciwnoci. Przysowie: Gow
muru nie przebijesz.
Gowa do gry! nie tra animuszu,
otuchy, nie poddawaj si trosce.

Ka gow pod miecz (a. topr) (dobrowolnie) naraa si na niebezpieczestwo,

na mier.
Ka zdrow gow pod Ewangeli niepotrzebnie wystawia si na kopoty, przykroci, ryzyko.
Krci gow kombinowa, usilnie szuka
sposobu, rady.
Mie pstro, zielono w gowie by pustym,
pochym,
nieogldnym,
lekkomylnym,
niestatecznym, nierozwanym.
Mie w gowie by pijanym.
Nadstawia gow naraa si na niebezpieczestwo, ryzykowa ycie.
Pali si komu w gowie ma mnstwo
projektw, pomysw, zamiarw, ktrym
oddaje si z zapaem.
Podrwi, pokpi gow postpi niemdrze, gupio.
Postpowa (robi co) z gow przytomnie, rozwanie; (bez gowy) nierozwanie,
chaotycznie.
Posypa gow popioem zob. Popi.
Przewraca si komu w gowie (Przewraca
komu w gowie) kto zhardzia,
rozbaamuci si, zdemoralizowa, znarowi
(Demoralizowa, rozpuszcza kogo, rozbaamuca).
Rczy gow by czego cakowicie
pewnym.
Stawa na gowie robi wszystko co
moliwe, aby co osign.
Stawia co na gowie czyni co na opak,
wbrew przyjtemu porzdkowi.
Suszy, ama sobie gow kopota si
czym, myle o czym intensywnie. Suszy
komu gow nudzi, dokucza, natrtnie
powtarza.
Traci gow traci orientacj, nie
wiedzie co czyni; (dla kogo, na czyj widok)
ulec czyjemu urokowi.
Ukrci czemu gow zatuszowa jak
spraw, zapobiec czemu (np. skandalowi).
Unie gow uj cao, uj z yciem,
uratowa si.
Urwanie gowy zamieszanie, rwetes,
zamt, kopot.
Wychyli, wytkn gow wyj z domu,
z miasta itp.
Zachodzi w gow zastanawia si nie
mogc zrozumie.
Zgarnia (gromadzi) wgle ogniste (rozarzone) na czyj gow (na czyjej go

wie) zawstydza go dobrym uczynkiem.

..Jeli aknie nieprzyjaciel twj, nakarm go,
jeli pragnie, daj mu wody, bo wtedy wgle
ogniste zgromadzisz na gow jego, a Pan ci
odpaci" (Ks. Przypowieci 25,2122).
Zoy, skoni, schroni gow znale
przytuek, schronienie, azyl.
Zmy komu gow skarci, zwymyla,
skrzycze.
W heraldyce: honor: wadza; odznaczenie za
wane zasugi; (gowa Maura) krucjaty;
Kompania Wsch.-Indyjska.
W astrologii: znak zodiaku Baran.
W alchemii; naczynie przeobrae.
W marzeniu sennym: (wielka gowa) potga;
(odcita) wyzwolenie, wolno; (martwa)
zasadzka; aoba; (ywa) dobry znak;
(ogolona) zy znak; (opucha) duma; bogactwo.
Gowa ora Soce, pomie kosmiczny,
ogie duchowy Wszechwiata.
GOB
Gob jest symbolem niebiaskiej czystoci i
niewinnoci, poselstwa nowin niebiaskich,
Zwiastowania; duszy, duszy zmarego, zmartwychwstania, odrodzenia, uskrzydlonych
de, natchnienia boskiego, pobonoci,
ofiary, pokory: mioci, rozkoszy i uciech
miosnych; prawdy, mdroci, wrby, staoci.
dumy; pokoju; poczty (ju w staro. Egipcie
uywano gobi do przesyania wiadomoci);
prostoty, agodnoci, niemiaoci. szczeroci;
zazdroci, tchrzostwa, gupoty; aoby,
melancholii.
Gob by ulubion ofiar Jahwe. Mwi
Bg: Ofiar z synogarlic albo gobi!
naniesie kapan do otarza i skrci jej gow
przy szyi, a przerwawszy miejsce rany ila
wyciec krwi na skraj otarza (...) a gobia spali
na otarzu (...) Caopalenie to jest i ofiara woni
najwdziczniejszej Panu" (Lev. l. 1417). W
Starym Testamencie gwnie niezamoni
skadaj ofiary z go-Iffbi zamiast z jagnit:
gob by zreszt jedynym ptakiem nadajcym
si na ofiar 1-ihwe.
Gob pokj. W Biblii (Gen. 8.11) powrt
na ark drugiej z rzdu gobicy ley gobia?),
z gazk oliwn w dziobku. objawia Noemu,
e wody Potopu opadaj, e nastaje pokj
midzy Bogiem a rodzin Noego. Rwnie w
staro. Grecji

gob z rdk oliwn by atrybutem pokoju (a

take harmonii i liczby osiem symbolem
harmonii). Musi czas nadej, gdy wiat (...)
wyprze si spw ubroczo-nych w cierwie, w
gobiu poszuka brata" (Przeklestwo 1724
Wiktora Gomu-lickiego). Synny jest rysunek
Pabla Picassa ,,Gob pokoju". Gobie pop.
nazwa zwolennikw ugody i kompromisu w
polityce midzynarodowej; zob. Sok (Jastrzbie).
W staroytnoci na Wschodzie gobie byy
pod opiek spoeczn, zabicie gobia
traktowano jako czyn nieetyczny. Podobne
pogldy ywe s w wielu miastach Europy i
Ameryki, zwaszcza w Wenecji i w krajach
sowiaskich. Sympati budzi wierno pary
gobi, wspczucie lub irytacj gruchanie
samczykw brzmice jak bolesne jki
duszcego si czowieka, jak skarga (ac.
gemitus columbae). ,,Woaem o pomoc (...)
stkaem jak gob (...), cierpi mk" (Izajasz
39, 1314). Suebnice jego (pojmane w
niewol) prowadzono. wzdychajce jak
gobice" (Nahum 2,7). Synogarlica jczy, a
gobek grucha" (ona modna 130 Ignacego
Krasickiego).
Uroda gobia wie si z urod kobiety, np.
Oblubienicy z Pieni nad pieniami'. Oto ty
jest pikna, oczy twoje jak gobicy" (1,14).
Pikne s jagody lica twego jako synogarlicy"
(1,9). Gobico moja (...), oblicze twoje
pikne" (2.14) itd.
Gob mio. Gadkopire gobie o
toczonych ksztatach, caujce si" dzibkami,
byy w staroytnoci atrybutem arcy-kobiecych
bogi mioci i podnoci, jak fenickiej Isztar,
pn. syryjskiej Atargatis, Wielkiej Macierzy
Bogw Kybele (i Rei). Hery, Demeter (ale
take Adonisa. Zeusa, Dionizosa, Ateny), a
przede wszystkim Afrodyty; jej sanktuarium w
Pafos na Cyprze byo tak synne ze swych
gobi, e okrelano je jako ptaki pafijskie".
Godem mioci bya zwaszcza para biaych
gobi. Przodem gobie biae, ktre w biegu
poszy, leciay jak przed wozem bogini
rozkoszy", tj. Afrodyty (Pan Tadeusz 5, 9394
Mickiewicza).
Krl
Aniusz
opowiada
Eneaszowi
(Metamorfozy
632674
Owidiusza), jak jego crki, przeladowane
przez zwyciskich Grekw, uchodzc przed

pocigiem, zmieniy si w gobice dziki

interwencji Bachusa (Dionizosa), boga podnoci. Gwiazdozbir Plejad wyobraano sobie
jako stado dzikich gobi, w ktre
przeistoczyy si (po samobjczej mierci)
nimfy Plejady, crki Atlasa.
Gob by prawdopodobnie pierwszym
ptakiem udomowionym przez czowieka. U
Homera wystpuje tylko dziki gob skalny
(gr. peleids, dosl. 'ciemnoszary'), pniej
sprowadzono oswojone ze Wschodu i nazwano
od imienia Isztar peristera; wkrtce stay si
ulubionym
przysmakiem
(przysowie:
Pieczone gobki nie przyjd same do gbki,
pochodzi ze redniowiecznych opowieci o
bajecznej Krainie pasibrzuchw Kukanii), a
prcz tego ptakiem kultowym. Wedug mitu
gob, ktry przylecia z egipskich Teb, siad
na dbie w Dodonie i ludzkim gosem poleci
zaoenie wyroczni; kapan odgadywa wol
Zeusa z poszumu lici witego dbu i z
gruchania witych gobi. Hodowla biaych
gobi rozpocza si w Grecji po klsce floty
fenicko-per-skiej pod Atos (w 492 p.n.e.),
kiedy Persowie wypucili wite gobie z
klatek.
Gob agodno, dobro; niewinno,
prostota, gupota. Bdcie roztropni jak we,
a proci jak gobice" (Ew. wg Mat. 10,16). I
sta si Efraim jak gobica zwiedziona nie
majca serca", tj. rozumu (Ozeasz 7,11).
Sdzono, e gob nie ma ci;
Hamlet w monologu: ,,Musz mie chyba
wntrznoci gobia i brak zupeny ci,
nadajcej gorycz poczucia krzywdy" (Hamlet
2,2 Szekspira).
Gob dusza. Na staroytnych wizerunkach nagrobnych gob albo para gobi
pije z naczynia wyobraajcego rdo pamici
(o zmarym).
W sztuce chrzecijaskiej, podobnie jak
skrzydlaty dysk sztuki pogaskiej, gob
symbolizuje wieczno, niemiertelno, ducha, Soce, a prcz tego: mio, pokj,
zwiastowanie, chrzest (Jezusa i w. Pawa). W
pismach Ojcw Kocioa gob wystpuje jako
atrybut Chrystusa, Marii, Ducha witego
(ktry w Ewangelii wg Mat. 3,16 spyn mia
w postaci gobicy w chwili chrztu Jezusa),
Kocioa, dusz ludzkich (w sztuce wizygockiej
i romaskiej). W scenach Zwiastowania
przedstawiany wraz. z lili. Duchu wity,
gobico, zle!" (tytu wiersza J. Sowackiego).
Dwa gobie do

tykajce si dzibkami oznaczaj zgod;

7 gobi to 7 darw Ducha Sw.; 12 gobi to 12
apostow. W opowieciach o w. Polikarpie,
w. Eulalii, w. Scholastyce i in. dusza
mczennika wychodzi z ust w postaci gobia.
Gob atrybutem wielu witych: z piercieniem w. Agnieszki, na ramieniu
siedzcy Dawida, na gowie w. Enurcha, przy uchu piszcego dajcy natchnienie
w.
Grzegorzowi
Wielkiemu,
Janowi
Zotoustemu, Teresie z Avila, Tomaszowi z
Akwinu.
Biay gob talizman zdrowia, antidotum
przeciw zarazie, ale take symbol smutku.
,,Pomidzy nami lata biay gob smutku i nosi
cige
wieci"
(Roztaczanie
13
Sowackiego).
,,Dziwnie
jest
smutne
wspomnienie tej wiosny, jak gob biay na
czarnym cyprysie" (Cyprys 56 L. Staf-fa).
Czarny gob wdowiestwo.
Gobica kobieta polska: ,,Z potopu li
nadziei niesiesz, gobico!" (Do kobiety 10
Kornela Ujejskiego).
W heraldyce: pokj (zazwyczaj biay gob z
rdk oliwn); stao w mioci;
wieczny ywot; prostota.
W alchemii: gob w oowiu duch w
materii.
Wiek czowieka emblemat dziewczyny
dwudziestoletniej.
W marzeniu sennym: szczliwe wydarzenie.
GRA
Gra symbolizuje stao, niewzruszono,
nieruchomo; wiato; ppek wiata; siedzib
bogw, olbrzymw, karw, wrek;
drog do nieba, raju, czyca, pieka; zmartwychwstanie, objawienie; miejsce kultu,
pielgrzymek; mistyk, samotno, mdro,
wzniose myli; miejsce medytacji; pokj,
swobod; ycie ludzkie; aspiracj; osignicia.
arcydziea; kobiet, ci, (bez)podno;
miejsce porzucania dzieci; modo; czysto.
Potna, niewzruszona masywno gry
czyni z niej wyobraenie staoci, bezruchu,
niezomnoci; std przykad rzeczy pozornie
niemoliwej: wiara gry przenosi", czsty w
Ewangeliach (Ew. wg Mat. 17,20; 21,21; Ew.
wg Marka 11.23; /. List do Korymian 13,2),
std samotno gry

(przysowie: gra z gr si nie zejdzie);

std absurdalne imiona bohaterw o nadludzkiej sile: saraceskiego pyszaka z legend
karoliskich Rodomonte ('Wali-gra,
Toczygra'), z czego rodomontada 'bufonada,
samochwalstwo'; nasz Waligra to siacz z
bajki ludowej O braciach zdradzieckich,
pochodzcej zapewne ze Wschodu (jego
ukraiskim odpowiednikiem by Wernyhora).
Dla Sumerw gra bya pozostaoci
niezrnicowanej pramaterii. Jajem wiata.
W wielu legendach gry s siedzib krlestwa zmarych albo miejscem, gdzie w jaskiniach bohaterowie, krlowie, cae wojska
czekaj na sygna, aby si zbudzi z
odwiecznego snu i zbawi zagroony wiat lub
ojczyzn, jak np. krl Artur, Karol Wielki,
Fryderyk
I Barbarossa, Fryderyk
II
Hohenstaufen, Bolesaw miay, Stienka Razin, picy rycerze w Tatrach. Wedug Biblii
na dalekiej pnocy bya gra narad, na ktr
krl babiloski chcia wstpi, aby zasi tam
na tronie (Izajasz 14,13;
Psalm 47 3).
Gra Niebieska (przeciwiestwo jaskini
Piekie) to sklepienie niebios, na ktrym
wspiera si tron Pana Stworzenia: hebrajski ElSzaddaj 'Bg Gry, Bg Wysokoci'. U
Grekw siedziby bogw, miejsce grzebania
bohaterw jako wejcie do innego wiata;
miejsce narodzin albo porzucenia bogw
podnoci i herosw; miejsce wiecznej mioci,
ekstaz i orgii dionizyjskich.
Gra podno lub bezpodno jako
przeciwiestwo yznej doliny (przysowie:
Gra porodzia mysz); albo wiato jako
przeciwiestwo doliny ciemnoci i mierci.
Gra Drzewo Kosmiczne, Drzewo ycia,
z korzeniami zanurzonymi w niebie, z
listowiem oplatajcym ziemi, drzewo
odwrcone koron w d.
Gra atrybutem pokoju: Niech przyjm
gry pokj dla ludu, a pagrki sprawiedliwo!" (Psalm 71 3). Samotno na
grze daje schronienie od wiata codziennoci,
od mizernej egzystencji.
Gra swoboda. Grale s niemal zawsze
ludmi wolnymi. Bdziesz wolny jak grski
wiatr" mwi Prospero do Ariuela w Burzy
(1,2) Szekspira. W gry! w gry! miy bracie!
Tam swoboda czeka na ci!" (Pie o ziemi
7089 Wincentego Pola). Helweci s
wolnymi, bo darem

natury cnt ich strzee ubstwo, granic broni

gry" (List do Jdrzeja syna... 7172
Kajetana Komiana).
Gra pokryta niegiem szlachetno,
myl abstrakcyjna, trzewe rozumowanie.
Szczyt gry to scena wiecznej modoci,
radosnego wypoczynku, miejsce kultu, spotkania czowieka z Bogiem, wd uzdrawiajcych.
Gra wielkie dzieo, arcydzieo: Szekspirze! duchu! zbudowae gr wiksz od
gry, ktr Bg postawi. Bo ty lepemu o
przepaci prawi, z nieskoczonoci zbliye
twr ziemi" (Kordian 2,7678 Sowackiego).
Gra ambiwalentn miar czowieka. Jego
wielkie budowle staj si mae, gdy spogldamy na nie z wierzchoka gry. Jego
samego jednak zmusza wewntrzny popd do
mierzenia si z niedostpnoci najwyszych,
stromych szczytw w najbardziej nieprzyjaznych warunkach (np. samotnie albo bez
aparatu tlenowego, lub nowymi, trudniejszymi
drogami) i pokonywania ich. W epoce
przedromantycznej, zwaszcza w okresie
klasycyzmu (XVIIXVIII w.), gry uwaane
byy za anomali natury, za krajobraz
antyestetyczny,
zwyrodniay,
przearty
grzechem, sataniczny. W Boskiej Komedii
Dantego gra czycowa wznosi si porodku
wyspy.
U gnostykw gr przedstawia litera A;
szczyt gry wyraa osignicie, zimno,
abstrakcj, otarz Soca i ognia.
W bajkach gry s niedostpn barier
dzielc nas od krainy czarw: Za sidm, za
dziesit, za setn gr, za grami, za lasami
w bajecznym kraju. W bajce Kruk (nr 93)
braci Grimm zoty zamek Stromberg stoi na
szklanej grze; tylko zaczarowany ko moe
si wdrapa na ni z wyzwolicielem krlewny
na grzbiecie. W bajce Krysztaowa kula (nr
197) zamek Zotego Soca znajduje si na
niedostpnej grze, na ktr dosta si mona
tylko w zaczarowanym kapeluszu. W bajce O
siedmiu krukach (nr 25) zaczarowani bracia
zamknici s w Szklanej Grze.
U wszystkich ludw znajcych gry byy
one, jako bliskie nieba, przestrzennym symbolem transcendencji, sfer sakraln, siedzib
bogw. Liczne mitologie znaj wite gry,
miejsca kultu bogw nieba, bawanw
pogaskich. Szatana, np. u So-

wian Babie, yse lub Jasne Gry (dawne

miejsca kultu Swiatowita, pniej diaba, cel
wypraw czarownic), punkty zetknicia si nieba
z ziemi, komunikacji Wszechwiata z obszarem
zamieszkanym przez ludzi. Nakazujc usunicie
tubylcw z Ka-naanu Pan mwi do Mojesza:
,,Zniszczycie wszystkie ich posgi ulane z
metalu, spustoszycie wszystkie ich wite gaje
na wzgrzach" (Lev. 33,52). Mojesz powiada
do swego ludu: ,,Zburzcie wszystkie ' miejsca,
na ktrych narody, ktrymi zawadniecie,
chwaliy bogi swoje, na grach wysokich i
pagrkach" (Deut.\2,'2).
Indyjska zota gra Meru (Sumeru) o trzech
szczytach, zotym, srebrnym i elaznym,
siedziba Brahmy, Wisznu i Siwy, znajduje si w
rodku wiata, dokadnie pod Gwiazd Polarn;
tam odbywaj si spotkania bogw z ludmi.
Rwnie iraska gra Haraberezaiti wznosi si
ku niebu ze rodka wiata. Na grze
umieszczona jest te Walhalla mitologii
skandynawskiej, miejsce pobytu polegych
wojownikw. Heimdall, stranik bogw,
zamieszkuje gr Himingbjorg, u wejcia do
Asgardu, siedziby bogw. Wedug kosmologii
islamu gra Kaf otacza ziemi majc ksztat
dysku i oddzielona jest od niej przepaci
nieprzebyt; jest to gra szmaragdowa, ktrej
blask zabarwia sklepienie niebieskie (jednak nie
na zielono!) i stanowi granic midzy wiatem
widzialnym i niewidzialnym, symbolizujc
gbsz prawd o czowieku, jego prawdziw
natur. Jako siedziba bajecznego ptaka
Simorgha, doradcy krlw i bohaterw, zwana
jest gr mdroci i zadowolenia. Czsto
wspominaj o niej Banie z 1001 nocy. Monsalwat, Mont sauvage 'dzika, niedostpna gra',
wedug Parsifala Wolframa von Eschenbach
tajemnicza, mistyczna gra, na ktrej ukryty jest
w. Graal w postaci drogocennego kamienia,
poszukiwanego wytrwale przez rycerzy
Okrgego Stou z legendy arturia-skiej; jej
emblematami byy: gwiazda, krzy, korona,
trjkt, fleur de lis, pksiyc, schody, cyfra
trzy, litera Z {Zio 'Syjon') albo R (Regeneratio
'Odrodzenie'),
Okrutny, bawochwalczy Babilon, dziki
wysokim murom i basztom, robi na izraelskich
prowincjuszach wraenie gry: Mwi Pan: Oto
ja do ciebie, gro zaraajca, wycign rk i
zwal ci ze ska i uczy

ni ci gr spalenia" (Jeremiasz 5125).

Dlatego judaizm, a za nim pierwotny chrystianizm, oczekuje u kresu drogi cierpienia
zniknicia gr. Izajasz zapowiada, e gdy lud
wrci z wygnania, kada dolina bdzie
podniesiona, a kada gra i pagrek
ponione" (40,4). Rwnie koniec wiata
rozpocznie si od zapadnicia si gr (Apok.
16,20). Porwnaj, Boe, gry z doami, niech
bdzie rwniusie-ko" z lud. pieni
miosnej.
Nazwy wity, witych wie i miast
wiadcz o tym czstokro, e symbolizuj one
gry. Babilon nazwano domem wietlistej
gry", domem, na ktrym wspiera si niebo i
ziemia", wizi midzy niebem i ziemi".
Babiloskie zikkuraty, grujce nad miastem
potne (do wysokoci ok. 50 m) schodkowe
wiee ze wityni na szczycie, symbolizoway
prawdopodobnie gr kosmiczn, gigantyczny
otarz, drog do nieba w podobnym sensie, jak
wywodzca si zapewne z pamici o
zikkuracie w Ur legenda biblijna o wiey
Babel (Gen. 11) i jak drabina Jakubo-wa
sigajca nieba (Gen. 28,12). Wyraz sumeryjski oznaczajcy zikkurat to U-Nir 'gra'.
Kaaba w Mekce jest, wedug tradycji muzumaskiej, najwyszym punktem wiata
pooonym pod szczytem sklepienia niebieskiego.
Izraelski Bg pustyni i Ziemi Obiecanej,
Jahwe, by moe pierwotnie bogiem gry
Synaj (Horeb), na ktrej znajduj si liczne
lady dawnych drg pielgrzymkowych; na jej
szczycie Bg zawar przymierze ze swym
ludem w osobie jego przywdcy, Mojesza:
Mojesz, wszedszy w po-rodek mgy,
wstpi na gr i by tam dni czterdzieci" (Ex.
24,18). Abraham zbudowa otarz na grze
(pniej identyfikowanej z Mori) wskazanej
mu przez Pana, aby na jego rozkaz uczyni
ofiar caopaln ze swego syna, Izaaka (Gen.
22). Mojesz na grze Nebo, na szczycie
Fasga, oglda Ziemi Obiecan, na ktr mu
nie wolno wstpi, i umiera (Deut. 34,15).
Na grze Horeb Bg objawia si prorokowi
Eliaszowi i wydaje mu polecenia (3. Ks. Krl.
19,1118). Na grze Karmel, symbolu
wiernoci i owocowania, Eliasz wyzywa na
sd boy prorokw Baala (3 Ks. Krl. 18,20
40). Gra Garizim (Ebal), powtarzajca echem
bogosawie

stwa i przeklestwa wypowiedziane na niej,

wita gra Samarytan w Samarii, w pamie
Efraim, jest miejscem dorocznych spotka
Samarytan w okresie Paschy. Gra wityni
jerozolimskiej, zwana w 2 Ks. Kronik (3.1)
gr Moria, gdzie Pan ukaza si Dawidowi,
jest wit ska czczon przez ydw, jako
miejsce
ofiary
Abrahama,
i
przez
muzumanw, jako miejsce wniebowzicia
Mahometa; na niej znajduje si jedyny relikt
wityni Salomona, ,,ciana paczu", oraz
zbudowany w kocu VII wieku meczet Omara
(Kubbet es-Sachra).
Jerozolimska gra Syjon jest miejscem,
gdzie mieszka Bg Izraela, Jahwe (Izajasz
8,18; Psalm 73 2), gdzie jest on krlem
(Izajasz 24,23), gdzie osadzi swego krla,
Dawida (Psalm 2 6), jest wic osi akcji Jahwe
w dziejach biblijnych. Nazwy Syjon uywa
Stary Testament wymiennie z nazw
Jerozolimy, a w chrzecijaskich hymnach i w
literaturze Syjon oznacza czsto Jeruzalem
niebiesk albo ziemskie miasto braterstwa i
wiary chrzecijaskiej. Kusiciel zaprowadzi
Jezusa na bardzo wysok gr, aby ukaza Mu
wszystkie krlestwa wiata (Ew. wg Mat. 4,8);
na grze wygasza Jezus kazanie (Ew. wg Mat.
5), na grze zjawi si uczniom po zmartwychwstaniu, na grze Oliwnej nastpio wniebowstpienie (Ew. wg uk. 24,50; Apok. 1,12).
Tabor, samotna gra w Galilei na pd. zach. od
jeziora Genezaret, wedug dawnej tradycji
uwaana bya za miejsce Przemienienia,
lokalizowane pniej na grze Her-mon (Ew.
wg Mat. 17, 118).
Spord wielu innych witych gr lub
wity-gr wymieni trzeba takie, jak: ateski
Akropol; Ararat, pamitka Potopu;
Athos na Pwyspie Chalcydyckim; Biaa Gra
Celtw; Borobudur, buddyjska wi-tynia-gra
w rodkowej czci Jawy, 40 m wysokoci;
Damarwand, iraska gra z ktrej zstpiwszy
Azhi Dahaka zniszczy wiat, gdy rozerwie
krpujce go acuchy; acuch grski Elburs
w Iranie; wulkan Etna, pracownia strconych
tytanw; Mt. Everest (Czomolungma) w
Himalajach,
wita
gra
buddyjska,
mieszkanie bogw; Fudijama, na ktr
wejcie wymaga uprzedniego oczyszczenia
rytualnego; Id, wita gra Grekw, gdzie
ukrywano Zeusa przed jego ojcem, Kronosem;
Kaukaz, gdzie wedug mitu greckiego,
Prometeusz by przykuty

do skay; Kitajron, gry midzy Megar,

Attyk a Beocj, powicone Zeusowi,
Apollinowi i muzom miejsce kultu Dio-nizosa;
Nissa w Etiopii, gdzie narodzi si Ozyrys;
Nysa w Indiach, gdzie urodzi si Dionizos;
Olimp, siedziba bogw mitologii greckiej;
Othrys, w Tesalii, gdzie Kronos gotowa si do
walki z Zeusem, gdzie osiada arka
Deukaliona; Parnas, pasmo grskie, jedna z
siedzib Apollina i muz, oraz Dionizosa i
bachantek, symbol poezji;
Potala w Lhassie, z zamkiem Potala, dawna
rezydencja Dalaj Lamy, zwana te Czerwon
Gr lub Dmar-Po Ri; teocalli, azteckie
witynie-gry w ksztacie piramidy, a
wreszcie piramidy egipskie, kamienne gry
usypane przez ludzi, oraz witynie-gry
Khmerw, a nawet Mont-Saint-Michel we
Francji.
Podobn rol jak witynie-gry i grobowce-gry w stosunku do znajdujcych si u
ich stp osiedli i miast odgrywa mog,
przynajmniej w pewnym stopniu, rwnie
budowle nie nawizujce pod wzgldem
architektury do gr, jak wiee zamkw,
kociow, ratusza, jak dziewicio-pitrowe
pagody buddyjskie w Chinach, jak Montmartre
dla Parya, Foumere (stare forum) dla Lyonu,
Notre Dam de la Gard dla Marsylii, Wawel
dla Krakowa, Jasna Gra dla Czstochowy,
ratusz dla Zamocia. Rzecz ciekawa, e nie
potrafi spenia takiej mistyczno-opiekuczej
funkcji najwysze budowle wiata wspczesnego
amerykaskie
drapacze
chmur".
GRANAT(OWIEC)
Granatowie symbolizuje potg, zwycistwo,
doskonao;
niemiertelno,
zmartwychwstanie; wiat podziemny. Koci,
dary boe; zasad esk, dziewictwo, czysto, mio, nadziej, podno, krew; ycie;
mier; mdro, zgod, zwizek; wierno,
jedno; Soce; zob. te Jabko.
Granat ulubiony owoc w klimacie
suchym i gorcym, jeden z najsoczystszych,
odporny na szkodniki. Gdy Izraelczycy,
wdrujc przez 40 lat po pustyni, wspominali
porzucony Egipt, tsknili szczeglnie mocno
za orzewiajcym smakiem granatw, tak
rnym od smaku manny. Krl Salomon mia
sad granatowy. Wyrosa jak gaj drzew
granatowych z wybornymi

owocami" (Pie nad pieniami 4,13). Mahomet powiada: Jedz granaty, bo oczyszczaj
one dusz od zazdroci i nienawici". Sok z
granatw mieszano z winem albo robiono z
niego wino. W pojciach lud. granat przynosi
szczcie i zdrowie.
Granatowie mdro; niekiedy uwaany
za owoc rajskiego Drzewa Wiadomoci.
Granaty i dzwonki. Pan do Mojesza:
Na dolnym brzegu szaty arcykapana uczynisz wokoo jakby jabuszka granatu z bkitu i
ze szkaratu, i z karmazynu (...) przeplatane
dokoa zotymi dzwonkami" (Ex. 28,35).
Granaty byy tu prawdop. emblematami
podnoci
i
wiernoci,
dzwonki

egzorcyzmw, a granaty i dzwonki byskawic i grzmotw.

Granat wierno; w staro. Izraelu
wierno zasadom Picioksigu.
Granatowie wie si z wojn: krl Sau
przed bitw z Filistynami przebywa z
szeciuset wojownikami pod granatowcem (l
Ks. Krl. 14,2).
Granatowie atrybutem Baala, Hery i Persefony, mia wyrosn z krwi Dionizosa,
podobnie jak anemony z krwi Adonisa, a fioki
Attisa. Owoc nietykalny na misteriach
eleuzyskich. Z miszu granatu produkowano
czerwon farb.
Czerwona barwa miszu granatu czynia go
kwiatem krwi, ycia i mierci, wiata
zmarych; sprzeczno ta tumaczy si
chtonicznym charakterem granatowca:
ziarno pod ziemi, po okresie pozornej mierci
oywa, kiekuje i wychodzi na powierzchni.
Gliniane wyobraenia granatw znajdowane w
staro. grobach rz. miay by zapewne
magicznym
rodkiem
zapewniajcym
zmaremu ycie pomiertne. Gdy Hades
porwa z powierzchni ziemi Kor, crk
Demeter, Zeus kaza bogu podziemi zwrci j
matce. Uradowana tym wyrokiem Kora
lekkomylnie zjada podane przez Hadesa
ziarnko granatu. Zwizao to j z Hadesem na
zawsze (zob. niej symbol maestwa);
odtd wracaa na ziemi wiosn, a pn
jesieni schodzia do krainy zmarych, gdzie
panowaa u boku ma jako straszliwa krlowa
Persefona-Prozer-pina (Metamorfozy 5,537 i
nast. Owidiusza). Std chrz, symbol
mierci, podziemnej podnoci, wzrostu i
zmartwych

wstania, w plastyce czsto wyobraany w rce

Dziecitka Jezus.
Granat Soce (u Fenicjan), ycie,
potga, odrodzenie; jego nazwa rimmon
jest te imieniem boga Soca.
Granat eskim wyobraeniem erotycznym.
Owoc granatu, pozostawiony na gazi a
przejrzeje, pka i przez pionow szpar
ukazuje swoje ogniste wntrze. Skronie twoje
spoza zasony s jak pknite jabko granatu"
(Pie nad pieniami 4,3). Dzi jeszcze w
Grecji modzi przesyaj sobie nawzajem owoc
granatu jako znak gorcej mioci.
Granat zasada eska, podno; atrybut
Wielkiej Macierzy.
Czerwone kwiaty, czerwony misz i mnogo ziaren czyni z granatu emblemat mioci,
maestwa i wielodzietnoci; Kora, gdy zjada
ziarno granatu podane przez Hadesa, tj. kiedy
pocza, musiaa zosta maonk wadcy
piekie, co rok niedostpn dla niego przez 9
miesicy.
Granatowie mio. Rozczone korzenie granatowca spltuj si z sob na nowo.
Sowik co noc piewa owdzie na gazce
granatu" (Romeo i Julia 3,5 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego), Julia do Romea. Oblubienica
poda najcilejszego poczenia si z
Oblubiecem: Wprowadziabym ci do domu
matki mojej, uraczyabym ci (...) moszczem z
jabek granatowych moich" (Pie nad
pieniami 8,2). Rankiem pjdziemy (...)
zobaczy (...), czy granaty s w penym
kwieciu: tam ci oka sw mio" (Pie nad
pieniami 7,13).
Granat podno; podobnie jak inne
owoce z licznymi ziarnami (pestkami), jak np.
pomaracza, cytryna, pomidor, dynia;
atrybut Afrodyty. Rzymskie panny mode
nosiy dlatego wiece z gazek granatowca.
W Grecji wspczesnej obrzuca si nowoecw wysuszonymi jabkami granatu,
ktre pkaj i wysypuj ziarna oznaczajce
liczne potomstwo. W Indiach sok z granatw
uwaano za rodek przeciw bezpodnoci.
Granat jedno w wieloci. Obfito
pestek w uporzdkowanym ukadzie, w zamknitej caoci owocu zwizek wielu pod
wadz jednego pana (monarchy a. Kocioa),
obraz jednoci Wszechwiata; granaty
wyobraane w dawnych martwych naturach
byy aluzj do tych poj.

Granat zwycistwo, atrybut Nike

(Yictorii).
Granat w chrz. dary boe. Koci.
liczni wierni (ziarna), doskonao, czysto;
atrybut Marii Panny (ziarna liczne cnoty
Marii). Granat z krzyem u gry atrybut w.
Jana Boego (hiszp. Juan de Dios) 1495
1550, zaoyciela zakonu bonifratrw. Twarda,
niejadalna skorupa i sodki, pachncy misz
maj by wykadni ciaa i duszy idealnego
chrzecijanina a. kapana (w. Ambroego).
Granatowie penia ycia; drzewo ycia
w rdw. symbolice plastycznej.
Granat dostatek, ale nie bogactwo:
jego kwiaty s pikne, ale nie pachn.
Granat osoba urodziwa, ale niemia;
gdy owoc ten wyglda 'adnie tylko z pewnej
odlegoci. Przysowie tac.: omne mao punico
inest granum putre 'w kadym jabku granatu
znajdzie si jedno zgnie ziarno', w kadej
spoecznoci znajdzie si zakaa, wyrzutek.
Granat impresa (godo) cesarza Maksymiliana I (14591519) i Izabelli Portugalskiej, ony Karola V hiszpaskiego.
GWIAZDA
Gwiazda jest obrazem idei boskiej, wedug
ktrej porusza si wiat, symbolem bstwa,
boskiego oka, Mesjasza, anioa, wzniosej
istoty, wadcy przeznaczenia; boskiego ognia,
wiata, wiata niebiaskiego walczcego z
mocami ciemnoci, wiedzy o przeszoci,
teraniejszoci i przyszoci, wrbity, mdroci, (duchowego) przewodnika; nieskoczonoci, nieosigalnego ideau, wiecznej
szczliwoci, szczcia, sukcesu, nadziei;
losu, doli, przeznaczenia; zasugi, staoci,
czystoci, czujnoci, wolnoci; duszy, oywionych duchw, duszy bohatera; niemiertelnoci; natchnienia poetyckiego; czowieka,
oka, stray; kwiatu.
Gwiazda przeznaczenie: czyta w
gwiazdach" to wry z gwiazd; .jest zapisane
w gwiazdach"; ,,urodzi si pod z albo dobr
gwiazd"; spod ciemnej gwiazdy"
najgorszy, podego gatunku. W astrologii
gwiazdy nad horyzontem w chwili narodzin
czowieka ksztatuj jego los. Stary Testament
nie uznaje wrenia z gwiazd;
mimo to Pie Debory (Sdziowie 5,20),
prawdopodobnie najstarsza cz Biblii, pisana
okoo 1125 p.n.e., mwi: ,,Gwiazdy

w biegu swoim walczyy przeciw Sisarze".

Para kochankw zrodzona pod nieszczliw
gwiazd odbiera sobie ycie" (Szekspir,
Romeo i Julia, Prolog). W twojej piersi s
gwiazdy twojego losu" mwi Illo do
Wallensteina w dramacie Piccolomini 2,6,
Schillera. (Wizie do Nocy): Kto z tych
gwiazd tajnie przyszej drogi twej wyczyta!"
(Dziady cz. III, Prolog 60, Mickiewicza).
(Kent powiada): Gwiazdy nad nami rzdz
nasz dusz" (Krl Lear 4,3 Szekspira, t. Zofii
Siwickiej).
Gwiazda przewodnik; zwaszcza gwiazda
betlejemska z Ewangelii wg Mateusza (2,9),
ktr mdrcy (magowie, krlowie) ujrzeli na
Wschodzie, wskazywaa im drog, a
doszedszy do miejsca, gdzie byo dzieci,
zatrzymaa si". Nie utosamili jej dotychczas
astronomowie z adnym autentycznym
zjawiskiem niebieskim owego czasu, takim jak
gwiazda nowa, supernowa, kometa bd
wielokrotne zczenie planet, cho potrjne
zczenie Marsa, Jowisza i Saturna zdarzyo
si na pocztku 6 r. p.n.e., a Jowisza i Wenery
17 czerwca 2 r. p.n.e. Zapewne szo tu o
tradycyjne zjawisko symboliczne, wystpujce
w
licznych
legendach,
poprzedzajce
narodzenie si synw boych, jak Budda, jak
wedycki bg ognia Agni, zoony przez sw
Matk-Dziewic Maj i ziemskiego ojcaciel, Twastri, midzy mistyczn krow i
osioka-nosiciela witej roliny somy. Byby
to rwnie dowd mesjanizmu Jezusa, gdy
proroctwo Balaama (Num. 24,17) okrelao
Mesjasza jako gwiazd z Jakuba".
Symbolizuje ona pokut, narodzenie, czysto,
przewodnictwo.
Gwiazda przewodnia idea przywiecajca
czowiekowi. Jeli pjdziesz za sw gwiazd,
niechybnie dopyniesz do wspaniaego portu"
(Boska Komedia, Pieko 15,55, Dantego).
Patrzy w gwiazd czeka od niej hasa"
(Marzyciel 111, K. Ujejskiego).
Gwiazda zaranna mski aspekt Wielkiej
Bogini i babiloskiej Isztar, wojny;
wiato zwyciajce ciemnoci, zwiastun
Soca, narodzenia Mesjasza albo boga-Soca; gr. Heosphros 'przynoszcy wiat',
PhosphorSs 'przynoszcy wiato', Polideukes
(Polluks), niemiertelny bliniak idcy w
wiato, dzi Wenus, rzymski Lucifer; Chrystus zmartwychwstanie i wniebowstpie-

nie: Ja, Jezus (...) jestem gwiazda jasna i

zaranna" (Apok. 22,16); Maria sprowadzajca
Chrystusa na wiat; zwiastun nowego dnia,
ustawicznego odnawiania si, wiecznego
powrotu. Znak dla pasterzy, aby wypuci
owce z owczarni.
Gwiazda wieczorna eski aspekt Wielkiej Bogini i babiloskiej Isztar, zapowied
ciemnoci; gr. Hesperos (mski), dzi Wenus,
rz. Yesper (mski); Kastor, miertelny bliniak
idcy w mrok; Maria, ktra pojawia si w
ostatniej epoce dziejw; smutek. Wieczorna
gwiazdo, jasnej nocy najpikniejsza ozdobo,
cnej
Wenery
wieco
najliczniejsza!"
{Sielanka
6,
Mopsus,
512,
Sz.
Szymonowica). O najsmutniejsza gwiazdo, o
gwiazdo wieczorna!" (Pierzcha lotnych
obokw gromada... 2 Aleksandra Puszkina, t.
Adama Wayka).
Gwiazdy oywione, radosne duchy.
Mwi Pan: Gdy gwiazdy poranne chrem
radonie pieway, synowie boy wydali
okrzyk radosny" (Hiob 38,7); Gwiazdy
radoway si (...) i wieciy z radoci temu,
kto je stworzy" (Baruch 3, 345).
Gwiazda stra czuwajca: Nie ma
innych czatw ani stray, jeno te, ktre
gwiazdy sprawuj nade mn" (Montaigne, II,
15, t. T. Boy-eleski).
Gwiazda wiecca w ciemnociach duch,
siy duchowe w walce z siami ciemnoci,
wiata w nocy niewiadomoci.
Regularne ruchy gwiazd harmonijne
wspdziaanie potg Natury albo boskich;
wedug ydowskich wyobrae kad gwiazd
kieruje oddzielny anio.
Gwiazdy bogowie barbarzycw. Bg
biblijny ostrzega przed bawochwalstwem:
aby, podnisszy oczy ku niebu i ujrzawszy
soce, ksiyc i gwiazdy, cay zastp niebieski, nie da si zwie, nie skada im
pokonu i nie suy temu, co stworzy Pan na
posug wszystkim narodom" (Deul. 4,19);
zob. Soce. Jednak wspaniay obraz
gwiadzistego nieba na Wschodzie i Poudniu,
niewyobraalny dla mieszkacw stref
umiarkowanych, rzuca na kolana nawet
wyznawcw jedynego Boga: Gdy spogldam
na niebiosa, dzieo rk Twoich, pytam czyme
jest czowiek, i na pamitasz?" (Psalm 8 4
5). Upadek Izraela pod ciosami Asyrii za
panowania Ozeasza przypisuje 4 Ks. Krl.
(17) bawochwalstwu, m.in. oddawaniu czci
gwiazdom (por.

21,35; 23,45). Piknoci nieba jasno

gwiazd" powiada Eklezjastyk 43, 10.
Kult gwiazd utosamianych z bogami (np.
planety)
przejo,
tylko
symbolicznie,
chrzecijastwo: NMP Niepokalanego Poczcia w koronie z gwiazd, podobnie jak Muza
astronomii. Urania.
Gwiazdy uwaano w staroytnoci za istoty
rozumne, troszczce si o wiat, std gwiazda
jest synonimem mdroci. ,,Powstaje mdrzec i
gwiazda Platona w dugie wieki wiekw
wieci" (Dziady cz. IV 51011 Mickiewicza).
Gwiazda czowiek. Wedug wierze
ludowych kady czowiek ma swoj gwiazd
na niebie, ktra pojawia si przy jego
urodzeniu i ganie po mierci, co znajduje
odbicie w wyraeniach: Jego gwiazda zblada,
moja gwiazda jeszcze nie wzesza, on jest
gwiazd pierwszej wielkoci. Gwiazd
nazywamy czowieka sawnego, byszczcego
w swojej dziedzinie, zwaszcza aktora lub
aktork filmow. Sutanko moja! gwiazdo
haremu! Peri!" (Lazara l2 K. Ujejskiego).
Gwiazda wie si z tajemnicami nocy, snu i
marze sennych. Sen o jasnej gwiedzie
przynosi szczcie, o sabej bied, o
spadajcej powodzenie.
Gwiazda atrybut natchnienia, wolnoci,
wysokiego, ambitnego celu, rewolucji, jako
taka widnieje na flagach wielu pastw: Stanw
Zjednoczonych,
Zwizku
Radzieckiego,
Beninu, Burundi , Chile, Chin, Kuby, Ghany,
Gwinei-Bissau, Hondurasu, Iraku, Izraela
(Gwiazda
Dawida),
Jemenu,
Jordanii,
Jugosawii, Pn. Korei, Liberii, Maroka,
Panamy, Senegalu, Somalii, Surinamu, Togo,
Wietnamu i in. Natchnienie? Gwiazda na
czole!" (Astronomia, 264, Deotymy). Jak
swobody gwiazdka wieci!" (Polonez, 8,
Rajnolda Sucho-dolskiego). Sic itur ad astra,
tac. 'tak kroczy si ku gwiazdom' (Eneida 9,
64, Wer-giliusza), ku szczytnym ideaom; ac.
przysowie: per aspera ad astra 'przez ciernie
do gwiazd', przez trudy, cierpienia, do sukcesu.
Gwiazd wybijano na monetach Szymona BarKochby (hebr. 'syn gwiazdy'), wodza
ostatniego powstania ydowskiego przeciw
Rzymianom (132135 n.e.).
Gwiazda pie: Pieni ma, ty jest
gwiazd za granic wiata!" (Dziady cz. III 1,2,
Improwizacja 15 Mickiewicza).

Gwiazdy oczy ukochanej. Romeo:

Dwie gwiazdy w pilnej kdy wysane
potrzebie prosz oczu Juliji, by raczyy w
niebie wieci, nim gwiazdy wrc" (Romeo i
Julia 2, 2 Szekspira, t. A. Mickiewicza).
Gwiazda o czterech promieniach asyro-babiloski bg Soca Szamasz; prawzr
krzya maltaskiego.
Gwiazda picioramienna w staro. Egipcie Horus jako najwyszy bg; u pitagorejczykw poczenie liczb 3 i 3 oraz 3 i 2
doskonao. Wszechwiat, czowiek; w
heraldyce: trzeci syn, cnota, wiedza, aska
boska. Gwiazda Salomona, ktr wyciska na
pieczci zamykajcej w butelce duchy,
geniusze, dinny. Pentagon (piciokt), w
Biblii klucz do Krlestwa Niebieskiego;
amulet zdrowia, bronicy przed zymi
duchami; natchnienie, doskonao, symbol
mikrokosmosu
czowieczego;
pentagram
pitagorejski, wzr dla ognistej gwiazdy
masoskiej, orodka mistycznego, symbolu
czowieka odrodzonego, wieccego wrd
ciemnoci wiata profanw, zasady boskiej w
sercu
wtajemniczonego.
Gwiazda
picioramienna
wyobraona
midzy
wgielnic suc do mierzenia ziemi a
kompasem do mierzenia nieba (lub cyrklem)
jest symbolem wtajemniczenia. Pentagram
odpowiada liczbie niewymiernej, liczbie zotej
definiujcej idealny kanon ciaa ludzkiego,
ktrego rodkiem jest ppek. Symbol zdrowia,
wiedzy, Boego Narodzenia, Epifanii,
emblemat Tomasza z Akwinu.
Gwiazda szecioramienna zwizek ducha
z materi (dwa trjkty zczone), zasada
czynna i bierna, rozwj i proces wsteczny,
hermafrodyta,
poczenie
przeciwiestw.
Gwiazda Dawida, godo judaizmu, herb
Izraela; opieka boska. Stwrca i makrokosmos, duchowo (jako przeciwiestwo
gwiazdy Salomona). W alchemii nazywana
gwiazd Salomona, zawiera siedem czci,
czyli siedem metali (zoto w rodku), oraz
cztery elementy (powietrze, ziemia, ogie,
woda) i dlatego jest emblematem kosmicznej
jednoci; destylacja, poczenie ognia z wod,
dawniej rwnie woda ognista", wdka.
Gwiazda morza, zazwyczaj szecioramienna
emblemat wszystkich bogi-macie-rzy i
bogi morza: Izyda, Hymen, Hera.

Hestia, Afrodyta, Amfitryta, Ino, Tety-da itd.

eglarze tatuowali gwiazd na rkach na cze
Afrodyty zrodzonej z morza, opiekunki portw
i wybrzey, zapewniajcej szczliw eglug
(Apfirod/te Limne-sia, Euploia, GaleneSa) oraz
Jowisza, sprawcy pogody (luppiter Serenalor,
Plwius, Ful-minator, Tonitrualis, Lucelius).
Matka Boska: hymn Ave Maris Stella ('Witaj
gwiazdo morza'), odmawiany w czasie
nieszporw w wita NMP, uoony
prawdopodobnie w IX wieku.
Gwiazda siedmioramienna, zwizana z
Kybele postp cykliczny; zrczno, wszelkie sidemki: duchw Boga, darw Ducha Sw.,
planet, metali itd.; lira kosmiczna, muzyka sfer,
harmonia wiata, siedmio-barwna tcza,
siedem sfer planetarnych.
Gwiazda omioramienna atrybut planety i
bogini Wenus, krlowej niebios, wschodzcego
soca, odrodzenia, koa Fortuny.
Gwiazda dziewicioramienna 9 owocw
Ducha Sw.
Siedem gwiazd anioowie siedmiu kociow chrz.: Efez. Laodicea, Pergamon,
Filadelfia, Sardis, Smyrna, Thyatira; rwnie
siedem zotych wiecznikw.
Dwanacie gwiazd posacy bstwa;
Zodiak; apostoowie; pokolenia Izraela.
Niezliczona mnogo gwiazd: ..Bg ustali
liczb gwiazd i nada im wszystkim imiona"
(Psalm 146 7); rzek Pan do Abrahama,
wyprowadziwszy go z domu (Gen. 15,5):
Zlicz gwiazdy, jeli potrafisz; tak niezliczone
bdzie potomstwo twoje".
Gwiazd spadajc uwaano niekiedy w
Sparcie za znak, e krl zgrzeszy i powinien
abdykowa; Rzymianie uwaali j za danego
przez Jowisza zwiastuna burzy, zapowied
narodzin dziecka lub innych wydarze. W
chrzecijastwie znak. e dusza opucia
Czyciec, ostrzeenie przed najazdem,
mierci; symbol szybkoci. W folklorze
muzumaskim kamienie rzucane przez
aniow, aby odpdzi dinny od nieba. Ta za
znad planety spada i w groby przecieka; a
ludzie mwi, i mwi uczenie, e to nie zy
s, ale e kamienie" (W Weronie 811
Norwida). Gwia-zdy-optace, co same
swych szukaj drg" (Bd jak meteor... 34
S. Wyspiaskiego).
Gwiazdy punkty odniesienia kalendarza
babiloskiego, zwane przez astrolo-

gw krlewskimi", uwaane za straniczki

czterech stron wiata: Wschodu Alde-baran
(emblemat oko); Zachodu Anta-res
(sztylet lub buat), zgubna gwiazda zwana w
Mezopotamii niszczycielem karawan, albo
dobroczynna Spika (Kos);
Pnocy Regulus (serce lub korona) albo
Rigel; Poudnia Fomalhaut (sfinks lub
snop). W Czycu Dantego cztery gwne
cnoty: odwaga, sprawiedliwo, rozwaga,
umiarkowanie.
Gwiazda polarna ppek wiata, rodek,
wok ktrego Wszechwiat si obraca.
Gwiazda-Ksiyc: Owa wilgotna gwiazda
rzdzca pastwami Neptuna" tj. py-wami
morskimi (Hamlet 1,1, Szekspira). Gwiazda z
sierpem ksiyca oznacza ma-hometanizm;
godo Turcji, Algierii, Malezji, Mauretanii,
Pakistanu, Tunezji; w sztuce redniowiecznej
emblemat Matki Boskiej.
W staroytnym Egipcie gwiazdy byy
wiolarzami okrtu boga soca Ra (Re).
HARFA
Harfa symbolizuje wiat nadnaturalny;
Empireum; chwa bosk, krlestwo niebieskie, niebiask bogo; modlitw witych; drabin do nieba; harmoni; kontemplacj; proroctwo; rado; czuo, mio,
agodno; czysto; nadziej; godno, dum;
pami; napicie; muzyk, taniec, poezj;
wiatr; lepot, niemot; smutek, tsknot,
nostalgi; ycie; mier; dusz, wdrwk
duszy; rycerstwo, zwycistwo; pijatyk, uczt;
nierzd.
Harfa bya pop. instrumentem w staro.
krajach rdziemnomorskich i bliskowschodnich, cho rzadkim w Grecji i Rzymie,. gdzie
wiksz rol odgryway lira i kitara.
Zachoway si wyobraenia harf w sztuce egip.
i mezopotamskiej z ok. r. 4000 3000 p.n.e.
Harfa w tradycji judeo-chrzecijaskiej
chwaa Boga, instrument prorokw, atrybut
krla Dawida. Wysawiajcie Pana na cytrze,
grajcie mu na harfie o dziesiciu strunach!"
(Psalm 32 2; Psalm J 50 3). Spotkasz
gromad prorokw (...), a przed nimi harf,
bben, piszczak i lutni, a oni bd
prorokowa" (7 Ks. Krl. 10,5). Mam w harfie
ducha, co zgaduje przyszo" (Lilia Weneda
1,3,187 Sowackiego).
Harfa smutek, tsknota, nostalgia. Nad
rzekami Babilonu siedzielimy i pa

kali, gdymy wspominali na Syjon. Na

wierzbach tamtej krainy zawiesilimy harfy
nasze" (Psalm 136 2), aby nie piewa i nie
gra pieni syjoskich na obcej ziemi.
Harfa lek na melancholi. A gdy zy
duch od Boga opada Saula, Dawid bra harf i
gra na niej i przychodzia na Saula ulga" (/ Ks.
Krl. 16,23).
Pj z Dawidem na harfie gra umrze.
Harfa akompaniament pijatyk i uczt.
Biada wam, ktrzy wstajecie rano, aby si
oddawa opilstwu i pi a do wieczora (...).
Harfa i cytra, i bben, i piszczaka na
biesiadach waszych" (Izajasz 5,1112).
Harfa nierzd. Pie nierzdnicy: We
harf i obchod miasto, zapomniana nierzdnico!" (Izajasz 23,16).
Harfy modlitwy witych. Upady przed
Barankiem cztery postacie i dwudziestu
czterech starcw, a kady z nich mia harf i
zot czasz pen wonnoci;
s to modlitwy witych" (Apok. 5,8).
Harfa w Europie na pn. od Alp pojawia si
w IX w., bya ceniona w koach dworskich i
arystokratycznych;
nabraa
szczeglnego
znaczenia w kulturze celtyckiej. Godo
Irlandii, niekiedy take Walii.
Harfa wdrwka duszy. W mit. skand.
zwizana z abdziem i biaym rumakiem jako
przewodnikami dusz oraz z mistyczn drabin
czc harmonijnie ziemi z niebem; po tej
drabinie dusza bohatera moe si dosta na
tamten wiat. Dlatego herosom Eddy wkadano
do grobu a. kadziono na stos caopalny harf.
Harfa tsknota za mioci a. mierci.
Bohater legendy celtyckiej Tristan, urodzony
pod z gwiazd, by harfiarzem, szermierzem i
zdobywc dziewiczych serc.
Harfa muzyka, poezja, taniec. Niekiedy
atrybut Terpsychory, muzy radoci z taca.
Jubal by protoplast wszystkich grajcych na
harfie i flecie" (Gen. 4,21). Harfy uywam
lub bicza i to jest moja poetyczna droga"
(Beniowski 3,3423 Sowackiego). ,,eby
by harf... rzec chciaem poet" (Pi
zarysw. Prby 56 Norwida). Wieszcze (...)
maj prawo do ktw dla siebie i dla swoich
harf (Oda do poezji 6480 Kornela
Ujejskiego).
Harfa zwizek ze lepot. Niewidomi
harfiarze, aojdowie, minstrele. Na dworze
Alkinoosa, krla Feakw, boski aojda Demodok, ktremu muza odebraa wzrok da

jc w zamian dar piewu i gry na formin-dze

(Odyseja 8 Homera). Std pocztek legendy o
lepocie Homera. W rdw. magiczna wi
midzy natchnieniem poetyckim i wieszczem;
jedyny zawd dostpny wwczas niewidomym
zawd minstrela, har-fiarza, piewaka.
Harfa zwizek z niemot. To los mj (...)
nieme mie harfy i suchaczw guchych"
(Grb Agamemnona 9,512 Sowackiego).
Harfa atrybut bogw deszczu i urodzaju.
Gdy gra harfiarz, prorok Elizeusz, w czasie
suszy, sprawia, e wyschnita rzeka napenia
si wodami (4. Ks. Krl. 3,1421). Celtowie
grali na harfie muzyk tradycyjn w trzech
formach: umiechu, paczu i snu.
Harfa w plastyce atrybut bstw wiatru;
instrument czsty w orkiestrach anielskich,
gdzie wyraa niebiask rado i harmoni.
Harfa wiatr; mit. gr. bg wiatru Eol
(A/olos}. Harfa eolska dawny (XXIX w.)
instrument muz. o strunach rnej gruboci
strojonych na ten sam ton, wydajcych pod
wpywem ruchu powietrza, prcz dwiku
zasadniczego, tony harmoniczne rnej
wysokoci, subtelnie wspbrzmice. Pynie
rozgrany burz glos harfy eolskiej" (Twrcy
sceny polskiej 856 Jana Kasprowicza).
Harfa napicie midzy instynktami
materialnymi (reprezentowanymi przez drewnian ram i struny) i deniami duchowymi
(wyobraanymi przez wibracj strun);
harmoni midzy nimi wprowadza ma rwnowaga midzy cechami osobowymi i umiejtnoci panowania nad sob. Napite struny
harfy napicia psychiczne i cierpienia:
ludzie ukrzyowani na strunach harfy i na
strunowej szyjce lutni na obrazie Ogrd
rozkoszy ziemskich Hieronima Bo-scha
(Madryt, Prado).
Harfa rado. Harfa, jego (minstrela,
barda) ostatnia pozostaa rado" (Pie
ostatniego minstrela. Wstp 5 Walter Scotta).
Harfa nadzieja. ,,0, we, serafie mody,
harf sw i zagraj mi radonie" (Do nadziei l
2 Thomasa Hooda).
Harfa ycie. Mio chwycia harf ycia
i z moc uderzya w struny" (Locksley Hali 31
Alfreda Tennysona).

Harfa rycerski piew. ,,0! cud! Harfy

nasze graj rycerski piew" (Lilia Weneda,
Prolog 109110 Sowackiego).
Harfa zwycizca. I skona ojciec mj
ale harfa zwyciy narody!" (Lilia Weneda
2,1,2930 Sowackiego).
Jk harfy zapowied mierci. Kto sysza
harfy jk. we trzy dni skona" (Lilia Weneda
3,4,237 Sowackiego).
Tysicstrunna harfa duma. Duma jest to
harfa, ktra ma tysic strun" (Hor-sztyski
4,2,389 Sowackiego).
Jesienna harfa urawie. urawie! wy, co
w powietrze rane co rano dug wzlatujecie
szarf (...), wycie jesienn moj byy harf!"
(Podr do Ziemi witej 26,157160
Sowackiego).
Harfa dusza. Dusze nasze s jak harfy"
(Listy II 188 Henryka Sienkiewicza).
Harfa czuo. Przysowie: Czuy jak
harfa.
Harfa pami. ,,Harfa, nacignita rk
Boga, ta harfa, co wszystko pamita" (Plac
Zamkowy 1820 Or-Ota).
W heraldyce: kontemplacja, medytacja;
dostojestwo, godno; czysto.
W marzeniu sennym: szczcie; rozkosz.
HEM (Szyszak, Przybica, Kask)
Hem symbolizuje konflikt, walk, wojn;
rycerstwo, gladiatorstwo, waleczno, mstwo,
si, potg; groz; hart ducha; umocnienie;
obron, odpr, odporno na ciosy;
ostrono; niewidzialno; zbawienie;
wznioso; chmur; szybko lotu; oszoomienie; wyobrani poetyck; wiar; nadziej; mdro; skryto myli; zob. te
Gowa.
Szyszak: rdw. hem stokowy, ostro zakoczony; (szyszak husarski) hem uywany
przez husari polsk.
Przybica: (XIVXVII w.) elazny hem z
ruchom zason opuszczan na twarz.
Kask: (od XVIII w.) hem dragonw a.
kirasjerw z grzebieniem i zazw. z koskim
ogonem i kit; wspczesny hem straacki,
grniczy, sportowy, tropikalny itd.
Hem atrybut Aresa (Marsa). Ateny
(Minerwy), czsto z piropuszem, Hadesa
(Plutona, Orkusa), Hefajstosa, Aleksandra
Wielkiego; uosobienia Wiary i Hartu ducha.
Hem uskrzydlony lot, szybko lotu,
wyobrania poetycka, atrybut Hermesa

(Merkurego) jako posa bogw i jego kaduceusza; atrybut Perseusza.

Hem niewidzialno; chmura; ucieczka
przed duchow walk wewntrzn; podwiadomo; mier. Hem czynicy nosiciela
niewidzialnym, np. hem Hadesa jako boga,
ktry w wiecie podziemnym ukrywa zmarych
przed ywymi, symbol ukrytej zim pod ziemi
podnoci wegetacji. Palls Atena hem
Hadesowy przywdziaa, eby jej Ares nie
dojrza" (Iliada 5,8445 Homera, t.
Kazimiery Jeewskiej). Rwnie Perseusz
poyczy hem od Hadesa (do walki z gorgon
Meduz). W bajkach czapki-niewidki suyy
czarodziejom i krasnoludkom.
Hem potga; groza. (Agamemnon) hem
woy z przybic dwoist o czterech
grzebieniach zdobnych grzywami koskimi. Na
jego szczycie straszliwe chwiay si kity"
(Iliada 11,412 Homera, t. jw.).
Hem nadzieja; zbawienie. Hem zbawienia na gowie jego" (Izajasz 59,17).
,,Wecie przybic zbawienia" {List do Efe-zjan
6,17).
..Bdmy
trzewi,
przyodziani
pancerzem wiary i mioci, i przybic nadziei
zbawienia" (/. List do Tesaloniczan 5,8).
Emblemat w. Jerzego.
Hem gowa, myl, wyobrania, ambicja
rycerska. Barwa hemu zwykle obrazuje
typowy dla nosiciela rodzaj myli i wyobrae.
Hem chroni myli, a zarazem je ukrywa.
Przybica z podniesion a. opuszczon
zason mdro; wznioso a. skry-to
myli.
Hem zwieczony gow wilka odwaga w
miejsce przebiegoci.
Hem zwieczony krzyem a. lili (tr.fleur de
lis) zbawienie.
Zdj hem stchrzy; upokorzy si. Dzi
nie umieram podle ni tchrzliwie:
nie zdjem hemu przed adnym z rodakw"
(Antoniusz i Kleopatra 4,15, t. Romana
Brandstaettera).
Szyszak wojna, wojaczka, wojenne
rzemioso. Pod dachem wisz cztery ogromne
szyszaki, ozdoby cz marsowych" (Pan
Tadeusz 4712 Mickiewicza).
Uchyli przybicy zdradzi swoje plany,
zamiary, myli, tajemnice.
Z otwart przybic jawnie, szczerze,
otwaicie, z rk na sercu.

Pod hemem by mie w czubie, mie

peno w gowie, by odurzonym alkoholem.
by oszoomionym (moe zwizek z dawn.
szom 'hem'?); hemem nazywano take
pokrywk alembiku, przyrzdu do destylacji
gorzaki.
W heraldyce: mdro, wznioso myli;
skuteczna obrona; (przybica z opuszczon
zason) ukryte myli; niewidzialno.
HIENA
Hiena symbolizuje nocne grasanctwo; koszmarny miech, upiorno, niesamowito;
zo, brutalno, bezwzgldno, okruciestwo,
drapieno, krwioerczo, aroczno;
chciwo, skpstwo, wyzysk; tchrzostwo,
paszczenie si, usuno; skry-to, podstp,
oszustwo, dwulicowo, zmienno; zepsucie;
si; magi, wrb, mdro, wiedz;
przyja.
Hiena sia, wiedza, mdro. Imponujce
wraenie wywouje wspaniay wch i sia
potnych
szczk
mogcych
zgry
najtwardsze koci. Egipcjanie XII dynastii
(19911792 p.n.e.) udomowili hieny (a take
lwy i koty).
Hiena dwulicowo, zmienno, oszustwo. Wg egip. legendy hiena zmienia pe co
rok.
Hiena podstp. Zwierz potrafi przynca
psy, aby je potem pore (Historia naturalna
8, 44 Pliniusza St.).
Hiena naturalny wrg pantery (Pliniusz
St. 28,27).
Hiena wrba. Kamyk zwany po tac.
hyaenia, znajdowany w oku hieny, umieszczony pod jzykiem czowieka obdarza go
duchem proroczym (Pliniusz St. 37, 60). W
niegach Kilimandaro Ernesta Heming-waya
ukazana jako zapowied rychej mierci.
Hiena usuno, paszczenie si. Wg
dawnej legendy hiena, w zamian za ochapy
cierwa, prowadzi lwa a. lwic do zwierzyny
ownej.
Hiena (w plastyce rdw.) skpstwo, zysk.
eb hieny na siedmiogowym smoku
apokaliptycznym reprezentuje (wrd siedmiu
grzechw gwnych) skpstwo. Hien
wyobraano jako wierzchowca Kupca.
Hiena magia. Zwierz odgrywao znaczn rol w rozpowszechnionych, gwnie na
Wschodzie, praktykach i opowieciach

magicznych i czarodziejskich, zw. jako wysannik magw i czarownikw.

Hieny kobiety-menady (w okresie terroru
rewolucyjnego). ,,Kobiety staj si hienami i
stroj z przeraeniem arty: drc jeszcze,
lamparcimi kami rozszarpuj serce wroga"
(Pie o dzwonie 3669 Friedri-cha
Schillera).
Hiena wierna, mska przyja (arabskiego wojownika). ,,Znajd ja druhw, ktrych przyja wicej warta; znajd powego
wilka i pstrego lamparta, hien, zdobycz kroki
pdzc chromymi. To moi przyjaciele"
(Szanfary 912 Mickiewicza).
Hiena chciwo, krwioerczo, aroczno, tchrzostwo, erowanie na trupach.
Zwierz ywi si padlin, misem zepsutym.
(W rzeczywistoci, w braku padliny poluje na
mae zwierzta, dusi owce, kozy itp.; hiena
plamista, gdy godna, potrafi napada picych
ludzi i porywa dzieci). O Polsko! pki ty
dusz anielsk bdziesz wizia w czerepie
rubasznym, (...) poty mie bdziesz hyjen na
sobie i grb oczy otworzone w grobie"
(Grb Agamemnona 16,916 Sowackiego).
Hiena niesamowito, koszmarno.
Okropny, ponury, podobny do ludzkiego
miech; wielobarwno tczwek, ktra jakoby
ma hipnotyzowa jej ofiary. Zwierz od dawna
pomawiane o odkopywanie i poeranie zwok
ludzkich. Jki straszne jak hyjeny wycie"
{Szanfary 6, 131 Sowackiego).
Hiena przen. czowiek bezwzgldny,
okrutny, wyzyskiwacz. Mae i wielkie hieny
okraday Indian z tego, co im si naleao od
pastwa" (May Bizon 17 Arka-dego Fiedlera).
HIPOPOTAM
Hipopotam symbolizuje ziemnowodno;
brutaln si; energi; gruboskrno, aroczno, niezgrabno; podno; uciemienie, ucisk; gwat, morderstwo; gupot,
nieczuo, brak rozwoju duchowego; hipokryzj; arogancj; niesprawiedliwo; materializm; bezbono; krwiopuszczanie.
Hipopotam ziemnowodno; grony i
niebezpieczny w wodzie, agodny i ustpliwy
na ldzie, cho potrafiby dogoni uciekajcego czowieka.

Hipopotamica podno, woda, zasada

Matki. Egipsk predynastyczn bogi-ni-matk
Taueret, akuszerk bogw, opiekunk modych
matek i ciarnych kobiet, on wesoego kara
Besa, zwan te Thoeris i Apet, wyobraano
jako hipopotamic, zwykle wyprostowan, na
tylnych apach, brzemienn.
Hipopotam w staro. Egipcie niszczenie
upraw, nieczuo, gruboskrno; wrg
czowieka: przejaw si negatywnych, sia i
energia, aroczno; (obok krokodyla i
zwierza tyfoskiego") emblemat boga burzy,
nocy i za, Seta-niszczyciela. A do epoki
Ptolemeuszy wystpowa w delcie Nilu,
zabijany dla grubej skry i wielkich zbw,
rwnie cennych jak ko soniowa. Wielka
Niedwiedzica (Wielki Wz) u Egipcjan
Hipopotam.
Hipopotam u staro. ydw arcy-bestia
Behemot, brutalna sia, najwiksze i
najpotniejsze dzieo Boga, ktry sam tylko
moe go poskromi. Moc w biodrach jego. a
sia w ppku brzucha jego" (//loA40,ll).
Hipopotam arogancja, niesprawiedliwo, gwat, mord popeniany nieraz na ojcu,
aby y z matk, przeciwiestwo bociana
(Inteligencja zwierzt 4 Plutarcha). Zob.
Bocian (mio synowska).
Hipopotam totem wielu plemion afrykaskich, bohater folkloru afr., zw. jako
olbrzymi niezdara i fajtapa, wyprowadzany w
pole i przechytrzany przez mae zwierzta.
Hipopotam (w wyobraeniach rdw.)
bezbono.
Hipopotam lekarz. W XVI w. sdzono,
e hipopotam nilowy nauczy ludzko
krwiopuszczania (podwczas uniwersalnego
zabiegu leczniczego) przez nacicie yy.
ocierajc si o kolczaste zarola wybrzey
Nilu; pniej zasklepia rany tarzajc si w
bocie.
Hipopotam hipokryzja i gruby materializm
Kocioa anglikaskiego (The
Hippopotamus T. S. Eliota).
HIZOP
Hizop symbolizuje czysto, oczyszczenie,
odzyskan niewinno; ofiar; skruch, pokor; wito; chrzest; obyczajno, przyzwoito; mao.

Hizop aromatyczna rolina rytualna

uywana jako kropido do spryskiwania krwi
z ofiarnych zwierzt a. wod oczyszczajc,
ktr niekiedy mieszano z krwi i hizopem w
ceremoniach oczyszczenia i ofiary. Biblijny
hizop" oznacza zapewne jaki gatunek kaparu
a. czbru, gdy prawdziwy Hyssopus
officinalis (hizop lekarski) nie ronie w
Palestynie. Pokropisz mnie hizopem, a bd
oczyszczony, obmyjesz mnie, a ponad nieg
bielszy si stan" (Psalm 50 9);
pokrop mnie hizopem oczy mnie z grzechw. A snopek hizopu umoczcie we krwi,
ktra jest na progu i pokropcie ni na-pronik i
podwoje" (Ex. 12,22).
Hizop pokora. Niepozorny krzew rosncy
na kamienistym gruncie, na murze, na cianie,
skromny, ale skuteczny, majcy wg
staroytnych oczyszcza puca i serce;
przyprawa dla delikatnych odkw; posiek
ascetw.
Hizop zwizek z cedrem. Krl Salomon
rozprawia o drzewach, od cedru, ktry jest w
Libanie, a do hizopu, ktry wyrasta ze ciany"
(3 Ks. Krl. 4,33);
skromny hizop jest przeciwiestwem wyniosego olbrzyma cedru, podobnie jak
jemioa dbu. W rytuaach oczyszczenia
hizop i drewno cedrowe wystpuj czsto
razem (np. Lev. 14,6 i 4952); moliwe, e
hizop wraz z cedrem miay mistyczny zwizek
z dorocznym przesuwaniem si Soca po
ekliptyce.
Hizop w chrzecijastwie chrzest;
skrucha; w plastyce atrybut Madonny.
W astrologii: wilgo, przeciwiestwo suchego tymianku i macierzanki, ,,Nasze jestestwo jest ogrodem, a nasza wola ogrodnikiem: jeeli chcemy (...) rozpleni hizop, a
wyrwa macierzank (...), odpowiednie rodki
le w woli naszej" (Otello 1,3 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
JABKO
Jabko jest symbolem wiecznoci; caoci;
Ziemi; gwiazdy; ycia, zdrowia, odmodzenia,
wiecznej modoci, niemiertelnoci;
dziecka, wiosny, pocztku; jesieni, koca,
mierci; wieszczby, mdroci, wiedzy, wtajemniczenia; obecnoci boskiej; odkupienia;
grzechu; wadzy krlewskiej; mioci, pokusy,
uciech seksualnych, radoci doczesnych,
podnoci; niebezpieczestwa, niezgo

dy, oszukastwa; jednoci; grawitacji; zob.

Granat(owiec),
Greckie melon i aciskie malum oznaczaj
nie tylko 'jabko', ale wszelki wikszy owoc, co
mona byo jeszcze ucili przez dodanie
nazwy wasnej, np. malum citreum cytryna,
malum gra-natum (lub punicum) granat,
malum persicum brzoskwinia, malum aureum pomaracza, malum cydonium pigwa.
W Biblii, z wyjtkiem kilku miejsc, w ktrych
nie wiadomo, o jakich jabkach mowa,
wspomina si tylko o jabkach granatu.
Natomiast w historii kuszenia Ewy przez wa
(Gen. 3,16) nie ma w ogle mowy o jabku,
lecz tylko o owocu drzewa, ktre jest w
rodku raju". (Rwnie islam pozostawia
kwesti
nie rozstrzygnit,
cho
interpretatorzy Koranu
sdz niekiedy, e
moga to by figa, winne grono czy nawet kos
pszenicy). Jabko w roli owocu zakazanego
wystpuje stosunkowo pno;
wtedy staje si symbolem wiadomoci zego i
dobrego, caoksztatu wyobrae o tym, co
dobre i ze, czyli systemu ocen i norm
moralnych, dziki ktremu, zdaniem Jahwe (w
relacji wa), ludzie stan si jako bogowie.
Jabko jest emblematem wiedzy i wtajemniczenia: przekrajane po linii rwnikowej
ukazuje torebki nasienne z pestkami, uoone
w
ksztat
pentagramu
(gwiazdy
picioramiennej), znaku wiedzy i inicjacji. W
tradycji celtyckiej jabko byo owocem magii,
objawienia i wiedzy, suyo te jako
samoodradzajce
si,
czarodziejskie
poywienie. Dla Gallw jabo bya drzewiem
witym, na rwni z dbem.
Przyjwszy rol zakazanego i skosztowanego przez pierwszych rodzicw owocu jabko
stao si wyobraeniem grzechu. Jabko
Adama, wydatna grdyka, zwaszcza u
mczyzn, to wedug legendy kawaek
zakazanego owocu, ktry uwiz Adamowi (i
jego potomstwu) w gardle (ac. pomum
Adami). Jedno z przysw ulubionych przez
mnichw redniowiecznych: Maa mali mato
mala contulit omnia mundo ac. 'jabko
sprowadzio wszystko zo wiata'. Symbolem
grzechu i faszu s jabka Sodomy albo Morza
Martwego, o piknym wygldzie, ale z
popioem zamiast miszu, opisane przez
Jzefa Flawiusza (historyka yd., 37103
n.e.), jednak w rze

czywistoci nie istniejce. Pikne jabko, ale

zgnie w jdrze. O, jake pikn fasz
przybiera posta!" (Kupiec wenecki 1,3
Szekspira, tt. L. Uiricha). W symbolice
chrz, jabko w rku Chrystusa jest atrybutem odkupienia grzechu pierworodnego,
podobnie w rku Marii jako nowej Ewy. Kosz
jabek jest atrybutem w. Doroty.
Jabko (dziki swemu ksztatowi, obok kuli,
w staroytnoci) wieczno bez pocztku i
bez koca, w symbolice chrz. emblemat
Ziemi i (zaspokajania) pragnie ziemskich
(doczesnych), a jego kolor, zapach i sodycz
pokusy tego wiata. Jabko krlewskie zob.
niej (w heraldyce).
Jabko niemiertelno. Wielu krlw i
bohaterw przeszoci legenda umieszcza w
Krainie Jabek, gdzie oczekuj (pic snem
nieprzespanym albo zabawiajc si 7 piknymi
paniami)
czasu
a
ojczyzna
w
niebezpieczestwie bdzie potrzebowa ich
interwencji, np. krl Artur z legendy
arturiaskiej na wyspie Avalon (celt. 'wyspa
jabek'). Istnieje pogld, e zote jabka
Hesperyd i Atalanty oznaczay nie tylko
zachd i mier, ale take zmartwychwstanie
(nie liczc wartoci materialnej).
Jabko wieczna modo lub pna
staro. W mit. skand, magiczne zote jabka
Iduny, uosobienia pory roku midzy marcem a
wrzeniem; spoywanie ich zapewniao
bogom wieczn modo. Wedug tradycji
redniowiecznej
Aleksander
Wielki,
poszukujc w Indiach wody ycia, zwiedzi
sad jaboni, ktrych owoce przeduay ycie
kapanw a do czterystu lat.
Jabo ycia. Mnie wstyd (...), e Jabo
ycia przegryzy nam lisy i krety" (Xiadz
Faust 15 Tadeusza Miciskiego).
Jabko z Samarkandy. Ksi Ahmad,
bohater Opowieci o ksiciu Ahmadzie i wrce Pari Banu (z Bani z 1001 nocy) naby
jabko z Samarkandy, ktrego zapach leczy
wszystkie choroby.
Jabo w biblijnej Pieni nad pieniami
(2,15) mio i wspycie seksualne
(8,5). Jabko jako grecki emblemat mioci
pciowej (zwaszcza czerwone) i podnoci, a
take wyobraenie piersi kobiecych, wie si
z Afrodyt i Artemid. Melos, kapan
Afrodyty, przybrany ojciec Adonisa, mia wg
legendy, na wie o zgonie chopca, powiesi
si z rozpaczy na

jaboni, po czym zmieniony zosta w owoc

nazwany jego imieniem (gr. melon 'jabko;
owoc; poet. piersi, policzki'). W czasie
uroczystoci w Delos, w wityni Artemidy,
mody Akontios zakochuje si w piknej
Kidyppe i ciska jej do stp jabko z napisem:
Przysigam na Artemid, e polubi
Akontiosa", ktry ona odczytuje, wic si w
ten sposb mimowolnie przysig; doprowadza
to do lubu. Pyskiem wasi si i wudzi w
piersi wonne jak dwa jaba" (Jadwiga 1516
Bolesawa Lemiana). Niemieckie wyraenie
Apfel (nicht) essen mogen 'mc je jabka (nie
mc je jabek)' znaczy 'nie by (by)
impotentem'.
Jabko dziecko, a jabo rodzic.
Przysowie: Niedaleko pada jabko od jaboni.
Jaka jabo, takie jabko.
Jabko grawitacja. Gdy Newton ujrza w
ogrodzie jabko spadajce z drzewa, przyszo
mu na myl, e ta sama sia grawitacji, ktra
siga czubka drzewa, moe dociera do
Ksiyca i dalej, e grawitacja utrzymuje
Ksiyc w orbicie.
Kwiat jaboni wiosna, pocztek roku,
pocztek mioci; kwiat panny modej. Na
kwitncej, na jaboni sowik dzwoni (...) o tej
wionie, o modoci, o kochaniu... Syszysz,
Haniu?" (Syszysz, Haniu? Lucjana Rydla).
Jabko jesie, koniec roku, koniec ycia.
Spoycie jabka uczynio Adama i Ew
miertelnikami. Zakoczenie rzymskiego posiku, ktry cign si od jajka (zakski) do
jabek (deseru), ac. ab ovo usque ad mala
(Satyry 1,3,6 Horacego). Zote jabka Hesperyd
w mit. gr. znajdoway si w sadzie pooonym
na dalekim Zachodzie, u koca dnia, w
Hesperii z gr. hesperos 'wieczr; zachd'. W
bajce braci Grimm zawistna macocha daje
niece zatrute jabko sprowadzajce sen
mierci, z ktrego budzi j do ycia przystojny
krlewicz.
Jabko niezgoda. W mit. gr. bogini
niezgody i ktni, Eris, zaproszona na wesele
Peleusa i Tetydy, rzucia midzy obecne tam
boginie, Her, Afrodyt i Aten, jabko z
napisem:
Dla
najpikniejszej",
co
doprowadzio do sporu midzy boginiami, sdu
Parysa, porwania Heleny i do wojny
trojaskiej. Std wanie jabko jest atrybutem
Afrodyty i jej suek trzech Gracji.

Jabko niebezpieczestwo. Wilhelm Tell z

rozkazu habsburskiego wjta Gessie-ra musi
zestrzeli z uku jabko z gowy wasnego syna.
Zote jabko czujno; wielki, rzadki
skarb, doskonay, zyskowny interes. Zote
jabka Hesperyd ofiarowaa niegdy Zie-miaGaja Herze w podarunku lubnym;
niesychan ich warto obrazuje to, e na
stray sadu postawiono stugowego smoka
(symbol czujnoci i skpstwa); e He-rakles
uda si pieszo na koniec wiata, aby zdoby
trzy zote jabka; e niechtna maestwu
miga Atalanta przegraa wycig z Milanionem
(lub Hippomenesem) i oddaa mu rk, gdy
nie moga si powstrzyma od podniesienia z
ziemi zotych jabek, rzucanych podstpnie
przez zalotnika. Zote jabko wyobraa te trafnie uyte sowo: Sowo wypowiedziane we
waciwym czasie jest jak zote jabko na
srebrnych czaszach" (Ks. Przypowieci 25,11).
W alchemii: siarka.
W heraldyce: mio; odmodzenie; penia
ycia; (jabko krlewskie) krlestwo na ziemi,
dawniej zwane wiatem (fr. globe, tj. globem
ziemskim), wyobraa sfer kosmiczn lub kul
ziemsk; wadza nad wiatem, w staroytnoci
z figurk Nike (bogini zwycistwa), w
chrzecijastwie z krzyykiem.
Kwane jabko rzecz niesmaczna, przykra. Amator kwanych jabek czowiek o
osobliwych, cudacznych gustach; mao
wybredny. Zbi na kwane jabko wy-tuc,
wychosta, wygrzmoci.
Jabko koskie (nawz) rzecz bezwartociowa udajca cenn. aciskie: Nos
porno natamus 'my, jabka, pyniemy' (Grobianus, 1549 r., Friedricha Dedekinda); tak
woaj jabka" koskiego nawozu pync
rzek razem z jabkami, ktre deszcz po-strca
z drzew.
JAJO
Jajo symbolizuje chaos, zarodek Wszechwiata,
Wszechwiat, wiat; Soce (elipsa z kropk);
Ziemi (elipsa z krzyykiem);
si yciow, podno; zmartwychwstanie,
odrodzenie, niemiertelno; trjc (tko,
biako, skorupka), soce w eterze pod sklepieniem nieba; zbawienie; powrt wiosny,
Wielkanoc; jajo czy w sobie symbolik

bezpieczestwa, odpoczynku, domu, gniazda,

muszli, z wyobraeniem wizienia, z ktrego
piskl si wyzwala tukc dziobem w skorupk;
zawiera wic sprzeczno wewntrzn.
Jajo pocztek. Narodziny wiata z jaja to
wierzenie, ktre znajdujemy w caym Starym
wiecie, od Galii do Japonii, od Kartaginy do
Indonezji. Jajo wiata pojawia si zazwyczaj
po Chaosie, z Chaosu, z niebytu, jako pierwsza
zasada organizacji i zrnicowania si
skadnikw (ziemia i niebo, wody grne i dolne
itd.).
Jajo wiata w mitach rdziemnomorskich to
zazwyczaj nieboskon zoony z siedmiu sfer.
Wedug pelasgijskiego mitu stworzenia wiata
Eurynome, bogini wszech-rzeczy, powstaa z
Chaosu, oddzielia morze od nieba taczc
samotnie na falach;
wielki w Ofion, powstay z wiatru pnocnego, zapodni j; wwczas Eurynome
przybraa posta gobicy i zoya Jajo wiata;
Ofion owin si wok niego siedmiokro, po
czym pko na poowy, z ktrych wysypao si
wszystko, co istnieje: Soce, Ksiyc,
gwiazdy, planety. Ziemia, zwierzta, roliny i
ludzie.
Jajo jako emblemat pocztku ju w czasach
antycznych niekoniecznie wizao si z
mityczn genealogi wiata. W micie greckim
Leda, crka krla Testiosa z Eto-lii, ona
Tyndareosa, krla Sparty, uwiedziona przez
Zeusa w postaci abdzia, zoya jajo, z
ktrego zrodzia si Helena trojaska (i
Dioskurowie). Horacy w Sztuce poetyckiej
(147) sawi Homera, e nie rozpocz Iliady
od jaja" Ledy (lub Nemezis), z ktrego
wyklua si Helena, ale przystpi od razu do
sedna sprawy (tac. in medias res), do gniewu
Achilla, zwrotnego punktu wojny trojaskiej.
aciskie: ab ovo usque ad ma/a dos. 'od jajka
a do jabek; od zakski a do deseru;
od pocztku do koca'. Omne vivum ex ovo tac.
'wszystko, co yje, pochodzi z jaja', zdanie
przypisywane
Williamowi
Harveyo-wi
(15781657), fizjologowi ang.
Jajo zmartwychwstanie. W grobowcach
beockich znajdowano poski Dioni-zosa z
jajkiem w doni, obietnic reinkarnacji,
powrotu do ycia. Jako znak zmartwychwstania i odrodzenia, powrotu, powtarzania si ycia, jajko wyobraa zwycistwo
wiosny i Soca w walce z zim i no

c w okresie wiosennego przesilenia; jajka

skadano do przedhistorycznych grobw
(amliwa, ale niezniszczalna skorupka symbolizowaa moe niemiertelno dusz?), do
grobowcw staroegipskich, do katakumb
rzymskich; byy nieodzownym daniem na
stypach aobnych; wraz z ciasteczkami skadali je Gallowie i Germanowie w ofierze
bogom w czasie uroczystoci wiosennych.
Przejte przez chrzecijastwo jako emblemat
zmartwychwstania Chrystusa (ktry wsta z
grobu jak piskl z jajka), z zachowaniem
pogaskich, wiosennych, kwietnych ozdb
symbolicznych (u nas pisanki i kraszanki). W
tradycji ydowskiej pieczone jajko (hebr.
betzah) podawane jest do stou na paschaln
uczt sederow, jako symbol ofiar skadanych
w wiosenne wita w wityni jerozolimskiej.
Jajko przeciwiestwo skorpiona; potrawa
jadalna. ,,Gdzie jest taki ojciec pord was,
ktry, gdy syn (...) bdzie go prosi o jajo, poda
mu skorpiona?" (Ew. wg uk. 11,1112).
Jajo w folklorze przedmiot zowrbny:
nie naley przynosi jajek do (lub wynosi z)
domu po zachodzie soca; trzeba unika
wypowiadania jego nazwy w czasie eglugi,
podobnie jak kilku innych wyrazw bdcych
marynarskim tabu (pies, kot. szczur itd.); po
zjedzeniu jajka naley rozgnie dokadnie
skorupk, aby nie posuya czarownicy do
powietrznych podry albo do czarnej magii
(zwyczaj ten przenikn do regu savoirvivre'u).
Kukucze Jajo podrzutek, wyrodek.
Jajo rzecz maej wartoci. Nosi si jak
kura z jajkiem robi wielki szum dokoa
mao wanej sprawy. Nie mie kogo za jaje
mie kogo za nic. Nie sta za jaje by mao
(lub zgoa nic nie) wartym. Na sztych
wystawia fortun i ycie za marn skorupk
jaja" (Hamlet 4,4 Szekspira), tzn. idzie na
wojn o lichy szmat nieurodzajnej ziemi
polskiej. Przyjacielu, czy wziby jajka za
dukaty?" Pyta Laontes Mamiliusza w
Opowieci zimowej (1,2) Szekspira. W
powieci Podre Guiiwera (1726) Swifta
pastwa Liliputu i Bblfusku prowadz z sob
nie koczce si wojny o to, czy jajka otwiera
naley z cieszego, czy z grubszego koca
(drwina z wojen religijnych Europy, zwaszcza
Anglii z Francj).

Zgnie jajo sprzeciw, potpienie, pogarda.

Nieudolnych aktorw i mwcw o pogldach
nie do przyjcia obrzucano dawniej zgniymi
jajami.
Jajo rzecz cenna. Przysowie fr.: Mettre
tous ses oeufs dans m meme panier 'woy
wszystkie jaja do jednego koszyka', tj. ryzykowa od razu wszystkim. Jak zracho-wane
jaja, kiedy id w kosze ostronie i pomau"
(Piro 1011 Norwida). Obchodzi si z kim
jak z jajkiem, tj. ostronie, delikatnie. Jajo
mdrsze od kury. Jajko kur uczy (przysowie
wyraajce podziw albo ironi).
Jajko wie si z problemami filozoficznymi:
czy jajko jest starsze od kury, czy kura od
jajka? Jeeli jajko, to kto je znis? Jeeli kura,
to skd si wyklua? Inny problem: czy mona
jajko postawi sztorcem na gadkim blacie?
Stara hiszpaska opowiastka ludowa o gupim
Jasiu, ktry rozwiza to zadanie (lekko
nadtukujc skorupk), na co nie mogli wpa
uczeni w pimie, przerobiona w 1550 r. przez
architekta w. Vasariego na anegdot o Brunelleschim i kopule katedry florenckiej, a w
1565 przez Benzoniego o Kolumbie;
std jajko Kolumba" zaskakujco prosty
pomys rozwizania trudnego zadania.
Dwa jajka podobiestwo. Non tam ovo
ovum simile" ac. 'podobni do siebie jak dwa
jajka' (Quaest. acad. 4,18 Cice-rona).
Jajo filozoficzne alchemikw, w ktrym
odbywa si miaa przemiana metali, zwano
rwnie
kamieniem
ormiaskim
(lub
miedzianym), mzgowym, eterycznym, egipskim, obrazem wiata, miejscem i przedmiotem
wszelkich przemian, symbol materia prima,
naczynie materii i myli. Wypenione
szafranem jajo odtrutka redniowieczna i lek
przeciw zarazie. tko symbolem zota,
biako srebra.
Zote jajo wielka korzy, wielki zysk;
bajka Ezopa o chopie, ktry mia g znoszc
mu co dzie zote jajo; sdzc, e musi ona
mie w sobie ca mas zota, zabi j i rozci,
aby si przekona, e miaa w rodku to tylko,
co niuj wszystkie gsi (Ks. 5 13). U La
Fontaine'a jest to kura. Zabi kur, ktra niesie
zote jaja, znaczy pozby si przez krtkowzroczn chciwo rda wielkich docho-

dw. Przysowie (ok. 1580): Umara ju

Rokosz, ktra zota jajca niosa.
Symbolika jaja wyraa si take porednio
w takich przedmiotach jak kulka nawozu
formowana przez skarabeusza-po-witnika
(zob. Chrzszcz); jak pkolista czasza (zwana
anda 'jajo'), przykrywajca buddyjskie
relikwiarze w Indiach, zwane stupa, bdce
zmonumentalizowan
form
kurhanu
grobowego; ppek wiata (gr. omphaios),
serce, jaskinia, muszla itd.
W marzeniu sennym: (stuczone) niepowodzenie, ktnia; (czerwone) obfito, dobrobyt; (jajecznica) niezgoda; (cae) dobra
wiadomo.
JARZMO
Jarzmo symbolizuje przeznaczenie; niezwycion cnot; prawo; nieprawo; (samo)dyscyplin; wadz doczesn; tyrani, despotyzm; potg, si; ciar, brzemi, pta;
hab, wstyd, grzech; z wrb; zaleno,
trudnoci, ucisk, cierpienie; ofiar;
posuszestwo, przymus, paszczyzn, niewol, presj; cierpliwo; moz, harwk;
zwizek, wi, spjni, podobiestwo, (rwno)wag; maestwo, podno; ork, urodzaj.
Jarzmo w religiach Indii samodyscyplina obejmujca ciao i dusz. Polskie jarzmo,
nm. Joch, ang. yoke, fr. joug, tac. iugum
pokrewne sanskryckiemu juga od junakli 'on
ujarzmia, czy', z czego pochodzi te joga
'zwizek,
ujarzmienie,
opanowanie,
dyscyplina'.
Jarzmo praca na roli, urodzaj, podno;
przez zwizek z woem. Eliasz znalaz
Elizeusza, syna Safata, orzcego dwunastu
jarzmami wow" 1.3 Ks. Krl. 19,19).
Jarzmo nieprawo, grzech. ..Mocno
cignite jest jarzmo moich grzechw, Jego
rk zwizane" (Treny Jeremiasza 1.14).
Jarzmo cierpienie. Dobrze jest mowi,
gdy nosi jarzmo od modoci swojej" (Treny
Jeremiasza 3,27), tj. gdy nawyk do znoszenia
cierpie.
Jarzmo posuszestwo. Bdziesz suy
bratu twemu; ale przyjdzie czas, kiedy zrzucisz
i rozwiesz jarzmo jego z szyi twojej" (Gen.
27,40). W tym sensie przedstawione w
plastyce (np. opat umieszcza jarzmo na
ramionach klczcego mnicha). Impresa
niektrych czonkw rodu Medy-

ceuszw, np. papiea Leona X (Gioyanni

de'Medici) z mottem suave, ac. 'mie, sodkie',
wg cytatu: Albowiem jarzmo moje sodkie
jest" (Ew. wg Mat. 11,30).
Jarzmo tyrania, wadza doczesna, przeznaczenie. Poniewa nie suye Panu (...),
bdziesz suy nieprzyjacielowi swemu, ktry
(...) woy jarzmo elazne na szyj twoj, a
ci zetrze" (Deut. 28,48).
Jarzmo niewola. Wyrwij szyj zjarzma
obrzydego i woaj "Jestem wolny!"" (Satyry
2,7,91 Horacego). Wszyscy, co s pod
jarzmem jako niewolnicy, niech uwaaj
panw swych za godnych wszelkiej czci" (/.
List do Tymoteusza 6,1).
Zaprzc si w jarzmo wzi na siebie
brzemi, dyscyplin cikiej pracy, trudnych
obowizkw. Przysowia: Wcignie si do
pracy jak w w jarzmo. Robi jak w jarzmie.
W jednym jarzmie chodzi (cign),
dwiga to samo jarzmo dzieli z kim ten
sam ciki los.
Strzsn, zrzuci, zama jarzmo bunt
przeciw wadzy; uwolnienie si od ucisku, od
zalenoci; emancypacja. ,,Stan si zdolni
rozerwa jarzmo i umiera wolni!" (Giaur 124
Mickiewicza).
Jarzmo kaudyskie sytuacja przymusowa,
upokarzajca, habica. W 321 r. p.n.e., w
czasie 2. wojny samnickiej, legiony rz.
schwytano w puapk i rozbrojono w Wwozie
Kaudyskim (w pobliu miasta Caudium).
Wojsko, dla wikszego pohabienia, musiao
przej gsiego pod jarzmem" (tac. iugum
ignominiosum) z trzech powizanych spis
(Liwiusz 9,26).
Bydle podjarzemne zwierz pocigowe;
przen. wierzchowiec. Nieme bydl podjarzemne, przemwiwszy gosem ludzkim,
powstrzymao gupot proroka" (2. List Piotra
Ap. 2,16), mowa o proroku Balaa-mie (Num.
22,2135).
Jarzmo ofiara; przez zwizek z woem,
typowym zwierzciem ofiarnym; Chrystus;
umiowanie Chrystusa (wg w. Augustyna).
Jarzmo zwizek, rwnowaga, waga; wizy,
wi, spjnia; podobiestwo. Przysowie:
Nie godz si w jarzmie woy, gdy jeden rosy,
a drugi na poy. Bystro zbadaj kim jest
przedmiot twej mioci i wycignij szyj z
jarzma, co by ci gnioto" (Lekarstwa na
mio 89 Owidiusza). Nie

chodcie w jednym jarzmie z niewiernymi. Bo

co ma wsplnego sprawiedliwo z
nieprawoci?" (2. List do Koryntian 6,14).
Jarzmo maeskie pta, okowy niedobranego zwizku maeskiego: O! mj
Kasjuszu, ty wprzgnity w jedno jarzmo z
jagniciem" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego), tj. nie potrafisz si gniewa.
Jarzmo za wrba. Z tego ciaa
znuonego wiatem otrzsn jarzmo niepomylnych gwiazd" (Romeo i Julia 5,3
Szekspira, wg t. J. Paszkowskiego).
Jarzmo wstyd, haba, niesawa. Nie
zawsze jarzma srom uciska Chrobrych dom,
by lepszy wiek!" (Cze polskiej ziemi, cze!
810 Feliksa Frankowskiego).
JASKINIA (Pieczara, Grota)
Jaskinia jest wyobraeniem siedziby wiatru i
deszczu; symbolem wityni; grobu, (zejcia
do) wiata podziemnego; zmartwychwstania;
mierci (ciemno); bezpieczestwa, kryjwki,
pierwotnej siedziby dzikiego czowieka,
schronienia (ludzi, potworw, lww, wrek
itd.); serca; umysu; podwiadomoci, (mroku)
niewiadomoci; (doczesnego) wiata; zudze
wiata tego, tajemnicy;
matki, macicy, vulvy, mioci pciowej,
podnoci, narodzin, miejsca narodzin bogw i
bohaterw: niemiertelnoci.
Jaskinia wiat. Grota, przez ktr
Dcmeter schodzia do Hadesu w poszukiwaniu
swej crki. Kory. nazywana bya wiatem.
Jaskinia wiat stworzony przez Mitr. W
misteriach
eleuzyskich
wtajemniczenie
odbywao si w pieczarach, a nowicjusz musia
w ciemnociach wydobywa si z wizw na
wiato dzienne. Tradycje jaskini-wiata
przejmuj
pitagorejczy-cy,
Empedokles,
Platon. Jaskinia Platona wyraa znikomo
wiedzy ludzkiej, mizeri perspektyw poznania
wiata. Platon pisze w Republice (7, 514):
,,Wyobra sobie ludzi yjcych w... jaskini...
od dziecistwa przykutych do miejsca... nie
mogcych obejrze si za siebie (a siedzcych
tyem do wejcia) ... daleko za nimi ponie
ogie, na ktrego tle poruszaj si postacie...
winiowie widz tylko ich cienie na cianie
przed sob".
Jaskinia tajemna witynia magii przedhistorycznych myliwych, malujcych barw

ne freski na cianach gbokich, pozbawionych wiata pieczar, przedstawiajce

zwierzta owne i sceny myliwskie, np. w
Lescaux (Francja) i Altamirze (Hiszpania) z
okresu paleolitycznego, midzy 15000 a 10
000 p.n.e.
Jaskinia (jako pierwsze mieszkanie dzikiego
czowieka) matka, vulva, macica; zwaszcza
pieczara z fallicznym wem lub smokiem i ze
zdrojem wody, jak w jaskini smoka Marsa,
ktrego zabi Kadmos (Metamorfozy 3,29
Owidiusza), albo w sklepieniu z gazw w uk
ukadanych, gdzie w strumieniu kpaa si
Diana i gdzie ujrza j nag wnuk Kadmosa,
Akteon (Metamorfozy 3,143). I przenoszc si
myl do koyski wiata zwiedzam (...) sklepione jaskinie, pierwsze dachy miertelnych,
pierwsze bstw witynie" (Ziemia-stwo
polskie 3,606 Kajetana Komiana).
Jaskinia schronienie. Boga podnoci,
wina, ekstazy i orgii, Dionizosa, wnuka
Kadmosa, syna Zeusa i Semele. chroniy przed
gniewem zazdrosnej Hery nimfy w jaskini w
mitycznej lenej dolinie Nysy (std imi
Dionysos).
Jaskinia
Odollam,
symbol
'schronienia malkontentw', gdzie ukrywa si
Dawid, uciekajc przed krlem Saulem, a wraz
z nim wszyscy utrapieni, zadueni i
gorzkiego sowa" (/ Ks. Krl. 21,22). Piciu
krlw amorejskich schronio si w jaskini
miasta Maceda, ale Jozue wytropi ich i
pozabija (Jozue 10). Izraelczycy w trudnych
sytuacjach kryli si w jaskiniach przed
Madianitami i Filistynami. Gdy krlowa
izraelska Jezabel mordowaa kapanw i
prorokw Paskich, Abdiasz ukry stu
prorokw w dwch jaskiniach i ywi ich
chlebem i wod (3 Ks. Krl. 18,4).
,,Najciemniejsze kty ziemi pene s jaski
bezprawia" (Psalm 73 20). Pogaskie
bawany wejd w jaskinie skalne ze strachu
przed Panem, gdy powstanie. aby wstrzsn
ziemi" (Izajasz 2.19).
Jaskinia schronienie wrek, wieszczek,
elfw, gnomw, karw, stranikw skarbw
itp., take Sybilli w Kurne: wielka grota,
gdzie wrka budzca przeraenie ukrywa si
w gbokiej ciemnoci" (Eneida 6,11
Wergiliusza). Bohater beocki Trofo-nios mia
wyroczni w miejscu, gdzie zgin pochonity
przez ziemi, w jaskini w Lebadei (Liwadia w
Beocji). Gdy kto, szukajc wrby, zsun si
w gb tej

podziemnej jaskini, spdza tam ptora dnia

ogldajc tak potworne wizje, e jeli by
niewierzcym gin, jeli wierzcym,
wydostawa si na wierzch, ale nie umia si
ju umiecha. O czowieku ponurym
mwiono: zasiga rady wyroczni Trofoniosa.
Krl Artur, oczekujc wezwania, aby powrci
i zbawi Brytani, spoczywa i zabawia si z
miymi damami w jaskini w Avalonie; por.
Jabko (niemiertelno). Pod ska sklepist
w grocie swej uwiconej Nimfa twoja" (Ogrody 92 F. Karpiskiego).
Jaskinia siedlisko potworw, smokw. W
jaskini gry Wawel ukrywa si mia smok,
zabity w kocu przez szewca, kra-kowiaczka"
Skub. Legenda wysnuta zapewne z nazwy
Smoczej Jamy, w ktrej moe znaleziono
kiedy koci kopalnych zwierzt.
Jaskinia mieszkanie lww. Lew napeni
upem jaskinie swoje" {Nahum 2,12). Zasadza
si w skrytym miejscu jak lew w jaskini
swojej" {Psalm 98 9). Chory lew (bajka Ezopa
nr 246), zob. Lew. Wej do jaskini lww
wyzywa niebezpieczestwo.
Jaskinia schronienie zbjcw i sprawiedliwych. A wic jaskini zbjcw sta si
w oczach waszych dom modlitwy?" (Jeremiasz
7,11; Ew. wg Marka 11,17 itd.). Ci, ktrych
wiat nie by godny, tuali si po pustkowiach,
po grach i grotach i w jaskiniach ziemi" (List
do ydw 11,38). Wanie wiat zow
otrowska jaskinia" (Zwierciadfo 2,261 M.
Reja). W jaskini ukrytej zamieszka rozbjnik
Madej" (Klechdy 1,^6 Wl. Wycickiego).
Jaskinia zahamowanie, zamknicie, tajemnica, podwiadomo, ukrycie; umys lub
serce ludzkie; wiat podziemny, w ktrym
spotykaj si bstwa, herosi, demony, duchy
zmarych itd.
Jaskinia samotno, marzenia. Wracani
do samotnoci, do ksiek, do marze, jak
podrny, rd dzikiej wyspy zarzucony (...) co
noc w sw jaskini powraca w rozpaczy"
(Dziady ci. IV, Widmo 1722 Mickiewicza).
Witaje, ma jaskinio na wieki zamknici,
nauczmy si winiami sta si z wasnej
chci" (jp. 2526).
Grota Snu (z Metamorfoz 11, 592 Owidiusza), z kwiatami maku u wejcia i rze

k zapomnienia, Let, na dnie, i hebanowym

oem Snu, ktry wysya na rozkaz Junony
swego syna, Morfeusza, do Aicjo-ny, aby jej
we nie objawi los jej ma, Ceiksa.
Jaskinia miejsce sprawcze wody i pogody.
Tworzy si na skutek dziaalnoci wd w
skaach, gromadzi opady deszczowe. W mit.
gr. krl Eol w gbi skalnej pieczary wizi
wiatry i wypuszcza je kolejno i ostronie, aby
nie zaszkodziy urodzajom (Eneida 1,51
Wergiliusza).
Jaskinia wie si z mioci pciow,
podnoci i urodzajem. Gdy Lot z crkami
mieszka w jaskini, a nie byo adnego
mczyzny w okolicy, ktry by im mg da
potomkw, obie kolejno spay z niewiadomym tego, pogronym we nie ojcem,
ktrego uprzednio spijay winem. Obie poczy
i urodziy, jedna Moaba, druga Ammo-na,
protoplastw Moabitw i Ammoni-tw.
Zgodnie z planami Junony i Wene-ry, krlowa
Dydo i Eneasz, zaskoczeni przez burz, ukryli
si w pieczarze i zostali kochankami (Eneida
4,165 Wergiliusza), podobnie jak Jazon i
Medea czy Peleus i Tetyda.
Jaskinia miejsce narodzin bogw i herosw. W mitologii iraskiej wszechwiedzcy,
wojowniczy bg Mitra zrodzi si z pieczary
skalnej. Rzymscy mitraici skadali mu ofiary w
jaskini pojmowanej jako obraz wiata.
Sanktuaria Mitry mieciy si w pieczarach
podziemnych, zawsze zaopatrzonych w
studni, mieszczcych nie wicej ni sto osb.
Wchodzio si tam przez system podziemnych
przej
uywanych
w
ceremoniaach
wtajemniczenia, symbolizujcych zapewne
kobiece genitalia. W sztuce Kocioa
wschodniego Boe Narodzenie ma miejsce
niemal zawsze w jaskini, ktra w Palestynie
suya najczciej jako stajnia; rwnie grb
Chrystusa wyobraany jest zazwyczaj w
pieczarze.
Jaskinia grb. Biblijny Abraham po
mierci Sary kupuje jaskini dwoist w ziemi
chananejskiej; pochowa tam on, a po
mierci sam tam spocz (Gen. 23 i 25). W
kultach sonecznych jaskinie dwoiste suyy
ceremoniom poczcia i zmartwychwstania. W
Itace, przy zatoce Forkisa znajdowaa si
pieczara nadobna i mroczna, witynia Nimf,
ktre zowi Najadami (...) A dwoje jest drzwi:
od pnocy dla ludzi,

od poudnia dla bogw" (Odyseja 13,105

Homera, t. J. Parandowskiego). Egipcjanie
wyobraali sobie wiat podziemny jako
pieczar, do ktrej schodzi si (jak Soce)
przez zachodni bram, a wychodzi przez
wschodni. Grb azarza bya to jaskinia i
kamie by na niej pooony" (Ew. wg Jana 11,
38). Bom oto wstpi w grb Agamemnona i
siedz cichy w kopule podziemnej (...)
Druidyczna to z gazw wielkich grota" (Grb
Agamemnona
34,9
Sowackiego).
Rozumiem, e tamtejsze zwiedzie pieczary,
kdy le chwalebni z uczynkw i wiary", tj. w
awrze Peczerskiej w Kijowie (List do
Naruszewicza 4142 S. Trembeckiego).
Jaskinia zejcie do Hadesu. Pojcie to
wyroso zapewne z kultu zmarych pochowanych w grobach jaskiniowych albo z
dymu, pary i pomieni wydobywajcych si z
podziemnych szczelin, z gorcych rde,
aktywnoci wulkanicznej itp. Wielka Macierz
Bogw Kybele schodzi wiosn do pieczary,
aby wyprowadzi swego syna i kochanka
Attisa ze wiata podziemnego. Podobnie
Demeter, zob. wyej Jaskinia obrazem wiata.
W marzeniu sennym: bole, udrka.
JASKKA
Jaskka jest symbolem wiata sonecznego,
wczesnego
ranka,
wiosny,
odrodzenia
(Natury); zmartwychwstania, Chrystusa;
modlitwy; lata; radoci; rwnoci; dobrobytu,
zadowolenia z losu w biedzie, pogody ducha,
dobrej wrby, nadziei; budowniczego,
pracowitoci, pilnoci; mioci rodzicielskiej,
podnoci, szczcia domowego; wolnoci,
wdrwki; rozwizoci;
interesownego przyjaciela; smutku; plotki.
Jaskka zwiastun wiosny. Patrzcie,
przyjaciele, jaskka! Herold wiosny!" (Rycerze 419 Arystofanesa). Ulubiony temat
malowide na wazach gr.
Pierwsza jaskka zapowied czego,
prognostyk, zwiastun.
Jedna jaskka nie czyni wiosny przysowie wg bajki Ezopa nr 304 Mody utra-cjusz
i jaskka. Rozrzutnik roztrwoni wszystko, co
mia, prcz paszcza, a ujrzawszy pierwsz
jaskk sprzeda rwnie paszcz, mylc, e
go ogrzeje wiosenne soce; ale wracaj
chody, jaskka ginie, a marnotrawca
przeklina j, bo go oszu

kaa; przen. nie naley zbyt pochopnie

wyciga oglnych wnioskw z jednostkowego
wydarzenia.
Jaskka u staro. ydw atrybut domu
rodzinnego, dziedzictwa ojcowskiego.
Jaskcze gniazdo uwaa si za dobr
wrb dla domu; opinia ta sprawia, e
jaskka czuje si pod okapem (oknw-ka), w
stajni, oborze, na strychu (dymw-ka)
bezpieczna; ale w Chinach przysmakiem jest
potrawa z gniazd salangan z rodziny
jerzykowatych. W staroytnym .Rzymie
jaskka bya witym ptakiem domowych
Penatw. Zranienie jej, a tym bardziej zabicie,
mogo przynie domowi nieszczcie. Pogld
ywy w Europie do dzi. Jaskki sobie
gniazdo ulepiy wrd samych agli statku
Kleopatry; da tumaczenia nie chc lub nie
mog nasi wrbia-rze, lecz ponuro patrz"
(Antoniusz i Kleopatra 4,10 Szekspira). Jeli
jaskce uchro-ny nie dacie, odejdzie od was
smtny bg domowy, wiatr wam zawyje
grobowymi usty t smtn kltw: ot dom
wasz
pusty!"
(Krl-Duch
4,1,1316
Sowackiego).
Wedug mitu gr. crka Pandiona, legendarnego krla Aten, Prokne, zabia swego
syna, Itysa, i podaa jego miso do zjedzenia
mowi, Tereusowi, z zemsty za to, e zgwaci
jej siostr, Filomel, i wyrwa jej jzyk, aby nie
moga nikomu o tym powiedzie. Zagniewani
bogowie zmienili Filomel w jaskk, Prokne
w sowika (w mit. rz. odwrotnie), a Tereusa w
dudka lub jastrzbia. W godzinie kiedy, bolesnej pamici pena, jaskka kwileniem
powietrze zasmuci" (Boska Komedia, Czyciec
9,1314, t. E. Porbowicza). Jaskka przed
witaniem zwykle ale kwili" (Sielanka 8,
piewacy 139 Bartomieja Zi-morowicza). A
na drutach jaskki czerniej jak nuty, wedle
ktrych wiatr piewa swych westchnie
pacierze" (Droga 1314 L. Staffa).
Jaskka zwizana z Izyd, Afrodyt, Aten.
Bogini egipska Izyda zmieniaa si nocami w
jaskk i lataa wi-k grobowca Ozyrysa,
wznoszc aosne, paczliwe wiergoty a do
wschodu soca. Na pocztku rzezi zalotnikw
w domu Ody-seusza Atena wzleciaa na
sczerniae od dymu sosrby megaronu i usiada
podob-

na jaskce" (Odyseja 22, 240 Homera, t. J.

Parandowskiego).
Jaskka prognostyk deszczu lub burzy,
gdy nisko lata. Przysowie: Kiedy si jaskka
znia, deszcz si do nas zblia. Jaskka
zapowiada burz, kiedy ze wiergotem lata
wok supa (wg Georgik l, 376 Wergiliusza).
piew jaskki piskotanie, wierkanie. Na
wyspie Rodos w staroytnoci w okresie
pojawiania si pierwszych jaskek, w rytuale
wiosennym majcym zapewni dobre plony,
chopcy obchodzili domy wiergocc jak
jaskki, aby otrzyma datki. Do dzi w Grecji l.
marca obchodzi si wito powrotu jaskek, a
dzieci chodz od domu do domu z jaskk
wystrugan z drzewa, piewajc ,,pieni jaskcze" i oczekujc podarkw. Jak mode
jaskcze bd szczebiota" (Jzajasz 38,14).
Jaskki piszczce, chichoczce dziewczta.
Jaskka u Persw plotka. Jej piskotanie
rozdziela przyjaci. Jej doroczne migracje
czyni z niej w Iranie emblemat wygnania i
rozki.
Jaskka ptak nadziei. Suszna nadzieja
wzlata na skrzydach jaskczych, czynic z
krlw bogw, a z prostaczkw krlw"
(Ryszard III 5, 2 Szekspira).
Jaskka niepokj. Boe! zdejm z mego
serca jaskczy niepokj, daj yciu dusz i cel
duszy wyprorokuj!" (Kordian 1,1, 389
Sowackiego).
Jaskka pracowito; niezmordowana w
polowaniu na owady dla nienasyconych pisklt,
pilna i zrczna w lepie--niu gniazd.
Jaskka w chrzecijastwie bagalna
modlitwa o zaspokojenie godu swego i swoich
dzieci.
Jaskka zmartwychwstanie. Pojawia si
po mrocznej zimie wraz z wiosennym socem i
otwiera oczy piskltom jak Bg w Dzie Sdu.
Glistnik jaskcze ziele, bylina z rodziny
makowatych,
o tych
kwiatach;
w
redniowieczu
sdzono,
e
gstym,
topomaraczowym sokiem tej roliny
jaskki smaruj oczy swych pisklt, aby mogy
widzie. Odchody jaskki miay, wg Biblii,
przeciwne wasnoci; Gdy (stary Tobiasz)
zasn, z gniazda jask

czego spad gorcy gnj na oczy jego, i sta

si lepym" (Tobiasz 2, 1014).
Jaskka asceza. Sdzono powszechnie w
Europie, jeszcze w XIX w., e spdza zim, nie
jedzc i nie pijc, w jako-wych norach lub na
dnie jezior i staww sczepiwszy si nkami z
innymi jaskkami. Jaskki szczebiocc
wybiegy spod wody, cae ich unosi si stadko"
(Wiecznie to samo 34 T. Lenartowicza).
Loty koliste jaskki unoszonej przez wiatry
(symbole chuci, namitnoci) roz-pasanie,
swawola.
Jaskka koncesjonowany wczga
Natury" (Krlowa Maria 5,1 Alfreda Tennysona).
Jaskka zuchwao. Lotem nie-cigym
zuchwaa jaskka czarny obok przeszywa jak
strzaa" (Pan Tadeusz 10, 412 Mickiewicza).
Jaskka swoboda. Wolne, wdrowne po
wiecie, czego, jaskki, tu chcecie?", tj. w
zniewolonej zaborami Polsce (Do jaskek 1
2 K. Brodziskiego).
Jaskka niewierny, interesowny przyjaciel. Jaskki s z nami latem, ale od
mronej zimy uciekaj. Tak faszywi przyjaciele s z nami w pogodnych okresach ycia,
a gdy tylko los chodem powionie, ju ich nie
ma" (Ad Herennium 4, 48 Cice-rona).
Hirundines sub eodem teclo ne habeas." tac.
'Nie bierz jaskki pod swj dach' (Adagia 1,1,2
Erazma z Rotterdamu).
Jaskka podno. W Chinach dzie
powrotu jaskek, tj. dzie rwnonocy wiosennej, ok. 21 marca, wicono rytuaami
podnoci. Wg licznych legend spoycie jajek
jaskczych
mogo
spowodowa
ci
dziewicy; w ten sposb mia przyj na wiat
m.in. protoplasta rodu Czangw, do ktrego
nalea ojciec klasycznej chiskiej kultury
intelektualnej, Konfucjusz (551479 p.n.e.),
bdcy zatem w pewnym sensie potomkiem
jaskki.
Jaskka trzymajca si w pobliu czowieka
(dla muzumanw) zyta kompania
mczyzn. Nazywana jest rajskim ptakiem. Jest
te emblematem rezygnacji, poddania si woli
boej (islam od asiama 'podda si').
Jaskka znaczy take: najwyszy balkon
widowni teatru a. sali koncertowej lub opery;
rodzaj akietu o dugich, skonie citych
poach wg mody z 2. poowy XIX w.;

wosy sczesane od obu stron do tyu; w sporcie

rodzaj skoku do wody i-rodzaj figury
ywiarskiej a. gimnastycznej.
W marzeniu sennym: szczcie rodzinne;
(martwa) zawd miosny; (przylatujca do
domu) dobra wie z daleka; (zabicie) niewdziczno; (opuszczajca dom) zgryzota.
W heraldyce: pose dobrej nowiny; czowiek
zaradny; odwaga; obrona potomstwa;
zaleno; szczcie.
JASTRZB
Jastrzb symbolizuje Soce; ogie; wiatr.
burz, chmury; szybko; dziko, okruciestwo, srogo, drapieno; chciwo;
wojowniczo; zawi, podstp, zemst; zwycistwo; krew; zniszczenie, mier; bosko,
Ducha Sw., niemiertelno; dugowieczno;
pokor; dusz; wznioso, majestat, wspaniao, potg; zasad msk; szlachectwo;
prawo polowania. Zob. Sok; Kukuka.
Jastrzb w mitach ptak Soca, wiatru,
chmur, burzy. Zoty jastrzb bstwo
soneczne. Jastrzb w wyobraeniach lud.
nie pija wody tylko krew, jest dugowieczny,
szybszy w locie od wszystkich ptakw, lata
wycznie w linii prostej (w rzeczywistoci pija
wod, nie jest najszybszy ani specjalnie
wytrway w locie, cho byskawiczny w ataku,
zw. w skomplikowanym terenie, wrd gazi,
w krzakach, opotkach itp.);
jest emblematem krwi, boskoci.
Jastrzb w staro. Egipcie dugowieczno,
zasada mska, dusza, potga; atrybut Soca
(Ra, Re). Horusa, Ptaha, Sfinksa, wiatru wsch.,
czterech wiatrw. Jastrzb na lwie potga
Soca; na mumii dusza ludzka. Zabicie
jastrzbia (ibisa, sokoa) karano mierci
(Dzieje 2, 65 Hero-dota). Na kanopach (urnach
grobowych do przechowywania wntrznoci
balsamowanego) wyobraano jastrzbia jako
stranika wtroby i woreczka ciowego.
Jastrzb mdro Boga. Czy Tw
mdroci obrasta pierzem jastrzb, rozszerzajc skrzyda swe na poudnie?" (Hiob 39,
26).
Jastrzb w mit. gr. atrybut Hery;
pose Apollina.
Jastrzb zemsta, zawi; mit. gr. gdy
Chiona, crka Dedaliona, zgina z rki
obraonej na ni. Diany, oszalay ojciec

wdrapa si na Parnas i skoczy w przepa;

zmieniony w krogulca a. jastrzbia, nie
przyjazny nikomu, wcieko sw wywiera na
innych ptakach, aby i one cierpiay jak on"
(Metamorfozy 11, 338 Owidiusza).
Jastrzb w rdw. dusza grzesznika, jego
ze a. dobre myli; zwycistwo nad chuci,
zw. jastrzb rozrywajcy zajca, ktry
wyobraa
zmysowo,
pokusy
ciaa,
podno.
Jastrzb w plastyce rdw. mier; zawi.
Jastrzb wzbijajcy si w gr, w sam blask
soneczny rdw. emblemat Ducha w.,
duszy dcej do nieba; szlachectwa, prawa do
terenw owieckich. Przysowie nm.: Wysoko
lecce jastrzbie to ptaki ksice.
Midzy jastrzbiem a myszoowem, ang.
between hawk and buzzard midzy snem a
czuwaniem, w zakopotaniu, niezdecydowanie,
niepewnie; o niewyranej pozycji spo.;
ni pies, ni wydra.
Jastrzb mier, zniszczenie, dziko,
drapieno, podstp, chciwo; przeciwiestwo sabego sowika. Ptak pojawia si niespodzianie, napada ofiar znienacka, z niesychanym impetem i gwatownoci, zabija j
w cigu kilkunastu sekund. Jastrzb (...)
ujrzawszy wrd ki ptaka lub zajca, runie
na z gry jako gwiazda spadajca" (Pan
Tadeusz 1,1720 Mickiewicza).
Jastrzbi nos garbaty, zakrzywiony, orli.
krogulczy.
Jastrzbie oczy, spojrzenie bystre, przenikliwe, spostrzegawcze.
Jastrzbie pop. nazwa zwolennikw
wojowniczej polityki zagranicznej; por. Gob
(emblemat pokoju).
JASZCZURKA
Jaszczurka jest symbolem Logosu (Sowa),
natchnienia boskiego, mdroci; pobonoci;
wrby; niemiertelnoci, zmartwychwstania,
odrodzenia; denia do wiata;
wiosny; upau; podnoci; zdrowia; yczliwoci, opieki, bezpieczestwa; logiki; sztuki
wojennej; lenistwa, niedbaoci. Zob. Kameleon.
W staro. Egipcie emblemat upau i podnoci. Mimo podobiestwa do krokodyla (i
smoka) jaszczurka budzi sympati przez swoj
mio do Soca, do przebywania

bez ruchu w najwikszym arze sonecznym. Do

jaszczurki odnosi si wiksza cz symboliki
wa (zob. W) i smoka (zob. Smok). Istniej
jaszczurki bez koczyn, woksztatne; na
wizerunkach redniowiecznych, np. na drzewie
wiadomoci
zego
i
dobrego,
czsto
przedstawiano wa z apkami. Za jedn zmor
w szecio-nony biey" (Boska Komedia,
Piekl 25, 4950 Dantego, t. E. Porbowicza).
Jaszczurczy wzrok" (j^zyk, serce), to samo,
co bazyliszkowy" (zob. Bazyliszek)
zabjczy. Zabije go jzyk Jaszczurczy" (Hiob
20, 16).
Jaszczurk mona uj rk, a jednak
mieszka w paacach krlewskich" (Ks. Przypowieci 30,28), tj. cho brak jej skrzyde,
wdrapuje si na szczyty w poszukiwaniu wiata
sonecznego, reprezentuje dusz poszukujc
wiata prawdy lub wiary, a gdy je znajdzie,
trwa w kontemplacyjnym zachwyceniu.
Jaszczurka w staro. Grecji atrybutem Ateny
(niekiedy wyobraana na jej piersi), cignie
rydwan Hermesa, powicona syryjskiemu
Heraklesowi, Heliosowi, Apolli-nowi Foibosowi
('Promienistemu'). Synny posg Apollina
Sauroktonosa
('Jaszczurko-bjcy')
duta
Praksytelesa (zaginiony, kopia rzymska w Muz.
Watykaskim,
Rzym)
symbolizuje,
wg
niektrych, pragnienie jaszczurki, aby zgin z
rki promiennego boga i wej w blask
zawiatw. Jej zwizek ze wiatem tumaczy
czste wystpowanie jej wizerunkw na
lampach.
Jaszczurka atrybutem niemiertelnoci i
zmartwychwstania. Wyobraana na grobowcach
i urnach popielniczych, czsto wraz z upionym
Erosem, przy jego picie. Umiejtno
odtwarzania utraconego (bo do amliwego)
ogona, budzca zrozumiay podziw, doroczne
zrzucanie skry, sen zimowy wielu gatunkw
jaszczurek i wiosenne przebudzenie (lub
odwrotnie, jak np. u jaszczurki zielonej,
skrywajcej si latem), wszystko to wizao
zwierz z ide zmartwychwstania.
Jaszczurka
zwierzciem
wrebnym.
Staro. Grecy chtnie wryli sobie z ruchw
jaszczurki biegajcej po cianie.
Jaszczurka w tradycji chrz, na staro traci
wzrok i odzyskuje go patrzc przez szczelin w
murze w blask wschodzcego Soca
(emblemat wiata nauk

Ewangelii). W zwizku z tym mniemaniem

jaszczurka staa si amuletem przeciw chorobom
oczu i zemu oku", rzucajcemu uroki; czsto
wyobraana jako motyw dekoracyjny na
ceramice, talizmanach itd.
Jaszczurka emblematem Logosu (Sowa) i
boskiej mdroci, gdy sdzono, e poczyna
przez ucho, a rodzi pyszczkiem.
Jaszczurka godem (w. tmpresa) Federi-co
Gonzagi (150040), pierwszego ksicia
Mantui, mecenasa sztuki; dewiza goda:
Quod huic deest me torquet tac. 'drczy mnie to,
czego jej brak' (Palazzo Ducale, Mantua), jest
aluzj do nieodwzajemnionej mioci ksicia.
Godo stanu Alabama, USA.
Jaszczurka (Lacena) gwiazdozbir nieba
pomocnego, w Polsce widzialny przez cay rok.
W marzeniu sennym: nieufno.
JEDEN
Jedno jest symbolem absolutu, cakowitoci,
Wszechwiata, nieskoczonoci, centrum bytu i
kosmosu, twrczej prasiy. Siy Najwyszej,
(najwyszego) bstwa, mistycznego orodka
ducha, orodka promieniowania; wiata,
objawienia, niezrnicowa-nych prapocztkw,
Prasiy, istnienia, stworzenia; syntezy; zmiany;
zasady aktywnej, z ktrej rozbicia powstaje
mnogo; jednoci duchowej, indywidualnoci,
oryginalnoci; osamotnienia; ukrytej inteligencji;
energii; miaoci; niepodzielnej Jednoci.
Jedno uwaano za matk, korze i rdo
wszystkich pozostaych liczb; dodana do (a.
odjta od) kadej z nich zmienia j z nieparzystej
w parzyst i odwrotnie.
W staroytnoci na Bliskim Wschodzie
jedynka bya liczb najdoskonalsz, bo przechodzc od zera do jednoci ludzie sdzili, e
przechodz od niebytu do egzystencji. Wszystkie
pozostae liczby uwaano za wielokrotno
jednoci przedstawiajcej Stwrc, Prasi
sprawcz Wszechwiata. Boga Ra (Re)
Egipcjanie nazywali Jeden"; Ba-biloczycy
utosamiali boga niebios, Anu, z bosk
Jednoci"; biblijny prorok Zachariasz,
mwic: W owym dniu Bg bdzie Jeden i imi
jego bdzie Jeden" (14, 9), przekonuje nas, e
Izraelczycy, podobnie jak ich ssiedzi, mieli swe
wite liczby i e widzieli w jedynce symbol
Stwrcy.

U pitagorejczykw bya emblematem rozumu;

przez mistykw zwana pionierem", czona z
Pierwsz Praprzyczyn.
Cyfra jeden (l) symbolizuje menhir, czowieka wyprostowanego, stojcego w pozycji
wyrniajcej ludzi spord innych stworze,
msko,
ityfallusa,
paeczk,
buaw.
czowieka czynnego i twrczego.
Jeden jako nic (przysowie), tac. unus vir.
nultus vir 'jeden to tyle, co nikt'. Przysowia:
Jeden niewiele moe; jeden nie zrobi drogoci
ani tanioci. Jeden wszystkich nie wspomoe, a
wszyscy jednego potrafi. N Hercutes centra
plures ac. 'i Her-kules nie poradzi przeciw
wielu', sia zego na jednego. Jednym niewiele
przybdzie albo ubdzie.
Jeden to duo, wiele. Przysowia: Nie ma
dwch bez jednego. Bywa, e jeden stoi za stu,
a sto nie stoj za jednego. Z jednego drugi i
trzeci powstaje, jedno obudwm bytno tak
daje. Z wielu uczyni jedno, ac. ex plwibus
unum facere (Wyznania 4, 8 w. Augustyna);
std dewiza USA z 1777: E pluribus unum" 'z
wielu Jedno'. Ex uno omnia specta" tac.
'wedle jednego osd wszystkich' (Adagia l, 2,
nr 78 Erazma z Rotterdamu). ,,Jedno wiksza
od dwch" (Pie filaretw 48 Mickiewicza),
Unus pro mullis" tac. 'jeden za wielu' (Eneida
5, 81415 Wergiliusza). Jednego (mam
syna), ale (za to) lwa!" mwi lwica w Bajce
240 Ezopa.
Jednooki wszechwiedza boska, aspekt
wszystkowidzcego Soca, zob. Oko.
Kolor czerwony, pobudzajcy do dziaania.
W astrologii: Soce, gwiazdozbir i znak
zodiaku Baran (nowe ycie); egotyzm (aspekt
niszczcy), indywidualizm (aspekt konstruktywny).
Wedug kabalistw: esencja. Korona, Wieczysty Gos.
W marzeniu sennym: rajski byt poprzedzajcy dualizm dobra i za.
JEDENACIE
Jedenacie jest symbolem nadmiaru, wybryku,
przekroczenia
prawa,
nieumiarkowa-"'a,
przesady; przekroczenia dozwolonych granic;
opozycji, buntu, dysonansu, nieudanego
przedsiwzicia; buntu aniow; mczestwa;
konfliktu, gwatu; niebezpiecze-^wa; zmiany;
odnowy a. przerwania roz

woju; walk wewntrznych; choroby; nieporzdku, bdu; grzechu.

Jedenastu apostow pozostao z Jezusem,
gdy Judasz (ofiara sakralna zoona w
zastpstwie Jezusa) odszed. Jezus ukazuje si
jedenastu uczniom w Galilei (Ew. wg Mat. 28,
1620).
Godzina jedenasta w Ewangelii wg Mateusza (20, 6) znaczy 'spniona pora, ostatnia
chwila, za pi dwunasta' (godz. ) l w Biblii
oznacza nasz 17); nazwa staropolskiej metody
sytuowania budynkw mieszkalnych tak, aby
okna frontowe byy owietlone penym
socem, gdy dobiega ono poudnia.
11 000 dziewic towarzyszy miao witej
Urszuli.
Jedenacie w symbolizmie chrz. (niekiedy) grzech (np. wg w, Augustyna), gdy
przekracza 10, liczb Dziesiciorga Przykaza.
W afrykaskich tradycjach ezoterycznych
szczeglnie wita liczba tajemnicy podnoci:
kobieta ma jedenacie, a mczyzna tylko
dziewi otworw.
W formie ll emblemat rwnowagi, jednoci, objawienia, zgody.
Jedenacie nieumiarkowanie, przesada.
Pucu! pucu! chlastu! chlastu! Nie mam rczek
jedenastu, tylko mam dwie rczki mae, lecz do
prania doskonae" (Pranie l4 Marii
Konopnickiej).
Jedenaste przykazanie (art.): Nie daj si
przyapa! albo Nie daj si zbi z tropu (z
pantayku)!
W marzeniu sennym strata pienina,
kopoty.
JEDNOROEC
Jednoroec jest symbolem czystego rozumu,
mdroci, inteligencji; wspaniaoci, monarchii
absolutnej, siy; agresywnoci, dzikoci,
nieustraszonoci, odwagi, mskiej aktywnoci,
szybkoci; szlachetnoci, cnoty, uwzniolonej
pciowoci;
pokoju,
samotnoci,
ycia
zakonnego; mierci; czystoci, dziewictwa;
kobiecej biernoci, agodnoci.
Legenda o jednorocu jest zapewne pochodzenia indyjskiego. Przedstawiano go rnie
w rnych czasach i krajach jako jednorogiego
byka, konia, osa, koza, antylop oryks, ale
rdem legendy by zapewne opis nosoroca
indyjskiego
przekazany
przez
szereg
porednikw. Identyfikowano jednoroca take z
elandem, beis

i kudu. Wie o nim rozprzestrzenia si na

Wschodzie i Zachodzie bardzo szeroko.
Najwczeniejsze jego wyobraenia znajdujemy
na paskorzebach asyryjskich. Opisywao go
wielu pisarzy staroytnych, jak Arystoteles,
Plutarch, Pliniusz St., Elian (Aelianus Ciaudius z
II w.), ale najwczeniej Ktezjasz z Knidos (V
IV w. p.n.e.). ktrego zaginione dziea znamy
tylko z wycigu Focjusza z IX w. Wedug jego
opisu jest to zwierz w rodzaju dzikiego osa
indyjskiego wielkoci konia, biaej maci,
czerwonogowe, bkitnookie, z kozi brod, z
jednym na okie dugim rogiem na rodku czoa,
ktry jest biay u nasady, czarny w rodku i
czerwony na spiczastym kocu. Zwierz to
biegnie b. szybko i dlatego trudno je upolowa,
ale na widok czystej dziewicy, a przynajmniej
bardzo adnej dziewczyny, staje i skada gow
na jej onie. Wtedy mona go schwyta i zabi.
Oppian z Apamei, poeta gr. z III w., w poemacie
Kynegetika ('owiectwo') daje mu trzy rogi,
Strabon korpus konia.
Wedug wierze redniowiecznych byo to
jedyne zwierz, jakie odwaa si zaatakowa
sonia: jednym machniciem ostrego kopyta
rozcina mu brzuch! Podrnicy zwiedzajcy w
XV w. Bliski Wschd opowiadaj o jednorocu z
gry Synaj, zwierzciu o koskim ciele, nogach
sonia i ogonie wini, zawzitym wrogu sonia,
smoka oraz lwa jako zwierzcia sonecznego
(wtedy
jednoroec
byby
zwierzciem
ksiycowym, cho rg jego bywa emblematem
promienia
sonecznego).
Dawni
autorzy
umiejscawiali go rozmaicie: w Etiopii, Indiach,
Chinach i Tybecie. W opisach wszyscy podnosz
jego nadnaturaln szybko, dziko i
okruciestwo oraz przyja z ptakami, zwaszcza
z turkawkami, ktrych gosem si napawa.
W mazdaizmie jednoroec jest przedstawicielem ,,czystego wiata zwierzt", a rg jego
wyobraa potg, ktra pokona Ary-mana, boga
za i kamstwa. W Biblii wyraz hebrajski re'em
przekadano w wielu wersjach jako 'jednoroec'
lub 'nosoroec';
zdaniem nowszych tumaczy oznacza 'ubra'; w
kadym
razie
reprezentuje
potn,
nieposkromion si. Wedug Pliniusza St.
(Historia naturalna 8, 31) jest on symbolem
czterech pr roku: jeleni eb to zimowe
przesilenie dnia z noc, so

niowe nogi przesilenie wiosenne, lwi ogon

lato, rg jesie.
Jako stworzenie biblijne jednoroec sta si w
chrzecijastwie alegori Chrystusa, ktry
przemieszkiwa w onie Marii, a potem wznis
rg wiary dla ludzkoci. Oglniej jednoroec sta
si w redniowieczu emblematem siy, czystoci,
dziewictwa, ycia zakonnego, postu; zbawienia,
krzya, cnt, mierci cigajcej czowieka (jak
np. w romansie religijnym z VIII w. o mnichu-ascecie Barlaamie i ksiciu indyjskim Jozafacie), atrybutem legendarnych dziewic i
mczennic, w. Justyny z Antiochii i w. Justyny
z Padwy oraz Marii Panny, a rg jego wyobraa
miecz lub sowo Boga i przenikanie elementu
boskiego do duszy ludzkiej.
redniowiecze rozbudowao znacznie alegori
owieck: scena polowania na jednoroca,
ulubiony temat sztuki wczesnej, przedstawia
zwykle Madonn z jednorocem (symbolem
jednoci Chrystusa z Bogiem Ojcem) na
kolanach i owc (symbol Ducha witego
wyraony
przez
archanioa
Gabriela).
Schwytanie
zwierzcia
oznacza
przeto
zapodnienie Najwitszej Marii Panny i
Inkarnacj. W podobny sposb przedstawiano
jednoroca w scenach Zwiastowania. W sztuce
XV i XVI w. scen myliwsk wzbogacono:
owca Gabriel, dmc w rg, prowadzi cztery
ogary o nazwach czterech cech boskich:
Misericordia, Veri-tas, lustitia, Pax tac.
'Miosierdzie, Prawda, Sprawiedliwo, Pokj'.
Polowanie na jednoroca byo ulubionym
tematem redniowiecznych i renesansowych
tkanin dekoracyjnych, np. synne serie francuskie
lub flamandzkie z pnego XV i wczesnego XVI
w. w rodzaju mille-fleurs (charakteryzujce si
motywem licznych kwiatw w tle) czy gona
Dama z jednorocem, cykl szeciu gobelinw
wykonanych w kocu XV w. w Turyngii (Pary,
Musee Ciuny):
na kadym gobelinie widnieje biay jednoroec,
symbol dziewictwa. W tym znaczeniu wyraa
on te mio wyrzekajc si spenienia
fizycznego, przenoszc poezj wyrzeczenia nad
poezj posiadania;
wyobraa urzekajcy wpyw wywierany przez
niewinno i cnot na najbardziej choby
zdeprawowane dusze.
Dwa jednoroce stojce naprzeciw siebie,
jakby si gotoway do walki, to temat

czsty w dawnej plastyce. Wyobraa on

gwatown sprzeczno midzy dwoma symbolami bajecznego zwierzcia: fallicznym i
dziewiczym, spenienia fizycznego i duchowego.
Jednoroec i jele w lesie umys i dusza w
ciele ludzkim.
Jednoroec z papug na grzbiecie to milczca sprawiedliwo i gadatliwy adwokat.
W staroytnych Chinach jednoroec by
godem krlewskim wyobraajcym cnoty
monarsze i sprawiedliwo wadcy; oznacza
te dobr wrb i, podobnie jak smok, mia
by sprawc deszczu uyniajcego gleb, a
przeciwnikiem wysuszajcego Soca.
Rg jednoroca. Lewy siekacz narwala
(gatunku z podrzdu waleni uzbionych)
rozwinity w cios dugoci 23 m, zewntrz
rubowate obkowany, wewntrz pusty,
znajdowany na wybrzeach atlantyckich i
sprzedawany
na
targowiskach
pn.afrykaskich tak jak ko soniowa, uwaany
byt za rg jednoroca, a zarazem za
niewtpliwy, namacalny dowd istnienia tego
zwierzcia jeszcze w poowie XVIII w.
Symbolika tego rogu jest wieloznaczna;
nazywano go fallusem czoowym lub
psychicznym, rozumianym jako uwzniolenie
popdu pciowego (gdy wychodzi z mzgu,
siedziby ,,duszy"), emblematem zwizku
platonicznego lub zapodnienia duchowego.
By te wyobraeniem miecza, promienia
sonecznego, rozumu i sowa Boego. Stanowi
mia lek uniwersalny i odtrutk. Krlowie
kupowali odamki rogu na wag zota (np.
Karol IX Wa-lezjusz i ksi du Berry) i kazali
macza je w napojach, aby si upewni, e nie
s zatrute. Woda, w ktrej zanurzono rg, miaa
te chroni od padaczki i blw brzucha.
Sproszkowany rg jednoroca mia leczy rany,
a brany doustnie wzmacnia serce. W
zwizku z tym bywa godem aptek jako znak
czystoci ich mikstur.
O jednorocach jako wierzchowcach mniemano, e ujedaj je tylko ludzie dzicy, nadzy
i kosmaci.
Jednoroec (Monoceros) gwiazdozbir
rwnikowy, w Polsce widzialny zim.
W heraldyce wyobraany w skoku, rg moe
trzyma poziomo, w pozycji obronnej; na
tarczach herbowych ma brodaty eb koza,
szerokie nogi, grzyw i ogon

byka. Godo (impresa) rodu Este, protektorw

artystw, we Woszech XVI i XVII w. Sia
rycerska. Biaego jednoroca z herbu Szkocji
doda krl szkocki Jakub VI (brytyjski Jakub I)
do herbu Zjednoczonego Krlestwa jako figur
podtrzymujc go z lewej strony, zastpujc
walijskiego czerwonego smoka (drugim
zwierzciem pozosta lew). Nieprzyja midzy
jednorocem a lwem (opiewana rwnie w ang.
piosenkach dziecicych) symbolizowaa stosunki anglo-szkockie przez dugie lata.
W alchemii: hermafrodyta obojnak (tac.
monstrum
hermaphroditum)
wyraajcy
sprzeczno wewntrzn symboliki jednoroca
(por. wyej Dwa jednoroce); czysto
absolutna; czynnik eski niezbdny przy
dziaaniach alchemicznych; blask rtci.
JELE (Daniel, Sarna)
Jele symbolizuje Soce, gwiazd zarann;
pokj; wznioso; samotno; czysto;
los, przemijanie; odrodzenie, zmartwychwstanie, niemiertelno, dusz, aspiracje
ducha; pobono, religijno, Chrystusa,
katechumena; jesie, mylistwo; przeladowanie, strach; szybko, ruchliwo; zasad
msk, potencj pciow, pocig seksualny,
podno; prno; elegancj, wdzik;
mio, rado; agodno; dugowieczno;
bogactwo.
Egipcjanie uwaali jelenia za atwowiernego
zarozumialca, ktry uciekajc przed myliwym
w lesie zaklinowuje poroe w gaziach drzew i
daje si zabi.
Jele zwierz Buddy (ktry objawia si
rwnie w postaci jelenia) i jego nauk
udzielanych czsto w gajach zamieszkaych
przez pow zwierzyn; atrybut wiecznoci i
jesieni. Zoty jele, obok gazeli synonim
ascezy i mdroci, Bodhisattwa agodzcy
namitnoci, pociecha zrozpaczonych.
Uroda jelenia, sarny, daniela, a zwaszcza
pikno oczu jelonkw i sarnitek,^ czy je z
pojciem mioci. ,,Wesel si z on modoci
twojej: ania to najmilsza i jelonek
najwdziczniejszy (...), mioci jej upajaj si
bezustannie" (Ks. Przypowieci 5, 1819).
Poprzysigam wam, crki jerozolimskie, przez
sarny i przez jelenie polne, abycie nie budziy
(...) miej mojej, dokd sama nie zechce" (Pie
nad pieniami 2,7 i 3,5). Grecki boek mioci
(Eros,

Amor, Kupidyn) jedzi wozem zaprzonym

w jelenie.
Jele emblemat izraelskiego plemienia
Naftali: Naftali jele to wypuszczony"
(Gen. 49, 21).
Jele ofiara przeladowania, cel pogoni.
Odjta jest crce Syjoskiej caa jej chwaa,
jej ksita s jak jelenie, ktre nie znalazy
paszy i uchodz bez siy przed tym, ktry je
goni" (Treny Jeremia-sza 1,6). Jele rczy,
biegncy
olbrzymimi
susami,
symbol
trwoliwego serca, czy si w wyobrani
Grekw z ide nieuchronnoci losu, przed
ktrym nie ma ucieczki, a wic take z
frygijsk bogini Re Ky-bele, zwan Adraste,
ktrej Adrastos, syn Meropsa i wadca
Adrastei, zbudowa wityni w pobliu
Kyzikos, bogini utosamion pniej z
bogini losu i pomsty, Nemezis
Nieuniknion.
Jele i szybko. Gdy Aloadzi (Otos i
Efialtes) podnieli bunt przeciw bogom
olimpijskim, Artemida umkna olbrzymom
zmieniwszy si w ani. Jele by towarzyszem
i zwierzciem pocigowym bogini. owc
Akteona, ktry ujrza j nag w kpieli,
przeobrazia w jelenia; rozszarpay go wasne
psy. Skadano jej ofiary z jeleni; hodowano
wite stada zwierzyny powej; oswojone
jelenie cigny wz kapanek Artemidy
Laphria w Patrai na Peloponezie. Herakles
ciga zotorog ani kerentyjsk o spiowych
nogach a do pnocnego kraju Scytw (co
moe oznacza poszukiwanie mdroci). Ju
plastyka mykeska wyobraaa rogate anie,
ktrych kult ma zapewne wsplne euroazjatyckie pochodzenie z kultem samicy renifera
majcym wielkie znaczenie u ludw Pnocy, a
take zwizek z hiperborejski-mi blinitami
Artemid (Dian) i Apol-linem. Quintus
Sertorius (ok. 12272p.n.e.), wybitny wdz
rzymski, namiestnik Hiszpanii, proskrybowany
zbieg do Mauretanii, ale pniej, zaproszony
przez Luzy-tanw, powrci i zyska szacunek
krajowcw, ktrzy byli pewni, e oswojony
jelonek, towarzyszcy mu wszdzie, przekazuje
mu instrukcje od Diany. Uwaano, e jele,
zwizany z Apollinem, a wic z muzyk,
chtnie sucha fletu. Adepci staroytnych
misteriw greckich skadali posgom Demeter
lub Kory skry jelenie, aby tym pewniej mc
wej w kontakt ze wia

tem pozagrobowym. Barbarzycy staro.

nosili maskotki z wyobraeniem jelenia dla
ochrony przed zranieniem w walce.
Jele prno, dza sawy, apetyt na
pochlebstwa; te cechy osabiaj jego czujno
(w Bajce 61 Ezopa) i pozwalaj go upolowa.
Jele dugowieczno. Pauzaniasz (8.50)
dowodzi, e jele yje duej od sonia. Wedug
tradycji
chiskiej
jele
jest
jedynym
zwierzciem, ktre potrafi znale grzyba
niemiertelnoci; gdy koczy tysic lat jele
staje si niebieski, gdy ma 1500 jest biay, gdy
2000 czarny.
W wielu mitologiach jele jest zwierzciem
sonecznym, porednikiem midzy niebem a
ziemi, zwizanym ze wiatem i firmamentem,
obroc i przewodnikiem dusz ludzkich,
atrybutem boga Soca (rz. Soi invictus),
odwiecznym wrogiem wa, stworzenia
nocnego i podziemnego. Cernunnosa, 'rogaty',
archaiczne,
potne,
pogaskie
bstwo
celtyckie, identyfikowano z Apollinem i
Merkurym; bg ten nosi poroe jelenia i
wyobraany by czsto w towarzystwie jelenia i
witego wa o baranich rogach. Rwnie w
krajach Pnocy jele (o, ren) wiza si z
kultem Soca: na Nowy Rok, kiedy dnia
przybywa (na jeleni skok), gdy ,,soce
rozweselio si jak olbrzym na biegnicie w
drog" (Psalm 18 6), taczono naladujc skoki
powej zwierzyny. Siadem tych kultw jest
take boonarodzeniowe pieczywo w ksztacie
jelenia.
Jelonek (mody jele) gwiazda zaranna a.
wschodzce Soce.
Daniel o sierci brzowej lub czarnej w biae
ctki jest atrybutem gwiadzistego nieba; liczne
wyobraenia zwierzt sonecznych, lww a.
gryfw, poerajcych daniela, oznaczaj
zwycistwo wiata nad ciemnoci, dnia nad
noc i ciemnymi mocami.
Jele w tradycji chrz. czysto ycia,
pobono, religijno, sumienie, chrzest, w.
Graal. Biay jele z krzyem midzy rogami
wyobraa Chrystusa, ktry ukazywa si w tej
postaci w. Eustachemu i w. Hubertowi.
Nawizuje to do mniemania zanotowanego
przez Pliniusza St. (Historia naturalna 8,50), e
jele wywabia oddechem we z jam, po czym
zadeptuje je na mier (w chrzecijastwie,

w<(;- reprezentuje Szatana). Jele jest (wymiennie z jednorocem) atrybutem wielu

witych Idziego, Huberta, Aidana (apostoa
Northumbrii),
Eustachego
i
Feliksa
Walezjusza.
Sw. Hubert, biskup Tongres, Maestrichtu i
Leodium z pocz. VIII w., mia, jako mody
myliwy, spotka wspaniaego jelenia ze
wietlistym krzyem midzy rogami; na ten
widok nawrcony Hubert wyrzek si na
zawsze oww. Mimo to zosta w przeszo
tysic lat pniej patronem myliwych!
Sw. Idzi, popularny wity redniowieczny,
patron ebrakw i kalek, mia w pobliu
miejsca, gdzie dzi stoi benedyktyski klasztor
w. Idziego (St. Gilles pod Aries we Francji),
obroni jelenia lub ani, zasaniajc zwierz
przed strzelajcym z uku krlem i przyjmujc
strza w swoj rk.
W sztuce chrz, jele wystpuje w zwizku
z wod ycia jako symbol duszy spragnionej
rda prawdy (a. chrztu). Jak tskni jele do
rde wd, tak tskni dusza moja do ciebie.
Boe" (Psalm 41 2). Liczne wizerunki jeleni
znajduj si w baptysteriach (Lateran, Pesaro,
Neapol, Valence itd.).
Jele z wem dugowieczno (gdy w
udziela
jeleniowi
swych
umiejtnoci
odradzania si, zob. W); chrzecijanin w
walce ze zem, z diabem.
Jele jako zajady obroca a. zdobywca
haremu w czasie rykowiska jest wcieleniem
mskiej chuci. Walki midzy samcami byy dla
staroytnych obrazem zmagania si wiata z
ciemnoci, zych i dobrych duchw.
Jele agodno. W wyobraeniach ludu
jele umierajcy pacze, a te zy s cennym
lekiem. Niech pacze z blu ranny o"
(Hamlet 2,2 Szekspira). Jele samotny, przez
strzelca ciko raniony (...) mierci czeka (...);
zy wielkie, okrge () smutnie ciekay"
(Jak wam si podoba 2,1 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Jele jako samotnik czsto symbolizuje
melancholi.
Jele jesie, sezon owiecki.
ania kobieco, uroda eska, dziewczco trwajca w duszy i ciele dojrza-tej
kobiety-matki. U Grekw powicona Herze
jako bogini maestwa. ania wy-karmia
swym mlekiem Telefosa, syna He-

raklesa, ktrego matka ukrya w grach;

mleko ani ssa take syn w. Genowefy z
Brabantu i, wg jednej z legend, germaski
Zygfryd. W bajkach w postaci ani ukrywa si
nieraz zaczarowana ksiniczka. W symbolice
chrz, wyobraa Koci, pobono,
niewinno, czysto, niemiao, dusz
chrzecijask; jest atrybutem w. Genowefy z
Brabantu i w. Idziego. Ona, obraz czystej
pobonoci, jak biaa ania" (Lukrecja 5434
Szekspira). Tchrzostwo: Jeste durn i
tchrzliw ani, i esz" (Henryk IV cz. I 2,3
Szekspira). Plebejskie urodzenie: Lania
pragnca ze lwem si skojarzy ginie z
mioci." (Wszystko dobre, co si dobrze koczy
1,1 Szekspira, t. L. Uiricha). Lania emblematem jutrzenki, niemiertelnoci, dzikoci,
wiernoci, dorodnoci, zdrowia, postawy:
dziewczyna jak ania.
Rogi jelenia (zob. Rg: mski symbol
seksualny) promienie Soca, ogie. Drzewo
ycia (przez podobiestwo wieca do gazi;
zob. Drzewo). Coroczne gubienie i odrastanie
rogw cykliczne okresy rodzenia si i
umierania, podnoci, wzrostu, odrodzenia
duchowego. Poroe, ktre co roku odrasta coraz
okazalsze i grubsze; powikszajc liczb odng
i wag, wyobraa rosnc potencj pciow
samca, wadc haremu a. Rogi sarny byy
synnym afrodyzjakiem. Nie ci jeleniowi
rogi, ani skrzyda ptakowi (przysowie hetmana
Stanisawa Koniecpolskiego). Jeleniom nowe
rogi wyrastaj; nam gdy raz modo minie, ju
na wiek wiekom ginie" (Pie 14 1719 J.
Kochanowskiego).
Biay jele dusza (zob. wyej Biay jele z
krzyem); puapka na myliwego, duga
bezskuteczna pogo: wg podania o biaym
jeleniu, ktry uciekajc zwabia owc coraz
gbiej w ostpy lene, a ten si cakiem
zabka, po czym zwierz nagle znika.
Skrzydlaty jele godem (impresa) Karola V
(13681422), krla Francji.
Jele z koron wok szyi sta si
emblematem fr. dynastii od czasw Karola VII
(140361) w zwizku z legend, wedug ktrej
jele mia uklkn przed krlem wjedajcym
wraz z Joann d'Arc do Rouen.
Jele gupcem, wariatem. Robi z kogo
jelenia robi gupca, wykpiwa.

^ heraldyce: rozwany wojownik; przewidujcy

m stanu; harmonia; muzykalno.
W alchemii: rt filozoficzna, merkuriusz (zwizany
z Hermesem-Merkurym).
Biaa ania lena dusza, wraz z pustynnym
jednorocem duchem, yj razem w lesie ciele
czowieka.
JEMIOA
J-

Jemioa symbolizuje Soce; Ksiyc; Blinita;

niemiertelno; dar niebios; zy a. dobry omen;
puapk; pasoytnictwo, trudnoci; zgubn przyja;
wybaczenie, zgod, pojednanie, skruch; ycie, jdra,
podno;
skarb zota; mier.
Jemioa ppasoyt drzew, krzewin-ka
dwupienna, dwulicienna. Mityczne i magiczne
znaczenie jemioy byo obce staroytnym Grekom i
Rzymianom. Wergiliusz tylko porwnuje zot ga
Eneasza z jemio; Jak zim w lasach wie zieleni
poyska jemioa na obcym drzewie rosnca, tak z
cienistego dbu ga zoty blask rozsiewa" (Eneida
5,205 i nast., t. Wandy Markowskiej). Celtyccy
druidzi czcili j jako dar niebios; co rok w uroczystym
obchodzie kapan cina z trzydziestoletniego dbu

krzew jemioy zotym sierpem, po czym skada ofiar

z dwch bykw i wznosi mody.
Podwjne licie i jagody jemioy gwiazdozbir
Blinit {Gemini} i jdra {testes}.
Jemioa niemiertelno, gdy ronie bez
korzeni i pozostaje wiecznie zielona, rwnie wtedy,
kiedy zamieszkae przez ni drzewo traci licie.
Jemioa genitalia dbu (sok jagd sperma
dbu); podno. Doroczne cinanie jemioy przez
druidw zotym sierpem (zoto Soce; sierp
Ksiyc) kastrowanie dbu przez pozbawienie go
jder (jagd jemioy) symbolizowao trzebienie ojca
przez syna (por. kastracj Uranosa przez Kronosa
kamiennym sierpem), co miao zapewni mu
podno, a ziemi urodzaj.
Jemioa wybaczenie, skrucha, zgoda,
pojednanie; podno. Krzew, pod ktrym w okresie
wit Boego Narodzenia kady 'moe kad
bezkarnie caowa, zrywajc przy kadym pocaunku
jagod a do ich wyczerpania, co pierwotnie miao
zapewne zwizek z podnoci.

Jemioa ycie. W folklorze wielu krajw

zawieraa yw dusz, std bya symbolem ycia,
odrodzenia i odnowienia ycia rodzinnego,
pogodzenia przeciwiestw, panaceum na wszystkie
choroby, talizmanem ochronnym przeciw zym
duchom, czarownikom, czarnej magii, piorunom, zw.
przeciw bezpodnoci, oraz afrodyzjakiem.
Jemioa puapka. W bajce Ezopa tylko jaskka
spord wszystkich ptakw poznaa si na
niebezpiecznym dziaaniu lepu zrobionego z soku
jagd jemioy; por. Ni {O ptakach i jaskce).
Jemioa mier. Skandynawski bg Soca
letniego i wiata, Baldur, by zagroony mierci;
jego matka, Frigga, zwizaa wszystkie rzeczy lubem,
e go nie skalecz, zapomniaa jednak o jemiole. Baldura zabito gazi jemioy, ktra odtd rzdzi zamiast
niego firmamentem od jesieni do wiosny,
podtrzymujc soneczn, sab w tym okresie
podno.

Jemioa skarb zota. ta barwa zwidej

jemioy miaa, przez magi sympatyczn, obdarza
rolin moc znajdowania zakopanych skarbw.
Jemioa dar nieba. Wg staro. pogldu jemioa
zaszczepia si na dbie od uderzenia pioruna,
uwicajc zarazem drzewo.

Jemioa zy omen, groza. ,,Kt, jak widzicie,

samotny i dziki, gdzie drzewa nagie s i karowate,
mchem i zjadliw trawione jemio" (Tytus
Andronikus 2,3 Szekspira, t, L. Uiricha).
W jzyku kwiatw: Pokonam wszystkie trudnoci!
Jeste pasoytem'
W marzeniu sennym: dobry znak.
JESION
Jesion symbolizuje o wiata; Soce, ogie;
bosko, niemiertelno; majestat, wspaniao,
potg; szlachetno; si, odporno; sprawiedliwo;
dobr wrb; ycie, podno; czowieka, rozum,
wiedz;
roztargnienie, lepot; ostrono; przystosowanie si,
gitko; skromno; niszczyciela.
Jesion u staro. Grekw odporno i sia; wg
mit. gr. wyrs z krwi wykastrowanego Uranosa; z
jesionu zrodzia si< trzecia, spiowa, straszna i
potna rasa ludzi, a take grone hamadriady Melie;

powicony by Posejdonowi'(wiosa) i Are-sowi

(wcznie).
Jesion uwaano w staroytnoci za lek przeciw
ukszeniu mii i przepuklinie, za magiczn oson
przed zym okiem"; jesionowe amulety chroniy od
burzy morskiej i utonicia, dlatego sporzdzano wiosa z drewna jesionowego. Jesionow wczni da
centaur Chiron Peleusowi, ktry odda j synowi
swemu, Achillesowi. Sdzono, e we boj si
jesionu i wol przepezn przez ogie ni przez
korzenie tego drzewa.
Jesion mannowy, rosncy w Azji zach. i w pd.
Europie, wydziela tzw. mann, sok krzepncy w
postaci tawych grudek. Niektrzy mniemaj, e z
tego wanie gatunku drzew (a. z tamaryszku) pochodzia manna, o ktrej mwi Biblia (Ex. 16,4
35); jest to jednak tylko rodek przeczyszczajcy.
Jesion Soce, ogie. Dobrze palce si drzewo,
ktre, podobnie jak db, ma jakoby wasno
cigania piorunw i dlatego wie si z bogami
piorunw, Soca i ognia. Dawne porzekado ang.:
Ash \vhen green is fire for a queen 'jesion, gdy
zielony, da ogie dla krlowej'.
Wiecznie zielony jesion, w mit. skand. legendarny
Igdrasil (Yggdrasill) O wiata, wielkie drzewo

wiata" obejmujce konarami niebo a korzeniami

ziemi i podziemny wiat umarych symbol czasu,
wiadomoci, wiedzy, ycia, losu, przestrzeni, rumak i
szubienica Odyna.
Jesion w mit. germ. drzewo b'oga Thora, pod
ktrym sprawowano sdy. Jesion i wiz kolebki
mczyzny i kobiety: Askr wyskoczy z jesionu, a
Elma / wizu; emblemat niemiertelnoci.
Jesion niszczyciel i wrg (innych rolin); jego
gste, pytkie i szeroko rozprzestrzeniajce si
korzenie wysuszaj gleb i czyni j jaow, dlatego
jesion nazywano jaowym, twardym. Grski acuch
skalisty bezpodne rodzi jesiony" (Georgi-ki 2,111
Wergiliusza, t. Z. Abramowi-czwny).
Jesion czary. Mioty czarownic miay kije
jesionowe.
Jesion- w folklorze otewskim lepiec, c?towiek
roztargniony: jesion nie spostrzega wiosny i dlatego
najpniej okrywa si limi; gubi wszystkie licie,
cho to jesz

cze nie jesie. Zazieleni si cay wiat, tylko jesiony

stay nagie, czarnymi pkami zdradzajc utajon
dz rozrostu" (Od cepra do wariata 63, Rafaa
Malczewskiego).
W heraldyce: potga; rozum, wiedza; odporno.
W jzyku kwiatw: Ze mn jeste bezpieczna.

JE
Je symbolizuje Soce, ogie; czary; bogactwo;
dotyk; sprzeciw, obron, walk ze zem; zego,
zodzieja, otra; pych, gniew, aroczno, skpstwo;
sabo,
mao,
powolno;
skromno;
zachowawczo.
Je (na Bliskim Wschodzie, w Azji Srodk.)
Soce, ogie. Je zwija si w kul najeon kolcami
jak Soce promieniami; pieczenie skry od
dotknicia kolcw jea przypomina oparzenie od
ognia.
Je (w Azji Srodk.) bohater cywilizacyjny,
doradca czowieka, wynalazca rolnictwa zwizany z
pocztkami ycia osiadego koczownikw turkomongolskich.
Je (w Chinach i Japonii) bogactwo.
Je walka ze zem; przyjaciel ludzi jako
pogromca jadowitych ww.

Je dotyk, jeden z piciu zmysw;

komplikacje dotykowe wynike z posiadania kolcw:
wg Pliniusza St. (10,83) jee kopuluj stojc na
tylnych nkach.
Je skromno, powcigliwo, konserwatyzm.
Multa novit vulpes, verum echinus unum magnum ac.
'lis zna wiele sztuk, a je jedn, ale wielk*.
Je rzecz nie warta zachodu. / modo, yenare
Uporem: nunc mm tenes ac. 'sprbuj upolowa zajca;
dotd zapae tylko jea' (Jecy 184 Plauta).
Je powolno, flegmatyczno, ociao,
nieruchawo. Przysowie: Spieszy si jak je z
drodami (od anegdoty lud. o jeu posanym po
drode, ktry wrci po siedmiu latach, a na progu
wywrci si i wyla drode).
Je zodziej, rozbjnik. Okrada winnice z gron.
Je diabe; skpstwo, gniew, aroczno. Wg
rdw. bestiariuszy je zbiera spade winogrona, jabka,
figi, nabijajc je na swoje kolce, a potem zjada je w
ukryciu lub karmi nimi mode. Przysowia:
Sapie jak je z jabkami. Ma jea (wa) w kieszeni
skpstwo nie pozwala mu

sign do niej. Wg wierze lud. jee wysysaj

mleko krw odpoczywajcych w polu.
Je otr, zoczyca, okrutnik. Anna:
"Czy nie ty krla tego zabi?" Glouce-ster:
"Prawda." Anna: Wic si przyznajesz, jeu?
O, daj Boe, aby za grzeszny ten czyn w
piekle gorza!"" (Ryszard III 1.2 Szekspira, wg
t. L. Uiricha).
Je zwierz czarownikw, magw, demonw. Rusaka piewa: ,,Precz z dwudzielnym dem we! Niech je, co si w
kolcach lee, niech padalec i niech mija oe
krlowej omija" (Sen nocy letniej 2,3
Szekspira, t. S. Komiana) koysanka dla
Tytanii. Duchy Prospera czasami jak jee le
na drodze i podnosz kolei wanie, gdzie go
stpa musz nog" (Burza 2, 2 Szekspira, t.
L. Uiricha), skarga Kalibana.
Je pycha. Przysowie: Odyma si jak
je.
Postawi si jeem hardo, zuchwale.
Je energiczny sprzeciw. Przysowia:
Stawia si jeem (okoniem, sztorcem). Je
pokole te. To nie sztuka zabi kruka albo
sow trafi w gow, ale sztuka cakiem wiea
go pup si na jea.
Je ubolewanie poczone z dokuczaniem. Przysowie: Je kurczy si, a kole.
W heraldyce: przezorny gospodarz. Koronowany je godo krla fr. Ludwika XII.
W marzeniu sennym: walka, kopoty, trudnoci.
JZYK
Jzyk symbolizuje zrczno, przebiego;
niestao; zuchwao, wyzwanie; fallusa;
pogard, blunierstwo, zo, oszczerstwo,
kamstwo, plotk, drwin, obmow; odmow;
smak, rozeznanie; ster; wyraenie myli, si
przekonywania,
perswazj,
wymow;
wiadomoci; gadatliwo, zrzdno;
niebezpieczestwo, pomie, miecz, strza,
trucizn; mczestwo; sprawiedliwo; miosierdzie. Por. Pocaunek; Usta.
Jzyk czowieka sterem jego okrtu"
(Pouczenia Amenhemhata, Egipt 2. tysiclecie
p.n.e.).
Wysunity jzyk, pokazywanie jzyka. Na
Bliskim Wschodzie w staro. wyzwanie,
pogarda, impertynencja, obraza, zuchwao.
Na Dalekim Wschodzie szacunek, respekt.
W Indiach atrybut bo

gini mierci Kali oznaczajcy rozkosz zabijania. W Europie wyzwanie, drwina,

drwica odmowa, dlatego wyobraany na
dawnych mostach i bramach miast (zakaz
wstpu), np. Lalleknig w Bazylei; wyobraenie fallusa jako prowokacja seksualna.
Jzyk (ozr zwierzcia ofiarnego) w
wielu kultach typowa ofiara skadana bogom
wymowy.
Jzyk przylepiony do podniebienia
wielkie pragnienie; milczenie. Jzyk niemowlcia przysech z pragnienia do podniebienia" (Treny Jeremiasza 4,4); I sprawi,
e twj jzyk przylgnie do podniebienia i
zaniemwisz" (Ezechiel 3,26).
Jzyk kamstwo, blunierstwo, obmowa,
oszczerstwo; jzyk jaszczurczy, smoczy, psi.
Przysowia: Jzyk rani bardziej ni elazo.
Czsto jzyk ucina gow. Nie ma jzyk koci,
sam nie wie, co choci. Zy jzyk gorszy od
ognia. W tradycji yd. oszczerstwo (zy jzyk)
byo powanym przestpstwem, wymagajcym
zespou 23 sdziw na rozprawie. Kto mwi
nierozwanie, rani jak miecz, lecz jzyk
mdrcw daje zdrowie" (Ks. Przypowieci 12,
17). Pjdmy i ubijmy go jzykiem!"
(Jeremiasz 18, 18), tzn. przez faszywe oskarenie. Nic szkodliwszego nad jzyk czowieczy, kiedy si uda na wszeteczne rzeczy"
(Zwierciadle a. Ksztat... 2 Reja).
Jzyk zdradliwy oszczerca. Panie,
wyzwl dusz moj (...) od jzyka zdradliwego!" (Psalm 119 2).
Jzyk niebezpieczny or. Uderzenie
bicza zostawia prg, a uderzenie jzyka
kruszy koci. Wielu zgino od miecza, ale
wicej od jzyka swego" (Ekiezjastyk 28,31
2). ,.Jzyk najszkodliwsza sztuka u czowieka"
(Sielanka
3,
Silenus
91
Szymona
Szymonowica). Zob. Bicz (jzyka).
Jzyk nieroztropnego jego upadkiem"
(Ekiezjastyk 5,15).
Jzyk agodny drzewem ywota" (Ks.
Przypowieci 15,4). ,,Jzyk agodny koci
amie" (jw. 25, 15).
Jzyki w drzewach wrby szeptane
przez licie. W Dodonie kapani odczytywali
wol Zeusa z szumu (szeptu) lici (jzykw)
dbu. Tu ycie wolne (...), w strumieniu
ksigi, w drzewach ma jzyki" (Jak wam si
podoba 2,1 Szekspira, t. L. Uiricha).

Jzyk najlepszym i najgorszym organem.

Przysowie: Nic lepszego nad jzyk, nic nade
gorszego, bo sodycz i trucizna rwno pyn z
niego. Krl posa Biasowi z Prie-ny (jednemu
z siedmiu mdrcw gr VI w. p.n.e.) zwierz
ofiarne z poleceniem odesania mu najlepszej,
a take najgorszej czci zwierzcia; Bias
speni oba zlecenia wysyajc krlowi jeden
ozr (Ana-charsis, Scyta, w Moraliach 146F
Plutarcha).
Jzyk wymowa, sia przekonywania w
mioci, polityce, na wojnie. Wojowa
jzykiem" (Chmury 419 Arystofanesa). ,,Jzykiem si zabijaj, mocne miasta przewracaj;
walki i bitwy 7. jzyka, on czyni y. pana
ndznika"
(Opisanie
krtkie
ywota
Ezopowego... 137780 Biernata z Lublina).
Nic wart mczyzny miana, kto majc jzyk
nie umie nim zdoby kobiety" (Dwaj panowie z
Werony 3, l Szekspira).
Jzyk pomie, z uwagi na ksztat i wielk
ruchliwo; na jego si twrcz, niszczc a.
oczyszczajc jako narzdu mowy. Jzyk jest
jak ogie (...); rozpalony przez pieko zapala
koo ycia naszego" (l.ist Jakuba Ap. 3,6).
Jzyk w chrzecijastwie mczestwo;
wymowa kaznodziei. Atrybut mczennikw,
ktrym wyrwano jzyk, gdy nie chcieli si
wyprze wiary. Atrybut w. Antoniego Padewskiego, zotoustego mwcy (jzyk witego wystawiony jest w szklanym soju nad
jego grobowcem w bazylice padewskiej).
Jzyk nieposkromione zo. ,,Jzyka nikt z
ludzi nie moe poskromi: zo niespokojne,
pene jadu miertelnego" (List Jakuba Ap. 3,8).
Jzyk rozwidlony ind. emblemat ognia
ofiarnego; atrybut boga Agni; w plastyce rdw.
perfidia, kamstwo (w zwizku "/
podwjnym jzykiem wa-Szatana).
Jzyk w ksigach Kabay (XIXIII w.)
korona, gos Boga, sprawiedliwo i miosierdzie.
Jzyk kamstwo, zmienno, niestao,
bro kobiety. I cokolwiek ludziom szkodzi.
wszystko z jzyka pochodzi" (Opisanie krtkie
ywota Ezopowego... 138182 Biernata z
Lublina). Kobieta na staro ..cudz saw
nabonym jzykiem umiata" (Chudy literat 96
Adama Naruszewicza). ..Jzyk kamie gosowi,
a gos mylom kamie" (Dziady cz. III 1,2
Improwizacja 5 Mickiewicza).

Dugi jzyk plotkarski sposb mwienia;

zdradzanie cudzych a. wasnych sekretw.
Jzyk do najcia pogard, jurysta.
kauzyperda, poktny doradca; adwokat.
Jzyk jzyczek u wagi; jako narzd
mowy ocenia, osdza, rozwaa.
Jzyk smak; rozeznanie, rozrnianie
dobra od za. Jako emblemat zmysu smaku
wyobraany by oddzielnie.
Jzyk wiadomoci: przest. jeniec schwytany dla powzicia wiadomoci o nieprzyjacielu. Zasign, wzi, dosta, chwyci
jzyka.
Jzyk wycity dawna kara za kradzie;
wycity ozr potwora, smoka, suy
bohaterom zamiast Jego gowy jako dowd
pokonania poczwary (np. bohaterom UIsteru).
Wywieszony jzor, jzyk zmczenie.
Lecie z wywieszonym jzorem pdzi
mimo zmczenia.
Jzyk mi kokiem stan, skocza, skoowacia, zapomniaem jzyka w gbie
zaniemwiem z wraenia, nie mogem sowa
wydoby.
Jzyk mi si w trbk zwin zawstydzony, nie wiem, co mam rzec.
Jzyk sobie na kim ostrzy, wzi kogo na
jzyki obmawia. oczernia.
Jzyk wierzbi, echce, swdzi, pali, piecze
kogo kto pragnby zdradzi tajemnic a.
wypali komu brutalnie prawd w oczy.
Cign kogo za jzyk wypytywa,
prowokowa do zwierze, do zdradzenia
sekretu.
Dosta si na jzyk(i) narazi si na
plotki, obmow.
(Po)ama sobie jzyk mie kopoty z
wymawianiem trudnych wyrazw.
Mie co na kocu jzyka nie mc sobie
przypomnie sowa (sw), ktre, jak si zdaje,
jest (s) tu tu na podordziu.
Rozwiza mu si jzyk zacz mwi;
nagle sta si wymowny.
Szermierka, gra, bitwa na jzyki polemika, spr. ktnia, utarczka sowna.
Trzepa, mle, chlapa, pytlowa, obraca
jzykiem (jzorem), rozpuci, strzpi.
zdziera jzyk, popuci cugle jzykowi
papla, trajlowa, bajtlowa, gada jak najty,
ple.jazgota.

Trzyma jzyk za zbami (na uwizi. na smyczy,

na udzie, na wodzy), powciga jzyk milcze.
Ugry (uksi) si w jzyk zamilkn w sam
por.
Jzyczny (st.pol.) gadua, papla. Przysowia:
Czowiek jzyczny nie bdzie po-szczcion.
Jzycznego si strze.

JIN i JANG
Jin i jang dwie przeciwstawne sobie zasady
tradycyjnej
kosmologii
chiskiej,
ktrym
przyporzdkowane s wszystkie rzeczy, istoty i
okresy. Obie zasady wyobraaj podzia, jakiemu ulec
miaa jedno prapocztku wiata; nie s wzgldem
siebie antagonistyczne, a ich wzajemne wpywy
nasilaj si lub sabn w rnych okresach i rnych
sytuacjach.
Zasada jin eska, negatywna, zawarta m.in. w
pasywnoci, ulegoci, saboci, ziemi, wilgoci,
zimnie,
strumieniach,
dolinach,
gbinach,
ciemnociach, Ksiycu, w linii przerywanej;
zwizana ze stron pnocn, liczbami parzystymi,
barw t.

Zasada jang mska, pozytywna, zawarta m.in.

w aktywnoci, energii, niebie, suchoci, cieple, ogniu.
Socu, wietle, wyynach, yciu, w linii
nieprzerwanej; przyczyna zjawisk przyrody i rdo
porzdku w naturze; zwizana ze stron poudniow,
liczbami nieparzystymi, barw czerwon.
Tai-ki

zasada
komplementarnoci
Wszechwiata tradycyjnej kosmologii chiskiej,
poczenie zasady eskiej, jin, z msk, jang,
wyobraana jako koo, ktrego powki ciemna
(ji") ' jasna (Jang) granicz ze sob lini w
ksztacie litery S, przy czym dugo linii podziau
jest rwna dugoci poowy obwodu koa. (W rodku
obu powstaych w ten sposb pl umieszcza si zazw.
malekie kko, ktrego powki zabarwione s
kolorem przeciwnego pola na znak wzajemnej
zalenoci obu zasad). Falista linia podziau nadawa
ma obu powkom dynamik, ktrej by brako, gdyby
dzielia je rednica; wg niektrych jest to dynamika
obrotowa symbolizujca wir kosmiczny wzbudzajcy
nieustanny ruch i przemian przy zachowaniu
cigoci.

JODA
Joda symbolizuje wznioso, dum, pych,
krlewsk urod, potg; dugowieczno, stao;
miao;
trwao;
cierpliwo;
wyroczni;
pobono; odrodzenie; cnot, czysto; modo:
seks; obojnactwo; trwae uczucie, wierno; ycie,
powag ycia; al, smutek; ofiar; nadziej; dobrobyt;
niemiertelno; czas; ogie. Soce; Pnoc;
eglug; pismo; niebezpieczny dar. Por. Sosna, Pinia,
Joda odrodzenie, ycie; jak u innych sosnowatych
igy kilkuletnie, zimozielone;
przeciwiestwo miertelnego (i niemiertelnego) cisu,
wiecznie zielonego.
Joda ogie. Soce; drzewo ma ksztat
pomienia.
Joda zwizek ?.e wityni jerozolimsk.
..(Salomon) podog domu (Pana) wyoy tarcicami
jodowymi" (3 Ks. Kro/. 6,16).
Joda przeciwiestwo gogu. Gry i pagrki
piewa bd wasz chwal, a wszystkie drzewa polne
klaska bd. Zamiast gogu wyronie joda" {Izajasz
55.1213).
Joda egluga. Tyrze, ty sobie pomylae:
Jestem nieskoczenie piknym okrtem (.-.),
Budowniczowie (...) twoje burty zbudowali z jode (a.

z cyprysw) Saniru" (Ezechiel 27, 35); Sanir

Her-mon, dzi Debel esz-Szejch, masyw grski na
granicy Syrii z Libanem. Drzewo powicone u
Grekw Posejdonowi, bo z jody wyrabiano wiosa.
Joda modziecza sia, cierpliwo. Jestem jak
joda zielona (a- cyprys), dziki mnie wyronie twj
owoc" {Ozeasz 14, 9).
Joda powicona boginiom menstruacji i
porodu, a take sierpa pierwszej fazy Ksiyca, np.
Artemidzie (Dianie), dziewiczej opiekunce rodzcych;
nimfie Caenis, crce Elata z Magnezji.
Joda niebezpieczny dar; ofiara bogom. Konia
trojaskiego zbudowa mieli Grecy z jody; Trojanie,
na swoj zgub, postanowili postawi go wewntrz
murw Troi, na ofiar dla bogw.
Joda seks, obojnactwo. Drzewo eskie o
ksztacie fallicznym i fallicznych szyszkach,
zastpowao palm jako symbol seksualny w klimacie
umiarkowanym. W micie gr. bg Pan usiowa
zgwaci dzie

wicz Elate (gr. 'joda') a. Pitys; unikna tego

zmieniwszy si w jod, z ktrej gazki Pan uczyni
sobie wieniec. Zob. te pinia. Krow" kreteskiej
krlowej Pa-zyfae, maonki Minosa, Dedal
zbudowa z drewna jodowego.
Joda zwizana z Dionizosem, ktrego tyrs by
zrobiony z jody a. z pinii, i z ac. bogiem Sitvanusem,
opiekunem drzew i pl.
Joda pycha, duma, hardo- W Bajce 140
Ezopa joda pyszni si sw wspania postaw przed
krzewem gogu; ale jod cito, a gg pozostawiono.
Harda joda w szturmie pryska", ac. saepius yentis
agitatur ingens pinus" {Pieni 2,10,9 Horacego, t.
Stanisawa Trembeckiego).
Joda wyrocznia. W wiecie antycznym
wrono m.in. z poszumu igie i gazi jodowych.
Joda pismo. Rzymianie uywali tabliczek
jodowych do pisania {Sztuka kochania 3, 469
Owidiusza).
Joda w tradycji judeo-chrzec. cnota;
cierpliwo.
Joda ciemna latem powaga ycia. Joda wieo
zielona zim modo;
potga. Joda nadzieja; w przeciwiestwie do
sokory (czarnej topoli nadwilaskiej).

Joda trwaa mio. O jodo, szlachetny

szczepie, latem i zim zielony, jeste jak moja mio,
co jednak si zieleni." {Dramatische Dichtung:
Schildeis Ludwiga Uhlanda).
Joda wierno. O Tannenbaum. o
Tannenbaum. wie treu sind deine BlatterF, nm. 'o
jodo, jodo, jak wierne s twe licie!' {Der
Tannenbaum J. A. Zarnacka, adaptacja z 1819 r. z
piosenki lud. o beznadziejnej mioci).
Jody, sosny Pnoc. Wic zwiastun-ki
Pnocy, wy jody i sosny, drzewa mo-Jej ojczyzny,
witam was radosny!" {Wiersz pisany na Alpach...
2930 Kazimierza Bro-dziskiego).
Joda al, smutek. ,,Szumi jody na gr
szczycie, szumi sobie w dal, i modemu smutne
ycie, gdy ma w sercu al." Walka 2,2,1
Wodzimierza Wolskiego).
Joda stao, trwao, moc. Wysokie jody
mwi: Nie jestemy ani smutne, ani wesoe, jestemy
mocne." {Stufen: Na-^ Christiana Morgensterna).

W heraldyce: odmodzenie; stao; nadzieja;

wierno.
W marzeniu sennym: stao; (w lesie)
dugowieczno, zdrowie.
JUTRZENKA (Brzask, Jutrznia, wit[anie],
Zorza [poranna])
Jutrzenka symbolizuje zapowied dnia, przezwycianie ciemnoci, jasno, przebudzenie,
zaranie, odpdzanie duchw, zmartwychwstanie,
wiosn, modo, (nowy) pocztek, rado;
wznioso;
swobod,
wolno;
nadziej,
przyrzeczenie; peni moliwoci; wiar; poezj;
rozum, cnot; podanie; mier; lito, al.
Jutrzenka penia moliwoci, przyrzecze,
nadziei, rozpoczynajca co dzie na nowo wiat wraz
ze wszystkim, co przynosi, z sukcesami, bogatymi
zbiorami, zwycistwem nad mrokiem i zem, ze
wietlan przyszoci, a przynajmniej jej obietnic.
Jutrzenka w wielu mitach bogini witu cigana i
zmuszona do ulegoci przez sonecznego boga, jest
jego siostr, matk i on; jego objcia a. widok
przynosz jej zagad. Soce, niewierne jutrzence,
biegnie w dalsz drog po niebie, aby dopiero na
zachodzie znw znale si przy niej. Jej spojrzenie a.

dotknicie jest miertelne, podobnie jak soneczne:

jako wit wypija ros; pod innym imieniem, jako zorza
wieczorna, zabija Soce, spychajc je w podziemn
otcha za horyzontem, a potem, ju jako starucha,
opakuje gwiazd dnia, przebaczajc mu jego
caodzienne
przygody.
Eos-Aurora, bogini jutrzenki, siostra Heliosa i
Selene, zwana przez Homera ra-nopalc"
{rhododaktylos}
a.
zocicie
przy-odzian"
{kropopeplos), na zotym tronie" {chrysthronos),
na
piknym
tronie" {euthronos), nie bdca
przedmiotem okrelonego kultu, ale za to gona z
romansw, np. z Titonosem, Orionem, Kefalo-sem;
wyobraana w locie przed wozem sonecznym, z
kwiatami i pochodni w rku, a. uskrzydlona sama
powozi kwadryg a. jedzi na Pegazie. Eos podnosi
biae powieki" {Elektro 102 Eurypidesa). Auro-ra
znowu rozbysa nad ziemi, budzc biednych
miertelnikw na trud i cierpienia" {Eneida 11, 182
Wergiliusza, t. Wandy Markowskiej). Gocze
zotego soca, r-

owa jutrzenko!" (Pacierz staruszka l Adama

Naruszewicza).
zy Eos rosa poranna; rankiem Eos opakuje
swego syna Memnona zabitego przez Achillesa.
Jutrzenka, zorza (poranna) skrzydlate zjawisko.
Gdybym wzi skrzyda od rannej zorzy i zamieszka
na kracu morza" {Psalm 138 9).
Jutrzenka nadaje krajobrazowi ksztaty i pikny
wygld. Czy (...) powoae wit, a zorzy wskazae
jej miejsce? (...) Zmienia si ziemia jak glina pod
pieczci i staje wszystko jakby w przybraniu" (Hiob
38,1214).
Aurora przyjacik muz", ac. Auro-ra Musis
amica (Co/loauia: De natione studii Erazma z
Rotterdamu). Proz mona malowa wieczr i
wiato ksiyca, ale trzeba poety, by opiewa
jutrzenk" (Diana of the- Crossways rozdz. 16
George^ Me-reditha).
Jutrzenka w tradycji chrz. czsto Matka
Boska, ktra przyniosa ludzkoci Soce-Chrystusa.
Niepokalane
Poczcie symbolizowa w rdw.
promie, ktry przebija szyb nie naruszajc jej (ac.
transit sed non frangit}.
Jutrzenka dziewczyna z mitw o maestwie
piknej panny z potworem, ktry dziki jej uczuciu

odzyskuje sw prawdziw posta przystojnego

modzieca: poczwara ciemnoci przemienia si we
wschodzce Soce, monstrum mronej zimy staje si
kwitnc wiosn.
Jutrzenka rozum; jej pojawienie si przynosi
wiato, emblemat rozumu.
Jutrzenka podanie; mier. witanie to pora,
kiedy przebudzeni kochankowie w nowym porywie
podania zwieraj si w objciach i kiedy konajcych
przygarnia litociwa mier. Morgenrot, leuchtest
mir zum fruhen 7W?" nm. 'Jutrzenko, czy wiecisz nad
moj
przedwczesn
mierci?"
(Reiters
Morgengesang l2 Wilhelma Hauf-fa).
Jutrzenka, zorza (poranna) swoboda, wolno.
Witaj, jutrzenko swobody, zbawienia za tob
soce!" (Oda do modoci 745 Mickiewicza).
Wolnoci byszczy zorza" (Hymn 4 Sowackiego).
Jutrzenka, zorza (poranna) przebudzenie w
odnalezionym wiecie. L'auror^ grelottante en robe
ros et verte" fr. 'Dr

ca z zimna jutrzenka w rowozielonej szacie' (Le

crepuscule du malin 25 Charlesa Baudelaire^), Po
rbku ziemi zorza si przesuwa i sennych marze
ocknicie dotyka" (Lene jezioro 1223 Wincentego
Pola).
Jutrznia rado. Kiedy poranek radosny
zawita i bysn jutrzni rowej promienie? Ach czas
ju wiatu powesele od niej!" (Stare wrota V, 279
Wadysawa Syrokomli).
Jutrznia wznioso. Daj nam jutrzni
jasnowos (...) Niech nas w gr skrzyda nios...
Ojcze nasz!" (Modlitwa 58 Kornela Ujejskiego).
Jutrznia wiara. Jutro bynie jutrznia wiary!"
(Kordian 3, 4, 108 Sowackiego).
Jutrznia, wit pocztek, zaranie. ,,Strojna w
barw row, tczow, moda jutrznio postpu,
witaj nam nad gow!" (Urodzony Jan Dborg,
Epilogos 2. wyd., 5960 Wadysawa Syrokomli).
Dla was poczyna si wit ycia" (Quo vadis t. 3
Sienkiewicza).
/

wit nadzieja. ,,Wszystkich owiec duszy

promieniem i witem urodzonych nadziei" (Kordian,
Prolog 445 Sowackiego).
wit cnota. Pomidzy witem a nocy
znikniciem pomienne blaski rowe z mrokami

walcz, jak Cnota z wiata tego Ksiciem" (Quidam

IV, 13 Norwida).
wit lito, wspczucie, al. Na-dnia progu
wit, we zach cay. dugo wyprasza si Bogu, by mu
patrze nie kaza na stary bl wiata" (Ranek w
Wenecji 1214 Marii Konopnickiej),
wit biay agiel. I tam, od Indii byska
srebrzysty agiel witu" (Last Poems 21 A. E.
Housmana).
Zorza (poranna) zbratanie ludzkoci. To zorza
wszystkich ludw zbratania!" (Warszawianka 8
Wacawa Swicickiego).
Jutrzenka dawn. Gwiazda zaranna, planeta
Wenus nad horyzontem przed wschodem Soca.
/

Switkiem koo poudnia o ludziach

niepunktualnych; o nygusach, nierobach, piochach.
KACZKA
Kaczka
symbolizuje
niemiertelno;
mio
maesk; szczcie; beztrosk, powierz". chowno
(pytko);
gadulstwo;
ciekawo,
plotk,
pochlebstwo, oszustwo.

Kaczka w staro. Egipcie typowe zwierz

ofiarne, zwizane z Izyd i wschodem Soca.
Kaczka u staro. ydw niemiertelno.
Kaczka w Chinach mio maeska, szczcie.
Kaczka mandaryska wity ptak, symbol wiernej
mioci i popdu yciowego.
Kaczka u staro. Grekw ptak Pene-lopy jako
wcielenie Matki Natury, ktra niszczy noc, co tworzy
w dzie, i pracuje nadaremnie przez ca wieczno.
Kaczka w baniach sowiaskich ptak, ktry
skada zote jajo (Soce).
Kaczka ciekawo gboko skrytych tajemnic:
pync po wodach Praoceanu kaczka nurkuje, aby
pochwyci mdro wd wiecznoci.
Kaczka beztroska, powierzchowno, pytko,
niedojrzao. Pync po sadzawce kaczka interesuje
si (poza okresem godowym) tylko jedzeniem i
muskaniem pirek.
Kaczka kwaczka, kaczka krzykaczka
gadatliwo, paplanie, trajkotanie, pochlebstwo.
Charakterystyczne kwakanie: Kwa, kwa, kwa"
wydaje tylko samica, nigdy kaczor. Przysowie;
Pochlebca nigdy inaczej, tylko tak, tak, mociwy
panie.
Kaczka oszustwo. Kaczki podstpem

zagarniaj gniazda innych kaczek.

Chd kaczkowaty kiwajcy si, koyszcy,
niezgrabny jak chd kaczki,
Kaczy odek dobre trawienie.
Kaczka (potrawa) afrodyzjak; czerwone miso.
Niech go kaczki zdepcz (zadziobi)! art.
okrzyk zdumienia, rodzaj udanego oburzenia czyim
postpkiem,
Ple jak o zakltej kaczce gada bzdury,
banialuki. Prawdop. przysowie czy si z jak bajk
o dziewczynie (krlewnie) zakltej w (zot) kaczk.
Wali, bi jak w kaczy kuper z bliskiej
odlegoci, na pewniaka (strzela).
Brzydkie kacztko abdzie piskl wyklute w
kaczej rodzinie, ktrym wszyscy pomiataj jako
wielkim, niezdarnym kacztkiem (bajka Andersena).
Kaczka (dziennikarska) plotka, wiadomo
zmylona; z fr. canard 'kaczka;
faszywa informacja".

Puszcza kaczki rzuca paskimi kamykami w

powierzchni wody, aby si kilkakrotnie od niej
odbijay; zbija bki, nic nie robi.
W heraldyce: czowiek zaradny, pomysowy, peen
forteli.
W marzeniu sennym: list anonimowy.
KADZIDO
Kadzido symbolizuje kult ognia, wit moc, czary;
hod, pobono, adoracj, ofiar bagaln, modlitw;
libacj; ochron;
spowied, pokut, oczyszczenie; pochlebstwo;
natchnienie, medytacj; nadziej, proroctwo, wrb;
szlachetno, dobro, urok;
afrodyzjak; perfum. Por. Dym.
Kadzido mieszanina aromatycznych ywic (a
take kory, drewna, owocw, kwiatw itd.) spalana w
obrzdach ludw pierwotnych w obronie przed zymi
duchami lub jako forma oddawania czci dobrym
mocom a. pobudzania aktywnoci leniwych bstw
urodzaju. Palenie kadzida rozpowszechnio si w
wielkich religiach wiata; ma wiele znacze
symbolicznych takich jak oczyszczenie, modlitw,
ofiar wznoszc si dymem i aromatem do nieba.

Kadzenie (incenizacja, turyfikacja) odbywa si na og

przez sypanie kadzida na rozarzone wgle w
kadzielnicy (trybularzu). W staro. Egipcie suyo
codziennej liturgii przed posgami boga Soca
Amona-Ra i w rytuaach pogrzebowych (dusze zmarych wzlatywa miay w pomieniach do nieba),
odpdzao przykre wonie, odstraszao demony; w
Babilonii uywano go do modw i do wyroczni; w
Izraelu przypisywano mu cudowne waciwoci, a od
V w. p.n.e. budowano specjalne otarze kadzenia (zob.
niej).
Kadzido u staro. ydw modlitwa, pokuta,
autorytet, aska, potga. Jego palenie byo
obowizkiem kapanw, spenianym rano i wieczr w
wityni; nie wolno byo czyni tego w innych celach
(Ex. 30,9).
Otarz kadzenia w wityni jerozolimskiej by w
miejscu witym, blisko wejcia do witego
witych", midzy wiecznikiem siedmioramiennym
i stoem chlebw po-

kadnych.
Dym kadzidlany osania mia oczy kapana od
poraenia obecnoci Boga. Mwi

Bg do Mojesza: (Aaron) przywiedzie cielca

i modlc si za siebie i za swj dom zabije go.
A wziwszy kadzielnic, ktr napeni wglem
arzcym si z otarza i nabrawszy rk
przyprawionego kadzida wonnego na ofiar
kadzieln, wnijdzie za zason wityni i
naoy na ogie wonnoci, aby mga ich i para
okrya wieko nad wiadectwem, i aby nie
umar" (Lev. 16,1113).
Kadzido modlitwa. Niech wznosi si ku
Tobie modlitwa moja jak kadzido" (Psalm 140
2).
Kadzido wyraz czci. Na wszystkich
miejscach spala si kadzida i skada ofiary na
cze mojego imienia, bo imi moje jest
wielkie wrd narodw mwi Pan
Zastpw" (Malachiasz l, 11).
Kadzido u Grekw palono od VIII w. p.n.e.
jako ofiar i ochron przed demonami; praktyki
te przejli te orficy; Rzymianie uywali
kadzida do okadzania zwierzt ofiarnych,
zapalali je bstwom domowym, stosowali w
kulcie cesarzy.
Kadzido w chrzecijastwie dobro
duchowa, ochrona przed diabem; poparcie
modlitwy witych; powicone Matce
Boskiej. W IV w. wczesny Koci zacz
uywa kadzida w ceremoniale eucharystycznym, w ktrym symbolizowa miao
wznoszenie si modw i zasugi witych;
jeszcze wczeniej zaczto stosowa kadzido
do okadzania mar ze zwokami. Anio
przyszed i stan przed otarzem majc
kadzielnic zot, i dano mu wiele kadzida,
aby doda do modlitwy wszystkich witych na
otarz zoty" (Apok. 8,3). Dzi spalane w
kadzielnicach w czasie obrzdw liturgicznych
w Ko. rz.kat., wschodnim i anglikaskim.
Przysowie st.gr.: Pomoe jak umaremu
kadzido. Boi si jak diabe kadzida (a.
wiconej wody).
Kadzido oczyszczenie. Powszechne
uycie dymu kadzidlanego do rytuaw
oczyszczenia opiera si na waciwej ogniowi
sile przeobraania i na dodatkowych
waciwociach oczyszczajcych miych zapachw. Ilekro Babiloczyk ma stosunek ze
swoj on, pali kadzido i siada przy nim, po
drugiej za stronie czyni to samo ona. A z
nastaniem brzasku oboje si kpi" (Dzieje l,
198 Herodota, t. S. Hammera). Por. Feniks
(przed mierci).

Kadzido wezwanie dusz zmarych. Wy,

porednie duchy (...), yycie nie nam, nie
wiatu (...) was tym wiatem i kadzidem
zapraszamy, zaklinamy" (Dziady cz. II 352
369 Mickiewicza).
Kadzido perfuma, afrodyzjak. Olejek i
kadzido ciesz serce" (Ks. Przypowieci 27,
9). ,,Wonno szat twoich jak wonno
kadzida" (Pie nad pieniami 4,11).
Kadzido pochlebstwo, przesadne pochway. Wo kadzide atmosfera usunego
schlebiania,
faszywego
wychwalania.
,,Kadzenie jest mi obrzydliwoci" (Izajasz
1,13). ..Kadzido jest danin bogw, ale dla
miertelnikw trucizn" (Palinodie l, motto,
Goethego). Dworskie kadzido, tac. thus
aulicum. Wspaniae obietnice dworakw, jak
dym z kadzide, ciesz powonienie przez
chwil, ale wkrtce si rozwiewaj"
(Przysowia 1,69 Roberta Blan-da). Nie bd
ci tu ja kadzi przypodo-bania si celem" (Do
Lubieskiego 212 T. K. Wgierskiego). I
c si nie przebaczy dla kadzida troch!"
(Kos i Pszczoa 26 J. U. Niemcewicza).
Przysowie: Czyj chleb jesz, temu kad.
Dym kadzidlany pobono, moralno,
cnoty; schlebianie, wynoszenie pod niebiosa
czyich zasug.
Kadzido pomiar czasu. W medytacjach
buddyjskich zapala si laseczki kadzida w celu
mierzenia czasu.
Kadzido w wolnomularstwie: wdziczne i
nabone serce.
KAMELEON
Kameleon symbolizuje przystosowanie si,
zmienno, niestao, fasz; ycie z powietrza:
powikszanie si; spostrzegawczo;
bojaliwo; mio; czary.
Kameleon umiejtno przystosowania
si do otoczenia; zmienno, niestao,
zmienno pogldw; fasz; chorgiewka na
dachu. Dawniej sdzono, e kameleon
przybiera rne kolory zalenie od barw
otoczenia, aby by jak najmniej widocznym; w
rzeczywistoci zmiany ubarwienia zale od
zmian wiata, temperatury, od emocji itd.
Gdybymy chcieli ledzi jego losy,
musielibymy czsto nazwa tego samego
czowieka raz szczliwym, drugi raz
nieszczliwym,
czynic
szczliwego
czowieka
"kameleonem,
niestaym,
saniajcym si" (Etyka nikoma-

chejska l, 10 Arystotelesa). Przysowie: Mieni

si jak kameleon. ,,Zwierz, co (...) naladuje
barw dotknitych przedmiotw" (Metamorfozy
15, 412 Owidiusza). Jak kameleon, co atwo
przyjmuje zblionych rzeczy kolorw odmiany"
(Zabawa na ustroniu... 910 Franciszka
Karpiskiego).
Kameleon ycie z powietrza. Sdzono, e
kameleon karmi si powietrzem;
w istocie karmi si g. owadami, a mylny pogld
wzi si std, e samczyk odstrasza rywala
przez nadymanie garda, rozszerzanie ciaa i
podnoszenie specjalnych klapek na ebku.
Atrybut
Powietrza
jako
jednego
z
,,pierwiastkw" (zob. Powietrze). ,,Zwierz, co
karmi si wiatrem" (Metamorfozy 15,412
Owidiusza). yj jak kameleon powietrzem
nadzianym obietnicami" (Hamlet 3, 2 Szekspira,
t. J. Paszkow-skiego). Kameleon karmi si
wiatem i powietrzem, poeta mioci i
saw" (A Exhortation P. B. Shelleya).
Kameleon spostrzegawczo. Jego wyupiaste oczy poruszaj si rozbienie, niezalenie jedno od drugiego.
Kameleon bojaliwo; bo nadty powietrzem, a nie wypeniony odwag, porusza si
ostronie, rozgldajc si ustawicznie; std, by
moe, jego iron. nazwa, oznaczajca po ac. 'lwa
na ziemi; maego lwa'.
Kameleon mio. Mio jest kameleonem, a przeto moe y powietrzem"
(Dwaj panowie z Werony 2,1 Szekspira, t. S.
Komiana).
Kameleon w folklorze skadnik potgujcy
wasnoci napojw miosnych, usypiajcych,
obezwadniajcych,
czynicych
ludzi
niewidzialnymi itp.
W heraldyce: papie Pawe III wybra sobie
znak herbowy przedstawiajcy kameleona
dwigajcego na grzbiecie delfina, z dewiz:
Dojrzay".
Kameleon (Chamaeleon) gwiazdozbir
nieba pd., w Polsce niewidoczny.

r roku i dnia, pooeniem gwiazd i planet, z

chwa i potg bstwa (np. z zaoeniem
Nowego Jeruzalem, ze starotesta-mentowymi
wizjami), ze wschodem soca (std okrelane
s czsto jako orientalne, mimo e pochodzi
mog skdind); byy skarbami strzeonymi
przez chtoniczne potwory (np. smoki); wi
si ze wiatem (o niektrych, jak rubin, granat,
sdzono, e wiec w ciemnoci), z
odsanianiem ukrytych prawd, z wieszczeniem,
z mrokami Hadesu, sprowadzaniem deszczu
(podobiestwo do kropli deszczu lub rosy),
zwane ziemskimi gwiazdami" jako odbicie
niebiaskiego wiata na Ziemi. Symbolizuj
zasad msk albo esk, przemian
niejasnoci w przejrzysto, w sensie
duchowym przemian ciemnoci w wiato,
niedoskonaoci w doskonao; wyobraaj
czysto, trwao, niemiertelno, podno;
Om czyli Boskie Oko, wszechwadz, mdro,
wysz prawd i wiedz, prawd duchow;
przemijanie dbr doczesnych, przeciwiestwo
trwaych, wieczystych cnt; trucizn; bogactwo,
bezcen-no, rzadko; dum, pych; ozdob,
ostentacj; stanowi atrybut uosobionej Azji;
atrybut strojnej mioci ziemskiej i prnoci.
Podzia drogich kamieni na szlachetne i
pszlachetne jest chwiejny, zaleny od miejsca
i czasu, od stopnia ich rzadkoci, twardoci,
trwaoci, a przede wszystkim od ich piknoci;
od takich cech jak opalizowanie,;' mienienie si
barwami tczy, silne zaamywanie wiata,
poysk, ogie", kolor. Najwaniejsze klejnoty
jubilerskie to:
beryle (jasnozielony szmaragd, niebieskozielona akwamaryna, rowy morganit, ty
heliodor), chryzoberyle (aleksandryt), korundy
(czerwony rubin, niebieski szafir, bezbarwny
leukoszafir), diamenty, oliwiny (zielony
chryzolit), kwarce (fioletowy ametyst), mleczny
opal,
winnoty
topaz,
tur-malin,
niebieskozielony turkus, cyrkony (hiacynt). Za
klejnoty uwaa si take pery i kilka innych
substancji
pochodzenia
organicznego.
KAMIENIE DROGOCENNE (Klejnoty)
uywano
ju
w
czasach
Klejnoty s obrazem bogactwa ksztatw i Klejnotw
(o
czym
wiadcz
barw, rnorodnoci, chaotycznoci, rwnie w przedhistorycznych
nazewnictwie; wiele nazw drogich kamieni w wykopaliska grobw) jako ozdb i amuletw,
Biblii pojawia si tylko raz, tak e ich oraz, ze wzgldu na ich drogocenno, jako
rozpoznanie jest czsto niemoliwe; klejnoty waluty. Skarbce krajw, zwaszcza na
wystpoway jako amulety, rodki lecznicze, Wschodzie, zawieray, obok zota i srebra,
gwnie klejnoty.
zwizane byy z po

Jahwe nakazuje Mojeszowi (Ex. 28) ozdabia efod na szatach kapaskich dwoma
onyksami na naramiennikach i dwunastoma
kamieniami na napierniku, reprezentujcymi
12 plemion Izraela (kady z odpowiednim
napisem: rubin, topaz, szmaragd, karbunku,
szafir, beryl, opal, agat, ametyst, chryzolit,
onyks i jaspis). Nowe Jeruzalem zstpujce z
nieba miao wg Apokalipsy (21, 1821) mur z
jaspisu, bramy z pere, a kamienie wgielne
ozdobione dwunastoma drogimi kamieniami;
byy to: jaspis, szafir, chalcedon, szmaragd,
sardonik, krwawnik, chryzolit, beryl, topaz,
chryzo-praz, hiacynt i ametyst, oznaczajce
osignicie doskonaoci duchowej w nowym
Wszechwiecie.
Synne klejnoty naleay czsto do bogi
mioci i podnoci, jak np. drogie kamienie w
pasie Afrodyty (gr. kestos, ac. cestus)
wykutym przez jej maonka. Hefajstosa; jak
bezcenny Brisingamen (jeden ze ,,skarbw
bogw") skandynawskiej bogini mioci Frei,
nabijany
wspaniaymi
klejnotami,
prawdopodobnie naszyjnik, ofiarowany jej
przez karw w zamian za jedn noc miosn
spdzon z kadym z nich. Niektre boginie
lub bohaterki mityczne jak Hezjone czy
Andromeda, oddane na pastw potworom,
przykute nago do skay, w tej trudnej sytuacji
nie rozstaway si, mimo wszystko, ze swymi
klejnotami.
Drogie kamienie odkupienie win. Pas z
czerwonych krwawnikw, noszony jako amulet
w staroytnym Egipcie krew Izy-dy
zmywajca grzechy nosiciela.
Klejnoty trwao, odporno, niemiertelno. Klejnot umieszczony w ustach
zmarego chroni mia ciao przed rozkadem i
zapewnia niemiertelno duszy (ka). a przy
tym stanowi opat za podr na tamten wiat;
w Egipcie byy to zwykle szmaragdy i turkusy,
klejnoty Horusa i Izy-dy.
Kamienie przyja i mio. Wymieniane
midzy
przyjacimi,
narzeczonymi
i
kochankami na znak trwaoci uczu (suga
Abrahama ofiarowuje zoto i klejnoty Rebece
przy studni; Gen. 24,22), midzy mami na
znak trwaoci ukadw, przy traktatach
pokojowych jako danina lub haracz.
Liczne dziea dawnych mylicieli czyy
kamienie drogocenne z gwiazdozbiorami zo

diaku, czynic je wsplnie skadnikami

filozoficznego, kulturowego i magicznego
obrazu Wszechwiata. Staroytni mogli jednak
klasyfikowa kamienie tylko wedug cech
zewntrznych, takich jak barwa, ksztat,
rozmiary, twardo; ich skad chemiczny
pozostawa tajemnic, co prowadzio do wielu
nieporozumie w zakresie identyfikacji i
nazewnictwa. Byty one cenione nie tyle dla
swej urody, rzadkoci i ceny, ile dla
przypisywanych im waciwoci medycznych i
magicznych. Biblia czyni z klejnotw nie tylko
symbol bezcennych wartoci, ale take boskiej
mdroci jako najcenniejszego daru Boga,
daru, ktry wypenia blaskiem dusz
sprawiedliwego.
Klejnoty prawdy duchowe. Skarby
pilnowane przez smoki wyraay trudnoci w
drodze do zdobycia wyszego wtajemniczenia
w sekrety bytu. Klejnoty ukryte w jaskiniach
odnosz
si
do
wiedzy
intuicyjnej,
przechowanej w podwiadomoci, ktra wie
si z podziemnymi lub przyziemnymi istotami
chtonicznymi dcymi skryt ciek. Tak np.
w folklorze wystpuje czsto ,,klejnot
wowy"; moe to oznacza, e klejnoty
spadaj z gw albo zbw wy; std, wedug
poj ludowych w Indiach, Grecji i krajach
arabskich, diamenty maj by trujce. Folklor
wielu kultur przypisuje klejnotom pochodzenie
zwierzce, od smokw, gryfw, wy,
jaskek, jaszczurek, hien, orw, ab, kozic,
limakw, rysiw itd., albo diabelskie (jako
rdo pokusy).
Klejnot czysto pciowa i wierno. W
balladach i baniach (Banie z 1001 nocy}
klejnot blednie, czernieje lub kruszy si, gdy
kochanek, ktry go ofiarowa przed odjazdem
w dalekie kraje, dopuszcza si zdrady z inn.
W astrologii szmaragd i krwawnik odpowiadaj cynie i planecie Jowisz, ametyst i
pera miedzi i Wenerze, turkus i czarne
kamienie oowiowi i Saturnowi, kryszta
grski srebru i Ksiycowi, diament i szafir
zotu i Socu, szmaragd i jaspis elazu i
Marsowi.
Jako amulety zielone i niebieskie kamienie uwaane s za zimne, a wic dobre
przeciw gorczkom i stanom zapalnym;
czerwone i te kamienie uwaa si za gorce;
jako ochrona przed czarami, zym wpywem,
zym okiem" maj

zwykle wyryty odpowiedni znak lub sowo.

Symbolizm drogich kamieni: agat zdrowie,
bogactwo, dugowieczno; aleksandryt
dozgonna mio; ametyst gboka i czysta
mio; beryl szczcie, wieczna modo;
chalcedon wesoo; chryzolit rado
serca; diament zachowanie pokoju (zdaniem
w. Hildegardy trzymany w ustach strzee przed
kamstwem i uatwia obserwowanie postw);
granat potga, zwycistwo; hiacynt
skromno, bystro; jaspis odwaga,
mdro; kamie ksiycowy (adular)
szczcie; kocie oko obrona przed
niebezpieczestwem; krwawnik odwaga,
mdro, zapobieganie nieszczciu; onyks
szczcie maeskie; opal niewinno, za
wrba;
pera niewinno, czysto, lek na ble
gowy; rubin zdrowie, odtrutka, zgoda,
godno, boska potga; sardonik szczcie
maeskie; szafir agodno, pobono,
stao, prawda, cnota, odtrutka przeciw
ukszeniu wa i skorpiona; szmaragd
niemiertelno, powciganie chuci, dobra
pami; topaz odtrutka, wspomnienia;
turkus powodzenie, rado ycia.
Wedug rde iraskich sen o koralach,
rubinach i krwawnikach oznacza rado i
dobrobyt, o turkusach sukcesy i
dugowieczno, o topazach i agatach
bogactwo.
U muzumanw klejnoty su niezliczonym
praktykom magicznym, uywane s przeciw
czarom i chorobom, uatwiaj /-dobycie lub
pozbycie si rzeczy; przeciw ..zemu oku"
dziaa maj: bursztyn, krwawnik. koral i
macica perowa.
Wedug mitologii gr. klejnoty ony Amfiaraosa, Eryfile (naszyjnik Harmonii), przynosiy
nieszczcie
albo
mier
posiadaczowi:
symbolizoway podno (urodzaj), ktrej
towarzyszy mier w okresie niw.
Istniej rzeczy cenniejsze ni klejnoty.
Achilles przebrany za dziewczyn chwyta '13
miecz, podczas gdy crki Likomedesa'
gromadz si przy skrzynce z klejnotami. Gdy
Korneli (II w. p.n.e.), crk Scypio-na
Afrykaskiego St.,
on Semproniusza
Grakcha, ,,matk Grakchw", odwiedzia
pewna matrona rzymska, aby pokaza jej swoj
niezwykle kosztown biuteri, Kornelia
przyprowadzia swych obu maych synkw,
Tyberiusza i Gajusza, i powiedziaa: ,.A oto
moje klejnoty". ,,Cnota

jest klejnot nieoszacowany, bo ta ozdobi ubogie

i pany" (Zwierciado 2,217 Mikoaja Reja).
,,Czas jest drogi klenot" (jw. 1,63). Przysowie:
Rola klejnot drogi: kto jej pilnuje, nie bdzie
ubogi. Przysowie z XVIII w.:
Klejnot rozumu w cichym siedzi sklepie, myn
wietrzny, chocia nie ma co mle, trzepie".
Znaczenie drogich kamieni dla ozdoby stroju
zmniejsza si z upywem czasu, zwaszcza w
drodze z ich ojczyzny, Indii, do Europy i
Ameryki. W Indiach nosi si jeszcze stroje
obsypane klejnotami. Woszki nosiy dawniej na
szeciu, siedmiu, omiu palcach piercienie z
drogimi kamieniami; dzi stroj si klejnotami
na
specjalne
okazje
damskie
gowy
koronowane, milionerki i gwiazdy filmowe;
inne panie lubuj si w tanich wiecidekach,
ktre niczego wartociowego nie udaj ani nie
symbolizuj.
KAMIE
Kamie jest symbolem praprzyczyny, istnienia,
koci Matki-Ziemi; Soca, ognia, grzmotu;
potgi (opiekuczego bstwa), bstwa, Boga,
otarza; Chrystusa, Kocioa, w. Piotra, prby,
mczestwa, mierci;
duszy (ktra opucia ciao); grobu; obrony
duszy zmarego; wiadka; kary; martwoty,
nieczuoci, jaowoci; ciaru; fundamentu;
siy, twardoci, niezmiennoci, spoi-stoci;
broni; trudnoci, trudu; dugowiecznoci,
wigoru yciowego, podnoci, bezpodnoci;
fallicznym;
milczenia,
mowy,
pamici,
mdroci, zgody z samym sob, wewntrznej
harmonii, (amulet) szczcia i zdrowia; zoci;
blu. Roztrzaskany gaz oznacza rozkad
psychiczny, kalectwo, mier i zniszczenie.
Zob. te: Kamienie (drogocenne).
Kamie by pierwotn, ale uwicon przez
swoj dawno broni, a take narzdziem
(tuki, ostrza, noe. zgrzeba). Na otarzach
ofiarnych i do obrzezania uywano noy
krzemiennych, kiedy ju w innych celach
posugiwano si noami z brzu lub elaza.
Dawid wybra sobie pi janiusiekich
kamieni z potoku i woy w torb pastersk
przed walk z olbrzymem Goliatem,
uzbrojonym w miecz, oszczep i puklerz, rzuci
kamie z procy i zabi Filistyna broni
pierwotn i wit (/ Ks. Krl. 17, 4050).
Kamie gosiciel prawa. Kamienne
tablice przykaza pisane palcem boym

otrzyma Mojesz od Boga na grze Synaj (Ex.

31, 18). Mojesz przykazuje ludowi postawi
wielkie kamienie na grze Hebal i wyry na
nich przepisy prawa {Deut. 27,24).
Kamie pierwszy otarz. Gdy Jakub
nocowa w pewnym miejscu w drodze z Bersabee do Haranu, podoy sobie kamie pod
gow i zasn; we nie ujrza drabin czc
niebo z'ziemi i aniow zstpujcych i
wstpujcych, oraz Boga, ktry pobogosawi
Jakuba i jego potomstwo. Zob. Drabina
(Jakubowa). Po obudzeniu si Jakub uczyni z
tego kamienia otarz, pola go oliw, i nazwa
go Betel, tj. 'dom boy- {Gen. 28,1128).
Wedug legendy irlandzkiej kamie ten
przeniesiony zosta do zamku Scone (koo
Perth) w Szkocji;
tam uywano go jako kamienia koronacyjnego
krlw szkockich; Edward I, krl Anglii od
1272 do 1307, zabra go do opactwa
westminsterskiego, gdzie pozostaje do dzi,
ustawiony pod tronem koronacyjnym.
Kamie nieobrobiony i obrobiony (ciosany,
cios). Pierwszy by symbolem wolnoci, drugi
niewoli i ciemnoci, pierwszy uwaano za
pochodzcy z nieba, drugi by tylko dzieem
ludzkim, pozbawiajcym dzieo boskie
witoci. Mwi Jahwe do Mojesza: ,, Jeli
zbudujesz mi otarz kamienny, nie buduj go z
ciosanego kamienia, bo gdy obrobisz go
dutem, bdzie splugawiony (Ex. 20, 25).
Pierwszy uwaano za obupciowy, drugi,
zalenie od ksztatu: mski, jeli stokowaty,
eski, jeli mia form prostopadocianu.
Kamie wgielny, narony, na ktrym
wspiera si wgie budynku (por. Izajasz
28,16); dzi pierwsza cega pod now
budow; przen. fundament, podstawa. Do
boskiego kamienia wgielnego przyrwnany
jest przez swoje imi w. Piotr (ac. Petrus od
petra 'kamie, skaa', aram. Kefa 'kamie'),
ktrego Jezus nazywa opok; na niej zbuduje
Koci swj (Ew. wg Mat. 16, 18).
Megalityczne budowle kamienne wznoszone
bez zaprawy ok. 3000750 p.n.e.: piramidy
egipskie (monumentalne grobowce), aleje
menhirw w okolicy Carnac w Bretanii
(Francja) oraz wielkie kromlechy w
Stonehenge i Avebury (Anglia) itd., ktrych
przeznaczenie jest dotd niejasne. Le

genda twierdzi, e kamienie Stonehenge

przenis celtycki czarodziej Merlin magiczn
sztuk z Irlandii do Anglii; uwaano, e jest to
witynia pnocnego Apolli-na, miejsce kultu
Soca, konia lub osa (ksztat podkowy),
kolosalny
kalendarz
rolniczy,
pomnik
polegych w walce z Hen-gistem, wodzem
Jutw, grb Boadicei (staroytnej krlowej
brytyjskiej zmarej w 60 r. n.e.), witynia
druidyjska, symbol podnoci itd.
Wiele ludw czcio meteoryty kamienne
(aerolity), zwaszcza graniaste. Posg Artemidy
Efeskiej (Diany z Efezu) z biustem o kilkunastu
piersiach mia wedug legendy spa z nieba (i
by zapewne meteorytem obudowanym
hebanem), podobnie jak najstarszy wizerunek
Ateny w Atenach, posgi Artemidy w
Taurydzie i Kybele w Pessinus w Galacji,
wite tarcze Rzymian, czarny kamie (arab.
ai-hadar al aswad) wmurowany we wschodni
naronik wityni Kaaba w Mekce, otarz
Matki Boskiej w Loreto. W Rzymie
przysigano na Jowisza trzymajc kamie w
rku; mniemano, e krzywoprzysic uderzy
piorun. Meteoryty miay sprowadza deszcz i
zapewnia podno. Na wiosn lub w czasie
suszy skadano im ofiary. Dotykay ich
bezpodne kobiety pragnce dziecka.
Syzyf w Tartarze wtacza nieustannie pod
gr gaz olbrzymi, narzdzie kary za mord,
skpstwo i marnotrawstwo, za rabowanie
podrnych i zdrad tajemnic boskich. Niektrzy dostrzegaj w tym symbol toczenia si
soca po nieboskonie w cigu dnia i roku lub
symbol kondycji ludzkiej widzianej jako
bezmylny, nieustanny, daremny moz. W
Boskiej Komedii (Pieko 7,22 48) Dantego
potpieni chciwcy i rozrzut-nicy tocz przeciw
sobie wielkie gazy, a wielu z nich to
kardynaowie i papiee.
Dorzucanie przez przechodniw kamieni do
przydronych lub nagrobnych kopczykw jest
dziaaniem symbolicznym znanym w Starym i
Nowym wiecie jako skadkowa ofiara bstwu,
witemu, zmaremu albo dla odpdzenia widm
(dusz osb zmarych), zych duchw lub
dinnw. Grecki Hermes by prastarym
bstwem czczonym pierwotnie zapewne jako
kopczyk kamieni przy drodze (prymitywny
drogowskaz, do ktrego kady przechodzie
dorzuca kamyk), potem jako gwny, sterczcy
kamie, utrwa

lacz kopca, wreszcie jako herma, czworoboczny sup kamienny zwieczony gow boga
lub bohatera, z zacztkiem ramion i dokadnie
odrobionym ityfallusem.
Kamie pami. Jakub i Laban ukadaj z
kamieni kopiec na znak przymierza. Jakub
nazwa go po hebrajsku Galed 'stos
wiadectwa', a Laban po aramejsku Jegar
Sahaduta 'kopiec wiadka' (Gen. 31,4653).
Dwanacie kamieni symbolizujcych dwanacie
plemion Izraela wzniesiono na rozkaz Jahwe, a
pniej Jozuego, na pamitk przejcia Jordanu
(Jozue 4.19); podobne znaczenie miao
dwanacie kamieni, z ktrych prorok Eliasz
zbudowa otarz (3. Ks. Krl. 18,3132). O kamieniach pamitkowych mowa jest w wielu
innych miejscach Biblii. Niezliczone gazy
pamitkowe o ksztatach naturalnych, opatrywane odpowiednim napisem, stawia si na
wszystkich kontynentach (zwaszcza w
parkach). My domowe pamitki kamieniami
znaczym" (Urodzony Jan Dborg 80 L.
Kondratowicza).
Kamienie
nagrobkowe
upamitniaj miejsce, gdzie zmarego pochowano; stawiano je rwnie po to, aby
zmary nie prbowa wrci midzy yjcych,
aby broni duszy zmarego przed demonami;
niekiedy sdzono te, ze w takim kamieniu
przebywa dusza zmarego.
Kamie obrazy w Biblii to przede wszystkim
Bg, przyczyna upadku le mylcych. Dla
krlestw izraelskich odwracajcych si od Boga
bdzie On ,,kamieniem obrazy i ska
potknicia si", na ktrej powal si i run
(Izajasz 8,1415). W znaczeniu dzisiejszym
przyczyna obrazy, niezadowolenia, oburzenia.
Kamie na kamieniu (nie zostanie) obraz
przedstawiajcy kompletne zniszczenie, ruin
(Ew. wg Mai. 24,2).
Kamie strapienie, zgryzota, troska.
sarkazm. Kamie spad z piersi, z serca. duszy,
gowy. Lepiej kamie sobie u szyi uwiza (Ew.
wg Mat. 18,6) i skoczy do wody. Kamie do
czyjego ogrdka zoliwy przycinek
rzucony mimochodem.
Kamie
przeciwiestwem
powszedniej
strawy: Albo ktry z was czowiek, ktrego
jeliby syn jego prosi o chleb, poda mu
kamie?" (Ew. wg Mat. 7,9). Std kamie
nazywany jest bochenkiem w. Szczepana
(ukamienowanego).

Kamie narzdzie kary i mczestwa.

Kamienowanie (tj. tracenie przez obrzucanie
kamieniami) przestpcw w staroytnoci i
redniowieczu: Bg ustanawia kamienowanie
jako kar za bawochwalstwo (Deut. 17,25),
za dotknicie si granic gry Synaj (Ex. 19,30),
za czary lub wrby (Ex. 20,27), za
blunierstwo (Lev. 24,14), za cudzostwo (Ew.
wg Jana 8, 45), za nieposuszestwo ojcu
(Deut. 21, 1821), za kradzie przedmiotw
zakltych (Jozue 7), nawet ukamienowanie
wou za zabicie rogiem czowieka (Ex. 21,28).
Kamienowano
take
mczennikw
chrzecijaskich. Jezus woa: ,,Jeruzalem.
Jeruzalem, ktre zabijasz prorokw i
kamienujesz tych, ktrzy do ciebie s posani!"
(Ew. wg Mat. 23, 37;
Ew. wg Luk. 13,34). Ukamienowano w.
Szczepana (Dzieje Ap. 7, 5460), kamienowano w. Pawa (2 List do Kor. 11, 25) i
wielu innych.
Kamienioomy byy miejscem cikich robt
dla skazanych (zwrot: Kamienie tuc
wykonywa najcisz prac). Na prac w
kamienioomach skazany byt m.in. poeta
grecki Filoksenos za krytyk wierszy tyrana
Syrkuz Dionizjosa Starszego (ok. 430 367
p.n.e.). znanego z mciwoci i podejrzliwoci;
synne byo ucho Dionizjosa", urzdzenie do
podsuchiwania rozmw winiw pracujcych
w kamienioomach.
Kamie trudno, twardo, nieruchomo. Przysowiowy zwrot: Idzie jak z
kamienia, tj. ciko, opornie. ,,Serce jego
(Lewiatana) jest twarde jak kamie" (Hiob
41,15). Szkockie przysowie: Dwakro rad, kto
na kamieniu siad (raz, bo wypocznie, dwa, bo
wstanie z twardego siedziska). Siedzie
kamieniem tj. bez ruchu. Przysowie:
Kamie na miejscu obrasta. (Zajc) pod
opok siedzia martwy jak opoka" (Pan
Tadeusz 2.96 Mickiewicza).
Dawne s zwizki kamieni z mow ludzk.
Prorok Habakuk gosi, e kamie ze ciany,
pochodzcy z grabiey, uyty przez wystpny
nard do wzniesienia paacu w Ni-niwie, woa
bdzie i wiadczy przeciw ciemizcy (2,11).
Jak podaje w. ukasz (19, 40) Jezus mwi, e
gdyby witajce Go w Jerozolimie tumy
milczay, to kamienie woa bd".
Intronizacyjny sup kamienny krlw Tary,
Liafail, w Tara (w hrabstwie Meath w Irlandii,
wedug niektrych identyczny z kamieniem
Scone),

wrzeszcza, gdy dotkn go prawowity monarcha Erinu (Irlandii).

Kamie symbolem fallicznym (zob. wyej
Kamie-herma); zwaszcza kamienie stojce,
supy: zarwno bretoski menhir jak indyjska
linga miay leczy kobiety bezpodne, ktre si
ocieray o nie.
Biay kamie zwycistwo, szczcie
(Rzymianie dzie szczliwy zaznaczali biaym
kamykiem),
cnota,
zmartwychwstanie,
uniewinnienie; w balotau przyjcie kandydata. Wedug Apokalipsy (2, 17) ci, co si
oparli kultowi Baala. otrzymuj ..biay kamyk,
a na kamyku napisane imi nowe, ktrego nikt
nie zna. prcz obdarowanego". ,,0 diem laelum
noiandumque mihi candidissimo calculo!" ac.
'O szczliwy dniu, ktry zaznaczy trzeba
najbielszym kamieniem!' (Listy 6,11 Pliniusza).
Czarny kamie pech. nieszczcie,
grzech, wina, klska (Rzymianie dzie feralny
zaznaczali czarnym kamykiem), potpienie; w
balotau odrzucenie kandydata. Ale wity
czarny kamie by wanym elementem kultu
wielkiej Bogini-Matki Kybele, czczony przez.
Frygw, przeniesiony na pocztku III w. p.n.e.
uroczycie z Pessinus we Frygii (Azja
Mniejsza) do Rzymu i umieszczony na
Palatynie wraz z. bogini. Por. wyej Kaaba.
Niebieski kamie amulet zdrowia majcy
zwizek z kolorem nieba, z niebem, prawem,
przysig; tablice Mojeszowe miay by
koloru szafirowego.
Kamie str ukrytego skarbu, schronienie skorpiona albo wa. Gdy Polikra-tes
zapyta wyroczni delfick o najlepszy sposb
znalezienia
skarbu
zakopanego
przez
Mardoniusza na polu bitwy pod Plateja-mi,
wyrocznia odrzeka Pani kinesai petron" gr.
'Obr kady kamie' (z tragedii Dzieci
Heraklesa 1002 Eurypidesa). Przysowie
aciskie: Pod kadym kamieniem pi
skorpion.
Kamie izraelski, opoka Izraela Jzef. syn
Jakuba i Racheli (Gen. 49, 24).
ywe kamienie Jezus i Jego wyznawcy (/.
List sw. Piotra 2. 48: zob. te Kamie
wgielny. Kamie obrazy); wzite przez
Wacawa Berenta jako tytu jego powieci
(1918) o redniowieczu europejskim. Kl w
ywy kamie, znaczy 'dosadnie, z pasj'.

Kamie oywiony. Kamienny go

pomnik z grobowca Komandora, zabitego przez
Don Juana, pojawia si na przyjciu,
zaproszony przez, morderc. Zob. te
Pocaunek (Pigmalion Galatea).
Ludzie zmieniani w kamienie. Przykady w
Metamorfozach Owidiusza: w ks. 6 Niobe,
w ks. 10 Letea, zbyt dumna ze swej urody,
Olen oraz Propetydy za obraz Wenus i
frymarczenie swym ciaem. Wzrok gorgony
Meduzy zamienia ludzi w kamienie. Otton
powiada w Krlu Duchu (3,2,15) Sowackiego:
,,Niech posgami stan si piknymi krlewny
(...); niechaj nie umr ale skamieniej";
rwnie przen.'. skamienie z przeraenia.
Gdy ywi przeszli w kamienie, gazy niech
wieszcz narodom" (Na posg Dania 1456
T. Le-nartowicza).
Ludzie zrodzeni z kamieni. W mitologii
greckiej Deukalion i Pyrra, jedyni ludzie
ocaleni przez Zeusa z potopu, szli na polecenie
wyroczni, rzucajc za siebie kamienie, z
ktrych powstawali ludzie nowej rasy. z
kamieni Deukaliona mczyni, z. kamieni
Pyrry kobiety. Przysowie: Na kamieniu si
rodzi, tj. rodzi si obficie;
czsto: gdzie popadnie (nawet w najmniej
odpowiednich warunkach).
Ludzie jak kamienie, kamienie jak ludzie.
,,(Niech) na mier id po kolei jak kamienie
przez Boga rzucone na szaniec" (Testament mj
278, Sowackiego). Jak Sowianin (...) duma
w szerokim polu, czekajc na siebie (..,), tak
jest i kamie take sterczcy na miedzy (...)."
(Sowianin.
Do
Teofila
Lenartowicza,
Norwida).
Kamie zamiast boga symbol podstpu.
oszukastwa: w mitologii gr. Rea daa
Kronosowi do poknicia kamie owinity w
pieluchy zamiast maego Zeusa.
Kamie filozoficzny nieznana materia
poszukiwana przez alchemikw ze wzgldu na
jej rzekome waciwoci przeistaczania
nieszlachetnych metali w zoto, wydzielania
eliksiru ycia, doskonalenia duszy ludzkiej,
odrodzenia duchowego, leczenia chorb i
przeduania ycia. Pierwotna, bezksztatna
materia prima miaa tu ponie mier
rozpadajc si na skadniki pierwsze i. dziki
kamieniowi filozoficznemu, zmartwychwsta
na wyszym, szlachetniejszym poziomie.
Poszukiwany kamie przedstawia mia
poczenie prze

ciwiestw, pierwiastka mskiego z eskim

(dlatego czsto wyobraany jako hermafrodyta),
kwadratu z koem itd. Przemiana miaa si
dokonywa
przez
ogrzewanie
metali
nieszlachetnych w gruszkowatej retorcie (wazie
Hermesa, jaju filozoficznym):
czarny kolor zawartoci oznacza mier starego
metalu, biay zmian w srebro, czerwony
w zoto.
Kamie miara odlegoci i wagi. Kamie
milowy, stajowy supek milowy przy drodze,
wyznaczajcy odlego od lub do miasta.
(Gagan, otr, ajdak, rozbjnik) na wielki
(gruby, wgierski) kamie, tj. 'wielki gagan
itd.'; zwrot przestarzay, wywodzcy si z
dawnej miary wagi (ok. 60 funtw ok. 26
kg).
Epoka kamienia okres kultury, w ktrym
wytwarzano narzdzia z kamienia, drewna,
koci i rogu, a nie znano uytku z metali:
starsza (paleolit), rodkowa (mezolit) i modsza
(neolit) epoka kamienia.
Kamie probierczy (np. kamie lidyjski,
lidyt) suy do rozpoznania jakoci szlachetnych kruszcw, zwaszcza zota.
Kamie piekielny lapis, azotan srebra.
Kamie koguci znajdowany w odku
koguta, pomocny w trawieniu, zastpujcy w
pewnej mierze zby, wedug poj ludowych
silny talizman, dodajcy odwagi, uatwiajcy
wzbogacanie si.
Orle kamienie zoone z wielu warstw,
puste wewntrz, z maym kamykiem w rodku,
grzechoczce przy poruszeniu, znajdowane
rzekomo w orlich gniazdach, majce jakoby
wasnoci lecznicze.
KPIEL (ania)
Kpiel symbolizuje oczyszczenie, odnowienie,
odrodzenie; zapodnienie, uynienie;
powrt; wtajemniczenie; zaklcie deszczowe.
Kpiel (zanurzenie w wodzie) powrt do
wczeniejszego etapu ewolucji, do rda ycia,
do pierwotnego, wodnego rodowiska, do wody
jako
pramaterii;
rodzaj
dobrowolnego
pochwku; podwiadoma ch powrotu do ona
matki;
odprenie
si,
poczucie
bezpieczestwa, chwila zapomnienia, brak
odpowiedzialnoci; zanurzenie si, aby
wynurzy si zdrowszym, odrodzonym,
odnowionym, przywrconym do poprzedniego,
waciwego stanu. Boginie gr., np. Afrodyta i
Hera, odzyskiway

dziewictwo w kpieli. Za podgldanie kpieli

bogi groziy straszne kary: Pallas Atena
odebraa za to Tejrezjaszowi wzrok (ale
udzielia mu w zamian daru rozumienia mowy
ptakw, tj. wieszczenia), Artemida zmienia
myliwca Akteona w jelenia, a wtedy
rozszarpay go jego wasne psy. Czsto kpano
take posgi bogi, m.in. Kybele i Afrodyty.
Kpiel uniwersalny rytua uwicajcy
najwaniejsze chwile a. okresy ycia, zw.
narodziny, pokwitanie i mier. Zanurzenie w
wodzie oddziela dwa kolejne okresy ycia jak
luka, przerwa w czasie, umoliwiajca
wtajemniczenie,
oznaczajca mier
poprzedniego i narodzenie nowego czowieka.
W mitologiczno-poetyckiej przenoni kpiel
oznaczaa mier zachodzcego soca w
morzu, a take mier krla sonecznego (np.
mier w kpieli Agamem-nona i Minosa). W
redniowieczu kpiel poprzedzaa pasowanie na
rycerza i koronacj krla.
Krwawa kpiel, krwawa ania rze,
masakra, mordownia, jatki. ,,I patrz, ten bg
bdzie si my i kpa w twojej krwi" (Papirus:
Ksiga zmarych 134,9; ok. 2000 p.n.e.).
Kpiel sia zapadniajca i uyniajca,
std kpiel rytualna modej pary, kpiele
bezpodnych kobiet w wodzie ze rde
znanych jako wite" a. lecznicze",
praktykowane co najmniej od trzech tysicy lat
od Chin i Indii do Egiptu i Pwyspu
Pirenejskiego.
Kpiele heraklejskie (gr. Herakleia loutra,
ac. Herculana balnea) gorce kpiele
rdlane. Wg legendy Atena stworzya gorcerda w Termopilach dla znuonego Heraklesa
(Chmury 1051 Arystofanesa).
Kpiele kpielisko, uzdrowisko, zakady
kpielowe, miejscowo kuracyjna z kpielami
leczniczymi. Neue Bader heilen gul nm. 'nowe
kpieliska dobrze lecz' (tzn. dopki s modne).
Mio czysta u kpieli morskich tytu
komedii Norwida.
Samemu zrobi sobie kpiel" (Pokj 1103
Arystofanesa) sam sobie dam rad;
samodzielno, niezaleno.
Kpiel w wielu kulturach zabieg magii
wywoawczej, majcy sprowadzi deszcz.
Kpiel rytualna zmywajca wszelkie
grzechy, oczyszczajca i uwicajca ciao i
dusz, stosowana w wielu religiach Wscho-

du (kpiele w Gangesie, Eufracie, Nilu;

kpiele we krwi byczej w kulcie Mitry);
u ydw dla osb nieczystych", a od I w. n.e.
dla nowo nawrconych; w sektach yd. stal si
czci obrzdu wtajemniczenia (pod wpywem
misteriw gr.). Std chrzest chrz., ktrego
pierwowzorem byt chrzest Jezusa przez w.
Jana Chrzciciela (Ew. wg Mat. 3, 1317; Ew.
wg. Marka l, 413). Std te obowizujce do
dzi wielkie szorowanie i mycie przed
gwnymi witami (jak Wielkanoc, Boe
Narodzenie). Ojcowie nasi wszyscy byli pod
obokiem i wszyscy przeszli morze, i wszyscy
byli ochrzczeni w Mojeszu, w oboku i w
morzu" (/. List do Kor. 10,12). Kandydata
zanurzano w wodzie cakowicie a. czciowo,
albo polewano lub, rzadziej, skraplano mu
gow wod.
Kpiel dla czystoci, przyjemnoci i zdrowia,
w rzece, w morzu, w wannie pop. w
staroytnej Grecji. (Diomedes i Odys) weszli
do morza i zmywa zaczli pot, co pokrywa
obficie ich uda, golenie i szyje. Skoro za
morska to oczycia z potu ich ciaa i skoro
rzewo poczuli w swych sercach miych,
nawczas w wanny piknie gadzone wstpili,
by zay kpieli" (Iliada 10, 566570
Homera, t. Ignacego Wie-niewskiego). W
cesarskim Rzymie termy (kpieliska publiczne)
rozptay istne ,,orgie czystoci", stay si
wanym orodkiem ycia towarzyskiego
(rozmowy, spacery, gry w pik, odczyty itd.) i
nabray takiego znaczenia spo., jakiego nie
osigny nigdzie i nigdy ani przedtem, ani
potem.
Wanna w azience pudo rezonansowe dla
mczyzn nie obdarzonych przez natur
piknym gosem. Ma zwyczaj piewa w
kpieli" (Charaktery 4,14 Teofrasta;
319 p.n.e.). Moe nawet mnie nie bra na rce,
gdyby na to on nie mia si, byle rano zapiewa
w azience, lubi ros i tkli' wy on by"
(Odrobina mczyzny Jeremie-go Przybory i
Jerzego Wasowskiego).
Kpiel ciepa (w chrz.) zmysowo,
zniewieciao, luksus; nieczysto;
zamach na cnot i niewinno (List 45 5 w.
Hieronima). Ojcowie Kocioa i sobory
powszechne potpiay nie tylko towarzyskie
ciepe kpiele, ulubione (za przykadem
rzymskim) przez chrzecijan pierwszych
wiekw, ale i indywidualne ciepe

kpiele jako niemoralne i pobudzajce seksualnie. Sw. Augustyn zezwala na ciep kpiel
raz w miesicu.
Kpiel zimna (w chrz.) umartwienie,
zw. w wodzie lodowato zimnej, przytaczane
rwnie w ywotach witych jako szczeglna
zasuga. Niektre zakony wsch. i zach.
wykluczay jednak nie tylko kpiele, nawet
zimne, ale odmawiay w ogle uywania wody
do mycia. Klemens z Aleksandrii dopuszcza
tylko kpiel lecznicz.
Gorco (a. w gorcej wodzie) kpany
porywczy, zapalczywy, impulsywny, popdliwy, krewki, gorczka, impetyk, narwany,
gwatownik, prdki. Wg dawnego pogldu
medycznego nie naley czowieka o
temperamencie cholerycznym a. sangwinicznym karmi ostrymi potrawami ani kpa
w gorcej wodzie, boby (jak powiada
Mikoaj Rej w Zwierciadle) jeszcze barziej
podpali onego gorcego przyrodzenia jego".
Kpiel znuonej pracy sen (Makbet 2,2
Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Nie wylewaj dziecka razem z kpiel (z
kpiok) nie niszcz rzeczy bahej kosztem
wanej. Dawna piewanka przy kpieli
niemowlcia: Psom kpiok, psom, a
dziecitko nom!.
ania,' parzenie si w ani gorco;
ciskanie, obapianie si; spkowanie. ,,Gdzie
nas dwoje sidzie; tam pewna ania, mwi,
ania bdzie" (O Kachnie 34 Jana
Kochanowskiego).
Sprawi komu ani da baty, way,
cigi, obi, sprawi lanie; da nauczk, ukara.
O.d smagania si w ani brzozowymi witkami
dla pobudzenia krwiobiegu;
dawniej czynili to gociom specjalni winnicy,
chostacy. 'Przysowie: Suchaje, ba-nie,
sprawi ci ani.
Order ani wysokie odznaczenie brytyjskie ustanowione jako order wojsk, przez
krla Jerzego I w 1725; nazwa od kpieli,
ktrej trzeba 'byo zay przed przyjciem w
poczet odznaczonych.
ania wiat. Przysowie: Na wiecie jak
w ani: im kto wyej siedzi, tym bardziej si
poci (sowa te mia rzec Hieronim
Radziejowski krlowi Janowi Kazimierzowi).
Pnie si na wiecie, jak w ni-. skiej ani, na
coraz wysze i wysze stopnie" (Czyn 910
Mickiewicza).
Pusta ania. Przysowie chin.: Szukaj

pustej ani i penej jadodajni (a znajdziesz

czyst wod do kpieli i smaczn kuchni).
Kpa si w czym uywa czego duo,
nadmiernie. ,,Zastawia uczt, kpie si w winie"
(Konrad Wallewod, Uczta, Powie wajdeloty.
Ballada Alpuhara 664 Mickiewicza).
W alchemii; miejsce mistycznych pocze;
rozpuszczanie i oczyszczanie zota i srebra.
KLUCZ
Klucz symbolizuje powag, wadz, dozr;
opiek; wierno; ycie; fallusa; porzdek;
wyzwolenie, uwolnienie; rozrnianie, oddzielanie; otwarcie i zamknicie, wizanie i
rozwizywanie; rozgrzeszanie; udostpnianie;
opanowanie; zadanie i sposb jego wykonania;
wtajemniczenie, tajemnic, wiedz;
rozwag, dyskrecj, ostrono; zob. Brama,
Drzwi.
W gbokiej staroytnoci klucz by duym,
prymitywnym narzdziem zakrzywionym
drkiem, ktrym przez maty otwr w
drzwiach mona byo po ich wewntrznej
stronie wsun (a. wysun) zasuw do (a. ze)
skobla lub specjalnego otworu. Noszono go
przeto nie w rku, ale na ramieniu a.
zawieszajc na rzemieniu przez rami.
Klucz symbolem wadzy, wadcy, gospodarza, zarzdzajcego, rzdcy. Bg o Eliachimie: ,,I poo klucz domu Dawidowego na
ramieniu jego,' i gdy on otworzy, to nikt nie
zamknie, a gdy on zamknie, to nikt nie
otworzy" (Izajasz 22,22). O Bogu: Gdy On
zamknie, nikt nie moe otworzy" (Hiob 12
14).
Klucz w chrzecijastwie emblemat mocy
odpuszczania grzechw, wiary. Kocioa,
wadzy papiea jako nastpcy w. Piotra. Jezus
do Szymona Piotra: A ja tobie powiadam, e
ty jeste opoka (ac. Petrus Piotr; petra'skaa'), a na tej opoce zbuduj Koci mj
(...). I tobie dam klucze krlestwa
niebieskiego" (Ew. wg Mat. 16,1819).
Klucz wadza nad bramami do nieba i
pieka, l widziaem anioa zstpujcego z
nieba, majcego klucz do pieka" (Apok. 20, l).
Mwi Syn Czowieczy: Mam klucze mierci i
pieka" (Apok. l, 18). Klucz z gobiem
wyobraa otwarcie bram niebiaskich.
Dwa klucze do bramy czycowej wadza,
ktr mie winien kapan przy udzie

laniu rozgrzeszenia (klucz zoty) oraz mdro i

wiedza teologiczna (klucz, srebrny);
por. Boska komedia. Czyciec 9, 117123;
Raj 5,557 Dantego.
Trzy klucze srebrne, zote a. diamentowe
wyznaczaj kolejne etapy oczyszczenia,
wtajemniczenia, s emblematem trudnego
przedsiwzicia, zagadki do rozwizania, tajemnicy do przeniknicia, s byskawic intuicji
i natchnienia; w legendzie i folklorze cz si z
wyobraeniem tajnych sal zawierajcych skarby
a. sekrety, jak np. klucze do tajemniczej izby
Sinobrodego; niekiedy otwieraj drzwi do
trzech kolejnych izb, coraz bliszych tajemnicy.
Zote klucze emblemat wiedzy filozoficznej, oczyszczenia, wadzy, potgi, nadwiadomoci.
Zoty klucz pienidze. ,,Zoty klucz
otwiera wszystkie zamki" (Oberon 11,42
Christophera Martina Wielanda. 1780).
Srebrny klucz trafno sdu, orientacja,
.dziaanie niewiadomoci; wiedza, potga.
Diamentowy klucz mono dziaania,
sia, energia.
Klucz atrybut wielu bstw, jak Ky-bele,
bogini Wiernoci, Plutona (ktry wpuszcza do
bram piekie, ale z nich nie wypuszcza),
Hekate (straniczki Hadesu i przewodniczki
dusz, zodziejki potencji mskiej), Janusa (rz.
boga drzwi, bram, przej, pocztku' i koca,
przedstawianego
z
kluczem
i
lask
odwiernego), Persefony (majcej klucze do
skarbw Hadesu) itd.
Klucz atrybut wielu witych, jak w.
Piotra (dopiero od VII w.; zazw. z pkiem
kluczy), Bennona (biskupa Mini. patrona
Monachium). Petronilli i Hipolita (rzymskich
mczennikw); zwykle z pkiem kluczy; Marty
z Betanii, ktra zabiegaa okoo rozmaitej
posugi" (Ew. wg uk. 10,40). Genowefy
(patronki Parya) i in.
Skrzyowane klucze Pitrowe do Nieba i
Ziemi, zoty i srebrny, z tiar papiesk godo
Watykanu przejte od atrybutw boga rz.
Janusa, reprezentuj wadz duchow i funkcje
krlewskie, dostp do raju niebieskiego i raju
ziemskiego oraz Wielkich i Maych Misteriw.
Klucze do wiary. Cie skryty paszczem od
stp do gw, dziercy klucze do wszystkich
wiar" (In memoriam 23 Alfreda Tenny-sona).

Klucz do wiecznoci. Przecie niektrzy

d waciwymi kroki do tego, by pooy
sprawiedliwe donie na zotym kluczu, co
otwiera paac Wiecznoci" (Comus 12 Johna
Miliona).
Klucz do Raju (arab. szahddah 'wiadectwo,
owiadczenie') muzumaskie wyznanie
wiary: ..Nie ma Boga prcz Boga, a Mahomet
jest Jego prorokiem", ktre kady wyznawca
wypowiedzie musi przynajmniej raz w yciu
na gos, z caego serca, z pen wiadomoci.
Klucze do Raju opium. Ty masz klucze
do Raju, o sprawiedliwe, subtelne i potne
opium!" (The Pleasmes of Opium cz. 2
Thomasa de Quincey, 17851859).
Klucz ywota. Wyroczny klucz ywota w
narodw rku ley; sam lud otwiera wrota, sam
lud zamyka dwierzy" (Wyroczny klucz
ywota... l4 Marii Konop-nickiej).
Klucz miejsce panujce nad jakim
terenem, np. Gteborg, klucz do Batyku.
Pod kluczem pod dozorem, w zamkniciu, pod stra, pod piecz (mie, chowa,
trzyma); w areszcie (by, siedzie, znale
si).
Pod klucz odda (budow, dom, zakad
przemysowy) w stanie gotowym do uytku.
Klucze zoy, odda przekaza gospodarstwo, sprawowan wadz, funkcj,
ustpi; u staro. Rzymian forma rozwodu.
Przyjdzie mi klucze pooy, samej precz
jecha, domu rodzicw swych miych wiecznie
zaniecha"
(Tren
6
1819
Jana
.Kochanowskiego).
Oddanie kluczy miasta, twierdzy, fortecy
nieprzyjacielowi poddanie jej.
Wrczenie kluczy miasta dostojnemu gociowi symbol powitania penego szacunku.
Nie wszystkie klucze wiata wisz mu na
pasku wzgardliwie o czowieku, ktry nam
odmawia pomocy.
Klucz od sypialni wyraa zgod kobiety na
mskie propozycje erotyczne. ,,A jak bd
zakochana, przysze panu list i klucz" (Wesele
l, 36, 12245 S. Wyspiaskiego) Rachel do
Poety.
Dosta klucz od ulicy zosta wyproszonym, usunitym, wyrzuconym z wasnego
domu.

Klucz emblematem rozwizania zagadki,

szyfru, zadania, wyjanienia czego, przezwycienia trudnoci, pokonywania przeszkd, usuwania przeciwnoci, umoliwienia
postpu, otwierania a. zamykania przejcia,
sprawowania stray, nadzoru, urzdu szafarza.
Klucz" do powieci z kluczem" (fr. roman a
cle) to sposb nadawania i odczytywania
zaszyfrowanej wiadomoci, kogo naprawd
przedstawiaj fikcyjne postacie powieci.
Klucz wiedzy, poznania, zrozumienia.
Biada wam, prawnicy! bo chwycilicie klucz
poznania; sami nie weszlicie, a tym, ktrzy
chcieli wej, przeszkodzilicie" (Ew. wg uk.
11,52); por. Pies (ogrodnika). (Umie) znale
klucz do jakiej sprawy, do sedna zagadnienia,
do czyjego serca. To kres wszelkiego tutaj
dociekania? klucz do tajemnic? i ludzki urn
wszystek?" (Odkrycia 1415 Bohdana
Zaleskiego).
Klucz znakiem tajemnicy, wiernoci, dyskrecji i milczenia, czcy si z obrazem
zamknitej skrzyni zawierajcej tajemnic.
Strze przyjaciela pod ywota kluczem, niech
wiat milczenie twe skary, nie sowa"
(Wszystko dobre, co si dobrze koczy 1,1
Szekspira, tt. L. Uiricha). Nic pikniejszego
od klucza, pki si nie wie, co otwiera"
(Aglavaine
et
Selysette
Maurice'a
Maeterlincka).
Klucz fallus, ywotno, zdrowie.
Miecz, Hippolito, by mym dziewosbem,
ktrym, trzykrotnie zdobyem tw mio, ale
polubi ciebie innym kluczem, z pomp, z
triumfem i huczn zabaw" (Sen nocy letniej
1,1 Szekspira, wg t. S. Komia-na). Rwnie
w bajkach i folklorze czsto symbol falliczny.
Klucz amuletem. W tradycji ludu yd. klucze
od bnicy, pooone pod poduszk
umierajcego dziecka, umierzaj jego cierpienie. Tradycja rabiniczna wymienia trzy
symboliczne klucze: klucz od macicy, przynoszcy rozwizanie poonicy, klucz do
zmartwychwstania, klucz cigajcy deszcz z
chmury. W Maroku amulet przeciw
impotencji. W tradycji europ. chroni przed
z przygod, wzmacnia pami; wg tradycji
nm. klucz ukryty w koysce broni przed
kradzie dziecka prz.>--z czarownice; w
krajach rdziemnomorskich skutkowa ma
przeciw zemu oku".

Klucz na zwokach dawny obyczaj w

wielu krajach: wdowa skada klucze na ciele
zmarego ma, jeeli nie moe spaci jego
dugw (fr. jeter les des sur la fosse); na
Wyspach Joskich nieboszczyka zaopatruje si
w klucz do tamtego wiata, klucz wiecznego
ycia.
Klucz sonet. Nie gard sonetem (...), tym
kluczem Szekspir otworzy! swe serce" (Scorn
nol the Sonnet... 13 Williama Wordswortha).
Dziurka od klucza vulva; w hinduizmie
joni (ac. pudendum) i atrybut bogini Sakti,
maonki Siwy. W folklorze wielu krajw
droga, ktr dostaj si do domu diaby,
demony, czarownice, koszmary senne; mona
im zagrodzi wejcie zatykajc dziurk kluczem
a. gagan-kiem.
,,Ciekawo zodziej uywajcy intelektu
jako wytrycha" (Definicja Herberta Spencera,
18201903).
W alchemii: krzepnicie i rozpuszczanie.
W marzeniu sennym: spni si na spotkanie.
W wolnomularstwie: milczenie i roztropno.
W heraldyce: kuratela; wadza; godo
szambelanw, podczaszych; gwat; wierno,
subisto.
KOBIETA
Kobieta jest wcieleniem zasady negatywnej,
pasywnej; symbolizuje Chaos, niead; niezgod;
Ksiyc;
podwiadomo;
rnorodno;
czysto; podno. Ziemi, Matk--Ziemi,
matk, macierzystwo, mio, opiek; pikno;
moralno, cnot; pokus, cudzostwo,
rozpust, intrygi, chytro, kamstwo; stao;
krlestwo, nard, pastwo. miasto, okrt;
bawochwalstwo; Koci, wyroczni; ekstaz;
niepewno; niebezpieczestwo: okruciestwo;
kracowo; wielo-mwno.
Kobiet symbolizuj przedmioty wklse,
wydrone, wgite, puste, jak np. arka, jaskinia,
muszla, waza, puchar, brama, rama, podkowa,
jczmie, pszenica, krzy tau z uchwytem
(ankh. ac. crux ansata);
okrge, owalne, jak np.: pera, jajko, tarcza,
egida, moneta, miska, pmisek, punkt w kole,
gr. litera thtta; horyzontalne, jak np.: woda,
morze, ziemia; kt, trjkt, zaktek: delta (litera
gr., ujcie rzeki, trjkt

wosw onowych), cieniste ustronie, kt prosty

podzielony dwusieczn, piramida;
przedmioty otwarte, jak np.: otwarta do,
dziura, studnia, li mirtu (powicony Afrodycie; weselny wianek mirtowy); szczeliny, jak
np. szczelina w skale, kciuk midzy palcami
wskazujcym i rodkowym, pochwa miecza,
tarcza strzelnicza, labirynt, rw, bruzda, wargi;
przedmioty falisto-pyn-nie wygite, jak np.:
sinusoida. kot, rogi krowie, sierp Ksiyca,
pagrek, ryba; istoty podne, jak: krowa, gob,
zajc, wrbel; plenne, jak owoc granatu;
wewntrzna strona przedmiotw i sytuacji.
Kobieta symbolizuje Ziemi-Matk, podn,
zapadnian i uynian przez mskie Niebo a.
Soce, odbierajca od nich niezbdne. do ycia
wiato i wod deszczow; zalen od nich,
pokorn, dumn, spokojn i doznajc
gronych wstrzsw, dobrotliw i niszczc
ycie, ktre sama tworzy, dziewic-wielordk,
czyst i nieczyst, mistrzyni czarw i magii.
Kobieta-Matka, Wielka Macierz, kraj macierzysty, Matka-Natura spokrewniona z
bezksztatnym Chaosem, bekotliwymi falami
morza, z podwiadomoci; biblijna pramatka
Ewa, amoralna, pierwotna, irracjonalna,
zrodzona po mczynie, namawia go do
sprbowania zakazanego owocu. aby osign
swj niewiadomy cel: z dala od statycznego,
znieruchomiaego raju zosta w rozkoszy i blu
nosicielk nowego ycia.
Ewa i Maria zestawienie szczeglnie podne
w plastyce romaskiej; gra sw:
Eva i A ve wyraa przeciwiestwo zachodzce
midzy upadkiem Ewy i odkupieniem przez
Mari jako matk Zbawiciela.
Kobieta rodzca wyobraa wszelki pocztek.
Boginie dziewice, dziewice-matki, opiekunki
kobiet, maestwa i mioci, jak:
Afrodyta (Wenus), Artemida (Diana), Astar-te
(Isztar), celtycka Danu (Anu, Dana, MatkaZiemia, bogini zasady eskiej), De-meter
(Ceres), Gaja (Gea), Hera (luno). Hathor,
Hestia (Westa), Izyda, Lakszmi (bogini
piknoci i szczcia, maonka Wisz-nu).
Libera (rz. bstwo urodzaju), Perse-fona (Kora,
Ariadna), Rea-Kybele (Ops), kartagiska Tanit;
przedstawiana w pn. Azji jako niedwiedzica,
w Chinach tygry-

sica, w Egipcie krowa, w Grecji maciora,

w Rzymie wilczyca.
Kobieta okrutna bogini; Artemida zabijajca Niobidw strzaami z uku, Hera
przeladujca naonice Zeusa i ich potomstwo, Atena potrzsajca dzid; grona
wadczyni Hekate; czarownica. Baba Jaga.
Przysowie: Gdzie diabe nie moe, tam bab
pole.
Naga dziewczyna a. kobieta we wczesnych
spoeczestwach rolniczych, wprawiana w sza
taneczny chralnymi piewami, gr na
instrumentach, okrzykami, pdzona przez
obsiane pola i ogrody (a. przez zboe na pniu),
aby podnieci do czynu leniwych, ospaych po
zimie bogw i bokw podnoci.
Kobieta w stanie ekstazy, ogarnita szalestwem, furi, uczestniczka orgii, bachanalii, wprawiona w stan dionizyjskiego upojenia, aby wzmocni siy ywota, bujno i
podno Natury, menada, bachantka; prostytutki religijne dawnych religii bliskowschodnich, ktrych dziaalno miaa zapewni urodzaj.
Kobiety zabijajce mczyzn i chopcw,
jak Amazonki, ktre dusiy swych nowo
narodzonych synw, jak Danaidy i kobiety z
wyspy Lemnos zabijajce swych mw.
Kobiety szlochajce, paczki kajce w gos.
wywoujce imi zmarego, aby jego dusza
usyszaa, e jej odejcie budzi al a. eby
przywoa j z zawiatw symbol pokuty,
osierocenia, aoby, jesiennego obumierania
rolinnoci.
Kobieta wyroczni, wieszczk i kapank
(Pytia w Delfach, sybille, westal- ki
rzymskie). ,,U Germanw jest zwyczaj, i ich
matki rodzin przez rzucanie losw i wrby
orzekay, czy bdzie korzystnie stoczy bitw,
czy nie" (Wojna gallicka 1,50 Juliusza Cezara,
t. E. Konika). Wr-biarki. kabalarki,
chiromantki przepowiadajce z rki. z kart, z
kuli krysztaowej. Przysowie: Na dwoje babka
wrya.
Kobieta o siedmiu gowach i dziesiciu
rogach to w Apokalipsie (17, l4) wszetecznica babiloska wyobraajca pogaski Rzym
cezarw, a w Boskiej Komedii (Pieko 19.
106177) Dantego Rzym papiey, ktrzy
popadli w grzech symonii i cierpi a. bd
cierpie w piekle.
Kobieta wyobraenie kobiecoci, eska
cz natury ludzkiej, subtelna, skrom

na, cicha Magorzata, niemiecki idea

wiecznej kobiecoci", ktra pociga nas
wzwy (Fausta. II, 1211011 Goethego).
Kobieta jako idea, anima, apoteoza pikna,
cnoty, moralnoci kobiecej; nimfa Ege-ria,
ona Numy Pompiliusza; Beatrycze Dantego;
Laura Petrarki, kobieta ze snw erotycznych,
przelotnie widziana, kobieta nieznana,
wymarzona, przedmiot tsknoty, uczucia,
podania,
mioci;
Helena
trojaska,
najpikniejsza kobieta wiata przyrzeczona
Parysowi przez Afrodyt. Malarz gr. Zeuksis,
V/IV w. p.n.e., malujc imagina-cyjny portret
Heleny dla wityni Hery w Krotonie a.
Agrigencie, obejrza najpikniejsze dziewczta
z okolicy, obnaone, i przenis na obraz z
kadej to, co byo bez skazy (Historia
naturalna 35,36 Pliniusza St.).
Pikna kobieta wcielenie arystokracji;
sztuki; czaru, kuszenia, wdziku, podstpu;
wiedzy; szlachetnoci.
Kobieta jako przedmiot podania podgldajcego j mczyzny, alegoria Czystoci
zagroonej przez dz. ,,(Zuzanna) chciaa
si wykpa w sadzie, bo gorco byo; a nie
byo tam nikogo, prcz dwu starcw, ktrzy
si ukryli i przypatrywali si jej" (Daniel 13,
1516). (Dawid) przechadza si po dachu
domu krlewskiego;
i ujrza niewiast (Betsabe) kpic si
naprzeciwko na dachu swym, a bya wielkiej
urody" (2 Ks. Krl. 11,2). Myliwiec Akteon,
wszedszy przypadkiem do groty, zobaczy
nag Dian z nimfami w kpieli (Metamorfozy
3,138253 Owidiusza). Ody-seusz, ktry po
dwudziestu dniach walki z morzem dopyn
do Scherii i zasn na brzegu, obudzony
okrzykami dziewczt bawicych si nago w
pik (wraz z krlewn Feakw, Nauzyka)
wynurza si z zaroli (Odyseja 6 Homera).
Satyrowie podpatruj kpice si nimfy
pop. temat plastyki baroku. Krl Lidii,
Kandaules, pragnc pochwali si piknem
ciaa swej ony, ukrywa kopijnika Gygesa w
ssiedztwie pokoju, w ktrym krlowa si rozbiera (Herodot 1,812). Krawiec Tom podglda przez szpar-Jadc nago na koniu przez
miasto Coventry Lady Godiv. Car-denio,
proboszcz i cyrulik obserwuj rzekomego
chopca myjcego nogi w strumieniu, a w
rzeczywistoci nieszczsn a pikn Dorot
(Don Kiszot l, 4, 2830 Cer-

yantesa). Striptease, striptiz numer programu variete, kabaretu a. in. lokalu rozrywkowego, w ktrym aktorka rozbiera si
stopniowo przed publicznoci podgldanie
zinstytucjonalizowane.
Kobieta obca, nieznajoma, cudza ona, istota
niebezpieczna. ,,Wargi obcej kobiety ociekaj
miodem, usta jej s gadsze ni oliwa, lecz
koniec jej gorzki jak pioun i ostry jak miecz
obosieczny. Nogi jej zstpuj do mierci, a
kroki jej dochodz do otchani" (Ks.
Przypowieci 5, 25).
Kobieta uwodzicielka, kusicielka, femme
fatale, niszczca mczyzn, ktrzy jej podaj. Syreny w mit. gr. pkobiety
pptaki, zwabiay czarodziejskim piewem
przepywajcych eglarzy na rafy, a toncych
wycigay z morza i wysysay z nich krew
(Odyseja 12, 154 Homera); podobnie czyni
miaa rusaka Renu Lorelei (Lurlei) na
opiewanych przez poetw (Heinrich Heine)
Skaach Lorelei pod St. Goar, na prawym
brzegu Renu. Wamp (skrt od wampir) typ
kobiet (pierw. w filmach amer. sprzed 2. wojny
wiat.) optujcych mczyzn sw demoniczn
urod, aby ich doprowadzi do zguby.
Kobieta wcieleniem gadulstwa i wcibstwa.
Yerbosae et curiosae ac. 'gadatliwe i
ciekawskie' (l. List do Tymoteusza 5,13),
mwice, czego nie trzeba; w. Pawe o modych wdowach.
Kobieta rdem knowa, konszachtw,
intryg. Kobieta przdzie nawet rozmawiajc"
(Talmud babiloski, Megil/ah, fol. 14b).
Kobieta ukryt przyczyn niejasnych spraw.
Cherchez la femme! h. 'szukajcie kobiety!', jeli
nie wida jawnej przyczyny jakiej sprawy.
Kobieta synonimem przebiegoci, gniewu,
zoci. Najwiksz zoci jest zo
niewiecia; (...) wszelka przebiego jest
znona, tylko nie przebiego kobiety.(...)
Lepiej mieszka z lwem i ze smokiem ni ze
z niewiast" (Eklezjastyk 25, 1723).
,JSewahre euch vor Weibertucken" nm. 'strzecie si chytroci kobiet' (opera Zaczarowany
flet Mozarta, libretto: E. Schikaneder).
Kobieta wahanie si, niepewno, brak
decyzji. Elle flotte, elle hesite; en un mot, elle
est femme" fr. 'waha si, jest w rozterce, krtko
mwic jest kobiet" (Athalie 3,3, 876
Racine'a).

Kobieta
kracowo, skrajno.
,,Umiarkowanie to sowo dla kobiet pozbawione sensu" (Kartagiczyk 230 Plau-ta).
Kobiety s kracowe: albo lepsze, albo gorsze
od mczyzn" (Charaktery 3 La Bruyere'a).
Kobieta zmienno, niestao, niewierno. Yarium et mutabile semper femina" ac. 'niesta i zmienn jest zawsze kobieta'
(Eneida 4, 569 Wergiliusza). La donna e
mobile quat piuma al vento" w. 'kobieta
zmienna jest jak pirko na wietrze' (Rigoletto
Verdiego; libretto: F. M. Piave). Cos) fan tutle
w. 'tak czyni wszystkie (kobiety)', tytu opery
komicznej Mozarta;
tzn. s niewierne, zdradzaj.
Kobieta pragnienie sawy. Lecz serce
kobiet aknie sawy: (...) uszom dam schlebia
mid sw Anakreonw" (Rozmowa ksigarza
z poety Aleksandra Puszkina, t. S. R.
Dobrowolskiego).
.Kobieta jako istota niezrozumiana, zapoznana, fr. femme incomprise.
Kobieta sabo, krucho. (Przemienna) jakoby mikki wiatr", la. quasi
mollis aer (Marchot Jana z Koszyczek).
Saboci, na imi ci kobieta" (Hamlet 1,2
Szekspira). Kobieto! puchu marny! ty
wietrzna istoto" (Dziady cz. IV 960 Mickiewicza).
Kobieta istot skazan na cierpienia. Pali
natae ac. 'zrodzone, aby cierpie' (Epistulae
morales 95 Seneki M.).
Kobieta zadziwiajcym owocem. Powiedz mi, jaki owoc jest wyborny, gdy zielony,
sodki, gdy na wp dojrzay, a gorzki, gdy
dojrzay?" (Dhammapada, Wieniec pyta i
odpowiedzi, sanskr., I w. n.e.).
Kobiety to srebrne szalki, na ktre
kadziemy zote jabka" (Rozmowy z Goethem
22 X 1828 Eckermanna).
Dusza kobiety jest z rtci, serce z wosku;
przysowie chin.
Kobieta w bieli zjawa bdca zapowiedzi a. przeczuciem mierci.
Stara kobieta skubica g padajcy
nieg.
W marzeniu sennym: zdrada, kamstwo.
ktnie; (ciarna) dobra nowina.
KOGUT
Kogut jest symbolem Soca, wiata, witu;
czujnoci; Sdziego wiata, Chrystusa;
zmartwychwstania; czasu; w. Piotra, zdra-

dy, pokuty; Szatana; zwycistwa, sawy,

honoru, wyzwania; mdroci, inteligencji;
zasugi; walecznoci; pracowitoci, energii,
popiechu; zdrowia; wrby, prognozy pogody;
egotyzmu; cudzostwa, chuci, podnoci,
mskoci; pewnoci siebie; kazirodztwa;
zazdroci; jest talizmanem przeciw ,,zemu
oku"; zob. Kamie (koguci).
Kogut na Bliskim Wschodzie i w Grecji
Soce i ogie. Dziki ognistoczerwonemu
grzebieniowi, lnicym pirom i pianiu o wicie. Powicony by bogom sonecznym, takim
jak Helios-Apollo (bo obwieszcza wschd
soca). Atena, Asklepios (bo ..kto rano wstaje,
temu Bg daje..." zdrowie), Mitra, Ormuzd, ale
take bstwom ksiycowym (gdy reaguje na
wiato obu cia niebieskich), takim jak Selene,
Persefona i Hermes, przewodnik dusz
zmarych, a zarazem opiekun ludzi wczenie
wstajcych:
kupcw, pasterzy, eglarzy. Uwaano w czasach, gdy nocy nie rozjaniano sztucznym
owietleniem, e pianie koguta odstrasza nie
tylko czarownice i wrki, mgy i niezdrowe
powietrze nocne (zwaszcza jeeli kogut by
czerwony), ze duchy i demony (krwi jego
smarowano kamie wgielny domu), ktre
ulatyway przed jego pianiem (zwaszcza jako
witego ptaka kultu Mitry), ale, wg Historii
naturalnej Pliniusza, nawet lwy. Mimo e
kogut jest zwizany z ogniem, pianie jego ma,
w wierzeniach ludu. umierza poary (czerwonego kura). Lampy w ksztacie koguta
symbolizoway Chrystusa; wizerunki koguta na
grobowcach zmartwychwstanie.
W mitologii gr. Alektryon (gr. 'kogut'),
towarzysz Arcsa w pijatykach i potajemnych
romansach; gdy Ares spa z. Afrodyt (on
Hefajstosa), Alektryon alarmowa kochankw,
e ju wita, e wschodzi wszyst-kowidzcy
Helios. Ale pewnej nocy zaspa i soce
zaskoczyo t par. Za kar Ares zmieni
Alektryona w koguta, razem z jego hemem,
ostrogami i piropuszem.
Daniel Naborowski w wierszu Kur na
krzemach... pisze: Kur z nami wesp oko
podnosi do nieba, soce w ciemnym oboku
upatrzy jak trzeba, jego promie wschodzcy
wita swym piewaniem, dzieli czas
poudniowy, dzieli wit z zmierzkaniem. Stra
nocn odprawuje, o pnocy czuje, jutrzenk
poprzedzajc, bliski dzie zwiastuje. Jego
gosu rzemielnik i oracz su

chaj, na gos jego podrni w drog wyjedaj. Wielkie poytki z kura, przyzna to
kurowi std kur by na baczeniu
Pitagoresowi" (7584). Kur by te
emblematem kapana goszcego ewangeli.
Kogut czujno. Wedug wierze ludowych by to pierwszy ptak. ktry zapowiedzia narodziny Jezusa, i dlatego pieje
przez ca noc Boego Narodzenia; on te
(wraz z kogutami'na wieach kocielnych)
pierwszy zapowiedzie ma zmartwychwstanie
cia i nadejcie dnia Sdu Ostatecznego. Kurki
na wieach zakadano od IX w.: w Brescii i
Rzymie we Woszech, w Winchester w Anglii
itd. elazny kurek, wraz z. tak chorgiewk,
obracajc si wskazuje kierunek wiatru, a wic
przepowiada pogod, a przy tym pierwszy, bo
z wysoka, dostrzega promienie brzasku, std
te oznacza przewidywanie (owiecenia
duchowego, nadejcia. Soca-Chrystu-sa),
ktre jest poczeniem czujnoci z inteligencj.
Na kocioach ewangelicko-augs-burskich
bywa zastpowany przez abdzia. Wacaw
Potocki pisze: Czemu kurka stawiaj na
kocielnej bani? eby ludzi do modlitw budzi
conajraniej". W islamie kogut cieszy si
wielkim szacunkiem, bo wzywa do salatu
(modlitwy). Wedug legendy muzumaskiej
Mahomet spotka w pierwszym niebie koguta
tak olbrzymiego, e siga grzebieniem
drugiego nieba. Pianie jego o wicie zrywao
ze snu wszelkie stworzenie prcz czowieka.
Zob. w (zwierz demoniczne).
Kogut ycie i odrodzenie (poranne
odrodzenie Soca), odwrotno i wrg bazyliszka. Jako ptak ycia w kultach staroytnych ofiarowywany bogom zamiast ofiar
ludzkich, pniej jako ofiara dostpna nawet
ubogim.
Kogut msko, urodzaj, podno (z
racji bujnego ycia pciowego). Obnoszony w
wielu krajach wedug starej tradycji na wiosn,
pniej na Wielkanoc albo w Niedziel
Palmow,
przez
modzie
piewajc
okolicznociowe pieni, skadajc yczenia
pomylnoci, dobrego urodzaju. w zamian za
datki. Z czasem koguta ywego zastpowano
sztucznym z pieczywa, ze somy, z paku,
ustrojonego w pira. Dzi kogut reprezentuje
msk dum, pych, mski szowinizm. Jder
koguta uy

wano w staroytnym Rzymie jako afrodyzjaku.

Kogut w rdw. cudzostwo i zabronione
podanie seksualne, m.in. z powodu
kazirodztwa popenianego nagminnie przez
koguty z crkami, matkami i siostrami, czego
si kogut, wedug Ezopa. nie wstydzi, bo one
lepiej nios.
Kogut i kura ptakami wrebnymi.
Wieszczkowie legionw rzymskich wryli
dowdcom w czasie kampanii wojennych z
piania kogutw i z apetytu witych kur. Byy
to ptaki chtoniczne i dlatego wrebne.
Kogut walka i waleczno. Nie wspomina o nim ani Homer, ani Siary Testament; w
Grecji wprowadzono go szerzej od czasu
wojen perskich, pocztkowo tylko do walk
kogutw, ulubionego hazardu i widowiska
Persw; za najwaleczniejsze uchodziy koguty
z Tanagry i Rodosu. W Brytanii instytucja
walki kogutw bya pod opiek krlw;
zakazano uprawiania jej dopiero w 1849 r. W
sztuce antycznej kogut jako emblemat walki
czsto obok Pallas Ateny wystpujcej w
penej zbroi i w peplosie; i bogini, i ptak w
rwnie dumnej postawie. Niekiedy wida go w
walce z wiem, ktry reprezentuje wwczas
pierwiastek
demoniczny.
W
sztuce
starochrzecijaskiej przedstawiany obok w.
Piotra jako jego znak rozpoznawczy.
Kogut zdrada i pokuta (zwaszcza
machajcy skrzydami). I wspomnia Piotr na
sowa Jezusowe: "Pierwej ni. kur zapieje
trzykro si mnie zaprzesz". A wyszedszy na
dwr, gorzko paka" (Ew. wg Mat. 26,75).
Jezus mwi tu o trzeciej stray nocnej: ydzi
dzielili noc na cztery strae: pocztkowa,
pnocna, pianie koguta i stra poranna. Dziki
temu sta si kogut w chrzecijastwie
symbolem czujnoci, a take umartwiania si.
wstydu. oraz atrybutem w. Piotra.
Kogut zdrowie. W staroytnej Grecji
zwyka ofiara skadana Priapowi i Asklepiosowi, bogu medycyny i leczenia. Ofiarowa
koguta Asklepiosowi znaczyo podzikowa
bogu za powrt do zdrowia. Ostatnie sowa
Sokratesa (Fedon 118 Platona) po wypiciu
cykuty (szaleju, blekotu?), skierowane do
przyjaciela: Kritonie, jestemy winni koguta
Asklepiosowi! Oddaj go, a nie zapomnij!"
Wyraa si w tym rola kogu

ta jako przewodnika dusz zmarych. Dlatego

by te emblematem Attisa, boga sonecznego
zmarego i zmartwychwstaego. Ostrogi koguta
suyy jako rodek przeciw skurczom i
drtwieniu ng, podobnie jak skrka wgorza
lub zajcza apka. Kogut i w to emblematy
medycyny i farmaceutyki.
Biay kogut powicony by Zeusowi,
dlatego Pitagoras, wedug legendy, nie pozwala ptaka zabija ani je. Oznacza:
wit, szczcie, czowieka witobliwego. By
przyjacielem Allacha i 'jego proroka;
jego pianie zdradza obecno anioa.
Czerwony kogut wit, byskawica, duch
ognia (czerwony kur poar), amulet
przeciwogniowy. Wedug mit. skand. zapowie
ragnarek (zmierzch i upadek bogw. koniec
wiata);
wyobraa
katolicyzm
jako
przeciwiestwo protestanckiego lisa.
Czarny kogut ptak nocy, mierci,
nieszczcia, zdrady.
Kogut galijski godo narodowe Francji od
czasw Rewolucji Francuskiej; jego pochodzenie jest niepewne; GaIIowie nie uywali
go jako goda; koguty do walk Rzymianie
sprowadzali z Galii, std po acinie' ^allus to
'kogut' i 'Gali'.
W heraldyce: czujno, zapa religijny,
odwaga, gotowo do walki. Jako znak
masoski reprezentuje czujno i wiato
wtajemniczenia.
W alchemii: emblemat rtci.
W marzeniach sennych: symbol czasu (wraz z.
wrm); (piejcy) szybki sukces;
(spokojny) ktnia. W czasie sabatw czarownic koguty miay dawa znak pianiem, e
czas ucieka.
Grzebie koguci wit, byskawica;
czowiek prny; czapka bazeska.
Chantecler: posta koguta z wielu wersji
Powieci o Lisie (fr. Roman de Renart. ok.
1175ok. 1205) i z dramatu (1910) Edmonda
Rostanda, gdzie si kogutowi wydaje. e to
jego pikna pie zmusza co rano soce do
pojawienia si na niebie.
KOLUMNA (Filar, Sup)
Kolumna jest symbolem osi wiata, poczenia
Ziemi z niebem; trwaoci (budowli), siy
udwigu, staoci, zaufania, zdecydowania;
pastwa; Stwrcy; osoby; mskoci (fallusa): u
staro. ydw prawdy, w heraldyce
odwagi.

Jako kolumna z baz i gowic bliska

wyobraeniom drzewa kosmicznego, drzewa
wiata, drzewa ycia. Baza odpowiada tu
korzeniom, trzon to pie, a gowica to
korona
drzewa.
Wikszo
kolumn
architektury staroegipskiej stanowi transpozycj wspornikw rolinnych pni albo
wizek odyg jakie wystarczay niegdy
budownictwu drewnianemu. Gowice za byy
to stylizowane kwiaty i licie tych rolin,
zazwyczaj palmy albo cibory papirusowej,
wraz z charakterystycznym ukadem i
unerwieniem lici i kwiatostanw. Rwnie w
gowicach
kolumn
korynckich,
kompozytowych (licie akantu) i gotyckich
przewaay elementy rolinne.
Wedug Biblii Ziemia jest dyskiem wspierajcym si na supach. W /. Ks. Krlewskiej
(2,8) czytamy: Do Pana nale supy Ziemi,
on na nich pooy ld stay". Gdy Bg
potrzsa nimi, nastpuje trzsienie Ziemi, a
kiedy si wywrc, bdzie to koniec wiata.
Rwnie strop niebieski opiera si na
kolumnach: Kolumny niebieskie chwiej si i
dr przed grob Boga" (Hiob 26,11).
Filary paacu Salomona w wielkiej sali
kolumnowej zrobione byy z cedrw libaskich, symbolizujcych niemiertelno i odporno na zepsucie (l. Ks. Krl. 1,16).
Po obu stronach wejcia do wityni jerozolimskiej stay symboliczne supy odlane z
brzu, zwane Jachin i Booz; obwieszczay
obecno Boga i wieczyste przymierze nieba z
Ziemi, Jachin stao, a Booz si (/. Ks.
Krl. 7, 1522). witynia Salomona
odgrywa podstawow rol w symbolice
wolnomularskiej. Loa ma-soska zawiera
zwykle wyobraenie wityni z drzwiami
midzy par kolumn: jedna oznaczona liter B
(Booz), druga liter J (Jachin). Pierwsza czarna
albo biaa, symbolizujca Ksiyc, kobieco,
bierno, powietrzno, druga czerwona,
reprezentujca Soce, msko, aktywno,
ognisto.
Dwie kolumny jako para wystpuj w wielu
kulturach, reprezentujc np. pikno i si,
sprawiedliwo i ask, mio i wiedz.
Gnostycy par tak wyobraali liter H,
oznaczajc bram do wiecznoci. Najpotniejsz z takich par wedug wyobrae
antycznych byy Supy Heraklesa, znaczce
kres zamieszkanego wiata, bram zachodzcego Soca. Skay Ceuty i Gibraltaru,
ktre Herakles mia sam postawi

w czasie swej wdrwki po Libii (tak Grecy

nazywali pnocn Afryk), po zabiciu
licznych potworw, miay utrudni straszydom Oceanu dostanie si do wd Morza
rdziemnego. By to puklerz ochronny i
przedmurze obrotowe", oznacza bowiem te
granic, ktrej czowiek nie powinien
przekracza.
Kolumny po obu stronach wszelkiego wejcia przejcie z jednego wiata do drugiego.
Marzeniem i ambicj Wieku Odkry byo
gwaci takie granice, dy ku nowym
wiatom, poza zasig staroytnej sieci drg
rzymskich. Na godle heraldycznym cesarza
Karola V widniay dwa supy, a dewiza
brzmiaa; Plus ultra", a wic miao
naprzd!", w przeciwiestwie do antycznego
N plus ultra", ani kroku dalej!" i
biblijnego Dalej nie postpisz!" jak woa
Pan do fal przypywu morza w Ksidze Hioba
(3&, 11).
Trzy kolumny wystpujce razem trjca,
triada: dobro (lub pikno), mdro i sia.
Cztery kolumny strony wiata, podpory
Nieba albo Ziemi. W biblijnej Ksidze
Przypowieci (9, l) dom Mdroci wsparty jest
na siedmiu filarach. Mdro przedstawiona
jest tam jako bogata ma-trona zapraszajca
goci na biesiad; liczba 7 jest wic moe
wyrazem bogactwa domu (zwyky dom
zadowala si musia dwoma lub czterema
filarami) albo symbolizuje wit liczb
siedem (zob.).
Strzaskana kolumna zniszczenie, zemsta,
mier. W Biblii (Ks. Sdziw 16,2531)
olepiony Samson, sprowadzony dla pomiewiska z wizienia do paacu Filistynw w
czasie ich zabawy, obj oba rodkowe supy,
na ktrych gmach si opiera, napar z caej siy
i paac run na ksita i na 3000 mczyzn i
kobiet.
Kolumna potga bstwa. Na Olimpie
Zeus zasiada na kolumnie wyraajcej jego
wadz i cay porzdek olimpijski. Wedug
Apokalipsy, w Licie do zboru w Filadelfii (3,.
12), Chrystus obiecuje zwycizcy w bitwach
duchowych, e bdzie filarem w wityni
Paskiej. Grecy, a zwaszcza Rzymianie
umieszczali posgi Zeusa (Jowisza) na supach,
aby wskaza, e przebywa on w niebie,
wysoko; podobnie hermy, posgi Janusa i
Priapa, a pniej ubstwionych cesarzy
rzymskich.

W wielu kulturach wiata wznosi si kolumny wolno stojce, nie przeznaczone do

podpierania adnego stropu, majce sens
wycznie symboliczny. Wyobraaj one
triumf nad nieprzyjacimi, upamitniaj
zwyciskie
wyprawy,
ofiary
skadane
bstwom po wielkich wydarzeniach (kolumny
wotywne), wyraaj wdziczno niebu,
prezentuj
wiecznotrwao
skutkw
znakomitych czynw, gosz ubstwienie
wielkich ludzi. Najsynniejsze z nich to kolumna Aioki, cesarza Indii, w Sarnath, z III
wieku p.n.e., o gowicy z czterema lwami;
kolumna Trajana w Rzymie, z fryzem
reliefowym wyobraajcym sceny z wypraw
cesarza przeciw Dakom; wzorowana na niej
kolumna
Marka
Aureliusza;
Kolumna
Londyska, wzniesiona dla upamitnienia
wielkiego poaru miasta w 1666;
tame kolumna Nelsona na Trafalgar Square;
kolumna Wielkiej Armii z 1810 na placu
Vendme w Paryu, a wreszcie symbol
Warszawy, kolumna Zygmunta III Wazy na
placu Zamkowym, o ktrej pisa Sowacki:
Jest u nas kolumna w Warszawie, na ktrej
usiadaj podrne urawie, spotkawszy jej
liciane czoo wrd oblok; taka zda si
odludna i taka wysoka!" (Uspokojenie l4).
Zwycistwa morskie upamitniali Rzymianie
kolumnami rostral-nymi (columna rostrata),
ktre zdobiono rzebami dziobw zdobytych
okrtw
nieprzyjacielskich.
Orodkiem
obrzdw kultowych dawnych Germanw, a
zwaszcza Sasw, bya wita kolumna
Irminsul, w ksztacie pnia drzewa, powicona
zapewne bogu Nieba, Irminowi, symbolizujca
o wiata wspierajc nieboskon. O licznych
supach pamitkowych i symbolicznych
wspomina rwnie Biblia (np. 2. Ks. Krl.
18,18:
Izajasz
19,19;
Machabeusz
13,29;14,26).
Sup promie soneczny; czowiek (gowica = gowa). Wyraa albo postaw wyprostn, pewno siebie, pasko, dum
czowieka, albo przeciwnie, postaw zgit,
korn, traktowan nieraz dosownie w
postaciach kariatyd i aliantw (zob.), niewolnikw dwigajcych ciary. Suyy te
jako kamie ofiarny: na ich szczycie, zwrconym ku niebu, kado si zwierz ofiarne;
supy takie symbolizoway o sakraln
spoecznoci usiujcej dobrze usposobi
bstwo.

Najprostsz, narzucajc si, bya symbolika

falliczna (zob. Fallus). Atrybutami bogini
podnoci, Demeter, byway sup i delfin,
reprezentujce podno i morze. Synnym
symbolem fallicznym sztuki wspczesnej jest
dwudziestometrowy
monolit
granitowy
Gustava
Yigelanda
zawierajcy
121
wspinajcych si postaci ludzkich, we Frogner
Parku w Oslo.
Sup ascetyzm, pustelnictwo i udrka; jak
supy stylitw (supnikw), ascetw zakonnych
z V wieku, ktrzy, wzorujc si na Szymonie
Supniku, przebywali przez dziesitki lat na
szczytach kolumn zrujnowanych wity
antycznych.
Supy ognia i dymu obecno Boga (Ex.
13,21). Prowadziy one lud izraelski przez
pustyni, a pniej wskazyway kierunek
marszw i miejsca postojw. Wedug
proroctwa Joela (3,3) zapowiedz one zblianie
si straszliwego Dnia Sdu. Czyby wizja
grzyba bomby wodorowej?
U ludu polskiego sup jest zazwyczaj
synonimem gupoty lub tpoty: gada jak do
supa, gupi jak sup drogowy, stoi jak sup lub
jak sup soli (aluzja do ony Lota, por. Gen.
19,26), cho jeszcze przed paru-set laty w
Polsce sup (bawan) soli jako emblemat
upnikw symbolizowa bogactwo i dobrobyt.
KOO (Krg, Okrg, Dysk, Krek; tac.
circulus, orbis, discus)
Koo jest symbolem Boga, bstwa, wieczystego prawa, praformy; wiata zjawisk; Kosmosu; nieskoczonoci, wiecznoci, absolutu,
doskonaoci,
doskonaego
ksztatu,
rwnowagi, wewntrznej jednoci i harmonii
materii, jednoci, czasu (jako linia bez koca,
przedstawiana niekiedy jako w gryzcy swj
ogon), regularnoci, cigoci, idealnego,
wiecznego ruchu, ruchu obrotowego, precyzji,
kompletnoci, egzystencji cyklicznych; Nieba
(w przeciwiestwie do Ziemi); Soca; ywiou
wody; krgu istnienia, duszy, pierwiastka
duchowego
(w
przeciwiestwie
do
materialnego); wasnego Ja, powrotu do siebie
samego; zasady eskiej^ ochrony przed
demonami; monety.
Koo w Biblii wszechmoc boska. Starowieczny (tj. Bg) usiad: szata jego biaa jak
nieg, wosy na gowie jak wena czysta, jego
tron jak pomienie, a jego koa jak ogie"
(Daniel 7,9). Sw. Augu-

styn opisuje natur Boga jako koo, ktrego

rodek jest wszdzie, a obwd nigdzie. Koo
zwierzycowe zodiak. Trzy splecione koa
Trjca wita. mdro, mio.
Koo wpisane w kwadrat kabalistycz-ny
emblemat iskry boskiego ognia ukrytej w
materii: koo jest dynamicznie rozwijajcym si
centrum, a kwadrat przedstawia aspekt statyczny.
Koo symbolizuje Niebo, kwadrat Ziemi.
Koa koncentryczne obojnactwo; oko
Cyklopa; w buddyzmie Ze najwyszy
stopie owiecenia, harmonia wszystkich si
duchowych; rne hierarchie albo stopnie
stworzenia. ,,Wygld k i robota jakby koo
byo porodku koa" (Ezechiel 1,16). l klatka na
ptaki, rzek Sam, koa wewntrz k, wizienie
wewntrz wizienia" (Klub Pickwicka r. 40,
Dickensa); klatka na ptaki wisiaa w jednej z cel
wizienia przy Fleet Street.
Koo doskonao; idealny ruch. A do
czasw (1609) Keplera uwaano za pewnik, e
orbity planet s koowe, bo wg Arystotelesa ruch
panujcy na niebie musi by koowy jako
najbardziej regularny i jednolity.
Nie psuj moich k", ac. Noli turbare circulos
meos, wg legendy sowa Archime-desa
(krelcego na piasku figury geometryczne) do
onierza rzymskiego, ktry zblia si, aby go
zabi (w czasie zdobywania Syrakuz w 212
p.n.e.); typowa anegdota profesorska" (nm.
Professorenwilz) o roztargnionym", a w istocie
zatopionym - w problemach swych bada
uczonym.
Koo Giotta, Wg anegdoty papie Benedykt
XI mia zada od synnego malarza w. Giotta
di Bondone (12661337) dowodu jego
kunsztu. Giotto posa mu w odpowiedzi idealne
koo namalowane jednym, swobodnym
pocigniciem pdzla; std przysowie: Okrgy
jak O Giotta.
Kwadratura koa zob. Kwadratura koa). Bdne
koo (ac. circulus vitiosus) bd logiczny;
definiowanie jakiego wyraenia za pomoc
tego wyraenia; przen. sytuacja bez wyjcia.
Zaklty, zaczarowany krg. koo zamknicie chronice przed zewntrznym bezksztatem chaosu, dajce magiczne bezpieczestwo kademu, kto znajdzie si w jego
okrgu, koo wyrysowane wok czarodzie

ja, kapana, grobu, wityni, miasta; w obrb

takiego koa nie mog 'si przedosta nieprzyjaciele, demony; inn form ochronnego
krgu s piercienie, obrczki, bransolety,
naszyjniki, pasy, korony; przen. granica nie do
przebycia.
Zaczarowane, zaklte koo z bajek ludowych,
z ktrego nie mona si wydosta bez
znajomoci waciwego zaklcia.
Zaczarowane koo vulva. ,,Mgby si
rozgniewa, gdyby za spraw mojego zaklcia
w zaczarowane koo jego pani inny duch
wkroczy i sta tam dopty, dopki by go nie
zmoga" (Romeo i Julia 2, l Szekspira, t. .1.
Paszkowskiego).
Koo opasane, z krzyem patriarchalnym na
grze Ziemia.
Koo uskrzydlone bstwo, duch boski.
Zoty krg korona. Tak wic oddaem w
twe rce koron, krg mojej chway" (Krl Jan
5,1 Szekspira). (Kleopatra) baga ci,
(Cezarze), o krg Ptolemeuszy dla swych
dzieci", tj. o koron (Antoniusz i Kleopatra 3,12
Szekspira).
Rozeta, zwana po tac. w redniowieczu rota
'koo', duy, kolisty otwr w szczycie albo nad
portalem
kocioa,
wypeniony
bogat
dekoracj maswerkow lub witraow w
ukadzie wsprodkowym; symbolizowaa
prawdop. czowiecze Ja przeniesione na
paszczyzn kosmiczn.
Bhava-cakra (z sanskr. 'koo stawania si'),
zwane te Koem ycia w buddyzmie
emblemat
wiecznego
cyklu
wciele
(transmigracji dusz), wyobraane w plastyce w
pazurach
potwora
przedstawiajcego
nietrwao.
KOO (u wozu; ac. rota)
Koo u wozu symbolem wiecznoci, ruchu,
zmiany, stawania si, krgu istnienia, przemijania, wspdziaania; Kosmosu (i jego cykli),
osi Wszechwiata, oka niebiaskiego, Soca
(zwaszcza z promienistymi ramionami), ruchu
Soca na niebie. Ksiyca. liczby dziesi;
Boga
i
wiecznoci
(na
starochrzec.
grobowcach); przeznaczenia, losu; ycia; zasady
mskiej i eskiej;
prawa, bezstronnoci, prawdy; szczcia;
postpu; zwycistwa; monotonii; zmartwienia;
tortury.
Od najdawniejszych czasw koo jest symbolem Soca (jako sprawcy urodzaju) i bo

gw sonecznych, zwaszcza niebiaskich

wonicw kierujcych wozem sonecznym, jak
np. sumeryjski Utu (Babbar), asyryjski
Aszszur:
babilosko-asyryjski
Szamasz,
ktrego znakiem pisarskim bya tarcza Soca
wschodzcego spord dwu gr, a atrybutem
uskrzydlona czteroramienna gwiazda wpisana
w koo; jak perski Ormuzd, grecki Helios,
patron cyrkw i wonicw rydwanw
wycigowych, jak rzymski gromowadny
Jowisz (ac. luppiter Fulgur), jak Her-mes. W
czasie letniego przesilenia dnia z noc staczano
ze wzgrz kota ogniste na obchodach ludowych
majcych pierwotny pogaski sens podobny do
znaczenia ogni witojaskich wspomagania
Soca (ktre odtd, a do koca roku, opada
bdzie coraz niej), odsuwania zimy i mierci
wegetacji; bya to wic symboliczna synteza si
kosmicznych i przemijania czasu.
Dysk miotaczy dysk soneczny; jego
upadek oznacza moe mier bohatera, np.
Hiacynt zabity dyskiem rzuconym przez
Apollina, dmuchnitym przez zazdrosnego
Zefira; Akrizjos, dziadek Perseusza. ugodzony
przez niego przypadkowo i miertelnie dyskiem
itd.
Bstwo wyobraone jako nieruchoma o
obracajca wiecem koa za porednictwem
promienistych ramion (szprych). ,,Europa, co tu
i wdzie o foremki woa, bdzie jak koo
kruszwickiego chopa, a rami Boe jak o
tego koa!" (W albumie hr.**" 912 Cypriana
Norwida).
Koo atrybut bogini Losu, Tyche
(rzymskiej Fortuny), pniej Nemesis. Koo
Fortuny to antyczny emblemat niestaoci,
zmiennoci losu ludzkiego (kady punkt na
obrczy obracajcego si koa znajduje si raz
na grze, raz na dole), a w redniowieczu
niezmiennoci losu ludzkiego, majcy dowie
przez wracanie do pozycji pocztkowej, e
przeznaczeniem czowieka jest pozostawa w
przeznaczonym mu stanie, a grzechem
szuka awansw;
temat wyobraany czsto w plastyce gotyckiej.
Koo dokonao penego obrotu" (Krl Lir 5,3
Szekspira), przestpstwo zostao sprawiedliwie
ukarane, dokonaa si suszna pomsta. Od koa
uczy si uczu niestrudzonego powrotu w
niepowrotnych obrotach szprych" (Kolo l2
Mieczysawa
Jastruna).
Obroty
koa
wyobraay za

rwno zmienno i ustalon kolejno pr

roku, zmienno i nastpstwo pokole,
krtko ycia ludzkiego, jak i niestao
ograniczonych, pytkich umysw: ,,Serce
gupiego jest jako koo u wozu, a mylenie
jego jak obracajca si o" (Eklezjastyk 33,5).
Koo losu wiecznie biey, niewstrzy-many
bieg i cig. Coraz nowy, krasy, wiey, ywy
wchodzi w wietlny krg" (Skaka 3,1847 S.
Wyspiaskiego).
Koo wozu czy czynnik ruchu z czynnikiem czasu, obrt koa mierzy przebyt
drog w cigu okrelonego czasu. Babiloczycy podzielili koo na 360 stopni lub na 6
wycinkw po 60 stopni; jego nazwa, szar,
oznaczaa Kosmos. Koo czce czynnik
ruchu na obwodzie i nieruchomoci w
centrum; podzia obwodu na rwne czci
wyobraa poszczeglne fazy mijajcego czasu
wyraonego przez obrt koa z jednej fazy
wstpujce, z drugiej zstpujce. Ezechiel
opisuje 'koa wozu cheru-bw. ktre s pene
oczu, i stoj, i poruszaj si zarazem (1,16
18;IO,913).
W marzeniu sennym szczliwa odmiana.
Pite koo u wozu kto zbdny, niepotrzebny.
By kkiem w maszynie odgrywa
podrzdn rol.
Nie nasmarowane koo skrzypi (ac. rota
plaustri male uncta stridet}, tj. pracownik le
opacany szemrze; rwnie i o przekupstwie,
apwce: Kto smaruje, ten jedzie.
Koo, koowrt redniowieczne narzdzie tortur, w ktre wplatano delikwenta. Koo
Iksjona w mit. gr. obracajce si koo
ogniste w Hadesie. w ktrym cierpia wieczne
mki Iksjon za targnicie si na cze bogini
Hery. Ja, przykuty do ognistego koa, ktre
zami (...) polewam" (Krl Lir 4,7 Szekspira).
..Patrz na ojczyzn biedn jak syn na ojca
wplecionego w koo" (Dziady cz. III 2
Improwizacja 2623 Mickiewicza). Cierpi
czowiek, bo suy sam sobie za kata: sam
sobie robi Koo i sam si w nie wplata"
(Skdmka? Mickiewicza). Czym innym byo
amanie koem w redniowieczu: skazaca
ukadano na ziemi, na polanach drewna i gruchotano mu koci, uderzajc z gry koem od
wozu.
Koo modlitewne, myn modlitewny, gsto i
drobno zapisany mantr (mistyczn for-

mul buddyzmu lamaistycznego), obracany

przez buddystw tybetaskich jako szybkociowy producent modlitw.
KOMETA
Kometa zy znak w wielu kulturach staro. i
rdw., u Inkw i Aztekw, w Afryce. In caelo
nunquam speclatam impune cometam" tac.
'kometa widziana na niebie zawsze oznacza
katastrof' (Klaudian). By to kometa pierwszej
wielkoci i mocy (...). Z niewymownym
przeczuciem cay lud litewski poglda kadej
nocy na ten cud niebieski, biorc z wrb z
niego" (Pan Tadeusz 8, 109, 11719
Mickiewicza). Przysowie: Przyjdzie kometa,
machnie ogonem i wszystko diabli wezm.
Kometa rozumiana przez tysiclecia jako
zapowied katastrof i klsk, trzsie ziemi,
potopw, zarazy, godu, wojny, upadku
monarchw, wreszcie powszechnych ciemnoci
i koca wiata. Na Kobiercu z Bayeux (krlowej
Matyldy) wyobraono komet wieszczc
upadek i mier krla ang. Henryka II w czasie
podboju Anglii przez Normanw. Gdy ndzarz
kona, nie wiec komety; niebo pomieni si
przed mierci ksit" (Juliusz Cezar 2, 2
Szekspira, t. J. Paszkowskiego); wg Plutarcha
przez tydzie po mierci Cezara wida byo
komet na niebie. Kometa czasem wojny,
czasem wry ktnie!" (Pan Tadeusz 8,194
Mickiewicza).
Kometa w plastyce chrz. gwiazda
betlejemska wyobraana czsto w ksztacie
komety, zapewne dlatego, aby si odrniaa od
innych gwiazd.
Kometa diabe. Szatan, Lucyfer. ,,Naprzeciw Szatana sta nieulkniony i jak kometa
pon, co rozjania wielki gwiazdozbir
Wownika w niebie arktycznym, z wosw
straszliwych strzsajc pomr i wojn" (Raj
utracony 2,8615 Johna Mil-tona, t. Macieja
Somczyskiego). Kometa (...) krwawym
okiem z ukosa na rydwan spoziera jakby chcia
zaj puste miejsce Lucypera" (Pan Tadeusz 8,
109, 11112 Mickiewicza).
Kometa osobliwo, dziwo, fenomen
natury, rzadko. Rzadko widziany, kadym
moim ruchem budziem ludzki podziw jak
kometa" (Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira, t. L.
Uiricha).

Kometa krtkotrwaa, nazbyt krtka,

przemijajca,
cho byszczca
kariera.
Byszczy przed nami, niknc jak kometa,
czc z swym wiatem blask nieskoczonoci"
(Epilog do Dzwonu" Schillera 1034
Goethego), Goethe o Friedrichu Schillerze w
dziesiciolecie jego zgonu.
Komety starcy. Starcw i komety darzy
si respektem z powodu tych samych cech: ich
aspiracji do przepowiadania przyszych
wypadkw oraz ich dugich brd" (Myli na
rne tematy Jonathana Swifta).
KONIK POLNY
Konik polny symbolizuje niemiao, strach;
skromno, pokor; mdro, szlachetno;
lekkomylno, gadulstwo; staro.
Konik polny u staro. ydw mdro;
u Grekw szlachetno.
Konik polny szczebiotliwo, gadulstwo,
bezsensowne,
niezrozumiae
trajkota-nie,
mwienie od rzeczy. Ale staro. grekom
podobao si strzykanie, wierkanie, granie,
cykanie konikw, trzymali je dlatego w domach,
w klateczkach z gazek;
konik by powicony Apollinowi jako bogu
muzyki. Podobnie w XIX w. suchano z
przyjemnoci wierkania wierszcza za
kominem; por. opowie wigilijn wierszcz za
kominem Ch. Dickensa i wiersz wierszczyk
Marii Konopnickiej.
Konik polny dopeniajca si para:
wiatociemno, gdy owad kolejno milczy
w nocy i cyka w wietle promieni sonecznych;
atrybut Apollina jako boga poezji i Soca,
symbol poetw, ktrych Muza nawiedza tylko
co pewien czas.
Konik polny staro. W mit. gr. bogini Eos
(Jutrzenka) wybagaa u Zeusa niemiertelno
dla swego kochanka, piknego Trojaczyka
Titonosa, ale przez nieuwag zapomniaa prosi
te o wieczn modo, dlatego na staro
zgrzybia i skurczy si tak bardzo, e zostao z
niego niewiele prcz skrzeczcego gosu.
Litujc si nad nim Eos zmienia go w konika
polnego (a. w wierszcza, a. w cykad).
Konik polny w symbolice chrz. nawrcenie.
Konik polny beztroska, lekkomylno.
Konik polny cae lato przepiewa i za to,
gdy wia zimny wiatr na dworze, nie znalaz w
pustej komorze ani

muszki okruszeczka, ni robaczka kawaeczka"

(Konik polny i mrwka l6 Jeana de La
Fontaine, t. S. Komara).
W folklorze: obrona przeciw zemu oku".
W marzeniu sennym: strata.
KO
Ko jest symbolem czasu; promieni sonecznych i ksiycowych, dnia, nocy; powietrza, wiatru, ognia, byskawicy; fal, rda;
si ywotnych, podnoci, matki, mioci,
zmysowoci, chuci; arystokracji, rycerstwa,
wolnoci; prnoci; wiernoci; wojny,
triumfu, bohaterstwa, zwycistwa; mierci,
poddania si losowi; zdrowia, siy, energii
fizycznej i umysowej, wytrzymaoci, szybkoci, ruchu, miaoci, pracowitoci; wiedzy,
jasnosyszenia, intelektu, instynktu, intuicji,
wraliwoci,
rozsdku;
szczodroci,
wdzicznoci, zrozumienia, de duszy ludzkiej; szczcia, nieszczcia; panicznej strachliwoci; egoizmu, zoci, uporu, gupoty.
Ko jako wierzchowiec bogw symbolizuje
zjawiska niebieskie (promienie Soca i
Ksiyca, chmury, byskawice, wiatry), wodne
(fale morskie, nurty rzeki). Sdzono, e
uczestnicy misteriw dionizyjskich suyli
bogom jako wierzchowce. W redniowieczu
ko bywa atrybutem mioci, cnoty,
pobonoci, natchnionej wiary, ale ujedany
przez wiedmy, czarownice i diaby
symbolizuje fallusa i czsto ustpuje miejsca
miotle, kosturowi lub pogrzebaczowi. Jako
emblemat powietrza i wichru jest porednikiem
midzy niebem i ziemi (podobnie jak orze i
jele). Mistyczny, olbrzymi, omionogi ogier
skandynawskiego Ody-na, Sleipnir, unosi go
jak wiatr w powietrzu, ponad ldem i morzem,
na krace wiata. Straszliwe dziewice walkirie,
suki Odyna, pdziy konno nad chmurami,
osonite tarcz i hemem, na plac boju, aby
wybiera polegych bohaterw godnych
miejsca w Walhalli.
Ko jest szczeglnie cenn ofiar skadan
bogom Soca, wd, bogom podziemnym, w
kulcie zmarych, od gbokiej staroytnoci.
Zabijanie konia, aby suy po mierci swemu
panu, byo charakterystyczne dla ludw Azji
(groby scytyjskie), spotykane te w
staroytnoci rdziemnomorskiej (grobowce
faraonw; cztery przepyszne rumaki"
Achillesa na stosie Patro-

kla w Iliadzie 23 Homera), u dawnych Sowian.

Dawn tradycj stanowi bogowie i de mony
przybierajcy ksztaty koskie, jak Helios,
Demeter, Posejdon, Hades, ora? bogowie,
ktrzy wprowadzili sztuk kiezna-nia,
poskramiania i oswajania koni, jak Zeus,
Helios, Posejdon, Atena, i tacy bohaterowie,
jak
Erechteusz-Erichtonios.
Lao-medon,
Herakles, Bellerofon. Ko by atrybutem
Dionizosa, Plutona, Boreasza, Diosku-rw,
muz, Odyna. Ko by powicony Are-sowiMarsowi: nage i niespodziane pojawienie si
konia uwaano za prognostyk wojny.
Talenty wrbiarskie koni podziwiay ludy
indoeuropejskie ju w Azji. Wedug legendy
Dariusz I by jednym z siedmiu ksit
perskich, ktrzy si umwili, e ten z nich
zostanie krlem, ktrego ko pierwszy zary;
krlem zosta Dariusz, bo kaza koniuszemu
przyprowadzi swemu ogierowi klacz.
Cudowny ko Achillesa, Ksantos, przepowiada
swemu panu ludzkim gosem rych mier
(Iliada 19, Homera). Rzymska hippomancja
(wrenie z zachowania si koni) sdzia o
nadchodzcych wypadkach z parskania i renia
koni; podobnie czynili Germanowie.
Ko, zwaszcza biay, wie si ze Socem,
z jasnoci dnia, z ogniem, powietrzem,
niebiosami, wod, bohaterami sonecznymi
jako najszlachetniejsze z udomowionych
stworze,
w
cisych
kontaktach
z
czowiekiem, w jego podrach, pracy i walce
prezentujcy cierpliwo, opanowanie (mimo
skonnoci do panicznych przestrachw i
ponosze), lepe posuszestwo za dnia, gdy
widzi za niego czowiek, a niezawodny
instynkt kierunku w nocy, gdy jedziec lub
wonica moe bdzi. Soneczny wz Persw,
Grekw (Heliosa, Fae-tona, Apollina Feba),
Skandynaww,
bieg
po
nieboskonie
zaprzony w ogniste rumaki. Rodyjczycy,
mieszkacy wyspy Rodos, noszcej imi
ukochanej nimfy Heliosa (jednak por. Ra
[mio]), czynili
doroczn
ofiar z
czterokonnej kwadrygi, wpdzajc j w morze
i topic; Socu, nie-znuenie obiegajcemu
niebo staroytni ofiarowywali najszybsze
zwierz oswojone. Eliasz wstpi do nieba na
wozie zaprzonym w konie ogniste (4 Ks.
Krl. 2,11). Krlo-

wie judzcy stawiali posgi koni na cze boga

Soca; zburzy je Jozjasz (23,11).
Ko, zwaszcza czarny, wie si z ciemnociami nocy, z podziemnym wiatem chtonicznym, z rolinnoci, Matk-Ziemi, z
ogniem wulkanw, z wntrznociami Ziemi,
gbin morza, z nurtem rzek, z wod oywcz,
porywajc, wcigajc, duszc, z pywami
morza, z Ksiycem i jego wiatem, ze snem,
marzeniami sennymi, seksem, wrbami, magi,
czarami, zymi urokami. Biae rumaki
Posejdona to pienice si tale morskie; konik
morski (pawiko-nik) czy gow konika z
rybim ogonem. Pegaz (gr. pegasos 'rumak
rdlany' od pge 'rdo'), ko skrzydlaty mitu
gr. Pod uderzeniem jego kopyta miao
wytrysn z ziemi na stoku Helikonu rdo
Hippo-krene ('koskie rdo'), przez dugi czas,
wraz z Pegazem, literacki symbol natchnienia
poetyckiego, oraz rdo Peirene pod Koryntcm.
Ko bywa psychopompem, przewodnikiem
dusz zmarych na miejsce im przeznaczone,
dlatego ofiarowywany zmarym lub chowany z
nimi razem. W maz-daizmie bg za i ciemnoci
Aryman przedstawiany by nierzadko w postaci
konia. W zwizku z Ksiycem (moe
podobiestwo ksztatu kopyta i sierpa
Ksiyca?) i jego wpywem na ruchy wd
morza ko odgrywa pewn rol w
ceremoniaach wywoywania deszczu, w
wiosennych rytuaach sprowadzajcych urodzaj
(np. jazda wierzchem konno nagiej dziewczyny
albo przykrytej sieci, lub dugimi wosami;
lady takich obrzdw prawdop. w legendzie o
Lady Godivie w Coventry w Anglii). Krlowa
Hadesu, Persefona, miaa biae rumaki.
Posejdon w postaci ogiera pokrywajcego
matk Persefony, Demeter, w postaci klaczy,
wyobraa przypyw morza wdzierajcy si na
brzeg ldu. Posejdon, ojciec grzywiastych falrumakw, ustanowi mia wycigi konne.
Ko, zwaszcza maci karej lub trupio,
widmowo-biaej, jest w swej roli chtonicz-nej
b. rozpowszechnionym symbolem mierci: ko
mierci, ko zapowiadajcy zgon (rwnie we
nie). Piekielne, miertelne erynie i harpie
byway matkami koni (np. koni Kastora,
Polluksa i Achillesa). A oto ko blady, a
siedzcemu na nim na imi mier, i pieko szo
za nim" (Apok. 6,8). Folklor europejski peen
jest koni-koszma-

rw galopujcych po nocy samotnie lub stadami,

gronych dla podrnikw, czsto z jedcami
przekltymi, pokutujcymi, zmuszonymi do nie
koczcej si pogoni za umykajc zwierzyn.
W Biblii i w redniowieczu ko wystpuje jako
wyobraenie klski, zarazy, zagady. Od Da
sycha parskanie rumakw najedcy, caa
ziemia dry od gonego renia jego ogierw;
cign by pore kraj i to, co w nim jest"
(Jeremiasz 8,16).
W sztuce chrzecijaskiej ko przedstawia
odwag i hojno. Jest atrybutem apostoa
Jakuba Starszego, w. Marcina, Maurycego,
Jerzego, Wiktora, w. Aidana, apostoa
Northumbrii, w. Columby, apostoa Szkocji,
wyobraanych na koniu. Wizerunki koni w
katakumbach, jeli nie wyobraay zawodu
zmarego, przedstawiay zapewne szybko
przemijania ycia doczesnego lub byy odbiciem
poj religii rzymskiej ko jako psychopomp.
W plastyce Odrodzenia symbol podania
seksualnego. Od redniowiecza podkowa w
folklorze uwaana jest za przedmiot przynoszcy szczcie.
Ko jest jednym z najwaniejszych (obok
wa) atrybutw bohaterstwa na freskach,
paskorzebach i wazach, od archaicznych
wyobrae koni zaprzonych do wozw
bojowych a do pniejszych wierzchowcw, od
stworw
demonicznych
do
zwierzcia
rycerskiego majcego imi i wieszczego ducha.
,,Najpikniejsz zdobycz czowieka jest
oswojenie tego dumnego i ognistego zwierzcia,
ktry dzieli z nim trudy wojny i chwa walki"
(Dzieje ssakw fr. zoologa G. L. de Buffona).
Ko, wynoszc wonic i jedca nad innych
ludzi, staje si oznak bogactwa, szlachectwa i
wadzy, a take triumfw duchowych. Rycerz to
nm. Ritter, czyli Reiter 'jedziec'; kawaler od w.
caballo z ac. caballus 'ko'. Pegaz,
wierzchowiec Bellerofonta, skrzydlaty ko
chtoniczny zrodzony z Ziemi zapodnionej przez
krew gorgony Meduzy, staje si niebiaskim
suk
Zeusa,
nosicielem
piorunw,
reprezentantem siy ujarzmionej przez rozum,
radoci, zwycistwa. Jest to pewne zo (...),
rodzaj pomyki (...): widziaem sugi jadce
konno, i ksita idce pieszo jak sugi"
(Eklezjastes 10, 57). ,,Przysowie: ebrak
zajedzi konia na mier" (Henryk VI cz. 3 1,4,
Szekspira).

Ko poczucie bezpieczestwa dla jedca. A c u milion set diabw daje bezpieczestwo czowiekowi, jeli nie ko, szabla i
pistolet?" (Koltokacja Jzefa Korzeniowskiego). Przysowie w.: Dobry ko to dobra
bro.
Jazda konna rado, pociecha, satysfakcja. Przysowia: Jakby go na sto koni
wsadzi. Kady ma swego konika (ulubionego,
na ktrym jedzi), tj. swoje upodobania, pasj,
hobby. Gdy na ko si-dziesz, zaraz ci
desperacja od trzsienia coraz niej zlatuje, a
j w kocu i zgoa wytrzsiesz" (Ogniem i
mieczem 3, 4, H. Sienkiewicza).
Ko, rumak bojowy. By na rumaku w
pogotowiu bojowym. ,,I kraj by cay na
rumaku, w polu" (Beniowski l, 6, Sowackiego).
Bg postawi ich jako (wojennego) konia
sawy swej w bitwie" (Zachariasz 10,3). Rumak
symbolem wojny tak jak osio pokoju.
Rumak atrybutem zwycistwa, std pomniki
konne zwyciskich dowdcw: posg Marka
Aureliusza na rzymskim Kapitelu, jedyny
konny pomnik pogaskiego wodza oszczdzony
przez chrzecijastwo przez nieporozumienie,
gdy wzity by za posg Konstantyna
Wielkiego;
pomnik kondotiera Gattamelaty duta Donatella
na placu przed bazylik w. Antoniego w
Padwie, pierwszy nowoytny (1447) posg
konny z brzu. ,,Powiedzia wielki jenera
omini (Henri de Jomini), e ko, nie czowiek,
dobr jazd czyni" (Dziady cz. III, Przegld
wojska 7980 Mickiewicza). Ko bojowy
symbolem nieustraszonej odwagi. Kopie
ziemi kopytem, wyskakuje miao, pdzi
przeciw zbrojnym. Gardzi strachem i nie
ustpuje mieczowi. (...) Dyszc i rc re
ziemi, a nie uwaa, e grzmi gos trby. Gdy
usyszy trb, mwi: Ach! Z daleka czuje
wojn, woanie dowdcw i okrzyki wojska"
(Hiob 39, 1925). Ko drze ziemi, nie chce
dosta, pjdziesz koniu, pjdziesz w dal!"
(Pie wojskowa 34, Jzefa Przerwy Tetmajera).
Ko z rzdem wierzchowiec z ozdobn
uprz rzecz bardzo kosztowna. Da konia
z rzdem temu, kto... ofiarowa wysok
nagrod temu, kto...
Jedziec i jego wierzchowiec: jedziec
element intelektualny, duchowy, energia
umysowa, rozum, mio uwzniolona; ko

element zwierzcy, niewiadomy, intuicyjny, cielesny, chu, popd, instynkt, energia

fizyczna, koszmar senny. ,,Egipcjanie to ludzie,
a nie Bg; konie ich to ciao, a nie duch"
(Jzajasz 31, 3). Analogiczny podzia, czy te
raczej poczenie, mona by przypisa
bajecznym centaurom greckim.
Ko wierno. Ko paczcy nad grobem
pana. Boskie za Achillesa, stanwszy na
stronie, rzewnie po Patroklosie zapakay konie"
(Iliada 17,4267 Homera, wg t. F.
Dmochowskiego). Za konduktem modego
Pallasa, syna Ewandra. sojusznika Eneasza
szed Eton, bojowy rumak Pallasa, smutny i
paczcy"
(Eneida
11,89
Wergiliusza).
otnierz-tuacz na koniec pada u ng konika
wiernego, a konik nog grzebie mogi dla
niego" (Pan Tadeusz 12,7245 Mickiewicza).
Ry ko za trumn, grzmic kopytem dumnie,
roz-dyma chrapy i rwie si ku trumnie!" (Pogrzeb ks. Jzefa Poniatowskiego 56 Or-Ota).
Ko szybko, wiatr, wiato, ogie, piana
morska, rwce potoki. Jego rumaki szybsze ni
ory" (Jeremiasz 4.13). Przysowie: I w sto koni
nie dogoni.
Ko sia. Silny jak ko.
Latajcy ko jako wierzchowiec bogw i
bohaterw (np. Pegaz) rozum, nauka,
pojtno; literacki atrybut natchnienia poetyckiego. Hebanowy ko latajcy z Bani z
1001 nocy.
Ko aspiracje duszy ludzkiej. Moemy
wyobrazi sobie dusz jako uskrzydlony wz
kierowany przez skrzydlatego wonic i
cigniony przez dwa konie rnej natury
jeden, biay i szlachetny, dy ku Niebu, drugi,
czarny i masywny, cignie wz ku Ziemi, a
wonic targaj nieustannie te sprzeczne
tendencje idealistyczna i materialistyczna (z
dialogu Fajdros Platona).
Ko wie si z mdroci reprezentowan
przez pewno kroku i kierunku w
ciemnociach, na manowcach. Pan przeprowadzi ich przez gbi jak ko w puszczy,
aby si nie potknli" (Izajasz 63, 13). ,wawy,
wierny konik kozaka rozumi" (Maria 3,42 A.
Malczewskiego). Przysowie (iron.): Niech si
ko frasuje, bo ma wielki eb. Houyhnhnms"
(wym. humimz) rasa koni rozumnych,
sprawiedliwych, rozsdnych, nienawidzcych
kamstwa, uy-

wajca do prostych prac Jahusw, ludzi

chodzcych na czworakach, zych, gupich,
brudnych, nieuczciwych, rozpustnych (Po-dre
Guliwera Jonathana Swifta).
Ko pracowito. Nm. Ein braves Pferd
stirbt m den Sielen 'dosf. dzielny ko umiera w
uprzy; przen. dzielny czowiek umiera na
subie, w pracy' (kanclerz Bismarck w sejmie
pruskim 4 II 1881), przed emerytur.
Ko upr. Przysowie: Kady zaprowadzi
konia do wodopoju, ale i dwudziestu nie zmusi
go do picia.
Ko gupota. Ko poszy si i ponosi z
najbahszego powodu. Nie bdcie jak ko i
mu, nie majcy rozumu!" (Psalm 31 9). ,,Konie
gupie, ale wz pospiesza" (Konie i furman 6
Ignacego Krasickiego). Przysowia: Gdyby ko
o swej sile wiedzia, to by na nim nikt nie siedzia. Ko by si umia.
Ko niedoskonao, omylno.,,Omylny
jest ko ku wybawieniu, nie wybawi go nawet
jego wielka sia" (Psalm 32 17). ,,Biada tym,
ktrzy (...) polegaj na koniach i ufno
pokadaj w wozach wojennych" (Izajasz 31, l).
Przysowie ac.:
Ko ma cztery nogi, a potknie si (a c
dopiero czek!).
ysa kobya ko mao wart, potulny.
Przysowie: Wyjeda jak z ys koby na targ.
Na niego jak na ys koby (ysego konia)
wsiada, napada; napastowa go, gnbi;
poniewiera nim. Jak kobya yso si urodzi, to
yso i zdechnie.
Ko Sejaski przen. co, co przynosi
pecha. Wg tradycji Gnaeus Seius mia konia
argiwskiego, gniadosza niezwykej urody, ktry
przynosi nieszczcie swoim kolejnym
wacicielom, m.in. Kasjuszowi i Markowi
Antoniuszowi, ktry kaza go zabi, nim
popeni samobjstwo.
Zy ko niewaciwy czowiek. Postawilimy na zego konia, tj, na konia, ktry
przegra bieg na wycigach; przen. liczylimy
na czowieka, ktry nie speni naszych nadziei.
Ko Pana Jezusa osio; przen. gupiec.
Aluzja do wjazdu Jezusa do Jerozolimy; zob.
Osio (wierzchowcem prorokw).
Biay ko soneczny intelekt, rozum,
niewinno bez skazy, czysto, pikno doskonae, w. Jerzy, majestat Chrystusa. ,,A oto
biay ko. a Ten, ktry na nim

siedzia, nazywa si Wierny i Prawdziwy"

(Apok. 19,11). Atrybut witu, wiedzy niebiaskiej, zastpw niebieskich walczcych ze
zem i ciemnoci, zapowied mierci (rumaki
Persefony). Mesjasz, Chrystus i Mahomet na
biaych koniach w czasie powtrnego przyjcia,
w dniu Sdu Ostatecznego;
podobnie Wisznu. W staroytnoci gr.-rz.
najcenniejsza ofiara skadana bogom, zwierz
wyroczni i przepowiedni, atrybut Dio-skurw,
Jowisza; atrybut Odyna. Cudowne, nienobiae
rumaki krla Tracji, Re-zosa, sprzymierzeca
Troi, gdyby cho raz skosztoway trojaskiej
paszy lub napiy'si wody ze Skamandra pod
Troj, miasto byoby nie do zdobycia; dlatego
Diomedes zabi Rezosa, a Odys uprowadzi
rumaki. Przysowie: Kto nie mia konia biaego
(siwego), ten nie mia dobrego.
Czarno-biay ko ycie i mier. Przysowie: Biay z czarn skr ponad wszystkie
konie gr.
Czarny ko klska godu i droyzny. ,,I oto
ko kary, a siedzcy na nim mia szal w rku"
(Apok. 6,56).
Czerwony ko, barwy ognistej klska
wojny. I wyszed ko ryy, a siedzcemu na
nim dano moc zakcania pokoju na ziemi"
(Apok. 6,4).
Ko atrybut anioa. Wedug Proroctwa
Zachariasza l, 8: Widziaem w nocy jak m
(tj. anio) wsiadajcy na konia ryego sta
midzy mirtami (...), a za nim konie rye,
pstrokate i biae"; por. Czterej jedcy
Apokalipsy (6,28). ,,I szy za nim (za
Chrystusem) wojska niebiaskie na biaych
koniach" (Apok. 19,14).
Ko zdrowie. Zdrw jak ko. Ko
gwatowne podanie seksualne,
zapa,
szczodro, podno, modo, sita twrcza.
Bogini podnoci i urodzaju, arkadyjsk
Demeter, przedstawiano czsto z gow kosk
(zob. wyej Ko i ciemnoci nocy: Posejdon i
Demeter). Koskie torsy lub koczyny
czekokoni, takich jak centaury, satyry, syleny,
wyobraaj nieopanowan chu. Kto w
maestwie (...) swej chuci tak zadouczyni
jak ko i mu, ktre rozumu nie maj, nad tymi
czart ma moc" (Tobiasz 6,17). ,,Ogiery to
wytuczo-ne, jurne; kady ry do ony bliniego
swego" (Jeremiasz 5,8). Wedug Pliniusza
(Historia naturalna 8,67) wiatr pnocny (ko
Boreasz) moe zapadnia klacze; w mit.

skand, konie Freyfaksy, powicone bogu

Freyrowi, symbolizuj podno (zob. Dzik).
Ko o trzech nogach (w rdw.) wierzchowiec diabw; zaraza.
Dwa konie gwiazda zaranna i wieczorna
jako towarzysze Soca.
eb koski (czaszka koska) mia przynosi
szczcie i broni od demonw; zwaszcza
przybity do okapu dachu, do ciany domu,
stodoy, przynosi obejciu opiek. Czaszka
koska zawieszona nad grobem lub przy
wityni udzielaa miejscu nadnaturalnych
mocy. eb konia godem Kartaginy:
Tutaj to Fenicjanie zagnani wichrem i fal,
kopic ziemi, znaleli gow ognistego konia,
znak (...) wieszczcy ludowi zwycistwa w
boju i ywot szczliwy" (Eneida 1,444
Wergiliusza, t. W. Markowskiej).
Ko trojaski, drewniany ko: Byo bowiem przeznaczone zgin miastu, gdy ukryje
u siebie wielkiego, drewnianego konia, w
ktrym siedzieli najlepsi z Argiww, gotowi
nie Trojanom mier i kres" (Odyseja 8,492
Homera, t. J. Parandowskiego);
przen. zdobycz przynoszca zgub; zowrogi,
niebezpieczny podarunek, kompromitacja
przysowia: Darowanemu koniowi nie zagldaj
w zby.
Konie kra przen. przedsibra co
trudnego, niebezpiecznego. Z nim mona
konie kra przen. z nim mona odway
si na sprawy ryzykowne, jest przedsibiorczy,
ma poczucie humoru, to dobry kumpel, lojalny
przyjaciel.
Koska kuracja przeprowadzana b. silnymi rodkami, energicznymi sposobami,
aluzja do sposobw, jakich w leczeniu koni
uywali kowale-koniarze-konowaowie (waaszcy konie).
W heraldyce: gotowo do czynu w czasie
wojny lub pokoju; koniuszy krlewski;
symbol Europy jako jednej z czterech czci
wiata; (biay ko) godo staro. Sasw;
emblemat Kentu; (galopujcy biay ko) godo
dynastii hanowerskiej (std wiele obery
brytyjskich o nazwie White Horse 'Pod biaym
koniem').
W marzeniu sennym: wyobraenie osoby
nicej; (czarny) przyjemno po zmartwieniu;
(barwny) niewielki dochd; (padajcy) za
nowina; (szary albo srokaty) niepokj;
(biay) bogactwo, powodzenie.
W plastyce czste tematy: rumaki Soca
(Heliosa), kierowane przez Faetona, spa

daj ku ziemi; klacze krla trackiego, Diomedesa, poerajce cudzoziemcw, atakowane

przez Heraklesa z maczug; Perseusz albo
Bellerofon na Pegazie; Cloelia, zakadniczka
Persenny, uciekajca nago na koniu przez Tybr
(Liwiusz 2,13; Plutarch 6,19); jedziec na
biaym koniu i dwaj anioowie wypdzaj
Heliodora ze wityni (2 Ks. Machabejska 3);
onierz rzymski, Marek Kurcjusz, wskakuje z
koniem w gboki d na rzymskim Forum,
skadajc si bogom w ofierze; w. Pawe
spadajcy z konia w drodze do Damaszku
(Dzieje Ap. 9,19); czterej jedcy
Apokalipsy z ukiem i strzaami, mieczem,
szalami i trjzbem (Apok. 6,28); onierz
rz., w. Hipolit, rozdarty przez konie stajce
dba;
wici na koniach: w. Jerzy (zabijajcy smoka), w. Eustachy, w. Hubert, w. Marcin;
w. Eligiusz podkuwajcy konia; Don Ki-szot,
rycerz smtnego oblicza" na Rosy-nancie,
wychudej, olbrzymiej szkapie; synne portrety
konne, jak Filip IV (cA. 16345) Velazqueza
czy Karol I (1638) Van Dycka. Synne rzeby,
jak: cztery rumaki z brzu nad portalem
bazyliki w. Marka w Wenecji, czy niezliczone
pomniki konne, od Marka Aureliusza na
rzymskim Kapitelu a do ks. Jzefa
Poniatowskiego Thorvald-sena w Warszawie.
KORONA
Korona symbolizuje bstwo, wywicenie,
uroczysto; Soce, promienie soneczne,
wiato, ogie; owiecenie; pikno; ycie;
mier; niemiertelno; histori; godno,
chwa; ambicj, honor, reputacj; zwycistwo,
nagrod, dum, wyszo, pomylno;
monarchi, imperium, krlewsko, prymat,
zaszczyty, splendor, bogactwo, przepych,
wystawno; zwierzchnictwo, wadz, potg;
ucisk, uciemienie, tyrani; pych, prno;
odpowiedzialno, gow, rozsdek, mdro,
intuicj; doskonao; faszyw wiedz. Zob.
Bero, Koo, Wieniec;
por. Rogi.
Korona wie si z drzewem, z rnymi
gatunkami drzew, z gazkami i limi.
Pochodzenie korony od wieca rolinnego jest
widoczne w ornamentacji i w etymologii: tac.
corona 'wieniec z kwiatw a. kruszcu: diadem
krlewski', gr. stephanos 'wieniec; korona'.

Korona koo, doskonao, niemiertelno; zob. Koo (Zloty krg).

Podwjna korona faraonw, pschent biaa
mitra Grnego Egiptu wprawiona w czerwon
koron Dolnego Egiptu (Delty).
Korona wadza monarchy, panowanie,
imperium, potga, godno, sawa, bogactwo;
pycha, prno, wygrowane ambicje, tyrania.
Ogldajcie (...) krla Salomona w koronie,
ktr go ukoronowaa matka jego w dzie
zrkowin jego" (Pie nad pieniami 3,11),
moe lad dawnego matriarchatu? Hura!...
zerwijmy z carw korony, gdy ludy dotd
chodz w cierniowej" (Warszawianka 256
Wacawa Swi-cickiego).
Korona chway, wieniec wesela Bg. W
w dzie bdzie Pan zastpw koron chway i
wiecem wesela ostatkowi ludu swego"
(Izajasz 28,5).
Korona chwaty i krlestwa Jeruzalem. I
bdziesz koron chway w rce Paskiej i
koron krlestwa w rce Boga twego" (Izajasz
62,3).
Korona mdro. Osignij mdro (...),
uchwy si jej, a (...) koron ozdobn nakryje
ci" (Ks. Przypowieci 4,79).
Koron mdrcw jest roztropno, lecz
wiecem gupcw gupota" (Ks. Przypowieci
14,24).
Korona pycha. Biada koronie pychy,
pijanym Efraima" (Izajasz 28,1).
Koron starcw s synowie synw" (Ks.
Przypowieci 17,6).
Korona dobra sawa, reputacja. (Bg)
zupi mi ze sawy mojej, zdj koron z
gowy mojej" (Hiob 19,9).
Korona uczciwa, dobra ona. Dobra
ona jest koron swego ma" (Ks. Przypowieci 12,4).
Korona z wieyczkami atrybut Wielkiej
Matki Kybele-Ops-Rei jako bogini wojny i
obroczyni miast; Artemidy efeskiej (Diany z
Efezu); Atargatis (Dea Syria, Derketo); ziemi
jako jednego z czterech ,,pierwiastkw" (zob.).
Korona ogie. Soce, wiato; chwaa,
pikno, honor; owiecenie duchowe;
atrybut bogw (Zeusa, Apollina) i planet.
Korona soneczna astr. najwysze warstwy
atmosfery Soca.
Korona Wschodu Antiochia, za. w 300 r.
p.n.e. stolica Seleucydw, pniej jedno z
gwnych miast hellenistycznych

i jedna z najwikszych metropolii cesarstwa

rzymskiego.
Korona cierniowa, wieniec cierniowy
mka, bl, cierpienie, mczestwo; maestwo nieba z dziewicz Ziemi, obrczka
maestwa Sowa Syna Czowieczego i
Ziemi. Wieniec z cierni, ac. corona spinea
(parodia rz. wieca z r) woony na gow
Jezusa (Ew. wg Mat. 27, 29 i in.), atrybut w.
Jzefa z Arymatei; Marii Magdaleny; w.
Katarzyny ze Sieny; krla fr. Ludwika IX;
Ignacego Lojoli; Sybilli delfickiej. Przysowie:
Niedobra ona cierniowa korona.
Korona mczeska hod, cze za mier
mczesk, za mk.
elazna korona niezomno, nieugito; tyrania.
elazna korona Lombardii zota, z wtopionym paskiem elaza (jakoby gwodzia z
Krzya Sw.), korona staro. krlw longobardzkich, uyta ju w 591 r.
Dwie korony w rdw. wolno.
Potrjna korona mistyczna wadza nad
trzema wiatami: duchowym, psychicznym i
fizycznym; twrcza, ksztatujca, materialna.
Atrybut w. Elbiety z Turyngii jako dziewicy,
ony i wdowy.
Trzy korony (zdobice tiar papiesk od 1305
do 1965) godno papieska;
wadza duchowa, wiecka i czycowa; Koci walczcy (tac. ecciesia mililans), ciefr
picy (purgans dusze w czycu), triunirfujcy (triumphans wici w niebie); Koci wity, powszechny, apostolski; 'kapan,
nauczyciel, krl; krl, kapan i wdzi'"
Korona gowa (zob. Gowa: Koronowana
gowa, Gowa pastwa), mdro, wznioso
myli, intuicja.
*
Korona wyszo, prymat; wywicenie,
uroczysto. Korona wznosi si nad gow i
nad
caym
czowiekiem,
symbolizujc
supremacj, hegemoni. Std ukoronowanie
szczytowe osignicie, najwyszy rezultat
jakiej pracy, dziaalnoci, twrczoci; bliskie
niektrym aspektom symboliki rogw (zob.) i
koa (zob.).
Korona odpowiedzialno, wadza. Och,
tiazefa ty, szopka Monomacha!" ro., 'o, jake
ciki, kopaku Monomachw!' (tj. korono
carw, wadzo; Boris Godwiow, Komnaty
carskie Aleksandra Puszkina), monolog cara
Borysa. Monomach(os) gr. 'walczcy w
pojedynk' przydomek wielkie

go ksicia kijowskiego Wodzimierza (1053

1125).
Korona w. Stefana wadza krl. na
Wgrzech; wszystkie ziemie pozostajce pod
wadz krlw wg. od X w. do 1526; zota
korona w Muzemu Narodowym w Budapeszcie.
Korona w. Wacawa Czechy, Morawy,
lsk i uyce; pojcie i sama korona
powstay za panowania Karola IV, w 1347 r.;
zota korona w dawnym czeskim skarbcu krl.
w Pradze.
Korona Krlestwa Polskiego (od p.
XIV w.) ziemie podlege wadzy krla polskiego; ziemie historycznie i etnicznie polskie.
Korona rdzenna Polska, bez Litwy.
Korona ycie, niemiertelno. Bd
wierny a do mierci, a dam ci koron ywota"
(Apok. 2,10). W mi t koron. Dusza ma
wzdycha do niemiertelnoci" (Antoniusz i
Kleopatra 5, 2 Szekspira, t. L. Uiricha).
R.urona mier; w kulcie zmarych
korona grobowa, diadem, wieniec grobowy
(la. corona funebris, sepulchralis). W krgu
korony, ktra otacza skro krla znikom,
mier ma swj dworzec" (Ryszard II 3,2
Szekspira, t. S. Komiana). Bdzie jej
towarzyszy dziewiczy wieniec grobowy"
(Hamlet 5, l Szekspira). W czasie pogrzebu
dziewicy zawieszano w kocioach biae
girlandy papierowe przypominajce biay tren
stroju lubnego.
Korona ze wiec wiat wrek. Ubierzmy ich w biel i ziele jak chochlikw, wrki,
czarodziejki, z koronami z woskowych
wieczek na gwkach, z grzechotkami w
rczkach" (Wesoe kumoszki z Windso-ru 4,4
Szekspira).
Korona papier(nictwo). Rozpowszechniony znak wodny na papierze od redniowiecza.
Korona honor, godno. Przysowie:
Korona ci z gowy nie spadnie, tj. to nie czy
si z utrat twojej godnoci, z ujm na twym
honorze.
Koronny wielki; bezgraniczny (zodziej,
pijak; gupiec itd.).
Korona Pd. (Corona Australis) gwiazdozbir nieba pd., w Polsce niewidoczny.
Korona Pn. (Corona Borealis) gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widoczny
wiosn, latem i jesieni.

W heraldyce: wadza seniora; zwycistwo;

odwaga. W Polsce, wg systemu nm., korona 9pakowa oznaczaa hrabiego, 7-pa-kowa
barona, 5-pakowa zwykego szlachcica.
W alchemii: transmutacja metali; korona
Hermafrodyty (zob. Obojnak).
W marzeniu sennym: (zota korona) zaszczyty; prno.
KOCIOTRUP (Szkielet)
Kociotrup symbolizuje mier, brak ycia i
uczu, wycieczenie; ofiar bstwu; rdo
ycia; demona; prno; siedzib duszy.
zmartwychwstanie cia.
Kociotrup rdo ycia, siedziba duszy.
Wg mniema wielu plemion prymitywnych
zniszczenie szkieletu niszczy take dusz
zmarego. Koci upolowanych zwierzt
grzebano, ukadajc je we waciwym
porzdku, szkielety zowionych ryb wrzucano
na powrt do wody, aby obrosy ciaem i
nadaway si znw do zowienia i zjedzenia.
Kociotrup mier, ale nie mier
statyczna, ostateczna, lecz ywioowa, zwiastun nowej formy ycia. Kociotrup wyobraany w zadumie, z gow wspart na rku,
z szyderczym a. ironicznym umiechem,
przedstawia wiedz, ktra przekroczya prg
nieznanego,
posiada
tajemnic
bytu
pomiertnego. Grecy wyobraali jeszcze
mier jako modzieczego Thanatosa, brata
snu, Hypnosa; obu przedstawiano czsto
razem, jako picych efebw z odwrconymi
w d, zgaszonymi pochodniami.
Kociotrup z klepsydr i sierpem (w pnym
antyku i w rdw.) Czas, mier. Klepsydra
szybkie przemijanie czasu;
Sierp zob. Sierp i kosa.
Kociotrup ofiara bstwu. Szkielety
zwierzt ofiarnych zawieszano na gaziach
drzew w witych gajach.
Kociotrup na uczcie przypomnienie
mierci dla powcignicia zbyt hucznej zabawy a. dla wzbudzenia tym wikszej ochoty
do niej" (W Egipcie) przy biesiadach bogaczy
(...) jaki czowiek obnosi w trumnie
drewnian figur umrzyka (...) dug na okie
lub dwa (...) i tak mwi: Na tego patrzc pij i
raduj si, bo taki bdziesz po mierci"" (Dzieje
2,78 Herodo-ta, t. S. Hammera). Podobnie
mwi do swych goci Trymalchion w Uczcie
Trymal-

chiona (Satiricon 34) Petroniusza. Carpe

diem" tac. 'dosl. chwytaj dzie', nie marnuj
mijajcych
bezpowrotnie chwil (Pieni
1,11,8 Horacego).
Statuetki wyobraajce kociotrupa
Hermes (Merkury) psychopomp. Statuetki
takie przedstawiay boga odprowadzajcego
dusze zmarych na tamten wiat i suyy
dziaaniom magicznym, majcym wpywa na
los duszy umarego.
Taniec szkieletw zob. Taniec (mierci).
Kociotrup zmartwychwstanie ciaa. Na
Sdzie Ostatecznym, przedstawianym w
plastyce, czsto kociotrupy wstaj z grobw, z
wszelkich szczelin ziemi, niekiedy nawet z
wody; nieraz stopniowo przyoblekaj si w
ciao. ,,Koci sprchniae! powstacie z
mogiy, przywdziejcie ducha i ciaa, i siy!"
{Hymn do Boga 1978 J. P. Woronicza).
Kociotrup prno, marno. W tym
znaczeniu czsto wyobraany w rdw. jako
odbicie przegldajcej si w lustrze strojnej
kobiety a. jako bogato przyodziany szkielet
odbijajcy si w zwierciadle w postaci piknej
kobiety.
Szkielet brak ycia i uczu. Bez serc,
bez ducha, to szkieletw ludy" {Oda do
modoci l Mickiewicza),
Szkielet w szafie, szkielet rodzinny
wstydliwa, kompromitujca sprawa, afera
rodzinna, ukrywana przed wiatem. Na to
mamy cztery ciany i sufit, aby brudy swoje
pra w domu i aby nikt o nich nie wiedzia"
{Moralno pani Dulskiej 1,9 Gabrieli
Zapolskiej).
W alchemii: czarno, materia prima; fermentacja, gnicie.
W marzeniu sennym: niespodziewane,
ryche, przeomowe wydarzenie w yciu
nicego.
KOT
Kot jest symbolem Ksiyca; Soca;
wieszczby; grzechu; czarw, diaba; nieszczcia; ciemnoci i mierci (czarny kot);
naduywania dbr doczesnych; drapienoci,
okruciestwa; chytroci i zdrady; egoizmu;
pochlebstwa; perwersji; niewiernoci;
zodziejstwa; dumy, niezalenoci, swobody;
wraliwoci, nerwowoci; melancholii;
powcigliwoci; upodobania w wygodzie i
luksusie, lenistwa, domatorstwa; czysto

ci, starannoci, wdziku, delikatnoci, igraszek; dugowiecznoci; chuci, podnoci, macierzystwa. Zob. Mysz(eis).
Dzieje kota w staroytnym Egipcie sigaj
4500 lat lub jeszcze dawniejszych czasw; za
panowania V i VI dynastii (2500 2200 p.n.e.)
sta si zwierzciem witym, nie ma jednak
dowodw na udomowienie go przed 1500 r.
p.n.e. Jako atrybut bogini Bast (Bastet)
zwizany by z podnoci, szczciem,
radoci i ciepem sonecznym; bogini
wyobraano jako kotk lub kobiet z gow
kotki. W okresie XXII dynastii (ok. 935730
p.n.e.), gdy miasto Bubastis zostao stolic
Egiptu, bogini czczono jako jedno z gwnych
bstw narodowych. Kot sta si obroc domu,
matki i dziecka przed demonami, zabicie go
karano mierci; po zgonie kota cay dom
przywdziewa aob (golono sobie brwi), a
zwoki balsamowano i grzebano na olbrzymich
nekropolach kocich.
Niezaleno i rezerwa kota (widoczna
zwaszcza przez kontrast z ulegoci i przywizaniem psa) uczynia z niego w redniowiecznej Europie synonim faszu i obudy. W
bajkach La Fontaine'a z XVIII w., kiedy kot
rozpowszechni si ju jako zwierz domowe i
owca myszy, wystpuje on jako wcielenie
witoszkowatoci, szelmostwa, oszustwa,
dwulicowoci, okruciestwa i cynizmu.
Podobnie w folklorze, ktry uwaa go za
najchytrzejsze (prcz lisa) zwierz, W XX
wieku kot wrci do ask, zwaszcza w krajach
anglosaskich. W opowiadaniu Kot, ktry
chodzi wasnymi drogami (1902) pisarz ang.
Rudyard Kipling przedstawia pierwszego kota,
ktry sprytnie wkradszy si w aski kobiety,
zdoby dostp do ciepego mleka nie tracc
dumnej niezalenoci.
Kot jako spryciarz, a nawet mdrzec wystpuje m.in. w bajce Ch. Perraulta Kot w
butach (1697) i w powieci E. T. A. Hpffmanna Kota Mruczysawa pogldy na ycie
(nm. Lebensansichten des Kater Murr), 1821.
Kot uchodzi te za zakut gow, wcfele-nie
braku pamici. Koci eb tpa gowa nie
umiejca nic spamita. Kocie by bruk z
kamienia polnego.
Kot odporno fizyczna; dugowieczno
(cho yje 10 do 20 lat). Zawsze spada na
cztery apy, jest podejrzliwy, ostro

ny. Indyjski zbir Paczatantra (ok. 300

p.n.e.) powiada: Natura daa kotu dziewi
ywotw zamiast jednego".
Kot zwizany jest z Ksiycem jako zwierz
lunatyczne, polujce noc, widzce w nocy,
poruszajce si bezszelestnie jak sowy i
nietoperze; oczy jego byszcz w (niecakowitych) ciemnociach, a renice zmieniaj ksztat podobnie jak fazy Ksiyca. Kot
by atrybutem bogi ksiycowych: Izy-dy i
Artemidy (Diany), ktra zmienia si w kotk
uciekajc przed stugowym olbrzymem
Tyfeuszem (Tyfonem), co opisuje Owidiusz w
Metamorfozach (5,330), ksiycowej boginiczarownicy Hekate i skandynawskiej bogini
podnoci, czarw i wrb Frei, ktra jedzia
wozem zaprzonym w koty i nosia rkawice
z kocich skrek.
Gdy kot przejdzie drog" to zy omen
{Kobiety na zgromadzeniu ludowym 792 Arystofanesa). Gdy kot przejdzie mu drog, on
cofnie si z drogi" {Charaktery 16,2
Teofrasta). W redniowieczu czarownicy
chtnie zmieniali si w koty. Kot by siedliskiem diaba i uczestnikiem sabatw, towarzyszem czarownic (do dzi dnia pa
wrcych z kart, rki, kuli krysztaowej itd.),
ktre byy projekcj zej matki, podobnie jak
dobre wrki dobrej matki. Kota posdzano
o wysysanie ycia z oddechu picych
niemowlt. Skutek by taki, e traktowano go
okrutniej ni jakiekolwiek inne zwierz.
Jednym
z
barbarzyskich
sposobw
wypdzania diaba z kota byo zaciskanie mu
na ogonie rozszczepionego drewna (std
przysowie: Bra koty w leszczoty) lub
przywizywanie mu do ogona pcherza z
garci suchego grochu wewntrz, co zreszt
do dzi jest dla niektrych ludzi wietn
zabaw. Std powiedzenie: Lata jak kot z
pcherzem. Koty torturowano i palono
ywcem, zwaszcza na wity Jan, jeszcze w
XVI wieku w Paryu, na placu du Chatelet.
Czarny kot ciemno, zagroenie i
mier; biay przynosi ma szczcie (w Anglii
na odwrt). Czarny przepowiada pogod na
morzu, dlatego lubi go na statku marynarze
(cho wypowiadanie sowa kot" jest tam
tabu!). Koszmarny czarny kot jest bohaterem
opowiadania Edga-ra Allana Poego. W tradycji
muzumaskiej czarny kot ma wasnoci
magiczne, siedem ywotw, bywa godnym
szacunku,

ale zoliwym dinnem; krwi jego mona

pisa zaklcia rzucajce urok.
We Francji kota uwaano za ducha zboa:
ostatnie zte pokosy zbiorw nazywano
kocim ogonem.
Gnostycy twierdzili, e kot jest tym w stosunku do psa, czym charakter kobiety w
stosunku do charakteru mczyzny. Kobiece
cechy kota: agodno, skonno do
podstpw, zmysowo (nawet futerko kocie
pobudza seksualnie); o dziewczynie mwi si
kotka, kociak. Kot nieraz symbolizuje vulv (a
mysz penisa; tym tumacz strach kobiety
przed ma i niegron myszk).
Przejmujce wrzaski marcowych kotw
(kocia muzyka", zob. Muzyka) i niesamowity
ceremonia ich umizgw uczyniy z kota
wyobraenie chuci i rozpasania seksualnego, a
take podnoci.
Kotka czue i pogodne macierzystwo.
Kot lenistwo, wygodnictwo, sybary-tyzm;
zwinity wygodnie w kbek, odsypia w cigu
dnia przez dugie godziny swoje nocne
przygody, z satysfakcj wygrzewa si na
socu lub przy piecu.
Kot jest obrazem elegancji i wdziku niemal
w kadej przybranej przeze pozycji.
Kot czysto; spdza mnstwo czasu na
toalecie; nie znosi nienaturalnych zapachw.
Ulubione igraszki kota z kbkiem nici,
frdzlami, kulk, sznurkiem, przedstawiaj go
jako stworzenie lubujce si w beztroskiej
zabawie, mimo e jest ona treningiem do
charakterystycznej dla niego, wyrafinowanie
okrutnej zabawy ze schwytan mysz.
Kupowa kota w worku kupowa lekkomylnie, bez sprawdzenia; w dzisiejszym
uyciu na kontynencie europejskim (w Anglii
mwi si o kupowaniu prosicia w worku)
suy jako usprawiedliwienie stosunkw
przedmaeskich (aby nie kupowa kota w
worku), o czym pisa ju dwukrotnie pod
koniec XVI wieku Montaigne w swych
Prbach.
mia si jak kot z Cheshire (ang. grin like a
Cheshire cat) dawne ang. porwnanie
spopularyzowane przez Lewisa Carrola w
Alicji w krainie czarw (1865).
W heraldyce: odwaga, wolno, indywidualizm; czujno; wytrwao; chytro;
strategia.

W marzeniach sennych: perfidia, zdrada;

(zy) ktnie; (gdy zabija) uniknicie
niebezpieczestwa; (miauczcy) obmowa;
(mruczcy) nieszczero; (drapicy) oszustwo;
(spacerujcy) podr wod.
KOTWICA
Kotwica symbolizuje nadziej, pewno, bezpieczestwo; nieugito; cierpliwo, spokj,
stao, poparcie, wierno; msko;
hamulec, spowolnienie; morze, eglug, flot,
zwycistwo w bitwie morskiej.
W staroytnoci kotwicami byy wielkie
kamienie, kosze kamieni, worki z piaskiem,
kody nabite metalem; przytrzymyway one
statek samym ciarem a. tarciem o dno;
o nich prawdop. mwi Dzieje Ap. (27, 29):
Bojc si, abymy nie wpadli na skay,
spucilimy z rufy cztery kotwice". Po
wprowadzeniu kotwic elaznych, ulepszano je
przez wyposaenie w apy, pazury i poprzeczki. Wygite ramiona zaczto stosowa
dopiero od 1813 r.
Kotwica emblematem morza, eglugi, bstw
morskich,
np.
Posejdona
(Neptuna).
Bezpieczni Polak w polu (...) a maszt, agiel,
kotew krzyw niech ci maj, co nad sonym
Neptunem od pieluch mieszkaj!" (Na comisja
szczecisk 36 Kaspra Mia-skowskiego).
Dwie kotwice. Mdrze jest rzuci dwie
kotwice z szybkiego okrtu w czasie burzliwej
nocy" (Ody olimpijskie. Oda 6, 100 Pindara,
ok. 472 p.n.e.).
wit kotwic" (dnkyra hiera) nazywali
Grecy kotwic uywan na statku tylko w
wypadkach szczeglnego niebezpieczestwa.
Kotwica w objciach delfina wyraa maksym
cesarza rz. Oktawiana Augusta:
festina lente ac. 'spiesz si powoli', popularn
take w epoce Odrodzenia; znak firmowy na
ksikach drukarza weneckiego Aldusa
Manutiusa (14491515), ktry wprowadzi
kursyw i kieszeniowce (w formacie tzw.
semki). Znak wybijany na monetach wielu
miast portowych, w Aleksandrii, Antiochii,
monetach rz. za panowania Tytusa, na grobach
eglarzy i rybakw.
Kotwica poczenie zasady mskiej
(maszt, fallus, trzon) i eskiej (pksiyc,
d, arka, nawa, vulva); wraz z opla

tajcym j wem (urodzajno, ycie)

podno, obojnactwo, Soce.
Kotwica w chrzecijastwie trwanie w
wierze, oczekiwanie zbawienia, ufno w
czasach przeladowa, zakotwiczenie odzi
ycia w porcie wiecznoci. Wyobraenie
kotwicy (obok innych symboli, jak dobry
pasterz, ryba, gob, palma itd.) zastpowao
we wczesnym chrzecijastwie wyobraenie
krzya, odstrczajce nowo-chrzczecw, zob.
Krzy (chrzecijastwo).
Kotwica jest atrybutem w. Mikoaja,
biskupa Miry, i w. Klemensa I, papiea (88
97); wyobraana niekiedy z gwiazd, z
pksiycem a. do gry pit.
W Grecji, w czasie wita przebudzenia
wiosny, wg obyczaju lud., kapan topi w morzu
krucyfiks wraz z kotwic zbawienia" (dnkyra
stenas).
Kotwica symbolem nadziei figurujcym w
katakumbach i na gemmach sygnetw
wczesnych chrzecijan (czsto ze sowem gr.
elpis 'nadzieja' a. ac. pax 'pokj'). My,
ktrzymy si uciekli do trzymania podanej
nam nadziei, ktr mamy jak kotwic duszy,
bezpieczn i mocn" (List do ydw 6, 18
19). Po zwiniciu agli rzucenie kotwicy
dawao
aglowcom
jedyn
nadziej
powstrzymania biegu statku niesionego
wiatrem a. prdem na skay lub mielizn. Gdy
los ycie twoje wzburzy, krzep si nadziei
kotwic"
(Poezje
liryczne
Seweryna
Goszczyskiego).
Kotwica konflikt midzy ciaem staym a
ciekym, ziemi a wod.
,
Kotwica do XV w. kotka (do dzi w
biaej flocie nazywana pot. kotem), potem
kotew i kotwica; kot i kotwica maj chwytne
pazury.
W wolnomularstwie: nadzieja, raj, pokj,
W heraldyce: pomoc w niebezpieczestwie.
;
KOZA (Kozio, Cap)
Koza i kozio s symbolami ofiary; byskawicy
i
pioruna;
rui,
podnoci;
grzechu;
towarzyskoci; zrcznoci, ruchliwoci;
wolnoci; czarw; gupoty; skpstwa; biedy;
zimy.
Cap jest symbolem potencji mskiej, chuci,
siy witalnej, uporu, prokreacyjnej potgi
Soca; ognia; Szatana, potpienia;
smrodu.

Cap, zwierz soneczne, jest, zwaszcza w

Indiach, symbolem ognia tworzcego wiat,
rodzcego nowe, wite ycie; powicone
Agni, indoaryjskiemu bogu ognia, ognia
ofiarnego i ogniska domowego, bogini mierci
Kali i bogu Warunie.
Koza, moe dlatego, e jej nazwa sanskr.
oznacza te 'nie narodzon', jest w Indiach
symbolem prakriti (pramaterii), Pramatki, o
trzech barwach: czerwonej, biaej i czarnej.
Kozio powicony by babiloskiemu bogu
Mardukowi,
sumeryjskiemu
Ninurcie,
mezopotamskiemu Tammuzowi, babilosko-asyryjskiej bogini mioci i podnoci natury
Isztar. Hierodulom (dosf. gr. 'witym
niewolnicom'), tj. prostytutkom nalecym do
wity Isztar i wielu wity Afrodyty (np. w
Koryncie, na sycylijskiej grze Eryks, dzi S.
Giuliano). pacono w naturze koltkiem. Koza
koczca si rybim ogonem lub laska z gow
kozy bya emblematem starobabiloskiego
boga Ea, a jego witym zwierzciem
kozioroec.
Kozio ofiarny. Aaron dwa kozy postawi
przed Panem (...), jeden dla Pana, drugi dla
Azazela (prawdop, zego ducha pustyni)". Ten
drugi,
obarczony
grzechami
caego
zgromadzenia, wypuszczony bdzie na
pustyni; pierwszego za zabije si na ofiar
Bogu, a krew jego oczyci wityni od
nieczystoci synw Izraela, od ich przestpstw
i grzechw (Lev. 16). Kozio ofiarny w
przenoni to czowiek obciony cudzymi
grzechami, oskarony za nie i' potpiony.
' W staroytnoci na Bliskim Wschodzie
pasterze pasali zazwyczaj owce i kozy razem, a
wieczorem rozdzielali stada, aby zapdzi je
do osobnych zagrd. Stao si to symbolem
oddzielenia w Dniu Sdu za od dobra,
zbawionych od potpionych. Wcieleniem tych
ostatnich byt wanie demoniczny, mierdzcy
cap. I zgromadz si przed Synem
Czowieczym wszystkie narody, i odczy
jednych od drugich, jak pasterz odcza owce
od
kozw.
I
postawi
owce
(tj.
bogosawionych) po prawicy swojej, a kozy
po lewicy" (Ew. wg Mat. 25, 31). Przysowie:
Z koza sta si owc (tzn. z hultaja
przyzwoitym czowiekiem).
Kozio zwierzciem ofiarnym Dionizosa.
piewy i tace religijne towarzyszce ofiarom
z kozw ku czci boga wina i pod

nych sil natury (przy czym niekiedy sam

bg stawa si kozem, jak to uczyni, gdy
Tyfon zaatakowa bogw olimpijskich) stay
si prawdop. zacztkiem sztuki teatralnej; gr.
tragoidia 'tragedia' znaczy dos 'pie koza'
od tragos 'kozio' i Bid 'pie, oda'. W czasie
orgii dionizyjskich bachant-ki rozdzieray
ywe kolta i przyodzie-way si w skry
kole (symbol chuci).
Kozio powicony by Afrodycie jako
zwierz podne i ogniste, std sta si
wyobraeniem rozpusty i lubienoci. ,,Wtedy
kozio rozpustny i owieczka zoone bd
burzom w ofierze" (Epody 10, 2324
Horacego). Rzeba Skopasa przedstawiaa
Afrodyt jadc wierzchem na kole; cap by
rwnie wierzchowcem Dionizosa i Pana.Podobnie jak w Pieni nad pieniami lis
niszczy winnic symbolizujc Oblubienic,
tak u Owidiusza (Fasti l, 353) cap pustoszy
winnic wyobraajc kobiet.
Koza bya te zwierzciem Hery i Her-mesa.
Koza w mit. gr. byskawica. Podwjna
gwiazda Koza (Capeila), najjaniejsza w
konstelacji Wonicy, zapowiada burze i
deszcze; jest to przeniesiona przez Zeusa
midzy gwiazdy koza (lub nimfa Amaltea),
ktra go karmia, gdy byt niemowlciem, a
take Asklepiosa; zob. Rg.
Koza skiryjska (z wyspy Skiros na M. Egejskim) mleczna, lecz krnbrna; przen.
czowiek pracowity, zdolny, ale choleryk,
impetyk, ktnik.
U Rzymian koza uchodzia za zwizan z
piorunem, dlatego chronili si przed nim
noszc ciKcium (grub, szorstk tkanin z
koziej weny); z tego powodu taberna-culum
w wityni jerozolimskiej pokryte byo materi
z koziej weny (Jahwe objawi si Mojeszowi
wrd grzmotw i byskawic). Wedug
Pliniusza (Historia naturalna 28, 41) elazo
hartuje si najlepiej we krwi kozia.
Koza bya powicona skandynawskiemu
bogu piorunw Thorowi i w. Anskarowi,
apostoowi i patronowi Skandynawii. Koza
Heidrin ywi si limi jesionu Igdrasil;
wydojony z niej mid pitny suy jako napj
wojownikom Odyna w Walhalli.
Koza gupota. Tak dugo ziemi kopytkiem drapaa, a n na wasne gardo koza
wykopaa (ze rdw. bajki fr.). Cap si zamyli,
pewnie gupstwo zrobi. Gupi

jak cap. Zna si na czym tyle co koza na

pieprzu. Dotyczy to wszake tylko kozy
nizinnej: grska koza lub kozica jest wcieleniem
dalekowzrocznoci, przewidywania i popisowej
zrcznoci skoku.
Cap smrd. mierdzie jak cap (w nm.
poemacie Modszy Titurel Albrechta z ok.
1272).
Parszywa koza zarozumiao. Przysowie
arab.: Parszywa koza pije tylko u rda
strumienia.
Zota koza w folklorze europ. straniczka
skarbw w podziemiach ruin zamkowych.
Cap w rdw. diabe o kolich rogach i
kopytach (przejty z antycznych wizerunkw
satyrw, sylenw. Fauna, Pana itd.), gospodarz
sabatw czarownic, z ktrymi ucztuje, bawi si i
uprawia rozpust jako ucielenienie chuci,
zwierz
odraajce,
cuchnce,
pene
nieprawoci, potpione. Ale ju w Biblii (Lev.
17, 7) demony i diaby pustynne nazwano
kosmatymi
kozami".
redniowieczne
wyobraenie Chuci (Volup-tas) i Rozpusty
(Luxuria) w postaci nagiej kobiety jadcej na
kole. Przysowia: Koza, diabe to jedno. Ma
koza w oczach wg poj ludu w renicach
czarownic odbija si nie czowiek patrzcy, ale
diabe w postaci koza. Djali, wierna kzka,
przyjacika i wsptanecznica tajemniczej Cyganki Esmeraldy z powieci Katedra Marii
Panny w Paryu Victora Hugo.
Koza bieda. Przysowie: Koza to krowa
biedaka.
Koza zima, grudzie, minojski boek
schyku roku, przeciwiestwo barana, boka
pocztku roku.
Kozio upr. Przysowie: Uparty jak
kozio.
Kozio aroczno. Przysowie: Zrobi
koza ogrodnikiem, tj. postpi gupio.
Koza dobry such, u staro. Egipcjan i
ydw.
Kozioroec (Capricornus), gwiazdozbir
nieba pn., w Polsce widzialny latem, znak
zodiaku. Kozio Morski, pochodzenia babiloskiego, z gow koza i ogonem ryby
(utosamiany niekiedy z Amalte, zob. wyej, a.
z bogiem Panem) prostota, trzewo,
skromno, cierpliwo, upr, ostrono,
pilno, poczucie obowizku, umiejtno
speniania zamysw. Podlega planecie Saturn.
Impresa Cosima de'Medici

(151970), wielkiego ksicia Toskanii, upamitnienie zwycistwa odniesionego pod tym

znakiem.
W heraldyce: rycerz zwyciajcy rodkami
polityki i dyplomacji bardziej ni orem.
W marzeniu sennym: (czarna koza) niestao w mioci; (biaa) zmartwienie.
Wiek czowieka modzieniec dwudziestoletni.
Czterorona koza atrybut proroka Daniela.
Jednorona koza atrybut Aleksandra
Wielkiego.
Kozia sier rzecz mao warta. O kozi
sier (ac. de lana caprina) si spiera o
gupstwa, bagatele. Jak z kozia, tj. ni mleka, ni
weny.
KREW
Krew jest symbolem oczyszczenia, ofiary;
proroctwa, wtajemniczenia; przymierza, braterstwa; powicenia, mczestwa, odkupienia;
saboci; tabu, czarw, magii, obrony przed
demonami; natury, Soca, ognia, ycia, duszy,
temperamentu,
namitnoci,
pocigu
pciowego; podnoci, potomstwa;
zdrowia; usposobienia, charakteru, przyzwyczajenia; winy; pochodzenia, rasy, rodu,
pokrewiestwa; krla, lwa, zota, wojny,
morderstwa, poywienia zmarych; zob. Rosa
(Krwawa); Wino.
Krew matka ludzi. Gdy Jowisz przygnit
gr Oss zbuntowanych gigantw, ziemia,
jeszcze dymic krwi ich ini-mieniona (...)
krew po wierzchu ciekc w ludzi przemienia"
(Metamorfozy 1,158-1-160 Owidiusza, t. B.
Kiciskiego).
'
Krew jest tabu i wita jako siedlisko ycia i
duszy (dlatego pena krwi wtroba uwaana
bya za emblemat ycia). U ludw
Mezopotamii krew bya elementem boskim w
czowieku ulepionym z ziemi i krwi bogw;
std krew bya pokarmem wzbronionym. Bg
mwi do Kaina: Krew brata twego woa do
mnie z ziemi" (Gen. A, 10). Bg do Noego:
Lecz nie bdziecie jedli misa zwierzcia z
dusz jego, to jest z krwi jego" (Gen. 9,4).
Dusza ciaa we krwi jest" (Lev. 17,11).
Kady, kto by jad krew, zginie z ludu swego"
(Lev. 7,27). W mit. skand, wody Ziemi
powstay z krwi Ymira.
,i

Krew ycie i zdrowie. Za cen krwi za

cen ycia, zdrowia. Przypiecztowa krwi
powici, narazi ycie, zdrowie, Krew z
mlekiem biaorumiana cera.
Mie co we krwi mie w naturze, w
usposobieniu.
Weszo w krew weszo w przyzwyczajenie, nawyk, stao si drug natur.
Krew pokrewiestwo. Krew w kim
zagraa (odezwaa si), krew rodu. Krew z krwi
i ko z koci moich z mego rodu. To moja
krew! Krew jego dawne bohatery" (Dziady cz.
III 5 Widzenie 23 Mickiewicza). Krew nie
woda krewny bliszy ni inny blini, wizy
rodzinne s silne; temperament, popd
seksualny daje o sobie zna. Gos krwi
instynkt, popd naturalny, poczucie wizi
rodowej, rodzinnej. Wzy krwi zwizki
pokrewiestwa, pochodzenia. Ale: Nie idzie si
za krwi, lecz za sercem. Krew ganie, gdzie
interes yje, tj. zwizki krwi sabn, gdy idzie o
interes.
Krew ofiara, wtajemniczenie; przelana
krew jest doskonaym symbolem ofiary
najcenniejszej dla bogw. Wywicajc
kapanw izraelskich Bg kae smarowa
krwi barana rogi otarza, wylewa krew na
podstaw otarza i dokoa niej, a nastpnie
smarowa krwi uszy, palce i szaty kapana
(Ex. 29,1221). Grecy leli krew do grobw,
aby duchom zmarych doda na tamtym
wiecie siy yciowej: krew jest ich ulubionym
napojem. Odyseusz w kraju Kimeryjskim
rozmawia ze zmarymi, ktrzy zbiegaj si do
krwi zarnitych owiec (Odyseja 11 Homera).
W kultach Kybele i Mitry chrzczono mystw
krwi ofiarnego byka, aby doda im si
ywotnych i oczyci ich.
Puszczanie, ciganie krwi pokuta,
ekspiacja; braterstwo; z uszu i jzyka
pokuta za suchanie i mwienie zych sw;
wyraz mioci do bstwa albo czowieka;
w ceremoniach pogrzebowych przymierze
midzy aobnikami a zmarym; namiastka
ofiary ludzkiej lub zwierzcej; zabieg
medyczny
stosowany
powszechnie
w
najrozmaitszych schorzeniach przez lekarzy a
do 2. p. XIX w.
Ssanie krwi z ranki drugiej osoby byo form
zawarcia braterstwa. W mit. goidel-skiej
(gaelskiej) Cuchulainn nie mg po

lubi Deyorgilli, bo wysysa krew z jej

rany, a wic sta si jej krewnym.
Krew przymierze. Gdy Mojesz pokropi
lud krwi, powiedzia: To jest krew
przymierza, ktre Pan ustanowi z wami" (Ex.
24,8). Pan rozkazuje dzieciom Izraela w
Egipcie nasmarowa podwoje i napro-niki
domw krwi paschalnego baranka bez zmazy
(lub kozioka); w noc noworoczn Pan
przejdzie przez ziemi egipsk i zabije
wszystkich pierworodnych, omijajc wszake
domy naznaczone krwi" (Ex. 12, l14). W
wielu kulturach rozpowszechniony by
zwyczaj zawierania braterstwa krwi przez
zmieszanie krwi ze skaleczonych palcw. In
sanguine
foedus
ac.
'przymierze
przypiecztowane krwi'.
Krew podno. Na Bliskim Wschodzie
smarowano krwi pierworodnego jagnicia
drzwi albo supy namiotowe dla odpdzenia
demonw i zapewnienia podnoci, zwaszcza
przy przeprowadzce plemienia na inne (letnie,
zimowe) pastwiska albo przy rytualnych
uroczystociach wiosennych.
Krew i ciao w Nowym Testamencie (Ew. wg
Mat. 16,17; l. List do Kor. 15,50)
zmysowa, kreaturalna natura czowieka, w
przeciwiestwie do boskiego ycia duszy, do
duchw boych i samego Boga. Ci, co przyjli
Zbawiciela, stali si dziemi boymi nie z
krwi, ani z woli ciaa (...), ale z Boga" (Ew. wg
Jana l, 1213).
Chrzecijaski symbol ycia i zbawienia
przez przelanie krwi Chrystusa, wyobraajcy
sakrament chrztu i Eucharystii (Ew. wg Jana
19, 34).
Krew pi by krwiopijc, pijawk,
wyzyskiwaczem.
Niezmywalna plama, znami krwi nieodkupiona zbrodnia. Lady Makbet mwi:
Co to za rce? (...) Mge by cay ocean te
krwawe lady spuka z mojej rki? Nie,
nigdy! (Makbet 2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). W obecnoci mordercy rany
zabitego zaczynaj na nowo krwawi. Lady
Anna: Patrzcie, panowie, umarego rany z
swych ust zastygych znw krew wit scz!
(do Gloucestera:) To obecno twoja krew
wyciga z y zimnych" (Ryszard III l, 2
Szekspira, tt. L. Uiricha).
Rce pene krwi rce czowieka, ktry
popeni mord. Rce wasze pene s krwi!"
(bajasz 1,15; por. 59,3).

Krew niewinna, sprawiedliwa krew

niewinnych ludzi. Krwi niewinnej wyla
Manasses bardzo wiele" (2 Ks. Kroi. 21,16).
Przyjdzie na was wszystka krew sprawiedliwa, ktra rozlana jest na ziemi, od krwi
Abla sprawiedliwego a do krwi Za-cnariasza"
(Ew. wg Mat. 23,35).
Krew czyja spadnie na kogo, na czyj
gow mier,^ mka, obciajca kogo
win, obarczajca czyje sumienie. Krew
moja na obywateli chaldejskiej ziemi!" (Jeremiasz 51,35).
(Gorca) krew namitno, pasja, zapalczywo, wybuchowo. ,,Bogosawieni ci,
ktrych krew i rozsdek s we waciwych
proporcjach, oni nie bd piszczak w palcach
losu" (Hamlet 3,2 Szekspira).
Czowiek krwi, m krwi czowiek
splamiony krwi, ktry kogo zabi, natura
porywcza, gwatowna, nieobliczalna: nazywano tak krla Dawida (2. Ks. Krl. 16,7
8) i krla ang. Karola I.
Zimna krew opanowanie, spokj, przytomno umysu, spokojne reagowanie na
niespodziane, dramatyczne zdarzenia. Z
zimn krwi skoczy w czelu poncej Etny",
ac. ardentem frigidus Aelnam .insiluit (Sztuka
poetycka 465 Horacego).
Wzajemne oddziaywanie symboliki krwi i
koloru czerwonego: namitno, pasja,
rewolucyjno czerwieni przepaja symbolik
krwi, a dramatyczna ywotno i kipica
gwatowno krwi udzielia si czerwonej
barwie. Krew wie si przez swj kolor i
temperatur z ogniem i ze Socem oraz z ich
yciodajnym
dziaaniem.
Czerwie
w
chrzecijastwie symbol mczestwa.
Krew krlewsko; ksita lub ksiniczki krwi z krlewskiego rodu po mieczu
(ze strony ojca).
Zoty kolor krwi majcy wyraa czerwie:
Tu lea Duncan; jego srebrzysta skra w
koronkach zotej krwi" (Makbet 2,3 Szekspira,
t. J. S. Sito).
Bkitny kolor krwi, bkitna krew
pochodzenie arystokratyczne, arystokracja,
szlachta rodowa; (hiszp. sangre azul) pierw. o
hiszpaskiej arystokracji bez domieszek krwi
maurytaskiej
i
ydowskiej;
takich
nieskalanych" arystokratw byo w Hiszpanii
niewielu; mwiono o nich, e ich krew ma
zabarwienie bkitne przewieca

jce przez podskrne naczynia na gowie,

szyi i rkach.
Krew ukryta (w ciele) ycie, krew wylana
na zewntrz mier; dlatego w wielu
kulturach kobieta miesiczkujca jest tabu, w
innych za take mczyzna, ktry wyla
czyj krew; mog wrci na ono spoecznoci
dopiero po dokonaniu ceremonii oczyszczenia.
Kto zajmowa si przelewaniem krwi ludzkiej
lub topieniem metali (rozgrzewanych do
czerwonoci) zawodowo kat lub kowal
bywa przez cae ycie nieczysty, niedotykalny.
Krew i ziemia (nm. Biut und Boden) wi
narodu z ras i gleb; z hitlerowskiej ustawy
nm. o dziedzicznych folwarkach (1933).
Krew sakramentem. (Polsko,) i krew si
twoja sakramentem stanie ludom gincym z
niewoli i godu!" (Proroctwo kapana
polskiego 289 W. Pola).
W marzeniu sennym: rana, choroba;
zoto. Krew oznacza we nie zoto czyste"
(Opowieci kanterberyjskie. Opowie Damy z
Bath 619 G. Chaucera, t. H. Prczkow-skiej).
Czysta krew czystej krwi (zwierz
hodowlane), bez domieszek obcej rasy.
Rola krwi, rola garncarzowa, przy ujciu jaru
Hinnon w dolinie Cedronu w Palestynie,
zakupiona (wg legendy za 30 srebrnikw
odrzuconych przez Judasza) na cmentarz dla
pielgrzymw; uywana jako miejsce grzebania
chrzecijan w okresie wypraw krzyowych i
pniej a do XVII w.
KROKODYL
Krokodyl symbolizuje wiato i cie, czas, noc.
Ksiyc; rzeki, moczary; potg, wtajemniczenie; moce za, pieko, diaba, Lewiatana; mier; obud, fasz; nieczuosc,
zoliwo; zo, przeladowanie, wcieko;
chciwo, aroczno; dz, podno; bezradno; bezruch; niemot; egzotyk; rozum;
sdziego; wrbit; uzdrowiciela.
Krokodyl w mitach dwigacz i podpora
Ziemi, bstwo ksiycowe i nocne, aroczny
jak Noc pochaniajca zachodzce Soce, pan
prawd i Chaosu, czcy w sobie symbolik
mierci i zmartwychwstania, nocy i poranka,
wcielenie transcendentnych si. ywotnych,
zob. Rak.
i

Krokodyl nilowy w staro. Egipcie, zwizany z wod. Socem i wegetacj, bstwo

zarazem soneczne i chtoniczne, mogce te
by wcieleniem boga Ziemi i obrazem duszy
odprowadzanej na tamten wiat. Czczony jako
symbol rozumu boskiego, gdy, jak on, nie ma
jzyka i, jak on, widzi z zamknitymi oczami
(mowa tu oczywicie nie o zamknitych
powiekach, ale o pprzejrzystej bonie
ochronnej, jak krokodyl moe przesania
gaki oczne). Jego oczy w sztuce egip. s
emblematem wschodu i wiata, szczki
tortur, a ogon zachodu i ciemnoci. Atrybut
bogw zboa i podnoci, boga wiata
podziemnego.
Buto,
i
boga
Setha
(identyfikowanego z czasem z gr. demonem
Tyfonem, wcieleniem podnoci, gniewu, zoci
i
zoliwoci).
Sanktuarium
boga
krokodylowego, Sebeka, opiekuna krlw,
pogrzebw, asystujcego przy waeniu dusz,
poercy dusz grzesznych, znajdowao si w
prowincji Fajum, w bagiennej kotlinie
tektonicznej mrowicej si od krokodyli, ktrej
stolica otrzymaa nazw Croco-diiopolis.
Krokodyl egip. symbol bezradnoci (z
powodu nieruchawoci i braku jzyka),
podniesiony jednak do roli fallicznego emblematu podnoci na rwni z bajecznym feniksem, gdy odradza si z bota jak feniks z
popiow; symbol Egiptu, podobnie jak
ichneumon (mangusta, szczur faraonw").
Wasz w egipski wylga si z waszego muu
za spraw waszego soca, tak samo jak wasz
krokodyl" (Antoniusz i Kleopatra 2,7
Szekspira, t. L. Uiricha).
Krokodyl, lilia i cibora papirusowa
emblematy egip. krainy zmarych.
Krokodyl tyrania wadzy; przeladowanie
maych i sabych stworze zamieszkujcych
rzeki. Jego wrogami miay b'y man-gusty i
delfiny.
Liczba 60, babiloska liczba astrologiczna: krokodyl skada 60 jaj, ktre potrzebuj 60 dni, aby si otworzy; ycie krokodyla trwa najwyej 60 lat. (Prawda jest
oczywicie inna; np. samica skada od 20 do stu
jaj; zwierz doywa niekiedy przeszo stu lat).
Krokodyl u staro. ydw zwierz
nieczyste, wcielenie Za, Lewiatana. Czy
wycigniesz Lewiatana wd, a powrozem
skrpujesz pysk jego?" (Hiob 40,20).

Krokodyl u dawnych Arabw sdzia,

wrbita.
Krokodyl w chrzecijastwie demon;
mdro, ostrono, przewidywanie. Przewiduje powodzie nilowe (jak rak i w).
Atrybut w. Teodora (legionisty rz dawnego
patrona Wenecji, mczennika) przedstawiany
wymiennie ze smokiem, i w. Pa-chomiusza,
290346, twrcy cenobityzmu chrz,
(wsplnego ycia zakonnego); wg legendy
wity mia przepyn Nil na grzbiecie
krokodyla.
Krokodyl w rdw. dza, aroczno. W
plastyce krokodyl ze zwizanym pyskiem by
atrybutem Postu; wystpowa te jako
wierzchowiec uosobienie Lubienoci. Zb
krokodyla afrodyzjak, amulet.
zy krokodylowe obuda, faszywe
wspczucie; przysowiowy zwrot gr.-ac. o
ludziach wspczujcych bliniemu w biedzie,
ktrej sami byli przyczyn; oparty na
mniemaniu, e krokodyl pacze przed poarciem ofiary. W okresie wypraw krzyowych
spotkano si na Wschodzie z pogldem, e
krokodyl pacze, aby wzbudzi lito, a
zbliajcego si dobroczyc chwyta i poera.
Krokodyl pieko. Wg poj lud. moe on
pochon, jak pieko, caego czowieka. Jeden
z potworw wiata podwiadomoci.
Krokodyl uzdrowienie. W folklorze rne
czci ciaa zwierzcia uchodz za lek na wiele
chorb.
Krokodylowe ajno odmodzenie. Smaroway nim twarze i szyje stare kobiety, aby
odzyska gadk skr.
Krokodyl niebezpieczestwo; zoliwo,
zniszczenie; zasadzka. Podstpny sposb
oww na ptaki i ssaki: ukryty pod
powierzchni wody a. w bocie zwierz nagym
ciosem ogona a. pochwyceniem za nog i
szybkim obrotem dokoa osi przewraca ofiar i
topi.
Krokodyl wadca sekretw ycia i mierci, symbol wtajemniczenia, wiedzy okultystycznej, wiata i cienia; potwr-poerca,
najbliszy krewniak bajecznych smokw (a w
rzeczywistoci ostatnie yjce ogniwo acucha ewolucyjnego czcego nas z olbrzymimi
gadami kopalnymi, a zarazem najbliszy
krewniak ptakw!).
Krokodyl egzotyczne, nieosigalni*, zabjcze, szkaradne dziwo. Przysowie: Jeli

nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi

luby" (Zemsta 2,8 Aleksandra Fredry). W
astrologii: znak Kozioroca.
KRUK
Kruk jest symbolem niepokoju; choroby;
zepsucia; grzechu, herezji; wojny, mierci,
okruciestwa; zoci; drapienoci; chciwoci,
pldrowania, upw; rozkadu trupiego; zych
przeczu, zej wrby; faszywoci;
bezczelnoci; diaba, duszy zej osoby; samotnoci; dugowiecznoci; myli, pamici:
wszechwiedzy, proroctwa; nadziei; opatrznoci: wiata, witu. Soca; symbolizowa
boga piekie, sumeryjskiego Nergala o dwch
twarzach i wedyjskiego boga wiatru, burzy i
wojny, Indr.
U wielu ludw Wschodu i Zachodu kruki
uwaane s za ptaki zowrbne, aobne,
wieszczce nieszczcia, choroby, zarazy,
wojn i mier prawdopodobnie ze wzgldu na
ich czarne oczy, byszczce czarne pira i
skrzeczcy gos, a take dlatego, e ywi si
padlin, e cign gromadnie za wojskiem
oczekujc krwawego upu. Bi blia traktuje
kruka jako stworzenie nie czyste.
Kruka nazywaj zodziejem, gdy, podob nie
jak sroka, chwyta drobne przedmiot)
odcinajce si w jaki sposb od otoczenia (a
wic niekiedy take byszczce kosztownoci),
a gdy s jadalne, chowa je po ktach i
szparach, gdy z powodu braku wola nie moe
si od razu naje na zapas. Dlatego te w
redniowieczu
symbolizowa
grzech
nieumiarkowania w jedzeniu i piciu.
Niekiedy kruki uwaane s (niesusznie!) za
wyrodnych rodzicw, gdy jakoby zaniedbuj
swe pisklta. Biblijna Ksiga Hioba zapytuje:
Kto przygotowuje krukowi pokarm, gdy jego
pisklta woaj do Boga i tuaj si bez
poywienia?" (38, 41). Jeszcze dzi mwi si w
jzyku niemieckim o wyrodnym ojcu
Rabemaler, a o nieczuej matce
Rabenmutter.
Przypisuje si te krukom skonno do
samotnictwa, cho ptaki te trzymaj si parami
przez cae ycie i przez okrgy rok. Std kruk
sta
si
wyobraeniem
dobrowolnego
odosobnienia, w chrzecijastwie herezji,
odszczepiestwa, niewierzcych, ateistw,
pogan. ydw, oddzielonych od Arki

(tj. Kocioa), grzesznikw, a nawet Szatana, a

prcz tego rozwizoci, nieczystoci i
nieczuoci.
Kruk wiza si w redniowieczu z habic, ale bardzo czsto zadawan mierci na
szubienicy. Pa kruki znaczyo wisie na
szubienicy. Zwrot z piosenki Idzie onierz
borem, lasem: Rozdzibi nas kruki i wrony"
znaczy jednak ,,polegniemy na polu bitwy",
gdzie kruki i wrony obior nas dziobami z
ciaa a do koci, rozpoczynajc t uczt ze
specjalnym apetytem od wydziobania oczu.
Natomiast, jak twierdzi przysowie, kruk
krukowi oka nie wykol", co znaczy, e swj
swego nie ukrzywdzi.
Literackie wyobraenia kruka nie odbiegaj
na og od tych wzorw. W islandzkiej
Opowieci o Njalu (Njalssaga, XIII w.) kruki
towarzysz mcicielom; u Szekspira Hamlet
(3,2) powiada na przedstawieniu danym przez
aktorw: Ju kruk krakaniem do zemsty daje
haso"; Otello (4,1) targany zazdroci mwi:
Ta myl kry w mej duszy jak kruk nad
domem dotknitym zaraz". Na wie o
przybyciu posaca tak zdyszanego, e brak
mu tchu, aby obwieci, e krl przybdzie
lada chwila. Lady Makbet powiada: Ochryp
kruk nawet, ktry kraczc obwieszcza fatalne
przybycie Dun-kana do mych bram" (1,5). U
Mickiewicza (Dziady cz. III 1,506)
pojawiajcy si Konradowi kruk olbrzymi,
ktry ,,skrzyda ma czarne jak burzliwa
chmura, a szerokie i dugie na ksztat tczy
uku. I niebo cae zakrywa", jest zapewne
wcieleniem Zego Ducha, Szatana czyhajcego
na dusz Konrada. A zatem symbol zemsty,
zarazy, zej wieci i diaba.
Nie brak jednak i jasnych, pozytywnych
wykadni w kruczej symbolice, a take wykadni dwuznacznych. Kruk idcy za oraczem czyci rol z pdrakw, kruk idcy za
siewc poera ziarno siewne, wic pomaga (?)
i szkodzi.
Prcz krakania kruk wydaje niskie dwiki:
kork, kruk. klong", ktre staroytni
Rzymianie rozumieli jako cras, cras", co
znaczy 'jutro'; dlatego, jak twierdzi Swetoniusz, kruk by ptakiem nadziei. Ale wedug
w. Augustyna (Kazanie 83 IX 14 i 225 IV 4)
to cras" symbolizuje grzech i grzesznika,
ktry cigle odkada na jutro nawrcenie albo
skruch.

Wedug opowieci ydowskiej Hagady prorok Eliasz mia dwa kruki; jeden przynosi
deszcz, drugi susz, jeden reprezentowa
ycie, drugi mier. W Ewangelii wg ukasza
(12,24), kruki wyobraaj wiar w Opatrzno
bosk: Przypatrzcie si krukom, i nie siej,
ani zna, nie maj spiarni ani spichlerza, a Bg
je karmi" (w Ew. wg Mateusza mowa jest w
tym kontekcie oglnie o ptakach niebieskich).
Kruk bywa te symbolem Opatrznoci: z
rozkazu Boga kruki karmi proroka Eliasza
chlebem i misem (3. Ks. Krl. 17,46). Cud
przynoszenia chleba przez kruki powtarza si
w ywocie w. Pawa Eremity w pustyni
teba-skiej, u w. Meinrada w rodkowej
Szwajcarii, w miejscu, gdzie pniej powstao
synne opactwo w Einsiedein, u w. Benedykta
na pustyni, w. Antoniego i wielu innych.
Kruk jest wic ywicielem godnych.
Kruk oznacza te dugowieczno, gdy
zdaniem niektrych, yje on trzy razy duej
ni czowiek. Hezjod uwaa nawet, e kruk
yje 118 razy duej od czowieka. (W
rzeczywistoci stwierdzono, e pewien
oswojony kruk y 69 lat).
W staroytnoci uwaano, e kruk jest
najinteligentniejszym z ptakw; sta si wic
symbolem wiedzy, wszechwiedzy, ptakiem
wrebnym, proroczym, ptakiem witu (krakaniem obwieszcza dzie), wiata i Soca.
Powicony by wszystkim bohaterom i bogom Soca, wiata i wiedzy, jak Helios,
Asklepios, Apollo, Kronos, Saturn, Eliasz,
Noe, Odyn, walijski bg Bran i in.
Bystro, spostrzegawczo, pojtno i
oswajalno kruka uczyniy z niego posa
bogw. Poetom, mdrcom i czarownikom
podszeptywa natchnione pomysy. Wedug
Strabona kruk, jako ptak Apollina, oznacza
miejsce, gdzie znajduje si ppek wiata,
omfalos, w Delfach, w orodku kultu Apollina
i jego wyroczni.
Take w staroytnej Persji kruki powicone byy bogu wiata i Soca; w zwizku z
tym odgryway rol w kulcie Mitry. Kto
osign pierwszy, najniszy stopie wtajemniczenia w mitraizmie otrzymywa nazw
Kruk. W mitologii skandynawskiej dwa kruki,
reprezentujce Myl (Huginn) i Pami
(Muninn), siedziay na ramionach Odyna,
wadcy bogw i wiata, boga poezji i mdroci, i przynosiy mu wieci z Ziemi. Oba
symbolizoway zasad tworzenia, w przeci

wiestwie do dwch wilkw Odyna,

wyobraajcych zasad niszczenia.
Kruk by ptakiem proroczym take w mitach
celtyckich. Miasto Lyon w rodkowej Francji
to celtycko-rzymskie Lugdunum. Czon ugby ju przez staroytnych wyjaniany
rozmaicie: pseudo-Plutarch tumaczy t nazw
jako 'Gr krukw', a wic w sensie bliskim
naszego Krakowa 'grodu Kraka, czyli Kruka';
inni jednak odczytuj to ug- jako imi
bstwa, posa bogw, celtyckiego HermesaMerkurego.
Rol bystrego posa-zwiadowcy przeznacza
krukowi take Ksiga Rodzaju (8,7):
Noe, aby si przekona, czy potop si koczy,
wypuszcza kruka z arki, a kruk wzlatywa,
znika i powraca dopki wody nie opady i
gdzieniegdzie ukazywa si zacz ld. Wtedy
ju nie wrci, bo mia do cierwa i trupw
do jedzenia. Dopiero wysana pniej gobica
powrcia z gazk oliwn w dziobku, a Noe
pozna, e ustay wody na ziemi". (W micie
babiloskim Utnapisztim wysya kolejno
gobia, jaskk i kruka, ktry nie wraca,
dajc tym znak, e potop si skoczy). Kruk
biblijny, niepowracajcy do arki, by dla wielu
ojcw Kocioa obrazem pogan gubicych swe
dusze z dala od Kocioa (arki) albo
wizerunkiem grzesznika oddanego rozkoszom
wiata, bezwstydnika. Uwaano, e kruk
dotychczas biay jak nieg, wtedy wanie
sczernia, symbolizujc odtd nieroz-proszone
jeszcze ciemnoci Potopu, w przeciwiestwie
do biaej gobicy, zwiastujcej pokj boy.
Rwnie w micie greckim kruki byy
pierwotnie biae. Kiedy kruk-donosiciel przynis Apollinowi wiadomo, e jego kochanka
Koronis zdradzia go ze miertelnikiem
Ischysem, zabi j, a potem, aujc swego
czynu, sprawi, e pira kruka przybray
aobn barw. Biay kruk do dzi oznacza w
gwnych jzykach europejskich rzadko,
wyjtek, indywidualizm, a przede wszystkim
rzadk ksik. Ju u Juwenala (Satyry 7,202)
corvus albus oznacza czowieka zajmujcego
wrd wspczesnych stanowisko wyjtkowe,
majcego zdanie sprzeczne z opini ogu, U
Burkar-da Waldisa (ok. 14901557) czytamy:
ein weisser rappen md. schwartzen schwan,
wer mag den je gesehen han" ('kt kiedy widzia biaego kruka i czarnego abdzia?').

W rzeczywistoci biaych krukw nie ma, ich

barwa jest zawsze czarna, zarwno na niegach
Pnocy, jak i na pustyniach afrykaskich,
natomiast czarne abdzie nie s dzi specjaln
rzadkoci.
Bajka o kruku i lisie, ktrego pochlebstwa
sprawiy, e kruk chcc si popisa piknym
gosem otworzy dzib i upuci trzymany w
nim kawaek sera zjedzony natychmiast przez
lisa, zdradza niewielk znajomo kruczych
moliwoci, bo kruk z atwoci, nie tylko na
gazi, ale take w locie, przekada sw
zdobycz z dzioba do pazurw i na odwrt,
nigdy jej nie upuszczajc.
Kruk uchodzi te za emblemat autorw
listw anonimowych.
W heraldyce: czowiek zawdziczajcy
wszystko samemu sobie; odwaga (w zwizku z
jego obecnoci na polu bitwy).
KRZY
Krzy symbolizuje o wiata, cztery strony
wiata, cztery wieki wiata, cztery dziedziny
ducha; poczenie przeciwiestw, ycie i
niemiertelno, ducha i materi; wieczno;
si stwrcz; mskiego stwrc; fal-lusa;
rdo uyniajcych opadw; wieczne
szczcie; potg; mio seksualn; ptaka z
rozpostartymi skrzydami; czowieka z rozkrzyowanymi ramionami; element boskoci w
ptaku i czowieku; amulet; ogie. Soce;
drabin a. most do nieba; niebo; dziesi (lat);
kalectwo, podparcie; narzdzie mki i strachu,
cierpienie, udrk, kar, mier;
mk i mier Chrystusa, ukrzyowanie,
ofiar, Jezusa Chrystusa, chrzecijastwo;
wieczn pami; niepimienno, podpis;
plus.
Krzy mistyczny a. wity symbol rodem
z odlegej
staroytnoci

Soce,
gwiazdozbir Waga (Libra), cztery strony
wiata, o ziemska, zenitnadir, wschd
zachd,
przdty,
pomocpoudnie,
lewyprawy; przeciwiestwo ouroborosa
(smoka gryzcego wasny ogon), reprezentujcego przedwieczny Chaos, dynamizm poprzedzajcy utworzenie uporzdkowanego
Kosmosu.
Krzy talizman uywany w magii sympatycznej do wzbudzenia urodzajnoci gleby a.
noszony dla odpdzania demonw (dziki
swemu podobiestwu do miecza) i in. po

tg nadnaturalnych (np. w chrzecijastwie

diaba), oraz odczyniania urokw i zakl.
Krzy u Asyryjczykw (i Celtw) sia
stwrcza; wieczno; Soce.
Krzy wpisany w koo, u ludw azjatyckich
i Germanw Soce, okrgy rok; zasada
twrcza; zdrowie i ycie; w tradycji chrz.
wiato i zbawienie wiata.
Swastyka, gammadion (cztery gr. litery G
poczone podstawami), krzy gr. o czterech
promieniach zaamanych w poowie w tym
samym obrotowym kierunku pradawny na
obu pkulach symbol dobrobytu i szczcia
(sanskr. swastika 'wiodcy do dobrobytu', od
su 'dobrze' i asti 'on jest'), ognia. Soca; w
Skandynawii mot boga Thora.
Krzy w ksztacie litery T (gr. tau), tac. crux
commissa 'zczony', crux patibulata (od
patibulum 'szubienica'), prastary symbol
mistyczny, oznaczajcy zapewne fallusa,
Soce, potg promieni sonecznych, rodek
wiata; u Izraelczykw prawdop. atrybut
oczekiwanego Mesjasza i eschatologiczny
talizman ochronny; zwany te krzyem w.
Antoniego. W staro. Grecji potga, mio,
wieczne szczcie; krzy tau umieszczano na
piersi
nowo
narodzonych",
tj.
wtajemniczanych w misteria eleuzy-skie i
dionizyjskie;
kandydatom
do
grona
wtajemniczonych w kulcie Mitry tatuowano
krzy tau na czole.
Krzy tau z uchwytem porodku na grze (ac.
crux ansata od ansa 'rkoje;
ucho'), ANKH 'klucz ycia', atrybut bogw
staro. Egiptu Soce, ycie przysze, ycie
i mier, klucz do boskiej wiedzy i
przeznaczenia, niemiertelno. Niebo i
Ziemia, poczenie przeciwiestw, kobieta i
mczyzna, czowiek, sia i mdro.
Krzy w ksztacie litery X (ac. crux decussata ksztatu rzymskiej cyfry X 'dziesi')
znajdowany na staro. monetach i ste-lach
poczenie Grnego i Dolnego wiata,
doskonao; liczba dziesi; klepsydra do
mierzenia czasu; zwany te krzyem w.
Andrzeja.
Krzy grecki (ac. crux guadrata) o czterech
rwnych promieniach, znajdowany na staro.
monetach, medalach, pomnikach, ceramice
asyryjskiej, fenickiej, egipskiej, perskiej,
etruskiej wieczno, potga twrcza; ogie
(dwa drewna do rozniecania

ognia przez pocieranie); sptkowanie, podno; ycie przysze, atrybut bstw wodnych.
Krzy niemiertelno, wieczna pami;
mier, kara, ofiara. Stawiano krzye na
rozstajnych drogach i na placach, aby
upamitni bitwy i inne znaczce wydarzenia.
W wielu okolicach kondukt pogrzebowy
nocowa pod takim krzyem-sym-bolem
wiecznej pamici o zmarym a. gdy wyobraa
drzewo
szubieniczne bstwa
urodzaju
(witego krla powieszonego po kastracji,
ktry
powinien
zmartwychwsta,
gdy
zazielenia si na wiosn licie drzewa). Rytua
ten doprowadzi do uywania krzya jako
okrutnego i wymylnego narzdzia powolnej
mczarni
i
haniebnej
mierci
dla
kryminalistw i buntownikw podego urodzenia (barbarzycw, niewolnikw) u Scytw, Asyryjczykw, Persw, Kartagiczy-kw,
a po l. wojnie punickiej u Rzymian w stosunku
do obcych (nie-Rzymian) i niewolnikw, a do
IV w. n.e. wcznie.
Crux ac. 'krzy, szubienica; mczarnia,
tortura; nieszczcie, zmartwienie, bieda', std
krzy cierpienie, udrka, zmartwienie. Mie
z kim krzy paski, znosi od kogo krzy
paski mie z czyjego powodu troski,
kopoty, udrk. Przysowie:
Kady swj krzy dwiga. A kto nie dwiga
krzya swego i nie idzie za mn, nie moe by
uczniem moim" (Ew. wg ukasza 14, 27; por.
Ew. wg Mat. 10,38).
Krzy chrzecijastwo, ukrzyowanie
Chrystusa, Jego mka i mier, wiara chrz.,
Jezus Chrystus jako syn boy;
boska mdro; Wielkanoc; mio, zbawienie,
ofiara, odkupienie ludzkoci, suba;
zwycistwo; Sowo; brzemi, niepowodzenie,
mczestwo, tragedia. Wczeni chrzecijanie,
przed V wiekiem n.e., nie wyobraali
realistycznie Jezusa na krzyu, gdy odpychaa
ich sro-motnoc tej okrutnej kary i powszechne
obrzydzenie i pogarda w stosunku do ukrzyowanych. Sam wyraz krzy powinien by
daleko (nomen ipsum crucis absit) nie tylko od
ciaa obywatela rzymskiego, ale take od jego
myli, oczu i uszu. Bo nie tylko stosowanie tej
kary mierci (.,.), ale nawet napomknienie o
niej niegodne jest obywatela rzymskiego i
czowieka wolnego". (W obronie C. Rabiriusa
5,16 Cicerona). Gdy cesarz Konstantyn Wielki
t kar znis, musiao jeszcze min trzy a.
cztery pokolenia, aby stopniowo zapomniano o
jej charakterze. Krzy Mki Paskiej by, wg
le

gendy, sporzdzony z czterech rodzajw

drewna: cedrowego, cyprysowego, oliwkowego i palmowego, co wyobraa miao cztery
czci wiata. Krzy a. znak krzya odgrywa
znaczn rol przy chrzcie, konfirmacji itd.
Krzy zastpi metalow figurk koguta na
wieach kocielnych, w ktr czsto trafiay
pioruny; krzy uwaano za skuteczniejszy
piorunochron.
Krzy aciski (ac. crux immissa 'spuszczony') o wyduonej dolnej czci supa
ukrzyowanie Chrystusa.
Krzy atrybutem witych, mczennikw,
prorokw itd., np.: ze zwojem proroka
Jeremiasza; trzcinowy Jana Chrzciciela;
z pi apostoa Szymona; krzy X
apostoa Andrzeja; duga laska zakoczona
krzyem apostoa Filipa; z narzdziami
Mki Bernarda; ukwiecony krzy
Antoniego Padewskiego; z kielichem Bonawentury; z lili Katarzyny ze Sieny;
z monstrancj Klary; z palm mczestwa
Magorzaty z Antiochii; krzy na
granatowcu Jana Boego; krzy aciski
Wawrzyca; aciski odwrcony apostoa
Piotra. Niekiedy krzy bywa atrybutem sybilli
kimeryjskiej, frygijskiej i helles-ponckiej.
Krzy w przedchrzec. Skandynawii znak
graniczny posiadoci; znak pamici na
grobach wadcw i bohaterw.
Krzy ognisty st.skand. i szkoc. wezwanie na narad wojenn. Namiastka ofiary z
ludzi skadanej dawniej bogom urodzaju. W
XIX i XX w. w USA symbol Ku Klux Klanu
(dwch tajnych organizacji terrorystycznych)

haso
do
pogromu
Murzynw,
cudzoziemcw itd.; bezprawie, szowinizm,
rasizm.
Krzy kalectwo; podparcie. Od podobiestwa do ksztatu kuli dla chromego,
kulawego.
Krzy w rdw. odwrcenie rajskiego
Drzewa ycia, o wiata; most a. drabina do
Boga, poczenie Ziemi z niebem, zczenie
przeciwiestw, zasady duchowej z zasad
wiata zjawisk. Std w alegoriach rdw. krzy
bywa przedstawiany w ksztacie litery Y lub
jako rosnce drzewo z kor, skami, a nawet
gaziami.
Krzy na kuli cesarstwo, krlestwo,
wadza; jabko jedno z insygniw krlewskich, emblemat Soca, Ziemi; zasada
mska i eska.

Krzy amulet; plus; podpis; niepimienno. Wadcy i arystokraci nie umiejcy si

podpisa stawiali na znak szczcia krzyyk na
dokumentach; jako amulet szczcia zacz
rwnie oznacza plus (doda).
Krzyowcy rycerze europejscy biorcy
udzia w krucjatach, wojennych wyprawach
krzyowych, przedsibranych midzy XI a
XIV w. w celu odebrania Ziemi Sw. z rk
niewiernych (Saracenw). Nazwa od krzyy
rozdawanych na synodzie w Cler-mont, na
ktrym papie Urban II ogosi w r. 1095
pierwsz krucjat.
Krzy, kotwica i serce wiara, nadzieja i
miosierdzie.
Krzyacy nm. zakon rycerski pod wezwaniem NMP, osiady w XIII w. na ziemiach
polskich, noszcy na biaych paszczach czarne
krzye.
Krzy z podkow zasada mska i eska;
talizman szczcia.
Krzy (dwie laski skrzyowane pod ktem
prostym) impresa Piera de Medici (1471
1503) z mottem: In midi teneras exwit medullas ac. 'w modoci (mio) pali a do
szpiku koci'.
Krzy komentatora (ac. crux interpretum)
trudne do wyjanienia miejsce tekstu.
Lee krzyem twarz do ziemi, z rozkrzyowanymi ramionami.
Skrzyowa szpady (z kim) walczy z
nim na bia bro; przen. wda si w spr,
zatarg; dysput, polemik.
Krzyowa sztuka dawny polski sposb
walki na szable (jakoby od krzyujcych si
ci).
Krzyowy ogie ostrza z wielu stron;
krzyowy ogie pyta na przesuchaniu
zasypywanie przesuchiwanego gradem pyta,
aby mu utrudni mijanie si z prawd.
Krzy(e) dolna cz krgosupa. Przysowie: Niedwied, acz ganie, to w krzyach
trzanie.
Krzyyk 10 lat. Rozpocz szsty krzyyk skoczy 50 lat. Nazwa od rzymskiej
dziesitki: X. Przysowie: Nie popisuj si
przed nikim z przybywajcym krzyykiem, tj.
nie chwal si swym wiekiem.
Krzy odznaczenie, order, odznaka,
zawierajce motyw krzya.
Krzyyk na czym postawi (a. pooy)
zrezygnowa z czego, nie bra wicej w
rachub, uzna za stracone.

Da komu krzyyk na drog poegna

go z ochot, rozsta si z nim z ulg; odprawi
z niczym a. z wymwk.
Krzy (Poudnia) (Crux) gwiazdozbir
nieba pd., w Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: szczcie; traf; triumf.
KSIKA
Ksika jest symbolem caoci Wszechwiata;
dociekania
prawdy,
uczonoci,
nauk,
nauczyciela, wiedzy, siedmiu sztuk wyzwolonych, wiedzy transcendentnej, wiedzy tajemnej, mdroci, roztropnoci; magii, historii,
sztuki; prawa. Biblii, Ewangelii, kronik,
dziesiciorga przykaza, zbioru praw;
rady; godnoci, sprawiedliwoci; potgi; czystoci, cnt; przeznaczenia, losu; melancholii,
ucieczki od rzeczywistoci; wolnego czasu
spdzonego w spokoju.
Ksika, ac. liber, oznaczaa zarwno zwj
(voiumen) papirusowy a. pergaminowy
nawinity na jeden drek a, na dwa, zapisany
zazw. jednostronnie, najpopularniejsza forma
rkopisu do III w. n.e., jak i kodeks (codex)
zoony z dwustronnie zapisanych kart,
zwizanych z sob a. zeszytych z jednego boku
(i oprawionych), ktry od IV w. zacz
skutecznie wypiera zwoje. Dzi jeszcze tylko
ydzi w synagogach przechowuj Picioksiag
(Tor) zapisany na zwojach nawinitych na
dwa waki, zwany w tym ksztacie rodaami.
Symbolika ksiki pokrewna jest symbolice
tkania, gdy piro i oko, podobnie jak ni
wtku na osnowie krosna, biegnie z lewa na
prawo i z prawa na lewo.
Ksika cao i rnorodno Wszechwiata jako jedno zoona z wielu skadnikw (kart, stronic, zda, sw, liter).
Ksiga Zmarych nazwa dana na pocz.
XIX w. zbiorom formu magicznych i zakl
do uytku duszy zmarego na tamtym wiecie,
umieszczanych w grobach egipskich przy
zmarych w okresie od ok. 1570 do ok. 1085
p.n.e.
Ksiga, Ksiga ksig Biblia; przysiga
na Ksig na Bibli. (Jestem) czowiekiem
jednej ksiki", ac. homo unius libri (w.
Tomasz z Akwinu, rozumiejc przez to, e
czytuje tylko Bibli; ok. 1260);
std przysowie tac.: Cave ab homine unius
libri 'strze si czowieka jednej ksiki',
czowieka ciasnych pogldw, dogmatyka.

Ksiga zakonu (4. Ks. Krl. 22,8) Picioksiag Mojesza albo tylko Deuteronomium; egzemplarz jej mia si zachowa
gdzie w wityni jerozolimskiej w okresie
przeladowa religijnych za Manassesa.
Ksiga Losw wg wyobrae niektrych
religii Wschodu ksiga, w ktrej zapisane s
przysze losy kadego czowieka;
oparte na wzorach pastwowych spisw ustaw
i rejestrw personalnych, np. mieszkacw
miasta. Kto si ostoi w Jeruzalem, witym
go nazw, kadego, ktry jest zapisany na
ycie w Jeruzalem. "(Izajasz 4,3). W twojej
ksidze wszyscy s zapisani i policzeni jeszcze
nim y zaczli, i wszystkie ich dni przysze"
(Psalm 138 16).
Ksiga Proroctwa (a. Przeznaczenia) dawana przez Boga a. anioa prorokowi, w ktrej
Bg ujawnia mu swoje zamiary; na znak, e
wzi sobie sowo boe do serca prorok musi t
ksig zje. "Otwrz usta, a jedz to, co ci
daj". A gdy spojrzaem, oto rka bya do mnie
wycignita, w niej zwj ksigi (...) zapisany z
obu stron. Byy za na nim napisane skargi,
jki i biadania" (Eze-chiel 2,810). W
Apokalipsie (10,811) anio daje Janowi
otwart ksieczk (przeciwiestwo Ksigi
zamknitej na 7 pieczci) do zjedzenia, aby
nadal prorokowa. Sic erat in fatis ac. 'tak
napisano w ksidze przeznaczenia' (Fasti l,
481 Owidiusza). ,,I Boga gos przywoa mnie:
Prorocze! wsta! i rzyj! i twrz! Niech wola
ma si w tobie zbudzi! I na obszarach ziem i
mrz przepalaj sowem serca ludzi" (Prorok
2630 Puszkina, t. J. Tuwima).
Poera, poyka, pochania ksiki
dzi: czyta je szybko, chciwie.
Ksiga latajca w widzeniu proroka
Zachariasza (5,14) unoszcy si w powietrzu
rozwinity zwj papirusowy, na ktrym
zapisano imiona zodziei i krzywoprzysizcw.
Ksiga pamici dla tych, ktrzy si boj
Pana i czcz jego imi" (Malachiasz 3,16).
Ksiga ycia zawierajca list imion
wszystkich ludzi a. tylko wybranych, szczeglnie miych Bogu (Ex. 32,323). Niech
(wrogowie moi) bd wymazani z ksigi
yjcych i niech ze sprawiedliwymi nie bd
wpisani" (Psalm 68 29). Weselcie si, e
imiona wasze zapisane s w niebiosach" (Ew.
wg uk. 10, 20). I otworzono

ksig ycia. I osdzono zmarych z tego, co

byo napisane w owych ksigach, "wedug ich
uczynkw" (...). I kogo nie znaleziono
zapisanego w ksidze ycia, ten wrzucony
zosta do jeziora ognistego" (Apok. 20,12,15).
Ksiga mieci si w rodku Raju, gdzie si
utosamia z Drzewem ycia; licie i litery to
wyroki boe i losy ludzkie.
Ksiga zamknita na siedem pieczci w
Apokalipsie (5, l3) zwj pergaminowy z
dekretami Boga zawierajcy wszystkie tajne
plany Boga a do wypenienia si czasw; I
nikt nie mg ani w niebie, ani na ziemi, ani
pod ziemi otworzy ksigi, ani do niej
zajrze" przen. ksiga ezoterycznej wiedzy
tajemnej; rzecz niezrozumiaa, zagadkowa;
kto trudny do poznania, rozgryzienia, skryty.
Wiedz, przyjacielu, e minione czasy to dla
nas ksiga o siedmiu pieczciach" (Faust l,
5756 Goethego).
Ksika atrybutem gr. muzy poezji epickiej,
Kaliope i muzy historii, Klio (Hero-dot,
Tukidydes).
Wielka ksiga wielkie zo, gr. mega
biblion, mega kokon (Aitia 3, 72, 359 Kallimacha, ok. 310ok. 240 p.n.e.).
Ksika nauczycielem. ,,Ksiki to niemi
nauczyciele" (Noce attyckie. Przedmowa
Aulusa Gelliusa, ur. ok. 130 n.e.).
Ksika atrybutem wielu witych, ojcw
Kocioa, prorokw, m..in. w. Alberta Wielkiego, Ambroego Aureliusza, Andrzeja,
Anny, Antoniego Padewskiego, Barnaby,
Benedykta z Nursji, Bernarda z Clairvaux,
Brunona z Kwerfurtu, Brygidy, Dominika
Guzmana, Edgara, Edwarda, Filipa Neri,
Franciszka z Asyu, Genowefy, Grzegorza
Wielkiego, Hieronima ze Strydonu, Mateusza,
medytujcej Marii Magdaleny pokutnicy,
Otylii, Pawa apostoa, Piotra ap., Stefana I,
Urszuli, Tomasza z Akwinu, Wawrzyca, a
take NMP (zw. w scenach Zwiastowania;
niekiedy z Dziecitkiem). W katakumbach
chrz, staro. Rzymu emblemat
apostow.
Ksika z literami gr. alfa i omega
atrybut Boga Ojca i Chrystusa.
Ksika przykryta krzyem symbol
wiary.
Ksika przebita mieczem atrybut w.
Bonifacego, apostoa Niemiec".
Ksiga z pieczciami, na kolanach Chrystusa Apokalipsa.

Ksika z fleur de lis (stylizowanymi liliami

heraldycznymi) atrybut w. Zeno-biusza.
Ponce (palone) ksiki (heretyckie)
atrybutem w. Dominika Guzmana. Kultura
mozaistyczna, biblijna, charakteryzowaa si
gbok odraz do wszelkich form niszczenia
ksiek. Zwoje z tekstami niepotrzebnymi a.
nieaktualnymi skadano w naczyniach
glinianych do jaski. W latach 194764
znaleziono w jedenastu jaskiniach w pobliu
ruin Qumranu nad Morzem Martwym ok.
szeciuset
rkopisw
hebr.
i
aram.
zawierajcych
przeszo
sto
utworw
powstaych od II wieku p.n.e. do 68 r. n.e.,
stanowicych bezcenny materia do bada
tekstw biblijnych i studiw nad pocztkami
chrzecijastwa.
Ksiga ksiek zakazanych oficjalny,
publikowany przez Koci katolicki spis
dzie, ktrych wiernym nie wolno byo czyta
bez zezwolenia, zawierajcy Index librorum
prohibitorum (tac. jw.) i Index expurgatorium
(ac. 'dzie dozwolonych dopiero po okrojeniu
ich przez cenzur ko.'). Pierwszy Indeks
wyda papie Pawe IV w 1559, ostatni
Pius XII w 1940. Indeks zosta zniesiony w
1966 przez Pawa VI. Ksika, ktra na
wiecie przede wszystkim powinna by
zakazana, to Indeks ksiek zakazanych"
(Pisma 2,69 G Ch. Lichten-berga, 1742
1799).
Ksika talizman chronicy od zych
duchw.
W niektrych wersjach legendy o poszukiwaniu w. Graala ksiga wyobraa kielich,
utracone Sowo, najwysz Mdro, ktra
staa si niedostpna dla wikszoci ludzi.
Ksika strczycielem, rajfurem jako atrybut Paola i Franczeski da Rimini, kochankw
czytajcych wsplnie opowie o Lan-celocie i
Guinevere; zob. Boska Komedi, Pieko 5
(przy kocu) Dantego.
Ars moriendi, tac. 'sztuka umierania'
zbiory rdw. traktatw moralnych, pierw. do
uytku kapanw wezwanych do umierajcego, rozpowszechnianych potem w XIV i
XV w. wrd czytelnikw wieckich w
ksztacie ilustrowanych ksiek drzeworytowych przedstawiajcych walk aniow i
demonw o dusz ludzk.
Ksika jest pomnikiem znikych umysw" (Gondibert 2,5 Williama Davenan-ta).
Alonzo Aragoski mawia, e jesi

wielkim nekromant, bo radzi si zmarych,

majc na myli ksiki" (Apoftegmaty nr 105
Francisa Bacona). Ksiki s grobami myli"
(Wiatr nad kominem 8, H. W. Long-fellowa).
Ksiga symbolem wiedzy tajemnej. Prospero (w Burzy 5,1 Szekspira) wyrzeka si siy
czarw, amie rdk czarnoksisk, a potem
ksig magiczn ciska w morze.
Ksiga wiata, ac. Liber Mundi wyimaginowana ksiga zawierajca komplet praw
Natury; ksig t mia si posugiwa Bg przy
stworzeniu wiata.
Zota ksiga w ktrej zapisuje si
wydarzenia wane, znaczce, a. nazwiska osb
zasuonych, wybitnych, a. uwagi dostojnych
goci w muzeach, bibliotekach (np. Bibliotece
Jagielloskiej) itp.
Czarna ksiga rejestr grzechw, przewinie, przestpstw, wystpkw.
Diabelska ksiga karty do gry.
Ksika lustro. Ksika jest zwierciadem; gdy zajrzy do niej mapa, nie wyjrzy
z niej aden aposto" (Pisma F 111, G. Ch.
Lichtenberga).
Ksika okulary. Ksiki s okularami,
przez ktre ogldamy wiat" (Pisarz i czowiek
Ludwiga Feuerbacha).
Ksika (nieczytana) trup. Co po trupie
w zotej trumnie na pkach dmcym si
dumnie? Z grzbietem strojnym, z szat
wietn, gdy mu i kart nie rozetn!" (Ksika
36 J. I. Kraszewskiego).
Ksika (zaczytana) rycerz. Ksika
niechaj idzie w wiat! (...) A gdy na szmaty
podarta zostanie ostatnia karta (...) oddaj jej
pokon gboki tu le rycerza zwoki"
(Ksika 9, 1112, 1516 J. I. Kraszewskiego).
Ksika pociecha. Pociecho moja ty,
ksieczko, pociecho smutna" (Pociecho moja... l2 S. Wyspiaskiego).
Ksika bro. Godni, za ksik
chwytajcie to or" (Matka, scena 6c
Bertolta Brechta, sztuka wg powieci M. Gorkiego).
Zbir starych ksiek (...) to ywy organizm zrozumiale przemawiajcy" (Promie 6
S. eromskiego). I z kadej ksigi wstaje
duch zaklty sprzed lat" (Stare ksigi 56
Jerzego uawskiego).
Ml ksikowy kto, kto trawi czas nad
ksikami, tonie w ksikach, czerpie wiedz o
yciu tylko z nich.

Mwi jak z ksiki pynnie, potoczycie;

mdrze.
W plastyce ksiga zamknita czsto wyobraaa nie urzeczywistnione moliwoci; w
sztuce starochrzec. zwj jest symbolem praw
boskich i dogmatyki; w sztuce chrz, zamknita ksiga dziewictwo NMP.
W alchemii: kamie filozoficzny: ksiga
zamknita przed transmutacj; otwarta
w trakcie przemian.
KSIYC
Ksiyc jest symbolem tajemnych, zakrytych
stron Natury; zasady mskiej i eskiej;
mioci; bezczynnoci; podnej pasywnoci;
okresowego stwarzania i odtwarzania, macicy;
macierzystwa, opieki, szlachetnoci; staoci
i niestaoci, zmiennoci, niezdecydowania;
intuicji, duszy, obdu, szalestwa, buntu; za;
mierci; pynw; pamici i dziedziczenia cech;
wyobrani,
natchnienia
poetyckiego,
wraliwoci,
niewiadomoci,
magii;
Kocioa, Synagogi, Matki Boskiej, nieba.
Uchodzi za porednika midzy niezmiennym
Kosmosem a zmiennym yciem ziemskim, za
pramateri ksztatowan przez blask Soca;
jego bierno (otrzymuje wiato od Soca)
czy si z liczb 2 i z zasad esk;
zwizany jest z wod (tak jak Soce z
ogniem). Uwaany by za szafarza deszczu,
dlatego m.in. wizano Ksiyc z wod, kpiel
(np. mit o Artemidzie i Akteonie), wczenie
dostrzeono jego zwizek z pywami
morskimi;
suy jako miara czasu i przepowiednia
pogody; uchodzi za opiekuna zakochanych,
sprawc lekkiego porodu (zwaszcza w okresie
peni), siedzib zmarych. Zob. Mleko, Soce
(zamienia). Zajc.
Ksiyc jako miesiczna i tygodniowa miara
czasu mia w bliskowschodniej mitologii i
folklorze wiksze znaczenie ni Soce,
wyznaczajce pory dnia i roku. Stale i w
jednakowy sposb zmieniajc sw posta
Ksiyc stanowi nie tylko obiektywn miar
czasu, ale te wie si z rnymi rytmami
ycia ludzkiego (regularno kobiet) i natury
(pywy mrz), a zatem sam sprawia wraenie
yjcego, z wyjtkiem okresu mierci", tj.
nieobecnoci na niebie przez trzy dni w
miesicu . Te trzy dni uwaano za
niebezpieczne: w tym czasie Ksiyc

poerany jest przez wrogiego potwora, ktry

go nastpnie wyrzyguje, albo zabijany jest
przez jakie niebiaskie istoty, a potem
oywiany, lub te, wyzuty z si, karmiony jest
moc ywotn przez maonka-So-ce; w
okresie tym ludzie, w mi:ir monoci, nie
zabierali si do nin\'\ch przedsiwzi. Biblia
mwi: Uczynie ksiyc, aby pory oznacza"
(Psalm 103 19); potomstwo Dawida bdzie
trwa na wieki, a stolica jego jak (...) ksiyc
utwierdzony na wieczno, a wiadek na niebie
wierny" (Psalm 88 38).
Fazy Ksiyca tumaczono czsto jako
przybytek i utrata wagi albo jako ci i pord;
widzi si w nich niekiedy dziecistwo, wiek
dojrzay i mier, a potem zmartwychwstanie
starego lub narodziny nowego Ksiyca.
Niektrzy prbuj uczestniczy w tych
odmianach na zasadzie magii naladowczej; w
okolicach Salzburga w Austrii dziewczta o
zbyt maych piersiach wystawiaj je na wiato
peni Ksiyca;
inni znw usiuj zmniejszy guzy i opuchli-ny
obnaajc je w blasku ostatniej kwadry.
Plamy na Ksiycu uwaane byy nieraz za
blizny po walce z potworami, ale najczciej
widziano w nich posta ludzk:
czowieka opisanego w Biblii (Num. 15, 32
3), ktry w puszczy zbiera drwa w dzie
sobotni, za co Bg kaza go ukamienowa
(zabito go kamieniami i umar jak Pan Bg
przykaza"), star bab z koszem na plecach
lub tkajc, albo zajt przdzeniem; w
czasach antycznych rozpoznawano tam
Endymiona, w redniowieczu Judasza lub
Kaina z wizk cierni, w Polsce pana
Twardowskiego. Ze zwierzt widywanych na
Ksiycu najpopularniejszy by krlik.
Pierwszych autentycznych ludzi na Ksiycu
mona byo zobaczy tylko na ekranie
telewizora.
W tradycji ydowskiej Ksiyc, cigle
odmieniajcy si w wdrwce po nieboskonie,
uwaano za emblemat ludu izraelskiego,
ydowskiego koczownika na pustyni, Adama i
Kaina jako pierwszych wdrowcw (Gen. 3,24;
4,14), Abrama opuszczajcego ojczysty Haran
na rozkaz nowego Boga (Gen. 12,1), yda
Wiecznego Tuacza, diaspory (rozproszenia
wrd innych narodw).
Ksiyc cile wie si z noc: Ksiyc
okiem nocy" (7 przeciw Tebom 390

Ajschylosa); z macierzysk opiek nad

nocnym snem dziecka, podwiadomoci i
dwuwykadnoci, gdy jest zarazem opiekuczy i grony; blado jego blasku ukazuje
tylko mgliste zarysy rzeczy, dlatego czy si z
wyobrani i fantazj. Jego fazy s prawzorem
wszelkiego dualizmu.
Ksiyc oddalenie od spraw ziemskich i
ludzkich. Czy z ksiyca spad (e nie wiesz,
co si dzieje)? Strzec ksiyc od wilkw" (fr.
Garder la lun des loups, Rabelais I, 11; V,
22), tj. sprawia sobie zbdne kopoty,
zadawa sobie wiele zbytecznego trudu. Czy
wzniosa Diana troszczy si, gdy psy na ni
szczekaj?" (przysowie tac.). Musi si wspi
na palce, kto chce dosign Ksiyca.
Ksiyc martwota, wilgo, zimno, lepota. ,,Miesic krgy, samotny, patrzy, jak
rybie oko, martwy, zimny, wilgotny" (Zaczarowane koo l Lucjana Rydla); ,,wieci nam
lepy miesic, gdy soce zachodzi" (Mdro
i rozkosz Daniela Naborowskie-go).
Ksiyc wie si z wod, deszczem, podnoci kobiet, zwierzt, urodzajem, losem dusz
po mierci, obrzdami wtajemniczenia; jest
miejscem przejcia od ycia do mierci i od
mierci do ycia, bram niebios i bram pieka,
Artemid i Hekate, dlatego zapewne wiele
zwizanych z nim bstw byo zarazem
bstwami pogrzebowymi i chtonicznymi.
Uwaano, e Ksiyc oddziauje na pyny
ciaa, krew yln, menstruacyjn, humory"
ciaa; ciecze przyrody; wzrost listowia,
morskich maw i rakw; obd, zwaszcza
kobiet, sza ekstatyczny menad i bachantek;
wyobrani, natchnienie poetyckie.
Ksiyc jest opiekunem snu, marze sennych, tsknot, uczu, myli: Miesic, snw
najwierniejszy druh, marzenia Paganini"
(***Niebo jest sodkie..., 78, Leopolda
Staffa). Tsknota, crka Ksiyca blada
Ksiycwna!" (Nieznana podr Sind-badaeglarza 4,1415 Bolesawa Lemia-na).
Miesiczku, nie ganij! Rosa poyskuje,
wiec myli janiej, ywiej serce czuje"
(Piosenka Stefana Witwickiego).
W marzeniu sennym: (penia) zwoka;
(l. kwadra) fasz w domu; (we mgle) choroba;
(blady) zmartwienie.
Ksiyc by powszechnie przedmiotem kultu, ale, inaczej ni Socu i niebu, nie przy

pisywano mu szczeglniejszej potgi. W

strefie midzyzwrotnikowej Ksiyc jest najczciej pci eskiej, podobnie jak w mitologii grecko-rzymskiej (Artemida-Diana-Hekate-Febe, owczyni, krlowa zwierzt,
utosamiana z Ksiycem-Selen-Lun, gdy
jej brata-bliniaka Apollina zidentyfikowano
ze Socem-Heliosem). Nieliczni mscy
bogowie Ksiyca to egipski Ah, pniej
Chonsu, babiloski Sin-Nanna, semicki bg
Szahar. Rwnie dla ostatkw niektrych
dawnych ludw owieckich jest on istot
msk, np. dla Buszmenw afrykaskich,
krajowcw australijskich, Pigmejw zairskich, Andamanw, Indian Chaco. W wielu
mitach jest siostr, on albo kochank Soca.
Ksiyc pojmowany by niekiedy, zwaszcza
przez staroytnych Egipcjan i Grekw, jako
siedziba dusz zmarych zacnych ludzi, a przez
gnostykw jako statek wiozcy dusze.
Ksiyc boek mioci: Jest chwila,
kiedy ze srebrzyst tcz wychodzi blady
piercionek Dyjanny (...); o takiej chwili, ach,
dwa serca pacz, jeli co maj przebaczy
przebacz" (W Szwajcarii 16,320l, 3256
Sowackiego). Ksiyc Ro-mew, zbjcw
i pijanych boek odwieczny" (Dziwna pie 7.
Aleksandra Michaux).
Pksiyc, sierp Ksiyca sen; grzech;
godo islamu, Algierii, Komorw, Malezji,
Malediww, Mauretanii, Pakistanu, Singapuru,
Tunezji, Turcji; atrybut dziewicy-bo-gini
Diany (Luny), symbol dziewiczoci bogini
Izydy (z dziecitkiem Horusem) umieszczony
pod jej stopami; przejty przez sztuk
chrzecijask w wizerunkach Marii (z Jezusem na kolanach).
Ksiyc w chrz. atrybut Kocioa
odbijajcego wiato Chrystusowe; Synagogi
jako przeciwiestwa Kocioa; boskoci Jezusa
na krzyu.
Ksiyc wie si z magi (zioa lecznicze
zbierane przy jego blasku dziaaj najskuteczniej), z duchami, czarami (promienie
Ksiyca s poywieniem dla czarodziejek,
udzielajc im zarazem niemiertelnoci), z
czystoci pciow, z rozpustn mioci, ze
mierci; zapowiada ma katastrofy, zwaszcza
gdy czerwony i gdy towarzyszy mu deszcz
meteorytw i zamienie Soca: Soce
obrci si w ciemno,

a ksiyc w krew zanim przyjdzie dzie

Paski, wielki i straszny" (Joel 2,31; por.
Apok. 6,12).
Limbus Ksiyca to legendarna kraina
ksiycowa, gdzie przechowane jest wszystko,
co zmarnowano na Ziemi: stracony czas,
roztrwonione
bogactwa,
niedotrzymane
przyrzeczenia,
niewysuchane
modlitwy,
daremne zy, bezowocne prby, nie spenione
marzenia, ponne nadzieje, prne chci itp.
Ksiyc wie si ze zwierztami, ktre
pojawiaj si i znikaj, jak limaki i wie, jak
niedwiedzie chowajce si zim w gawrach
(barogach), jak stworzenia nocne;
z przedmiotami odbijajcymi wiato (jak
zwierciado) albo zmieniajcymi posta (jak
wachlarz czy parawan), s to przedmioty
suce gwnie kobietom.
Ksiyc w zwizku z sumieniem: W gajach, gdzie ksiyc przez drzewa oliwne
przeglda blado jak soce sumienia" (Beniowski 4, 5056 Sowackiego).
Ksiyc, mimo ograniczonej roli w religiach
antycznych, ma wielkie znaczenie w dziedzinie
przesdw. Wedug wierze ludowych zmiana
fazy sprowadza deszcze wpywajce oywczo
na rolinno, std dawny obyczaj siania w
pierwszej, a zbierania plonw w ostatniej
kwadrze, aby nie zakca rytmu natury.
Ceniono wpyw Ksiyca na tworzenie si
rosy, mleka w piersiach matek, roniecie pere
w
muszlach,
powstawanie
kamieni
drogocennych, przesile w chorobach, dni
pomylne i feralne itd.
Nazwy Ksiyca: gr. Selenie, tac. Luna, nie
spokrewnione z sob, znacz obie 'byszczca'
i s rod. eskiego (Soce za:
HUos, Soi rod. mskiego), tak samo w
gwnych jzykach romaskich: po niemiecku
der Mond rod. mski, die Sonne rod.
eski (wyjtkowo na niemieckim obszarze
jzykowym istnieje wyobraenie Ksiyca
jako starego mczyzny); po polsku: ten
Ksiyc (to Soce), po rosyjsku eta Luna (eto
Sofnce).
Ksiyc w alchemii: materia prima, zmienno, ulatnianie si, zasada eska; srebro.
Ksiyc w astrologii: zasada eska, kobieta, niestao, podatno na wpywy (odbicie wiata sonecznego); woda oczyszczenia; psychika, marzenie senne, ycie dziecice,
archaiczne, wegetatywne, artystyczne,

ycie prymitywu istniejcego w nas, ujawniajcego si w wyobrani, marzeniach, snach,

przywidzeniach,
majakach,
chimerach.
Ksiyc rzdzi pamici, dusz, podwiadomoci, ,,humorem" zimna i wilgoci,
imaginacj, beztrosk, grzechem, lenistwem,
radoci, czystoci, apati, niepokojem;
znakiem Raka, poniedziakiem (Lunae dies),
srebrem, opalem, per, biaym kolorem,
podrami; wodorostami, ogrkiem, melonem,
dyni, poziomkami, piwoni, rzeuch wodn,
grelem,
pierwiosnkiem,
fiokiem,
tymiankiem, makiem, szczawiem. Budziciel i
pasterz gwiazd; puchar zawierajcy ambrozj
lub mid pity przez bogw;
oko bstwa. Babiloski bg Ksiyca, SinNanna, rzdzi biegiem ycia ludzkiego i
opiekowa si handlem; kartagiskiej bogini
Ksiyca i nieba, Tanit, utosamianej z
Asztarte, skadano ofiary z dzieci.
KUKUKA
Kukuka (zazulka, gegka) symbolizuje
egoizm, pasoytnictwo, podstp, oszustwo,
przywaszczenie, uzurpacj; tchrzostwo, lenistwo, gupot; demoniczno, obd; dusz
ludzk; jednostajno, smutek, samotno;
wdrujcy gos, wrb, szczcie, wiosn,
deszcz, bogactwo; lubieno; maestwo,
mio;
zazdro,
zdrad
maesk,
przyprawianie rogw (mowi).
Kukuka wg ind. tradycji wedyckiej dusza
ludzka, przed wcieleniem a. po nim:
ciao to obce gniazdo, gdzie znajduje mieszkanie jajo-dusza.
Kukuka podstp, oszustwo. Ptak ukrywa
si przed czowiekiem siedzc wysoko w
koronach drzew. Na grze Thornaks (dzi
zwanej Gr Kukucz) w Argolidzie Zeus
ubiega si bezskutecznie o rk swej sio-strybliniaczki Hery; gdy przybra posta
przemoczonej kukuki Hera zlitowaa si nad
ni i czule ogrzewaa na piersi; wtedy nagle
Zeus wrci do swojej waciwej postaci i
posiad Her, co skonio j do zgody na
maestwo.
Kukuka szczcie; ptak szczcia w
folklorze wielu krajw.
Kukuka zwiastun wiosny (cho nie w
Polsce, gdzie przylatuje dopiero w kocu
kwietnia), przeciwiestwo sowy, ptaka zimy.
Kukanie (w staro. Grecji) zapowied
deszczu.

Kukuka wrba, wrba maestwa,

dobry omen maeski dla dziewczt; maestwo, mio. Atrybut Hery, opiekunki
maestwa, zwizany z zapachem kwiatu
pomaraczy, kwiatu panny modej. Wyobraenie kukuki zdobio bero posgu Hery w
Herajonie w Argos. W folklorze kukanie
wry, ile lat ycia pozostaje do lubu a. do
mierci. W ktrym kierunku si patrzy, gdy
zakuka raz, w tym bdzie si od dzi za rok, a
gdy si patrzy w ziemi, to wry mier. W
staroytnoci przewodnik dusz do Hadesu.
Kukuka egoizm, zrzucanie na innych
odpowiedzialnoci za wychowanie dziecka,
przywaszczanie, wkraczanie w czyje prawa,
pasoytnictwo. Kukuki uprawiaj pasoytnictwo lgowe, tj. podrzucaj jaja do
gniazd drobnych ptakw owadoernych;
piskl kukuki wyrzuca z gniazda jaja a. pisklta gospodarzy.
Kukuka zdrada maeska, zdradzony
m, rogacz (fr. cocu od coucou 'kukuka').
Wtedy kukuka z kadego drzewa mieje si z
mw, kiedy im piewa:
Kuku! Kuku blad trwog miota przed maonkw wszystkich wrota" (Stracone zachody
mioci 5,2, koniec, Szekspira, t. L. Uiricha).
Kukuka zazdro, uczucie, do ktrego
jej postpowanie powinno by, wg miar
ludzkich, podniet.
Kukucze jajo kopotliwy prezent; owoc
zdrady maeskiej, ktrym m si opiekuje.
Podrzuci mi kukucze jajo podarunek,
ktry narobi mi biedy, ambarasu. Rzecz
podrzucona, podsunita, insynuacja, uczynek
faszywie komu przypisany.
Kukuczy podrzucony; kradziony; niewaciwy.
Kukuka w rdw. lubieno; demoniczno; diabelstwo. Kukukami nazywano
prostytutki; uwaano, e diaby przybieraj
posta kukuki; jej nazwa suya, i suy do
dzi w je. nm., jako eufemizm nazwy diaba:
Holdich der Kuckuck! nm. 'Niech ci diabli
wezm!'
Nocna gegka kobieta lekkich obyczajw; onine argumenty kowe. Przysowie: Nocna gegka zawsze dzienn
przekuka.
Kukuka tchrzostwo. Co do mnie,
uciekn od niej jak kukuka" (Fragm. 29
Anakreonta).

Kukuka lenistwo. Nie chce si jej samej

budowa gniazda i wychowywa pisklta.
Kukuka krogulec. Wg wierze lud.
kukuka nie odlatuje na zim do ciepych
krajw, ale przeobraa si w krogulca (do
ktrego jest zreszt podobna). Podobiestwo
do drapienika moe uatwia chwilowe
wystraszenie gospodarza z gniazda.
Kukuka wdrujcy gos. By jak
czerwcowa zazula: syszy si j, lecz si jej nie
dostrzega" {Henryk IV cz. I 3,2 Szekspira).
Kukuko! Mam ci nazwa ptakiem, czy tylko
wdrujcym gosem?" {To the Cuckoo: O
Blithe New-comerl Willia-ma Wordswortha).
Kukuka smutek, samotno. Smutek
mam w sercu gdy sysz ci, kukuko, a
samotno moja si pogbia" {Haiku Matsuo
Basio, 16441694, najwikszego jap. poety
haiku).
Kukuka gadulstwo, gupota, egoizm;
elegijno. Durna gaduka za, kukuka, ptak
samolubny, cigle w kko kuku i kuku tylko
wie. (...) Boe, zbaw nas od elegij-nych
pokukiwa!" {Sowik i kukuka 410
Aleksandra Puszkina, t. Juliana Tuwima).
Kukuka jednostajno. By kukuk
zawsze piewa na t sam nut, powtarza
si. Ju mam dosy kuku! Kukuleko
kuku! To ptaszysko kuku! W uszach wierci
kuku! Krzycze sobie kuku! A do
mierci kuku!" {Terkotka 1924 Kornela
Ujejskiego).
Kukuka zamono. Wedug popularnych wierze, kto ma monet przy sobie,
gdy kukuka pierwszy raz tej wiosny zakuka,
ten bdzie bogaty. Przysowie:
Kukuka go przy pienidzach okukaa (tzn. jest
bogaty). Po raz pierwszy kukueczka zakukaa
w borku, a ja, biedny nieboraczek, nie mam
grosza w worku" {Kukuka l2 Stanisawa
Jachowicza).
KWADRAT
Kwadrat symbolizuje absolut, boski rozum,
doskonao (bosk), objawienie, niebiask
Jeruzalem; wiat materii, cztery pierwiastki",
Wszechwiat stworzony (Niebo i Ziemi),
Ziemi (w przeciwiestwie do Nieba), ziemsk
rzeczywisto, przestrze (w przeciwiestwie
do koa i spirali, zwizanych z czasem), cztery
strony wiata, podzia

na cztery czci, miar, cyfr 4; jednolito,

jednoznaczno, porzdek,
ograniczenie,
organizacj i konstrukcj (w zorganizowanej
spoecznoci); solidno, zatrzymanie si,
chwil,
ktra
trwa,
zakotwiczenie,
nieruchomo, stagnacj; ciao, esko,
cztery okresy ycia ludzkiego; racjonalny
umys, materializm, ustalon wiedz, prawd;
osignicie; czowieka skconego z samym
sob; sprawiedliwo (wg w. Augustyna),
rwno, bezstronno, prostot; mdro,
prawo, wytrwao (wg w. Grzegorza z
Nyssy); honor, zadowolenie.
Kwadrat, jeden z podstawowych symboli
geometrycznych (wraz z trjktem, koem,
rodkiem koa i krzyem) jest typowym
ksztatem planu wielu miejsc witych, miast,
obozw wojskowych, trwaych domw
mieszkalnych, atrybutem ycia osiadego,
cywilizacji rolniczej (w przeciwiestwie do
pasterskiej koczownikw, ktrych namioty i
jurty, wigwamy i iglu s okrge).
Wedug pitagorejczykw kwadrat reprezentuje trwao wyobraon przez Matk
Bogw Re, a cztery kty powietrze (Her),
wod (Afrodyt), ziemi (Demeter) i ogie
(Hesti) Izyda i Ozyrys (106) Plutarcha. W
chrzecijastwie symbol Kosmosu i
czterech ywiow"; nieuniknionej mierci.
Tradycja indyjska i chiska widzi w kwadracie element eski podno Ziemi w
przeciwiestwie do mskich cech trjkta i
koa.
W dawnej plastyce chrz, czworoktny
nimb otacza gowy yjcych jeszcze wspczesnych wadcw, papiey, fundatorw
wityni, dla odrnienia od aniow i witych znajdujcych si w niebie, ktrym dawano nimby okrge.
Kwadrat postawiony na jednym ze swych
ktw odmienia symbolik statecznoci i spokoju, nabiera dynamiki i ruchu; podobnie jak
koo, reprezentowa w plastyce romaskiej
Soce.
U muzumanw tradycja nadaje sercom
zwykych ludzi ksztat kwadratu, bo podlegaj
oni czworakim wpywom: boskim, anielskim,
ludzkim i szataskim; serca prorokw za
maj mie ksztat trjkta, gdy nie podlegaj
wpywom Szatana.
Kwadrat logiczny figura w ksztacie
kwadratu symbolizujca wszelkie moliwe
sdy kategoryczne z punktu widzenia tzw.

jakoci i iloci oraz ich wzajemne stosunki

logiczne.
Kwadrat magiczny, znany od staroytnoci,
zoony z dziewiciu albo wicej pl,
wypeniony liczbami (dajcymi t sam sum,
gdy dodane w kierunku pionowym, poziomym
i po przektnych) lub literami tworzcymi
tajemnicze wyrazy, uwaany by za potny
talizman chronicy od zych wpyww i
chorb. Najprostszym magicznym kwadratem
liczbowym jest kwadrat dziewiciopolowy
zoony z wszystkich dziewiciu cyfr (z
wyjtkiem zera), ktrych suma we wszystkich
kierunkach wynosi pitnacie.
492 357 8
l 6
Najsynniejszy kwadrat literowy komentowany
na setki sposobw, ale waciwie nie
wyjaniony, wspomniany by ju w Historii
naturalnej (28, 20) Pliniusza St.:
S A T O RA R
E P OT E N E
T OPERA R

A S
Utworzone z tych liter wyrazy czyta mona w
czterech kierunkach; znaczy one mog po tac.
jak gdyby: 'siewca przy swym wozie kieruje
pracami' albo 'siewca Arepo z trudem
wstrzymuje koa', albo jeszcze inaczej.
Kwadrat ten znaczy zapewne rne rzeczy dla
rnych ludzi. Z liter tych utworzy mona np.
dwa razy wyraz pater-noster, po czym zostaje
jeszcze reszta podwjne a i o, a wic jakby
alfa i omega, tj. pocztek i koniec. Kwadraty
magiczne byy prawdop. przede wszystkim
emblematem cakowitoci, caoci, peni, skoczonoci, harmonii.
Kwadratura koa (a. wykoowanie kwadratu)
nierozwizywalne zadanie utworzenia przy
pomocy cyrkla i linijki kwadratu o teje
powierzchni co dane koo (a. odwrotnie),
problem, nad ktrym go-

wili si od redniowiecza niezliczeni alchemicy

i amatorzy bez skutku; kwadratura ta
symbolizowa miaa syntez przeciwiestw
(koa i kwadratu), Niebo i Ziemi,
doskonao, ducha, wieczno i rozum,
materi, ciao itd.; przen. rzecz nieosigalna,
zadanie niewykonalne.
Osio kwadratowy osio, dure podniesiony do kwadratu, do drugiej potgi,
przemnoony przez samego siebie, kto bardzo
gupi.
W wolnomularstwie: Wschd, cnota; szecian kamienny dokonanie, doskonao.
W heraldyce: stao, sprawiedliwo,
prawda, wierno.
Szecian, w stopniu jeszcze wyszym ni
kwadrat, jest emblematem stabilnoci, materialnoci, zatrzymania w czasie; podstawy,
fundamentu, trwaoci; Nowego Jeruzalem:
Miasto ley w czworoboku (...), a dugo,
wysoko i szeroko jego s rwne" (Apok.
21,16).
KWIAT
Kwiat symbolizuje centrum mistyczne, tajemnic; logik; symetri; gwiazd (na Ziemi);
wag; nadziej; niewinno, cnot, czysto,
dziewictwo; wdzik, wiosn; sodycz;
vulv; dojrzewanie; bierno, sabo; namitno, pokus, posanie miosne, mio
(kobiety); maestwo, wesele, harmoni,
rozkosze ziemskie; narodziny, tworzenie,
odrodzenie; agodno, dobro, subtelno,
szlachetno; pikno, wesoo; szczcie;
dusz; poezj; sprawiedliwo, dobroczynno,
miosierdzie; bezpieczestwo; porozumienie;
gratulacje,
uroczysto,
hod;
bogosawiestwo; gocinno; zwycistwo, uwieczenie dziea; wybr; powonienie; przemijanie,
oszustwo, zo, Szatana, mier; por. Aloes,
Bluszcz, Fioek, Granat(owiec), Jabko, Lilia,
Lotos, Mak, Mandragora, Migda, Mirt, Ogrd,
Oliwka, Orzech, Pinia, Ra.
Kwiat przemijanie. Uscha trawa i opad
kwiat, bo duch Paski wion na" (Izajasz
40,6). Ah! na tym wiecie mier wszystko
zmiecie, robak si lgnie i w bujnym kwiecie"
(Maria 2, 7334 Antoniego Malczewskiego).
Kwiat w alegorycznych martwych naturach,
zw. z kroplami rosy na liciach i patkach
przemijanie ycia ludzkiego.
Kwiat kobieta, uroda kobieca, mio
kobiety, vulva, zasada pasywna, bier

ne poddanie si; panna, dziewica, dziewictwo (przest. panieski kwiatek); deflo-racja

dost. odkwiecenie; pozbawienie dziewictwa od
ac. flos dpn. floris 'kwiat');
rwnie jako przeciwiestwo owocu-mczyzny. ,,(Oblubienica:) Jam kwiat polny i lilia
padolna" (Pie nad pieniami 2,1). Kielich
kwiatu pojmowany jako zbiornik aktywnoci
nieba: deszczu i rosy (por. Rosa).
Kwiat bogosawiestwo. Wg tradycji
ind., gdy Budda przemawia, kwiaty spaday z
nieba.
Kwiaty szczcia (w Japonii) winia,
zocie, klon, narcyz, piwonia, mak, wista-ria,
kosaciec.
Kwiaty w staro. Grecji i Rzymie uroczysto, ozdoba, wesoo, rado ycia.
Grecy i Rzymianie nosili na gowach wiece z
kwiatw w czasie wit, uroczystoci, uczt,
sypali kwiaty swoim zmarym w czasie
pogrzebu i na grb prawdop. jako emblemat
przezwyciania smutnych myli. Ozdoba
wity, otarzy, posgw bogw i herosw,
kapanw, zwierzt ofiarnych, ofiara bogom
(zwykle jako wiece i girlandy).
Czerwony kwiat mio, namitno;
krew, ycie; szczcie.
Biay kwiat niewinno, dziewictwo,
czysto; mleko; mio pciowa; bohaterstwo,
odwaga; mier; atrybut Wielkiej Bogini, Hery,
Artemidy, Flory, Aurory, De-meter, Persefony
(wiat podziemny, wiat korzeni rolin);
skandynawskiej Frei; Matki Boskiej.
Kwiat biao-czerwony atrybut Wielkiej
Macierzy.
Kwiaty trujce, czarodziejskie atrybut
Hekate, gr. bogini czarw i widm.
Kwiat Adonisa, w mit. gr. ukochanego
Afrodyty zabitego w czasie polowania przez
odyca ra a. anemon, a. mak polny, a.
miek szkaratny wyrosy z przelanej krwi
Adonisa.
Kwiat wybr, najlepsza, najwartociowsza cz np. rycerstwa, modziey.
Kwiat modziey, ac. flos iwenum (Liwiusz 8,
8); kwiat poetw, ac. flos poetarum (Casina,
Prolog 18 Plama). W kwiecie wieku, lat, ycia,
modoci w peni, w rozkwicie. Posane i
nadobne panny w wieku kwiecie" (Pan
Tadeusz 5, 419 Mickiewicza).
Kwiat uwieczenie, ukoronowanie
(dziea).

Kwiat wiosna (na rzymskich i pompejaskich freskach przedstawiana jako kobieta trzymajca kwiaty), odrodzenie, zapodnienie, zmartwychwstanie. Dwie s tylko
na ziemi sprawy niemiertelne (...); wiekuisty
powrt kwiatw na wiosn i odtworzenie ich
powrotu na ziemi w wierszach poetw"
(Przedwionie I Szklane domy Stefana
eromskiego).
Kwiat paproci szczcie i bogactwo,
ktre przynosi ma zakwitajcy w noc witojask legendarny kwiat.
Kwiat w chrzecijastwie dobroczynno,
miosierdzie; poszukiwanie w. Graala;
wznioso; Chrystus. I wyjdzie rdka z
korzenia Jessego i kwiat z korzenia jego
wyronie" (Izajasz 11, l), tj. Mesjasz wyjdzie z
rodu Dawida, syna Jessego.
Kwiat dusza osoby zmarej, podobnie jak
motyl.
Kwiat dusza, centrum mistyczne, oprawa
wntrza zawierajcego tajniki ycia i podnoci
roliny.
Kwiat mio i harmonia, charakterystyczna dla pierwotnego stanu natury, lad
pobytu Adama i Ewy w raju.
Kwiat nadzieja, nadzieja przemiany
kwiatu w owoc, std, od ok. XVI w. uosobienie Nadziei przedstawiano z koszem kwiatw, jak np. w Portrecie Alfonsa d'Ava!osa,
markiza de! Vasto (1533, Pary) Tycjana.
Kwiat w sztuce Odrodzenia czsto
atrybut uosobienia Logiki (jako jednej ze sztuk
wyzwolonych), wyobraanej z kwiatami, z
kwitnc gazi lub z wag.
Kwiat powonienie, jeden z piciu zmysw wyobraany czsto jako bukiet kwiatw.
Kwiat poezja. Niemiertelne kwiaty
poezji" (Podboje Tamerlana l, 1947 Christophera Marlowe'a). ,,0 ziemio nasza (...)! W
tobie zakwita kwiat poezji zoty" (W. 18.
rocznic zgonu Adama Mickiewicza 5,1378
Bolesawa Czerwiskiego).
Kwiaty mogia. Obedr ziemi z jej szat,
by kwiatami twoj zielon osypa mogi (...);
jak dywan bd lee na twym grobie"
(Perykles 4, l Szekspira, wg t. L. Ulri-cha),
Ronij, kwiecie, wysoko, jak pan ley
gboko" (Lilije 78 Mickiewicza).
Kwiat cnota, dobro, czysto (w przeciwiestwie do kolcw, cierni).
Kwiat niewinno. ,,Wygldaj jak kwiat
niewinny, ale niechaj pod kwiatem tym w

si ukrywa" (Makbet 1,5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).

Bkitny kwiat tajemnica, sen, symbol
romantyzmu nm., tsknoty za nieskoczenie
odlegym ideaem (od symbolicznego kwiatu
w powieci Heinrich von Ofter-dingen, 1802,
Novalisa, wac. F. L. von Hardenberga).
Kwiat kuszenie; uuda, oszustwo. Z tego kwiatka mid pszczka i pajk jad zbiera"
(Do Monitora" Bohomolca 8, T. K.
Wgierskiego). Kwiat wisia na grze, lecz
owinity piercionkiem z jaszczurek... Kwiat j
przeraa wabi pczki due" (Krl-Duch
3,3,1013 Sowackiego).
Kwiat bezpieczestwo. Z tej pokrzywy
niebezpieczestw uszczkniemy kwiat
bezpieczestwo" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira).
Kwiat nowo. Zapa tworzy cudy,
nowoci potrzsa kwiatem" (Oda do modoci
56 Mickiewicza).
Kwiat zo. Kwiaty za, fr. Les fleurs du
mai, zbir wierszy (1857) Charlesa Baudelaire'a.
Kwiat sercowy szlachetno. Uszanujcie ten kwiat sercowy, t szlachetno. co
chce by zbytkiem" (Zawody 56 Norwida).
Kwiat prawda. Prawd jest kwiat"
(Kamstwem jest czowiek... 5 Wadysawa
Orkana).
Mwi kwiatami, jzykiem kwiatw (nm.
durch die Blume sagen) nie zwyk mow,
ale w sposb zawoalowany, aluzyjnie,
ogrdkiem. Tradycja mowy kwiatw" w ich
nazwach np. mska stao", niezapominajka. Symboliczny kwiat na znak
odprawy starajcego si o pann: w Polsce
wieniec grochowy. ac. flosculus 'kwiatek;
ozdobny sposb wysawiania si'. Pozwl
mwi kwiatom!", ang. Say it with flowers, dosf.
'Powiedz to kwiatami', slogan Towarzystwa
Kwiaciarzy Amer. od 1917. Posyam kwiaty
niech powiedz one to, czego usta nie mwi
stsknione!" (Posyam kwiaty... l2 A.
Asnyka).
Kwiaty porozumienie, gratulacje, yczenia, posanie miosne. Rozpowszechniony
zwyczaj przynoszenia a. posyania kwiatw.
Pierwsze kwiatki nie dla matki mio rankiem
w
maju"
(Przygrywka
1314
M.
Konopnickiej).

Kwiaty na scenie wg przesdw aktorskich, jeli prawdziwe, przynosz pecha, chyba,

e wrczane przez publiczno po spektaklu.
Zrywa, poprawia kwiaty niewinne
umiechy; stosunek seksualny, np. poprawia
katleje" (W poszukiwaniu straconego czasu, W
stron Swanna, Mio Swanna Marcelego
Prousta).
Wieniec z kwiatw hod; zwycistwo;
pogrzeb.
Narcza, pki kwiatw rado; przyjemno.
Bukiet kwiatw jedno w wieloci.
Kwiatek u koucha co nieodpowiedniego, nie pasujcego.
Kwiatek co przykrego; przykad zego
funkcjonowania jakiej instytucji spoecznej.
W alchemii i astrologii: gwiazda spadajca
niebiaski kwiat". ty, pomaraczowy
kwiat Soce; czerwony ycie, krew,
namitno; niebieski nieosigalny cel, w.
Graal, doskonao; zoty mistyczny.
W marzeniu sennym: rado, mio;
(zwidy) ponne nadzieje; (ogrodowy) ycie
wiejskie; (otrzymany) przyja; (czerwony)
powrt do zdrowia; (biay) mier w rodzinie.
LABIRYNT
Labirynt symbolizuje zamt, zamieszanie,
pltanin, gmatwanin, sytuacj skomplikowan a. bez wyjcia; tortury duchowe;
bdne koo, trudny i zawiy problem, sofizmaty, wieczny powrt; wtajemniczenie,
umys, mdro; marzenia, podwiadomo;
spkowanie, vulv; grzech, bl; podziemn
krain zmarych, pieko; niezbadane wyroki
boskie; nieskoczono, gwiadziste niebo,
wiat; ycie, wiat rolinny; por. Jaskinia, Ni
(Ariadny), Sie, Spirala, Wze.
Labirynty koliste a. eliptyczne na przedhist.
wyobraeniach plastycznych miay prawdopodobnie by obrazami ruchu cia niebieskich
na firmamencie, labiryntami kosmicznymi.
Labirynt wiat podziemny zmarych, wiat
miast-nekropoli; zmartwychwstanie;
pieko; pastwo ciemnoci.
Labirynt wiat rolinny, zawio gazi i
korzeni; ciemne tunele gstwin lenych.

Labirynt kreteski, legendarny, zbudowany

przez Dedala na polecenie krla Mino-sa, gdzie
umieszczono Minotaura, czowieka z gow
byka, syna byka i krlowej Pazyfae. Tezeusz
(Soce w nocnej, podziemnej drodze z zachodu
na wschd) wszed do Labiryntu, zabi
Minotaura i wyszed, kierujc si nici dan mu
przez krlewn Ariadn (wit a. Ksiyc).
Nazw Labirynt przeniesiono na inne, wielkie i
skomplikowane budowle, jak np. na opisan
przez Herodota i Strabona wityni grobow
faraona Amenemhata III (II tysiclecie p.n.e.) w
oazie Fajum, na budowl Polikratesa na wyspie
Samos (VI w. p.n.e.), na grobowiec krla
etruskiego Por-senny pod Ciusium (dzi Chiusi
w Toskanii) itd.
Labirynt w chrz, kocioach rdw., zw.
gotyckich, element dekoracyjny o skomplikowanym wzorze, np. na posadzkach kocielnych droga Jezusa z Jerozolimy do
Kalwarii; ycie ludzkie z jego manowcami,
prbami cierpliwoci i trudnociami; puapka
bez wyjcia dla diaba. Wdrwka na kolanach
po krtych ciekach takiego labiryntu miaa
by namiastk pielgrzymki do Ziemi witej
dla tzw. pelerins sur place. Byo co najmniej
25 takich labiryntw kocielnych, z ktrych
wikszo si zachowaa, np. najstarszy z nich
w bazylice w Orleansville w Algierii, zbud. w
324 (labirynt kwadratowy z zagadk literow,
ktrej rozwizanie: SANTA ECLESIA, przez
jedno C, wskazywa ma zbkanym drog do
Boga przez Koci), Santa Maria na Zatybrzu
w Rzymie, San Yitale w Rawennie, katedra w
Chartres, San Michele w Pawii. Niektre
labirynty kocielne byy znakiem bractw
budowniczych wity redniowiecznych.
Labirynty w ksztacie krzya (zwane we
Woszech ,,wzami Salomona"), stosowane w
dekoracjach romaskich, germaskich i
celtyckich nieodgadnione zamiary br skie.
Labirynt impresa (godo) ksicego
rodu Gonzagw mantuaskich, niekiedy
wyobraeniem gry w rodku i wody dokoa
(Palazzo Te Gonzagw zbudowano w Mantui
na wyspie otoczonej pierw. moczarami).
Dewiza: Fors che si, fors che no w. 'Moe
tak, moe nie'.

Labirynt (znalezienie drogi do centrum i

drogi powrotnej do wyjcia) zwycistwo
ducha nad materi, wiedzy nad lepym
popdem, wiecznoci nad przemijaniem,
inteligencji nad instynktem; wejcie w gb
wiata idei, wyjcie na wolno.
Labirynt, do ktrego rodka (fontanny,
rda) nie mona trafi podwiadomo;
daremne poszukiwanie rda ycia, prby
osignicia
wtajemniczenia,
witoci,
niemiertelnoci, prawdy; niewiadome mechanizmy motywacyjne dziaajce na osobowo skrytymi i krtymi drogami; myli,
wizje, udrki duchowe schizofrenika.
Labirynt prba nowicjusza w rytuaach
wtajemniczenia;
odnajdowanie
ukrytego
centrum duchowego; wyjcie z ciemnoci na
wiato dnia.
Labirynt, z ktrego nie mona si wydosta
(architektura; bdniki w ogrodach Odrodzenia
i uaroku) utrata ducha w procesie
tworzenia; upadek ducha w zawiym wiecie
zjawisk.
Centrum labiryntu czsto: zbawienie w
postaci niebiaskiego Jeruzalem, do ktrego
wierni dosta si maj z zewntrz dziki yciu
w witoci, na drodze penej pokus, ofiar,
waha i trudnoci.
Labirynt wcieko. Zabkae si w
labiryncie wciekoci" (Troilus i Kre-syda 2,3
Szekspira, tl. L. Uiricha).
Ludny labirynt murw Wenecja. (Lines
written amongst the Euganean Hitis 956 P.
B. Shelleya).
Labirynt grzech. rd labiryntu grzechw on wdrowa, nie zna pokuty, nabroiwszy sia" {Wdrwki Czajld Harolda l, 5
Byrona, t. Jana Kasprowicza).
Labirynt wiat. Kto trzyma koniec wtej
nici z kbka, ten przedostanie si przez
labirynt
wiata"
(Festgedichte:
Die
Erzeugnisse der Stotternheimer Saline Goethego).
Labirynt sofizmaty. Dowcip mj (...)
labiryntem sofizmatw (...) si przeciska"
(Don Carlos, 1,1 F. Schillera, t. A. Mickiewicza).
Labirynt marzenia. Lecz bole bya
nici Aryjadny, po ktrej wyszed z labiryntu
marze" (Lambro 14,7201 Sowackiego).
Labirynt ycie. W labiryncie ycia
cieki niezliczone" {Trzy po trzy. Pamitniki
Krakw 1949, s. 181 Aleksandra Fredry).

Labirynt mdro. Mdro ludzka jest

jak labirynt ciemny" (Lesaw. Noc pierwsza l
Romana Zmorskiego).
Labirynt jako poczenie spirali i plecionki
wyobraenie nieskoczonoci i wiecznego
powrotu.
W marzeniu sennym: odkrycie tajemnicy;
LAMPA
Lampa (zapalona) symbolizuje wiato. Soce,
ogie, owiecenie; ochron, azyl; ycie,
czujno; obecno bstwa; ducha, dusz;
prawd;
szacunek;
rozum,
mdro,
inteligencj, przewodnika; wieczno; nadziej;
mio; pikno; miosierdzie, ofiarno,
powicenie si; pobono, aktywno
religijn, wizj, czysto, dziewictwo. Por.
wieca, Pochodnia, Ogie, Latarnia.
Lampa zgaszona symbolizuje mier, rozpacz, przeklestwo,
Lamp z wydronych kamieni wypenionych
mchem a, inn substancj absorbujc
nasycon tuszczem zwierzcym i zapalon
uywa czowiek prawdop. ju okoo stu
tysicy lat temu (lampami takimi posuguj si
dzi Eskimosi). W basenie rdziemnomorskim
najczstsze byy w czasach antycznych dwa
typy lamp oliwnych: jedna na mod
bliskowschodni
zachowujca
pierwotny
ksztat zamknitej muszli z wybitym otworem
na knot, druga, wywodzca si z Egiptu, w
formie sosjerki z rczk do trzymania i z
wyduonym dziobkiem mieszczcym knot.
Lampy oliwne byy ciemne i kopcce, niewiele
lepsze od wiec (zob.). Przeom nastpi
dopiero ok. r. 1830: lampa ze szkiekiem"
(kominkiem") wiecia ju sze razy janiej.
Prawdziwymi lampami byy jeszcze lampy
naftowe, acetylenowe (karbidwki") i
bateryjne; lampy" gazowe i elektryczne s
waciwie tylko kocwkami instalacji
miejskich.
Lampy zapalano w miejscach witych
wielu religii Starego wiata; byy emblematami dusz osb zmarych, chroniy przed
demonami ciemnoci, ujarzmiay potgi za,
uatwiay orientacj dusz zbkanych, udajcych si do krlestwa zmarych. Staroytni
ydzi palili w domach swoich przez ca noc
lampki jako gwarancj spokoju, zdrowia,
dobrobytu domownikw i trwaoci domu;
zwyczaj ten utrzyma si do dzisiaj w
niektrych krajach Bliskiego i rd. Wschodu.

Lampka chanukowa omioramienna

menora (wiecznik omiopalnikowy z lichtarzykami a. rowkami na oliw), palca si w
cigu omiu dni yd. wita Chanukka, zwanego
te witem wieczek, obchodzonym na cze
zwycistwa Machabeuszw nad armi syryjsk
w 166 p.n.e. i oczyszczenia wityni
jerozolimskiej z profanujcych j posgw
bstw.
Lampa Sowo. Sowo twoje jest lamp
nogom moim i wiatoci dla cieek moich"
(Psalm 118 105).
Lampa parskanie a. ziajanie krokodyla. Z
ust jego wychodz lampy jak pochodnie ognia
zapalone" (Hiob 41,10).
Lampa jest emblematem sumero-akkadyjskiego boga wiata i ognia, Nusku, gr. bogini
ogniska domowego, Hestii (rz. Westy);
jest powicona Afrodycie, Atenie, Hermesowi, Hefajstosowi (i ozdabiana ich wizerunkami).
Lampa Feba Soce; grecki soneczny,
wszystko widzcy, wszechwiedzcy, wieszczy
bg Febus (Pholbos) Apollo a. Helios.
W kulcie gr. lampa ma podobne znaczenie jak
pochodnia, od V w. p.n.e. czsto wystpuje jako
ofiara wotywna. Pod wpywem religii Wschodu
uywana od III w. p.n.e. do pnej staroytnoci
w prywatnym kulcie ludowych bstw, a w
Rzymie
niekiedy
w
kulcie
cesarzy.
Utrzymywanie stale zapalonego pomyka lampy
miao wielkie znaczenie praktyczne a do czasu
wynalezienia zapaki (1831).
Naga dziewczyna z zapalon lamp stojca
nad upionym bogiem Psyche, ktra wbrew
zakazowi chce wreszcie zobaczy swego
boskiego kochanka. Erosa; bg budzi si,
oparzony kropl gorcej oliwy, i opuszcza
Psyche na zawsze.
Lampa Diogenesa zob. Latarnia. Zapalenie i
zgaszenie lampy (jako emblematu wiata,
wewntrznego wiata duszy, osobowoci
czowieka) narodziny (a. ycie) i mier. W
antycznej Grecji osoba zapalajca a. wnoszca
lamp mwia: Fos agathbn! 'dobrego wiata';
odpowiadano na to: Chaire fos! 'witaj, wiato',
a w Rzymie chwil milczenia w oglnej rozmowie; wiato byo tu synonimem radoci. W
Biblii zgaszenie lampy symbolizuje przeklestwo, opustoszenie. wiato zami

si w przybytku bezbonego i lampa zganie nad

nim" (Hiob 18,5).
Lampy sepulkralne, grobowcowe, w staro.
Rzymie rodzina zmarego otaczaa opiek przez
dugie lata, wg tradycji przez stulecia, wg
legendy zawsze. Jedna tylko iskra jest w
czowieku (...). Czasem t iskr oko niebianki
zapali, wtenczas trawi si w sobie, wieci sama
sobie jako lampa w rzymskim grobie" (Dziady
cz. IV 51719 Mickiewicza).
(Dzieo) cuchnie lamp (oliwn), tac. lucernom olet nocn prac; ma cechy mozolnego wysiku, brak mu polotu i natchnienia.
Lampa atrybut uosobionej Nocy, Czujnoci i perskiej Sybilli.
Uyczenie pomienia lampy wskazanie
drogi. Kto uprzejmie wskazuje drog
zbkanemu, jest jak ten, co czyj lamp zapali
od pomienia swojej, dajcego nie mniej wiata
wasnej lampie, gdy ponie take w cudzej"
(Enniusz cytowany przez Cicerona w O
powinnociach 1,16).
wiato lampy (oliwnej) ciemne, zdradliwe, kamliwe. Fallaci nimium ne crede
lucernae" ac. 'nie zawierzaj zbytnio zwodniczemu wiatu lampy' (osdzajc urod
kobiety); Sztuka kochania (1,245) Owidiusza.
Lampa przezornie napeniona oliw
emblemat czujnoci i gotowoci. Dziesi
panien z lampami parabola o pannach
mdrych i gupich (Ew. wg Mat. 25,113).
Gliniana lampka oliwna czowiek (ulepiony z gliny); zawarta w niej oliwa sia
ywotna, a pomyk dusza a. ycie. Bg,
ktry rzek; Niech wiato z ciemnoci
zawieci!, sam owieci serca nasze (...). Mamy
za ten skarb w naczyniach glinianych" (2. List
do Kor. 4,67).
Siedem lamp gorejcych przed tronem Boga
(Apok. 4,5) to siedem duchw boych";
prawdop. odpowiednik siedmiu planet".
Palca si lampa (oliwna) atrybutem w.
ucji (tac. Lucia od lux dpn. lucis 'wiato'),
syrakuzaskiej mczenniczki z III w.,
wzywanej w chorobach oczu.
Opat namaszczajcy wargi chopca oliw z
lampy sprzed otarza w. Nilus, wg legendy,
uleczy w ten sposb epileptyka.
Lampa Aladyna rdo bogactwa i szczcia;
zaczarowana lampa synnego bo

hatera Bani z 1001 nocy; gdy potarto j

palcem, zjawia si Duch Lampy, ktry
spenia wszystkie yczenia; por. Piercie.
Sprzedaa lamp i kupia zason przysowie arab.; chciaa ukry to, co si dzieje w
jej sypialni.
Lampa, pochodnia powicenie si,
ofiarno; spala si, aby da wiato innym.
Niebo chce, abymy byli jak pochodnie,
ktrych blask nie im suy" (Miarka za miark
1,1 Szekspira, t. W. Chwalewika).
Lampa pikno, mio. Freut euch des
Lebens, weil noch das Lampchen gluht" nm.
'Cieszcie si yciem, bo jeszcze lampka si
arzy' z refrenu szwajcarskiej pieni
biesiadnej" Cieszcie si yciem (1793), muzyka
Hansa Georga Nageli do sw Johanna Martina
Usteri.
ywe lampy robaczki witojaskie (The
Mower to the Glow-worms ang. 'Kosiarz do
wietlikw', l, Andrew Marvella, XVII w.).
Lampa Soce. Niebieskie oko, klejnocie jedyny, lampo gorca wyniosej krainy"
(Dziewosfab XI, Lubomir l Szymona Zimorowica). Na barki Czatyrdahu spada lampa
wiatw, rozbija si, rozlewa strumienie
szkaratw i ganie" (Atuszta w nocy 24
Mickiewicza).
Lampa nieba Ksiyc. Lampy nieba
gwiazdy.
Lampa pami. Iskry modego zapau
tl w gbi piersi, nie raz ogie wzniec (...).
Pami nawczas.jak lampa z krysztau (...)
jeszcze wieoci barwy znci oczy" (Konrad
Wallenrod IV, Pie wajde-loty 223
4,226,230 Mickiewicza).
Lampa nadzieja. W kocu co wida
nadziej. Smutna to lampa" (Poema Piasta
Dantyszka 16978 Sowackiego).
,,Lamp jest narodu duch ofiarowany"
(Zawisza Czarny Red. I, 13 Sowackiego).
Lampa rozum. Z dala od tumu cieszy
si lampk swojego rozumu" (Na dnie kielicha
412 Andrzeja Niemojewskiego).
Lampa nieczuo, brak reakcji. Gada
do lampy na prno.
Lampka (wina, miodu) kieliszek.
Da komu w lamp rub. w gb, w
mord.
Siedem lamp architektury, ang. The Seven
Lamps of Architeclure, gony traktat (1849)
Johna Ruskina; lampy te to prawa, jakim
artysta winien si podporzdkowa: Powi

cenie si (Piknu), Prawda, Sia, Pikno,

ycie (energia witalna). Pami (monumentalizm) i Posuszestwo (wierno stylowi,
szkole narodowej).
Lampa atrybutem Florence Nightingale,
Angielki, 18201910, inicjatorki nowoczesnego pielgniarstwa i opieki nad rannymi
onierzami.
Lampy gasn w caej Europie; nie zobaczymy ich zapalonych na nowo za naszego
ycia" (Dwadziecia pi lat 2,20 Edwarda
Greya, polityka bryt.; zapis na 3 VIII 1914, gdy
Niemcy wypowiedziay wojn Francji).

LAS
Las symbolizuje Ziemi, Wielk Macierz,
podno, zasad esk; niewiadomo;
ciemno; ukrycie, schronienie, ucieczk od
ludzi, pustelni, skupienie duchowe, medytacj, dusz; nauczyciela; niewinno; krlestwo; wito, wityni; marzenie senne,
czary, siedzib istot nadprzyrodzonych, tajemnic; rozbj, zbjectwo; bd, bdzenie;
polowanie.
Las ukrycie, miejsce schronienia duszy
(Biaej ani) i ducha (Jednoroca), istot
nadprzyrodzonych, duchw, demonw, dzikich
ludzi, wilkoakw, wrek, czarodziejek,
krasnoludkw itd. Id na bory, na lasy!
dawna formua wypdzania diabw, demonw, urokw.
Las pierwszy dom czowieka, podobnie
jak jaskinia (zob.).
Las kryjwka i schronienie banitw, ludzi
wyjtych spod prawa (np. Robin Hood w Lesie
Sherwoodzkim, Eustachy Mnich w Lesie
Boulonnais), pustelnikw (jak w. Hubert i w.
Tybald z Provins w Lesie Ardeskim),
kochankw (indyjski Rama i Sita w puszczy,
Tristan i Izolda w Lesie Moreskim), bdnych
rycerzy (Parsifal w Gaste foret), powstacw,
partyzantw. Nawet bogowie mieszkali w
lasach (...), lasy podobaj si nam nade
wszystko" (Bukoliki, ekloga 2, 60 Wergiliusza).
Las ucieczka od ludzi. Tymon w las si
chowa; w najdzikszych zwierzach, do ktrych
ucieka, wicej litoci znajdzie ni u czeka"
(Tymon Ateczyk 4, l Szekspira, t. L. Uiricha).
Precz, precz, od miast i ludzi, do dzikich
borw i wydm, do ci-

chych puszcz, gdzie dusza moe nie tumi swej

muzyki" (Las sosnowy. Zaproszenie P. B.
Shelleya).
Las schronienie. Nie s te lasy bezpieczniejsze ni zawistny dwr?" (Jak wam si
podoba 2, l Szekspira).
Las medytacja. Przebywa milczc wrd
zdrowotnych lasw i medytowa o sprawach
godnych mdrego i dobrego czeka" (Listy 1.4.4
Horacego).
Las, puszcza (podobnie jak pustynia)
skupienie duchowe, wejcie w siebie. Miejsce
pobytu pustelnikw, anachoretw, eremitw,
ascetw (wczesnych chrzecijan, hin-duistw,
buddystw).
wity gaj miejsce kultw; sanktuarium,
azyl, schronienie ciganych przez prawo.
(Semnonowie) gromadz si w lesie uwiconym wrbami ich przodkw i odwieczn
groz religii" (Germania 39 Tacyta, t. S.
Hammera).
Las witynia. Las-koci organem
zaszumia przez li" (Sielanka 5 Andrzeja
Niemojewskiego).
Las jako tajemnica, ostp, matecznik, miejsce
zasonite, wystpuje w wielu religiach,
legendach, bajkach, w poezji i pieni, np. Las
Dodony u Grekw; miejsce czarw Merlina: Las
Broceliande.
Las ciemno. Ciemny las (w. selva oscwa)
mrok grzechu, w ktrym czowiek ' gubi
prost drog (w. diritta via) cnoty. W ycia
wdrwce, na poowie czasu, straciwszy z oczu
szlak niemylnej drogi, w gbi ciemnego
znalazem si lasu" (Boska Komedia, Pieko
1,13 Dantego, t. E. Po-rbowicza).
Las miejsce czarw, zaczarowane. Wejd
do tych zaczarowanych lasw, ty, ktry si
odwaysz" (The Woods of Wester-main l2
George'a Mereditha).
Las samobjcw. Dante i Wergiliusz
wchodz do lasu; ten las to dusze samobjcw
zmienione w drzewa, ktrych licie i kora su
za poywienie harpiom (Boska Komedia, Pieko
13 Dantego).
Las Ziemia, emblemat Ziemi jako przeciwiestwa Soca i Ry Mistycznej; ciemno
lasu, przesonitego koronami drzew i limi,
przeciwiestwem wiata sonecznego.
Las zasada eska, podwiadomo
mczyzny; Wielka Macierz. Niebezpieczestwa i zasadzki ciemnego lasu jako wcie

lenie budzcych niepokj cech podwiadomoci. Zalesione pagrki reprezentowa mog

wzgrek onowy kobiety. Wzgrek pochyo
wyniosy, ocieniony, bo drzewa gciej na nim
rosy" (Pan Tadeusz 3,2989 Mickiewicza),
witynia dumania.
Las podno; miejsce dawnych ceremonii
podnoci.
Las miejsce spotka miosnych, nie tylko
w epoce, kiedy nie znano jeszcze domw,
sypialni i onic (jak twierdzi Owidiusz w Sztuce
kochania 2,623), ale i do dzi w suche i ciepe
dni lata.
Las bd, bdzenie. Przysowie: Bdno
jak w lesie. Bka si jak w lesie.
I, chodzi borem lasem nieznanymi
drogami dugo i daleko. Idzie onierz borem
lasem stara pie wojskowa.
Las krlestwo dzikich zwierzt. W br
zachodz odwieczny, kryjwk dzikiego
zwierza" (Eneida 6,179 Wergiliusza, t. W.
Markowskiej). ,, Pene zwierza bory" (Powrt
taty 7 Mickiewicza). Przysowie:
Natura cignie wilka do lasu. Nie wywouj
wilka z lasu.
Las siedziba zbjcw, rozbjnikw.
Kapitan laskowiczowskiego regimentu
rozbjnik. Lepiej do asa ni do tarasa lepiej
skry si w lesie ni pj do wizienia.
Las nauczyciel, mdro. Znajdziesz co
wicej w lesie ni w ksikach. Drzewa i
kamienie naucz ci tego, czego nie dowiesz si
od profesorw" (List [106] Do Henrye-go
Mwdocha w. Bernarda z Clairvaux). Jest
wieczna mdro (...) w przernych gosach i
pogwarach ziemi. Ali najwiksza ta mi si
wydaa, ktra poszumi borami naszemi" (Pan
Balcer
w
Brazylii
8,6258
Marii
Konopnickiej).
Las dusza. Jest dusza w lasach" (Nutting
Williama Wordswortha).
. Las lira
wiatru. Uczy mnie lir sw,;
tak wanie jak las!" (Oda do wiatru zachodniego 57 P. B. Shelleya).
Za lasami, za borami; za grami, za la-;
sami bardzo daleko, w krainie bani.
Las marzenie senne, sen Czasu. To jest mj
najpikniejszy sen... Tam, w pustce, ciemnych
jezior gb, ciemnosmreczyski szumi las, ska
guchych nad wodami zrb, upiony, wiekuisty
Czas" (Ciemnosmreczyski las. To jest mj
najpikniejszy sen... l5 Kazimierza
Tetmajera).

LASKA (Kij)
Laska symbolizuje wiato. Soce, o
Wszechwiata; potg, wadz, godno, dostojestwo, przewodzenie (w radzie, w sejmie);
rozkaz, wol, si woli; nauczyciela,
wychowanie, kar, bicie, cigi, nadzorc,
wodarza; pasterza, owczarstwo, biskupa;
wiar; zmartwychwstanie; wyroczni, wrb;
pielgrzymk, wdrwk, ebractwo; chromanie, kulawizn; podpor, lepot, staro;
czarodziejstwo, magi, cud, rdkarstwo;
medycyn, poszukiwanie wiedzy; opiek,
obron, pomoc, pociech, wyzwolenie; fallusa; miar; pokj; czysto. Por. Bero,
Maczuga.
Laska-w wola boska, drzewo ycia,
mowa, twrcze sowo, atrybut Mojesza.
,,Rzek Pan do Mojesza: Co trzymasz w rce?
Odpowiedzia: Lask. I rzek Pan:
Rzu j na ziemi. Rzuci i obrcia si w
wa. l rzek Pan: Ujmij ogon wa. Uj, i w
obrci si w lask" (Ex. 4,24). Egipcjanie
przedstawiali boga Soca z lask-wem. Por.
niej Kaduceusz.
Laska Mojesza rdkarstwo. ,,I podnis Mojesz rk i uderzy dwakro lask w
ska, i wyszy wody bardzo obfite, tak i pi
lud i bydo" (Num. 20,11).
Dwie laski proroka-pasterza: Pikno
przymierze zawarte przez Boga ze wszystkimi
ludami; Powrzek jedno narodowa i
spoeczna Izraela (Zachariasz 11,715).
Laska chleba podstawa poywienia,
jado, chleb powszedni. Oto ja zami lask
chleba w Jeruzalem i bd je chleb pod wag
i w trwodze" (Ezechiel 4,16);
ama lask chleba sprowadza gd.
Laska ycia chleb.
Laska elazna bero; twarda rka, surowe,
srogie rzdy. Bdziesz nimi rzdzi lask
elazn, a jak naczynie garncarskie pokruszysz
ich" (Psalm 28).
Laska Asklepiosa zmartwychwstanie,
gdy leczenie gronej choroby traktowano jako
przywoywanie pacjenta z tamtego wiata,
pacjenta, ktry by ju jedn nog w grobie.
Kaduceusz (gr. kerykelon, tac. caduceus),
symboliczna biaa laska staro. heroldw i
posw, oznaka ich nietykalnoci, emblemat
pokoju i handlu, przynoszcy szczcie,
czynicy cuda; laska Hermesa jako posa
bogw, boga handlu, boga umierzajcego

spory, przewodnika dusz do wiata podziemnego, sprowadzajca a. odpdzajca sen, znak

wiosny i podnoci, kij opleciony par ww,
zwieczony par skrzydeek i (u Rzymian)
podrnym kapeluszem boga (gr. petasos).
Laska potga, we mdro, skrzydeka
szybko, kapelusz wznioso myli;
cztery pierwiastki": laska ziemia,
skrzydeka powietrze, we ogie i woda.
Laska pose, wysannik. W sztuce bizantyjskiej anioowie wystpuj z dug lask,
oznak ich funkcji wysannikw niebios (anio,
gr. dngelos 'pose, wysannik, tumacz,
zwiastun').
Tyrs laska Dionizosa, symbol podnoci;
zob. Bluszcz, Pinia.
Zakwitajca laska wola boska, wybr,
przywdztwo, podno, witalno, odrodzenie,
zmartwychwstanie, skrucha, przebaczenie,
atrybut arcykapana Aarona (Ex, 17,8), Jessego
(drzewo genealogiczne krla Dawida i Jezusa;
Izajasz 11,1), w. Jzefa Oblubieca. We od
wszystkich ksit pokole po lasce, lasek
dwanacie, i kadego imi napiszesz na lasce
jego. (...) Ktrego z nich obior, zakwitnie
laska jego" (Num. 17,19). Achilles lubuje,
e pierwej jego drewniane bero zakwitnie ni
on powrci na pole bitwy pod Troj (Iliada
1,240 Homera). We nie Klitajmestry zmary
Aga-memnon przy ognisku zatkn to bero,
ktre sam piastowa niegdy, za Egist dzi
dziery; z bera bujna latorol strzelia" (Elektro
419422 Sofoklesa, wg t. K. Morawskiego).
Kandydaci do rki Marii Panny, wg legendy
maryjnej, skadaj w wityni jerozolimskiej
rzgi, a rzga Jzefa zakwita. Papie proszony
przez Tannhausera o abso-lucj odpar, e
prdzej bero papieskie zakwitnie ni Bg
przebaczy rycerzowi jego igraszki z Wener;
jednak po trzech dniach bero zakwita (Pie
Tannhausera', 1515 r.). Paka rozbjnika (z
bajki midzynarodowej i polskiej), podlana
jego zami skruchy, zakwita jak jabonka.
Przysowie: Kiedy za-kst kije (tj. nigdy).
Kij podpierajcy pkole poczenie ognia
z wod, zasady mskiej z esk, ducha i
materii.
Kij pastuszy, laska pasterska w Egipcie
wadza, wiara, atrybut Ozyrysa, Anu-bisa;
wraz z biczem dualistyczny emblemat
faraonw.

Laska Dobrego Pasterza. Laska twoja i kij

twj, te mnie pocieszyy" (Psalm 22,4);
w tradycji chrz, laska Chrystusa pomoc
boska, zwoywanie dusz osb zmarych.
Zakrzywiony dugi kij pastuszy laska
pasterska; std symbol pasterza wiernych
biskupa: pastora.
Laska atrybut w. Wojciecha, w. Brygidy,
w. Krzysztofa, w. Ceaddy (duchownego ang. z
VII w.).
Ferua rygor, dyscyplina, karno,
regulamin; prt, linia, rzga, laska, uywane
(zw. dawniej) do karania dzieci w szkole, g. do
bicia po wierzchu doni; ac. ferula 'koper
olbrzymi; prt, bat'.
Kij bicie, cigi. Przysowie: Mdremu
sowo, gupiemu kij. Nie przystpuj bez kija
o czowieku pysznym, hardym, wyniosym. Nie
kijem (go), to pak (bi) wszystko jedno. Kij
atrybutem Gramatyki, jednej z siedmiu dawnych
sztuk wyzwolonych, ktra kijem nakania
uczniw do nauki.
Kij samobij w bajkach czarodziejski kij,
ktry sam bije na rozkaz waciciela.
Laska (kij) bro, bro magiczna, najstarszy, obok kamienia, or czowieka.
Laska czarnoksiska bajeczna, majca moc
czynienia cudw, atrybut czarodziejski Kirke
(Odyseja 10 Homera), dobrych wrek z bajki,
ktre sw laseczk zmieniaj dyni w karet, a
z krlow w ropuch. Dzi emblemat baznw,
magikw, kuglarzy, prestidigitatorw. W
czyim rku Prospera tajemnicza laska, ten
wadc jest na SCENIE" (Wyzwolenie
3,619620 Wyspiaskiego).
Kij mioty rumak czarownic, na ktrym
udawa si miay na sabaty.
Zamany kij, zamana laska kres czarw,
koniec praktyk czarnoksiskich. Kij konik
dziecicy. Laska ze zot gak rdka
czarodziejska,
mistyczna;
jej
gaka
(zawierajca niekiedy czarodziejskie zioa,
maci, pachni-da) obdarzaa waciciela
magiczn moc. Pozostaoci tych wyobrae
w folklorze amer. bya laska ze zot gak,
nieodczna dawniej towarzyszka lekarzy w
USA i emblemat umiejtnoci medycznych;
gaka czsto zawieraa mocne substancje
zapachowe a. odkaajce, majce chroni
lekarza przed przykrymi fetorami i infekcj.

Laska bywaa w rnych okresach atrybutem

sdziego,
proszcego,
lubujcego,
przysigajcego; posa, herolda wadcy; nadzorcy, wodarza. Sdzia, skazujc na mier,
ama sw lask nad gow skazaca i rzuca mu
j pod nogi.
Laska nauczyciel, wychowawca, mistrz
kierujcy wtajemniczeniem; kij wskazuje drog
adeptowi, uczniowi, ktry posuwa si naprzd
wspierajc si na radach i wskazwkach mistrzanauczyciela jak na lasce. W Grecji wykadowcy,
ktrzy wyjaniali tekst Iliady, nosili czerwone
laski (kolor heroiczny), a ktrzy tumaczyli tekst
Odysei te (kolor podrnika-eglarza).
Laska marszakowska wadza, urzd, godno
marszaka sejmu; w niektrych armiach atrybut
marszaka, feldmarszaka. Krtka laska o duej
gace w dawnej Polsce buzdygan, buawa
hetmaska, regi-mentarska; w niektrych
armiach laska, buawa oficerw sztabu (z nm.
Stab 'laska;
sztab; sztaba').
Laska o duej gace godo majordoma,
odwiernego, szwajcara, wonego sdowego.
Laska o maej gace godo marszakw
sejmowych, koronnych, wielkich, nadwornych,
prymasowskich, trybunalskich; weselnych.
Paeczka dyrygenta, batuta, jest odmian
dawnej, dugiej laski, ktr do pocz. XIX w.
dyrygent wybija takt, stukajc ni o podog.
Laska symbolem ognia, podnoci, odrodzenia. W mit. gr. Hermes wynalaz ogie
ziemski, chtoniczny, telluryczny (w przeciwiestwie do ognia niebiaskiego, skradzionego
bogom na uytek ludzi przez Prome-teusza,
uyniajcego ognia iskry, byskawicy i
pioruna), dobywajc go przez pocieranie o siebie
dwu drewien, mikkiego i twardego.
Laska z mieszkiem kochanek; fallus i
moszna.
Laska kochanka nadzieja, ktr si
podpiera w drodze do swojej miej. Nadzieja
jest lask kochanka" (Dwaj panowie z Werony
3,1 Szekspira).
Taniec z laskami, mieczami, siekierami
spkowanie z ziemi dla pobudzenia jej
podnoci. Zbiorowy taniec mczyzn znany w
wielu krajach w rnych odmianach:
z ciupagami grali polskich i sowackich, z
mieczami i szablami grali kaukaskich, z
kijami opierzonymi Indian amer. itd.

Laski starcw w ceremoniale urodzaju.

Uderzaj laskami o ziemi, aby nakoni
bogw chtonicznych a. zmarych przodkw do
pobudzenia wegetacji.
Laska podpora cielesnej a. duchowej
saboci. ,,Pozwl nam by tw lask w drodze
do mierci" (Maria Stuart 5,1 Fr. Schil-lera).
Laska (kij) staro, kulawizna, chromanie, lepota; lask a. kijem wspiera si
stary, kulawy i niewidomy. Przysowie:
Laska starca puka w ziemi, aby go wpucia.
Biaa laska emblemat niewidomego,
dawniej ebraka, wygnaca, jeca, skazanego
buntownika, posa strony chccej si podda
(na wojnie).
Torba i kij emblemat ebraka, ndzarza.
Pij, pij, na staro torba i kij. Puci z kijem
ebraczym.
Kij pielgrzymi, podrny, wdrowny, ebraczy wdrwka, bezdomno, brak
majtku. ,,Pjd, mj kiju, druhu stary,
przemierzymy glob dokoa" (Kiedy ktami l
2 Andrzeja Niemojewskiego).
Kij dwie moliwoci. Przysowie: Kij ma
dwa koce. I tego, co grozi, obi moe.
Prt dawna miara dugoci; pierw. laska,
tyczka; zob. Trzcina (prt).
Kij, paka, maczuga zbjca, rozbjnik.
Laska opolna w Polsce piastowskiej suya
do zwoywania kmieci na wiece i do sdu
przez uderzanie ni w drzwi chaty.
Kij las. Przysowie: atwiej o chlebie
przyj do kija, jak o kiju do chleba, tj. lepiej
mie orn ziemi bez lasu ni las bez gruntw.
Kij w boto (rzuci) uy wyzwiska,
przeklestwa, ubliy, obsypa obelgami,
zmiesza z botem.
LATARNIA (Kaganiec)
Latarnia symbolizuje sygna; poszukiwanie
zguby; wiedz w odrnieniu od mdroci,
poszukiwanie prawdy, prawd nietrwa w
odrnieniu od wiecznej i wiecznie poszukiwanej; wiato indywidualne w odrnieniu
od kosmicznego, wiato duchowe, niemiertelno duszy; mijajc chwil w odrnieniu
od wiecznoci; egzystencj jako przeciwiestwo esencji; zob. te. Lampa, wieca,
wiato.
Latarnie znane byy w czasach antycznych;
znajdowano je w wykopaliskach Her-kulanum,
Pompei i in. miejscowoci.

Latarnia Diogenesa poszukiwanie

prawdziwego czowieka. Kiedy Diogenes z
Synopy (ok. 412323 p.n.e.), gr. filozof ze
szkoy cynikw, przechadza si w biay dzie
z zapalon latarni, pytano go, co waciwie
robi; ,,Szukam czowieka". Najlepszy to
czowiek, jakiego w Rzplitej moesz znale, z
latarni przez trzy roki i sze niedziel
chodzc" (Ogniem i mieczem 4,6 H.
Sienkiewicza) Zagoba o Podbipicie.
Latarnia Kleantesa (330231 p.n.e.), ucznia
Zenona, gr. filozofa stoika, emblemat cisoci
naukowej,
Miasto Latarni. Lukian z Samosat (ur. ok.
120 r. n.e.), satyryk gr., w parodii romansu
podrniczego Historia prawdziwa opisuje
miasto pooone midzy Plejadami i Hyadami, poniej zodiaku, zamieszkane przez
Latarnie; skazani na mier zostaj tam
zdmuchnici.
Latarnia w sztuce chrz, atrybutem w.
Guduli i w. Hugona.
Kraj Latarnikw pedantycznych uczonych, doktorw i grafomanw, wyszydzonych
jako latarnie" (z aluzjami do kleru
obradujcego na soborze trydenckim 1545
63) w powieci Gargantua i Pantagruel 5,33
Rabelais'go.
Latarnia na rufie (owietlajca tylko kilwater, lad statku na wodzie) wiato,
jakiego uycza nam dowiadczenie, nauki,
jakimi obdarza nas historia (wg Wspomnie
18X11 1831 S. T. Coleridge'a).
Latarnie talenty. Talenta s to w rku
szalonych latarnie; ze wiatem id prosto topi
si do rzeki" (Kordian 1,2,359360
Sowackiego).
Kaganiec gwiazda. Byszcz w haremie
niebios wieczne gwiazd kagace" (Bakczysaraj w nocy 5 Mickiewicza).
Kaganiec owiata. Niech ywi (...) przed
narodem nios owiaty kaganiec" (Testament
mj 256 Sowackiego).
Kaganiec wiata Pnocy Polska.
Strudzon stra Europy wreszcie Polak
zasn; upad kaganiec wiata pnocy
zagasn" (List do A. Chodkiewicza 778
Kazimierza Brodziskiego).
Latarnia (lampion papierowy) w Chinach i
Japonii jest emblematem wita, uroczystoci,
zabawy. wito lampionw .wito ludowe
w Chinach obchodzone w czasie pierwszej w
roku peni Ksiyca, wywodzce si wg
tradycji std, e crka potne-

go mandaryna wpada pewnej nocy do sadzawki; ojciec i ssiedzi pobiegli jej szuka z
latarniami i na koniec znaleli w dobrym
zdrowiu. W japoskich wityniach i ogrodach
atrybut wiata (rwnie duchowego),
owiecenia, jasnoci umysu.
LEW
Lew symbolizuje Boga, bosk moc, wadz;
si ducha, ducha ycia; majestat, dum,
pych; zwycistwo; zdrowie; nie kontrolowan
si instynktu, msko, podno;
si, triumf, odwag; dziaanie, ruchliwo;
czujno; wiato soneczne. Soce, gorczk,
ogie, potg wiata i sowa, lato, upa, zoto
(podziemne soce", lwa metali", od
zocisto-powej sierci); wod;
Boga zemsty, srogo, zapalczywo; wcieko, dziko, aroczno; Szatana, grzech;
skryto; smutek; ambicj; umys, rozum;
szlachetno,
czysto,
sprawiedliwo,
wdziczno, wspczucie, szczodro.
Lew zamieszkiwa niegdy szerokie obszary
m.in. w poudniowej Europie, na Bliskim
Wschodzie, zwaszcza w Palestynie i w Azji
Mniejszej. Std czste wzmianki o nim w
Biblii, jako o zwierzciu budzcym zarazem
podziw
i
strach,
bdcym
rdem
kontrastujcych z sob metafor: dobra i za,
boskoci i zwierzcoci, mioci i krwioerczoci, agodnoci i drapienoci. Pikno i
potga lwa, a take trwoga, jak budzi,
czyniy z niego dla prostego ludu zjawisko
nadprzyrodzone, czarodziejskie.
Lew podno. Ziemia, wiat podziemny
(jako przeciwiestwo ora); atrybut bogi
Ziemi, jak Hekate, Ops itd., bogi podnoci,
jak frygijskiej Kybele (utosamianej przez
Grekw z Re), przedstawianej z lwami u stp,
i greckiej Artemidy, boga podnych si natury
Dionizosa, bogi mioci, jak asyryjskobabiloskiej Isztar i greckiej Afrodyty.
W Egipcie doroczny wylew Nilu nastpowa
w czasie, gdy Soce wchodzio w znak Lwa.
Lwy zdobi baseny z wod i fontanny jako
symbol zapadniajcego deszczu i jako
obrocy wody przed zanieczyszczeniem, zatruciem lub odprowadzeniem jej przez nieprzyjaci. W podstawach umywalni pierwszej
wityni jerozolimskiej byy rzeby lww,
bykw i cherubw (3. Ks. Krl. 7,29). Na
Dziedzicu Lww w zespole Alhambry w
Grenadzie (Hiszpania) znajduje si 12 mar

murowych lww wok fontanny; czsto

spotyka si rzeby lww wyrzucajcych
strumienie wody z pyskw. Na wazach
greckich eb lwa oznacza czsto fontann,
nawet bez strumienia wody. W sdach staroytnej Grecji klepsydry z brzu suce do
ograniczania czasu przemwie nazywano
krenophylaks 'stranik rda', gdy nadawano
im posta lwa.
Lew przemona, nieodparta sia. Gdy
biblijny Daniel (6) wychodzi nienaruszony z
lwiej jamy, wydarzenie to uwaane jest za cud
i dowd interwencji Jahwe. Siady odstraszaj"
(ac. vestigia terrent) to wedug Horacego
(Listy 1,1,74) zaczerpnita z 246. bajki Ezopa
odpowied lisa (na pytanie chorego lwa, czemu
si lis nie przyblia) na widok ladw
prowadzcych do jaskini lwa i braku ladw
powrotnych.
Lew jest krlem zwierzt, po nim dopiero
dzik i smok. Krlewski lew jakoby nie jada
padliny (w bajce Mickiewicza Przyjaciele 25,
krl zwierzt Pnocy, niedwied Litwin,
mis niewieych nie je"). Jako symbol odwagi
umieszczany u stp zmarego na rzebach
nagrobnych; jako atrybut zwycistwa na
posgach wznoszonych ku upamitnieniu
wygranych kampanii. Wyobraa si narodu:
Oto lud! Jak lwica powstaje, jak lew si
podnosi! Nie spocznie a pore zdobycz i krwi
pobitych si napije" (Num. 23, 24), Lwem jest
Juda, za czasw krla Dawida najsilniejsze
pokolenie ydowskie:
Szczeni lwie. Juda" (Gen. 49,9). I bd
ostatki Jakuba wpord narodw wielu jak lew
midzy zwierztami i jak szczeni lwie midzy
trzodami owiec" (Micheasz 5,7). Zwyciy
lew z pokolenia Judy, korze Dawidowy"
(Apok. 5,5); lwem Judy jest take Dawid, a
pniej, jako jego potomek, Chrystus. Tytu ten
przybierali rni wadcy, rwnie dawni
wadcy Etiopii, zwyciskie Lwy Plemienia
Judy". Lew Pnocy to przydomek krla
szwedzkiego Gustawa Adolfa (a take nadany
sobie samochwalcze przydomek Papkina z
Zemsty 2,7; 3,4 A. Fredry). Izajasz nazywa
Jerozolim lwem Boga (Ari-el) jako niezdobyt
twierdz; wyraz ten znaczy moe take
ognisko Boga"; ogie otarza wityni
,,poera" zwierzta ofiarne. Mwi Ksiga
Przypowieci (28,1): Wystpny ucieka, cho
nikt go nie goni, lecz sprawiedliwy jest
nieustraszony jak mody lew". Gdy

powiadamy, e lew zbudzi si w kim, mamy

na myli odwag.
Lew duma i pycha. W bajce Ezopa Lwica
i Lis, lis szydzi z lwicy, e wydaje na wiat
tylko jedno szczeni na raz, podczas gdy lisicy
lgnie si miot cay; a lwica na to: Susznie,
rodz jedno, ale za to lwa!" (Mniemaniu, e
lwica rodzi tylko jedno szczeni, zaprzecza
ju Arystoteles; utrzymywao si jednak
jeszcze w redniowieczu.) W bajce Ezopa Lew,
Osio, Lis i Wilk lew dzieli up na cztery rwne
czci, ale zabiera JC wszystkie jako lwi
cz"; w bajce Fedrusa (1,5) oznacza ona
tylko wiksz cz", ktr lew bierze, bo
nazywa si lwem". Jest to tzw. lwia spka
(tac. socielas leunina).
Lew dziko, srogo, okruciestwo.
Woanie z Psalmu 21 22: ,,Panie, wybaw mnie
z paszczki lwa!" Pan kadzie kres upiestwu
lwa wyobraajcego Niniw, przemonego
wroga Izraela (Nahum 2,1214). Dziewczta,
ktre nie chciay si przyczy do
orgiastycznego orszaku Dionizosa, bg
pozbawia zmysw ukazujc si im w postaci
lwa, byka i pantery. W Boskiej Komedii, Pieko
1,4548, Dantego: Lew... taki wcieky z
godu, e przeraone powietrze truchlao".
Lwy powe, ogromne, grzywy jak wicher
miay, oczy jak pioruny, kady krok by jak
postrach jawicej si uny" (Lwy l3
Kazimierza Tetmajera).
W mitycznych polowaniach bohaterw na
lwy, w opowieciach o walkach ze lwami
zwierzta te symbolizuj dziko zagraajc
cywilizowanemu wiatu, a zarazem staj si
atrybutami swoich wrogw lub poskro-micieli,
takich jak Samson, Daniel, Hera-kles, w.
Hieronim.
Lew
oznacza
take
niebezpieczestwo, od ktrego ucieczk jest
Pan: Po lwie i mii chodzi bdziesz i podepczesz lwa i smoka" (Psalm 90 13), u Jana
Kochanowskiego za synne: Na lwa srogiego
bez obrazy wsidziesz".
Sia, odwaga i czujno lwa czyni z niego
godo stray. Wyobraenia jego umieszczano
na bramach, stopniach tronu, wejciach do
wity, na grobowcach i pomnikach
bohaterw, na drzwiach jako koatki, na
piercieniach i amuletach. Nogom stow,
foteli, onic, tronw nadawano posta lwich
iap. W Biblii w 3. Ks. Krlewskiej (10,18
20) opisany zosta wielki tron krla Salomona:
Obok porczy stay dwa lwy, a dwanacie

lww przy stopniach z obu stron tronu". Byli to

stranicy tronu i sprawiedliwoci, a take goda
dwunastu pokole Izraela. Lwy pilnoway
rwnie tronw krlw Francji i tronw
biskupw redniowiecznych.
Lew Soce, jego potga, sia zapadniajca, ar, wszystkowidzenie (gdy lew, jak
uwaano, sypia z otwartymi oczami); wosy
grzywy promienie soneczne. Lew by
atrybutem Mitry i Westy, a wic i (witego)
ognia. Na Lwiej Bramie w Mykenach (XIII w.
p.n.e.) soneczne lwice na cokole wspinaj si
na soneczn kolumn. Liczne s wyobraenia
Soca w postaci lwiego pyska widzianego z
przodu. Zwycistwo wiata nad ciemnoci,
dnia nad noc, symbolizuj wizerunki lwa lub
gryfa atakujcego wyobraenia nocy: anie i
sarny o ctkowanej skrze oznaczajcej gwiadziste niebo, lochy (maciory dzika reprezentujce noc mierci) albo wite we,
emblemat wiata podziemnego. Soneczny lew
rozszarpujcy byka o rogach w ksztacie
ksiyca na nowiu jest bardzo czsto
spotykanym elementem dekoracyjnym w
staroytnej Azji i Afryce. Jako zwierzta
soneczne w staroytnym Egipcie przedstawiane byy siedzce parami, obrcone do
siebie plecami, patrzce na wschd i zachd;
czuway nad prawidowym przebiegiem doby i
codziennego odnawiania siy Ra na wschodzie,
po podry nocnej przez podziemny Nil. Byy
to emblematy zwizku czasowego;
Sef (wczoraj) i Tuau (dzi). W kulcie Mitry
lew by symbolem niszczcego, wszechpoerajcego Czasu.
Lwia skra bya atrybutem i oson sonecznych bohaterw, takich jak Herakles (lew
nemejski pniej gwiazdozbir zodiaku),
Tezeusz, Samson itd., staa si wic
synonimem walecznoci. Gdy zarzucano
wodzowi i politykowi spartaskiemu Lizandrowi, e zbyt czsto ucieka si na wojnie do
podstpw, odpowiedzia: Gdzie lwia skra
jest za krtka, trzeba j uzupenia skr lisa".
Biblia przedstawia Boga jako lwa ryczcego
nad zdobycz, nie lkajcego si krzykw
nadbiegajcych pasterzy, lwa, ktry sam obroni
Jeruzalem (Izajasz 31,4), albo jako lwa
polujcego na czowieka (Hiob 10,16).
Przeraajcy, obezwadniajcy ryk lwa
szczeglnie kojarzy si autorom biblijnym z
potg Jahwe, np. Ozeasz (11,10)

lub Amos (3,8): Gdy lew zaryczy, kt by si

nie ba? Gdy Pan kae, kt by nie prorokowa?"
Lew w rdw. zmartwychwstanie (Chrystusa), w zwizku z wczesnym pogldem, e
lwy rodz si martwe, a budzi je do ycia po
trzech dniach oddech lub ryk ojca. Wyobraenia
ryczcego
lwa
nieraz
symbolizoway
zmartwychwstanie cia w Dzie Sdu.
Podobnie jak wiele innych zwierzt, lew
wyobraa zarazem Chrystusa i Szatana (jako
synw Jahwe) albo Antychrysta, przy czym jako
wyobraenie Chrystusa wystpuje dopiero od
czasw, kiedy zatara si pami o ludziach
rzucanych na pastw lwom w cyrkach
rzymskich. W l. Licie (5,8) w. Piotr pisze:
,,Przeciwnik wasz, diabe, kry wokoo jako
lew ryczcy, szukajc, kogo by poar". Ju
babiloskie i sumeryjskie demony Chaosu,
Ugallu i Uridimmu, wystpoway pod postaci
lww.
Wdziczno lwa jest przysowiowa. Androklos (o ktrym pisze Aulus Geliusz),
niewolnik rzymski z czasw Tyberiusza,
rzucony na aren cyrku na poarcie dzikim
zwierztom, otoczony zosta) opiek przez lwa,
ktremu kiedy na pustyni opatrzy chor ap
(por. te komedi G. B Shawa Androkles i lew,
1913). Rozbitek Elpis (wg Historii naturalnej
8,21 Pliniusza Starszego) na pustyni wydobywa
ko utkwion w gardle olbrzymiego lwa, ktry
przez wdziczno chroni go od mierci
godowej. Pewnego razu, gdy w. Hieronim
wykada, na sal wszed lew i podnis
przedni ap. Uczniowie uciekli w popochu,
ale Hieronim, widzc, e apa jest skaleczona,
wycign z niej cier. Odtd lew nie opuszcza
witego.
Lew czysto; uywano go, obok sonia,
do prby dziewictwa, gdy magiczna potga
dziewiczoci broni miaa panny przed dzikimi
zwierztami (rwnie przed bajecznymi, jak
jednoroec).
Lew jest dawnym emblematem w. Marka
ewangelisty, patrona Wenecji. Jego synne
wizerunki: pierwszy to skrzydlaty lew wspie-.
rajcy si ap na Ewangelii na obrazie
Carpaccia w Paacu Dow, a drugi to rzeba
przed Paacem, na placyku (Piazzetta), na szarej
kolumnie przywiezionej z Bliskiego Wschodu w
XII w., lewantyski bazyliszek

z IV wieku n.e. o agatowych oczach, przeobraony w lwa.

Lew we wczesnym chrz. zamylenie,
samotno, pustelnik; std sta si emblematem
witych: Adriana, Eufemii, Ignacego,
Hieronima. Joela, Tekli i in. Lew-grabarz grzeba ascetw i witych egipskich,
gdy zmarli, np. w. Antoniego z Tebaidy,
Mari Egipcjank, Pawa Pustelnika.
Lew jest godem serca i krwi: inna (ni ari}
nazwa hebrajska lwa ibiia to take serce,
worek krwi, dusza. Lwie serce to mstwo,
nieustraszono.
Lwi pazur to talent widoczny nawet w
drobnych fragmentach dziea. Lwa z pazura
pozna (tac. ex ungue lennem} mwi
przysowie.
Lew o czterech skrzydach wiatr poudniowy. Lew przedstawiany na amuletach
mia chroni od chorb. W alchemii reprezentowa siark, a jego elementem by
ogie. Reprezentowa te czowieka czterdziestoletniego.
Lew na niebie jako gwiazdozbir i znak
zodiaku wiato, blask, potga, upa;
arystokracja, krlewsko; ambicja, duma,
rado ycia; wywyszenie. W Egipcie wznosi
si w upalne tygodnie wyleww Nilu, uwaano
wic, e czuwa nad uynianiem pl przez
yciodajn rzek.
Lew cheronejski pomnik wzniesiony na
grobie Tebaczykw polegych w bitwie pod
Cherone w 388 r. p.n.e., odkryty w 1818 r. i
ponownie ustawiony na ich zbiorowej mogile.
Lew popularny znak handlowy amerykaskiej wytwrni filmowej Metro-Goldwyn-Mayer, ruchomy, a od 1928 take, porykujcy.
Lew salonowy to wiatowiec byszczcy w
salonach, uwodziciel.
LEWIATAN
Lewiatan, mitologiczny potwr (zob. Potwory)
morski, symbol za zwalczanego przez bogw;
bywa te wyobraeniem wiata lub si
utrzymujcych wiat przy yciu, albo
oywiajcych go; bywa take symbolem pr
roku albo wegetacji, wtedy powraca dorocznie,
aby by na nowo zabitym.
Z Ras Szamra (na wybrzeu pnocnosyryjskim), czyli staroytnego Ugaritu, pochodzi kananejski poemat opiewajcy klsk

zadan Lewiatanowi przez Baala (pierwotnie

mit ten odnosi si do corocznego ujarzmiania
wylewu rzeki Tygrys). Z innego rda
pochodzi aluzja do zwycistwa Baala nad
Lotanem, prastarym, wijcym si wem",
istot identyczn z Lewiatanem.
Ten sam motyw przyjli ydzi: biblijny
Jahwe zabija wielogowego Lewiatana Ty,
Boe (...) zmiadye gowy potworw na
wodach, ty rozbi gow Lewiatana, oddae
go na er zwierztom pustyni" [Psalm 73 12
14) i uczyni to samo u kresu czasw, aby
zgnie zo i na wieczno utwierdzi dobro:
W owym dniu ukarze Pan swoim twardym,
wielkim i mocnym mieczem Lewiatana, wa
zwinnego i skrconego, i zabije smoka
morskiego" (Izajasz 27.1; inni tumacz wa
jako krokodyla lub wieloryba). W mitologii
yd. jest on wadc oceanu. Wedug jednej z
licznych legend Bg w pitym dniu stworzenia
uczyni, wraz z innymi rybami i ptakami, dwa
Lewiatany, mskiego i eskiego, ale aby
unikn zniszczenia Ziemi, samic zabito od
razu, a miso jej zasolono, by nim nakarmi
sprawiedliwych po przyjciu Mesjasza.
Wedug apokryficznej /. Ksigi Henocha
(60,79) Lewiatan jest eskim wadc mrz,
a Behemot potworem mskim, wadajcym
ldami; pewnego dnia oboje zewr si w
rozstrzygajcej walce. Inne rda twierdz, e
Lewiatan jest wyobraeniem ostatecznego
zniszczenia wrogw Izraela.
Lewiatan pierwotny Chaos. W opowieciach ludu yd. spa na dnie oceanu, a
obudzi go mogo w kadej chwili skuteczne
zaklcie, co spowodowaoby kres obecnego
porzdku wiata. Hiob, przeklinajc noc, w
ktrej si narodzi, woa (3,8):
,,Bodajby j przeklli zaklinacze czasu, ktrzy
potrafi zbudzi Lewiatana!", a w rozdziaach
40 i 41 wylicza jego przeraajce cechy. Bg
stworzy go, aby ukaza sw niesychan
potg.
Lewiatan, w rdw. zo, Chaos, Antychryst, Szatan; przedstawiany by jako krokodyl: jego szeroko rozdziawiona paszcza
oznaczaa czsto bram pieka. W jednym z
,,ogrodw rozkoszy" (tac. hortus deli-ciarum)
przedstawiono
Boga
Ojca
owicego
Lewiatana na odyg drzewa Jessego (drzewa
genealogicznego Jezusa) z Chrystusem na
kocu jako przynt.

Lewiatan gwiazdozbir Smoka (zob.).

w zodyjakowy Smok (...) jest nie wem,
lecz ryb, Lewiatan si zowie. Przed czasy
mieszka w morzach, ale po potopie zdech z
niedostatku wody" (Pan Tadeusz 8,8994,
Mickiewicza).
Lewiatan jedno z imion diaba: Ks.
Piotr: Kto ty? Duch: Lukrecy, Lewiatan,
Voltaire, alter Fritz, Legio sum" (Dziady cz. III
3, 1045, Mickiewicza).
W traktacie Thomasa Hobbsa Lewiatan
(1651) symbolizuje on suwerena obdarzonego
wadz (dziaajc za pomoc strachu i kary)
na podstawie umowy spoecznej, aby pastwo
mogo osign niezbdny do ycia pokj i
ad, a ludzie nie byli dla siebie nawzajem
wilkami.
Lewiatan wielki okrt: Oto morze (...):
okrty pyn po nim; Lewiatan, ktrego
stworzye, aby w nim igra" (Psalm 103 25
26). Nazw t otrzyma jeden z najwikszych i
najszybszych statkw oceanicznych wiata:
spuszczony na wod w 1911 w Hamburgu pod
nazw Yaterland", w 1914 internowany w
Hoboken, New Jersey, USA, potem
przemianowany na Lewiatana" i w latach
19191934 uywany jako transatlantyk
pasaerski.
W powieci Moby Dick, czyli Biay Wieloryb (1851) Hermana Melville'a, kapitan
Ahab goni a do swojej mierci biaego
wieloryba; ta zaarta pogo jest symbolem
dramatycznego starcia midzy wielk i szlachetn jednostk a wcieleniem za, Lewiatanem. Autor cytuje m.in. sowa: Lewiatan,
najogromniejsze z yjcych stworze,
rozcignite na gbi jak pwysep, pi lub
pywa, i zdaje si by ruchomym ldem, a
skrzelami wchania i paszcz wyrzuca ocean
wody" (Raj utracony 7,412416, Johna
Miltona).
Lewiatan w powieci Juliena Greena (1929)
niszczca, demoniczna sia konwenansu i
bezmylnej codziennoci.
LICZBY
Przed wprowadzeniem pozycyjnego systemu
numeracji wykonywanie dziaa arytmetycznych byo tak trudne, e czowiek biegy w
rachunkach wydawa si obdarzony nadnaturaln potg. To mogo by jedn z
przyczyn, dla ktrych w wikszoci kultur i
religii liczby s nosicielami symboliki

o wielkim bogactwie znacze, nieraz b. skomplikowanych i dzi ju nie zawsze zrozumiaych, a niektre z liczb uwaano za wite
lub magiczne. Synne byy w staroytnoci
liczby babiloskie" i oparte na nich obliczenia
astrologiczne i horoskopy wrbitw. Poeta
rzymski Horacy napomina trzewo: ,,Nec
Babylonios lemptaris numeros" ac. 'nie ufaj
liczbom babiloskim' (Pieni 1,23). Gdzie
indziej pisze jednak: Nos numerus sumus et
fruges consumere nati" ac. 'Jestemy
(czczymi) liczbami, zdolnymi tylko do
spoywania naszej porcji owocw ziemi' (Listy
1,2,27).
W symbolice liczby wyraaj nie tylko
iloci, lecz take idee i siy; kada ma wasn
osobowo, a wszystkie s dziemi jednoci.
Pierwsza dziesitka zawiera symbole podstawowe, dalsze liczby s tylko ich kombinacj, im dalej, tym gbiej uwikan w materi wiata. Wyobraenie, e jedynka tworzy
dwjk, a dwjka trjk itd. opiera si na
zaoeniu, e kada warto dy do
przekroczenia swych granic, do znalezienia
partnera i starcia si ze swym przeciwiestwem. W tradycji wielu ludw nie tylko
znajomo prawdziwego imienia daje pewn
wadz nad czowiekiem, ale take znajomo
dotyczcych go liczb: jego wieku, liczby jego
on, dzieci, byda, owiec itd. Dlatego
bezpieczniej jest ukrywa je przed obcymi.
Daniel mwi do krla Baltazara: Mane,
Tekel, Fares: Mane policzy Bg krlestwo
twoje i kres mu pooy; Tekel zwaony
jeste i znaleziono ci za lekkim;
Fares rozdzielone jest krlestwo twoje i
dano je Medom i Persom" (Daniel 5,258).
Std: .jego dni s policzone" znaczy: jest bliski
mierci.
Niepowstrzymana jest jednak, od najdawniejszych czasw, ciekawo tajemnych
cech liczb i miar tworzcych cudown
harmoni stworzenia. Ale ty. Panie, wszystko
pod miar i liczb, i wag urzdzie" (Ks.
Mdroci 11,21). Numerologia uywaa (i do
dzi uywa!) liczb dla okrelenia charakterw
ludzkich i dla przepowiadania przyszoci.
Legenda twierdzi, e Pitagoras w VI w. p.n.e.,
w czasie pobytu w Babilonii, sformuowa
swoj ide, e liczba jest zasad i
przewodnikiem ycia, e jej wiat zawdzicza
swj ksztat i ad. W rzeczywistoci zapewne
dopiero uczeni pitagorejscy pod koniec V w.
p.n.e, uwaa zaczli pier

wiastki liczb za pierwiastki bytu, a niebiosa

za harmoni i liczb, twierdzc, e wszystko
jest liczb" lub e ,,liczba jest istot
wszechrzeczy".
Liczby parzyste i nieparzyste reprezentoway
dla nich przeciwiestwo nieograniczo-noci i
ograniczonoci, na ktrego napiciach opiera
si istota bytu. Przeciwiestwa takie
znajdowali w caej naturze, zestawili nawet
spis dziesiciu najwaniejszych: parzyste i
nieparzyste, granica i bezkres, jedno i
mnogo, kierunek w prawo i w lewo,
pierwiastek mski i eski, spokj i ruch, linia
prosta i krzywa, wiato i ciemno, dobro i
zo, kwadrat i figura poduna.
Liczby parzyste widzieli jako bierne, podatne, eskie, nieograniczone, jako morze
pramaterii; nieparzyste za jako aktywne,
mskie, ograniczone, dobre, reprezentujce
porzdek, harmoni, kosmos". Bogowie
lubi liczby nieparzyste" pisze Wergiliusz
(Eklogu 8 75) majc zapewne na myli przede
wszystkim
Hekate,
patronk
czarw,
wystpujc z potrjnym obliczem. Jeszcze w
redniowieczu czarownice operoway liczbami
nieparzystymi, zwaszcza trjk i dziewitk,
jak w Makbecie Szekspira: Trzykro tak i
trzykro wspak, trzykro jeszcze do
dziewiciu: pst! ju po zaklciu". (1,3; t. J.
Paszkowskiego).
Symbolika liczb greckiej szkoy pitagorejskiej (VIV w. p.n.e.): jedynka oznaczaa
punkt, dwjka lini, trzy figur geometryczn pask, cztery ciao geometryczne,
pi wasnoci cia fizycznych, zw. barw,
sze ycie, siedem ducha, osiem
mio, dziewi roztropno, sprawiedliwo, dziesi doskonao wszechwiata.
Zob. Muzyka (Harmonia sfer).
Liczbowe wartoci liter gr. byy podstaw
skomplikowanego systemu wrb: kady
wyraz, kade imi gr. dawao si rwnie
odczyta jako suma liczb. Tak te prawdop.
naley rozumie, wg wartoci liczbowych liter
aramejskich, werset biblijny: ,,I eby nikt nie
mg kupowa ani sprzedawa, tylko ten, co
ma cech albo imi bestii, albo liczb jej
imienia. Tu jest mdro". (Apok. 13,17).
Powtarzanie si cyfr w liczbie wzmagao jej
moc magiczn w Biblii: Kto ma rozum, niech
zrachuje liczb bestii, bo jest to liczba
czowieka, 666" (Apok. 13,18), albo
Mickiewiczowskie: A imi jego czter

dzieci i cztery" (Dziady cz. III 5, Widzenie

50).-U kabalistw liczb czowieka bya suma
liczb odpowiadajcych goskom jego imienia;
usiowano wic za pomoc rnych sztuczek
arytmetycznych przypasowa to proroctwo do
rnych postaci, np. Nerona, Mahometa,
Lutra, Napoleona itd.
Muzumanie, kierujc si prawdziwymi lub
domniemanymi wypowiedziami Mahometa,
przypisuj specjalne cechy kadej liczbie,
usprawiedliwiajc w ten sposb wiele
przedislamskich zwyczajw. Litera alif (a,
warto liczbowa l), pierwsza litera alfabetu jest symbolem wyjtkowoci i jedynoci
Allacha; litera b (= 2), jako pierwsza litera
Koranu, przedstawia dla wielu mistykw si
twrcz, ktra stworzya wiat; litera h jest
symbolem huwa, 'Jego', formu absolutnej
transcendencji Boga; litera m (= 40) to zasona
ludzkoci oddzielajca Boga od Mahometa,
litera
natury
ludzkiej,
oddzielonej
czterdziestoma stopniami od Allacha.
Zwizek liczby z czowiekiem wyraa ustp
wiersza Victora Hugo: ,JL'homme, le chiffre
etu, tete auguste du nombre" fr. 'Czowiek,
szyfr wybrany, wyniose czoo liczby'
(Legend
des
siecles,
Le
Satyr).
Utrzymywano, e wiatem rzdz liczby;
ja za wiem, e liczby nas ucz, czy wiat jest
dobrze, czy le rzdzony" (Rozmowy z
Goethem, 3111830 J. P. Eckermanna). Potga
liczb budzi tym wikszy respekt, e si jej
zupenie nie rozumie" (Haso Liczba" w
Sowniku filozoficznym Woltera, 1764).
Liczbo, treci bez form, duchu bez twarzy i
cz, cro praw wiekuistych, co w wiekuistej
swej chwale day ci wiatw rzd i
nieskoczonych bram klucz!" (Cyfra i sowo
II, 24 Antoniego Langego).
Okrelone stosunki liczbowe znajdoway
zastosowanie w architekturze, rzebie, malarstwie, muzyce i literaturze klasycznej i renesansowej, np. zote cicie (zoty podzia,
podzia harmoniczny, ac. sectio aurea),
podzia odcinka na dwie czci (z grubsza w
stosunku 3:5), z ktrych mniejsza jest w takim
stosunku do wikszej, jak wiksza do caego
odcinka.
Zota liczba w chronologii porzdkowa liczba roku sonecznego lub kalendarzowego w dziewitnastoletnim cyklu lat, PO
ktrym fazy Ksiyca nastpuj w tych

samych datach, uywana do ustalenia daty

Wielkanocy.
Wiek (liczba lat) czowieka. Przysowie
hiszp.: Kto nie jest adny w dwudziestym
roku ycia, ani silny w trzydziestym, ani
bogaty w czterdziestym, ani mdry w pidziesitym, nigdy nie bdzie adnym, silnym,
bogatym ani mdrym". W dwudziestym roku
rzdzi wola, w trzydziestym rozum, a w
czterdziestym rozsdek" (Poor Richard's
Almanac VI, 1741, Benjamina Franklina).
Kady czowiek po czterdziestce jest
ajdakiem" (Czowiek i nadczfowiek, Maksymy
dla rewolucjonistw G. B. Shawa).
LILIA
Lilia symbolizuje chwa, krlewsko, wyborno, majestat; odrodzenie, dobroczynno,
nadziej, niewinno, dziewictwo, wstydliwo; niebiask szczliwo, boskie gody,
ask bosk, kuszenie, przebaczenie win,
skruch, dusz bezgrzeszn, Zwiastowanie,
zmartwychwstanie.
Opatrzno;
wiosn,
pikno, wdzik, (wieczn) mio, pikno
kobiece, fallusa, podanie, podno; biao,
siwizn, wiato. Ksiyc, noc; kamstwo,
pretensjonalno, efekciarstwo.
Hebr. szoszanna, szuszan (std imi Zuzanna), ktre w Biblii tumaczy si zwykle
jako 'lilia', moe jednak oznacza wiele innych
rolin, jak np. amarylek, kosaciec, jamin,
narcyz, mieczyk, r, nenufar, lotos, anemon,
hiacynt, konwali; moe zwizek z nazw
dawnej
stolicy
Persji,
Suzy,
Susan
(wyraajcej kult bogini lilii, Isztar?):
Za dni Aswerusa, ktry panowa od Indyj do
Etiopii nad 127 prowincjami (...) Susan
miastem krlestwa jego pierwszym byo" (Ks.
Estery 1,12).
Lilia wiato. W opisie zotego wiecznika w Przybytku (Ex. 25,314).
Lilia u ydw plemi Judy; archanio
Gabriel. Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz
14,6).
Lilia biaa wg mit. gr. powstaa z mleka
Hery; Afrodyta, bogini mioci, miaa odczuwa do tego kwiatu odraz jako do symbolu (m.in.) czystoci dziewiczej. Lilie biae
wplecione byy w paszcz Zeusa olimpijskiego
i we wosy muz. Rzymianie powicili lili
bia Junonie i uwaali ten kwiat za emblemat
nadziei; Chrzecijastwo przejo wykadni
niewinnoci: lilia biaa jest tu symbolem
czystoci, dziewictwa, nadziei,

Marii Panny (w wyobraeniach Zwiastowania

archanio Gabriel trzyma zwykle lili w rku,
a druga lilia stoi w wazonie). Lilia biaa
atrybutem Jana Chrzciciela, Chrystusa, Jzefa
Oblubieca, Dominika Guzmana, Franciszka z
Asyu, Alberta Wielkiego, Antoniego
Padewskiego, Tomasza z Akwinu, Franciszka
Ksawerego, Filipa Neri; w. Eufemii,
Scholastyki, Klary, Izabelli, Otylii, Katarzyny
ze Sieny; Sybilli erytrejskiej.
Lilia kwiat weselny, reprezentujcy
dziewictwo panny modej.
Lilia Opatrzno, aska, opieka boska
nad wybranymi. ,,Przypatrzcie si liliom
polnym jak rosn: nie pracuj, ani nie przd.
A powiadam wam, e nawet krl Salomon w
caej chwale nie by tak przy-odziany jak jedna
z nich" {Ew. wg Mat. 6, 289; Ew. wg uk.
12,27). Przysowie:
Dziadek z bab yje jak w polu lilije, do stod
nie znosi, jednak je i pije (mowa o dziadach
proszalnych, kocielnych).
Lilia aska boska, przebaczenie win,
dusza oczyszczona z grzechu (dlatego czsta
jako kwiat nagrobny; podobn rol odgrywa
ruta). Na wyobraeniach Chrystusa jako
sdziego wiata lilia wychodzca Mu z ust
oznacza ask. Lilie w pieni balladowej Stal
si nam nowina, na ktrej opar Mickiewicz
ballad Lilie: Pani zabija pana (...) grb lilij
zasiewa, zasiewajc tak piewa: Ronij
kwiecie wysoko, jak pan ley gboko" (29).
Lilia niemiertelno, odrodzenie; wielkanocny kwiat zmartwychwstania (jako rolina wieloletnia).
Lilia grzech, skrucha. Wg tradycji lilia
miaa wyrosn z ez Ewy opakujcej
wygnanie z Raju. Jak lilia, niegdy wszystkich k krlowa, pochyl czoo i uschn"
{Henryk VIII 3,1 Szekspira, t. L. Uiricha).
Przysowie: Gnijce lilie cuchn bardziej ni
chwasty (por. Sonet 94 14 Szekspira).
Trzcina, lilia i li dbowy w tradycji
chrz. symbol saboci ludzkiej (trzcina)
przezwycionej przez zmartwychwstanie (lilia) i przeobraonej w si (db).
Lilia kwiat chway. ,,Chopcze nieodaowany (...), ty bdziesz Marcellem!
Niecie mu lilii pene narcza!" {Eneida 6, 884
Wergiliusza, t. W. Markowskiej). .
Lilia krlewsko. Od staroytnoci
oznaka godnoci krlw i ksit ozdabiajca
ich korony, bera, herby, pierw. prawdop.

jako emblemat podnoci a. opieki Matki

Boskiej lub Trjcy Sw. (por. potrjne stylizowane lilie fr.).
W heraldyce: czysto, niewinno; krlewsko; kwiat o szeciu patkach sze
promieni koa a. Soca, kwiat chway i
podnoci. Lilie francuskie, les flews de lis,
godo krlw fr. od XIII w., godo Burbonw,
wielu rodw i miast (np. Florencji, Lilie),
krajw (np. Grnego Egiptu).
Leluja stylizowana lilia, motyw dekoracyjny w podhalaskiej twrczoci ludowej.
Lilia pikno, wybr, wyborno, ozdobno. W wityni Salomona ,,gowice na
wierzchu kolumn w nawie byy wykonane w
ksztacie lilii", podobnie ozdobiony zbiornik
wody ,,morze miedziane" {3. Ks. Krl. 7).
Przysowia: nieg bieli albo lilij zdobi.
Zoto pozaca, a lilije malowa, rwnie
mieszna; jak i nieuyteczna. ,,Pikno yje,
cho lilie umieraj" {Zota podr do
Samarkandy, Prolog 2 Jamesa Eiroya Fleckera).
Lilia niebiaska szczliwo zmysowa.
Loe maeskie Zeusa i Hery wysane byo
liliami. Kwiat powicony Herze.
Lilia podanie, mio, pikno. Oblubienica: ,,Jam kwiat polny i lilia dolin".
Oblubieniec: Jak lilia midzy cierniami, tak
przyjacika moja midzy dziewcztami"
(Pie nad pieniami 2,12). Brzuch twj
jak brg pszenicy otoczony liliami" (7,2).
Troilus o Kresydzie: Prowad mnie co
prdzej na owo pole, gdzie bd si mg
tarza na ou z lilii przeznaczonym dla tego,
kto sobie zasuy" {Troilus i Kresy-da 3,2
Szekspira).
Lilia podno, seks, faHus. Skojarzona z
fallusem przez charakterystyczny ksztat
supka (dlatego jest atrybutem Wenery i satyrw); z seksem przez erotyczny, lewantyski, indyjski zapach: miodu z pieprzem;
wg Baudelaire'a jej aromat opiewa porywy
duszy i zmysw".
Lilia kwiat nocy. Ksiyca, mioci
namitnej, marzycielskiej, uwzniolonej, platonicznej.
Lilia kuszenie, brama Piekie. W tym
gaju szczliwa Prozerpina, gdy lilie i fioki
zrywa (...), widzi j bg podziemny, pragnie i
wykrada" {Metamorfozy 5,392 Owidiusza, t.
B. Kiciskiego).
Lilia biaa siwizna. Biae lilie najadniej
wygldaj wrd r" {Oda do Pani

z .darem mioci od starca. Oda 51 7 Anakreonta); staro a mio.

Lilia^wraz z r) wiosna.
Lilia w kabalistyce zmartwychwstanie.
Zamana lilia z opuszczonym kwiatem
smutek, beznadzieja, uraona niewinno.
Nie jam by w*inien lecz lilij winna" (W
Szwajcarii 12,258 Sowackiego).
Lilia kamstwo r jego skutek rozczarowanie. Czsto brano za ma, pactin-c
lili bielu dzidzierzaw, chwast w wielu
odmianach ozdobny, ale cuchncy i silnie
trujcy.
Lilia efekciarstwo, pretensjonalno.
Lilia wyrasta ponad inne roliny ogrodowe
swym wielkim, widocznym z daleka kwiatem.
Lilije kwiatw stre" {Piosenka
wygnaca 4 Ryszarda Berwiskiego).
Lilia zbdno; zob. Paw.
LIRA
Lira (grecka, klasyczna) symbolizuje koncert,
pie, muzyk; wiatr; harmoni kosmiczn;
przyja,
mio
maesk;
otarz
caopalenia; natchnienie wieszcze, poetyczne,
muzyczne, wrb, liryk, poezj, taniec;
pikno, artyzm, sztuk, kunszt; narzdzie;
realizm, intelekt, mdro; upoledzenie
ducha; umiarkowanie; kontemplacj; obaskawienie.
Liry puszkowe (z drewnianym, skrzynkowym korpusem rezonansowym) rozpowszechnione byy na staro. Bliskim Wschodzie. Paskorzeby sumeryjskie z III tysiclecia p.n.e. ukazuj'olbrzymie liry (niektre do
pnora metra wysokoci) stojce na ziemi,
zwykle ozdobione po jednej stronie wyobraeniem byka. BaBiloczycy, Egipcjanie (od
ok. 2000 p.n.e.) i Izraelczycy mieli take mae
liry, na ktrych grano trzymajc je na pask na
kolanach. .
Lira poczenie ziemi z niebem, otarz
ofiarny, z ktrego wznosi si ku Bogu dym i
zapach poncej ofiary. Kole rogi liry
przypominaj rogi na naronikach otarza
caopale {Ex. 38,2); przez'rogi liry dwiki
jej unosz si w niebo.
Lira w tradycji judeo-chrzec. atrybut
krla Dawida, symbol przypisywanych mu
niegdy psalmw. W rdw. iluminowanych
wydaniach Psalmw przedstawiano Dawida,
zwi. na inicjaach, z wszelkimi typami instrumentw strunowych szarpanych w rku.

Lira muzyka, taniec; instrument bogw,

herosw, muz: Hermesa, Apollina, Orfeusza,
Amfiona, Linosa, Ariona, Chirona; Uranii,
muzy astronomii; Terpsychory, muzy radoci z
taca; Erafo, muzy poezji miosnej i muzyki.
Lir wg mitu sporzdzi Hermes ze skorupy
wia i rogw kolich, i ofiarowa j
Apollinowi. Atrybut mdroci, umiarkowania,
umiaru, cnoty opartej na poczuciu miary (gr.
sophrosyne) podobnie jak muzyka.
Lir siedmiostrunn wprowadzi mia
Terpander ok. 675 p.n.e. Napite struny
czyy jarzmo z rezonatorem (na podobnej
zasadzie budowane byty niektre inne gr.
instrumenty strunowe, jak forminga, kitara,
barbiton; por. Harfa). Lir dwunastostrunn
wprowadzi Timoteos z Miletu (zm. 357
p.n.e.);
niektrzy nieco pochopnie porwnuj t
innowacj z odkryciem techniki 12-tonowej
przez Arnolda Schnberga. Siedem strun liry
7 planet"; 12 strun 12 znakw zodiaku.
Lira harmonijne poczenie si kosmicznych; mio maeska; przyja.
Lira poskromienie dzikoci, budzenie
mioci, obaskawianie dzikich zwierzt, poJuszanie ska, lasw, zmiana biegu rzek.
Amfion gr na lirze tak czarowa kamienie, e
ukaday si same w tebaski mur siedmiobramny (7 strun liry). ,,Orfeusz z Rodope lir
sw porusza skay i serca" {Sztuka kochania
3,321 Owidiusza). Nie dbam, aby zimne skay
przy mym graniu tacoway, niech mi wilcy
nie suchaj, lasy za mn nie biegaj" {Pieni
2,2.14 Jana Kochanowskiego). Gdy Arion,
poeta liryczny, wraca statkiem z' Italii do
Koryntu, zaoga wrzucia go do morza, aBy
zawadn jego dobytkiem, ale pewien delfin,,
oczarowany jego piewem i gr na lirze,
przewiz go na swym. grzbiecie do Koryntu,
zdrowego i caego.
Gra na lirze wyksztacenie. Nigdy nie
nauczy si gry na lirze" {'Osy 959 i 989 Arystofanesa), wyraenie przysowiowe, znaczce:
'ma braki w wyksztaceniu'.
Lira osabienie ducha, umysu. Enervant animos citharae, lotosaue, lyraegue" tac.
'cytra, flet i lira wycieczaj umys'
{Wskazania przeciw mioci 753 Owidiusza).
Lira bez strun uk.
Lira pikno, artyzm, sztuka, kunszt.
Asinus ad tyram, zob. Osio (wcieleniem
gruboskrnoci). Jak osio, guchy na

dwik liry" (O pocieszeniu, jakie daje

filozofia 1,4 Boecjusza), tj. na pikno, sztuk.
Lira gr. realizm, zwycistwo intelektu
CWilliam Blake).
Lira narzdzie. Myliem ja e lira i
e styl (...), cho cel maj w sobie, s
narzdzia!" (Cacka l4 Norwida).
Lira w pieni (...) jako ywemu oru
piro" (Liryka i druk 57 Norwida).
Liry s one dla prawd... czym w oknach
sztory, na ktrych wstrzymuj si promienie"
(Cacka 212 Norwida).
Lira poezja. Zota lira Miliona" (Ode on
a Sermon against Giory Marka Aken-side'a).
(Kasprowicz) uderza (...) we wszystkie naraz
struny swej liry" (Z przeszoci i l
teraniejszoci 404 Walerego Gostom-skiego).
Liryczny uczuciowy, rzewny, nastrojowy.
Liryka poezja wyraajca osobiste
uczucia, przeycia i refleksje; z gr. lyriks
'lirowy; liryczny' od lyra 'lira'.
Lutnia (Lyra) gwiazdozbir nieba pn., w
Polsce widzialny latem i jesieni.
W heraldyce: medytacja; poezja.
W marzeniu sennym: nadzieja.
Lira korbowa instrument podobny do
gitary, ale majcy wysokie boczki i krtk
szyjk, l2 struny melodyczne i 24 burdonowe pocierane kkiem obracanym korbk,
pop. od X do XIX w., pniej instrument
grajkw lud. (lirnikw) i (zazw. lepych)
ebrakw; zachowany w biaoruskich orkiestrach lud. .
Lira (korbowa) lepota. Przysowie:
Dziad lepy za lir chodzi.
Lira (korbowa) gobica. Zorian (...) ani
kltw nie rzuca ani wydobywa gosu
wielkiego z malekiej lireczki gaska j
tylko (...) niby zleknion bia gobic" (KrlDuch 1,3,129136 Sowackiego).
Lira sowiaska czujny uraw. Oj!
czujny to uraw ta sowiaska lira, z carami, z
biesami nie zawie mira" (Do braci ludu
sowiaskiego 356 Teofila Le-nartowicza).
Lira (korbowa) historia; ywoty; dramaty
Szekspira. Och! dzieje czowieka i narodw
dzieje na-dwch tonach graj jak dramat
Szekspira; jest jaka szalona o dwu strunach
lira, gdy jedna wci pacze, a dru

cz. 3 4,7, Szekspira). Przysowie w.: Wicej

wskrasz lisim ogonem ni lwim pazurem.
Lisie wykrty.
Lis obuda. W bajce Ezopa Lis i winogrona lis, widzc, e nie dosignie wysoko
rosncych gron, woa: Kwane winogrona!"
Farbowany lis czowiek faszywy,
hipokryta, faryzeusz, oszust.
Lis pochlebca. W bajce Ezopa Kruk i lis,
lis wychwala gos siedzcego na gazi kruka,
ktry trzyma w dziobie kawa sera;
kruk zaczyna piewa, ser wylatuje mu z
dzioba, lis porywa ser i zmyka. Przysowie:
Chwalia liszka kruka, e z piry biaymi.
Przysowie nm.: Lis kania si potowi, mylc
o ogrodzie.
Lis zadowolony z siebie samochwa.
Przysowia: Kada liszka swj ogon chwali.
Lis rad, kiedy go kln. W bajce 5,5 Ezopa, gdy
lis ogon utraci, namawia inne lisy, aby
obciy sobie ogony.
Lis skryto. Przysowie: Siedzi (dyszy)
jak lis w jamie.
Lis ostrono. Lisi krok chd
ostrony, skradajcy si.
Lis zwiadowc. Trakowie nie wchodzili na
zamarznit rzek, pki jej lis nie przekroczy

ga si mieje" (Podr przerwana 51619

Kornela Ujejskiego).
Lira (korbowa) instrument czarodziejski;
czary. Liro ty moja piewna! z czarodziejskiego drewna snad ciebie wyrobiono!"
(Lirnik wioskowy 1,12 Ludwika Kondratowicza).
Lirnik mazowiecki autoprzydomek poety
Teofila
Lenartowicza,
pniej
upowszechniony.
LIS
Lis jest symbolem oszustwa, zodziejstwa,
faszu, obudy, pochlebstwa; krwioerczoci;
tchrzostwa; niewdzicznoci, egoizmu;
mciwoci; zoliwoci; arocznoci; diaba,
obudnego kaznodziei; podstpu, forteli,
przebiegoci, przechytrzonej chytroci, sprytu;
samochwalstwa; pocigu pciowego, podnoci;
samotnictwa,
ostronoci,
skrytoci,
cierpliwoci.
\V tekstach bliskowschodnich (wraz z Bibli) i egipskich lis moe czsto oznacza
naprawd nie lisa waciwego, ale szakala lub
fenka pustynnego. Wedug pisarzy staroytnych (i w bajkach) list jest przyjacielem
wa, a wrogiem ora, kruka i czapli, suk
lwa i oszustem wyzyskujcym atwowierno
naiwnych gsi i niedowiadczonych kolt.
Jako przewodnik dusz zmarych lis prowadzi je
przez wykopane przez siebie podziemne
korytarze (ale te i ywego Orfeusza do pieka
na poszukiwanie Eury-dyki).
Lis chytro, zrczno. Ulubiony temat
folklorystyczny, niekiedy jako przeciwiestwo
odwagi (lwa). Lisem podszyty sprytny,
chytry, przebiegy. Lis zna wiele sztuczek, je
jedn, ale wielk" (Satyry fragm. 83
Archilocha, ok. 700 p.n.e.). Guido da
Montefeltro mwi w Boskiej Komedii (Pieko
757) Dantego: Nie lwie, lecz lisie
chowaem skonnoci, wszelkich podstpw,
wszelkiej cieki krzywej wiadom" (t. E.
Porbowicza). Gdzie lwia skra za krtka,
trzeba j uzupeni skr lisa" uwaga wodza
spartaskiego, Lizandra, gdy mu zarzucono, e
ucieka si do podstpw wojennych. Lis
pozbywa si pche, jak powiadaj, przez
zanurzanie si stopniowo, poczwszy od
ogona, w wodzie. Gdzie tylko lis swj nos
potrafi wsun, tam przepchnie take reszt
ciaa" (Henryk VI
(Historia naturalna 8,42 Pliniusza St.;
O przemylnoci zwierzt 13 Plutarcha).
Czarodziejski lis teumesseski, nasany
przez Dionizosa na zgub Tebaczykw, by
nie do docignicia. Amfitrion sprbowa go
upolowa przy pomocy cudownego psa
Prokrydy (ony Kefalosa), ktry potrafi
docign kade stworzenie. W czasie pocigu
Zeus, aby wybrn z sytuacji nic do
rozwizania nawet przez ojca bogw, zmieni
oba zwierzta w kamie.
Lis zwierz soneczne. W czasie rzymskich cerealiw (12 I V), plebejskiego wita
powrotu Prozerpiny na ziemi, pdzono
gromady lisw (witych zwierzt Cerery) z
przywizanymi do ogonw zapalonymi
pochodniami, dla ochrony zasieww. Podobnie
postpi biblijny Samson, aby zniszczy plony
Filistynw (Sdziowie 15,45), co w Biblii
byo
prawdop.
wspomnieniem
niezrozumiaego ju rytuau zapewnienia
urodzaju. Obecnie Lis Samsona" to dystynkcja honorowa w wojsku izraelskim.
Lis popd pciowy; ponca barwa sierci
lisiej i puszystego ogona podanie.
Schwytajcie dla nas liszki mae, ktre niszcz
winnic, bo winnica nasza

zakwita!" mwi Oblubienica w Pieni nad

pieniami 2,15; winnica reprezentuje Oblubienic.
Lis w tradycji rabinicznej pogardy
godny, tchrzliwy, chytry, krwioerczy
oprawca. Jezus nazywa Heroda lisem (Ew. wg
Luk. 13,32). Psalmista mwi o wrogach
swoich, e zstpi do otchani i stan si pastw lisw, tj. umr i zostan poarci przez
padlinoerne szakale (62,11). W Modlitwie
Jeremiasza Proroka czytamy: Gra Syjon
zgina; lisy chodziy po niej" (Treny Jeremiasza 5,18), tj. szakale eroway.
Lis obudny, faszywy kaznodzieja,
prorok. Jak lisy byli prorocy twoi, Izraelu"
(Ezechie! 13,4); jak lisy, ktre grzebaniem
jeszcze bardziej rozwalaj ruiny, tak faszywi
prorocy kamliwymi przepowiedniami rozwalali ruiny krlestwa po deportacji w 597 r.
p.n.e. W plastyce redniowiecznej, na
paskorzebach katedr, lis w przebraniu
mniszym czyta z mszau i prawi kazania
gsiom, aby je za chwil pore.
Lis zatwardziao w grzechu. Przysowie tac.: Liszki tylko sier odmieniaj, nie
obyczaje.
Lis w rdw. szatan, diabe, heretyk,
chytry grzesznik. Lis owi podstpem ptaszki,
jak diabe duszyczki. Sw. Jan czyni z lisa
synonim zego ducha. W plastyce: Nieumiarkowanie jedzi na lisie trzymajcym g w
zbach.
Lis wielki bohater rdw. Powieci o Lisie
(fr. Roman de Renart), przedstawiajcej m.in.
konflikt sprytu i zrcznoci z nieokrzesan si.
Lis czarnoksinikw to demon, chochlik
przybierajcy posta dziewczyny, piknej
uwodzicielki, zmylny pomocnik wrek. W
folklorze chiskim i japoskim jest to demon
umiejcy si zmienia w inne zwierzta,
rwnie w kobiet, a w starszym wieku zosta
niebiaskim lisem o dziewiciu ogonach.
Stuletni lis zmienia si w maga, a tysicletni
wznosi si wprost do nieba. W Japonii
bstwo ryu.
Lis skpy gospodarz. Z bajki Ezopa Lis i
uraw: Lis zaprasza urawia na obiad i daje
mu je na paskim talerzu; za to, gdy uraw
zaprosi Lisa, czstowa go z naczynia o
wskiej szyjce. Scena czsto wyobraana w
plastyce (freski, wczesne drzeworyty).

Lis (Yulpecula) gwiazdozbir nieba pn.,

w Polsce widzialny latem i jesieni.
W heraldyce: chytro, przebiego stratega; umiejtno wywinicia si z opaw,
wydostania si z tarapatw; fortel obronny.
Wiek ludzki czowiek pidziesicioletni.
W marzeniu sennym: (zabi lisa) powodzenie.
LI
Li symbolizuje wiat rolinny, ycie, kwitnienie; mier, widnicie; ochron, cie;
nago, utrat niewinnoci, wstyd; mio;
ozdob; lek; sowo, wrb, wyroczni; nadziej; pismo; sprawiedliwo; zdrowy rozsdek; pokolenia ludzi; szlachectwo.
Li pismo. Przed wynalezieniem materiaw pisemnych pisano rwnie na korze i
liciach, std folio (format bibliograficzny
arkusza raz zoonego) od tac. folium 'li;
karta'. Polski wyraz list oznacza dawn. 'list
papierowy' i 'li, organ rolinny'.
Li wstyd; osona genitaliw; prymitywny strj; zw. li figowy, zob. Figa (pe).
Licie pokolenia ludzi, ich przemijanie.
,,Wszelkie ciao zwiotczeje jak (...) licie na
drzewie zielonym. Jedne rosn, a drugie
opadaj" {Eklezjastyk 14,18). ,,Wszyscy
widniemy jak licie" [Jzajasz 64,6). ,,Prawda
rzeczywista, e nard do lista ludzki jest
podobny, bo jako list spadnie, tak i czowiek
padnie, chociae nadobny" (Roksolanki,
Marcela Szymona Zimorowica).
Zielony li szlachectwo; zdrowy rozsdek, sprawiedliwo. ,,Sprawiedliwi rozwijaj si jak li zielony" {Ks. Przypowieci
11,28).
Li, ktry nie opada sprawiedliwo;
szczcie czowieka sprawiedliwego. I bdzie
jak drzewo (...), ktre da owoc czasu swego, a
li jego nie opadnie" (Psalm l 3).
Opady li czowiek grzeszny, odstpca.
Opadlimy wszyscy jak licie, a nieprawoci
nasze jak wiatr nas uniosy" (Izajasz 64,4).
Poszum spadajcych lici najcichszy
szept przyrody. Bg karze nieposusznych
wzbudzajc w nich trwog: ,,Wo zwtpienie
do ich serc (...) i poszy ich bdzie nawet
szelest licia zdmuchnitego z drzewa"

(Lev. 26,35). Przysowie: Na licia spadnienieJako mwi, bojaliwy. Szelest nieywy i

suchy" {Elegia konajcej jesieni 31 Leopolda
Staffa).
Bezlistne drzewo zima, bezpodno,
jaowo. Bdziecie jak db, ktrego licie
opady, i jak ogrd bez wody" (Izajasz 1,30).
Licie bez owocw przeklestwo. Jezus
poczu gd, a znalazszy drzewo figowe
okryte limi, ale bez owocw, przekl je (Ew.
wg Mat. 21,18).
Licie lek. Drzewo owocowe (...), owoc
jego na pokarm, a licie jego na lekarstwo"
(Ezechiel 47,12). Drzewo ycia (...) licie
drzewa na zdrowie narodw" (Apok. 22,2).
Li (na Dalekim Wschodzie) szczcie,
dobrobyt; ga pokryta limi praca
zespoowa we wsplnym celu. Li jako jeden
z omiu powszechnych emblematw"
symboliki chiskiej szczcie. Pk lici
ludzie. W Japonii wierzchnia strona licia
mska, spodnia eska.
Li rozpowszechniony w ornamentyce
emblemat wiata rolinnego, np. gr. stylizowane licie akantu na gowicach kolumn i
architrawach, palmety i bluszcz (zw. na
ceramice), rwnie w rzebie i miniaturze
srdw., w modernizmie (secesji).
Licie wrba, wyrocznia. Wola Zeusa
wyraona szumem lici, zob. Db (wyrocznia).
Przysowie: Z licia owoc uznaj (tj.
przewiduj, rokuj).
Licie sowa. Sowa s jak licie; niektre widn co rok" (Sztuka poetycka 76
Horacego).
Licie mio.. Vivunl in Yenerem
frondes" tac. 'licie yj dla mioci' (De
nuptiis Honoru et Mariae 65 Klaudiana,
IVV w.n.e.).
Trjlistek, np. koniczyny Trjca Sw.
Czworolistek krzy, cztery ewangelie;
cztery cnoty podstawowe: odwaga (tac.
fortitudo). sprawiedliwo (iustitia), przezorno (prudentia) i umiarkowanie (temperarrtia).
Li w medycynie ludowej lek przykadany na bolce miejsce, talizman przeciw
zym mocom; zw. li klonu, miorzbu i
koniczyny biaej.
Li ,,kolor" w nm. kartach do gry;
w naladujcych je polskich winny, we fr.
piki.

Li ty, brzowy, uwidy, martwy

zmartwienie, ruina; prostactwo, nieokrzesanie,
nierozsdek; staro, mier. ,,Wiosna ycia
mojego (...) prdko tym, zwarzo-nym
pokrya si liciem" (Makbet 5,3 Szekspira, t.
J. Paszkowskiego).
Trzscy si li strach. Czy dr caa?
Ha, na uczciwo, jak li osiczyny" (Henryk
IV c z. 2 2,4 Szekspira, t. L. Uiricha).
Li w pku narodziny, modo.
Li ozdoba. Zdobi drzewo, na ktrym
rosn.
Li ochrona, cie. Chroni owoce, ludzi
i zwierzta przed palcym socem. ,,Gociu,
sid pod mym liciem, a odpoczni sobie! Nie
dojdzie ci tu soce, przyrzekam ja tobie" (Na
lip l2 Jana Kochanowskiego).
Szkielet licia pikno w mierci.
Li nadzieja. ,,Niespoyty, wiecznie
wiey li nadziei" (W zielone 78 Marii
Konopnickiej).
Czarne licie zaduma. W okicie pan
Pietrzycki stroi si i w czarne licie zadumy"
(Satyra literacka 1112 S. Wyspiaskiego).
Licie mnogo, bezlik, tum. Przysowie: jak lici na drzewie. Same licie i
twarze!... Liciaste i ludno!" (Z lat dziecicych
7 Bolesawa Lemiana).
Licie spadajce sny, duchy. A licie
lec jak sny i jak duchy" (Elegia konajcej
jesieni 32 Leopolda Staffa).
W marzeniu sennym: (li zwidy) choroba.
LOTOS
Lotos symbolizuje Soce, wiato, ogie;
zapomnienie, senno, pokj, odpoczynek,
bogostan, podnioso, nirwan, milczenie,
stao, zgod; dobrobyt, ostentacj; (stworzenie; tajemnic; Koo ycia, ycie; samordztwo; ewolucj; zwizek przeciwiestw,
konflikt; obupciowo; fallusa, vulv, podanie, podno; maestwo, ycie pciowe;
czysto, serce, dozgonn mio; Zwiastowanie, narodziny; niemiertelno; mier;
zmartwychwstanie; mistyczny orodek, wtajemniczenie; przeszo, teraniejszo, przyszo.
Lotos orzechodajny i lotosy egipskie
stworzenie wiata, pojawienie si ycia (w
wielu krajach Wschodu, zw. w Indiach

i w Egipcie). Czsto wyobraany w formie

stylizowanej, skonwencjonalizowanej, w rzebie, architekturze (np. kolumny lotosowe w
Egipcie, bazy asyryjskich witych drzew,
kapitele stel fenickich) i w malarstwie. Lotos i
cibora papirusowa to niemal jedyne roliny
przedstawiane w sztuce egipskiej przez 2000
lat, a do czasw ptolemejskich.
Lotos jako kwiat podajcy za Socem
wzniose,
szczytne
denia,
przeycia
duchowe; w wielu religiach kwiat, z ktrego
zrodzi si bg Soca, arka, w ktrej
przepywa on w nocy podziemn rzek z
zachodu na wschd.
Kwiat lotosu zwrcony ku Socu, otwarty
medytacja, denie do osignicia stanu
spokoju i prawdy absolutnej, nirwany.
Lotos w Egipcie praistota zwizana z
ruchem Soca po niebie i z yciodajnymi
wylewami Nilu, symbol nieprzemijajcego
ycia, powicony Ozyrysowi, kolebka Horusa, tron Izydy i Neftydy, emblemat Nilu i
Grnego Egiptu, zwizany te z kultem
zmarych: bukiety kwiatw lotosu Egipcjanie
wkadali do grobw.
Lotos (gatunki zamykajce kwiat na noc i
wsuwajce go w gb wody, a podnoszce go i
otwierajce wraz ze wschodem Soca)
wiato.
Kwiat lotosu Koo ycia, nieustanny cykl
narodzin, ycia i mierci, koo kosmiczne.
Lotos w mit. ind. wyrastajcy z ppka
Wisznu Wszechwiat wydobywajcy si z
centralnego
Soca,
nieruchomej
siy'
sprawczej; atrybut Lakszmi; Brahma wyobraany na liciu lotosu, Budda na kwiecie.
Symbolika lotosu na Wschodzie odpowiada
czciowo symbolice ry, lilii i man-dorli na
Zachodzie;
take
amulet
przynoszcy
szczcie.
Kwiat lotosu (piciopatkowy) narodziny,
wtajemniczenie, maestwo, odpoczynek po
pracy, zgon; (omiopatkowy) harmonia
kosmiczna (8 stron wiata); (ty-sicpatkowy)
og objawie duchowych.
Om mani padme hum sanskr. 'Om, klejnot,
jest w kwiecie lotosu, amen', mantra oznaczajca nirwan utajon w realnym wiecie,
magiczno-religijna formua mistyczna lamaistycznego buddyzmu, uywana jako bezustanna modlitwa a. zaklcie.
Kwiat lotosu obojnactwo, poczenie
przeciwnych pci, zwizek przeciwiestw,

sprzeczno wewntrzna; pokj. Kwiat w

pczku lingam, fallus, podanie; kwiat
otwarty joni, vulva, genitalia eskie,
liczne, szczliwe potomstwo; kwiat otwierajcy si, unoszcy si stosunek pciowy.
Lotos samordztwo; w staro. krajach
rdziemnomorskich uwaany czsto za rolin samorodn, jak rzekomo palma.
Lotos rowy (Nelumbo nuciferd) godo
Indii.
Lotos w Grecji pd.-europejski gatunek
Ziziphus lotus; z owocw jego mona
otrzymywa chleb i sfermentowane napoje;
w staro. owoce te byy poywieniem ubogich,
a wino z nich robione miao przynosi
zapomnienie i bogostan; kwiat pogrzebowy,
podobnie jak u Rzymian i wczesnych
chrzecijan. Ros lnice, lotosorodne brzegi
Acherontu" (Safona). W mit. gr. nimfa Driopa,
ktra miaa z Apollinem syna Amfisa, chcc
zabawi niemowl kwiatem, nieszczliwym
trafem zerwaa kwiat z drzewa lotosowego, w
ktre przemienia si nimfa Lotis, gdy dogna
j Priap. Kwiat zadra i spyn krwi, a
Driopa take zmienia si w lotos
(Metamorfozy 9,273 393 Owidiusza).
Kwiat lotosu wizy maeskie, niewola
wiernoci maeskiej, w tym charakterze
znienawidzony przez Afrodyt. Lotos (wraz z
krokusem i hiacyntem) wyciela oe miosne
Hery i Zeusa na grze Id, gdy bogini za
pomoc pasa Afrodyty obudzia podanie
ojca bogw, oddaa mu si, a potem upia, aby
mc bezkarnie, cho wbrew jego woli,
przechyli szal walki na korzy Grekw
(Iliada 14,166354 Homera).
Lotofagowie wg Odysei (9,80; 23,311)
Homera lud libijski ywicy si lotosami, ktre
powodoway senn bogo i cakowite
zapomnienie o obowizkach, ojczynie i
przyjacioach; przen. ludzie oddajcy si
nierbstwu i bezpodnym marzeniom.
Lotos w sztuce chrz. atrybut Marii
Panny, pniej zastpiony przez lili.
Lotos i biay abd wschodni emblemat
Zwiastowania, podobnie jak na Zachodzie lilia
i gobica.
Lotos w rdw. mistyczny orodek;
serce; czysto, dziewictwo, celibat; nasiona i
korzenie lotosu uwaano za lekarstwo
umierzajce popd seksualny, zalecane wwczas mnichom i mniszkom.

Lotos czysto, duch wyniesiony ponad

brud otoczenia, dusza wzniesiona ponad
doczesno, triumf ducha nad materi, wyanianie si wiata z ciemnoci. Kwiaty i licie
nietknite przez boto a. wod, z ktrych
wyrastaj. Symbol powstania wiata z wody,
czcy si z wylewami yciodajnego Nilu.
Waszych dusz lotosy rozkwite z naszych serc
mierzwy" (Odpowied... na list otwarty
niewiasty polskiej" Adolfa Nowaczyskiego).
Lotos przeszo, teraniejszo i przyszo; gdy jednoczenie wystpuj pki i
kwiaty, i owoce na dnie kwiatu, tworzce z
nim owocostan.
Lotos tajemnica. Kwiaty byy: narcyz
wspomnieniem, jak lotus tajemnic" (Poeta i
wiat Jzefa Ignacego Kraszewskiego).
Lotos w Chinach emblematem cigoci,
potomstwa, maestwa; owiecenia; szczcia
maeskiego, pikna kobiecego.
Krzew lotosu ostentacja, parada.
Drzewo lotosowe dozgonna mio;
w staro. Grecji modo, energia. Wg
tradycji muzumaskiej lotos ronie w sidmym niebie po prawicy Allacha.
W astrologii: wschodzce Soce.
W jzyku kwiatw: nasze uczucia ochody.
LUSTRO (Zwierciado)
Lustro symbolizuje wiat, niebo. Soce,
ogie, pomie; ycie, przeznaczenie, proroctwo, wrb; kobieco, prno, zalotno, mio, kurtyzan; przyja, dum,
ostrono, krucho; przekanik informacji,
ego, wzrok, widzenie, objawienie, wizj, idea,
wyobraenie, wyobrani; odbicie, dwoisto,
echo, refleksj, introspekcj, re-trospekcj;
myl, samowiedz, kontemplacj, wiadomo,
samokontrol, samorealizacj;
wiedz, prawd; satyr.
Lustra sporzdzano ju w III tysicleciu
p.n.e. z polerowanego brzu, srebra a. miedzi,
ale jako ich obrazu musiaa znacznie
ustpowa wspczesnym lustrom z tafli
szklanej. ,,Teraz widzimy jak w zwierciadle,
niejasno, ale wwczas jak twarz w twarz" (l.
Lisi do Kor. 13,12). Do I w. n.e. produkowano
tylko lustra rczne, pniej wiksze, odbijajce
ca posta, a szklane od koca XII w. Tanie
szklane lusterka przywoone, wraz ze
szklanymi paciorkami, nie znajcym jeszcze
cywilizacji Murzynom" afrykaskim,

budziy taki podziw, e uzyskiwano za nie

ko soniow i inne cenne przedmioty.
Zwierciado mio, atrybut Afrodyty
(Wenus) jako bogini piknoci i mioci,
atrybut syren i rusaek (wraz z grzebieniem,
ktrym czesz wosy). Spoczywajca Wenus
malarstwa weneckiego przeomu XV i XVI w.
przeglda si w lustrze trzymanym przez
Kupida. W synnym ustpie Jeruzalem wyzwolonej (16,1723) Tassa, rycerze obserwuj z ukrycia jak kochankowie, Armida i
Rinaldo, cauj si w cieniu drzew, nad
jeziorem: ,,Trefny rynsztunek wierciado
gadzone na sznurze nosi u pasa (...). On
miejce si, ona zapalone oczy ma; ta si we
kle przegldaa, ten sobie, gdy wzrok w
gadki kryszta kada, czyni z jej oczu
wesoych wierciada" (t. Piotra Kochanowskiego). Lecz ja, do skocznych nie stworzony
tacw, ni do zabawy z miosnym
zwierciadem" (Ryszard Ul 1,1 Szekspira, wg
t. L. Uiricha).
Lustro wrba, sprawdzian wiernoci,
jasnowidzenie zdarze minionych, obecnych i
przyszych (w tej roli zastpia je z czasem
kula krysztaowa). Prbowano za jego pomoc
rozpoznawa
zodziei
i
oszustw,
przywoywa duchy i stawia im pytania.
Przysowia: Zwierciado, co wszystko zgado.
Gdy lustro si stucze siedem lat nieszcz.
W bajkach i legendach lustro ukazywao
odlege wydarzenia, twarze osb, przebywajcych daleko a. umierajcych. Magiczne
zwierciado Kambiskana pozwalao odrnia
przyjaci od wrogw, wiernych od
niewiernych kochankw (Opowie giermka w
Opowieciach kanterberyjskich G. Chauce-ra),
podobnie dziaao zwierciado Merlina
(Krlowa wieszczek 3,2 Edmunda Spensera);
lustro Zajna al-Asnama, z Bani z 1001 nocy,
ofiarowane mu przez krla dinnw,
pokrywao plamami odbicie dziewczyny, ktra
utracia dziewictwo. W bajce Krlewna
nieka, spopularyzowanej przez braci Grimm,
macocha dowiaduje si od magicznego
zwierciada, gdzie przebywa krlewna. Wg
polskiej legendy mistrz Twardowski za
pomoc magicznego lustra wywoa na prob
Zygmunta
Augusta
ducha
Barbary
Radziwiwny. Zwierciado Lao odbijao
umys i myli czowieka (Obywatel wiata
Oliyera Goidsmitha). Lustro w bajce Andersena Krlowa niegu miao t wasno,

e wszystko dobre i adne rozpywao si w

jego odbiciu, a wszystko bezwartociowe i
odstrczajce stawao si w nim wyrane i
jeszcze brzydsze". Przesd aktorski: spojrzenie
przez rami komu w lustro przynosi pecha.
Lustro atrybut Najwitszej Marii Panny;
nieskazitelno, dziewictwo, specu-lum sine
macula, tac. 'zwierciado bez zmazy'. Lustro z
odbiciem obrazu Marii atrybut w.
Geminianusa, wplegendarnego biskupa i
patrona Modeny, przyjaciela w. Ambroego.
Bg odzwierciedla si w postaci Chrystusa. W
Boskiej Komedii (Raj 15,62) Dantego dusze
zbawione czytaj przyszo i myli ludzi w
Bogu jak w zwierciadle:
Wielcy i mali tych nieb s jeno odbiciem
zwierciada, gdzie ledwie bynie ich myl, ju
si pali" (t. E. Porbowicza).
Lustro dwoisto, rozdwojenie, ambiwalencja, odbicie, echo, blinita; teza i antyteza; zob. Ksika (lustrem).
Lustro w folklorze wielu krajw
odbija czsto dusz czowieka, jego troski,
wspomnienia, uczucia, wywouje obrazy ludzi,
ktrzy stawali przed nim w przeszoci.
Powierzchnia lustra nie tylko odbija obrazy
wiata, ale te wchania je, zatrzymuje i w
szczeglnych warunkach ukazuje na nowo.
Wielu boleje nad tym, Brutusie, e nie masz
takich zwierciade, ktre by ci mogy stawi
przed oczy tw ukryt warto" (Juliusz Cezar
1,2 Szekspira, t. J< Pasz-kowskiego).
Zasanianie luster w mieszkaniu na czas od
zgonu domownika do powrotu rodziny z
pogrzebu to tradycja wywodzca si moe z
obawy, aby nieboszczyk nie wypatrzy sobie
przez lustro spord obecnych towarzysza
podry na tamten wiat, albo z pogldu, e
zwierciado to drzwi, przez ktre dusza
przedosta si moe do (lub z) innego wiata.
Lustro magiczny symbol niewiadomych
wspomnie,
narzdzie
samoogldu,
samopoznania, refleksji nad sob i nad
widzialnym Kosmosem, ktry z kolei przypatruje si swemu odbiciu w wiadomoci
ludzkiej; emblemat jasnoci, prawdy. Sokrates
radzi modziey przypatrywa si sobie w
lustrze aby, jeli s pikni, stali si godni tej
urody, a jeli jest inaczej, starali si wyrwna
te niedostatki innymi osigniciami (ywoty...
synnych filozofw 2,33 Dioge-

nesa Laertiosa). Kto jest suchaczem sowa, a

nie wykonawc, ten podobny jest do czowieka
przypatrujcego si obliczu swemu w
zwierciadle; bo przyjrza si sobie i odszed, i
zaraz zapomnia, jakim by" (List Jakuba Ap.
1,234).
Zwierciado mdro. ,,Mdro (...) jest
zwierciadem bez zmazy boskiego majestatu"
(Ks. Mdroci 7,246). Serce mdrca zob.
Serce (mdro).
Lustro atrybutem nagiej Prawdy, z ktrej
Ojciec Czas zdejmuje zason. (Prawda zawsze
z czasem wyjdzie na jaw; lustro nie kamie.)
Zwierciado ycie kontemplatywne,
ktrego uosobieniem jest biblijna Rachela.
Siostrzyczka Rachel stroi si a stroi i u zwierciada siedzi w kad por. Ona si wdzikiem
piknych oczu poi" (Boska Komedia, Czyciec
27,1046 Dantego, t. E. Por-bowicza).
Lustro ostrono, rozwaga, samowiedza, atrybut Roztropnoci przedstawianej
take z wem. Przysowie nm.: Nie tkwi w
lustrze, co si w lustrze mieci.
Zwierciado szsty zmys. ,,Zwierciado i
sawa (...) dopomagaj nam szkem i umysem
patrze na siebie... i s szstym zmysem"
(Podr do Ziemi witej... 5,29,1714
Sowackiego).
Lustro duma, pycha, zadowolenie z
siebie, prno, chu, narzdzie Szatana.
Lustro zniewieciao, bierno, pasywno, lubieno, uwodzicielstwo, kobieca
kokieteria, zalotno, wtrno; zmienno
odbitych obrazw czy je z fazami Ksiyca, a
zatem znw z kobiecoci. Gdy nadejdzie
dzie sdu nad przepychem niewiast, Pan
odejmie im, wrd innych ozdb i
kosztownoci, take zwierciada (Izajasz
3,1623). Pikno rodzi arogancj. To pikne
oblicze Korynny sprawia, e jest dla mnie
szorstka. Zaiste, pycha ronie od odbicia w
lustrze" (Amores 2,17,9 Owidiusza). Nie ma
piknej kobiety, co by si nie mizdrzya przed
zwierciadem" (Krl Lear 3,2 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego). Lustra s to cieplarnie, w
ktrych hoduje si prno" (Fliegende
Blatter" nr 2350).
Lustro wzrok, jeden z piciu zmysw.
Lusterko ycie, sprawdzian ycia; trzymane przed ustami pacjenta, aby sprawdzi,
czy jeszcze oddycha, czy yje.

Lustro krucho, amliwo. Glasses and

lasses ar bruckle ware, szkoc. ang. 'lustra i
dziewczta to towar kruchy'.
Lustro wyobrania, wiadomo, jako
odbicie rzeczywistego wiata.
Lustro przyjaciel. Nie ma lepszego lustra
jak stary przyjaciel, przysowie hiszp. Lustro
powie ci to, czego nie powie ci aden
przyjaciel, przys. ang. ,,Jedno lustro jest
lepsze ni caa galeria portretw przodkw"
(W. Menzel).
Zwierciado wzr do naladowania, idea,
budujcy
przykad
cnt,
doskonao.
(Hamlet, w) wzr uksztalcenia, zwierciado
poloru, cel zwracajcej si uwagi wiata"
(Hamlet 3,1 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Idc ladami wszech krlw zwierciada
kady ma Anglik skrzyda jak Merkury"
(Henryk V, 2, Chr. Szekspira, t. L. Uiricha),
o krlu Henryku V.
Lustro dziecko. Tye jest lustrem
matki; w lustrze tym przyzywa matka swj
wasny kwiecie, modo zagubion" (Sonet 3
Szekspira, t. Jerzego S. Sity).
Lustro omioktne czsty ksztat zwierciada rcznego, reprezentujcy 8 kierunkw
owietlenia z omiu stron wiata.
Lusterko amulet osobisty, tarcza chronica przed demonami, prawdop. tradycja z
mitw i legend zwierciada odpierajcego
zabjczy wzrok meduzy Gorgony a. bazyliszka
(zob.); kto oszala pod wpywem wzroku
demona, ozdrowieje, gdy zajrzy do lustra.
Lustro, zwierciado powierzchnia stawu,
jeziora, morza, tafla wodna, zwierciado
Narcyza; w mit. gr. myliwy Narcyz zakocha
si w swoim odbiciu w wodzie i umar z
tsknoty.
Zwierciado odbicie. Co jest zwierciadem czego wiadczy o czym, jest
odbiciem czego. Sztuka jest zwierciadem
natury, ycia. Powie to zwierciado, ktre
si przechadza po gocicu" (Czerwone i
czarne 13;49 Stendhala). Przeznaczeniem
teatru, jak dawniej tak i teraz, byo i jest suy
niejako za zwierciado naturze" (Hamlet 3,2
Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Kronika jest
zwierciadem, kto w nie wejrze raczy, tak
kadego, jak godzien by znanym, obaczy"
(Lisf VI do A. Na-ruszewicza 34 Ignacego
Krasickiego).
,,Zwierciado" w tytuach dawnych dzie o
tendencji moralnej a. pedagogicznej przed

stawiao je jako odbicie ludzkiego zachowania

si, np. Wielkie Zwierciado (ac. Speculum
majus) Wincentego z Beauvais z XIII w., jeden
z g. dokumentw kultury rdw.; Wielkie
zwierciado przykadw (kaznodziejskich), ac.
Speculum exemplo-rum, wyd. w Deventer w
1481; Zwierciado, albo ksztat, w ktrym
kady stan snadnie si moe swym sprawom
jako we zwiercie-die przypatrzy (1568)
Mikoaja Reja.
Zwierciado saskie opis zwyczajowego
prawa saskiego z pocz. XIII w.
Lustro wiat. ,,wiat jest zwierciadem, z
ktrego kademu wyziera jego wasna twarz"
(William M. Thackeray).
Zwierciadlany wiat znajdujcy si po drugiej stronie lustra, gdzie wszystko dzieje si na
opak (Po drugiej stronie lustra Lewisa
Carrolla, 1871).
Krzywe zwierciado znieksztacenie,
deformacja, parodia, karykaturalne przedstawienie czego.
Lustro satyra. Satyra to rodzaj lustra, w
ktrym patrzcy rozpoznaje na og wszystkie
twarze prcz swojej" (Bitwa ksiek.
Przedmowa, Jonathana Swifta, 1697).
W marzeniu sennym: rycersko, wykwint w
obejciu, przygoda miosna.
ABD
abd jest symbolem pikna, doskonaoci;
mdroci, rozeznanii doskonaego; czystoci;
godnoci, szlachetnoci; samotnoci, wiernoci, wdziku; muzyki, poezji; zimnej pychy;
obupciowoci; zasady eskiej; podnoci;
zazdroci;
mierci,
zmartwychwstania,
(nie)miertelnoci, wiecznoci; oboku, mgy,
wiatru, niegu, lata; zwizany jest z proroctwem, wieszczb, czasem, przemijaniem,
socem; zob. G.
Powicony by wielu bogom i witym,
jak: Afrodycie (Wenerze), Apollinowi, Zeusowi (Jowiszowi); Ledzie, Orfeuszowi, Erato,
Klio; Brahmie, Sarasvati; w. Cuthbertowi
(apostoowi Northumbrii).
abd dwupciowo; potga uderze
skrzydami mska; postawa i spokj
eskie; szyja z gwk ksztatu fallicznego; ciao krge, obe, kobiece: zwizek
abdzia z Afrodyt (ktr wyobraano
wzlatujc na abdziu w powietrze) datuje si
z czasw przedgreckich i z gr. okresu

archaicznego. Jako jej atrybut symbolizuje

cakowite zaspokojenie podania, satysfakcj
seksualn, a pie abdzia wyobraa tu
podanie prowadzce przez swj szczyt do
swego unicestwienia, do maej mierci"
seksualnej, kulminacyjnej chwili orgazmu.
Wz Afrodyty cignity przez abdzie, wiezie
pikno i mio. Zeus w postaci abdzia
zapodni Led (lub Nemezis), a ze zoonych
przez ni jaj wykluli si Dioskuro-wie, Helena
trojaska i Klitajmestra (niektrzy utrzymuj,
e Led na t okoliczno zmieniono w g).
Take w micie skandynawskim abd
zwizany jest z bogini podnoci i wolnej
mioci, Frej, zrodzon, jak Afrodyta, z biaej
piany morskiej. Trzy norny, boginie losu,
istnienia i koniecznoci, a rwnie elfy i trolle,
przybieray chtnie posta abdzia, podobnie
jak Wal-kirie odprowadzajce do Walhalli
dusze bohaterw polegych na polu bitwy.
Pie abdzia. abd niemy ma skromne
moliwoci gosowe: w cigu caego roku
syczy, pochrapuje, a w okresie godowym
odtrbuje fanfar jak uraw, ale ciszej. Natomiast abd krzykliwy krzyczy melodyjnie i
melancholijnie przez cay dzie, nie tylko
przed mierci, ale jest mniejszy i znacznie
mniej urodziwy od abdzia niemego. Dopiero
chr abdzi krzykliwych daje efekt pieni.
Dziki tej wanie legendarnej abdziej
pieni" abd zwizany by z muzyk ju w
mitach ludnoci przedgreckiej. Wizerunek
harfiarza z epoki brzu, znaleziony na
Cykladach (na Morzu Egejskim), przedstawia
gow abdzia wyrzebion na ramie
instrumentu. Na tym zwizku z muzyk oparta
jest wie abdzia z bogiem muzyki i
wieszczby, Apollinem, ktry co rok wyrusza
do krainy Hyperborejw na dalekiej Pnocy
na wozie zaprzonym w abdzie i na nim te
wraca na Olimp. (Na pnocnym niebie
ssiaduj z sob gwiazdozbiory abd i
Lutnia, instrument Apollina.) abd wg
Ezopa piewa tylko przed mierci, co nadaje
jego pieni charakter tragiczny, melancholijny
i liryczny (symbolizuje wieczno, pomiertne
szczcie, mczestwo). abd staje si
przeto ptakiem Apollina jako boga poezji i
przewodnika Muz: std abdziami nazywano
poetw abd Avonu to Szekspir, ktry
urodzi si w Stratford-on--Avon, abd
mantuaski to Wergiliusz, a abd dirkeski
(tj. tebaski, beocki)

to Pindar itd. Grecy uwaali, e Apollo udzieli

abdziowi take zdolnoci wieszczenia
(dlatego zapowiada on rwnie wasn mier i
tu przed ni wydaje przepikne tony skargi).
Ajschylos w Agamemnonie 1445 mwi ustami
Klitajmestry o wieszczce Kasandrze: Ona,
niby abd biay, ostatnie wypiewaa
przedmiertne lamenty i lega" (t. S. Srebrny).
W legendach germaskich dziewice zmieniaj
si w abdzie umiejce prorokowa, jak np. w
Pieni o Nibelun-gach i w poemacie Gudrun.
Przedmiertna pie abdzia to w przenoni
czsto ostatni wystp, "ostatnie dzieo lub
sowa czowieka,' a niekiedy ostatnie sowa
Chrystusa na krzyu.
W Indiach, Persji, Arabii, Skandynawii i
krajach sowiaskich gruje eski aspekt
abdzia jako wyobraenia dziewiczoci i
pikna, niekiedy w postaci bajecznej, zawiatowej dziewicy-abdzia (w wiecie gr.-rz.
przewaa aspekt mski); abdzica zrzuca swe
magiczne upierzenie (mg) i kpie si jako
pikna naga dziewica (soneczny dzie);
modzieniec, rolnik, kradnie jej pira, eni si
z ni, ale po pewnym czasie zadaje jej
zakazane pytanie (albo podglda j przy
toalecie) wtedy ona przywdziewa pira i
odtruwa: symbol chciwoci ludzkiej lub
ciekawoci, albo wysokich aspiracji czowieka;
por. Banie z 1001 nocy (Bajka o Hassanie,
zotniku z Basry); temat Melu-zyny, kobietywa. Labdzie-dziewice wystpuj te jako
wiatr, nosiciel wieci. W mit. skand, polubiaj
trzech braci (wrd nich Volunda, cudownego
kowala), a po siedmiu latach porzucaj ich. A
potok, dziwn jak tajemnic, nazwa abdzim w mylach by dziewic" (Krl--Duch
5,3,956 Sowackiego).
Coroczne wdrwki abdzi na lgowiska
dalekiej, nieznanej Pnocy tumaczono czasem jako przenoszenie zmarych do pnocnej
Krainy Bogosawionych. Kyknos, krl
Ligurw w pn. Italii, krewniak Faetona
(zabitego przy prbie kierowania wozem
sonecznym swego ojca, Heliosa), z alu po
nim przemieni si w abdzia (Metamorfozy
2,367 Owidiusza). Mit zna jeszcze kilku
innych Kyknosw, synw bogw, przez ojcw
tu przed mierci zmienianych w abdzie.
Wedug mitu trackiego np. bg wojny, Ares,
zmieni w abdzia swego syna

Kyknosa, miertelnie ranionego przez Heraklesa (gr. kyknos 'abd').

Pogosem starej bajki o siedmiu braciach
przeladowanych przez z babk i zmienionych w abdzie jest zapewne redniowieczna legenda o tajemniczym Rycerzu
abdzia, Lohengrinie, ktry przybywa w odzi
cignitej przez abdzia, aby pomc
szlachetnej damie znajdujcej si w niebezpieczestwie, polubia j, ale zabrania jej
pyta o jego pochodzenie, a gdy ona, nie
mogc poskromi ciekawoci, pyta go o to,
opuszcza j na zawsze. Ach! ona bya jak
biae abdzie, bya jeziora bkitnego pani;
pyna lecc d leciaa za ni" (W
Szwajcarii 4,757 Sowackiego);
poeta chce, jak Apollo, lecie z abdziami na
pnoc, do ojczyzny: Skd pierwsze gwiazdy
na niebie zawiec, tam pjd (...). Spojrz w
lecce na niebie abdzie i tam polec, gdzie
one polec" (W Szwajcarii 21,4258
Sowackiego).
Czerwony abd Soce.
Czarny abd odwrotno biaego,
podobnie jak czarne Soce (zob. Soce) w
stosunku do Soca dziennego. W bajce
Andersena Towarzysz podry, zaczerpnitej z
folkloru
skandynawskiego,
Janek-wdrowniczek, ktry rozwiza trzy pytania
krlewny-czarownicy, w noc polubn zanurzy j trzykrotnie w wannie. Za pierwszym
zanurzeniem zmienia si w czarnego abdzia,
za drugim w biaego z czarnym
naszyjnikiem, a dopiero za trzecim w normaln, kochajc go ksiniczk: Czarny
abd reprezentowa rzadko, osobliwo,
unikat, podobnie jak biay kruk. UJuwenala
(Satyry 6,165) rara avis ac. 'rzadki ptak',
czarny abd (uczciwa i cnotliwa ona).
Biay abd doskonao, emblemat
wdziku, czystoci, wiata na wodzie, hymnu
mierci.
abd niemiertelno; np. pomiertna
sawa poety: Mego imienia Kloto nie podetnie
kos, bo je w niebie krzykliwi abcie unios"
(Sielanki 1,934 Bartomieja Zimorowica).
abd rozrnianie midzy sprawami
istotnymi i nieistotnymi; wg mniema ludowych potrafi mleko rozcieczone wod oddzieli od wody.
W alchemii podporzdkowany Merkuremu i
Jego ziemskiemu odpowiednikowi, rtci, jako
pramateria (materia prima} fi

lozoficzna oraz emblemat ducha i cznoci

ognia i wody (woda i ogie w rtci, dwupciowo" u abdzi), jak rwnie przez sw
ruchliwo i lotno (cho jest to najciszy z
latajcych ptakw).
W marzeniu sennym: (czarny) troski, kopoty;
(pywajcy) wielkie powodzenie;
(biay) szczcie, powodzenie.
W heraldyce: uczony; mionik harmonii
(zgody).
ACUCH
acuch symbolizuje Wszechwiat, drabin z
Ziemi do Nieba, maestwo (Nieba i Ziemi);
sprawiedliwo; potg, si; obowizek;
bezpieczestwo; przeznaczenie; towarzyszy
broni, klucz urawi; szereg, pasmo, cig,
poczenie,
zwizek
(przeciwiestw),
komunikacj, porozumienie, scalenie; trwao;
podbj, niewol, zbrodni, uwizienie,
mczestwo, kajdany, okowy, wizy, pta;
beznadziej, nieszczcie, przymus, zaleno,
upokorzenie, niesaw, zo; chu.
acuch nieprzerwany, cigy szereg,
pasmo, cig (piechoty, skazacw; gr,
wzgrz, wysp; atomw; przyczyn i skutkw,
wydarze itd.).
acuch potga, ktra nie jest sum si
swoich skadnikw. Przysowie: acuch nie
jest silniejszy ni jego najsabsze ogniwo.
acuch mocne wizy spoeczne a.
psychiczne, integracja, scalanie (podobnie jak
symbolika nici, powrsa, liny, sznura,
powrozu, cumy, arkanu, przewisa).
acuch wi komunikacji, porozumienia, koordynacji, zwizku, a zatem take i
maestwa,
miasta,
pastwa,
narodu,
kolektywu, wsplnego dziaania, koniecznoci
przystosowania si do ycia spo., zespolenia
si i zharmonizowania ze zbiorowoci. Hej!
rami do ramienia! spl-nymi acuchy
opaszmy ziemskie kolisko!" (Oda do modoci
523 Mickiewicza).
acuch maestwo; na paszczynie
kosmicznej maestwo Nieba i Ziemi, symbolika podobna do symboliki strzay wypuszczonej (kamienia cinitego z procy) w
niebo.
acuch Wszechwiat, wielki acuch
istnie od bogw do ludzi, zwierzt, rolin i
mineraw.
acuch potga Zeusa. acuch
zwiecie zocisty z niebiosw ku ziemi

i wwczas chwycie na dolnym go kocu

pospou boginie z bogami: nie uradzicie mnie
cign z niebiosw na ziemi, mnie, Dzeusa
(...), lecz gdyby mnie zebraa ochota za acuch
ten cign, wydwignbym ja was razem z
ziemi i razem z morzami" (Iliada 8,1924
Homera, t. Ignacego Wie-niewskiego); tac.
aurea catena Homer! 'Homerowy zoty
acuch'.
acuch drabina z Ziemi do Nieba. W
mit. gr. przymocowany do tronu Zeusa, aby
bg mg nim wcign miertelnikw na
Olimp; emblemat bogini przeznaczenia,
Ananke.
Bogowie i bohaterowie sptani acuchami.
W wielu mitach, np. Prometeusz na skaach
Kaukazu, przykuta do skay krlewna etiopska
Andromeda, skandynawski szatan Loki; Fenrir,
zob. Wilk.
acuch u neoplatonikw by symbolem
wiata jako kolejnej emanacji coraz nowych
bytw, a kada posta bytu pochodzia od
innej, doskonalszej; ludzie to marionetki
bstwa pocigane acuchem rozumu (gr.
nous) poczonego nim z dusz (ac. animus-anima).
acuch zwizanie, przymus, niewola.
Wyzwolecy gr. i rz. wieszali swe acuchy na
gaziach cyprysowych powiconych Hebe
(Iuventas), bogini modzieczej urody, witu
nowego dnia, nowego ycia. Przysowie: Z
acucha si urwa. Przysowie ang.: Ludzie
pobrzkuj swymi kajdanami, aby pokaza, e
s wolni. Kraj na acuchu, pie na
acuchu"
(Wezwanie
14
Teofila
Lenartowicza).
acuch w chrzecijastwie mczestwo;
atrybut krlowej Radegundy (zm. 587),
pierwszej witej Merowingw; w. Jerzego;
w. Leonarda, patrona winiw (wyobraanego z rozerwanymi kajdanami), w. Balbi-ny.
W plastyce Szatan w Dniu Sdu Ostatecznego
wystpowa (czsto w postaci mapy) zwizany
acuchami.
acuch Lugusa (irl. Luga), jednego z najwaniejszych bogw celt., zrodzonego z
dziewicy Aranrhod, ktrego imi jest skadnikiem nazw wielu miast europ., jak Lyon
(Lugdunum), Laon, Lejda, Carlisle (Luguvalium) Droga Mleczna.
acuch Ogmiosa wymowa. Ogmiosa,
jednego z celt. bogw Galii, boga wymowy,
wyobraano w tym charakterze jako cign-

cego gromad ludzi, ktrych uszy poczone

byy acuchem z jego jzykiem.
acuch Volunda (Welanda, Wielanda),
cudownego kowala z mit. skand., ktrym
potrafi pta wiatry.
acuch sprawiedliwoci, sdu, bezpieczestwa, wadcy w legendach celt. acuch
zawieszany w sali audiencjonalnej krlw i
ksit,
potrzsany
przez
dajcych
posuchania.
acuch towarzysze broni. Gallowie w
dowd braterstwa broni wizali si niekiedy po
dwch acuchem i tak szli do boju;
Kajdany w sztuce Odrodzenia i baroku
atrybut Za a. dzy, wraz (a. wymiennie) z
piszczak Satyra, tamburynem, mask,
kartami, rzg. Posta zwizana a. skuta
czowiek w niewoli swych niszych instynktw
i namitnoci.
Kajdany mioci, kochania, ycia, uprzedze,
przesdw itd. Dugo nas mie w kajdanach
bd uprzedzenia, e mona i kraj przdc dla
dobrego mienia?" (Do Kajetana Wgierskiego
756 Jzefa Wy-bickiego).
Kajdany niewidzialne niewola, zaleno.
Ze wszelkich kajdan, czy te s po-wrozowe,
zote czy stalne, przesikymi najbardziej krwi
i z niewidzialne!..." (Zagadka C.
Norwida). Powsta Polsko, krusz kajdany,
dzi twj triumf albo skon" (Warszawianka 1
8 Karola Sienkiewicza z Casimira Delavigne).
Proletariusze nie maj nic do stracenia prcz
swych kajdanw" (Manifest komunistyczny,
ostatnie sowa, 1848 r., Marksa i Engelsa).
Zoty acuch bogactwo, trwao,
doskonao; nagroda za zasugi (w Babilonii,
Egipcie, Izraelu); za dzielno. Krl Baltazar
do mdrcw babiloskich: Kto to pismo
przeczyta i wyjani, w szkarat odziany bdzie i
zoty acuch otrzyma na szyj" (Daniel 5,7).
Suchaj, synu, ojca i matki, aby bya przydana
ozdoba gowie twojej i acuch szyi twojej"
(Ks. Przypowieci 1,8). Przysowie: Zote
acuchy s silniejsze od elaznych. Wg
tradycji krl fr. Ludwik XI, ofiarowujc
Raoulowi de Lannoi zoty acuch za
brawurowe czyny wojenne, powiedzia: Na
Boga, przyjacielu, jeste tak zacieky w walce,
e naley ci zaku w zoty acuch, aby
oszczdzi twe cenne ycie na nastpn
potrzeb!"

acuch modlitwa.
Wyobraano
chrzecijanina poczonego z Bogiem zotym
acuchem modlitwy.
acuchy praw ludzkich, myli, niewoli,
grzechw, snw, przyjani itd. ,,Jednomylnej
przyjani wicie si acuchem" (Go w
Heilsbergu 58 S. Trembeckiego). Chains of
Slavery, ang. 'acuchy niewolnictwa' tytu
synnego traktatu polit. (1774) Jean-Paula
Marata.
acuch klucz urawi. urawie, co tam
nad Koryntu gr rozcignycie acuch ku
pnocy, wecie na skrzyda moje pie
ponur" (Grb Agamemnona 26,151 3
Sowackiego).
Dziewica w okowach gwiazdozbir
Andromedy.
W heraldyce: zwycistwo, potga; (na szyj,
z koron) suba monarsze; (pta koskie w
ksztacie litery D) zdobywca;
upokorzenie, niesawa; (na zwierzciu) cika
suba.
W marzeniu sennym: cierpienie, troska.
ASICA
asica symbolizuje odwag, zuchwao,
hardo; zdecydowanie, upr, zawzito;
krwioerczo; niszczycielstwo; czujno, niepokj; chimeryczno; wrb; wysmuko;
seks; skpstwo, maostkowo, ktliwo,
niecnot, zawi, chciwo, kamstwo, grzech
w sowie; smrd.
asica krwioerczo; udomowiony
pogromca myszy, szczurw i mij, od antyku
a do epoki nowoytnej, gdy zastpi j
udomowiony kot, a mije przestay grasowa w
najbliszym otoczeniu czowieka. Przysowie:
Szanuj, bracie, asic w chacie.
asica w tradycji starogr. Wielka Macierz
Bogw Kybele-Rea przybieraa chtnie posta
asicy; czyniy to te tesalskie czarownice. Jako
stworzenie demoniczne asica sprowadzaa
choroby, moga te czowiekowi odebra gos.
Greckie galen katepe-pbkei 'on pokn asic'
znaczyo te:
'straci gos'.
asica kamstwo, grzech w mowie;
poczcie przez ucho, pord przez pyszczek (u
asicy wg mniemania staroytnych). Gdy
Alkmena miaa urodzi Heraklesa, owoc
zdrady maeskiej Zeusa, rozgniewana Hera
chciaa jej utrudni pord, ale sprytna suca
Alkmeny, Galanthis, oszukaa bogini,

krzyczc, e dziecko ju przyszo na wiat. Za

kar Hera zmienia Galanthis w asic (po gr.
gale), bo, jak asica, zgrzeszya" ustami (tj.
kamstwem) (Metamorfozy 9, 273323
Owidiusza).
asica przykry zapach. U wikszoci
asicowatych wystpuj gruczoy przyodbytowe wydzielajce niemi wo. Wg Pliniusza
St. (Historia naturalna 8) zapach ten zabija
bazyliszka. Flaubert w Kuszeniu sw. Antoniego
wspomina o drzewach widncych od woni
asicy.
asica u staro. Grekw wrba. Zwierz
wrebne przez jej chtoniczne zwizki z
Demeter.
asica w tradycji chrz. niecnota;
chciwo, skpstwo; pomocnica czarownic (jak
pniej czarny kot). Biaa asica demon, zy
duch.
asica . odwaga. W rdw. uwaano na
og, e tylko szalecza odwaga pozwala moe
asicy na atakowanie bazyliszka, wcielenia
diaba i grzechu; std asica staa si
emblematem Chrystusa.
asica wysmuko. Mdka przeliczna z
postaci i lica, ciako tak smuke miaa jak asica"
(Opowieci
kanterberyj-skie.
Opowie
Mynarza 1256 G. Chauce-ra, t. Heleny
Prczkowskiej).
asica mio seksualna, lubieno;
jej ciao ma ksztat falliczny. W Karyntii (w pd.
Austrii) mwi si o kobiecie brzemiennej:
asica j ugryza. W XVI w. apka asicy
suya jako amulet miosny.
asica zagroenie rodw krlewskich,
asica chtnie wysysa ptasie jaja, nawet
wielkich drapienikw (orw, jastrzbi). Gdy
orze Anglia za upem si unis, szkocka asica
do gniazda si skrada, krlewskie jaja wysysa
bezpiecznie" (Henryk V 1,2 Szekspira, t. L.
Uiricha). Mog z pio- senki wysysa
melancholi jak asica wysysa jaja" (Jak wam
si podoba 2,5 Szekspira, t. L. Uiricha).
asica chimeryczno; ktliwo. Tfu!
mj postrzelecze. asica mniej ma od ciebie
kaprysw" (Henryk IV cz. I 2,3 Szekspira, t. L.
Uiricha). A jak asica bd zawsze swarliwa"
(Cymbelin 3,4 Szekspira, t. L. Uiricha).
asica czujno. Przysowie szkoc.:
Schwytaj pic asic! (tj. uczy rzecz

niemoliw do zrobienia). Sdzono, e asice

nigdy nie sypiaj.
W marzeniu sennym: niebezpieczestwo;
(zabi asic) wielki zysk.
D
d symbolizuje Ziemi, Soce, Ksiyc;
wieczno,
niemiertelno;
przewonika
dusz; dusz; przeznaczenie, los; myl; tron,
pastwo; koysk, gniazdo, przysta, macic,
vulv, podno; przygod, ryzyko", niebezpieczestwo; nieszczcie; trudno.
d rodkiem transportu bogw i bohaterw, egip. boga Ra (Re) w dzie w Barce
Milionw Lat ze wschodu na zachd po niebie,
w nocy na odzi Mesektet po podziemnym Nilu
z zachodu na wschd; w. Ata-nazego (ok.
293373) w gr Nilu na rozkaz Juliana
Apostaty; Juliana Szpitalnika z romansu rdw.,
patrona przewonikw i karczmarzy, ktry
przewozi przez rzek wdrowcw; Rinalda z
Jerozolimy wyzwolonej Tassa, gdy rozstaje si
z Armid.
d psychopomp, przewonik dusz.
Zmarych bohaterw przewoono odzi na
Wyspy Bogosawionych, np. krla Artura do
Avalonu. By sternikiem w duchami
napenionej odzi" (Testament mj 35 Sowackiego).
d Charona mier. W mit. gr. Charon
przewozi dusze zmarych do Hadesu przez
Styks i Acheron, rzeki mierci i zapomnienia,
bur a. rud odzi, ac. caeruleam puppim
(Eneida 6,410 Wergiliusza).
d wieczno, niemiertelno bogw,
bogi (gowa* a. popiersie bogini na dziobte
odzi),
zapewniajca
zmartwychwstanie
czowieka. Wiele prymitywnych plemion
umieszczao" zmarych w odzi, ktr puszczano na morze na los wiatrw i fal.
d Ziemia unoszca si na praoceanie,-wstrzsana'falami trzsie ziemi.
d Soce, Ksiyc, sierp ksiyca,
eglujcego nieboskonie. Falo bkitna,
koysz dk Greka, niech mu po morzu ciele
ksiyc zoty cieki obdne" (Lam-bro
1,1,13 Sowackiego).
d podno. Jako przedmiot poduny
i wydrony kobiecy organ pciowy
(deczka); macica matki a. bogini--matki;
koyska, kolebka; ciao ludzkie. Wyobraenia
egipskiej Izydy z maym Horu-sem, z odzi na
gowie. Na uroczystociach saturnaliw rz
majcych zapewni urodzaj

i podno byda, przewoono krla saturnaliw przez pola i miasta w odzi zwanej
wozem morskim", ac. carrus navalis, przy
dwikach pobudzajcej muzyki.
d atrybut Janusa, rz. boga wejcia i
wyjcia, gdy moe pyn rwnie dobrze w
przd i w ty.
d los, przeznaczenie. W jednej odzi z
kim pywa dzieli z nim dobry i zy los,
tac. in eadem navi. Razem wiosowa" (Ptaki
851 Arystofanesa). Rnym losem rzuceni na
wiata powodzie, spotykamy si z sob jak
dwie rne odzie!" (W imionniku K. R.
Mickiewicza). rodkiem wied losu dk po
ycia odmcie" (List do F. B. 58 A. Fredry).
d sprztem rybackim braci Szymona i
Andrzeja, ktrzy staj si rybakami ludzi"
(Ew. wg Marka 1,1618).
d Pitrowa Koci kat.
d biaoskrzyda morska pawaczka
(Odprawa postw greckich 424 Jana Kochanowskiego).
d ycie. Dni moje (...) miny jak
odzie wiozce jabka" (Hiob 9,256). d
(...) ycia biegnie bez wiose, fala za fal
popycha
j
naprzd"
(Szkice
1,20
Sienkiewicza).
d niebezpieczestwo. Tylko od
mierci na trzy palce bywa, kto w odzi pywa"
(Flis 1112 Wespazjana Kocho-wskiego).
Przysowie chin.: Gdy podrujesz odzi, bd
gotw do nurkowania.
d dusza. Moja dusza to zaczarowana
d, ktra, jak picy abd, pynie"
(Prometeusz rozptany 2,5,48 P. B. Shelleya).
dka myl. Myl jak dka wirami
krcona" (Bajdary 13 Mickiewicza).
dka tron. dka tron, lud jest woda i
nosi j snadno" (Cesarz chiski i syn jego 15
Ignacego Krasickiego).
d pastwo. d pastwa bez rzdu
wiosa nie pynie, lecz si koysze" (Pie 81
4 K. Tymowskiego).
d i wiolarz ko i jedziec. Jak d
wesoa (...) tak Arab, kiedy rumaka z opoki na
obszar
pustyni
strca"
(Farys
l6
Mickiewicza).
dka bez steru czowiek bez charakteru
(przysowie).
W marzeniu sennym: (wchodzca do portu)
owocna praca; (pynca) szczliwa podr;
(nieruchoma) dobra nowina, rado;
(przewrcona) kopoty.

UK I STRZAY
uk jest symbolem wojny, podboju; potgi,
prnoci; napicia siy ywotnej; podnoci,
zasady eskiej; strzaa jest symbolem szybkoci; wyroku boskiego; deszczu, wiatru,
pioruna; zarazy, nagej mierci, godu, mczestwa, blu, katastrofy, wojny; promienia
sonecznego albo ksiycowego, byskawicy,
wiata (wiedzy); mioci; podnoci;
polowania; fallicznym, zmysw.
uk i strzay Apollina (Pana srebrnego
uku") sia promieni Soca, ich moc
zapadniajca i oczyszczajca; uk i strzay
boskiej owczyni Artemidy dziaanie
promieni Ksiyca; obu bstw narzdzie
kary. Strzay Indian amerykaskich malowane
byy w czerwone zygzaki wyobraajce
byskawice. Promienie soneczne jawi si
czsto jako strzay. Pierwsze promyki soneczne wpady przez szyby jako strzay brylantowe" (Pan Tadeusz 10,898 Mickiewicza).
uk w chrz. mczestwo, np. w.
Krystyny, Rzymianki czasw Dioklecjana,
ktr, wg legendy, przeszywano strzaami (a.
prcz tego torturowano noami i obcgami),
czy w. Sebastiana, onierza rzymskiego
tyche czasw, patrona zaraliwie chorych,
ktry mia zgin ugodzony mnstwem strza.
Mczestwo
to
dao
natchnienie
Sienkiewiczowi, ktrego bohater, Lon-ginus
Podbipita,
poleg
przeszyty
strzaami
ucznikw tatarskich (w powieci Ogniem i
mieczem).
Grecko-rzymski bg mioci Eros-Kupi-dynAmor, przedstawiany jako nagi chopczyk z
ukiem, koczanem i strzaami, godzi nimi w
serca ludzi, budzc w nich uczucie
byskawiczne, mio od pierwszego wejrzenia.
W Metamorfozach (1,465) Owidiusza Kupido
z koczana swego dwie wybiera strzay: ta
niszczy, tamta wznieca miosne zapay. Ta, co
wznieca, jest ostra i od zota byszczy, tpa za
i z oowiu ta, co mio niszczy" (t. B.
Kiciskiego). Wywodzc kunsztowne analogie
barokowej liryki miosnej, pisze Jan Andrzej
Morsztyn w wierszu Do trupa: Leysz zabity i
jam te zabity, Ty strza mierci, ja strza
mioci".
uk polowanie. Bro bogini oww i
Ksiyca, Artemidy-Diany, a zarazem wyobraenie sierpu ksiycowego-miesicznego
symbolem zasady eskiej, podnoci, y

wotnoci. Jest to jedno z wielu dobroczynnych

bstw, ktre nieraz karz bezlitonie i hurtem:
Artemida i jej brat, Apollo, pozabijali strzaami
dwanacioro dzieci Niobe, bronic honoru swej
matki, Leto. Zabijaj te niechccy, jak
Herakles (zatrut strza) swego szlachetnego
przyjaciela, centaura Chirona.
Kara taka jest szczeglnie okrutna, gdy spada
nagle i niespodziewanie: Dante w Boskiej
Komedii (Raj 17,25) zwraca si do ducha
swego protoplasty, Cacciaguidy: Oto chc
wiedzie od samego rana, jaka si dola stanie
mym udziaem, bo mniej dokucza strzaa
przewidziana"
(t.
E.
Por-bowicza).
Symbolika strzay jako ciosu zadanego przez
boga-ucznika ywa jest take w stosunku do
Boga biblijnego a do naszych czasw. Panie!
Nie karz mnie w gniewie swoim...! Bo strzay"
Twoje przeszyy mnie" (Psalm 37 13).
Strzay Wszechmogcego tkwi we mnie"
(Hiob 6,4). Ale Ty, Boe! ktry z wysokoci
strzay swe rzucasz na kraju obroc, bagamy
Ciebie" (Pogrzeb kapitana Meyznera 4950
Sowackiego).
Strzaami swymi bogowie jednak rwnie
jako promieniami Soca budz Ziemi do
ycia, rozpraszaj ciemnoci i zo, ukiem tczy
oddalaj burze. Czyni tak Apollo i perski bg
soca Mitra strzelajcy z uku do chmur, ktre
wtedy spuszczaj oywczy deszcz, egipski bg
Anubis z gow szakala, a take jedziec Apokalipsy na biaym koniu, jedziec, ktry
otrzyma koron i uk, aby zapewni zwyciski
pochd ewangelii. Jak powiada Horacy (Pie
2,10): Nie zawsze Apollo napina uk" (Neaue
semper arcum tendit Apollo), co stao si
przysowiem, oznaczajcym, e bstwo to nie
zawsze przynosi ludziom mier.
Bywa jednak, e i czowiek strzela w kierunku nieba. Skierowana tam strzaa jest
zapewne symbolem uwzniolenia pierwotnych
popdw, jak u Strzelca (ucznika) w zodiaku,
zob. niej. Podobnie jak drabina (np.
Jakubowa) uk oznacza komunikacj, wymian
midzy Niebem i Ziemi, i to w obu
kierunkach: z gry na d jako boski piorun,
promie soneczny i deszcz, z dou do gry
jako wzlatujca strzaa przekraczajca granic
siy cienia, wyzwolona na chwil z praw
ziemskich, zapowied wyzwolenia duchowego.

Prorok Elizeusz tu przed mierci poleca

krlowi izraelskiemu Joasowi, aby ten strzeli z
uku przez okno w kierunku wschodnim, gdzie
ley Syria, a potem, kilkakrotnie, w ziemi. Te
magiczne strzay maj nazajutrz zapewni
krlowi zwycistwo nad Syryjczykami (4. Ks.
Krl. 13). Innego rodzaju tajemnicz aluzj
magiczn zawiera opis wdrwki Hagar na
puszczy z synkiem Ismaelem (Gen. 21): Hagar,
nie chcc patrze, jak jej dziecko umiera z
pragnienia, porzuca je pod drzewem, ale potem
siada, oddaliwszy si tylko o strzelenie z uku.
O kilka wersetw dalej znajdujemy informacj,
e Ismael dorsszy sta si ucznikiem i poj
za on Egipcjank. Najlepsi ucznicy
staroytnego wiata pochodzili z Egiptu, Krety
i Bliskiego Wschodu.
Psalm 90 Kto si w opiek poda Panu
swemu przedstawia jako szczeglnie grone:
strach nocny i strza lecc we dnie", co
moe naley rozumie jako grob skryt i
grob jawn, albo te po prostu stwierdzenie
niewtpliwego faktu, e w dzie strzela si
celniej. Z uku strzelaj take wrki i elfy;
uwaano, e znalezione groty ich strza chroni
przed zym spojrzeniem" i zapobiegaj
chorobom. Strzay wycignite z ran suyy
natomiast jako amulety miosne i rodek
przeciw blom porodowym.
Jako najstarsze narzdzie oww i boju
wymylone przez czowieka i wasnorcznie
przez niego sporzdzone, uk jest we wszystkich kulturach broni krlewsk, wodzw-sk,
rycersk, zarwno indyjskich kszatriw (kasta
rycerzy), jak i japoskich samurajw. Jest te
symbolem cnoty, bo tylko ucznik o czystym
sercu trafia w sam rodek tarczy celowniczej,
zwalczajc swymi strzaami siy niecz-yste i
mroczne, przywraca porzdek Kosmosu
strzelajc w cztery strony wiata, w niebo i w
ziemi. uk bstwa, tuk krla, uk przywdcy
duchowego amie strzaami rce i uki
niepokojcych go, niegodnych ucznikw, jak
powiada patriarcha Jakub, bogosawic swych
dwunastu synw (Gen. 49,23).
Niechybna (zawsze!) strzaa bohatera
przeznaczenie, wola boa. W zawodach
uczniczych w megaronie Odysa na Itace
(Odyseja 21) tylko Odys potrafi napi uk i
przestrzeli ucha dwunastu toporw, gdy bro
krlewsk napi moe tylko krl. Potem, w
scenie mierci zalotnikw

(ks. 22), uk jest narzdziem zemsty. Podobnie

w pieni Mojesza (Deut. 32,23) zapowied
zemsty boej brzmi: Strzay moje wystrzelam
na nich".
Strza uywano do wrb. Bo stan krl
babiloski na rozstaju, na pocztku dwu drg,
wrby szukajc, mieszajc strzay, pyta si
bawanw" (Ezechiel 21,22), ktre miasto
naprzd zaatakowa, Rabbat czy Jeruzalem.
Strzaa ywotno, podno. Czym
strzay w rku wojownika, tym synowie
zrodzeni za modu" (Psalm 126 4), a zatem
synowie ju w peni si, zdolni do walki, nim
ojciec si zestarza.
Strzaa szybko (szybki jak strzaa),
stanowcza decyzja, synteza, intuicja; rewolucja
(trzy strzay mierzce w tym samym kierunku z
ukosa byy godem austriackiej partii
socjaldemokratycznej
w
okresie
midzywojennym).
Strzaa utkwiona porodku tarczy zwisajcej z
gazi drzewa, z dewiz gr.: bdll'houtos 'tak
strzelaj' (Iliada 8,282, Homera) impresa
(dewiza heraldyczna) wielkiego mecenasa sztuk,
kardynaa Alessandro Farnese
(152089).
W heraldyce: pomsta; gotowo bojowa.
Strzelec (Sagittarius) gwiazdozbir nieba
pd., w Polsce widzialny latem, znak zodiaku,
suchy, gorcy, mski, pomylny, kolor niebieski,
pierwiastek" ogie, emblemat polowania i
mierci,
symbol
ruchu,
instynktu
koczowniczego, ywej reakcji, niezalenoci;
rzdzony przez planet Jowisz, do ktrej (po jej
odkryciu)" dodano planet Neptun. Jego
wyobraenie to centaur Chiron a. czowiek
strzelajcy z uku, a w uproszczer niu strzaa
(z ukiem). Babiloczycy wyobraali ten
gwiazdozbir w plastyce jako jedca
strzelajcego z uku ju w XI w. p.n.e.
MACZUGA (Paka, Buawa)
Maczuga symbolizuje promie Soca; piorun;
brutalno, si, potg, wadz, majestat;
mstwo, nieustraszono; czas, pra-wiedz, moc
poznania;
dwuznaczno;
tworzenie,
dokonanie; gupot; zdrad; kar;
mczestwo; por. Laska.
Maczuga (w staro. Egipcie) wiat
tworzenia i dokonania; pokrewna symbolice
wiosa, laski, bera i paki.

Maczuga w hinduizmie, w jednej z czterech rk

Wisznu (w pozostaych trzech:
dysk, lotos i muszla) prawiedza, moc
poznania utosamiana z Kali, potg czasu,
ktry niszczy wszystko, co mu si sprzeciwia.
Maczuga (w tradycji iraskiej) piorun,
karzca bro bogw.
Maczuga w mit. gr. promie soneczny;
miadcy cios; cakowite zniszczenie, atrybut
Chway, bogw, np. Hermesa, bohaterw
sonecznych, np. Heraklesa, Te-zeusza, Zetosa
(bliniaczego brata Amfio-na), wyobraajcy
unicestwienie hybris (gr. 'pychy') czowieka,
reprezentowanej przez
potwory.
Paka, buawa bro rozbjnika, zbjcy. W
mit. gr. Peryfetes, syn Hefajstosa, zabija
podrnych maczug; zabi go Te-zeusz i zabra
maczug. Noe za pasem, miecz u boku byska,
w rku ogromna buawa. (...)'Pierwszy bym
pak strzaska na twej gowie" (Powrt taty
434,63 Mickiewicza).
Maczuga dwuznaczno, dwubiegunowo, dwuwykadno. Olbrzymia maczuga
celtyckiego 'dobrego boga' Dagdy,. jednego z
przywdcw mitologicznych Irlandczykw,
grubym koncern zabijaa ludzi, a cienkim
przywracaa
im
ycie.
Podobna
dwubiegunowo w lasce (zob.) Mojesza
otwierajcej i zamykajcej przejcie przez
Morze Czerwone, otwierajcej rda a.
zmieniajcej si w wa; piorun (zob.) Zeusa,
zapadniajcy burz i deszczem a. zabijajcy;
wcznia (zob.) Achillesa. W rku rozbjnika
miadce wynaturzenie, w rku bohatera
"wynaturzenie zmiadone.
Maczuga granica, rwnowaga', arbitra. W
mit.. celt. Dagda, ktry jest take "bogiem
przyjani i kontraktw, uywa maczugi jako
emblematu ukadw granicznych i wszelkiej
ugody.
Maczuga w chrz. zdrada; mczestwo;
atrybut w. Apolinarego, apologety;
Fabiana papiea; Jakuba Modszego, apostoa
(paka folusznika, ktr roztrzaskano mu gow
wg Zotej legendy Jacopa da Yoragine); Judy
Tadeusza, apostoa (a. halabarda, a. lanca,
zalenie od relacji o'jego mczeskiej mierci);
Szymona Kananejczy-ka (Zeloty), apostoa.
Maczuga, paka bro chopska, przeciwiestwo rycerskiego miecza; typowe na

rzdzie kary, przeciwiestwo oczyszczajcego

miecza.
Maczuga w rdw. bro biskupw biorcych udzia w bitwie, ktrym nie wolno byo
przelewa krwi (np. mieczem czy wczni).
Maczuga (w plastyce rdw. i renesansowej)
atrybut Odwagi a., w rkach pnagiego
gupca. Gupoty.
Maczuga bro Dzikiego Czowieka (tac.
homo
sihestris
'leny'),
legendarnego,
wochatego dzikusa z iluminowanych rkopisw z koca XIII w., fr. rzeb w koci soniowej z XIV i arrasw XIVXV w.
Buawa, buzdygan wadza, potga,
krlewsko, bro bogw i witych w walce z
niewiernymi i heretykami. Ozdobny symbol
dowdcy wojskowego, hetmana, marszaka,
chana, pochodzcy prawdop. od paki-maczugi. Do najokazalszych i najkosztowniejszych przyborw reprezentacyjno-kostiumowych naleay buawy i buzdygany, ktre z
rzeczywistej, ongi wojennej, broni obuchowej
(fr. masse de guerre. nm. Streitkol-ben) stay
si ju tylko odznakami wojskowej hierarchii"
(ycie polskie w dawnych wiekach 3,2
Wadysawa oziskiego).
Paka narzdzie kary; (drewniana)
ziemianina w czasach paszczyzny; Bi
chopw pak, poi gorzak" (Nagrobek
obywatelowi l2 Wadysawa Syrokomli);
(kauczukowa) policyjna, milicyjna.
Paka sposb przekonywania otra.
Przysowie: Z otrem argument: patka albo nic.
Paka gowa; np. ysa paka. . Szalona
paka (gowa), zuchwalec, ryzykant,
gwatownik, szaleniec, postrzeleniec, czowiek
nieobliczalny.
Zakuta paa (gowa), zakuty eb, tpy
ucze; czowiek nieinteligentny, ograniczony
umysowo.
Zala pak (gow, eb), upi si, urn
si.
Paka jedynka, najniszy stopie szkolny.
Przysowie: Minimus paka, niewart chleba
kawaka tj. zy ucze, tpak, le.
MAK
Mak symbolizuje noc; zapomnienie; niewiedz;
sen, marzenie senne, Jetarg; obojtno; cisz;
gow; chytro; lenistwo;
narkotyk, odurzenie, upojenie, szalestwo,

oczarowanie, czary; zmartwychwstanie; czysto, brak zapachu, kosmetyk; plotk;

niezgod; nieszczcie; przelotn przyjemno;' pociech; wzmocnienie; flirt, mio;
krew; lato; podno, urodzaj, mnstwo;
drobiazg.
Spord ponad stu gatunkw maku (Papaver)
wymieni tu naley mak polny, pospolity
chwast zboowy, i mak lekarski (siewny)
pochodzcy z pd.-zach. Azji, z ktrego nasion
otrzymuje si olej, a ze somy i omconych
torebek opium, z niego za morfin, heroin,
kodein, papaweryn, tebain i inne alkaloidy.
Mak sen, letarg, odurzenie, obojtno,
niewiadomo; chytro. Staroytni znali
dobrze nasenne, odurzajce dziaanie soku
makowego i niebezpieczestwa z nim zwizane.
Atrybut Morfeusza (zsyajcego marzenia senne
o ludzkich ksztatach), Ikelosa (a. Fobetora) i
Fantasosa (zsyajcych sny o zwierztach i
przedmiotach), Hypnosa (Somnusa, boga snu),
Ta-natosa (jego bliniego brata, boga mierci),
Nocy (Nyks), Onejrosa (boga widzenia sennego), Hermesa Hypnodotesa ('dawcy snu') i
Hermesa Oneiropomposa (przewodnika po
marzeniach sennych). Morfeusza przedstawiano
czsto z wiecem z kwiatw maku na gowie.
Maki rosy na brzegach rzeki Zapomnienia
(LetS) (Metamorfozy 11,605 Owidiusza). Gdy
Hades porwa Kor, jej matka, Demeter, bogini
podnoci, urodzaju i zboa, zagrozia, e ziemia
stanie si odtd jaowa i bezpodna; wtedy
Hypnos da jej maku sennego na oczy, a gdy
zasna, wegetacja obudzia si do ycia.
(Jesie) upiona zapachem makw" (Do
Jesieni Johna Keatsa). Nie bdziemy spa,
cho maki rosn na polach Flandrii" (Na polach
Flandrii Johna McCrae, 1915 r.). pi jak
makiem posypany. Sypa mak na oczy, zasnu
makiem oczy itp. upi kogo.
Mak narkotyk, odurzenie, upojenie.
Afrodyzjak wypity przez Wener na jej lubie z
Wulkanem (Fasti 4,151 i nast. Owidiusza).
Mak pociecha, jak daje dobry sen i
zapomnienie. ,,Jestem kobiet szczliw bo
mam bardzo z pami" (Bette Davis, synna
amer. aktorka film., ur. 1908).
Mak kosmetyk, rodek upikszajcy (O
kosmetyce twarzy kobiecej 99 i nast.
Owidiusza).

Mak podno, urodzaj. Ju krete-skomykeskie wizerunki bogi z kwiatami maku

wiadcz o symbolice podnoci tej bogatej w
nasiona roliny w wiecie przed-greckim i
wczesnogreckim. Atrybut Hery i Kybele jako
opiekunek on i matek;
dziewiczej Artemidy jako dawnego bstwa
podnoci i opiekunki rodzcych, a przede
wszystkim kwiat Demeter. Zmienia ona w
kwiat maku modego Mekona (gr. mtkon 'mak'),
ktry chcia pocieszy bogini rozpaczajc po
stracie zaginionej crki. Kory. Makwki
ofiarowywano
Demeter
na
misteriach
eleuzyskich jako symbol ziemi, snu i
zapomnienia (po mierci i przed odrodzeniem).
Mak mio, rozkosz. Kanachos, twrca
posgu Afrodyty w Sykionie, ukaza bogini
trzymajc w jednej rce mak, a w drugiej
jabko (Pauzaniasz 2,10,5). Do zwizkw z
Afrodyt odnosi si te wrba miosna (gr.
tflephilon) z lici maku.
Mak czysto, dziewictwo, bo jego
dziaanie nasenne odwodzi od miosnych
igraszek, wic jako antyafrodyzjak jest symbolem dziewictwa, a przeto i dziewicy Artemidy
(jednak por. wyej: Mak podno).
Mak wzmocnienie mini. Mak z winem i
miodem dawano zawodnikom w czasie
treningu przed Igrzyskami Olimpijskimi. Mak
w chrzecijastwie podno;
niewiedza; obojtno; szalestwo. Makwka
sen, Hypnos (Somnus);
w chrz. sen niebiaski; makwki przedstawiane na awkach kocielnych mog oznacza zmartwychwstanie.
Mak przelotna przyjemno. Lecz
przyjemnoci s jak zrywane maki: chwytasz
kwiat, a patki spadaj" {Tam 0'Shanier 5960
Roberta Burnsa).
Mak cisza. Cisza jak makiem zasia
(prawdop. dlatego, e sianie maku wymaga
pogody bezwietrznej).
Mak mnstwo, mnogo, bezlik, mrowie,
zatrzsienie (mowa o nasionach). Jak maku
bardzo wiele. Dobra si w korcu maku.
Makwka gowa. Hej! Gerwazy! daj
gwintwk! Niechaj strc t makwk!"
(Zemsta 1,7 Aleksandra Fredry).
Mak brak zapachu. Polny mak si poni,
juci go wstyd ima, e byszczy

purpur, lecz zapachu nie ma" (Krakowiak 21

2 Edmunda Wasilewskiego).
Mak lato. Lato przylgno warg do
nagiej piersi Ziemi i zostawio psowy lad
kwiat maku" (Mak l2 Francisa Thompsona).
Mak plon mao wart, nieistotny dla
gospodarstwa. Przysowie: Nie urodzi mak,
przebdziem i tak.
Mak rzecz bardzo maa (mowa o nasionach). Pisa makiem, maczkiem drobno,
gsto, b. maymi literkami. Rozbi w drobny
mak.
Czerwone maki krew. Czerwone maki na
Monte Cassino zamiast rosy piy polsk krew"
(Czerwone maki refren l2 Feliksa
Konarskiego).
Czerwony mak pociecha.
Purpurowy mak wybryk, wyskok, eksces;
fantazja, zmartwychwstanie.
Pstry mak flirt, zaloty.
Biay mak sen, zapomnienie.
Mak zmartwienie. W folklorze niektrych
krajw mak w domu zgryzota.
Sianie maku podsycanie konfliktw.
Przys.: Nie trzeba sia maku.
Licie maku plotka, obmowa. Trzask
kruszonych w doni lici maku zdrada
tajemnic miosnych.
W heraldyce: zoty mak kalifornijski godo
Kalifornii.
W marzeniu sennym: rozrywka, przyjemno.
MAPA
Mapa symbolizuje inteligencj, mdro,
chytro, pojtno; gupot, roztargnienie,
ofiar oszustwa; melancholi, agodno;
obd, optanie; dziaanie niewiadome (grone
a. poyteczne), nieuksztatowanego czowieka,
zwierzc natur ukryt w czowieku; niskie
instynkty, wystpek, podstp, prno,
chciwo, deprawacj, hipokryzj, pochlebstwo,
zo, zoliwo, wcibsko;
drobn kradzie; ciemnoci, diaba, kacer-stwo,
pogastwo, grzech, bawochwalstwo;
brzydot, nieczysto, lubieno, rozpust,
bezwstyd; gnuno, lenistwo ducha; ruchliwo, zrczno; naladownictwo, bazestwo,
komedi i taniec; plastyk.
W staro. Egipcie pawian paszczowy
czczony by jako zwierz wite, wcielenie
(wraz z ibisem) boga Thotha, ksiycowe

go bstwa nauki, wynalazcy pisma, twrcy

jzykw, tumacza i doradcy bogw, przewodnika dusz ludzkich; w plastyce kultowej
pawiana wyobraano jako wielkie biae zwierz
siedzce w kucki (postawa ta oznaczaa
rwnowag midzy wiatem i ciemnoci,
prawd i bdem), ityfalliczne, czsto z tarcz
ksiycow
na
gowie,
symbolizujce
odrodzenie, przejcie od stanu zwierzcego do
ludzkiego, od mierci do ycia wiecznego,
wiadka przy waeniu dusz ludzkich po mierci;
jako wcielenie Thotha by patronem uczonych i
pisarzy, skrybw Ptaha i Anubisa, artyst,
magiem, kochajcym uroczystoci witeczne,
kwiaty i ogrody. Zwizany take z tarcz
soneczn: jego poszczekiwanie (mody) przed
witem sprawia, e Soce co rano wschodzi.
Jednak samiec ma usposobienie choleryczne,
jest agresywny, chutliwy, ktliwy.
Wg Biblii (3. Ks. Krl. 10.22) krl Salomon
sprowadza mapy z Tarsis (zob. Paw).
W Grecji i Rzymie nie przypisywano mapom
cech boskich, przeciwnie, byy one wcieleniem
brzydoty, zoliwoci, niskich instynktw.
Wedug lex Pompeia de parri-cidiis,
ojcobjcw naleao zamyka w worku, ku
wikszemu pohabieniu wraz z map, i utopi.
Mapy uwaano jednak rwnie za uciesznych
baznw, trefnisiw, figlarzy; sprowadzane z
Afryki i Azji, oswojone, trzymano w domu dla
zabawy. Mitologicznym obrazem tych cech byy
dwa przekorne gnomy Kerkopsy z wyspy Pithekusa (Ischia), Olos i Eurybatos (a. Sillos i
Triballos), ktre napady picego He-raklesa i
zaczy go drani; bohater zapa je, schowa
do worka i poszed, aby je sprzeda na targu.
Jednak ich arty i figle tak go rozmieszyy, e
puci je wolno;
pniej Zeus zmieni je w mapy.
Mapa atrybut komedii i taca, wedug
Ezopa najlepszy tancerz wrd zwierzt.
W chrzecijaskiej literaturze i sztuce mapa
jest
przewanie
emblematem
grzechu,
wystpku, upadku duchowego, chytroci,
chciwoci, chuci, zoci, gnunoci, lepoty
duchowej. Szatana, na co skada si brzydota
poczona z wielce kopotliwym podobiestwem do czowieka. Mapa ze zwierciadem w rku oznacza zwykle upadek
moralnoci, deprawacj, prno i rozpust.
Mapa skrpowana acuchem przed

stawia pokonanego diaba, poskromione ze

instynkty, sptanego niewolnika. We wczesnym
redniowieczu mapa reprezentuje pogastwo i
herezj; nieraz wystpuje wyobraenie mapy
zoliwie przedrzeniajcej witego. W okresie
gotyckim na obrazach Marii z Dziecitkiem
mapa z jabkiem w pysku oznacza grzech
pierworodny, upadek czowieka. W sztuce
Odrodzenia mapa przedstawia jeden z piciu
zmysw smak. Od okresu redniowiecza
mapa 'bya symbolem malarstwa i rzeby jako
sztuk imitujcych natur (tac. ars simia
naturae); zwaszcza malarstwo flamandzkie
XVII w. chtnie podejmowao temat mapy
malujcej portret (zwykle kobiecy), rzebicej,
grajcej na 'instrumencie muz. albo w karty,
pijcej, taczcej, jedcej na ywach
wszystko jako parodia czowieka, jego
prnoci, szalestw, naogw, arogancji i
gupoty.
Potworne rzygacze (gargulce, plwacze) i
chimery architektury gotyckiej (np. na katedrze
Notre Dam w Paryu), przedstawiajce
fantastyczne zwierzta, czsto o mapich rysach,
symbolizuj
zapewne
diaba.
W
redniowiecznej sztuce nm. i fr. mapa w
orszaku Trzech Krli odgrywaa rol
skruszonego grzesznika.
Mapa wie si ze staropaniestwem. W
tradycji rdw. kobieta, ktra nie zalubia ani
mczyzny, ani Chrystusa, bdzje na tamtym
wiecie polubiona mapie. Przysowie ang.:
Mapy prowadz stare panny po mierci do
pieka (za kar, e za ycia nie miay dzieci;
czsto cytowane w dramaturgii elbietaskiej).
W hinduizmie mapa jest emblematem
chmury deszczowej a. wiatru.
Hanuman w mit. indyjskiej boska mapa,
centralna posta wielkiego eposu indyjskiego,
Ramajany, dokonujca licznych czynw
bohaterskich. Czczona w postaci stojcej prosto,
jak czowiek, mapy o czerwonej twarzy, w
wielu powiconych sobie wityniach, jako
wzr pobonoci i kultu Ramy. Imieniem jej
nazwano
jedn
z
najpospolitszych,
dugoogoniastych map indyjskich hanuman
langur, uwaan na og za wit.
Na Dalekim Wschodzie czsto mapa jest
synonimem mdroci. Synne trzy mapy w
witej Stajni" w Nikko (Honsiu, Japonia),
symbolizuj mdro zapewniajc spokojne
ycie: jedna zasania sobie

oczy, druga uszy, a trzecia usta; wskazuj one,

aby w stosunkach z ludmi jak najmniej
widzie, sysze i mwi. Trjca ta zwie si
Kosin-sama lub Kosin-zuka gwiazda
przewodnia.
Su Wu-kung, wita Mapa, obdarzona
fantastycznymi umiejtnociami i na wp
bosk potg, gwna bohaterka fantastycz-nosatyryczno-przygodowej powieci chiskiej
Hsi-Ju Ci ("Podr na Zachd') pisarza Wu
Czeng-Ena (ok. 151080), opartej na
autentycznym dzienniku wyprawy po wite
ksigi do Indii mnicha buddyjskiego SuanCanga (VII w.).
Mapa naladowc. Ludzi gupio, bezmylnie naladujcych nazywali Rzymianie
map (ac. simius). Mapowa naladowa,
imitowa, przedrzenia, udawa kogo (jak
mapa). Spy na ni, mapo mierci, nie
twardy!" (Cymbelin 2,2 Szekspira). Mapa
wielki samochwa, co czeka udaje" (Mapy l
Ignacego Krasickiego). Polskie ubranie
pikniejsze jest ni obcej mody mapowanie"
(Pan Tadeusz 1,4556 Mickiewicza). C, e
siedzisz nad ksik, ma-peczko kochana? gdy
nie rozumiesz, jaka tam rzecz napisana"
(Mapeczka Antoniego Greckiego).
Mapa zo, zoliwo. Czowiek,
dumny potg na chwil mu dan, a swojej
szklanej niepomny kruchoci, jak mapa w
gniewie, przed wysokim niebem, tak dziwne
stroi wybryki i susy, e anioowie pacz"
(Miarka za miark 2,2 Szekspira, wg t. L.
Uiricha).
Mapa brzydota. Najpikniejsza z map
jest brzydka w porwnaniu z czowiekiem"
(Heraklit cyt. przez Platona w Hip-piaszu
Wikszym 289A). Robi mapie miny
brzydkie miny, wykrzywia twarz. Mapa,
najwstrtniejsze zwierz, jake podobne do
nas!" (Enniusz cyt. w O naturze bogw 1,35
Cicerona).
Mapa le pojta mio rodzicielska. U
Ezopa, gdy mapie urodziy si blinita, jedno
z mioci zadusia na mier, a drugie
zaniedbane byo tak kompletnie, e wyroso
zdrowe. Mapia mio gupia.
Przysowie fr., nm., ang. itd.: Im wyej si
mapa pnie, tym bardziej odsania tyek o
czowieku, ktry im bardziej awansuje, tym si
bardziej kompromituje.
Mapa leniwy prniak. Niech si zbiegaj z wszystkich wiata kracw pr

niactwa mapy do angielskiej ziemi!" (Henryk IV, cz. 2 4,4 Szekspira, t. L. Uiricha), tj. li
doradcy krlewscy.
Mapa spodlony obraz czowieka,
zwaszcza jego niszych popdw i namitnoci.
Czowiek map Boga. Czowiek wie, e jest
map Boga, a zwierz nie. Jedyna rnica" (W
Maelstromie 4 S. Przybyszew-skiego).
Mapa lubienik. Przysowie ang.: Kobieta
jest wit w kociele, anioem na ulicy,
diabem w kuchni i map w ku.
Niepodobna, panie, aby to (jsk Kasjo
Desdemon tryka) ujrza, choby byli krewcy
jak mapy albo wilki w czasie wesela" (Otello
3,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego) mwi
Jago do Otella.
Mapa atrybutem kobiety lekko si prowadzcej. Ta mapa wyjechaa, wyjechaa,
ucieka z sdzi spod pitego" (Dziewczta z
Nowolipek l Poli Gojawiczyskiej).
Mapa bazen. Robi z siebie map
zachowywa si bazesko.
Mapa gupiec. e tylko palce popieka,
nader szczliwa. Tak to zwykle mapom
bywa" (Pan Jowialski 2,10 Aleksandra Fredry).
Mapa zrczno. Robi co z mapi
zrcznoci.
,,Naturalnym wrogiem" mapy jest, wg
tradycji, pantera a. lampart.
U mistykw mapa oznaczaa melancholi i
smutek w czasie ostatniej kwadry Ksiyca, a
wesoo i rado w czasie pierwszej.
Mapa reprezentuje temperament" (humor") sangwiniczny czowieka.
W marzeniu sennym wzburzenie uczu,
bezwstyd, kpina, irytacja wynikajca z podobiestwa mapy do picego, jego karykatury
wochatej, chutliwej, zachannej, prnej,
aroganckiej.
MANDRAGORA
Mandragora symbolizuje obd, sza, majaczenie, senno, narkoz; proroctwo, magi,
czary; diabla; gupot; odporno na ciosy;
osobliwo, rzadko, prno, zaprzeczenie
duszy; mio, szczcie, zasad msk, dz,
seks, ppowin, poczcie, podno.
Mandragora lekarska, w staro. i rdw.,
rolina czarodziejska, wzmagajca potencj,
przynoszca szczcie i bogactwo, umie

rzajca ble, rodek nasenny, wymiotny,

przeczyszczajcy, narkotyk (stosowany w
staroytnoci przy operacjach) obdarzony
potn si magiczn, atrybut diaba, demonw
i czarnoksinikw oraz osb uprawiajcych
magi, rdo najwikszej liczby przesdw i
praktyk czarodziejskich. W Grecji zwana
Kirkaia, tj. rolina czarodziejki Kirke, bo
wierzono, e zamieniaa ludzi w zwierzta pojc
ich naparem mandragory (Odyseja 10 Homera
mwi tylko o zgubnych zioach" zmieszanych
z serem, mk, miodem i winem).
Mandragora mio, podno, seks. W
Egipcie symbol mioci i afrodyzjak, w
Grecji
atrybut
Afrodyty Mandragoritis.
,,Przyjd, miy mj (...), rano wstawajmy do
winnic (...) tam tobie dam piersi moje;
mandragory wyday wo" (Pie nadpiesniaffi(7,ll13).
Mandragora lek przeciw bezpodnoci.
Dziki skosztowaniu mandragory otrzymanej od
Rubena, Lia, ktra ju przestaa rodzi, w czasie
nocy spdzonej z Jakubem pocza Issachara
(Gen.
30,1418).
Nie
ma
rodka
pewniejszego, aby kobieta zasza podem, jak
napj sporzdzony z mandragory. (...) Gdyby
nie w napj, byaby niepodna krlowa Francji,
a take wiele innych ksiniczek w tym
pastwie" (Mandragora 2,2 Makiawela, t. M.
Wyszogrodz,ka--SIska).
Mandragora atrybut bstw podziemnych,
chtonicznych, jak Zeus Mandragoras i Hekate,
w ktrej czarodziejskim ogrodzie rosa. Wg
tradycji ludowej pacze i wrzeszczy, kiedy si j
wyrywa z ziemi, a kto nie zalepi sobie
uprzednio uszu woskiem i usyszy ten wrzask
umiera lub popada w obd. Pki tkwi w
ziemi jest we wadzy demonw, grona, ale po
wyrwaniu poyteczna. Dlatego wyrywano j
(noc, przy ksiycu) za porednictwem
czarnego psa, przywizanego do roliny
sznurkiem. W rdw. sdzono, e mandragora
wyrasta pod szubienicami z uronionej spermy
wisielcw. ,,Wrzeszczy jak mandragora
wyrywana z ziemi, a krzyk ten w obd
miertelnikw wprawia" (Romeo i Julia 4,3
Szekspira).
Mandragora rodek nasenny, narkotyczny,
zwany przez Grekw Apollinaris apolliska' od
stanw transu Pytii delfic-kiej, wyroczni
Apollina. Daj mi kubek mandragory (...) abym
moga zasn i prze

spa wieki" (Antoniusz i Kleopatra 1,5

Szekspira, t. L. Uiricha). Er hat AIraun
gegessen nm. 'najad si mandragory', o zaspanym leniwcze; por. ac. bibere mandragorom 'pi (sok) mandragory; spa'.
AIrauna korze mandragory lekarskiej
ksztatu ludzkiego (gr. anthrSpmorphos);
zwykle poprawiany kozikiem tak, aby ksztat
nagiego czowieczka od pasa w d bardziej
jeszcze upodobni do postaci ludzkiej
amulet przynoszcy szczcie, zdrowie, leczcy wiele chorb, jak bl oczu, bezpod-'
no, bezsenno, budzcy wzajemno w nieczuym przedmiocie mioci. Trunek fukierowski lepszy lek i balsam nieli (...)
nawet mandragory korze" (Moja Warszawa
24 Artura Oppmana).
Jabko miosne jagoda mandragory
lekarskiej, ta, woniejca, wg jednych przykro, wg innych seksownie, uwaana za rodek
przeciw bezpodnoci, pobudzajcy dze
miosne, prno (w maych dozach), gupot
(w duych).
Mandragora ogupiajca, zw. przez Grekw
morion, przyprawiajca o dur i pomieszanie
duchowe. ,,(...) pierw si najadszy Mandragor,
bdziy w Limbach szalone kobiety" (Tyrtej,
Prolog III 767 Norwida), tj. bachantki.
Rzekome mandragory. Mandragor nazywano
w rnych czasach rne roliny, takie jak np.
melon, trufle, ra, lilia, malina, jamin,
przebinieg, jeyna, pewne odmiany orchidei (od
gr. rchis 'anat. jdro', od ksztatu bulw) o
podniecajcym seksualnie zapachu; w Polsce,
gdzie mandragora nie ronie, zadowalano si
pokrzy-kiem lub przestpem.
Mandragora w folklorze czarny diabeek z
rozpuszczonymi wosami.
Mandragora zasada mska (cho bywaj
airauny mskie i kobiece).
W jzyku kwiatw: Ranie, aby uleczy";
rzadko, rzecz niezwyka.
W alchemii: rolina przynoszca szczcie.
MCZYZNA
Mczyzna jest wcieleniem zasady pozytywnej,
czynnej w przyrodzie, symbolizuje rozum,
mdro, wiedz, twrczo, wynalazczo,
podno, ludzko, si. Soce, Mikrokosmos,
porzdek, majestat, tajemnic.

Mczyzn symbolizuj przedmioty czerwone

i ogniste: zob. Czerwie, Ogie, Piorun;
przedmioty
proste,
dugie,
sterczce,
przeszywajce, spiczaste, twarde: szczyt, skala,
krzemie, piramida, wiea, sup, obelisk,
kolumna, kamie milowy, herma, omphalos,
walec, prt, maczuga, miecz, wcznia, drzewce,
ostrze, strzaa, pug, opata, laska (Aarona), tyrs,
sosna (i szyszka sosny), figowiec (i li figowy),
db, palma, drzewo Jessego, krzy T (lau, ac.
crux commissd), krzy tau z uchwytem {ankh,
ac. crux ansata), pastora, bluszcz, mandragora;
kciuk, palec wskazujcy, fallus (sanskr. lingam
gr. phallos, ac. penis);
zwierzta podne a. potne: byk, ko, tryk,
kozio, zajc, dziki gsior; bogowie-stwrcy,
bogowie podnoci, olbrzymy, bohaterowie
mitw, jak np.: praojciec Adam, Amon-Ra
(Re), Ares (Mars), Baal, Cii Chulainn, Dionizos (Bachus), Faun, Herakles, Jahwe,
Kriszna, Kronos (Saturn), Odyn, Ozyrys, Pan,
Posejdon (Neptun), Priap, Ouetzalcatl, Sigurd
(Zygfryd), Soce, Tezcatlipoca, Te-zeusz,
Uranos (Niebo), Zeus (Jowisz), satyrowie,
centaurowie.
Mczyzna pierwszy czowiek w wielu
kosmogoniach, jak hinduistycznej, iraskiej,
biblijnej.
(Prawdziwy) mczyzna czowiek miay,
rezolutny, zdecydowany, stanowczy, maomwny, nie drobiazgowy, opiekuczy.
Umierajcy krl Dawid do syna, Salomona:
Bd mocny i oka si mem" (3. Ks. Krl.
2,2).
Spiowy m mit. gr. metalowy, ale ywy
olbrzym Talos, stranik Krety na subie
Minosa, ktry zabija wszystkich ldujcych na
wyspie, rozgrzewajc si naprzd do
czerwonoci, a potem chwytajc przybysza w
spiowe objcia.
M stanu wybitny polityk, dyplomata,
dowdca.
M opatrznociowy czowiek, ktry
pooy szczeglne zasugi w jakiej dziedzinie
ycia spo., podnis j, ochroni przed
zagroeniami.
M zaufania osoba speniajca odpowiedzialne funkcje spo. z upowanienia grupy
osb, zaogi, kolegw itp.
Mczyzna ogie, kobieta pakuy,
przychodzi diabe i dmucha; przysowie europ,
w wielu wariantach.

Mczyzna i kobieta. Jedna z czterech spraw

niepojtych" w biblijnych Przypowieciach
(30,19) to obcowanie mczyzny z kobiet".
Mczyzna w przebraniu kobiecym a.
zmieniony czasowo w kobiet. Mityczni
bohaterowie soneczni: Herakles u krlowej
Lidii, Omfale; Achilles wrd crek krla
Skyros, Likomedesa; Tejrezjasz zmieniony na
kilka lat w kobiet.
U okultystw mczyzna reprezentuje
wiadomo, kobieta podwiadomo.
Mczyzna (czsto skrzydlaty) jest atrybutem
ewengelisty Mateusza.
Mczyzna skrzydlaty emblematem ludzkiej
natury Chrystusa, wcieleniem intuicji, poznania
prawdy.
MIECZ
Miecz symbolizuje o kosmiczn, promie
Soca, byskawic, ogie; ducha, bosko; bro
Boga; sowo; los; sprawiedliwo; wolno;
oczyszczenie; przysig;
(wszech)wadz, krlewsko; bohatera (sonecznego); si; obron; spr, walk, rycersko,
wojn, zalety wojenne, zdecydowanie, odwag;
fallusa, msko, podno;
krzy, krucjat; stracenie (skazaca), mczestwo, bl, mier (gwatown), kar,
zemst, obraz, strach, okruciestwo, zniszczenie, rze, ruin; potpienie. Zob. Ucho (i
miecz).
Miecz atrybut alegorycznych postaci:
Sprawiedliwoci, Staoci, Odwagi, Gniewu,
Wenecji, Retoryki, Melpomeny; w redniowieczu Rozpaczy (kobieta przebija si
mieczem).
Miecz emblemat wadcy, krla, wodza,
specjalnie wykuty albo przeznaczony dla
wybranego przez bstwo albo inne siy
nadprzyrodzone.
Prawowitym, legalnym
wadc zostaje ten, kto zdoa wyrwa miecz
krlewski ze skay lub drzewa albo otrzyma go
od istoty zamieszkaej w gbinach wd, jak np.
Ekskalibur (Caliburn), miecz krla Artura w
cyklu arturiaskim, magiczn si utkwiony w
skale; Artur jedyny spord rycerzy mg
wycign go ze skay. W Morte Darthur
Malory'ego miecz jest podarunkiem dla Artura
od Damy Jeziora. W ostatniej bitwie Artur,
miertelnie ranny, rozkazuje zwrci Ekskalibur
jezioru, z ktrego wynurza si rka, chwyta
miecz za

rkoje i znika w wodzie. Sir Gaahad z tego

cyklu wyrywa miecz z dna rzeki, co nie udao
si przedtem nikomu, i staje si godny
niebezpiecznego miejsca" przy Okrgym
Stole. Tezeuszowi wolno powrci do Aten,
gdy bdzie do silny, aby odwali gaz, pod
ktrym jego ojciec, krl Aten, Egeusz, zoy
swj miecz. Curtana, tpy miecz w. Edwarda
Wyznawcy (ok. 100266) z dynastii Wessex,
symbol aski i miosierdzia, noszony jest do
dzi przed krlami Anglii w czasie koronacji.
Szczerbiec, miecz krlw polskich, to jedyne
zachowane z piastowskich insygniw koronacyjnych. W poemacie Konrad Wallenrod (1,1
8) Mickiewicza, komtury krzyackie radz w
czyje rce wielki miecz oddadz". Na kolumnie
Zygmunta III Wazy w rku krla Zygmuntowy
w grze miecz" (Fortepian Szopena 88
Norwida). Mieczem Boga nazwano dowdc
arabskiego, Chalid ibn al-Waleda (zm. 642), za
jego czyny w bitwie pod Mul. Miecz Rzymu
to przydomek Marcellusa (zm. 208 p.n.e.),
dowdcy
rzymskiego,
zdobywcy
i
barbarzyskiego niszczyciela Syrakuz.
Miecz sia, msko, podno i mier,
ktr przynosi; atrybut boga wojny, Aresa.
Ksztat falliczny miecza wie go z si
zapadniajc, dlatego oznacza on msk lini
rodu, po ojcu potomstwo mskie, mczyzn, w
przeciwiestwie do kdzieli (kobiecego
atrybutu cigoci ycia) oznaczajcej lini
esk, po matce.
Miecz emblemat bohatera sonecznego;
podobnie jak maczuga, wyobraa moc
promieni soca przeciwstawion sieci
gwiezdnego nieba, jest broni uywan, podobnie jak wcznia, przeciw potworom
pustoszcym kraj, smokom, hydrom, lwom,
bykom, dzikom, przeciw widmom osb
zmarych.
Miecz narzdzie gniewu boego, kary boej,
byskawicy i pioruna. Mwi Bg:
,,Wdowie i sierocie szkodzi nie bdziecie (...).
Jeli je pokrzywdzicie (...), pobij was
mieczem" (Ex. 22,2224). A jeli nie
usuchacie mnie (...), rozprosz was midzy
narody i dobd miecza za wami" (Lev. 26,27
33). W Pieni Mojesza mwi Bg:
Gdy wyostrz miecz mj by byskawic i sd
podejmie rka moja (...) miecz mj naje si
misa" (Deut. 32,4142).

Miecz ognisty atrybut sprawiedliwoci,

kary. Boga, archanioa, promienia sonecznego;
arliwoci, ognia wiary. Zob. Ogie (i miecz).
wity miecz uyty w obronie sprawy
boej. Juda Machabeusz dla podniesienia swych
wojsk na duchu opowiada im swj sen, w
ktrym ukaza mu si prorok Jere-miasz i
wrczy mu zoty miecz, mwic:
We miecz wity, dar od Boga, ktrym
porazisz wrogw" (2. Ks. Machab. 15,16).
Miecz .Sowo: Miksze sowa jego od
oliwy, lecz s to dobyte miecze" (Psalm 54 22).
Synowie judzcy (...) jzyk ich to miecz
ostry" (Psalm 56 5).
Miecz ducha sowo boe. Wemijcie (...)
miecz ducha (ktrym jest sowo boe)" (List do
Efezjan 6,17) z powodu tych sw w. Pawa
okrelajcych Bibli, miecz sta si jego
atrybutem; ten za jest zapewne rdem
legendy o ciciu w. Pawa za panowania
Nerona. Usta moje jako miecz" (Izajasz 49,2).
Sowo boe ostrzejsze ni wszelki miecz
obosieczny" (List do ydw 4,12).
Miecz wie si z przysig, ktr rycerstwo
Europy zwyczajowo skadao na miecz jako na
oznak stanu rycerskiego i jeden z
najcenniejszych (obok konia) skarbw rycerza,
obdarzanych nieraz, ze wzgldu na swe
indywidualne cechy i zalety, imieniem, a przy
tym i si magiczn, od ktrej zaleao zdrowie i
ycie waciciela. Odgrywa te rol ksztat, zob.
niej. Przysicie na ten miecz, na ten miecz,
mwi" (Hamlet 1,5 Szekspira).
Miecz kara, stracenie (skazaca), mczestwo: miecz katowski, miecz Sprawiedliwoci; atrybut Chrystusa spokrewniony z
krzyem ze wzgldu na ksztat: trzon i klinga
przedzielone w poprzek jelcem. Atrybut wielu
witych, takich jak: w. Pawe, Jakub Wikszy,
Jerzy, Adrian, Agnieszka, Alban, Apolinary
Apologeta, Bonifacy, Eufemia, Gerwazy i
Protazy, Justyna, ucja, Marcin z Tours,
Pankracy, Piotr Mczennik, Tomasz Beckett i
in. Symeon przepowiada Marii, e jej wasn
dusz przeniknie miecz (Ew. wg uk. 2,35)
oznaczajcy duchow mk z powodu mierci
Syna. Prawo miecza ac. ius gladii prawo
wydawania i wykonywania wyrokw mierci
przysugujce dawniej miastom rzdzonym na
prawie magdeburskim lub che-

miskim. Przysowie: Jeszcze kat miecza nie

przytpi, tj. jest jeszcze sprawiedliwo w kraju
(pogos stracenia Samuela Zbo-rowskiego). I
pod miecz, ka gow, szyj pod miecz
zosta straconym.
Miecz wojna. Chwyci za miecz wystpi zbrojnie. Kto mieczem wojuje, ten od
miecza ginie" (Ew. wg Mat. 26,52). ,,I przekuj
miecze na lemiesze" (Iiajasz 2,4 i in.)
wyobraenia wojny' zmieni w wyobraenia
pracy pokojowej. Nasze prawo w naszych
mieczach" powiedzie mia w 390 p.n.e. krl
Gallw, Brennus, do posa rzymskiego. Biada
zwycionym!" ac. vae victis!
wykrzykn mia tene Brennus dorzucajc swj
miecz na szal z odwanikami, gdy przy
waeniu zota (kontrybucji wojennej) Rzymianie
uskarali si na przewyszajcy umwion wag
ciar odwanikw. Std: Rzuci swj miecz na
szal" narzuci rozstrzygnicie si zbrojn.
Miecz zwycistwa w mit. skand, dar Frei
dla Gymera, jej narzeczonego; jednak Freja
zgubia ten miecz, co byo jedn z przyczyn
ragnarka, zmierzchu bogw, gdy soce zgubio
promienie a bogowie ulegli potgom ciemnoci.
Miecz walka, gniew, gwat, niebezpieczestwo, krucjata. Nie przyszedem zsya
pokoju ale miecz" mwi Jezus w Ewangelii wg
Mateusza (10,34). Szczeglnym symbolem
walki s dwa miecze skrzyowane ukonie.
Skrzyowa miecze zmierzy si z kim,
rozpocz walk, wspzawodnictwo. Wedug
Dugosza przed rozpoczciem bitwy pod
Grunwaldem Krzyacy mieli wysa Jagie
heroldw z dwoma nagimi mieczami jako
wyzwanie do boju.
Miecz obosieczny, majcy ostrza z obu stron
brzeszczota

ostro,
dwuznaczno
(dwuwykadno),
czysto,
rycersko,
sprawiedliwo, grzech. Nie suchaj chy-troci
niewieciej, kapicym bowiem plastrem miodu
wargi nierzdnicy (...) lecz koniec jej gorzki jak
pioun i ostry jak miecz obosieczny" (Ks.
Przypowieci 5,4). Obosieczny miecz delficki
aluzja do zagadkowoci i niezrozumiaoci
wielu proroctw Pytii. Symbol czystoci
seksualnej: krl Marek zaskakuje Tristana i
Izold pogronych niewinnie we nie,
przedzielonych nagim, obosiecznym mieczem.
Vi Apokalipsie (1,16) z ust Syna Czowieczego
,,wychodzi miecz

z obu stron ostry", oznaczajcy skuteczno

sowa i sdu, ogie oczyszczajcy i prawd
owietlajc jak byskawica. Wszelki grzech
jest jak miecz obosieczny, rany od niego s
nieuleczalne" (Eklezjastyk 21,3). Rwnie o
rzeczy, ktra moe mie dwojaki skutek, dodatni
i ujemny.
Miecz groba wiszca nad czowiekiem:
miecz Damoklesa, faworyta i pochlebcy na
dworze tyrana Syrakuz, Dionizjosa I (405 367
p.n.e.); gdy Damokles nazwa go najszczliwszym z miertelnikw, wadca usadzi
dworaka przy swym stole, kac jednak zawiesi
nad jego gow na nitce a. na koskim wosie
nagi miecz; std miecz Damoklesa" to symbol
grb zatruwajcych wadcom kad chwil
panowania. Komu zawdy nad szyj wisi miecz
goy, nie uczyni mu smaku przyprawne stoy"
(Pie 16 1314 Jana Kochanowskiego).
Miecz proste rozwizanie zawiego
problemu, oddzielenie zego od dobrego,
sprawiedliwo, rozstrzygnicie, osignicie
celu; np. rozcicie mieczem wza gordyjskiego
(ktrego nikt nie umia rozwiza) przez
Aleksandra Wielkiego. Jest to jednak sposb
zawodny, rozstrzygnicie pozorne, spenienie
wrby (o panowaniu nad Azj) nietrwae w
skutkach.
Miecz nienawi, fanatyzm. ,,Serca nie
majc, lecz co, co jakby miecz doby si sili
(...) co, co jest wielk nienawici"
(Fulminant 11,1023 Norwida). Za c dla
wiary miecz kto w rku nosi?" {Przeciwko
fanatyzmowi 2,1
Franciszka Karpiskiego).
Krg zatoczony mieczem mciwej nienawici"
(wiaty 7 Leopolda Staffa).
Miecz zemsta. ,,Piramidy, czy wy macie
takie trumny, sarkofagi, aby miecz pooy
nagi, nasz zemst w tym buacie po-grze"
(Rozmowa z piramidami l5 Sowackiego).
Poty nie bdzie twj miecz zemsty strasznym"
(Grb Agamemnona 19 Sowackiego).
Miecze wady Polakw. Miecze te,
powiada (ksidz Marek), blu, bolce w Panu
Jezusie, to s (...) wady na ojczystym polu"
(Ksidz Marek 1,947 Sowackiego); te
miecze-wady to: francuszczyzna, szulerka,
kiesze stratna, kobiece rzdy, przedajne sdy,
zawi prywatna i zgnie sumienie.
Taniec z mieczami wykonywany w rnych
epokach na rnych kracach wiata

(korybanci, kureci, derwisze, kaukascy grale

itd.) jest rodzajem artystycznej zaprawy
wojennej, mogcej zapewni sukces w rzeczywistej walce, a poza tym ma by popisem
mskoci dziaajcym podniecajco na
przypatrujce si kobiety przy okazji lubw,
pogrzebw, uczt; jako magia zmuszajca
przyrod do waciwego nastpstwa zdarze,
broni przed zymi duchami, zapewnia podno, zastpujc dawne ofiary z ludzi i
zwierzt.
Prosty ksztat miecza europejskiego
msko, odwaga, soneczno; zakrzywiony
miecz wschodni esko, zrczno,
ksiycowo.
Miecz nagi, obnaony, goy otwarta myl,
ch walki. Postawmy myli serdeczne nad
nami i pie... z otwart myl jak miecz goy"
(Krl-Duch, Odmiana 165/8, V, 1920
Sowackiego).
W
staroytnoci
miecz
zwrcony ostrzem w przd oznacza wojn, w
ty pokj. Miecz w pochwie atrybutem
umiarkowania,
roztropnoci,
rozwagi,
zamiarw pokojowych.
lepy miecz o osobie bdcej bezwolnym
narzdziem w czyich rkach. O rk karaj,
nie lepy miecz!" (Chora 32 Kornela
Ujejskiego).
Miecz i tarcza odwaga, wojna; w symbolice chrz. krzyowiec.
W heraldyce miecz oznacza obron, sprawiedliwo, wykonanie wyroku; (szeroki
miecz) wolny czowiek.
W marzeniu sennym: powodzenie, zwycistwo.
Amulet bronicy dziewictwa, zmieniajcy
barw lub ociekajcy krwi, gdy waciciel jest
w niebezpieczestwie lub dla zdemaskowania
zabjcy.
MIGDA(OWIEC)
Migdaowiec symbolizuje nowe ycie, wiosn,
wiosenne przebudzenie; czujno; popiech;
dziewictwo; pikno; wspaniao, specja;
nadziej; podno; ukryt duchowo;
wyroczni; drabin Jakubow; obron;
cierpliwo; mier; niedbao; niedyskrecj;
gupot.
Migdaowiec by powicony biblijnemu
Jahwe, babiloskiemu bogu pisarzy Nabu,
egipskiemu sekretarzowi bogw Thotowi,
Hermesowi.

Migdaowiec u staro. ydw nowe

ycie.
Migdaowiec drabina Jakubow. Jakub
zmieni nazw miejsca zwanego Luz 'migda',
gdzie nia mu si drabina z anioami, na Betel
'dom Boga'.
Migday przysmakiem, specjaem, nalecym, zw. w Kanaanie do najlepszych
podw ziemi", ktre Izrael kae synom
zawie ich dobroczycy (Jzefowi) do Egiptu
(Gen. 43,11).
Kwitncy migdaowiec nadzieja.
Kwiaty migdaowe staro i mier;
z pocztku rowawe, pniej biae i spadajce
jak nieg, s emblematem siwizny, wrby
mierci i Sdu Ostatecznego; por. Eklezjastes
12,5.
Migdaowiec czujno (wobec pierwszych oznak wiosennego odrodzenia przyrody); hebr. gra sw oznaczajcych 'gazka
migdaowa' i 'czuwam'. Pyta Pan:
Co widzisz, Jeremiaszu? Odpowiedziaem:
Widz gazk drzewa migdaowego. Na to
Pan: Dobrze widziae, bo czuwam nad
sowem moim, aby je wypeni" (Jeremiasz
1,1112).
Migdaowiec heroldem wiosny, gdy kwitnie w styczniu (dlatego, jako czst ofiara
przymrozkw, wyobraa krucho), a owocuje
ju w marcu; std sta si emblematem
lekkomylnoci, nieopatrznego popiechu,
nieogldnoci. W mit. gr. Filis, krlewna
tracka, miaa polubi syna Tezeusza, Demofona, krla Aten, ktry pozna j i pokocha po
powrocie z wojny trojaskiej;
przed lubem powrci do ojczyzny, aby
uporzdkowa swe sprawy, a gdy jego nieobecno si przeduaa, Filis, mylc, e j
porzuci, powiesia si i zmienia w drzewo
migdaowe. Gdy Demofon si zjawi wkrtce
potem i obj drzewo w czuym ucisku, okryo
si kwieciem.
Migdaowiec i morwa przeciwiestwo
popiechu i powolnoci, gdy pierwszy zakwita wczenie, druga pno.
Migdaowiec rdw. emblematem Matki
Boskiej. Pucia odrole laska Aaronowa (...),
a one, po rozwiniciu si lici, obrciy si w
migday" (Num. 17,8). Ten przykad nie
zapodnionego owocowania, wraz z ac. gr
sw: virgo 'dziewica' i virga 'rdka, laska',
uczyni migdaowiec atrybutem czystoci
Dziewicy.
Migdaowiec frygijskie Drzewo ycia.

Migdaowiec podno. Wg mitu frygijskiego bogowie wykastrowali obojnaka

Agdistisa; z jego obcitych genitaliw wyrs
migdaowiec; owoce jego zapodniy nimf
rzeczn Nan, ktra urodzia Attisa. Olej
wyciskany z migdaw mia u Grekw
znaczenie falliczne, uchodzi za sperm Zeusa.
Migday rozrzucano na rzymskich weselach.
Natura daa im podwjn oson, wewntrzn
mikk i zewntrzn tward;
podobnie embrion chroniony jest w onie
matki. Migday byy wic emblematem ciy,
podnoci, wielodzietnoci, rozrzucanie ich
magi sympatyczn, yczeniem licznego potomstwa. We Woszech do dzi rozdaje si
migday smaone w cukrze na uroczystociach
weselnych i na chrzcinach. Por. Historia
naturalna (15,22) Pliniusza St. (Rzymianie
wszelkie jadalne nasiona w twardych
skorupkach nazywali potocznie nux 'orzech',
cho mieli oczywicie take nazwy dla
poszczeglnych gatunkw nasion, np. amygdala 'migda').
Migda element ukryty, zamknity,
nienaruszalny; hebr. luz 'migda; miasto
podziemne; niezniszczalne jdro bytu zawierajce potencja odrodzenia', jdro niemiertelnoci. Je migday odkrywa
tajemnic.
Migda sodki (sativa) to, co wane,
istotne, duchowe, ukryte za pozorami zewntrznymi jak za tward okryw migdaa,
take Chrystus, bo Jego natura ludzka ukrywa
bosk.
Migda sodycz, co piknego, wspaniaego. Cny modziku, migdaliku" (Modym
uwaga 78 Jzefa T.iki).
Migda gorzki [amura) wyobraa gorycz,
rozgoryczenie; przeciwiestwo wini. ,,Zakwitaj na nowo w jesieni wilgotnej bardzo
gorzkie migday bardzo sodkie winie"
{Hiacynty 1112 Antoniego Sonimskiego).
Migda cierpliwo, cecha niezbdna
przy wyuskiwaniu nasion z okrywy.
Niebieskie migday co nierealnego,
uudnego. Myle, marzy o niebieskich
migdaach o rzeczach nierealnych, bahych;
by roztargnionym, nieuwanym, roztrzepanym.
Mandorla, w. 'migda', w plastyce V XVI
w. rama w ksztacie migdau, owalu, elipsy,
rombu, otaczajca ca posta Chrystusa w
chwili Wniebowstpienia a. Przemienienia,
pniej te posta Matki Boskiej

w chwili Wniebowzicia a. Marii Magdaleny

(take wzitej do nieba), symbolizowaa pierw.
obok-nosiciela, pniej za aureol, wiato
emanujce z istoty witej a. boskiej.
Wyobraenie pokrewne wrzecionu" Wielkiej
Macierzy, wg niektrych reprezentuje vulv,
co zapowiada zrodzenie si na nowo do ycia
na tamtym wiecie.
MID
Mid symbolizuje zwizek ze Socem (przez
swj zocisty kolor), czno z bstwem,
bosk mio, jado niebiaskie, pene
szczcie, nirwan, najwysze dobro ziemskie i
niebieskie, ycie i mier; obfito; wiedz,
dowiadczenie, mdro, wtajemniczenie,
natchnienie
poetyckie;
bystry
wzrok,
wieszczb; bogactwo duchowe; panaceum;
krasomwstwo, przekonywanie; pochlebstwo,
fasz, czue swka; sodycz, agodno,
czysto, dziewictwo; honor;
drzemk, ospao, sen zimowy; zob. Pszczoa.
Miodu, jako symbolu wiecznej szczliwoci, uywano do balsamowania zwok.
Babiloczycy, grzebic zmarych, smarowali
ich miodem {Dzieje 1,198 Herodota), a Persowie woskiem (1,140).
Mid obfito, dobrobyt, bogactwo kraju,
poywienie dane od Boga. ,,Zwtpiem, aby go
(...) wywie z ziemi owej do ziemi dobrej i
przestronnej, ktra opywa mlekiem i miodem,
na miejsce Chananej-czyka" {Ex. 3,8);
okrelenie
bogactw
Ziemi
Obiecanej
charakterystyczne dla mentalnoci pasterskiej.
Mid z opoki" {Psalm 80 17): gdyby Izrael
chodzi drog Boga, nasyci by ich miodem z
opoki, tzn., e nawet kamienista gleba
przynosiaby obfite plony.
Mid u staro. Grekw eliksir ycia,
nektar bogw, uywany do libacji na rwni z
Wod, oliw i mlekiem. Istnieje domniemanie,
e nektar i ambrozja byy pierwotnie, w epoce
skromniejszych gustw, miodem pitnym i
kasz jaglan.
Mid atrybut Dionizosa, ktrego, jako
modzieca, w jaskini lenej doliny Nysa (std
Dinysos), karmiy miodem nimfy; Hekaty,
ktrej skadano w ofierze mid, psy i czarne
jagnita; miodopynnego Hermesa, boga
mdrej i zrcznej wymowy (gr. Hermes igios,
ac. Mercurius facun-

dus); Artemidy, ktrej skadano na rozdroach

miodowe pierniki; takie pierniki skadali
Ateczycy Wielkiemu Wowi, aby nie
opuszcza swej pieczary.
Mid wtajemniczenie, objawienie, nowe
ycie, odrodzenie, wiedza mistyczna, dobra
duchowe, kultura religijna, doskonalenie si
duchowe; u Egipcjan i ydw wtajemniczenie i mdra dysputa. Tajemniczy
proces produkcji miodu czyni go substancj
pen mistycznych i niezbadanych znacze,
wykadni zmiany osobowoci w ceremoniale
wtajemniczenia (np. wyznawcy Mitry w takim
obrzdzie
dawali
mystom
mid
do
skosztowania i do umycia rk jako znak
nowego ycia). Emanuel maso i mid je
bdzie, aby mg odrzuca ze i obiera dobre"
{Izajasz 7,15).
Mid niebiaskim darem rosy (Wer-giliusz);
uwaano, e pszczoy zbieraj mid take z
rosy niebieskiej.
Mid mdro (take wg tradycji
orfickiej), bogactwo ducha, pokarm duchowy
mdrcw i witych. Wg tradycji Pitagoras
mia ywi si wycznie miodem. Jedz mid,
synu mj, bo dobry jest (...) dla twojego
podniebienia; tym te jest wiedza i mdro
dla twojej duszy!" (Ks. Przypowieci 24,13
14).
Mid wie si z wyroczni, wieszczeniem,
prorokowaniem. Bg daje Ezechielowi ksig
proroctwa do zjedzenia na znak przyjcia
posannictwa: ,,I zjadem j, a bya w ustach
moich jak mid sodka" {Ezechiel
3.3). Pokarmem Jana Chrzciciela na pustyni
bya szaracza i mid leny" {Ew. wg Mat.
3.4). Glaukos, syn Minosa i Pazyfae, biegnc,
jako chopiec, za myszk, wpad do beczki
miodu i utopi si; przywrci go do ycia i
nauczy wieszczenia jasnowidz z Argos,
Poyidos (ale przed powrotem do Argos kaza
Glaukosowi splun sobie w usta, co sprawio,
e chopiec zapomnia sztuki prorokowania).
Mid pikna i mdra mowa, krasomwstwo. Sodsza od miodu bya mowa
Nestora, najstarszego bohatera gr. pod Troj
{Iliada 1.249 Homera). Plastrem miodu s
sowa ozdobne, sodkoci duszy i zdrowiem
dla koci" {Ks. Przypowieci 16,24), std o
znakomitym mwcy: miodo-pynny (por.
wyej Hermes). Ja, ktra piam mid (jego)
muzycznych zakl"

{Hamlet 3,1 Szekspira, t. Jerzego S. Sity),

Ofelia o Hamlecie.
Mid pochlebstwo, fasz. Kapicym
plastrem miodu s wargi nierzdnicy" {Ks.
Przypowieci 5,3). Miodem smarowa, maza
schlebia, dogadza komu. Przysowie w.,
fr.: Kto nie ma zota w mieszku, winien mie
mid w ustach. Miodowe swka nieszczere
pochway, pochlebstwo.
Mid sodycz; przeciwiestwo goryczy,
ci, octu; wraz z mlekiem rozkosz
seksualna. Plastrem miodu kapicym wargi
twoje, oblubienico, mid i mleko pod jzykiem
twoim" {Pie nad pieniami 4,11). Wicej
much zwabisz kropl miodu ni beczk octu
przysowie
europ,
przypisywane
w.
Franciszkowi Salezemu, ulubiona maksyma
krla fr. Henryka IV.
Mid smakoyk, delicje, specja, rarytas;
cnota" dziewczcia. Dobra si do miodu
uy sobie, dorwa si do czego dobrego;
pokona opr dziewczyny. Przysowie: Nie
dbaj, cho pszczoa ksa, bye miodu dosta.
Nie chc miodu ani pszcz" {Fragment 196
Safony), tj. jeli nie mona mie miodu bez
groby udlenia, sodyczy bez blu, nie chc
obu; uyte przez poetk gr. Safon (VIIVI
w. p.n.e.) ju jako przysowie. Mid mioci
tylko muchy truje, jeli zaprawny jadem"
{Zawisza Czarny 5,636 7 Sowackiego). Z
tego kwiatka mid pszczka i pajk jad
zbiera" {Do ,,Monitora" Bohomolca 8
Anonima z 1767 r.).
Mid w tradycji muzumaskiej panaceum: przywraca zdrowie chorym, wzrok
niewidomym, ycie zmarym.
Mid drzemka. Znowu zasn. Spij, mj
chopcze:
Ciesz
si
miodow
ros
wypoczynku" {Juliusz Cezar 2,1 Szekspira, t.
J. Paszkowskiego), Brutus do Lucjusza.
W marzeniu sennym: powodzenie w interesach.
Mid pitny. Z mego wonnego kwiatu
pracowite pszczoy bior mid, ktry potem
szlachci paskie stoy" {Na lip [Gociu,
sid...] 78 Kochanowskiego). Mid dobrym mylom ywoci udziela" {Monachomachia 3,7 Ignacego Krasickiego).
Mid Natchnienia w mit. skand. kto si
go napi, zyskiwa mdro i natchnienie
poetyckie.

MIRRA
Mirra symbolizuje cierpienie, zmartwienie,
gorycz; przeladowanie; namitno; czysto
pciow; zobojtnienie miosne; dobro;
mdro; ofiar, oczyszczenie; oszoomienie;
wytworno, bogactwo.
Mirra gorzka, pachnca gumoywica z
kory a. pni rnych gatunkw drzew
balsamowych Arabii i Afryki.
Mirra u staro. ydw skadnik witych
olejw i balsamw, np. olejw, ktrymi
namaszczano arcykapana Aarona, jego synw
i wszystkie przedmioty przybytku (Ex. 30,22
33); zob. Aloes (balsamowanie).
Mirra ofiara. Mirr bdziemy sypa w
trybularze, do ognia dokada drew, niech
Abrahama speni si ofiara! (Hymny 30 Jana
Kasprowicza).
Mirra oczyszczenie. Przed rozpoczciem
konkursu na now krlow persk kandydatki
,,przez sze miesicy namaszczay si
olejkiem z mirry, a przez drugie sze uyway
barwiczek i perfum" (Ks. Estery 2,12).
Mirra perfuma, afrodyzjak noszony przez
niewiasty izraelskie midzy piersiami przez
ca dob. Mwi Oblubienica: Mj miy jest
mi wizk mirry pooon midzy moimi
piersiami" (Pie nad pieniami 1,12);
zob. Aloes (zapach). Mdro mwi: Jak
mirra wyborna wydalam wo mi" (Eklezjastyk 24,20).
Mirra w mit. gr. Mirra (gr. Myrrha) a.
Smyrna, crka krla Kinyrasa, nie dopenia
Afrodycie ofiary, za co bogini wzbudzia w
niej nienaturalne dze: Mirra, nie poznana,
dzielia oe ze swym ojcem. Gdy Kinyras
dowiedzia si o tym, chcia j zabi, ale
bogowie, litujc si nad ni, zmienili j w
drzewo balsamowe nazwane jej imieniem; z
drzewa tego narodzi si Adonis, a wonna
ywica cieknca z tego drzewa to zy Mirry.
Mirra aromat. W Rzymie, przy spalaniu
zwok osoby zmarej, spord olejkw
zapachowych, ktrymi skraplano stos, mirra
zajmowaa pierwsze miejsce.
Mirra wytworno, bogactwo. Olej z
mirry na soczewicy", gr. to epi te phake myron
(Do Attyka 1,19 Cicerona, cytat ze Strattisa).
Mirra narkotyk oszoamiajcy. W drodze
na Golgot Jezusowi dawano pi

wino z mirr, ale nie przyj" (Ew. wg Marka

15,23).
Mirra w chrzecijastwie dobro, mdro,
cierpienie; w plastyce atrybut Madonny; dar
jednego z trzech magw, Baltazara, dla
Dziecitka Jezus, prefigu-racja Jego mki.
Mirra lek na mio, napj przeciw
mioci, ugaszajcy pomienne uczucia.
MIRT
Mirt symbolizuje modo, dziewictwo; mio
osoby nieobecnej, mio dozgonn, wierno
maesk; podno; szczcie, rado, piew,
przyjemno, uprzejmo;
natur; ycie; mier, wiat pozagrobowy;
odrodzenie, zmartwychwstanie; oczyszczenie;
nawrcenie; wrb, dobr nowin;
indywidualno; mstwo; bezkrwawe zwycistwo; pokj, przymierze, sprawiedliwo,
zgod; dobrobyt.
Mirt u staro. ydw pokj, dobrobyt,
szczcie, rado, podno; gazkami mirtu
przystrajano wieniec panny modej. aby
zapewni jej szczcie maeskie i liczne
potomstwo. Mirt znakiem radoci dziki
urodzie i zapachowi kwiatw, i wiecznej
zieleni lici. Z gazi mirtw i cyprysw
wznoszono szaasy w wita Sukkot (Kuczek)
na pamitk przebywania na pustyni po
wyjciu z Egiptu.
Mirt wieczne przymierze z Bogiem i aska
boa. Zamiast pokrzywy wyronie mirt. I
bdzie to dla Pana chlub, znakiem wiecznym,
ktry nie zniszczeje" (Iza-jasz 55,13).
Mirt radosna nowina. Anio Paski
przynosi radosn wie siedzc na rudym
koniu wrd mirtw w dolinie", e Jerozolima i
witynia Salomona bd odbudowane
(Zachariasz 1,814).
Mirt indywidualno, osobowo. Mirt
pozostaje mirtem, nawet gdy ronie wrd
ostw" (Talmud babiloski. Sanhedryn fol.
44a).
Mirt od gbokiej staroytnoci cile wiza
si z boginiami mioci, maestwa,
dziewictwa i prostytucji, mierci i zmartwychwstania, by atrybutem Inanny, Isztar,
Astarty, Afrodyty i Wenery. wityni Afrodyty (prawdop. bogini pochodzenia asyro-babiloskiego) budowano wrd gajw
mirtowych; mirt odgrywa znaczn rol

w uroczystociach powiconych bogini. Rol

mitu byo wyjanienie tego zwizku.
Ozdobiona mirtem Afrodyta okazaa si
pikniejsza od Hery i Ateny (dlatego boginie te
nie cierpiay mirtu, podobnie jak rzymska Bona
Dea) i otrzymaa jabko Eris od pasterza
Parysa. Afrodyta miaa ukry sw nago w
nadmorskim gszczu mirtowym zaraz po
zrodzeniu si z piany morskiej (gr. aphrs
'piana'). W lidyjskim Temnos Pelops powici
jej obraz z drewna mirtu, aby pomoga mu
zdoby Hippodami (Pauzaniasz 5,13,4).
Otwierajc uroczystoci ku czci swego ojca,
Anchizesa, Eneasz mwi nad jego grobem:
"Uciszcie si i wieczcie gazkami czoa!"
Tak rzek, mirtem matczynym skro zdobi
dokoa" (Eneida 5,723 Wergiliusza, t. T.
Karyowskiego); Eneasz by synem Afrodyty.
Mirt by rwnie atrybutem trzech gracji,
suek bogini, i jej morskich wsprodaczek
nimf morskich, okeanid, nereid, zwaszcza
Tetydy, matki Achillesa. Wieniec panny
modej z mirtw i r mia jej udziela urody i
siy
yciodajnej
Afrodyty;
dopiero
chrzecijastwo nadao wiecowi mirtowemu
symbolik dziewictwa panny modej.
Grecy opuszczajcy ojczyzn, aby zaoy
now koloni, zabierali z sob gazie mirtu,
aby Afrodyta, opiekunka eglarzy, czuwaa nad
bezpieczestwem podry i zapewnia
podno kolonistom. Mirt oznacza tu take
koniec jednego cyklu, jednej fazy ycia (jej
mier) i rozpoczcie nastpnej (odrodzenie,
zmartwychwstanie). Dwie byy powicone
krzewiny u Grekw. Kto kocha, od swej lubej
ukochany wzajem, bogie wosy mirtowym
przyozdabia majem" (Dziady cz. IV 21718
Mickiewicza); druga ..krzewina" to cyprys. Na
biesiadach ateskich kryy gazki mirtu
oznaczajce wyzwanie do wzicia udziau w
zabawie towarzyskiej: kto wzi gazk,
musia co zapiewa.
Mirt ozdob wtajemniczonych a. uczestnikw festynu. Wiece mirtowe nosili uczestnicy misteriw eleuzyskich, orfickich, syryjskich, wita Panatenajw.
Mirt oczyszczenie. W staroytnoci
przypisywano mu wasnoci oczyszczajce i
uywano przy uroczystych oczyszczeniach i
lustracjach (ofiarach oczyszczalnych), a. jako
symbolu maestwa, ozdoby mystw i osb
zmarych. W Atenach istnia spe

cjalny targ mirtowy. Mirt atrybutem rz.

Venus Ciuacina (od cluere 'czyci'), uywany
w rytuaach oczyszczenia.
Mirt sprawiedliwo, baganie o ask. W
Atenach wiece z mirtu nosili sdziowie i
bagalnicy.
Mirt zwycistwo. Zwycizcy na igrzyskach ateskich nosili wiece z mirtu. By to
symbol zwycistwa bezkrwawego (w odrnieniu od lauru).
Mirt jako drzewo wiecznie zielone trwaa
mio,
odrodzenie,
zmartwychwstanie.
Czczony jako drzewo pamici o zmarych.
Uywany na groby i przy uroczystociach
aobnych, wiza si te ze wiatem
podziemnym, z Hadesem, Persefon-Prozerpin, ze mierciononym orem. Z mirtu
mocne s drzewca do wczni" (Georgiki 2,447
Wergilusza, t. Z. Abramowiczwny). Mirt
symbolizowa poezj sielankow (tak jak
wawrzyn bohatersk, a bluszcz liryczn).
Licie i gazki mirtu splatali Rzymianie w
wiece dla biesiadnikw, dla goci weselnych i
zwycizcw w sportach. Wieniec mirtowy
nosili wodzowie rz. w czasie ,,owacji"; jako
oznaka triumfu" mirt ustpowa wawrzynowi;
by emblematem ycia, szczcia, zgody,
mioci maeskiej, modoci, pikna,
zwycistwa, unii midzy Rzymianami i
Sabinami, bo wg Pliniusza St. (Historia
naturalna 15,29) napitek z mirtu uagodzi
gniew Sabinw, ktrzy po kilkuletnim namyle
wyruszyli, aby szuka pomsty na Rzymianach
za porwanie swych crek.
Symbolika mirtu przyjta zostaa przez
chrzecijastwo: emblemat nawrcenia, czystoci Marii Panny i jej wpywu na niskie
popdy natury ludzkiej.
Kwiat mirtu to, wg legendy muzum., jedna
z trzech rzeczy, ktre praojciec Adam zabra ze
sob z raju; pozostae dwie to kos pszenicy i
daktyle.
Mirt uchodzi, jak wikszo gitkich
krzeww uginajcych si pod burzowym
wichrem, ale nie amicych si, za rolin
omijan przez pioruny i chronic przed nimi.
Miosierny Boe, Ty czciej swoim
siarczystym piorunem kruszysz pie dbu
twardy i skaty ni gibkie mirtu gazki"
(Miarka za miark 2,2 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Mirt (wraz z bluszczem) pikna modo.
Dni naszej modoci to dni naszej

chwaty; i mirt, i bluszcz sodkich dwudziestu

dwch lat warte s wszystkich waszych
laurw" (Stonce pisane w drodze z Florencji
do Pizy 14 Byrona)
MLEKO
Mleko symbolizuje eliksir ycia, boski pokarm, pokarm ducha; Sowo; uzdrowienie,
odrodzenie; oczyszczenie; niemiertelno;
bogosawiestwo; wtajemniczenie, prawd,
mdro; dobro, szacunek; pian morsk (z
ktrej zrodzia si Afrodyta); mio;
sperm, podno, obfito, dobrobyt.
Mleko jest typowym pasterskim emblematem obfitoci i dobrobytu jako podstawa
poywienia, m.in. licznych plemion pasterskich Azji rodkowej, Lapoczykw,
Todw z prowincji Madras w Indiach,
Khoisanw z pd. i pd.-zach. Afryki. Staro.
ydom okrelenie ,,kraina mlekiem i miodem
pynca" (Ex. 3,8) wskazuje na obfito
pastwisk i kwiatw. Mleko z miodem grao
znaczn rol w wielu misteriach antycznych,
np. w kulcie Mitry i Attisa; by to take
symbol liturgiczny wczesnego Kocioa,
przekazywany przy chrzcie jako zapowied
zbawienia. Mleko i mid jest skarbnic
bogosawiestwa: Jeruzalem zota, bogosawiona mlekiem i miodem" (Hymn Johna
Masona Neale'a, 181866). Zob. Mid.
Nie bdziesz warzy kolcia w mleku
matki jego" (Ex. 23,18; 34,26) zakaz zwizany
prawdop. z lokalnym, pogaskim obrzdem
ofiarnym; pniej rozszerzony przez ydw,
przybra ksztat formalnego rozdziau potraw,
naczy i sztucw misnych" i mlecznych".
Plemiona i narody osiade, rolnicze a.
zajmujce si rybowstwem w wielu
wypadkach brzydziy si mlekiem zwierzcym
i nie pijay go, jak np. Chiczycy, Japoczycy,
wyspiarze Polinezji i Melanezji, czy
mieszkacy obu Ameryk przed Kolumbem.
Mleko w wyobraeniach staro. Bliskiego
Wschodu miao zwizek z Ksiycem,
prawdop. ze wzgldu na mleczne zabarwienie
powiaty ksiycowej.
Grecy i Rzymianie cenili najbardziej mleko
kozie, potem owcze (krw mlecznych raczej
nie hodowali); uywano mleka do libacji na
rwni z wod, oliw i miodem, a take w
ceremoniaach kultu jako ofiary skada

nej bogom i zmarym. Na powtrnym pogrzebie Polidora niewiasty iliackie lej do

mogiy ciepe jeszcze mleko i krew powicon (Eneida 3,64 i nast. Wergiliusza). W
Egipcie powsta nawet specjalny bg ofiar
mlecznych, laty, wyobraany z dzbanem mleka
na gowie. W wielu krajach Europy
pozostawiano niedawno jeszcze mleko w
spodku dla domowego duszka opiekuczego.
Mleko i nektar Zoty Wiek ludzkoci.
Flumina iam lactis, iam flumina neclaris
ibant" ac. 'To strugi mleka, to strugi pyny
nektaru' (Metamorfozy 1,111 Owidiusza).
Mleko pokarm ducha (dla potrzebujcych
pierwszych zasad nauki). Kady bowiem,
ktry si karmi mlekiem, nie pojmuje jeszcze
nauki, bo jest dzieciciem" (List do ydw
5,13).
Mleko duchowe prawdziwe Sowo nowej
wiary. Jak nowo narodzone niemowlta
zapragnijcie nie sfaszowanego
mleka
duchowego" (7. List w. Piotra 2,12).
Mleko prawda. Mleko u staro. ydw
byo emblematem czystej, prostej, zbawiennej
prawdy. W wyobraeniach rdw. dobra matka
udziela mleka prawdy, a za matka karmi
piersi we. Kamie filozoficzny nazywano
rwnie
Mlekiem
Dziewicy,
napojem
niemiertelnoci. W plastyce chrz. czsto
wyobraano Matk Bosk karmic piersi
Dziecitko (tac. Maria lactans).
Mleko napj podnoci i uzdrawiania (np.
w Indiach), niemiertelnoci (np. u Celtw),
oczyszczenia, ochrony przed demonami (np. u
staro. Germanw), ezoterycznym symbolem
wtajemniczenia (u muzumanw).
Mleko w piersi kobiety obfito; z obu
piersi mio i wiedza a. podno i
mdro. Mleko matki cechy wrodzone:
wyssa co z mlekiem matki mie co jako
cech odziedziczon a. wpojon od wczesnego
dziecistwa.
Mleczne rodzestwo osoby karmione,
jako niemowlta, piersi przez t sam kobiet.
Mleko dobro. Mleko dobroci ludzkiej"
(Makbet 1,5 Szekspira).
Mleko zgoda. Gdybym mia wadz,
sodkie mleko zgody w pieko bym wyla"
(Makbet 4,3 Szekspira, t. J. Paszkowskie-go),
Malcolm do Macduffa.

Mleko biao, szacunek. Miecz spadajcy na mleczn gow czcigodnego Priama" (Hamlet 2,2 Szekspira).
Mleczne morze wg kosmogonii ind.
wyobraenie wiata przed stworzeniem; zmieniono je, wg Wed, w pierwszy pokarm
ludzkoci, maso, za pomoc wirowania lub
bicia batami.
Mleczne Jezioro w niebie, ocienione Drzewem ycia, czczone w wielu religiach jako
rdo ycia ziemskiego.
Droga Mleczna pas mglistego wiata na
nocnym niebie, pochodzcego od kilkuset
miliardw gwiazd naszej Galaktyki;
u Egipcjan mleko krowiej bogini Hathor;
wg mit. gr. rozprynite po niebie mleko Rei,
Wenery albo Hery, wyssane przez Heraklesa i
rozlane, gdy by niemowlciem. Droga, po
ktrej dusze wdruj do nieba. Na niebie w
czas pogodny wida pas szeroki, ktry si od
biaoci Mleczn Drog zowie; tdy do
Gromowladcy
zwykli
i
bogowie"
(Metamorfozy 1,176 i nast. Owidiusza, t. B.
Kiciskiego); w mit. skand. droga Odyna; w
tradycji chrz, droga w. Jakuba. Std nazwa
Galaktyki: gr. galaksfas kyklos 'koo mleczne',
uywana od VI w. p.n.e. na okrelenie Drogi
Mlecznej, Por. Pier (Mleko).
Sodkie mleko w przeciwnociach (ycia)
filozofia" (Romeo i Julia 3,3 Szekspira).
Szalone mleko tygrysicy pokarm mioci.
Teraz wiem, co jest mio (...);
tygrys niemiosierna nad bdnym czowiekiem
na Kaukazie szalonym karmia j mlekiem"
(Dziewosab 6, Hipolit 912 Szymona
Zimorowica).
Paka nad rozlanym mlekiem czynno
bezuyteczna, daremna.
Mleko pod nosem (na brodzie, na wsach)
goowsy smarkacz, mokos.
Krew z mlekiem zob. Krew (atrybutem
ycia i zdrowia).
Ptasie mleko jedyna rzecz, ktrej brak
temu, kto ma wszystko czego zapragnie, kto
yje w dobrobycie.
Mleko starych ludzi (ac. la senum)
wino; przysowie z XVI w.
Mleko od wciekej krowy pop. art.
mocny napj alkoholowy.
W marzeniach sennych: (picie mleka)
spokojne szczcie; (wywrcenie skopka z
mlekiem) pokrzyowanie zamiarw.

MOT
Mot symbolizuje ycie; myl; prac, twrczo, rzemioso, metalurgi, kowalstwo,
rzeb, naladowanie natury; podno, fallusa; serce; bosko; los; Sowo; mczestwo,
Pasj, ukrzyowanie, narzdzie mierci,
mier; niemiertelno, moce niebiaskie;
burz wiosenn, byskawic, piorun, grzmot;
gwatowno, zo, brutaln si, przemoc, or.
Por. Bero.
Mot caego wiata Babilon. Jake
zamany jest i skruszony mot wszystkiej
ziemi! Jake si obrci w pustyni Babilon
midzy narodami!" (Jeremiasz 50,23).
Mot or wojenny, Izrael. Jeste moim
motem, moim orem wojennym;
tob miad narody i tob niszcz krlestwa"
(jw. 51,20).
Mot Sowo. Czy sowa moje nie s jak
ogie, mwi Pan, i jak mot kruszcy ska?"
(jw. 23,29); por. Ogie.
Mot czowiek, ktry faszywie zeznaje
przeciw bliniemu swemu. Por. Ksig
Przypowieci (25,18).
Mot przeznaczenie, los, atrybut bogini
Ananke, uosobienia koniecznoci, fatum.
Mot or bogw nieba, deszczu,
podnoci, ognia, zniszczenia, wiosny, burzy,
grzmotw, byskawic i piorunw; twrca i
niszczyciel, narzdzie ycia i mierci.
Mot tajniki metalurgii, dziaalno
ksztatujca demiurga; narzdzie, ktrym w
wielu mitach boscy kowale wykuwali
firmament niebieski oraz bro dla bogw
(Hefajstos-Wulkan, Vlund, Ilmarinen itd.).
Mot w mit. gr. atrybut Hefajstosa, boga
ognia i sztuki kowalskiej, kowala podziemnej
podnoci; w Rzymie atrybut Wulkana.
Mot w mit. skand. piorun, podno,
fallus. Mot boga piorunw Thora Mjllnir,
ktrym jako piorunem broni bram Asgardu
przed napastnikami.
Dwugowy mot byskawica i grzmot, ycie
i podno (por. Topr: Podwjny);
mot Thora. Zastpczy symbol, mogcy take
reprezentowa topr, krzy, miecz.
Mot (dawna bro) potga, sia, brutalna
przemoc; zo.
Mot i duto narzdzia rzebiarza
naladownictwo natury.
Mot niemiertelno. Staro. Brytowie
kadli zmarym mot do grobu dla zapewnienia
im ywota pozagrobowego. Germa-

nowie nosili moty w pochodach pogrzebowych (moe dla obrony spokoju zmarych
przed demonami?).
Mot w chrz. mczestwo, ukrzyowanie, mka Chrystusa. Atrybut w. Heleny,
matki Konstantyna Wielkiego (ktra wg
legendy miaa odnale drzewo Krzya Sw.)
oraz w. Eligiusza, patrona kowali, zotnikw i
lusarzy.
Mot przydomek majordoma frankijskiego Karola (Charles Martel, 688741),
ktrego imieniem nazwano dynasti Karolingw.
Mot na heretykw przydomek w.
Augustyna, Piotra d'Ailly (13501425), ktry
skaza Husa, a take Johannesa Fabe-ra,
biskupa Wiednia od 1531.
Mot na arian przydomek w. Hilarego,
biskupa Poitiers.
Mot na kacerzw przydomek Stanisawa
Karnkowskiego, arcybiskupa gnienieskiego.
Mot na mnichw przydomek Thoma-sa
Cromwella, lorda protektora Wielkiej Brytanii.
Mot na Szkotw przydomek Edwarda I
Plantageneta, krla Anglii.
Mot na czarownice (ac. Malleus maleficiarum) podstawowe rdo informacji o
diabelskich knowaniach czarownic, wyd. 1489
w Kolonii przez H. Kramera i J. Spren-gera
(wyd. poi. 1614).
Mot serce, ttno, krew. Serce, ttno,
krew wali miotem bije mocno, gwatownie.
Zemsta w mym sercu, mier w mojej jest
doni, a krew w mej gowie kuje zemsty or"
(Tytus Andronikus 2,3 Szekspira, t. L.
Uiricha). W gr, serce mocie wierny"
(Ad astra... Elizy Orzeszkowej).
Mot w wolnomularstwie uparcie dziaajca energia, twrczy intelekt dajcy impuls
rozmylaniom poszukiwaczy prawdy, za
porednictwem duta reprezentujcego tu
rozsdek i rozeznanie.
Sierp i mot, zob. Sierp.
Mot myl, kowado mzg.
Mot i kowado obojnactwo; podno;
twrczo, twrczo poetycka. Czek kady
na tym wiecie jest kowadem albo motem"
(Kowal 78 Stanisawa Starzy-skiego). Z
jednej stali i piro, i mot wy-kowano" (Dwa
gosy 81 Wiktora Gomu-lickiego).

By motem albo kowadem bijcym, a.

bitym, uciskajcym a. uciskanym, panem a.
sug. Musisz wznosi si lub spada,
zapanowa i zwyciy albo suy i przegrywa, cierpie albo triumfowa, by kowadem albo motem" (2. Pie Kofty
Goethego).
Midzy motem a kowadem w trudnej
sytuacji, z ktrej oba wyjcia s niebezpieczne.
Myl i motem (tac. mente et malleo)
dewiza geologw i archeologw.
Pj pod motek zosta wystawionym na
licytacj. Trzecie stuknicie motkiem przez
licytujcego oznacza, e przedmiot sprzedano.
W heraldyce: przemoc, gwatowno; niezomna wola; strategia; praca (por. Sierp i
mot), czsto w godach kopalni kruszcw.
W marzeniu sennym: nieudolno, nieostrono.
MORZE
Morze jest symbolem nieskoczonoci, czasu,
wiecznoci; pramaterii. Chaosu, (stworzenia
wiata; potgi; otchani, topieli, gbiny,
wszechpochaniajcej bezdni; dzikoci;
zniszczenia; wiecznego dawcy i zaborcy;
niezmiennoci, zmiennoci; stanu midzy
moliwoci a rzeczywistoci, dwuwartociowoci; tajemnicy; nieprzebranego bogactwa, skarbnicy, obfitoci; prastworzenia,
niezgbionej mdroci i prawdy, pocztku
ycia, ycia i mierci, dynamicznych si
yciowych, rda ycia i odrodzenia, energii
yciowej. Wielkiej Matki; zmysowoci, podnoci; bezpodnoci; zbiorowej podwiadomoci; namitnoci ludzkich, nieokieznanej
wolnoci; wznoszenia si do Boga, wrogoci
Boga; oczyszczenia, nieczystoci;
wspomnienia i zapomnienia, samotnoci,
sumienia; niepewnoci, niezdecydowania,
wtpienia; dziaania, buntu, przygody, odkry,
powrotu do ojczyzny, wytchnienia;
zob. Woda; Rzeka.
Ocean (Okeans) w mit. gr. jest rzek
otaczajc okrg, pask, zamieszkan
Ziemi, rzek oddzielajc Ziemi od Nieba i
bdc poredni form materii midzy
gazow atmosfer nieba, a ldem staym,
rzek, w ktrej Soce co wieczr tonie i z
ktrej co rano si wynurza, symbolem

mierci, si kosmicznych w bezustannym

ruchu. Za oceanem, na Zachodzie, leaa
kraina Kimerw, gdzie panoway kimeryjskie ciemnoci" (Odyseja 11,19, Homera);
bya to mglista i chmurna kraina snw i nocy, i
zejcie do wiata podziemnego. Wg Teogonii
Hezjoda Okeans by synem Uranosa (Nieba) i
Gai (Ziemi), maonkiem tytanki Tetydy,
ojcem 3000 duchw strumieni i 4000 okeanid
(nimf oceanicznych). Po odkryciu oddziaywania Ksiyca na pywy morskie ujrzano w
oceanie porednika midzy gwiazdami a
Ziemi.
W Biblii morze, jako pozostao pramaterii
(ac.
materia
prima),
burzliwego,
bezksztatnego,
buntowniczego
Chaosu,
ujarzmiane jest przez Jahwe: Kto zamkn
morze drzwiami, gdy pienic si wyszo z
ona? (...), gdy wyznaczyem mu moj granic
i zaoyem zawory i bramy, mwic:
Dotd dojdziesz, lecz nie dalej! I tu zatrzymaj
si wzdte fale!" (Hiob 38, 811). Rwnie w
innych kosmologiach Wschodu bogowie
staraj si ujarzmia morze, grone nawet dla
nich. Babiloska Tiamat (Morze) jest matk
bogw, ale z czasem poddaje si ich wadzy.
W apokaliptycznej wizji nowego nieba i nowej
ziemi (Apok. 21,1) nie ma ju miejsca na
buntownicze morze. Jahwe rozdziela Morze
Czerwone, aby przepuci such nog
Izraelitw (Ex. 14,212). Jezus obudziwszy
si, zgromi wicher i rzek do morza: Umilknij!
Ucisz si! I usta wicher, i nastaa wielka
cisza" (Ew. wg Marka 4,39). Neptun umierza
szalejce fale sowami: Quos ego!", ac. 'ja
was (naucz)! (dam) ja wam!' (Eneida 1,135,
Wergiliusza).
Morze siy dynamiczne, stany przejciowe, ustawiczny ruch, zmienno ksztatw,
suma wszechmoliwoci, ycie i mitr.
Przysowie: Morze niesie chleb i mier, plon i
zgon. Nic nie ma gorszego nad morze, by
zama czowieka, choby i najsilniejszego"
(Odyseja
8,138
Homera,
t.
J.
Parandowskiego).
Morze podno i bezpodno. Grecy i
Rzymianie skadali morzu w ofierze byki i
ogiery jako symbole podnoci. Przysowie:
Co pochonie morze, to si ju nie mnoy.
Brzemi pustyni morskiej", ac. Onus deseni
maris (Izajasz 21,1).
Morze kobieta, matka, yciodajna i
grona zarazem, rodzca Soce i prze

chowujca w swym wntrzu potwory. Wraca do morza wraca do ona matki, tj.
umrze. Wielkie Matki, Wielkie Boginie,
ktre, jak egipska Izyda, jak asyro-babilo-ska
Isztar, s Paniami Wd", Gwiazdami
Morza", Krlowymi Mrz", jak Afrodyta
Anadyomene ('zrodzona z morza'), uosabiaj
podne siy natury, gdy wszystko co yjce
bierze si z wilgoci, a wszystkie stworzenia
pochodz z morza (co potwierdzia nauka
wspczesna). Afrodyta, bogini mioci, jest
opiekunk wysp i wybrzey, eglugi i
eglarzy, pyww morza zalenych od
Ksiyca podobnie jak menstruacje kobiet, fal
symbolizujcych bezwolne unoszenie si przez
wzbierajc rozkosz orgazmu. W symbolice
chrzecijaskiej Matka Boska jako Gwiazda
Morza (tac. Stella Maris), z podwjnym
obliczem Wielkiej Matki, ktra daje i bierze,
udziela i karci, unoszca si nad burzami i
nawanicami wiata, promieniejca pociech i
ukojeniem dla wiernych. Morze wie si te z
japosk bogini literatury, muzyki, bogactwa,
kobiecoci i szczcia Benten.
Morze tajemnica, przygoda, prawda
zatopiona w podwiadomoci, jako siedlisko
gboko ukrytych monstrw i bogactw, cel
tsknot podrnikw, odkrywcw, rybakw
morskich, wielorybnikw, poawiaczy pere i
korali, bursztynu, zatopionych okrtw
napenionych zotem. Non vidit mira qui non
vidit maria ac. 'Kto na morzach nie bywa, ten
dziww nie widzia'; por. podre Sindbada
eglarza z Bani z 1001 nocy, w poszukiwaniu
wielkich zyskw, dziww i przygd.
Morze zmienno i niezmienno. Starcy
Morscy wg mitologii greckiej: Pro-teusz,
Forkis, Glaukos i Nereusz, mieli wszyscy dar
wieszczenia i przeobraania si w rne
postacie. Menelaos, gdy wiatry morskie
zagnay go do Egiptu, schwyta Proteusza i
poprosi o wrb. Ten zmienia si kolejno we
lwa, wa, panter, odyca, drzewo i wod, po
czym wrci do swej waciwej postaci i
speni yczenie bohatera (Odyseja 4 Homera).
Wszystkie rzeki pyn do morza, a morze nie
wylewa" (Eklezjastes 1,7). Twa fala pian
skrzydlata szumie bdzie niezmiennie, o
morze zmienne wieczycie" (Pochwalone
bd, boskie morze A6 L. Staffa). W redniowieczu morze byo symbolem wiata zmien-

nego i niestaego, penego pokus; niebezpieczestwa zwizane z podr morsk

czyniy z przebycia morza bohaterstwo i zasug; krucjat drog morsk uwaano te za
dajc wiksz zasug.
Starcem Morskim zwany jest take straszny
dziadunio z pitej podry Sindbada eglarza
(z Bani z 1001 nocy), chccy go na mier
zajedzi.
Podr morska przygoda seksualna.
Sztorm, w ktrym nikt nie uton uratowane
dziewictwo; sztorm, w ktrym s ofiary w
ludziach grzech, zo, kara. Wzburzone
morze w tradycji chrzecijaskiej wiat
doczesny.
Morze nieczysto; oczyszczenie. Sono i gorycz wody morskiej uwaano w
redniowieczu za oznak jej nieczystoci (ac.
mar ab amaro),. gdy jest trucizn dla
wyszych, ziemskich form ycia. ,,Morze
obmywa wszelkie ludzkie zmazy" mwi
Ifigenia w kraju Taurw (Epejsodion IV)
Eurypidesa (t. J. Lanowskiego).
Morze ywio obcy i nieprzyjazny. Suave
mari magna ac. 'Mio przy burzliwym morzu
(i wichrze wzbijajcym fale) przyglda si z
brzegu trudom eglarzy' O naturze
wszechrzeczy 2,1 Lukrecjusza. A na morzu
bodaj tam nikt dobry nie bywa" {Przemowa
krtka... Szwedowie, Duczycy 200 Mikoaja
Reja). Chwal morze, a sam pywaj po
wiadomej rzece znajomej" (Flis 699700 S.
F. Klonowica). Szaleje morze i szuka ofiary"
{Wilhelm Tell 5,147 F. Schillera).
Morze potga. Kto wada na morzu,
bdzie prdzej czy pniej wada mocarstwem" (Temistokles cytowany przez Cicerona w Listach do Attyka 10,8). Trjzb
Neptuna jest berem wiata" (Le Commerce 60
A. M. Lemierre'a). Zalubiny z morzem:
doroczna ceremonia zalubin Wenecji, jako
Narzeczonej Morza, z Adriatykiem (w.
sposalizio del Mar) symbolizowaa potg
morsk Wenecji. Od XIXII w. do 1797 doa
wenecki na barce Bucentaur" wypywa w
morze w dniu Wniebowstpienia Paskiego i
wrzuca piercie do wody.
Wolno mrz morze pene (otwarte) nie
podlega suwerennoci adnego pastwa;
panuje na nim w szczeglnoci: wolno
eglugi, rybowstwa, przelotu i zakadania
kabli podmorskich.

Gbia morza. Morze jest rwnie gbokie w

czasie ciszy i w czasie sztormu" (Kazania:
Mundus Mar Johna Donn).
Huk morza. Gono ryczce morze", gr.
poyphloisboio
thalasses
(Iliada
9,182
Homera).
Barwy morza. Morze jest niebieskie, zielone,
lazurowe, sine, stalowe, szare, szafirowe,
ciemne, ciemnoczerwone jak wino (gr. epi
omops ponton u Homera).
Morze ycie ludzkie. Morze to ycie
ludzkie; fala to zudzenia; niezmordowany
rybak to dusza czowieka, zdobycz
szczcie, a siatka to nasze marzenia"
(Rybak 1214 G. Daniowskiego).
Morze wspomnienie i zapomnienie. O,
nie ma prawdy w tym (...), co ludzie mwi
"morze zapomnienia". Bo mi ta mroczna a
cicha gbina wszystko wspomina... I caa
przeszo idzie mi tu w goci z
nieskoczonoci" (O, nie ma prawdy... l6
Marii Konopnickiej).
Morze wrebne. Kto w swej piersi
prawdom nieznanym nie przeczy (...) temu
morze si zwierza, wieci, z duszy wry"
(Wieci z morza 7,10 L. Staffa).
Morze zapowied powrotu do ojczyzny
(dla narodu eglarzy). W czasie odwrotu z
Persji dziesiciu tysicy najemnikw greckich:
Skoro stra przednia wesza na szczyt gry
Techos, powsta wielki krzyk... Rycho
usyszeli onierzy woajcych: Morze! morze!
(gr. thdlatla! thalatla!)". Widok Morza
Czarnego zapowiada rychy powrt do Grecji
(Anabaza 4,7 Ksenofonta).
miech morza. miechy morskich fal
nieprzeliczone!" (Prometeusz w okowach 89
Ajschylosa, tl. S. Srebrnego). Umiecha si
morze, zaprasza do kpieli" (Wilhelm Tell,
Pie rybaka 1,1 Fr. Schillera).
Prdy podmorskie siy duchowe.
Kozio Morski Kozioroec, zob. Koza.
Potwr Morski gwiazdozbir nieba pd.
zwany Wielorybem (Cetus); przen. demon
godu towarzyszcy powodziom.
W Morski gwiazdozbir zwany Wem
Wodnym (Hydra).
Je Morski jewka, ryboje; jego
pancerz, skadany na grobach, by atrybutem
sonecznym z uwagi na kolorowe kolce
promienie.
W marzeniu sennym (spokojne) szczcie, powodzenie; (burzliwe) niepowodzenie,
gniew.

W plastyce morze wyobraano przez sierp

Ksiyca, konia, konika morskiego (pawikonika), wa, lini wow, faliste M, delfina.
Tematy m.in.: narodziny Afrodyty z piany
morskiej; Posejdon na rydwanie cignitym
przez konie i orszak boga mrz nereidy i
trytony; Leukotea (Ino), boginka morska, rzuca
namiotk (chusteczk) toncemu w morzu
Odyseuszowi, ratujc mu ycie; Leander
przepywa Hellespont, aby spotka si z
ukochan Hero; Leander tonie, Hero odbiera
sobie ycie skaczc do morza; wojska faraona
pochonite przez Morze Czerwone; ludzko i
Noe w czasie Potopu; w. Franciszek a Paulo
ucisza sztorm w Zatoce Messyskiej rzucajc
swj paszcz na fale; w. Augustyn na play
morskiej i dziecko (Chrystus) z muszelk,
siedzce na piasku.
Morze odlane z brzu wielkie naczynie
wsparte na 12 brzowych bykach, stojce w
pierwszej, salomonowej wityni jerozolimskiej (2 Ks. Kronik 4,5; 3. Ks. Krl. 7,26).
MOST
Most symbolizuje czenie tego, co rozczone
w czasie i przestrzeni, poczenie dwch
wiatw, widzialnego i niewidzialnego, Boga i
czowieka, sposb przekroczenia nieprzebytych
przeszkd; sprawiedliwo, wierno, stao;
ycie;
trudno,
wybr,
prb,
niebezpieczestwo,
pragnienie
zmiany,
zmian; porednictwo; Drog Mleczn; zob.
Tcza.
Most poczenie poznawalnego z niepoznawalnym, przeobraenie, przejcie zjednego stanu do drugiego (w wielu kulturach), od
stanu niewiedzy do stanu wtajemniczenia
(przejcie niebezpieczne, najeone trudnociami), przejcie z kondycji ludzkiej do stanu
nadczowieczego, od spraw przyziemnych do
wzniosych, od wiata zmysw do wiata
nadzmysowego.
Most prba, wybr w dziedzinie rytuau,
religii, moralnoci, przejcie midzy dwoma
stanami wewntrznymi, midzy sprzecznymi
pragnieniami, wyjcie z sytuacji konfliktowej.
Most niebezpieczestwo (np. spadnicia
w d, zawalenia si mostu). Misericordia
Domini inter pontem et fontem ac. 'aska
boska midzy mostem a strumieniem' (w.
Augustyn).

Most ycie. Przysowie wschodnie:

ycie to most, przejd przez niego, ale nie
buduj na nim. (Jednak inynierowie rdw.
uwaali, e obudowanie mostu domami po obu
stronach wzmacnia jego konstrukcj).
Most, przejcie przez most kopot,
trudno. Przysowie: Nie przechod przez
most, nim do niego nie dojdziesz nie martw
si na zapas, przedwczenie.
Tczowy most, zob. Tcza.
Srebrny most. Otwierajcie zawdy nieprzyjacioom waszym wszystkie bramy i drogi,
i raczej zbudujcie im most ze srebra, aby ich
precz wyprawi" (Gargantua i Pan-tagruel
1,43 Rabelais'go, t. T. Boya-ele-skiego)
wg synnego powiedzenia Arysty-desa do
Temistoklesa po bitwie pod Sa-lamin.
Przysowie: Uciekajcemu nieprzyjacielowi
buduj mosty ze srebra (a. zota).
Zoty most w mit. skand. Gjallarbrii,
przez rzek Gjall 'Huczc', ktra opywa wiat
podziemny. Zoty most, po ktrym, wg
legendy nm., duch Karola Wielkiego w
okresach dobrobytu przekracza Ren pod
Bingen (w Nadrenii-Palatynacie), aby pobogosawi zboa i winnice.
Polski most bazestwo. Przysowie
zanotowane w XVXVI w.: Polski most,
niemiecki post, woskie naboestwo
wszystko to bazestwo; ilustruje aosny stan
mostw drewnianych (innych nie byo) w
wczesnej Rzplitej.
Oli most, ac. pons asinorum, ezelbryk (z
nm. Eselbrucke) 5. teza l. ksigi Elementw
Euklidesa, pierwsze trudniejsze twierdzenie, na
ktrym potykali si zwykle niedouczeni;
klucz", ksieczka zawierajca rozwizania
zada a. tumaczenia obcojzycznych lektur
szkolnych.
Diabelski most nazwa wielu mostw,
ktre lud uwaa za niemoliwe do zbudowania bez pomocy diaba. Pierwszy przechodzie mia sta si ofiar diaba, rodzajem
okupu, pozwalajcego odtd wszystkim
przechodzi przez most bezpiecznie.
Most Westchnie, w. Ponte dei Sospiri,
przez ktry skazacy przechodzili z sali sdowej weneckiego Paacu Dow do okropnego wizienia Piombi.
Most Szniwat 'Dzielcy' w tradycji
perskiej przejcie do raju dla dusz osb
zmarych: szerokie dla sprawiedliwych, wskie
i ostre jak n dla grzesznikw.
Most Sirat, Bifrost, zob. Tcza.

Pontyfik, zob. Tcza. Pontyfik, tac. pon-tifex

'budowniczy mostw' oznacza kapana,
czonka kolegium pontyfikw, pniej take
by tytuem cesarzy rz. (pontifex maximus}, a
nastpnie papiey. Nazwa ta oznacza ma nie
tylko 'budowniczego mostw' midzy niebem a
ludzkoci, ale te okrela samego pontyfika,
wadc, jako most midzy poddanymi a
bogami. W zbiorze opowieci walijskich
Mabinogion (XI XIII w.), w opowieci
Branwen, crka Llyra (bstwa morza w mit.
bryt.), wojska walijskie atakujce Irlandi
zatrzymuje zaczarowana rzeka Shannon, ktrej
nie mona przepyn i przez ktr nie ma
mostu. Krl Bran kadzie si wic w poprzek
rzeki, od brzegu do brzegu, a wojsko
przechodzi przez niego jak przez most. Krl
Artur, bajeczny wadca Celtw, zwany by
mostem midzy Niebem a Ziemi. Wyraenie
przysowiowe: Mostem si kadzie, ciele.
Most z pokory. ,,Gromada szara gospodarzy
(...) tak porobia gdzie w niebie otwory i takie
do nich mosty ma z pokory" (Beniowski
10,4526 Sowackiego).
Most czuo. I te nasze tczowe mosty
czuoci nad pustk rozpitych" (Wesele 2,7 S.
Wyspiaskiego).
Spali mosty za sob odcina sobie drogi
powrotu, tac. pons a tergo abruptus est.
Prosto z mostu bez ogrdek, wrcz, po
prostu.
W heraldyce: cierpliwo, stao, odporno
na powodzie; wierno; ostrono;
sprawiedliwo.
W marzeniu sennym: (zerwany) trudnoci,
kopoty; (przekroczony) powodzenie.
MOTYL
Motyl symbolizuje denie do wiata; ycie;
mier; niemiertelno, zmartwychwstanie,
dusz. Psyche; intuicj; mio; lubieno;
szczcie, przyjemno; wesoo, swawol,
swobod; kolorowe pikno, strojno, wytworno, prno, dworaka; lekko, baho, beztrosk, bezmylno, lekkomylno,
nieroztropno;
niestao;
przemijanie,
marno.
Motyl w buddyzmie atrybut Siakiamuniego ('mdrca Siakiasw'), tj. Buddy.
Skrzyda motyla przemijanie czasu,
godzin, chwil; mio. Hory, w mit. gr.

uosobienia pr roku, pniej godzin (gr. hora

'pora roku; pogoda; godzina; bieg czasu;
modo'), wyobraano niekiedy z motylimi
skrzydami; podobnie Zefir, wiosenny wiatr
zachodni, oraz boga mioci. Erosa.
Grecki wyraz psyche oznacza 'dusz;
motyla'; motyl reprezentuje tu dusz w przeciwiestwie do robaka, wyobraajcego ciao
(soma). W plastyce przedstawiano czsto
Psyche jako motyla a. ma, uskrzydlon
dziewczynk przypominajc motyla, niekiedy
z Erosem, ktry poddaje j prbie ognia
(zapalonej agwi), czyli oczyszczajcych i
odradzajcych pomieni mioci.
Poczwarka motyla mier. W mit. gr.
Tanatos, geniusz mierci, brat Hypnosa--Snu.
Czasami wyobraano motyle na grobowcach.
Przeobraenie poczwarki motyla w posta
doros (imago) wyjcie duszy z ciaa w
chwili mierci. Przeobraenie zupene motyla:
jajo, gsienica, poczwarka, imago ycie,
mier i zmartwychwstanie.
Motyl nocny trupia gwka (ac. Acherontia
atropos, od Acheron 'rzeka w Hadesie' i gr.
'nieodwracalny') wg wyobrae antycznych
wyfruwa z Piekie; dlatego nazywany by w
rnych okresach: sfinks, Styks, satanas, ariel,
morta, meduza, charon, leta. Motyl z arsenau
czarnej magii, na rwni z wampirem,
nietoperzem, czarnym kotem, puszczykiem itd.
Motyl w tradycji chrz. Wielkanoc,
zmartwychwstanie Chrystusa; zmartwychwstaa dusza ludzka (w plastyce: w rku
Dziecitka Jezus a. w martwych naturach).
Motyl przemijanie; prno, marno.
Czowiek to motyl: skrzyda aksamitne
letniemu tylko pokazuje socu" (Troilus i
Kresyda 3,3 Szekspira, t. L. Uiricha). Dni
nasze jak dni motylka, yciem wschd,
mierci poudnie" (Pierwiosnek 1314
Mickiewicza).
Motyl dworak. Zwyky motyl dworski,
trzepoccy si w krlewskiej wicie"
(Sardanapalus 5,1 Byrona).
Motyl wytworno, elegancja. Ozdobno ornamentw na skrzydach motyla zwraca
uwag przeladowcw, ale te odstrasza (np.
pozorowane wielkie oczy niepylaka, nastrosz
pawika, osadnika).
Motyl mczyzna niestay w uczuciach,
pochy, wietrznik, zmiennik. Niestay jak
motylek. Przefruwa z kwiatka na kwiatek.
Rnie skrzydeka koysa, ju jemu i k

nie stao; wszystkie kwiatki powysysa.

Motylu, jeszcze ci mao?" (O motylu l4 F. D.
Knianina).
Motyl lekkomylno, nieroztropno.
Motyl nocny, przycigany przez blask ognia,
opala sobie skrzyda i ginie. Mistyczna,
ofiarna, bezinteresowna mio duszy do
wiata.
Motyl beztroska, swoboda postpowania.
Przeciwnie ni pszczoa dca prosto do celu,
motyl lata bezadnymi zakosami, a mimo to
take trafia do celu (a przy tym stanowi w
locie cel trudny do pochwycenia przez ptaki).
Motyl baho, co lekkiego, niewanego,
bezwartociowego. Przysowia:
Motyle goni (apa) zbija bki, marnowa
czas na gupstwa. Godnoci zabieganie
motylw apanie. Lekki jak motyl. Za
motylem nie go automobilem" (Feliks
Chwalibg).
W marzeniu sennym: niestao; wyswobodzenie si; odnowa.
MRWKA
Mrwka symbolizuje pilno, trud; oszczdno, skpstwo, egoizm; zapobiegliwo,
przedsibiorczo, gospodarno, bogactwo;
ostrono, przebiego, mdro, inteligencj, wiedz; porzdek, umiarkowanie,
przewidywanie; spoeczestwo, ducha spoecznego; karowato; filigranowego morderc; wojowniczo.
Mrwka (podobnie jak pszczoa) wspycie spoeczne, pilno, przezorno, gospodarno;. zwaszcza z uwagi na organizacj
ycia w mrowisku i na gromadzenie zapasw
na zim. ,,Mdra (mrwka) zbiera zapasy"
(Prace i dnie 778 Hezjoda). (Maluczkie, a
mdrsze od mdrcw) mrwki, lud saby, ktry
przygotowuje we niwa ywno sobie (na
zim)" (Ks. Przypowieci 30,245). Id do
mrwki, o leniwcze, a przypatruj si drogom
jej i ucz si mdroci! Ona nie majc wodza
ani nauczyciela, ani przeoonego, gotuje w
lecie pokarm dla siebie i gromadzi we niwa,
co by jada" (Ks. Przypowieci 6,68). Jednak
dla Hindusw ta zapobiegliwo mrwki jest
symbolem marnoci i znikomoci wszelkich
poczyna ycia doczesnego.
Jako symbol bogactwa i pilnoci przedstawiano mrwk na monetach rzymskich

wraz z Cerer, bogini urodzaju, ktrej bya

powicona; w tym charakterze uwaano j za
owada wrebnego.
Mrwcza praca skrztna, drobiazgowa,
wytrwaa, mudna, usilna.
Mrwka w Talmudzie symbol uczciwoci.
Mrwka egoizm i sknerstwo. W bajce
Lafontaine'a Konik polny i mrwka konik
polny, owad Apollina, boga muzyki i piewu,
przepiewa cae lato i jesieni prosi mrwk o
poyczenie ziarna, ale mrwka nigdy nie
poycza". Przysowie: Mrwka poycza nie
rada.
Mrwka pycha poprzedzajca upadek (gr.
hybris). Przysowie arabskie: Gdy Bg chce
umierci mrwk, wyposaa j w skrzyda.
To mrowisko nasze cae jake ndzne,
jake mae! A te mrwki, tak wspaniae, pene
dzy, wiedzy, pychy, jake twr to mieszny,
lichy" (Doywocie 2,5 Aleksandra Fredry).
Mrowisko roztropno, dobra organizacja;
obraz mrowia, mnogoci, bezliku, miriadw,
chmary, masy ludzi (w sensie ujemnym). Tyle,
co mrwek bardzo wiele. Roj si
niezliczone piechoty mrowiska" (Pan Tadeusz
11,42 Mickiewicza).
Myrmidonowie, wg staro. legendy gr.
mieszkacy Ftiotis w Tesalii lub Eginy (wyspy
w zatoce Saroskiej), ktrych nazw (od gr.
myrmeks dpn. myrmekos 'mrwka') tumaczono
w sposb dwojaki: gdy wszyscy mieszkacy
Eginy zmarli od zarazy, krl wyspy, Ajakos,
syn Zeusa i Eginy, crki boga rzecznego
Azopa, uprosi u ojca ponowne zaludnienie
kraju przez zmian mrwek w ludzi
(Metamorfozy 7,520 Owidiusza); inna wersja
twierdzi, e protoplasta Myrmidonw by
synem Zeusa i Euryme-duzy, crki tesalskiego
krla Myrmidona, uwiedzionej przez Zeusa,
ktry przybra w tym celu posta mrwki. Jako
wierni i ofiarni, cho po trosze barbarzyscy,
towarzysze Achillesa na wojnie trojaskiej,
Myrmidonowie stali si synonimem podwadnych speniajcych rozkazy lepo i bezwzgldnie.
Mrwki-olbrzymki wielkoci wilkw egipskich yy, wedug Pliniusza St., w Indiach,
gdzie zajmoway si zim wydobywaniem z
pieczar zota, ktre Hindusi latem porywaj i
uciekaj z nim na szybkich wielbdach. Jednak
wielkie mrwki doganiaj

zodziei z atwoci i rozszarpuj ich na

strzpy.
Mrwka uprzejmo. Wedug Plutarcha
(O przemylnoci zwierzy 11) nie obciona
mrwka zawsze ustpuje drogi obadowanej.
Mrwka przeciwnik may, ktrego jednak
nie naley lekceway. Przysowie starogr.:
Nawet mrwka ma ledzion (tj. moe wpa
w zo, w sza). Mrwka karowatym
niszczycielem, morderc, wojownikiem.
Gdyby mrwki byy wielkoci jamnikw,
aden ssak (wraz z czowiekiem uzbrojonym w
bro jdrow) nie uchowaby si na ziemskim
globie.
Mrwka dreszcz strachu. A mrwki
mnie przeszy, mrowie mnie przeszo.
Zwizek mrwek z czarownicami, czarownikami, tumaczy si niepojtym tajemniczym sposobem porozumiewania si tych
owadw.
Mrwka sprawiedliwo (w Chinach).
Mrwka u muzumanw jest jednym z
dziesiciu zwierzt znajdujcych si w niebie
(zob. Zwierz), gdy uczya Sulejmana (krla
Salomona) pokory i skromnoci.
W heraldyce: zrczno, przebiego; inteligencja, pomysowo.
W marzeniu sennym: zdrowie; wane
przedsiwzicie.
MUCHA
Mucha symbolizuje zaraz, plag, chorob;
irytacj, arogancj; maostkowo; donosicielstwo; podstp; kopot, dokuczliwo;
skpstwo, chciwo; aroczno, krwiopijc;
zmysowo, chu, bezwstyd, rozpust;
sabo, ycie w zmniejszeniu, mao; nieczysto, brud; mier, rozkad, gnicie;
diaba, Belzebuba, demona; bogw; Stary Rok;
prognoz pogody; odwag; dusz.
Muchy bogowie. W starobabiloskim (z
ok. 2000 p.n.e.) Poemacie o Gilgameszu
bogowie zlatuj si gromadnie, jak muchy, do
ofiar i libacji.
Mucha w tradycji staro. Izraela i w rdw.
nieczysto. Muchy nie pojawiay si w
wityni jerozolimskiej.
Muchy plaga. Na Bliskim Wschodzie i w
Egipcie powtarzay si plagi much, przed
ktrymi uciekali mieszkacy, wyludniajc cae
okolice. Do plagi much przyrwnywali
Izraelczycy zaborcze armie egipskie. I stanie
si w owym dniu, e Pan

gwizdnie na much, ktra jest na kracach

strumieni egipskich" (Izajasz 7,18). Czwarta
plaga spuszczona przez Jahwe na Egipt (Ex.
8,2032). W wielu krajach rdziemnomorskich skadano ofiary bogom mogcym
poskromi t plag: Kanaanici i Filistyni
Belzebubowi, Syryjczycy samym muchom,
Grecy dorocznie ofiarowywali byka Zeusowi
Apomyiosowi w jego wityni w Akcjum,
Rzymianie Herkulesowi Zwycizcy. Trafnie
zaobserwowano udzia much w rozprzestrzenianiu zarazy. Jako obrocy od much
suyli take: Apollo i demony Myiag-ros i
Myiodes. Zwizek much ze wiatem
podziemnym wyraa si m.in. w demonie
gnicia,
Eurynomosie, 'szerokowadnym',
karmicym si trupami, objawiajcym si jako
wielka mucha o barwie ciemnogranatowej,
metalicznej.
Mucha udrka picego. Wg pnego
mitu gr. piewaczka, kochanka Endymiona,
zostaa przez zazdrosn bogini ksiycow
Selene zmieniona w much, aby nie moga jej
przeszkadza w nocnych schadzkach ze
picym ukochanym.
Krl much Belzebub, Beelzebub, Baal
Zebub 'wadca much', czczony w Akkaro-nie,
miecie filistyskim, mia odpdza plag
much i komarw, a ponadto leczy wszystkie
choroby. (Anio do Eliasza) Czy nie ma
Boga w Izraelu, e si idziecie radzi
Beelzebuba, boga Akkaronu?" (4. Ks. Krl.
1,3). Imieniem tym nazwano w Izraelu diaba,
ksicia czartowskiego" (Ew. wg Mat. 12,24).
Moliwe, e ydzi umylnie zmienili
pogaskiego Baal Zabula 'wadc Domu' na
'wadc much', aby go omieszy. U
chrzecijan Belzebub diabe sprowadzajcy
zarazy i nieszczcia; grzech, ktry mona
odpokutowa. Imi uywane w zaklciach
czarnej magii. Nieustanny atak za zrodzonego
w zgnilinie i rozkadzie, bzykajcego,
brzczcego,
buczcego
nieznonie,
wirujcego, tncego do krwi i pijcego krew
ludzi i zwierzt. Przysowie: Muchy s to
pszczoy diaba (echo lud. legendy o Jezusie i
pszczole).
Mucha w drogim olejku yka dziegciu w
beczce miodu, dosy gar piounu na zepsucie
beczki napoju. ,,Muchy zdychajce psuj wo
drogiego olejku" (Eklezjastes 10,1).
Mucha w bursztynie niemiertelno,
niezniszczalno. Widomie skryta w prze

czystym bursztynie zda si, e w wasnym

iniedzie pszczoa pynie (...). Niech Kleopatra
nie pochlebia sobie, kiedy w ksztatniejszym
mucha ley grobie" (Pszczoa w bursztynie )
2,78 Jana Andrzeja Morsztyna).
Mucha w mazdaizmie posta, w jakiej
sfruwa na ziemi Aryman, bg za i ciemnoci,
kamstwa i zniszczenia; Nasu, demon eski,
wcielenie nieczystoci.
Packa na muchy (w buddyzmie) wadza.
potga, ochrona, wyszo, sia magiczna.
Mucha (na Dalekim Wschodzie) niemiertelna dusza nieustannie unoszca si w
przestworzu.
Mucha arogancja; twrca a. przywdca
tylko we wasnej wyobrani. W bajce Ezopa
mucha siedzca na osi koa mwi: ,,Jaki py
podnosz!" Mymy orali" mwi mucha, ktra
siada na pugu (Mucha bajka Iwana
Dmitriewa) o c/owieku przypisujcym
sobie
cudze
zasugi,
nieuytecznym,
cierpicym na urojenia rozszczeniowe. U
chomika w gospodzie siedz muchy przy
miodzie. Siedz, pij kolej i z pajkw si
miej" (Muchy samochwaty l4 Marii
Konopnickiej).
Mucha posta, jak przybiera skandynawski szatan Loki, aby drczy swoje
ofiary, a take aby skra naszyjnik Frei,
piknej bogini mioci, zwany Brisingamen,
jeden z cudownych skarbw bogw".
Mucha (w epoce Odrodzenia) czas,
poerca rzeczy; rozkad, gnicie.
Buczca, bzykajca mucha w tradycji
chrz. zmysowo, rozpusta, chucie
cielesne. ,,Popeni cudzostwo (...). Maleka
zota muszka w moich oczach grzeszy tak
samo" (Krl Lear 4,6 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego)
Wyobraenie muchy obron przed muchami.
W XV i XVI w. w malarstwie i wntrzarstwie
w., nm. i niderl. umieszczano wizerunek
muchy sprawiajcy wraenie prawdziwej
muchy (fr. trompe 1'oeil) dla magicznego
odstraszania owadw a. w myl zasady
medycyny ludowej i homeo-patii: similia
similibus (curantur) ac. 'podobne (leczy si)
podobnym'.
Muchy i komary demony Starego Roku,
zob. Oliwka (Nowy Rok).
Mucha sabo, mao, drobina. Saby
jak mucha. To dla niego mucha, tj. tyle, co nic.
Mucha nie siada o dobrze wy

konanej robocie, ktrej nie mona postawi

nawet najmniejszego zarzutu.
Mucha potga saboci. Lwisko si
rzuca jak szaleniec jaki (...), ryczy, iskrz mu
si oczy (...), a te powszechne rozruchy byy
spraw biednej muchy" (Lew i mucha 1320
Stanisawa Trembeckiego).
Mucha ycie w zmniejszeniu. Przysowie
skand.: Zdarza si i musze, e powie:
Mie j musz! Przysowie tac.: Habet et
musca splenem 'Nawet i mucha ma ledzion',
tj. potrafi zapon gniewem.
Muchy szlacheckie (wg teorii Wojskiego):
Pier maj szersz, brzuch wikszy od
gminnych, latajc bardzo hucz i nieznonie
brzcz, a tak silne, e tkank przebij
pajcz" (Pan Tadeusz 2,7024 Mickiewicza).
Mucha chciwo. Przysowia: Mucha
topi si w syropie, ktry sama chciwie opie.
Brzczy mucha, kiedy w miodzie tonie. Jak
mucha w smole (w mazi) uwiz, ulgn, uwija
si, rusza si.
Mucha krwiopijca, zwiastun burzy (bo przed
burz najchciwiej tnie i pije krew ludzk i
zwierzc); prognoza pogody.
Sztuczna mucha puapka, podstp.
Wdkarze owi ososie, trocie, pstrgi,
lipienie na much", imitacj owadw yjcych nad strumieniami, brodzc pod prd,
wyrzucajc i opuszczajc wdk przynt na
(a. nad) wod.
Muchy apa traci czas na gupstwa;
prnowa.
Mucha szpicel, donosiciel. Przysowie:
Zawsze jest taka mucha, co doniesie do ucha.
Mucha (Musca) gwiazdozbir nieba pd.,
niewidzialny w Polsce.
MUSZLA (Koncha, Skorupa)
Skorupa (w biologii) twarda ochronna
zewntrzna okrywa zwierzcia, owocu a. jaja.
Muszla, koncha, skorupa szkielet zewn.
miczakw wytwarzany przez nabonek
paszcza, okrywajcy tuw zwierzcia, czsto
pozwalajcy mu ukry si w muszli
cakowicie. Wewntrzna warstwa muszli nazywa si macic perow. Muszla prymitywnych miczakw ma ksztat czapeczki, muszla
limakw jest spiralnie skrcona, gowonogw
wielokomorowa, maw

z dwch powek (jak dwch doni) poczonych wizadem itd.

Muszla symbolizuje Ksiyc; bstwo, sowo
boe; pielgrzymk; proroctwo; dusz ludzk;
umys, odkrycie naukowe; charakter;
szlachectwo; krlewsko; muzyk, such,
szum morza; niedostpno, ochron ycia;
pocig seksualny; dugowieczno, niemiertelno; mier; powcigliwo, bezczynno,
lenistwo; osobowo; odludka; mi-zantropa;
zob. Pera.
Muszla u ludw prymitywnych zapewnia
miaa niemiertelno zwokom. Na grobowcach chrz, bya emblematem ciaa,
ziemskiej powoki czowieka opuszczonej
przez niemierteln dusz a. domu opuszczonego przez ycie.
Muszla maa zwizek z Ksiycem
(podobiestwo ksztatw w rnych fazach);
talizman uatwiajcy nabycie bogactwa i
wiedzy, umiejtnoci przemawiania; amulet
eglarski; udana podr, zw. morska.
Emblemat
Afrodyty
Anadyomene
('wynurzajca si z morza'), bo zrodzonej z
piany morskiej, przedstawianej na muszli;
zasada eska; vulva, brzuszek kobiety (podobiestwo ksztatw); amulet podnoci
dawany crce idcej za m; powodzenie
jednego pokolenia wynikajce ze mierci
poprzedniego. W plastyce: cigniona przez
delfiny a. hippokampy tworzy rydwan bstw
morskich, Posejdona (Neptuna) i Galatei.
Rwnie Fortun (szczcie) ukazywano na
rydwanie z muszli. Jej zwizek ze szczciem
wynika z rodowodu wodnego, bo .woda jest
rdem ycia. Muszle suyy te w wyobraeniach Zotego Wieku jako talerze i
puchary, oe bstw morskich; wiadomo;
wiato.
Muszla maa dziewictwo, niepokalane
poczcie, dziewicze narodziny; atrybut Matki
Boskiej, o ktrej powiadano, e nosia w onie
bezcenn per", Jezusa; w rdw. sdzono, e
mae zapadnia rosa, co suyo za dowd, e
Dziewica porodzia Syna;
emblemat chrztu, czsty ksztat chrzcielnic;
symbol zbawienia; atrybut w. Jakuba Starszego i pielgrzymek do jego sanktuarium w
Santiago de Compostela w pn.-zach.
Hiszpanii, pniej kadej udanej pielgrzymki
(jako czarka do czerpania wody); artybut w.
Rocha jako pielgrzyma i apostow, ktrzy
spotkali Chrystusa w drodze do Emaus (Ew.
wg uk. 24,1335). W ma

larstwie rdw. atrybut Gupoty. Emblemat

Irlandii (Charles Stewart Parnell, 184691).
Muszla pienidze; w wielu krajach,i zw.
afrykaskich, suya jako waluta^ rodek
wymiany.
'
Szum muszli tajemniczy zwizek z macierzystym, szumicym morzem. Dusza
muzyki drzemie w muszli" (ycie ludzkie
Samuela Rogersa; 1819). I pamitaj o swej
wspaniaej ojczynie, i szumi, jak ocean
szumi" (O muszlach Waltera S. Landora,
17751864).
Muszla muzyka, sowo. Prymitywny
instrument muz. sucy do wzywania do
wsplnych modw (tak jak pniejsze koatki
i dzwony), zw. do ceremonii wtajemniczenia,
lubnych i pogrzebowych; grano te na
muszlach wzbudzajce strach nieprzyjaciela
sygnay bitewne; dzi uywane w ceremoniach
hinduizmu i amw tybetaskich. Od muszlikonchy koncha-mao-wina uszna, std pera
jest emblematem Sowa. W uchu rodkowym
limak, cz bdnika.
Muszla jeden z omiu emblematw
szczcia Buddy Man-La; pozostae to:
bezoary, zsiade mleko, owoce, zioa, rt,
zwierciado, minia; znaki szczliwej podry,
wyobraane te w alegoriach krlewskich.
Szczliwa egluga, bo symbol wiatru (gra si
na muszli dmuchajc), szczliwego powrotu
(ruch spiralny, powrotny), zmartwychwstania i
metempsycho-zy.
Muszla vulva; Afrodyta i ind. bogini
szczcia i urody Lakszmi. Te dziwne usta,
blade i rowe jak morska muszla" (Murzynka
Stefana Mallarmego).
Muszla mozolne, mudne i zbdne
spekulacje mylowe (pokrtna i skomplikowana rzeba skorupy miczaka).
Muszla mier; (zewn.) szkielet (miczaka).
Skorupa umys, charakter. Przysowie:
Czym skorupa za modu nasiknie, tym na
staro trci.
Muszelki na play odkrycia naukowe.
Newton powiedzia na krtko przed mierci:
Widz siebie jako istot przypominajc
maego chopca bawicego si na play, ktry
niekiedy znajduje adniejsz od innych
muszelk, podczas, gdy przed nim rozciga si
olbrzymi ocean nie odkrytych jeszcze praw".

Muszla limaka (brzuchonoga) bstwa

zwizane z morzem; ycie i mier, ogie i
woda; potencja pciowa; kryjwka, lenistwo,
powolno; niwa; grzesznik; osobowo,
ktra czowieka nigdy i nigdzie nie opuszcza;
niemiertelno; co, co pozostaje z czowieka
po mierci. Atrybut ind. boga Wisznu,
Afrodyty, trytonw o ciaach barokowych w
morskim orszaku Posejdona (Neptuna), gdzie
trzymaj konchy a. dm w muszle; atrybut w.
Michaa z Normandii, w. Sebalda.
Muszle limaka rozkolca, spiralne, grubocienne krlewsko (bo z niektrych
gatunkw staro. Fenicjanie otrzymywali
cenny barwnik purpur). Atrybut Afrodyty,
bo raz pewien rozkolec zatrzyma statek,
dziki czemu chopcy uniknli kastracji
(Historia naturalna 9,41 Pliniusza St.).
limak w skorupie samotnik, odludek,
mizantrop. Przysowie: Siedzi jak limak w
skorupie. Przys. gr.: y yciem limaka.
,,Zamkn si w swoim domu jak limak w
skorupie" (Alkhadar l, 12 Edmunda
Chojeckiego).
limak dwigacz swego domu. Dwigacz domu wdrapuje si na roliny z ziemi"
(Prace i dnie 571 Hezjoda). Jakie to zmylne
zwierz! Gdy ma zego ssiada, zabiera swj
dom i wynosi si" (Fragment komediopisarza
gr. Filemona, ok. 361 ok. 263 p.n.e.).
limak lenistwo, bezczynno, powolno; upr, wytrwao; wysuwanie ciaa ze
skorupy pord a. erekcja fallusa;
czuo, agodno; jesie; krtkotrwao;
w rdw. grzesznik (bo wszystkie grzechy
uwaano za skutki bezczynnoci). Jak limak
rozpywajcy si niech znikn, jak pd
niewiasty poroniony niech nie ogldaj
soca!" (Psalm 57 9). Dziki wytrwaoci
dotar limak do arki" (Solniczki C. H.
Spurgeona; 1885). Muszla wiadomo,
ciao podwiadomo.
limak potencja seksualna (wysuwajca
si noga) i rozrodcza; wraliwo, delikatno.
limak, jeli rogw dotkniesz, bl
odczuwajc niknie w jednej chwili i skryty
nisko w swej muszelki grocie trwoy si dugo
nim gow wychyli" (Wenus i Adonis 173,1
4 Szekspira, t. Macieja Somczyskiego).
limaka macki delikatne" (Stracone zachody
mioci 4,3 Szekspira, t. L. Uiricha).

Rogi limaka dusza ludzka. Moe

starzec si poruszy i pokae mi przecie troch
ludzkiej duszy, jak limak rogw!" (Pan
Tadeusz 10,5957 Mickiewicza), Jacek
Soplica o Stolniku.
Siad limaka Mleczna Droga midzy
niebem a Ziemi, most dla dusz zmarych,
acuch Lugusa, zob. acuch.
W heraldyce: muszla dobro i mdro
boska; limak upr, wytrwao, umiarkowanie, rozwaga.
W marzeniu sennym: zaszczyty; oszczerstwo; osoba picego; pocig pciowy.
MUZYKA (Pie, piew)
Muzyka symbolizuje chwa Pask, sfery
niebiaskie, harmoni, mow aniow, wdk
potpionych, dobro miertelnikw, zudzenie
duszy i zmysw, porednictwo midzy dusz
a zmysami, przyjemno zmysow, stref
poredni; proroctwo, czar, magi; szczcie,
pociech, zy, rado, mio, pokarm mioci;
pochlebstwo; fletni wiejsk; smutek, lk,
wol, uzdrowienie, zmartwychwstanie; jzyk
Natury, morze;
oko ucha, poezj dwiku; jzyk midzynarodowy; Parnas biedaka; chisk amigwk.
Pie (piew) symbolizuje niemiertelno,
wznioso; wiatr; harmoni, zgod, radosny
dar; przynt; poszukiwanie; koron uczty;
drwiny.
Muzyka harmonia stworzona z pierwotnego Chaosu.
Harmonia sfer. Rozwaania nad liczb i
proporcj doprowadzi miay Pitagorasa (a.
pitagorejczykw) do intuicyjnego odczucia
harmonii (gr. 'spojenie; zwizek;
zgoda') Kosmosu (gr. 'porzdek; ozdoba;
pikny porzdek rzeczy'). Pitagoras mwi
moe mglicie o muzyce niebios", ktr on
sam tylko mg sysze, ale jego pniejsi
wyznawcy doszli, jak si zdaje, do wniosku, e
odlegoci planet" od Ziemi odpowiadaj
interwaom muzycznym. Z teorii tej, pod
wpywem koncepcji Platona, wynika synna
idea: kada z planet", krcych we
wsprodkowych sferach wok Ziemi
wydawaa wasny ton, co tworzyo razem
harmoni sfer", syszan tylko przez bogw.
Zob. te Liczby (Symbolika Liczb).
Nuty. Prb odniesienia poszczeglnych
siedmiu nut do siedmiu planet" byo bez

liku, np.: C Jowisz, D Mars, E Soce, F

Merkury, G Wenus, A Ksiyc, H
Saturn (wg Febr d'01iveta, okulisty fr.), albo C
Wenus, D Soce, E Mars, F Jowisz,
G Saturn, A Ksiyc, H Merkury. Byy
te odniesienia nut do barw i planet", np.: C
pomaraczowa, Soce; D bkitna, Saturn;
E niebieska, Merkury; F zielona, Ksiyc;
G czerwona. Mars; A ta, Wenus; H
fioletowa, Jowisz. Odniesienia do pr dnia i roku,
np.: D noc i zima, A wit i wiosna; C
poudnie i lato;
G zmierzch i jesie. Droga do dalszych prb
stoi otworem przed kadym.
Muzyka w mitach powstaa za spraw bogw a.
ludzi, np. wg Egipcjan stworzy j Toth a. Ozyrys,
wg mitu ind. Brahma, wg Biblii Jubal (Gen.
4,21), wg Grekw Apollo, Kadmos, Orfeusz,
Amfion (zob. wyej Harmonia sfer). Instrumenty
muz. mia wymyli i wybudowa ty cesarz"
Huang-Ti, trzeci z mitycznych cesarzy chin. i
legendarny twrca taoizmu, ur. ok. 2704
p.n.e.
Muzyka

lekarstwo;
uzdrowienie.
Kiedykolwiek zy duch porywa Saula, bra
Dawid harf i gra rk sw; i pokrzepia si Sau
i lej mu bywao, bo zy duch odchodzi od
niego" (/. Ks. Krl. 16,23). Taletas, gr. piewak i
muzyk z Krety, uda si na polecenie wyroczni
delfickiej do Sparty, gdzie umierzy rozruchy
swoim piewem. Niech sodkie pieni, ten .
lekarz najlepszy dla chorej duszy, twj rozum
uzdrowi" (Burza 5,1 Szekspira, wg t. L.
Uiricha). Przysowia: Kiej muzyka za-rzpoli,
wtej czowieka nic nie boli. Skoczna muzyka
siedem boleci leczy.
Muzyka chwaa Paska. Przy powiceniu
wityni Salomona: Gdy tedy wszyscy razem
na trbach i gosem, i na cymbaach, i na
organach, i na rozmaitych instrumentach
muzycznych grali, i gos wysoko podnosili (...),
dom boy napeniony zosta obokiem i nie
mogli kapani sta i suy z powodu mgy; bo
chwaa Paska napenia wityni" (2. Ks.
Kronik 5,1314).
Muzyka
najskuteczniejszy sposb
.wprowadzenia prorokw biblijnych w wieszczy
trans.
Muzyka religijna rado, ktra nie da si
wypowiedzie sowami" (w. Augustyn).
Wstpi Bg wrd wesoego piewu,

i Pan przy gosie trby. piewajcie Bogu

naszemu, piewajcie!" (Psalm 46 67).
Pie drwiny, urganie. Usyszae
urganie ich. Panie. (...) Pieni ich ja jestem"
(Treny Jeremiasza 3,613).
Pie nad pieniami poetycka ksiga Biblii
(VIIIII w. p.n.e.), anonimowa, przypisywana
niegdy bdnie krlowi Salomonowi (X w.
p.n.e.).
Muzyka strefa porednia midzy wiatem
materialnym a krlestwem czystej woli"
Schopenhauera; std jej uytek, obok ognia i
dymu, w liturgiach i rytuaach. Skoro usyszay
wszystkie narody gos trby, piszczaki i cytry,
fletni i harfy, i symfonau, i wszelkiej muzyki,
upadszy (...) pokoniy si bawanowi zotemu
(boga Marduka-Bala), ktrego postawi krl Nabuchodonozor" (Daniel 3,7).
Pie w mitach: wiatr pobudzajcy deszcz i
urodzaj: pieni boga Pana, Orfeusza itd.
piew ozdoba, korona biesiady. Zachciao
si zalotnikom piewu i taca, ktre s uczty
okras" (Odyseja 1,152 Homera, wg t. Jana
Parandowskiego).
Pie radosny, sodki dar. Pie to
najsodsza rado czowieka" (mityczny piewak
Musaios,
cytowany
w
Polityce
8,5,2
Arystotelesa). On (Demodok) ma od boga dar
pieni, ktra niesie rado, i piewa, co mu serce
kae" (Odyseja 8,64 Homera, wg t. Jana
Parandowskiego).
Pie wabik, przynta, puapka: gosy syren
(Odyseja 12,39 i 184 Homera), ondy-ny, rusaki
(np. Rybak Goethego, Lorelei Heinego,
witezianka Mickiewicza).
Grecka muzyka archaiczna: lidyjska
paczliwa, pogrzebowa; dorycka mska,
wojownicza; frygijska dionizyjska, bachiczna, entuzjastyczna.
Muzyka czsto wizaa si z zakadaniem
nowego miasta. Apollo, bg muzyki i sam
muzyk, by patronem nowo zakadanych miast i
kolonii gr. (Archegeles, Ktistes).
Muzyk fascynacja mierci (wyobraan
przez Grekw jako modzieniec), np. kitarzyci
i harfiarze z poda i bani;
szczuroap z Hamein, ktry gr na fujarce
wywabi wszystkie szczury, a potem wszystkie
dzieci z miasta.
Pie niemiertelno. Pieni mier nie
tyka" tac. carmina morte carem (Amores
1,15,31 Owidiusza). Co niemiertelne y

ma w pieni, musi zgin w yciu" (Die Gotter

Griechenlands Friedricha Schillera). ,,Pomie
rozgryzie malowane dzieje, skarby mieczowi
spustosz zodzieje, pie ujdzie cao..."
(Konrad Wallenrod, Pie wajdeloty 1879
Mickiewicza).
abdzi piew, abdzia pie (wg
antycznej legendy) przedmiertna; przen.
ostatnie dzieo twrcy, ostatni wystp, dzieo
zamykajce jak epok.
Symboliczne typy muzyki (wg filozofa rz.
Boecjusza, 480ok. 525) wszechwiatowa,
odpowiadajca
harmonii
ruchu
cia
niebieskich, nastpstw pr roku, wspdziaania ywiow (Kosmos jako wspaniay
koncert); ludzka, harmonii duszy i ciaa.;
instrumentalna, wynikajca z regu uycia
instrumentw muz.
Instrumenty muz. w tradycji judeo-chrzecij. chwaa Boga. Zob. Bben, Harfa,
Lira, Rg.
Instrumenty muz. metalowe wyyny,
gry; muzyka dla szlachty i rycerstwa.
Instrumenty muz. drewniane doliny,
wzgrza; muzyka prostaczkw, pasterzy,
rzemielnikw itd.
Sistrum (rodzaj gruchawki, instrument
obrzdowy w staro. Egipcie) atrybut Izydy
jako bogini podnoci, sprowadzajcy deszcz i
urodzaj.
Szofar hebr. rg kozi a. barani spaszczony i wygity pod par, sucy w yd.
kulcie relig. od pocztku czasw historycznych
i uywany do dzi w wito Nowego Roku i w
Sdny Dzie (Jom Kippur) jego dwik
uwaano za do potny, aby dotar do uszu
Jehowy.
Trba, rg (zob.) dziaanie magiczne.
Gdy tedy wszystek lud krzycza, a w trby
trbiono,
natychmiast
mury (Jerycha)
upady" (Jozue 6,20).
Trba prosta (gr. salpinks, tac. tuba)
atrybut Chway, niekiedy muz: Kalliope, muzy
poezji, filoz. i retoryki; Euterpe (zob. niej
Aulos); (od XVII w.) Klio, muzy historii;
instrument anioa trbicego na Sd
Ostateczny.
Tamburyn (zwany dzi bbenkiem baskijskim, ale pochodzcy ze staro. Azji),
uywany w czasie dionizjw, a w mitach o
Dionizosie przez menady (bachantki)
niekiedy atrybut Erato, muzy muzyki i poezji
miosnej; Heraklesa w czasie jego pobytu u
Omfali. A gdy wraca Jefte do Masfa,

do domu swego, wybiega naprzeciw jego

crka jedyna z tamburynami i tacami" (Ks.
Sdziw 11,34).
Psalterium (cymbay) atrybut krla
Dawida; instrument Kybele jako bogini
podnoci, sprowadzajcy deszcz i urodzaj.
Lutnia atrybut uosobienia Muzyki,
Suchu, Polihymnii, muzy sakralnej pieni
chralnej, instrument anielski, atrybut Kochanka; dodatkowy atrybut Apollina i Orfeusza; z pknit strun uosobienia
Niezgody.
Aulos (ac. tibia), piszczaka (flet, obj) pop.
w staro. Grecji (grajcy uywa dwch
aulosw rwnoczenie) towarzysz pieni
uywany w obrzdach kultu Apollina, instrument satyrw, Hermesa, Euterpe, Marsjasza. ,,0 tum nie dbam, gdy gra zacznie flet od
Euterpe z lir Lesbw przez Polihymni"
(Pieni 1,1,324 Horacego, t. Stefana
Gobiowskiego). Symbol fallicz-ny, atrybut
uosobienia Rozpusty.
Syrinks (ac. fistula), zesp drewnianych
piszczaek rnej wielkoci poczonych w
jednym rzdzie atrybut gr. boga Pana, tzw.
fletnia Pana, instrument pasterzy gr., Dafnis i
Chloe,
cyklopa
Polifema,
pasterzy
betlejemskich (w Polsce multanki).
Organy atrybut w. Cecylii. Organy
przenone atrybut uosobienia Muzyki,
Polihymnii; instrument anielski.
Viola (Rodzina instrumentw w powszechnym uyciu w XVXVIII w. w kilku rodzajach i wielkociach, poprzedniczka rodziny
skrzypiec) w plastyce Odrodzenia atrybut
kilku muz, zw. Terpsychory a. uosobienia
Muzyki; Homera.
Dudy (w scenach z ycia wiejskiego w
malarstwie hol. i flam. XVII w.) fallus.
Muzyka agodzi obyczaje (przysowie cyt. w
The Scholemaster Rogera Aschama; 1570).
Sobie piewa kierowa si wasnym
sdem, zdaniem; piewa, gra, pisa dla
wasnej przyjemnoci (gr. heaulo psdllein).
Sobie piewam a Muzom" (Muza l Jana
Kochanowskiego).
Muzyka oko ucha (Bibliotheca Tho-masa
Drake'a).
Muzyka zmartwychwstanie, pobudzenie
do ycia. Ozwij si, pieni! rozbud j
muzyko! (do posgu":) Ju czas! zstp do nas!
przesta by kamieniem!" (Zimowa powie
5,3 Szekspira, t. L. Uiricha).

Muzyka pokarm mioci. Jeli muzyka jest

mioci straw, dajcie mi waszej muzyki do
zbytku" (Wieczr trzech krli 1,1 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Muzyka rzewny pokarm dla kochajcych"
(Antoniusz i Kleopatra 2,5 Szekspira).
Bo muzyka jest wszdzie, gdziekolwiek jest
harmonia, lad i proporcja" (Religio Medici 2,9
Thomasa Browne'a).
Muzyka jest poezj dwiku" (The Holy Stale
2,7 Thomasa Fullera).
Muzyka najwiksze dobro miertelnych"
(Pie na dzie w. Cecylii 3 Josepha Addisona).
Muzyka jedyna przyjemno zmysowa
bez grzechu" (Samuel Johnson).
Muzyka fletnia wiejska" (Powzki... 97
Adama Naruszewicza).
Muzyka jedyny jzyk midzynarodowy"
(Italia, Bergamo Samuela Rogersa).
Muzyka poredniczka midzy yciem
duchowym a zmysowym" (List do Goethego
Bettiny von Arnim: powiedzenie Beethovena).
,,Muzyka przestrzenna, muzyka zakrzepa
(nm. erstarrte Musik) architektura" (Filozofia
sztuki F. W. J. Schellinga).
,,Muzyka powszechny jzyk Natury"
(Kreiseleriana E. T. A. Hoffmanna).
Muzyka idealny przejaw Woli (Schopenhauera).
Muzyka mowa aniow (Eseje, Opera
Thomasa Carlyle'a).
Pie wznioso. Na skrzydach pieni"
nm. Auf Flugeln des Gesanges (Lyrisches
Intermezzo 9 Heinricha Heinego).
Muzyka zudzenie duszy i zmysw. O
Muzyko! zudzeniu i duszy, i zmysw, nie
ty nie jeste tworem miertelnych umysw,
dzieem Boga na ziemi albo czeka w niebie"
(Klub pimienniczy 7,1557 Ty-mona
Zaborowskiego).
Muzyka Parnas biedaka (Poezja i wyobrania Raipha Waldo Emersona).
To muzyka przyszoci (nm. Zukunft-musik)
to sprawa, o ktrej jeszcze nie pora myle,
tac. cura poslerior 'pniejsze (a przeto mniej
teraz wane) zmartwienie'. Pierw. iron. o
ksice Richarda Wagnera Das Kunstwerk der
Zukunft nm. 'przysze dzieo sztuki'.
Dawna, minionych lat muzyka serca i myli
to mistrzyni" (Dawna, minionych lat muzyka
l2 Mikoaja Biernackiego).

Muzyka zy. Nie potrafi znale adnej

rnicy midzy muzyk a zami" (Ecce homo I,
Dlaczego jestem taki mdry? 7 Fredricha
Nietzschego).
Muzyka morze. Muzyka jest jak morze.
Stoimy na jednym brzegu i widzimy dal, ale
drugiego brzegu dostrzec niepodobna" (Quo
vadis 1,19 Henryka Sienkiewicza).
Muzyka wdka potpiecw. Pieko jest
pene amatorw muzycznych: muzyka to brandy
potpionych" (Czowiek i nad-czfowiek 3 G. B.
Shawa).
Muzyka to chiska amigwka, ktr kady
rozwizuje po swojemu (...) to kwilenie dzieci i
wariatw" (Fermenty 2,14 W. S. Reymonta).
piew jest szukaniem" (Godiwa 3,1
Leopolda Staffa).
Kocia muzyka (haas, wrzaski, gwizdy,
walenie w naczynia itp.) wyraz niezadowolenia a. ch drczenia, dawania si komu
we znaki; zob. te Kot. Blade odbicie dawnego
obyczaju: by to oguszajcy haas i omot
walenia w koty, bbny, patelnie, czyniony przez
procesj ludzi w celu odstraszenia zych duchw
i odwrcenia nieszcz, jakie spowodowa by
mg czyn karygodny, naruszajcy porzdek rzeczy w Naturze (zazw. przestpstwo seksualne).
Muzyka pociecha. Przysowia: Muzyka nie
pomoe, ale pocieszy. Kto piewa, troski
rozwiewa.
Muzyka rado pobudza, ale jej nie stworzy.
Przysowia: Za nic muzyka, kiedy pacz panuje.
Godny woli je, ni piewa. Uciekajcego nie
zabawi muzyka.
piew harmonia, zgoda. Przysowie nm.:
Dwaj mog razem piewa, ale nie razem
mwi.
Cienko piewa spokornie, spuci z
tonu; y w biedzie.
piewa czyj piosnk ulega komu,
zgadza si z nim we wszystkim.
Zapiewa baranim gosem bdzie mia za
swoje, wypije piwo, ktrego nawarzy,
poauje.
Najmilsza Bogu muzyka gosy poczciwych ludzi,
Stara to piosenka powtarzanie rzeczy
powszechnie znanych; krlowa BoTia umara.
Wypiewa wygada, wyda sekret;
sypa, mwi wszystko na przesuchaniu.

Zapiewa komu requiem doczeka si

jego mierci.
piew w kpieli zob. Kpiel (Wanna w
azience).
W marzeniu sennym: (muzyka dysharmonijna) oszczerstwo; (mia) dobry znak;
(piew) rado, uciecha; (pie nabona)
zmartwienie.
MYSZ
Mysz symbolizuje dzie i noc, tajemniczo,
zagraajce zo, podstp, chciwo, plag,
wojn, poszukiwanie upu, zniszczenie, smutek, mier; diaba, czarownic, czarodziejk,
wrk, dusz zmarego; rozum, spryt;
bojaliwo, wdziczno; kobiet, seks,
fallusa, podno; znikomo, baho, mao,
nisk pozycj spo.; milczenie; cnot, ubstwo,
drobn kradzie; opilstwo, nieczysto;
arogancj; obd.
Mysz atrybut bogw sonecznych, np.
Horusa; Izydy (ktra, uciekajc przed Setem,
przeobrazia si w mysz), ind. boga Ganesia (z
gow sonia); zwizana z diabem, ktry
czasem przybiera jej posta. W Egipcie
czczono gwnie podobn do myszy ryjwk
(Sorex) o wyduonym pyszczku, bdc pod
opiek bogini Buto.
Mysz w Biblii nieczysto. Midzy
plugawe bd poczytane (...) asica i mysz, i
krokodyl (...), i mysz polna" (Lev. 11,29 30).
Ci, ktrzy jedli miso wini i obrzy-doci, i
mysz, zniszczeni bd, mwi Pan" (bajasz
66,17).
Myszy plaga, zniszczenie, mier, kara
boa. Gdy Filistyni zdobyli ark przymierza,
Bg spuci na nich plag myszy i stao si
zamieszanie mierci wielkiej w miecie Azot"
(7. Ks. Krl. 5,6).
Zota mysz okupienie grzechu. Trapieni
plag myszy i wrzodw odbytniczych (a.
hemoroidami) Filistyni, zwrciwszy ark
przymierza Izraelitom, musieli jako zadouczynienie przesa pi zadnie zotych i
pi zotych myszy" (l. Ks. Krl. 6,5).
Mysz w mit. gr atrybut bogw: Apollina
Smintheusa jako boga wyroczni, medycyny,
podnoci, urodzajw (ochrona przed myszami
polnymi: pi oswojonych myszy pod jego
otarzem w Hamaksitos w Troa-dzie byo
ochron przed plag myszy);

Ateny (i w jej wityniach trzymano myszy w

tyme celu).
Mysz wdziczno. W Bajce 39 Ezopa
wdziczna za uprzednio darowane jej ycie
mysz przegryza wizy krpujce lwa.
Mysz spryt, rozum. Mysz przechytrza
kota (Ezop 94); woli spokojny, skromny ywot
na wsi ni niebezpieczne luksusy w miecie
(Ezop 41). Mysz nie ufa jednej dziurze (ac.
mus non uni fidet antro), ma zawsze w
rezerwie drug.
Mysz mao, znikomo, baho,
pokora. Gra porodzia mysz (Gra w po-fogu
bajka Ezopa) o wielkich przygotowaniach
dajcych znikome rezultaty. Ani mysz si nie
przemknie, nie przelinie.
Mysz na Wschodzie chciwo, podstp,
matactwa. Przysowie arab.: Wol tyrani kota
ni sprawiedliwo myszy.
Mysz w mitach zwierz chtoniczne,
symbolizujce podziemn faz cznoci z
sacrum.
Mysz w folklorze czarownica; ucielenienie duszy osoby zmarej: czerwona
czystej duszy, czarna grzesznej.
Szara mysz bieda, drobne, codzienne
kopoty, dziaalno pozbawiona rozgosu;
atrybut patronki podrnych, w. Gertrudy,
ksieni klasztoru w Nivelle w Brabancje
(Francja), symbolizuje cierpliwe ogryzanie"
modlitw i kaza. Biedny jak mysz kocielna.
Mysia Wiea. Liczne legendy rdw. o ludziach chronicych si w wiey przed myszami, ktre ich mimo to zjadaj, co ma by
kar za grzechy. Legendy o Hat-to I i II,
arcybiskupach Moguncji, hrabi Graafie, o
Wilderofie, biskupie Strasburga, Adolfie,
arcybiskupie Kolonii, Gotfrydzie Arsenbergu,
arcybiskupie Bremy, Mieczysawie Chocisko,
ksiciu kujawskim, Po-pielu, mitycznym
ksiciu gnienieskim (wiea w Kruszwicy).
Mysz ofiara asicy, ktra jest, wraz z
kotem, naturalnym wrogiem myszy. Oswojone
asice strzegy w Europie domw przed plag
myszy w czasach, gdy koty byy jeszcze
egzotyczn rzadkoci (przed XIV XV w.).
Mysz zwierz Nocy i Wielkiej Macierzy,
wrek i czarodziejek, wyrusza na pow noc,
jest wg poj ludu najpodniejszym
zwierzciem na ziemi zachodzcym w ci od
zjedzenia ziarnka soli. Cza-

rodziejski pojazd Kopciuszka z bajki Per-raulta

by zaprzony w myszy (rumaki Nocy), ktre
wrka o wicie zamienia w soneczne biae
konie. Mysz w nazwach nocnych zwierzt:
nietoperz latajca mysz: ro. letuczaja mysz,
ang. dawn. reremouse, nm. Fledermaus, ysamysz fr. chame-souris.
Mysz pijastwo, opilstwo, przepicie. Biae
myszki widzie mie urojenia alkoholowe.
A ty powracasz jako mysz pijany, prawic
kazania" (Opowieci kan-terberyjskie, Opowie
Damy z Balh, Prolog 2667 Chaucera, t. H.
Prczkowskiej). (Anglicy) wygldaj jak mysz
utopiona" (Henryk VI cz. l 1,2 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Mysz trwoliwe milczenie, zachowywanie
ciszy. Przysowie: Siedzi jak mysz pod miot,
tj. cicho. Wart miae spokojn? Nawet mysz
nie pisna" (Hamlet 1,1 Szekspira, t. Jerzego S.
Sity).
Mysz, myszka kobieta, dziewczyna
(pieszczotliwie). Wiem, by jegomo swego
czasu myszoowem" (Romeo i Julia 4,4
Szekspira), tj. goni za dziewcztami. Gdy ci
pijany krl skusi do loa, nazwie sw myszk, z
pieszczot twarz uszczypnie" (Hamlet 3,4
Szekspira, wg t. J. Paszkow-skiego).
Mysi ogonek cienki warkoczyk dziewczcy.
Myszka cnota. Dobra moja myszko cnoty,
odpowiadaj" (Wieczr Trzech Krli 1,5
Szekspira, t. L. Uiricha).
Mysz fallus (dugi ogonek); postrach
kobiet, ktre wpadaj w popoch na jej widok.
Mysz strach, trwoga. Chcie schowa si w
mysi dziur (ze .strachu, wstydu). Mysz si
wkra gdzie (ukradkiem). Siedzi jak mysz na
pudle (niespokojnie).
Biaa i czarna mysz dzie i noc. W alegorii
Friedricha Ruckerta (Parabola, 1868) obie na
przemian
podgryzaj
korzenie
krzaka
jeynowego, ktrego chwyci si podrny, aby
nie spa na dno szybu, gdzie smok rozwiera
ju godn paszcz. Biae myszy u staro.
Rzymian szczliwa wrba, w folklorze
europ. dusze nie narodzonych dzieci.
Mysz smutek. C bowiem s smutki,
jeli nie myszy, ktre gryz ziarna wesooci
zoone w naszych sercach?" (Pan Wotodyjowski 1,6 Sienkiewicza).

Myszki sabo umysu, wariactwo. Mie

myszki w gowie by niespena rozumu, bez
pitej klepki.
Mysz arogancja, pewno siebie, prno.
Przysowie: Myszy tacuj, gdy kota w domu nie
czuj. Mickey Mouse, ang. Myszka Miki,
bohaterka filmw rysunkowych Walta Disneya.
W marzeniu sennym: utrata poyczonych
komu sum.

NAGO
Nago symbolizuje szczero, otwarto,
czysto, prawd, bezinteresowno; bezbronno; umiar, prostot, niewinno, bezpieczestwo, pikno, mio, czowieczestwo,
stan naturalny; zbroj, obron; protest; bied,
golizn; potulno; poddanie si woli boej,
ascez, niewol; kar, bole, strapienie,
niebezpieczestwo;
mier, widmo, aob;
szpetot, obrzydliwo, hab, zgroz; optanie,
obd, zachwycenie, uniesienie, wielko; wiat
widzialny, powietrzny; instynkty; mask,
przebranie, kuszenie, nieskromno, (bez)wstyd,
uwodzenie, dz, lubieno, podno; por.
Kobieta; Odzie; Zasona.
Nago bezwstyd, niewinno. A byli
oboje nadzy, Adam i ona jego, a nie wstydzili
si" (Gen. 2,25).
Nago, obnaanie si przed bogiem
podno. Przed bogiem-bykiem Ozyrysem-Apisem w wityni Egipcjanki obnaay
genitalia dla zapewnienia sobie potomstwa, dla
uleczenia si z bezpodnoci. Srdw. czarownice
na sabatach nosi miay w obecnoci Szatana
tylko maski a. welony na twarzy, wystpujc
przed nim jako anonimowe uosobienia chuci;
zob. Zasona (Isztar).
Nago magia wywoawcza urodzaj.
Nagim miesiczkujcym dziewcztom kazano
taczy w zielonym zbou dla zapewnienia
urodzaju; nagie kobiety biczowano gazkami na
wiosennych polach, aby pobudzi do dziaania
bstwa podnoci i urodzaju (np. Pana, ktrego
posgi te, w razie potrzeby, pasterze bili
wizkami cebuli morskiej, aby doda bogu
wigoru). Wg wierze lud. bezdzietna kobieta
powinna w noc witojask nago narwa w
swoim
ogrdku
dziurawca
(ziela
witojaskiego), aby uro

dzi dziecko jeszcze przed nastpnym w.

Janem. Zob. Taniec (podnoci i urodzaju).
Taniec nago rytua sprowadzajcy
deszcz, a wic i urodzaj.
Nago posgw bstw. Czsto grna
poowa ciaa bya naga wiat widzialny,
dzienny, powietrzny. Natura; dolna poowa
zasonita wiat chtoniczny, podziemny,
kraina zmarych, korzenie, nasiona, genitalia,
urodzaj, podno, fermentacja.
Nago" (w sensie: 'brak wierzchniego
odzienia') niewola, bole., aoba. Jak
chodzi suga mj Izajasz nago i boso (...), tak
zapdzi krl Asyrii jecw egipskich" (Izajasz
20,34). Dlatego bd paka i narzeka,
chodzi bosy i nagi, jcze jak sza-kale, ali
si jak strusie" (Micheasz 1,8).
Nago bieda, sabo i ubstwo duchowe i moralne; potulno; Bdzie w wielkim ubstwie; jak wyszed nagi z ywota matki
swej, tak si wrci, a nic nie wemie z sob z
pracy swojej" (Eklezjastes 5,14). Nago
bywam w siedzibach tych, co nie s chciwi"
(Pieni 3,16,223 Horacego). Go-ota w
dawn. Polsce nieosiady czowiek wolny nie
posiadajcy adnego mienia, a nie bdcy
szlachcicem, mieszczaninem, kmieciem ani
ydem.
Nago zachwycenie, uniesienie;
wieszczba, prorokowanie. ,,Saul zrzuci z siebie
szaty i by w zachwyceniu przed Samuelem, a
padszy na ziemi lea nagi przez dzie i noc,
skd poszo przysowie:
Czy i Sau midzy prorokami?" (/. Ks. Krl.
19,24).
Nago obd, optanie. Pewien czowiek, co mia czarta ju od dawna i nie nosi
odzienia i nie mieszka w domu, ale w grobach"
(Ew. wg uk. 8,27). Bohaterowie rdw.
opowieci rycerskich okresami tracili zmysy i
chodzili nago, np. Lancelot, Tristan (wg
Malory'ego).
Nago kobiety okryta przez mczyzn
oenek; zawarcie przymierza midzy Bogiem a
ludem. Bg mwi do Jeruzalem:
Dosza do piknoci niewieciej; piersi twe
urosy i wos twj pors, a bya naga i wstydu
pena. (...) I rozcignem odzienie moje na
ciebie i nakryem nago twoj" (Ezechiel
16,78; por. Ks. Rut 3,9).
Nago obrzydliwo, zgroza; bezwstyd,
wyuzdanie, haba. W kulturze staro. ydw
wstrt do obnaania si przed Bogiem i
ludmi" jako do obrazy moral

noci publicznej; dlatego odraz budzia

nago posgw gr., nago zawodnikw gr. w
gimnazjonach i na igrzyskach oraz nago
naladujcych obyczaje greckie modziecw
ydowskich. Biada temu, kto swego bliniego
upija (...), aby oglda nago jego!" (Habakuk
1,15). Bg do Niniwy: Odkryj sromot twoj
(...) i uka narodom nago twoj, a
krlestwom hab twoj" (Nahum 3,5). Nago
figur malowanych lub rzebionych budzi w
gupcach podanie i mio bezdusznego,
martwego ksztatu" (Ks. Mdroci 15,45).
Publiczne obnaanie cudzoonic poczone z
obrzucaniem kaem, z chost, drwinami,
wywiecaniem, a nawet z egzekucj, stosowane
byo powszechnie w Izraelu i w chrzecijaskiej
Europie, w Polsce a do XVIII w. ,,I bd ci
sdzi wedug praw o cudzoonicach (...), i
zburz zy dom twj, i obna ci z szat twoich
(...), a zostawi ci nag i zelywoci pen (...).
I ukamienuj ci, i zamorduj mieczami"
(Ezechiel 16,3840). To widzom si udao!
Jaka zabawna heca! Dziewczyn, nag ca, od
Piwnej kat wywieca. Jak w koci graj gapy:
uciecze? nie uciecze? A pacho rozd chrapy
i oszala siecze" (Rycerska 45 Or-Ota).
Nago prawda, szczero, czysto li.,
intelektualna, moralna, duchowa. W hellenizmie
pochwaa nagoci, bo idea artystyczny i
sportowy wymaga odsonicia ciaa. Nudayue
veritas" ac. 'i naga prawda' (Pieni 1,24
Horacego), Przez nag posta mistrz wielk
prawd wiatu wypowiada" (Stella Fornarina
14,212 Ludwika Kon-dratowicza).- Nic
czystszego od nagoci" (Trilby George'a Du
Maurier).
Nago stan cakowicie naturalny. In puris
naturalibus
tac.
'w stanie cakowicie
naturalnym', tj. nago. Nie nagi jest
nieprzyzwoity, ale podkasany" (Diderot).
Nago pikno. adna dziewczyna jest
adniejsza nago ni odziana w purpur" (Strachy
289 Plauta). Ale jest nagi trup Leonidasa, jest
w marmurowych ksztatach pikna dusza" (Grb
Agamemnona 15,878 Sowackiego).
Nago doryckie dziewczta. Przysowie
gr.: Udaje doryck dziewczyn (tj. pokazuje si
nago).
Naga pier Kamilli (dziewczyny-rycerza z
plemienia Wolskw). Legendarne Ama-

onki, wojownicze kobiety, obcinay sobie praw

pier, aby im nie przeszkadzaa przy naciganiu
ciciwy uku (co zapewne wymylono dla
usprawiedliwienia lud. etymologii nazwy, ktr
Grecy wywodzili od 'bezpierna': a- 'bez', mazs
'pier'). Ale Kamilla w czasie walki tylko obnaa
pier (Eneida 11,647 Wergiliusza), waciwie nie
wiadomo, po co (moe, aby rozproszy uwag
mczyzn-nieprzyjaci?).
Nago ubiorem dusz, widm. Grecy i
Rzymianie wyobraali sobie prawdop. dusze
zmarych jako nagie (co wydaje si logiczne,
chyba eby przypuci, e i odzie ma dusz).
Morfeusz (...) bierze posta Ceiksa. Bez szaty,
zmieniony, blady, staje przy ou biednej
Alcyjony" (Metamorfozy 11,6503 Owidiusza,
ti. B. Kici-skiego). Zob. te Odzie (rozdziera).
Nago w rdw. W rdw. spano i kpano si
publicznie nago, a nawet udawano si z domu do
ani caymi rodzinami niemal kompletnie nago
a. pnago. Widok zupenej nagoci by a do
XVI w. czym cakiem powszednim. Swoboda ta
zanika w XVI XIX w., naprzd w warstwach
wyszych, potem i w niszych.
Nago asceza, jako odrzucenie stroju,
symbolu prnoci i przywizania do spraw
ziemskich, doczesnych; por. Odzie.
Nago bezwarunkowe poddanie si woli
boej czowieka zrodzonego nago.
Nago mier; kostucha. Urza
czowieka nagiego, przyrodzenia niewieciego
(...). Gron kos w rku majc (...) wypita
ebra i koci, grone siecze przez lutoci"
(Rozmowa Mistrza ze mierci 256,38,412).
Przysowie: Zaleca mu si goa (tj. jest
umierajcy).
Nago szpetota. Nago jest szpetna, tak
w umyle, jak i w ciele" (Essays: Of Simulation
Francisa Bacona).
Nago, golizna bieda. Gdy bogaty ojciec
w. Franciszka z Asyu nie chcia mu pozwoli
na rozdanie majtku ubogim, Franciszek na
znak protestu przebieg nago ulicami miasta
(aluzja do Hioba l,21); przed mierci za
poleci, aby go pogrzebano nago. Przysowie:
Cho goy, ale wesoy.
Nago bezpieczestwo. Gdy pojmano
Jezusa, idcy za nim ewangelista Marek
(,,pewien modzieniec"), porzuciwszy przecierado, w ktre by odziany, uciek nagi.

(Ew. wg Marka 14, 512). Przysowie:

Nagi (goy) rozboju si nie boi.
Nago zbroja, obrona. Aby by silny,
musisz rozdzia si do goa, twa nago to jedyna
twoja zbroja" (Pallas i Wenus 16 Matthew
Priora).
Nago bezbronno; niebezpieczestwo.
Gdybym suy Bogu z poow zapau, z jakim
suyem krlowi, nie byby w mym wieku wyda
mnie wrogom nagiego" (Henryk VIII 3,2,455
Szekspira), kardyna
Wolscy.
Nago maska, przebranie. Chodzenie
nago to najlepsze przebranie" (The Double
Dealer 5,4 Williama Congreve'a).
Nago mio i mier. ,,mier naga,
mio naga; nic nie maj obie: ta niebacznych za ycia zdziera, tamta w grobie" (Przymierze
mierci z mioci 512 Adama Naruszewicza).
Nago czowieczestwo. By nagim to
znacznie blisze czowieczestwu, ni by w
liberii" (The Decay ofBeggars Charle-sa Lamba).
Nago kobiety jest dzieem Boga"
(Zalubiny Nieba i Pieka, Przysowia piekielne
Williama Blake'a).
Nago wielko w bezwstydzie. O
Polsko! (...) wsta jak wielkie posgi
bezwstydne, naga w styksowym wykpana
mule, nowa nagoci elazn bezczelna
nie zawstydzona niczym niemiertelna"
(Grb Agamemnona 1617,91, 99102
Sowackiego).
Nagi goy, pusty, nie przybrany, pozbawiony upiksze; nie owosiony, nie upie-rzony,
bezlistny; nie zalesiony, pustynny;
bez dodatkw, sam.
Nagi dobyty z pochwy. Naga szabla, nagi
miecz. Piramidy, czy wy macie takie trumny,
sarkofagi, aby miecz pooy nagi" (Rozmowa z
piramidami l3 Sowackiego).
Naga dusza" lepe, nie uwiadomione,
utajone instynkty (Stanisaw Przyby-szewski w
okresie modernizmu).
Striptease numer programu variete,
kabaretu a. innego lokalu rozrywkowego, w
ktrym aktorka stopniowo si rozbiera.
Striptease to jedyne widowisko rozrywkowe,
jakie Ameryka przyniosa wiatu" (Wodewil
amerykaski Douglasa Gilberta).
W marzeniu sennym: (by nagim) bieda;
(widzie kogo nagiego) skandal; oszczerstwo.

NAMIOT
Namiot symbolizuje koczowisko, obozowisko,
mistyk pustyni, tuactwo, przemijanie,
pasterstwo; wiat; wityni, tabernakulum;
sklepienie niebieskie; okrycie, ochron,
odzienie; wojn; plemi izraelskie Gad.
Symbolika pokrewna symbolice zasony.
Namiot dom pasterskich plemion Izraela i
patriarchw biblijnych. Jabel by protoplast
tych, ktrzy mieszkali w namiotach i byli
pasterzami" (Gen. 4,20). Ezaw sta si
zawoanym myliwcem i rolnikiem, a Jakub,
czowiek prosty, mieszka w namiotach" (Gen.
25,27). Balaam na widok Izrael-czykw,
mieszkajcych w namiotach wedug pokole
swoich, woa: O jak pikne s przybytki twoje,
Jakubie, i namioty twoje, Izraelu!" (Num. 24,5).
Wrd namiotw mieci si bogato zdobiony
namiot Boga, zwany Namiotem Zboru
(Namiotem
Zgromadzenia,
Przybytkiem
Przymierza, Przybytkiem wiadectwa) (Ex. 26),
ktry przeobrazi si z czasem w wityni. Std
namiot sta si symbolem wityni, a wreszcie
sklepienia niebieskiego. Bg rozpostar niebo
jak zason i rozpina je jak namiot mieszkalny"
(Izajasz 40,22). Koczownicze ludy tureckomongolskie uwaaj namiot za miejsce wite, a
niebo za namiot okrywajcy Ziemi, Drog
Mleczn za szew tkaniny, a gwiazdy za otwory
przepuszczajce wiato soneczne. Nie
widziaem, by kto patrza tak tsknym
wzrokiem na ten namiocik bkitu, ktry
winiowie nabywaj niebem" (Ballada o
wizieniu w Reading III Oscara Wilde'a).
Namiot, tymczasowe, przenone schronienie
koczownika, pasterza, wdrowca, onierza
przemijanie i znikomo ycia ludzkiego.
Skary si chory krl Ezechiasz, sdzc, e
umiera: Wiek mj przemin i zwinity jest
ode mnie jak namiot pasterski" (Izajasz 38,12).
Kedar jeden z synw Ismaela, protoplasta
Kedareczykw (Beduinw?) mieszkajcych w
ciemnych namiotach z koziej sierci,
barbarzyskiego ludu pusty arabskich.
Namioty Kedaru kraj barbarzycw,
obczyzna; ziemski pad, wiat doczesny;
opieka boska, schronienie na pusz-ozy. Biada
mi, e jestem jak obcy w Me-szech, e
mieszkam tu jak wrd namiotw Kedaru"
(Psalm 119 5). Czarna je

stem, ale pikna, crki jerozolimskie, jak

namioty Kedaru" (Pie nad pieniami 1,4).
Rozbi gdzie swoje namioty przen., art.
zamieszka gdzie, osi na czas pewien.
Tabernakulum (ac. tabernaculum 'namiot')
w Ko. rz.-kat. szalka wbudowana w g.
otarz, przeznaczona do przechowywania
naczy z hostiami.
W marzeniu sennym: nieprzewidziana
przygoda.
W heraldyce: gotowo do boju; gocin-".;;
NARCYZ
Narcyz symbolizuje sen, odrtwiao;
zemst, mier za modu, zmartwychwstanie,
wiosn, podno; zimn, nieczu urod,
samolubstwo, egotyzm, egocentryzm;
sztuk dla sztuki; przegldanie si w lustrze,
prno,
autoerotyzm;
obd,
gupot,
kapryno.
Narcyz w mit. gr. pikny syn boga rzeki
Kefisos w Beocji i nimfy Liriope, ktry za
odtrcenie mioci nimfy Echo skazany zosta
przez Afrodyt (a. Nemezis) na bezpodn
mio do swego odbicia w rdle, a na koniec
zmieniony w kwiat o zimnej, obojtnej urodzie
(Metamorfozy 3,341510 Owidiusza), atrybut
Hadesa a. Plutona (rz. Dis Pater), erynii;
narcyzy wieczyy te gowy Parek,
Narcyz mczyzna, ktry pogwaci,
naruszy granice sfery zastrzeonej dla kobiet
(rdo nimfy Echo) i dlatego zosta (wg jednej
z wersji mitu) zabity jako ofiara w kulcie
podnoci, podobnie jak frygijski Attis, jak
ukochany przez Heraklesa Hylas, jak
rozszarpany przez menady Penteusz i inni.
Narcyz (rolina) w staro. Grecji sen,
mier, zmartwychwstanie, wiosna, prawdop.
dlatego, e cebule przybyszowe narcyza sadzi
si na jesieni i przykrywa na zim;
budz si i kwitn w maju i czerwcu. Sadzono je
na grobach, aby przypomnie, e drtwota
mierci moe by tylko zdrtwiaoci snu.
Uwaano, e przegldanie si w wodzie szkodzi
zdrowiu, bo w odbiciu czowieka zawiera si
jego dusza, a sen o takim odbiciu moe nawet
by wrb rychej mierci. Skazani na mier
przestpcy rz. skadali narcyzy w ofierze
Furiom

i wieczyli si narcyzami, co miao dziaa

narkotycznie przeciw mkom ukrzyowania.
Narcyz sodka wo; obd. Sdzono, e
sodki, odurzajcy zapach narcyzw moe
przyprawi o pomieszanie zmysw. Gr.
ndrkissos wg etymologii lud. zwizany z ndrke
'odrtwiao', od rzekomo narkotycznych
wasnoci rolirry. Kwiat wiza si z
ceremoniami wtajemniczenia, zwt. w kult
Demeter w misteriach eleuzyskich. Zapachem
narcyzw Hades mia oszoomi Kor, aby j
tym atwiej porwa do swego podziemnego
krlestwa. ,,Kada wie, e wo w narcyzach jest
drog" (Sen srebrny Salomei 1,61516
Sowackiego).
Narcyz w tradycji chrz. triumf
powicenia nad egoizmem, mioci Boga nad
grzeszn mioci, wiecznego ywota nad
mierci, mioci niebiaskiej nad ziemsk;
atrybut Matki Boskiej (przez podobiestwo
kwiatu do lilii).
Narcyz w rdw. atrybut Zemsty (za
odtrcone uczucie nimfy Echo).
Narcyz na Dalekim Wschodzie szczcie,
powodzenie, dobrobyt, yczenia noworoczne.
Narcyz u Arabw uczciwy, szczery,
prostolinijny charakter (prawdop. z powodu
prostej, wyniosej odygi).
Narcyz prno, ukochanie samego siebie,
zwaszcza
wasnej
urody;
introspekcja,
samoobserwacja; autoerotyzm; introwersja,
skonno do zamykania si w sobie, we
wasnych mylach.
Narcyz odbicie w zwierciadle wody. Woda
suy moe jako lustro, ale lustro z gbi, w
ktrej mona si zanurzy, otwart na gbokie,
ukryte cechy charakteru. Kady z nas jest z
natury Narcyzem, a kada namitno jest tylko
mioci
wasn
osodzon
ozdobnymi
epitetami" (The Vanity ofDogmatizing rozdz.
13Josepha Glanville'a, 1661). I narcyzy ze
wszystkich najpikniejsze, co patrz w swoje
oczy w zaktkach strumienia, pki nie pomr od
swego lubego powabu" (The Sensitive Plant 1,5
P. B. Shelleya).
Narcyz kapryno. ,,Przecie i narcysy
maj swe kaprysy" (Kolberg XVII, 5).
Narcyz sztuka dla sztuki; atrybut hasa
symbolistw i neoromantykw koca XIX w.
Narcyz samowystarczalno, wiea

z koci soniowej; badania naukowe dla wasnej

przyjemnoci, nie dla dobra ogu.
Narcyz kaamarza, fr. le narcisse de
1'ecritoire, autor rozkochany we wszystkich
swych utworach, w caej swej twrczoci.
W mowie kwiatw: za bardzo kochasz si w
sobie.
NI
Ni symbolizuje istnienie, ycie, mio,
ppowin, potomstwo, przeznaczenie, los;
o wiata, promie, sublimacj, wznoszenie si;
nico; pami; inteligencj, drog do poznania,
zwizek, opowie, marzenia, przyja;
niebezpieczestwo;
gadatliwo,
intrygi;
ucieczk.
Ni zwizek, zwizanie, co, co czy
wszystkie stany egzystencji z sob i z ich
zasad. Indyjskie Upaniszady mwi o nici
(sutra) wicej wiat doczesny z niebiaskim i
wszystkie ywe istoty wzajem ze sob.
wita ni w tradycji ind. upawita,
noszona przez czonkw wyszych kast.
Ni ycie, przc/naczenie, los. W mit. gr.
trzy Mojry, boginie przeznaczenia, Przdki; u
Homera tylko jedna Mojra, u Hezjoda: Kloto,
ktra przdzie ni ywota, Lachesis,
przydzielajca los i strzegca nici, i Atropos,
Nieodwracalna, ktra ni przecina w chwili
mierci czowieka. Utosamione z nimi
rzymskie Parki i Fata oraz skand. Norny: Urd,
przeszo, Wer-dandi, teraniejszo, i Skuld,
przyszo.
Czarna ni nieszczliwe dni ywota
przdzone przez Mojry, w przeciwiestwie do
biaej nici oznaczajcej dni szczliwe. ,,le, le
zawsze i wszdzie, ta ni czarna si przdzie:
ona za mn, przede mn i przy mnie" (Moja
piosnka I, l3 Norwida).
Ni ni istnienia, potomstwo zrodzone z
harmonijnego wirowania wrzeciona tworzcego
materialne ycie; gr. bogini dobrego porodu,
Eileithyi, nazywano zrczn przdk".
Ni nasienie, sperma, zw. w kultach
orfickich.
Ni bierna i czynna osnowa i wtek,
krzyujce si na krosnach tkackich wiat
materii, wegetacji i tworzenia, ycia. Tkanie
zajciem kobiet; tkaczkami byy:
Atena, Mojry, Izyda, Pikna Helena, Pene-lopa,
Kirke. Pokutujcy Herakles musia prz
kdziel w kobiecym stroju.

Ni o wiata, wznoszenie si, sublimacja; jedna z prb interpretacji gr. mitu o nici
Ariadny, nici, ktra pozwolia Te-zeuszowi
wydoby si z Labiryntu krete-skiego, czyli ze
wiata ziemskiego do przybytku bogw, do
Nieba; por. acuch (drabina z Ziemi do Nieba;
acuch Lugusa).
Ni ucieczka; jedna z prb wyjanienia gr.
mitu Ariadny i Tezeusza: Ariadna w a.
bogini Ziemi, daje kbek nici promieni
sonecznych Tezeuszowi bohaterowi
sonecznemu, aby si mg wydosta z
labiryntu wiata podziemnego, gdzie,
podobnie jak Soce noc, podrowa z
zachodu na wschd.
Ni Ariadny droga do poznania, zdolno
poznawcza, inteligencja (inna wykadnia mitu o
nici Ariadny). Przysowie:
Po nitce do kbka.
Ni ppowina, ucieczka z labiryntu
(wiata nie narodzonych) macicy matki.
Nici bd z tego nic z tego nie bdzie.
Jaskka z bajki Ezopa O ptakach i jaskce
ostrzega ptaki, e z lnu, ktry chop zasia, bd
nici, a z nich sida na ptaki. Polski termin nici
zaczto z czasem rozumie jako nic: nic z tego
(nie bdzie).
Wisie na nitce, na cienkiej nici by o
wos od katastrofy, bardzo zagroonym, w
niebezpiecznej sytuacji. Porednia aluzja do
nici, na ktrej zawieszono miecz nad gow
Damoklesa, dworaka i pochlebcy, ktry nazwa
Dionizjosa Starszego, tyrana Syrakuz (405
367
p.n.e.),
najszczliwszym
spord
miertelnikw; zob. Miecz (groba).
Ni wg Ksigi Zohar (g. ksigi Kabay, XI
XIII w.) zwizek midzy rnymi sferami:
biologiczn, duchow, spoeczn itd.
Ni gadatliwo. Ni swojej gadatliwoci
cieniej przdzie ni wtek swej argumentacji"
(Stracone zachody mioci 5,1 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Czerwona ni motyw, temat, element
oglniejszego nurtu dziania si, opowieci, w
ktrej co przewija si czerwon nici".
,,Wszystkie liny floty brytyjskiej od najgrubszych do najcieszych skrcone s tak, e jedno
czerwone wkno przechodzi przez cat dugo
liny, tak e z najmniejszego kawaka wida, e
naley do korony" (Powinowactwa z wyboru
2,2 Goethego).
Ni pami. Ta pamita lepiej, czyja
dusza ni" (Przaniczka ~18 Jana Cze-

czota). Wlecze si wprawdzie za czowiekiem

ni blu i pamici" (Rodzina Poanieckich 3,14
H. Sienkiewicza).
Zota ni przyja; natchnienie. Serca
niebieskie poi wesele, kiedy je razem ni
powie zota" {Oda, do modoci 30l
Mickiewicza). I ywych natchnie zota ni
przewie prawdy zdobyte" (Przemin czas
612 Adama Asynka).
Ni mio, opowie, dramat; marzenia,
zagadki, intrygi, domysy itd. Snu mio jak
jedwabnik ni wntrzem swym snuje" (Snu
mio l Mickiewicza). Taki mi si snuje
dramat grony, szumny, posuwisty jak
polonez" (Wesele 1,24, 728730 S.
Wyspiaskiego). Prynie marzenia pajcza
ni" (Ani ty moja 3 Lucjana Rydla).
Skupia, trzyma, mie (wszystkie) nici
czego (w rku) kierowa czym, panowa
nad ca spraw, zna jej wszystkie szczegy.
Okrelenie wzite zapewne z teatrw
marionetek.
Suchej nitki (na kim) nie zostawi
obmwi, spotwarzy, oczerni, oszkalowa
(kogo).
Szyta grubymi nimi (intryga, afera, blaga
itd.) nieudolnie upozorowana, zamaskowana.
Do nitki do ostatka (spuka si, zgra
si; obedrze kogo itd.).
Do suchej nitki (przemokn) cakiem.
W marzeniu sennym: (przerwana ni) za
wrba; (na szpulce) trwae uczucie;
(spltana) wielki wysiek.
NIEBO
Niebo symbolizuje nieskoczono, wiato;
zasad msk, aktywn; porzdek wiata;
bstwa, wszechwidzce oko. Najwysz Istot,
Boga; dom stworzyciela; krlestwo losu;
harmoni, prawd, prawo moralne, wito,
czysto; Sd Ostateczny, zbawienie, przybytek
dusz bogosawionych, wznios szczliwo,
najwysz rado. Por. Bkit, Chmura, Deszcz,
Gwiazda, Ksiyc, Piorun, Powietrze, Soce,
Tcza, Wiatr, Ziemia.
Niebo w mitologiach (z wyjtkiem egipskiej)
zasada mska, aktywna, duchowa, zwizana
z liczb trzy, podczas gdy Ziemia czy si z
zasad esk, pasywn, materialn i liczb
cztery a. dwa. W mit. ind. jajo wiata rozpko
si tworzc zot kopu nieba i srebrn mis
Ziemi, co w archit.

ind. reprezentuj: stupa (relikwiarz przykryty

pkolist czasz) i otarz. Koczownikom
Wschodu niebo kojarzyo si zwykle z namiotem,
zason oddzielajc czowieka od tajnikw
gbin Wszechwiata. Przez zwizek mskiego
Nieba z esk Ziemi powstaje czowiek, syn
Nieba i Ziemi;
mit rozpowszechniony niegdy od Chin do Grecji
(misteria orfickie), zob. Ziemia (Stworzenie
wiata). Jednak w staro. Egipcie Niebo byo
kobiet, bogini Nut w ksztacie sklepienia
rozpit nad Ziemi, opart domi o Wschd, a
stopami o Zachd, matk bogw i ludzi: polubia
Ziemi, Gb, i urodzia boga Soca Ra (Re).
Niebo wity porzdek wiata: koowy,
regularny ruch gwiazd, zmienny Soca,
Ksiyca i planet.
Niebo siy dobroczynne a. grone, ale
zawsze potniejsze od czowieka rdo zjawisk
niezrozumiaych,
piknych,
wspaniaych,
strasznych, zgubnych a. niezbdnych, istotnych
dla ycia i dla urodzajw, jak deszcz, nieg,
byskawice, grzmoty, pioruny, tcza, meteoryty,
komety, zamienia. Grom z jasnego nieba dla
staroytnych: znak od Zeusa; przen. niespodziewane zdarzenie, zw. nieszczcie.
Niebo objawienie bstwa: bkit nieba
zasona na jego twarzy, gwiazdy jego oczy,
oboki jego odzienie, wiato oleje, ktrymi
jest namaszczony. wito, czysto. Najwysza
Istota, niebiaska, wszechwiedzca, stwrca
wiata, sprawca yznoci gleby (jako deszcz),
bezporednie objawienie transcendencji, potgi,
wiecznoci, witoci, niedostpnoci, nieskoczonoci, regulator porzdku kosmicznego,
protoplasta wadcw ziemskich, wzr hierarchii
ziemskiej: monarcha podlega bogom, ludno
podlega monarsze.
Niebo siedziba Boga, bogw a. innych
duchowych istot, miejsce pobytu dusz zbawionych, wybranych, bogosawionych, po
mierci na Ziemi a. w czasie, jaki ma nastpi po
Sdzie Ostatecznym. Pan na niebie postawi
stolic swoj" {Psalm 102 19). Wejrzyj z
wityni twojej i z wysokiego niebios
mieszkania" (Deut. 26,15).
Niebo miejsce sdu boskiego. Co woa o
pomst do nieba co jest godne najwyszego
potpienia, domaga si kary. Nieba. Kosmograf!;.'
cgip. rozrniaa 11 nieb; ydowska, a za ni
muzumaska

7 (wg liczby planet"), przy czym w sidmym

niebie jest siedziba Boga i najwyszych aniow.
By w sidmym niebie by szczliwym,
zachwyconym, uradowanym. ,,Znaem czowieka
w Chrystusie, ktry (...) zosta uniesiony w
zachwyceniu a do trzeciego nieba" (2 List do
Kor. 12,2).
Niebieskie, niebiaskie miasto, miasto wite
zstpujce z nieba od Boga, Nowe Jeruzalem
(Apok. 21,2).
Stery niebieskie. W Ptolemeuszowskim systemie astronomicznym Ziemia, jako rodek
Wszechwiata, miaa by otoczona dziewicioma
wsprodkowymi, krysztaowymi, cakowicie
przezroczystymi sferami niebieskimi, z ktrych
pierwsze siedem dwigao 7 znanych wwczas
,,planet": Dian (Ksiyc), Merkurego, Wenus,
Apollina (Soce), Marsa, Jowisza i Saturna;
sma sfera nosia gwiazdy stae; dziewit
dorzucono dla wyjanienia odkrytej przez
Hipparcha w II w. p.n.e. precesji punktw
rwnonocy; wreszcie w rdw. dodano primum
mobile (ac. 'praprzyczyna ruchu'), dziesit sfer
obejmujc Wszechwiat i oddzielajc go od
Nicoci i od eteryczno-wietlicie-ognistego
Empireum.
Niebo wyobraane przez czasz, kopu,
baldachim, parasol; przez barw niebiesk, ogrd
zamknity, akant, szafir. Soce, gwiazdy; przez
modzieca w paszczu pokrytym gwiazdami i
planetami", z berem w prawej, z poncym
sercem w lewej rce, z koron na gowie,
stojcego na srebrnych koturnach, opasanego
znakami zodiaku. Niebiask medytacj
wyobraa szafir, tak nagrod palma i ra,
mdro gwiazda, niebiask rzek
Mleczna Droga, niebiaski ogie byskawica.
W rzebie gotyckiej przez figur siedzcego
Abrahama trzymajcego na kolanach (na ,,onie
Abrahama") dusze sprawiedliwych; emblemat
ten wie si z przypowieci o bogaczu i
azarzu (Ew. wg uk. 16,1931). We
wczesnym
malarstwie
gotyckim
niebo
wyobraano przez koci gotycki a. bram,
niekiedy z postaci w. Piotra witajc
zbawionych; w malarstwie pn.europ. przez
ogrd lub przez oboki z przechadzajcymi si po
nich zbawionymi i anioami.
Niebo miejsce szczliwego, bezczynnego
pobytu cnotliwych, bogosawionych dusz. Jak
w niebie cudownie, wspaniale.

Magna otia coeli" ac. 'wielka (jest) bezczynno panujca w niebie' {Satyry 6,394
Juwenala). (Chcie) przychyli komu nieba
(chcie) wszystko zrobi, aby go uszczliwi.
W alchemii: esencja, najsubtelniejsza cz'
istoty; materia prima.
W astrologii: obracajca si sfera przesuwajca ciaa niebieskie wok Ziemi.
W marzeniu sennym: (bkitne) szczcie;
(chmurne) przemijajce troski; (burzliwe)
odmiana.
NIEDWIED
Niedwied jest symbolem ciemnoci (jaskiniowej), pierwotnej siy, dzikoci, nieokrzesania;
gupoty,
brzydoty;
brutalnoci,
groby,
niebezpieczestwa; poercy; gniewliwoci,
gburowatoci, ponuroci; odwagi; szlachetnoci;
wytrwaoci, uporu; niezdarnoci, ociaoci;
zabawy, niezgrabnej pociesz-noci; mizantropii,
melancholii;
podwiadomoci;
stranika,
obrocy; opieki; macierzystwa, zwizkw
rodzinnych.
Niedwied nazwa ta jest eufemizmem,
wyrazem obawy przed obraeniem a. wywoaniem zwierzcia przez wymwienie jego
waciwego imienia (por. Wilk: w bajce);
nazwa ta jeszcze u Reja brzmi niedwied tj.
'miodojad' (mwicy mg wic mie na myli
choby much); podobne omwienia take w
innych jzykach, np. nm. Bar znaczy dos.
'brzowy', litewskie lokys dos. 'oblizujcy'.
Niedwied w Biblii brutal i okrutnik,
niebezpieczniejszy ni lew. ,,Dzie ten Paski to
ciemno, a nie wiato. Jak gdyby ucieka
m przed lwem, a zabiega mu drog
niedwied" (Amos 5,1819). Lew ryczcy i
niedwied akncy pan bezbony nad
ubogim ludem" (Ks. Przypowieci 28.15). Gdy
mae dzieci namieway si z proroka Elizeusza,
ten zorzeczy im w imi Paskie. I wyszy dwa
niedwiedzie z lasu i rozszarpay z nich
czterdzieci dwoje dzieci" {4. Ks. Krl. 2,23
5).
Mimo to, niedwied, nie bdc zwierzciem
oswojonym, sta si od dawna symbolem opieki,
macierzystwa, zabawy przez sw ludzk
postaw i ciepe futro, tasowanie miodu i mio
(tylko samicy) do swych szczenit (najwyej
przez 2 lata). (Mwi Pan:) Zabiegn im drog
jak niedwiedzica,

gdy jej zabior dzieci, i roztargam wntrza

wtroby ich" (Ozeasz 13,8), o Izraelczykach.
Mi, ang. Teddy bear (od zdrobniaego
imienia prezydenta USA Theodore Roosevel-ta,
190109, zawoanego myliwego), pluszowy
niedwiadek, zabawka dziecica.
Niedwied w mit. gr. powicony Artemidzie, bogini oww i Ksiyca, oraz eryniom,
boginiom zemsty; w mitach ksiycowych jest
w opozycji do zajca i reprezentuje (skadan
bogom)
ofiar;
groz,
okruciestwo,
potworno,
niebezpieczny
aspekt
podwiadomoci. Wg Arystotelesa symbol
gupoty i chciwoci. Kallisto, nimfa z orszaku
Artemidy (prawdop. jedna z postaci samej
bogini, Artemis Kaltiste 'najpikniejsza'),
uwiedziona przez Zeusa; gdy Artemida w czasie
kpieli odkrya jej ci, przeobrazia j w
niedwiedzic, ale Zeus umieci j na niebie
jako Wielk Niedwiedzic i uratowa jej syna,
Arkasa, praojca Arkadyjczykw. Arkadia bya
klasycznym krajem niedwiedzi. Ojciec
Atalanty, ktry pragn mie syna, kaza j jako
niemowl porzuci w grach, gdzie wykarmia
j niedwiedzica.
Niedwied zwizki rodzinne. Saeyis
inter se convenit ursis" ac. 'okrutne niedwiedzie yj z sob w zgodzie' (Satyry 15,164
Juwenala).
Niedwied zwierz szlachetne. W Bajce
176 Ezopa nie tyka stworze martwych lub
udajcych martwe. W bajce Przyjaciele (1829)
Mickiewicza:
..niedwied
Litwin
mis
niewieych nie je".
Przysowia: Jeszcze skra na niedwiedziu.
Niedwied w lesie, a skr jego sprzedajesz.
Nie pij na ywego niedwiedzia skr. W bajce
Ezopa niefortunny myliwy udaje nieboszczyka,
a dowcipny mi szepce mu do ucha, aby nie
sprzedawa skry niedwiedzia jeszcze ywego.
Pliniusz St. uwaa (Historia naturalna 8,44),
a pogld ten dotrwa do XVIII w., e
niedwiedzie rodz si jako bezksztatne bryy
misa, urabiane dopiero stopniowo przez matk
ozorem w ksztat misia (Koci rdw. uczyni z
tego symbol chrzecijastwa nawracajcego
pogan). Nie dolizany niedwiadek lamazara,
niedojda, cia-majda, safandua.
Ssanie a. lizanie apy przymusowy post,
doznany zawd, konieczno obywania si bez
czego. Pliniusz St. sdzi, e nied-

wied przetrzymuje zim w gawrze wysysajc z

przednich tp soki nagromadzone jesieni.
Siedzia w domu, jak niedwied, gdy ssie ap
w borze" (Pan Tadeusz 6,520 Mickiewicza), o
Maku Dobrzyskim.
Niedwiedzie odgryway znaczn rol w walkach
zwierzt w amfiteatrach staro.
Rzymu.
Niedwied w tradycji chrz. wadza
wiecka, doczesna; wcielenie za, diaba. W
kocioach normandzkich wyobraa Szatana.
Istnieje te tradycja odmienna. Mnich iryjski, w.
Gali, ok. 550.ok. 645, ktry przyczyni si
walnie do wprowadzenia chrzecijastwa do
Europy zach., mia wg legendy spotka w dolinie
rzeki Stelmach niedwiedzia; kaza mu nanie
drew na ogie, a w zamian za usug da
bochenek chleba. Gali postanowi stworzy w
tym miejscu orodek zakonny, przeksztacony w
720 w klasztor Sankt Gallen (fr. Saint Gali). Na
pieczci klasztornej widnieje Gali i mi z
bochenkiem w apach.
Niedwied obarstwo; namitny miodoerca, opisywany przez filozofw, poetw i
prozaikw od Arystotelesa do A. A. Milne'a.
Niedwied gupota; zbdne naraanie si.
Gupi niedwiedziu! gdyby w mateczniku
siedzia, nigdy by si o tobie Wojski nie
dowiedzia"
(Pan
Tadeusz
4,5667
Mickiewicza). Jestem Misiem o Bardzo Maym
Rozumku i dugie sowa sprawiaj mi wielk
trudno" (Kubu Puchatek 4 A. A. Milne'a, t.
Ireny Tuwim).
Niedwiedzia przysuga przysuga nie w
por, przynoszca szkod; z bajki o niedwiedziu yjcym w przyjani z pustelnikiem,
ktrego, gdy ten spa, zabi uderzeniem apy,
chcc mu troskliwie spdzi much z czoa.
Krtko uszu i ogona niedwiedzia wyjania ma przysowie: Kiedy niedwiedzia
cignione do miodu, oberwano mu uszy, a kiedy
od miodu ogon; przen. o kim, kto si zbyt
rozsmakowa w tym, przed czym si zrazu
wzbrania.
Niedwied od czasw prahistorycznych
cieszy si wielkim powaaniem u ludw
Pnocy, w krajach, gdzie jest krlem zwierzt,
budzcym obaw i podziw; przypisuje mu si
bliskie stosunki z bstwami nieba (jako
mieszkacowi gr), zwizek z Ksiycem, a
zatem i z menstruacj. Uwaa si

go za protoplast czowieka i przypisuje

posiadanie duszy. Jego zby i pazury to potne
amulety, a take ulubione ozdoby (np. Indian i
Eskimosw). Najdostojniejsza zwierzyna owcy:
Niedwied, Mospanie!" (Pan Tadeusz 3,735
Mickiewicza). Jego skra-futro to cenne trofeum
myliwskie.
Niedwied grona sia. Przysowia:
Jak niedwied ganie, to a w krzyach
trzanie. Kto idzie na niedwiedzia, niech gotuje
oe (kto na dzika mary). Ze szwagrem na
zajca, z bratem na niedwiedzia. Ja nikogo si
nie boj! Choby niedwied... to dostoj!"
(Stefek Burczymucha 34 Marii Konopnickiej).
Szczwalnia amfiteatr dla hec, miejsce, gdzie
szczuto brytany na niedwiedzia, pop. rozrywka
arystokracji i ludu przez stulecia w caej Europie.
Na hec dla krlowej ang. Elbiety I dostarczono
w 1575 trzynacie niedwiedzi. Widowisko
zabronione przez parlament bryt. w 1835. W
Warszawie za Stanisawa Augusta szczwalnia
miecia si w budynku na rogu Brackiej i
Chmielnej (dzi Hibnera i Rutkowskiego).
Purytanie nienawidzili szczwalni nie dlatego, e
sprawiay cierpienia niedwiedziom, ale dlatego,
e sprawiay przyjemno widzom" (Historia
Anglii 1,2 Thomasa B. Macaulay'ego).
Niedwied brzydota. Jestem brzydka jak
niedwied" (Sen nocy letniej 2,3 Szekspira).
Niedwied o czowieku nieokrzesanym,
niezgrabnym, nie umiejcym si w towarzystwie
porusza i zachowa, a potnym
i barczystym.
Niedwied upr. Dawni hodowcy
pszcz lenych chcc uchroni mid w barciach przed bartniczkami (maymi niedwiedziami), zawieszali przy otworze ula kawa
kloca; im silniej rozjuszony mi odpycha
przeszkod, tym mocniej go kloc, wracajc,
uderza, a wreszcie zmusza do rezygnacji z
uczty. ,,Wadza jest upartym niedwiedziem;
niedwiedzia tego czsto mona za nos wodzi"
(Zimowa powie 4,4 Szekspira, t. L. Uiricha).
Niedwiedzi taniec komiczne, niedone,
niezgrabne
popisywanie
si.
Dawni
niedwiednicy obchodzili domy z tresowanym
niedwiedziem, ktry taczy na tylnych apach
w takt muzyki. Przysowie:
I niedwied musi w taniec, wziwszy na

nos kaganiec. Niedwiedzie tany, wilczy piew,

dziadowski pacz to jeden bies.
Niedwied melancholia. Jestem melancholijny jak kocur albo szczwany niedwied" (Henry/c IV cz. l 1,2 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Niedwied Albert (Albrecht) I Niedwied, ok. 110070, pierwszy margrabia
brandenburski, zaoyciel dynastii Askaczykw; nazwa od niedwiedzia w herbie.
Niedwied (Pnocy) dawny przydomek
Rosji. Niedwied rosyjski symbol
olbrzymiej potgi. Przystp do mnie jako
niedwied rosyjski, pancerny nosoroec lub
tygrys hirkaski (...), a mocne me nerwy nie
zadr" (Makbet 3,4 Szekspira).
piay niedwied. Pojecha na biae niedwiedzie o winiach politycznych w Rosji
carskiej, wysyanych na Sybir (zwrot praw-dop.
z czasw powstania styczniowego 1863).
Niedwiedzi stan przydomek stanu
Arkansas, USA (ang. Bear stale).
W alchemii: symbol ciemnoci (nigredo),
czerni, sekretw pramaterii, odpowiada wic
wszelkim etapom pocztkowym i instynktom.
W marzeniu sennym: niefortunny, kopotliwy
przyjaciel;
zwierzoksztatny
wizerunek
nicego.
W heraldyce: okruciestwo w obronie rodu;
nieustpliwo w obliczu nieprzyjaciela;
potga.
Wielka i Maa Niedwiedzica (Wielki i May
Wz): gwiazdozbiory nieba pn., w Polsce
widzialne przez cay rok.
NIETOPERZ
Nietoperz symbolizuje ucieczk od wiata i
naturalnego porzdku rzeczy (ycie nocne, sen
gow w d), noc, ciemno, sen, lepot,
mier, melancholi, czarn magi;
nieszczcie; zazdro; strach; wdrwk dusz;
mdro; pych; obd; drapieno.
Na okoo 4000 istniejcych gatunkw ssakw
ok. 900 to nietoperze. S to jedyne ssaki latajce,
jedyne zwierzta ldowe posugujce si
echolokacj (dziki uszom przystosowanym do
odbioru ultradwikw), niemal jedyne ywice
si nocnymi owadami; istniej jednak take
gatunki nietoperzy wielkich, rolinoernych, i
maych, ywicych si owocami, kwiatami,
maymi zwierztami lub krwi duych ssakw

(wampiry). Wampiry potrafi na jednym

posiedzeniu" wyssa (np. z krowy) ilo krwi
wac o poow wicej ni ich wasny ciar
ciaa, a potem zerwa si do lotu. Niemal
wszystkie nietoperze s zwierztami nocnymi,
yjcymi
w
grupach
lub
koloniach
dochodzcych niekiedy do miliona osobnikw.
Obserwowano np. w Teksasie, USA, sto
milionw samic nietoperza meksykaskiego
tworzcych letnie kolonie-wyl-garnie w piciu
wielkich jaskiniach, gdzie wydaj na wiat i
wychowuj ok. stu milionw potomstwa.
W staro. Babilonii nietoperze uwaano za
wcielenie zych duchw i widm osb zmarych,
w Grecji i Rzymie za istoty demoniczne,
majce kontakty z krlestwem Hadesa. Wg mitu
gr. crki Minyasa, krla miasta Orchomenos w
Beocji, ktre wolay prz ni bra udzia w
bachanaliach Dionizosa, bg przeobrazi w
nietoperze
(Metamorfozy
4,389416
Owidiusza).
Ze
skrzydami
nietoperzy
wyobraano gr. boginie zemsty, erynie. W bajce
Ezopa nietoperz reprezentuje mdro, gdy
orientuje si po ciemku i poluje na lepo.
W Chinach i Japonii nietoperz wg tradycji
przynosi
bogosawiestwo
niebios,
dugowieczno i szczcie, jest symbolem
niemiertelnoci (zamieszkuje jaskinie poczone
ze wiatem zmarych) i yje do tysica lat.
W rdw. Europie nietoperz by wcieleniem
czarw, mierci i nieszczcia, ptakiem nocnym
Szatana; uwaano, e ze duchy i demony
obcujce noc cielenie z kobietami przybieraj
ksztat nietoperza; wysysaj te jakoby krew z
niemowlt. Bajeczne potwory, hipogryfy, gryfy,
smoki, diaby, wyobraano z pyskiem, pazurami,
boniastymi skrzydami nietoperzy.
Nietoperz, dostrzegalny tylko w pmroku
zmierzchu lub brzasku, symbolizuje to wszystko,
co unika wiata dnia, a wic czary, czarn
magi, zazdro i melancholi. Puch nietoperza
to jedna z ingrediencji wrzucanych przez
czarownice do kota (Makbet 4, l Szekspira).
Skrzyda nietoperza atrybut snu i Szatana.
Sen, jak mier, stop oowian wkroczy i
nietoperza skrzydem skryje oczy" (Sen nocy
letniej 3,2 Szekspira, Oberon do Puka, t. S.
Komiana). W Boskiej Komedii Dantego
Lucyfer na dnie pieka (34,4652)

machaniem nietoperzych skrzyde ozibia Hades

do temperatury lodu.
W folklorze fiskim dusza ludzka w czasie
snu czowieka przybiera posta nietoperza, a
rankiem wraca do ciaa; dlatego w dzie nie
wida nietoperzy.
W folklorze czeskim prawe oko nietoperza
czyni czowieka niewidzialnym.
W heraldyce: zimna krew w obliczu niebezpieczestwa; chytro.
W alchemii: nietoperz jest pokrewny smokom
i obojnakom, gdy czy cechy ptaka
i ssaka.
Wiek ludzki: kobieta osiemdziesicioletnia.
lepy jak nietoperz przysowie. Nietoperz w
pust gow nigdy si nie wkrci przysowie
tron., oparte na przesdzie ludowym o
nietoperzach wkrcajcych si we wosy.
NOGA
Noga symbolizuje czowieka, postaw ludzk
(wyprostn), wspaniao, zwycistwo, przewag, chwa, przeznaczenie; promie Soca,
energi; przekroczenie, przenonik, ruch,
szybko, pd, marsz, wi spoeczn, taniec,
ucieczk, wypraw (ekspedycj), zabr; stao,
si,
podpor,
piedesta;
niezaleno,
samodzielno; genitalia; trunkowo; zob.
Stopa.
Noga wi spoeczna; koczyna pozwalajca na poruszanie si w wiecie, na
zblienie z ludmi, nawizywanie kontaktw.
Nogi podstawa, podpora. Kolos na
glinianych nogach" {Daniel 2,31), olbrzym,
ktry rycho upadnie, zawali si, pastwo
bliskie katastrofy.
Noga zwycistwo, zabr, przewaga,
przekroczenie. ,,Postawcie nogi na karkach tych
krlw" (Jozue 10,24). ,,Ziemia, po ktrej
deptaa noga twoja, bdzie posiadoci twoj i
synw twoich na wieki" (jw. 14,9). (Antoniusz)
nogami przekracza ocean" (Antoniusz i
Kleopatra 5,2 Szekspira). (Cezar) rozkraczy
si (...) na tym ciasnym wiecie jak Kolos, a my,
maluczcy jak mrwki, przechodzi musim
midzy olbrzymimi jego nogami" (Juliusz Cezar
1,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Nogi jako narzd szybkiego ruchu s
symbolem potgi i chway od czasw antycznych. Wydaje si nam rzecz naturaln,

e szybkonogi Achilles, rcza Atalanta,

triumfatorzy biegw na olimpiadach uwaani s
za herosw, obsypywani nagrodami i zaszczytami
a do naszych czasw, cho trudno by nam
przyszo logicznie wyjani, czemu si tak dzieje.
Trzecia noga kij, laska. Stworzenie
chodzce wieczorem o trzech nogach starzec o
lasce (rozwizanie zagadki Sfinksa w micie o
Edypie).
Nogi genitalia, fallus. Wzia prdko
Sefora ostry kamie i obrzezaa napletek syna
swego i dotkna nim ng Mojesza, i rzeka:
"Jeste mi oblubiecem krwi"
(Ex. 4,25).
Skrzyowanie ng. Z praw nog na lewej w
sztuce rdw. zwyka pozycja siedzcych a.
lecych
krlw,
arystokratw,
rycerzy,
krzyowcw, templariuszy, Chrystusa na krzyu.
Magiczna pozycja kobiety ciarnej majca
opni pord. Przysowie: Niech kady strzee
si nogi na krzy zaoy, bo diabe si zlknie i
przyni.
Lewa noga zy omen. Rozpoczcie marszu
a. wejcie do domu lub wityni lew nog u
staro. Grekw i Rzymian (tac. sinistro pede
profectus} i do dzi u muzumanw przynosi ma
pecha. Wsta z ka lew nog by od rana w
zym humorze, w podym nastroju.
Odcita koska noga cud w. Eligiusza (fr.
St. Eoi), kowala, biskupa Noyon w Oise
(Francja), ok. 588660. Wg legendy, gdy ko,
optany przez diaba, nie dawa si podku,
wity odj mu nog, podkul j i przyczepi z
powrotem. Temat czsty w sztuce szkoy
boloskiej (w. Eligiusz by jednym z patronw
Bolonii).
Noga porywczego syna cud w. Antoniego
Padewskiego. Wg legendy syn pasjonat w
gniewie kopn matk, po czym, zdjty skruch,
obci sobie t nog; temat plastyki rdw. Dziki
w. Antoniemu wyrosa mu nowa noga.
Noga w. Rocha duma. Sw. Rocha,
patrona zadumionych (XIIIXIV w.),
wyobraano w stroju pielgrzyma, unoszcego
skraj tuniki, aby ukaza czarn plam na
wewntrznej stronie uda; pierwszy objaw
zarazy.
Biaa noga Maura cud Damiana i
Kosmasa, legendarnych mczennikw syryjskich za panowania Dioklecjana, patronw
rodu Medyceuszw we Florencji czasw

Odrodzenia; temat malarstwa renesansowego.

Damian (a. Kosmas) uci sobie nog, aby
przyszy j pewnemu jednonogiemu Maurowi,
ktry mia odtd jedn nog brzow i jedn
bia (np. obraz Fra Angeli-ka, Florencja,
Museo di San Marco).
Sta mocno (obiema) nogami na ziemi
nie oddawa si prnym marzeniom i
abstrakcyjnym dociekaniom.
Noga nog wspiera zob. Rka (rk myje).
Nogi niezaleno, samodzielno. Stan na wasnych nogach. ,,Tylko energia i
uczciwa praca stawia ludzi na nogi" (Kroniki
II, 1876 r. Bolesawa Prusa).
Nogi lepy los przeznaczenie. I, gdzie
nogi ponios.
Noga za nog (sun, cign, jecha)
powoli, ospale.
Nogi taniec, tacowanie. Dorobi si
nogami stanowiska, posady.
Noga pd, popiech. Na jednej nodze
duchem, szybko, skokiem.
Da nog, zbiera nogi, uderzy w nogi,
wzi nogi za pas uciec, umkn, da
drapaka.
Such nog przej (uj) bezkarnie, bez
szwanku, bezpiecznie.
Nka pan: o ratujcym si ucieczk.
Noga mu si powina tym razem nie
udao mu si.
Nakry si nogami wywrci si.
By na ostatnich nogach by zmczonym, wyczerpanym, zmordowanym, skonanym.
By jedn nog w grobie by bliskim
mierci, trzy wierci do mierci.
Wycign nogi (a. kopyta) umrze.
Przez nog (traktowa) lekcewaco,
pogardliwie, z gry.
Nki dowody; karty; pienidze. Nki
na st! przen. udowodni! paci!
Nogi trunkowo. Wypijmy na drug
nog (nk)! Alkohol wchodzi w nogi. Nogi
mu po koldzie chodz.
A bodaj ci nka spucha!" (Doywocie
passim Aleksandra Fredry) art. wyraz
podziwu, zdziwienia; niech ci g kopnie!
Noga czowiek. Noga moja tu nie postoi.
Nogi ludzkiej ani ladu nie ma tu nikogo,
ywego ducha.
Pies z kulaw nog (nie przyjdzie, nie
wspomni itp.) nikt.
ywa noga (std nie ujdzie) nikt.

W astrologii: znak zodiaku Wodnik. W

marzeniu
sennym:
(bolca)
troska,
zmartwienie; (obcita) przykre nowiny; (duga) wielkoduszno; (uminiona) odwaga,
stanowczo; (tusta i krtka) zy humor,
okruciestwo; (mikka) niemono, impotencja; (chuda) niemiao, sabo; (skrzywiona) zoliwo, nikczemno; (drewniana)
utrata podpory.
N
N symbolizuje ogie, pomie, wiatr, ducha;
zasad msk, fallusa; ofiar, mord,
mczestwo, obdzieranie ze skry, mier;
moce instynktu; grob, zemst, skrytobjstwo, wiaroomno, zdrad; misoerstwo.
N zasada mska, czynna, aktywna,
fallus. Jako narzdzie pracy n wyobraa
msk aktywno przy obrbce materiau
biernego, eskiego; n krajcy miso;
fallus w akcie seksualnym.
N w mit. Wschodu ogie; pomie.
N w hinduizmie atrybut gronych i
starszych bstw jako okrutne narzdzie
zadawania mierci.
N narzdzie ofiary rytualnej; n
krzemienny, jedno z najdawniejszych narzdzi
sporzdzonych przez czowieka epoki neolitu,
z powodu waciwego rytuaom konserwatyzmu uywany w celach kultowych
jeszcze dugo potem, jak do innych celw
uywano noy metalowych; dotyczy to
zarwno zabijania ofiar, jak i obrzdw
inicjacji, np. obrzezania. Wzia prdko
Sefora ostry kamie i obrzezaa napletek syna
swego" (Ex. 4,25). Atrybut Abrahama;
nie speniona ofiara; zabjstwo syna, Izaaka,
prawdop. pogos obyczaju rytualnego zabijania pierworodnych na ofiar bogom (Gen.
22,119).
Na ostrzu noa (postawi spraw; sprawa
stoi) zada (rzecz wymaga) ostatecznej,
stanowczej decyzji, albo albo, tak czy tak.
Dzisiaj ich wszystkich los na ostrzu noa si
way, bowiem czeka Achajw okrutna zatrata
lub ycie" (Iliada 10,1712 Homera, wg t.
Ignacego Wieniewskiego).
Pod noem w najwyszym niebezpieczestwie. Sub cultro Hnguit" ac. 'zostawia
mnie pod noem' (Satyry 1,9,74 Horacego).
I pod n na pewn mier.

Skoczy pod noem umrze podczas

operacji chirurgicznej jako operowany pacjent.
N w mit. gr. atrybut Apollina (zwyciywszy w agonie muzycznym satyra
Marsjasza, kaza go powiesi i obedrze ze
skry); w mit. rz. Pomony, opiekunki
ogrodw i sadw, wyobraanej z noem do
cicia i szczepienia. Perski krl Kamby-zes
kaza obedrze ze skry przekupnego sdziego
Sisamnesa, a skr t obi fotel sdziowski, na
ktrym mia ferowa wyroki syn sdziego
(Herodot 5,25).
N w tradycji chrz. mczestwo,
upienie, obdzieranie ze skry, atrybut
Bartomieja (Natanaela) Ap., Jakuba Starszego
Ap.,
w.
Krystyny,
Agaty,
Alberta,
dominikanina Piotra Mczennika z XIII w.
N przeciwiestwo miecza, nikczemna,
skrytobjcza bro przeciw bohaterskiej;
reprezentuje instynktowne moce, popychajce
rk z noem do dziaa zwizanych z zemst,
morderstwem, obron przed nagym napadem,
ale i z ofiar, podczas gdy miecz jest obrazem
wzniosoci ducha rycerskiego. Przysowie:
N, zby, paznogty bro niepoczciwa.
N w wielu kultach: materia, z ktrego jest
wykonany (elazo, stal), obdarza go
czarodziejsk moc i broni przed demonami.
N w plecy podstpna, zdradziecka
napa sprzymierzeca, przyjaciela, rwnie w
sowie i pimie.
N na gardle (mie; ka komu)
znajdowa si (stawia kogo) w przymusowej
sytuacji.
N duch, dusza. W szaleczej ekstazie
uderzamy noem naszego ducha w nic
niewraliwe na ciosy" (Adonais 39 P. B.
Shelleya).
Noe walka w ostatecznej, barbarzyskiej, morderczej formie. La guerra ul
cuchillo!" hiszp. 'Wojna na noe!'; takim
wezwaniem odpowiedzia hiszp. genera Jose
Palafox y Melzi w czasie oblenia Saragossy
przez Francuzw w 18089 na ich wezwanie
do poddania miasta. Dzika gra! Straszna gra!
Oczy pon! Serce grze! Ktry? Dwch nas
by nie moe! Albo ty albo ja. Raz-dwa, razdwa! Na noe!!" (Na noe l6 Juliana
Tuwima).
By z kim (i) na noe by z kim w
nieustannej walce, we wrogich stosunkach.

Ostry n wiatr morski. ,,Musz znw

popyn na morze, na wdrowne, cygaskie
ycie, na szlak mewy i petwala, gdzie wiatr
jest jak ostry n" (Sea Fever Johna
Masefielda).
N bez ostrza, ktremu brak trzonka nic
(wg G. Ch. Lichtenberga, z Gety-skiego
Kalendarza Kieszonkowego" 1798).
W marzeniu sennym: niebezpieczestwo.
OBOJNAK (Androgin, Hermafrodyta)
Obojnak symbolizuje zwizek, poczenie
(pci), konflikt wewntrzny, sprzeczno
wewntrzn, kolizj, antynomi, (dys)harmoni, (nie)zgodno, integracj przeciwiestw,
szczcie w jednoci, peni, doskonao;
prabstwo, pratwrc wiata; nierozerwalne
maestwo, przeszo i przyszo, dzie i
noc.
Obojnak mia by pierwotnie jednym z
aspektw (uzmysowieniem czekoksztatnym)
jaja kosmicznego, pocztkiem wszelkiej kosmogonii i kocem wszelkiej eschatologii,
pojawia si wic na pocztku i kocu czasw.
Podzia wiata, bogw i ludzi na pcie w
licznych mitach odpowiada podziaowi
zjawisk, takich jak dzie i noc, przeszo i
przyszo, Niebo i Ziemia, ciepo i zimno.
Przykadw takich obojnaczych podziaw jest
wiele, np. chiskie jin (zasada eska) i jung
(zasada mska); japoscy Izanagi i Izanami
(bg i bogini, najwaniejsze postacie jap. mitu
stworzenia wiata, ktre pojawiy si, gdy
Niebo i Ziemia wyoniy si z Chaosu); Tiamat
(potworna babiloska bogini ciemnoci,
panujca nad wiatem Chaosu, rozrbana
potem przez Marduka na dwie czci Niebo
i Ziemi); hin-duistyczny bg obojnacki Siwa
obejmujcy w wyobraeniach plastycznych
sw wasn moc w postaci bogini Siakti;
praojciec Adam, nim pozbawiono go jego
eskiej poowy, Ewy.
,
Obojnactwo w sztuce ind. i egip. Indyjski
lingam, symbol falliczny, przedstawiany ze
swym eskim odpowiednikiem joni, reprezentuje prasi, wiato, z ktrego promieniuje
ycie. Dwa Nile, Grny i Dolny; Noc i Dzie;
bstwa na piedestale jednego z kolosw
Memnona" (tj. posgw faraona Amenhotepa
III).
Dwupciowe bsiwa archaiczna forma
boskiej jednoci w Dwjcy, czczone jako

symbole ycia, stworzenia wiata, podnych sit

natury, urodzaju. Siady obojnackich kultw w
uroczystociach i witach urodzaju (noszenie
stroju pci przeciwnej), w kultach bogi (np.
Kybele), noszenie kobiecych sukien przez
kapanw, prostytucja sakralna mczyzn i
kobiet.
Wielu
bohaterw
sonecznych
przechodzi w yciu przez stadia eskie. Jak
Tejrezjasz, ktry przez 7 lat by kobiet,
Herakles, ktry musia w kobiecym stroju
wykonywa niewiecie prace u krlowej
lidyjskiej Omfale, Achilles, ktry przebywa w
dziewczcym stroju na dworze Likomedesa.
Rwnie lady obojnactwa znale mona w
mitach o Dionizosie, Adonisie, Tezeuszu,
Dioskurach, Wertumnie, w narodzinach Ateny
z gowy Zeusa, w meksykaskim Quetzacoatlu
itd.
Pe obojnakowa. Platon w Uczcie (XIV E)
relacjonuje mit o pierwotnej pci obojnakoWCJ, ludziach czwororkich i czworonogich, w
ktrych obie pcie zronite byy w jedn
zgrabn cao. Te silne i wolnomylne istoty
y.aczy zagraa wadzy bogw, wobec czego
Zeus porozcina ludzi na powki, na dwie
pcie, ktre do dzi tskni za sob erotycznie.
Hermafrodyta (w micie hellenistycznym
pochodzenia wschodniego) syn Hermesa i
Afrodyty; pokochaa go nimfa rda Salmakis
i uprosia bogw, aby poczono j z
ukochanym w jednym ciele (Metamorfozy
4,271388 Owidiusza).
Obojnak czowiek doskonay, peny,
symbolizm dwjki zastosowany do czowieka,
czowiek tworzcy osobowo zintegrowan
mimo
swego
dualizmu,
integracja
przeciwiestw (ac. coincidentia oppositorum),
przeszo i przyszo. Niedoskonaymi poaciami obojnactwa maj by (dla mitu):
blinita i maestwo.
Obojnactwo szczcie w jednoci. Stosunki seksualne dwu pci przynosz (wg mitu)
niepokj i cierpienie, ktre w pewnym stopniu
zaagodzi moe maestwo jako namiastka
obojnactwa!
Rozdzia pci. Dla zniszczenia ladw
pierwotnego obojnactwa naley (wg wielu
kultw) pozbawi obie strony elementw Pci
przeciwnej, ktrymi maj by: u mczyzn
napletek, u kobiet echtaczka. Std
pochodz jakoby rytualne zabiegi obrzezania
napletka
lub
wycicia
echtaczki,
obowizujce, wymiennie a. cznie, w re

ligiach lub tradycjach rnych ludw i plemion.

Obojnackie emblematy chrzszcz a.
skarabeusz, fleur de lis (godo krlw fr.),
kciuk midzy palcami a. w garci, kolumna a.
wite drzewo przy studni, kotwica, krzy,
lotos, miecz i pochwa, motyka i rw, palma,
ppek, pug i bruzda, punkt w kole, strzaa i
cel, w i laska, wcznia i tarcza. Y, w.
W alchemii: materia prima" i kamie
filozoficzny, utworzone przez ponowne poczenie zasady mskiej i eskiej, poprzednio
rozdzielonej na dwie pcie, czsto przedstawiane graficznie jako Hermafrodyta, czsto
w koronie.
Kolor: szafirowy.
OBUWIE
Obuwie symbolizuje poytek, ochron, przyjemno; mio, vulv, podno; podlego,
poddanie si, pokor, niewol, hab, gupot;
dobrobyt, uznanie, szacunek; posiadanie,
panowanie,
rang,
godno,
msko,
wojowniczo; szybko, podr, posa, wdrownika.
But seks i podno. But wystpuje jako
vulva, a stopa jako fallus. Symbol podnoci w
wielu zwyczajach weselnych i witach
urodzaju. Wizanie sandaw modej parze
oznaczao na staro. Bliskim Wschodzie
kontrakt lubny. Przymierzanie pantofla" ma
czsto podtekst erotyczny. Jeszcze w XX w. w
wielu krajach Europy kobiety przed porodem
wkadaj buty ma. Obuwie przywizywane
do (po)wozu pastwa modych ma przynie
modej parze szczcie i zapewni potomstwo.
Wg dawnego prawa skand, przy adopcji ojciec
wkada synowi na nog but, ktry uprzednio
przymierzy, co jest symbolicznym aktem spodzenia syna. Angielska piosenka dziecica:
There was an old woman who lived in a shoe;
she had so many chiidren she didn'1 know what
to do" 'Pewna stara kobieta mieszkaa w bucie;
miaa tyle dzieci, e nie wiedziaa, jak sobie
poradzi'.
Picie wina z damskiego pantofelka, pierwotnie z trzewiczka panny modej; kawalerowie kradn" go jej, a przed oddaniem, po
zapaceniu okupu, pij z trzewiczka wino. Picie
wina z damskiego pantofelka byo polskim
zwyczajem szlacheckim. Co za powaga, jaki
strj! (...) Nie al z trze-

wiczka zdrowie pi" (Stroje dawne 34, 15

16 W. Anczyca).
Pantofelek Kopciuszka, bohaterki bajki
wywodzcej si ze staro. Wschodu, znanej w
700 wersjach, przede wszystkim jednak z
wersji Ch. Perraulta i braci Grimmw;
zgubiony przez Kopciuszka na balu pantofelek
pozwala zakochanemu w niej ksiciu trafi na
jej lad; pantofelek jest tu emblematem
dziewczcoci, wie si z fetyszem
damskiego obuwia i jest przedmiotem magicznym: wszedszy w jego posiadanie, krlewicz moe dziewczyn znale i polubi.
Sanda szybko, ucieczka, bogactwo. W
heraldyce postawa, zachowanie si,
gotowo, popiech.
Uskrzydlone sanday szybko, atrybut
bstw wiatru i Soca, posw bogw,
Hermesa (Merkurego) i Iris; Perseusza, gdy
mia zabi Meduz.
Wizanie sandaw przygotowanie do
podry. ,,Znacie t Nike Fidiaszow, jak
sanda wie szybka" (Noc listopadowa 1,122
S. Wyspiaskiego); mowa tu o reliefie ze
wityni Nike Apteros, dzi w Muzeum
Akropolu ateskiego; nie jest to jednak dzieo
Fidiasza.
Obuwie wysokiej jakoci podr.
Rozwizywanie sandaw powrt z
podry, wejcie do wityni; typowe zadanie
niewolnika. Nie jestem godzien, upadszy,
rozwiza rzemyka u trzewikw jego" (Ew. wg
Marka 1,7), Jan Chrzciciel o Jezusie. U ydw
nawet niewolnik nie mg klka przed innym
czowiekiem.
W staroytnoci, gdy czowiek wolny
chodzi boso, oznaczao to bied lub aob.
Bez butw chodzi biedowa, klepa bied.
Noszenie komu (za kim) sandaw
oznaka nowo kupionego niewolnika, najniszy
rodzaj posugi. Ale ten, co przyjdzie po mnie,
mocniejszy jest ni ja, ktremu trzewikw nie
jestem godzien nosi" (Ew. wg Mat. 3,11), Jan
Chrzciciel o Jezusie.
Obuwie wolno. Niewolnicy chodzili w
staroytnoci boso.
Rzemyk u obuwia rzecz najbahsza,
najmarniejsza. Podnosz moj rk do Boga,
e od nici wtkowej a do rzemyka obuwia nie
wezm nic ze wszystkiego, co twoje" (Gen.
14,23).
Obuwie posiadanie a. wzicie w posiadanie. A ten by od dawna zwyczaj

w Izraelu midzy powinowatymi, e kiedy

jeden drugiemu prawa swojego ustpowa, aby
ustpstwo byo wane, zsuwa swj trzewik i
dawa go bliskiemu swemu" (Ks. Rut 4,7). Na
Edom rzuc sanda swj" (Psalm 107 10).
Muzumanin chccy si rozwie rzuca sanda,
mwic: Ona bya moim sandaem i
odrzuciem j".
Zdjcie obuwia respekt, szacunek,
pokora, uniono; obyczaj przejty z tradycji
obchodw wit urodzaju; rwnie forma
aoby lub pohabienia. Jeli mczyzna nie
chce polubi wdowy po swym bracie,
,,przystpi ona do niego przed starszymi,
cignie trzewik z nogi jego, plunie mu w
twarz i rzeknie: Tak stanie si czowiekowi,
ktry nie buduje domu brata swego. I nazw
imi jego w Izraelu:
Dom rozzutego" (Deul. 25,510). Jezus kae
apostoom ewangelizowa Izraela boso ('11'.
wg Mat. 10,10), rwnie boso wysya w misj
uczniw (Ew. wg uk. 10,4), oznacza to ma
cakowite podporzdkowanie si Bogu. Ale w
Ew. wg Marka (6,9) zezwala na noszenie
sandaw (w odrnieniu od wczesnych
butw podrnych, cakiem krytych, z
cholewami).
Zdjcie obuwia w witym miejscu, jako
przedmiotu nieczystego, bo zrobionego ze
skry zabitego zwierzcia, bo noszcego brud i
py drogi, jest atrybutem czci od Indii do
Rzymu, u pitagorejczykw i u muzumanw. U
ydw bya to forma stania nago przed
Panem", u Grekw kultowa nago stp"
(anypodesia). Bg mwi do Mojesza z
gorejcego krzaka: Zuj obuwie z ng twoich:
miejsce bowiem, na ktrym stoisz, ziemi
wit jest" (Ex. 3,5).
Obuwie elazne, miedziane wojowniczo. Mojesz o plemieniu Aser: ,,elazo i
mied obuwiem jego" (Deut. 33,25).
Sanday atrybut Tezeusza. Bohater wydoby
spod skay sanday i miecz ojca;
to wiadectwo mskiej siy otworzyo mu
drog do ojca, do Aten.
Pojedynczy (zazw. lewy) but mciciel.
wojownik. W micie gr. Jazon, gdy dors, uda
si do Jolkos w Tesalii, aby odebra je
uzurpatorowi, Peliasowi, ktry pozbawi jego
ojca tronu. Przechodzc przez rzek Jazon
zgubi sanda. Pelias, ktremu przepowiedziano, e zginie z rki czowieka w
jednym sandale, zgodzi si odda mu

wadz pod warunkiem, e Jazon zdobdzie

zote runo Fryksosa w Kolchidzie.
Woy stop do niewaciwego buta
popularny w folklorze zy znak. Gdy uczyni
to pewnego ranka cesarz Oktawian August,
omal nie pad tego dnia ofiar zamachu. Ten
sam przesd dotyczy rwnie woenia lewego
buta przed prawym.
Zote a. czerwone sanday Soce,
Jutrzenka, Hera.
Koturny w staro. Grecji pierw. wysokie
myliwskie buty z cholewami; obuwie na
wysokiej podeszwie czcej si z obcasem,
uywane przez aktorw, aby byli widoczniejsi
w olbrzymich teatrach gr. i rz.;
std symbol stylu podniosego, patetycznego,
napuszonego, emblemat dramatu i tragedii,
przeciwiestwo trepek, kapci noszonych przez
aktorw komedii.
Wie, gdzie go but cinie zna najlepiej
swoje kopoty, troski. Pewien Rzymianin,
ktry rozwodzi si z on, zdumionemu tym
przyjacielowi, ktry wskazywa na jej cnot i
urod, pokaza but i rzek: I ten but jest
pikny i nowy; jednak nikt, prcz mnie, nie
wie, gdzie on mnie uwiera" (ac. nemo scit
preter me ubi me soccus premat).
Siedmiomilowe buty magiczne obuwie z
bajki, w ktrych mona posuwa si /
byskawiczn szybkoci; symbol postpu,
rozwoju.
Obuwie siedliskiem czarw i magicznych
mocy w wielu bajkach, jak np. Kot w butach,
Andersenowskie Kalosze szczcia i Czerwone
trzewiczki.
Za duy but zbyt wielkie przedsiwzicie, zbyt wygrowana ambicja; ac.
przys. Calceus maior subvertit 'za duy but
wykrci nog', zbyt wielkie imperium
rozpadnie si, za due przedsibiorstwo
zbankrutuje, zbyt wysokie aspiracje zawiod,
,,W nazbyt przestronnym pad i rozbi gow,
w ciasnym bl srogi zyska i odciski" (Listy
1,10 Horacego, t. Felicjana Fale-skiego).
Buty komu liza schlebia komu,
paszczy si przed kim.
'Caowanie pantofla papiea na powitanie
zwyczaj ju zarzucony. Zna Ka-zert,
Wezuwiusza, a nawet nie pocaowa pantofli
Ojca Piusa!" (Sprzeczki 4,158160 Jakuba
Jasiskiego).
Buty atrybutem witych Kryspina i Kry-

spiniana z III w. (wg legendy z VIII w.),

patronw szewcw.
Buty przy kominku skadaj dzieci holenderskie w wigili Boego Narodzenia, aby
w. Mikoaj mia gdzie umieci prezenty;
echo legendy, wg ktrej wity wrzuca przez
okno mieszki ze zotem dziewcztom tak
biednym, e musiay prostytucj zarabia na
posag.
Trzewiki ubir rnicy szlacht od
chopw. Strj take szlachcianek (...) rni
si od chopskich katanek (...), bydo pas nie
w apciach z kory, lecz w trzewicz-kach" (Pan
Tadeusz 6,3903 Mickiewicza).
Buty strj odwitny (gdy normalnie
chodzi si boso). Trza by w butach na
weselu" (Wesele 1,12,333 S. Wyspiaskiego).
Pantofle emblemat zacisza domowego;
fr. en pantouffles w zaciszu domowym, na
uboczu.
Pantofel, pantoflarz m ulegajcy we
wszystkim onie, zawojowany przez ni,
wzity pod pantofel, trzymany pod pantoflem,
safandua.
Mie co w bucie to samo co mie co
gdzie, w nosie" itp. Tylko, duszko, bd
bogata, masz w trzewiczku zdanie wiata"
(Doywocie 3,4 Aleksandra Fredry).
Buty rzecz niewarta uwagi. Parler a propos de bottes fr. 'mwi o butach', tj. o gupstwach, o byle czym, o niczym.
Stary but wygoda. Przysowie: Wygodny
jak stary but.
Trupigi buty dla umarych, na dug,
trudn drog na tamten wiat. Kiedy ndzarz
umiera (...), rodzina z swej ofiarnej rozpaczy
korzysta, by go obu na wieczno, bo zbyt
jest ciernista" (Trupigi l4 Bolesawa
Lemiana).
Umar w butach zmar nagle; sprawa
skoczona, zamknita; przepado, nie ma
wyjcia.
Buty komu szy 'intrygowa przeciw
komu, kopa pod kim doki, ukartowa co
przeciw komu.
Buty chc (woaj) pi s dziurawe, zw.
gdy podeszwa odazi od przyszwy.
But gupota. Gupi jak but bardzo
gupi.
Skrzypice buty nowe, jeszcze nie
zapacone (upominaj si w gos o naleno
szewca).
A, to inna para kaloszy to zupenie co
innego, to cakiem inna sprawa.

ODDECH (Dech, Tchnienie, Dmuchnicie;

Miech)
Oddech symbolizuje siy kosmiczne, bstwo
stwrcze, ducha stwrczego na pocztku
wiata; powietrze, wiatr; ycie, siy yciowe,
pierwiastek boski i niemiertelny w czowieku,
przyswajanie mocy duchowej, dusz, ducha,
ja,
natchnienie;
uzdrawianie,
ulg,
uspokojenie; zapalczywo, gwat; szept.
Oddech egip. Knef dosf. 'oddech; duch;
wiatr', bstwo praciemnoci, duch a. wiatr
ycia.
Tchnienie sanskr. atman 'ja, dusza,
Ja Uniwersalna, Najwyszy Duch', w hinduizmie najgbsza istota osobowoci ludzkiej,
ja, ktra si nie zmienia w cyklu
reinkarnacji.
Oddychanie w wiczeniach jogi sanskr.
pranajama 'kontrola oddechu', system filozofii
ind., czwarty z omiu etapw prowadzcych
kandydata do samadhi, 'stanu koncentracji
doskonaej', kiedy organizm wchania nie tylko
powietrze, ale take wiato soneczne.
Trudnoci
w
oddychaniu
symbolizuj
trudnoci w przyswajaniu zasad ducha i
Kosmosu. Waciwy rytm" oddechu joginw
wie si z ,,waciwym gosem", jakim
Egipcjanie powinni byli odczytywa wite
ksigi, gdy oba maj naladowa rytm
Wszechwiata.
Tchnienie boskie tworzenie ycia.
Utworzy tedy Pan Bg czowieka z muu
ziemi i tchn w oblicze jego dech ywota:
i sta si czowiek istot yjc" {Gen. 2,7). I
wrci si proch do ziemi, z ktrej powsta, a
tchnienie wrci do Boga, ktry je wyda"
{Eklezjastes 12,7). Tchnienie Boga przeobraa
bohatera fizycznie, duchowo i psychicznie, np.
Samsona, Gedeona, Jeft, Otoniela, Saula,
Eliasza, Elizeusza, Dawida
Tchnienie nozdrzy Boga wiatr i burza;
gniew Paski. Zsyasz swj gniew, ktry
(Egipcjan) poera jak som. Pod tchnieniem
twoich nozdrzy spitrzyy si wody" (Ex.
15,78). Wtedy ukazay si gbiny morza,
odsoniy si podwaliny ziemi od (...)
podmuchu z nozdrzy Pana" (2. Ks. Krl.
22,16).
Tchnienie, tchnienie yciowe duch.
,,Wszelkie tchnienie niechaj Boga chwali!"
(Psalm 150 6), tj. niech wszelki duch. wszystko. co yje, chwali Pana.
Tchnienie gwat, zapalczywo. I ukazay si gbiny morza, i odkryy si podwa

liny wiata od fukania Paskiego i od

tchnienia ducha zapalczywoci jego" (2. Ks.
Krl. 22,16). Faszywi mowie powstaj
przeciw mnie i mowie tchncy gwatem"
(Psalm 26 12).
Dech ycia w nozdrzach czowiek
bezsilny. Nie pokadajcie ufnoci w czowieku, ktrego dech jest w nozdrzach jego"
(bajasz 2,22).
Oddech pierwiastek boski w czowieku,
przyswojenie mocy duchowej. To powiedziawszy (Jezus) tchn w nich i rzek im:
Wemijcie Ducha witego" (Ew. wg Jana
20,22).
Dech duch. Spiritus flat ubi vult ac.
'duch, kdy chce, tchnie', tj. natchnienie od woli
nie zaley, przychodzi nie wiadomo skd i jak
(Wulgata, Ew. wg Jana 3,8). Duch si w
kadym poniewiera, e czasami dech zapiera"
(Wesele 1,24,788 S. Wyspiaskiego).
Dmuchanie uzdrawianie; zaraanie.
Twrcze tchnienie bstwa a. niszczce demona
naladowa czowiek, chcc swego ducha i
swoj wol przenie dmuchaniem na innego
czowieka, zniewoli go, zaszkodzi mu,
nachucha mu jak chorob a. go
dmuchniciem od choroby uwolni. Dmuchanie
na bolesne miejsce na skrze pierw. miao na
celu zdmuchnicie (nm. wegblasen) blu.
Oddech, tchnienie natchnienie poetyckie,
wieszcze. Inspiracja od pz. tac. inspi-rare
'wdmuchiwa, natchn, wpaja', z ac. spirare
'oddycha, d' (spiritus 'dech; ycie; dusza;
duch').
D si, nad si pyszni si, zadziera
nosa, nadyma si jak aba z bajki, ktra si tak
dugo nadymaa, aby dorwna woowi, a
pka; tac. inflat se tanguam rana (Petroniusz).
Chucha i dmucha nie budzi zaufania,
by zmiennikiem, niestaym w uczuciach. W
bajce poety ac. Aviana (koniec IV w. n.e.)
pielgrzym zjawia si zim w lenej jaskini
Satyra chuchajc z zimna w donie, a gdy mu
Satyr da gorc polewk, pielgrzym zacz na
ni dmucha, aby si nie sparzy. Widzc to.
Satyr wypdzi pielgrzyma z jaskini.
Przysowie: I dmucha, i chucha (tj. to gani, to
znw chwali).
Chucha, dmucha rozpieszcza kogo,
przesadnie troszczy si o niego. Przysowie:
Lepiej chucha, ni dmucha le

piej ubra si za ciepo ni za zimno. Lepiej

dmucha, ni chucha lepiej mie za ciepo
ni za zimno; lepszy nadmiar od braku.
Dmucha na zimne zachowywa przesadn ostrono. Przysowie: Kto si na
gorcym sparzy, ten na zimne dmucha.
Nie pozwoli sobie w kasz dmucha nie
pozwoli wtrca si w swoje sprawy, nie da
kpi z siebie.
Nie w kij dmucha nie byle co, nie
przelewki.
Dmucha szepta do ucha. Maka
dmucha mi do ucha: Suchaj, Antek, przesta,
fe!" (A'o Saskiej Kpie, piosenka lud.).
D w czyj dudk basowa komu,
stosowa si do jego ycze, pochlebia,
przytakiwa.
Oddycha doznawa uczucia ulgi,
uspokojenia, odpoczywa po czym.
Oddech powietrze, wiatr. Z cyprysowych gajw bije oddech wiey" (O zmierzchu 34 Marii Konopnickiej).
Pierwsze tchnienie pocztkiem mierci
(przysowie).
Ostatnie tchnienie mier.
Wyzion ducha, ycie, dech skona,
umrze.
Miech (w taoizmie) stosunki midzy
niebem (grna pyta) i ziemi (dolna).
Miech wiatr podsycajcy niebiaski
ogie.
Miech pochlebstwo. Pochlebstwo to
miech podsycajcy pomie grzechu" (Perykles 1,2 Szekspira).
Miech atrybut Kopciuszka z bajki,
dziewczyny podtrzymujcej domowe ognisko.
ODZIE
Odzie (odzienie, ubir, ubranie, strj, szata,
suknia) symbolizuje osobowo, powoanie,
wiedz, aktywno duchow; sprawiedliwo,
zbawienie, wspaniao, bogactwo, wadz,
zdrowie; utrat niewinnoci;
mask, ukrycie nagoci ciaa, tajemnic idei,
pomysu, prawdy, rzeczywistoci, wad, wystpkw; pych, prno, oszustwo, kokieteri, ozdob, mod, przelotno; fetysz;
utrapienie; przynaleno do plemienia, przystosowanie spo., zawd, hierarchi, pozycj
spo.

Czowiek ubiera si prawdop. ze strachu

przed czarami, urokiem, zym okiem",
osaniajc na pocztku tylko genitalia, cz
ciaa dla utrzymania cigoci pokole najwaniejsz, pniej rwnie i inne czci ciaa;
z czasem, w okolicach o chodniejszym
klimacie, odzie zacza mu suy jako
ochrona przed zimnem; wstydliwo pojawia
si zapewne dopiero jako skutek cigego
noszenia odziey.
Pasma tkaniny, szmaty, pira zawieszane
przez ludy pierwotne na gaziach drzew
gotowo powicenia si bstwu. Zastpoway one ludzi wieszanych na ofiar
wotywn na drzewie reprezentujcym bstwo.
W
mitach
wieszano
na
drzewach
czarodziejskie dywany, zote runo itd.
Strj Adamowy nago. A byli oboje
nadzy, to jest Adam i ona jego, a nie wstydzili
si" (Gen. 2,25).
Odzie wstydliwo, utrata niewinnoci,
zdobycie wiedzy z drzewa wiadomoci;
przeciwiestwo nagoci. ,,Uczyni te Bg
Adamowi i onie jego szaty ze skrek i
przyoblek ich" (Gen. 3,21).
Szata lniana wity strj arcykapana yd.
Oblecze si w szat lnian i ubraniem lnianym
okryje ono; opasze si pasem lnianym, a zwj
lniany wemie na gow, bo te szaty s wite"
(Lev. 16,4),
Ubir zbawienie, sprawiedliwo, nagroda. Rozraduje si dusza moja, e Bg
oblk mnie w szaty zbawienia i ubiorem
sprawiedliwoci odzia mnie" (Izajasz 61,10);
ubir nie wyraa tu cech obcych jego nosicielowi, ale przeciwnie, jego waciwoci
istotne i podstawowe. Ubir mczennikw i
zbawionych przyrzeczony jest jako nagroda
ostateczna (Apok. 6,11; 7,9).
Szata wspaniao, uroczysto, pocieszenie; chwaa; zbawienie. (Boe), obloke si w chwa i ozdob, przyodziae si
wiatoci jakoby szat" (Psalm 103 2).
Oblecz wspaniae szafy twoje, Jeruzalem"
(Izajasz 52,1). Duch Paski (...) da mi (...)
paszcz chway zamiast ducha aoci"
(7zo/aiz61,l3).
Paszcz, szata wadza, duch proroczy,
zdrowie. Prorok Eliasz powouje Elizeusza na
ucznia i pomocnika zarzucajc na swj
paszcz" (3. Ks. Krl. 19,19); wstpujc wozem
ognistym do nieba, zrzuca mu paszcz jako
swemu nastpcy (4. Ks. Krl. 2,13). Niewiasta
cierpica na krwo-

toki dotkna szaty Jezusa i ozdrowiaa (Ew.

wg Mat. 9,2022).
Wojownik w czerwonych szatach Bg.
Kt to jest, ktry idzie z Edomu w szkaratnych szatach z Bosry? (...) Czemu czerwone
jest odzienie twoje, a szaty twoje jak tych, co
tocz wino czerwone?" (Izajasz 63,12).
Biae szaty Boga, zmarych, aniow,
uduchowionych; przezwycienie cielesnoci
ziemskiej; bogactwo, dobrobyt, uczta; wielko; chrzecijaskich witych prawo,
cnota. Starowieczny usiad; szata jego biaa
jak nieg" (Daniel 7,9). Przemienienie Paskie: ,,Szaty Jezusa stay si janiejce i
bardzo biae, jak nieg" (Ew. wg Marka 9,2).
,,Anio Paski zstpi z nieba (...). Wejrzenie
jego byto jak byskawica, a szata biaa jak
nieg" (Ew. wg Mat. 28,23). Na kady czas
niech bd biae szaty twoje" (Eklezjastes 9,8).
Nowe a. wieo uprane szaty oczyszczenie, przygotowanie do uwicenia si na
obecno bo. Id do ludu, a powi ich
dzisiaj i jutro, i niech wypior szaty swoje (...)
Trzeciego dnia bowiem znijdzie Pan przed
wszystkim ludem na gr Synaj" (Ex. 19,10
11). Bogosawieni, ktrzy "pior szaty
swoje (...) przed wejciem do bram miasta"
(Apok. 22,14).
Ubir z bisioru wito, godno,
dobrobyt. ,,Faraon zdj piercie z rki swej i
da go na rk Jzefa, i ubra go w szat
bisiorow, i woy acuch zoty na szyj
jego" (Gen. 41,42).
Czarny strj aoba; wystpek. Przysowie: Czarna suknia czarna dusza.
Brudna odzie bawochwalstwo, nieszczcie, wyrzuty sumienia.
Pozbycie si brudnej odziey odzyskanie
ask Jahwe; przywrcenie dobrobytu (w
Biblii).
Wr, worek (w Biblii) gruba odzie dla
obu pci, ze zgrzebnego ptna, tkana z
koziego wosia, wdziewana na znak aoby,
pokuty a. powagi przez ludzi rozpaczajcych,
aobnikw,
aujcych
grzesznikw,
pokutnikw, prorokw, opasana powrozem.
Gdy to usysza Mardocheusz, rozdar szaty
swoje i oblk si w wr, posypa gow
popioem i na ulicy wpord miasta krzycza
wielkim gosem, okazujc gorzko serca
swego" (Ks. Estery 4,1).

Rozdziera na sobie szat (w Biblii)

odda si rozpaczy, aobie, rwnie forma
ofiary wotywnej zoonej osobie zmarej, ktra
powinna zza grobu udzieli pomocy
aobnikowi; zastpuje samookaleczenie si,
obcicie wosw, krwiopuszczanie, ucicie
kawaka odziey; prawdop. pna forma
dawnego rozdziewania si do naga na znak
aoby, aby identyfikowa si z nagimi
zwokami zmarego i umierzy jego gron
zazdro o ycie. A gdy Ruben wrci do
studni, a nie byo w studni Jzefa, rozdar szaty
swoje" (Gen. 37, 29).
Rozdziera szaty nad czym ubolewa,
uala si nad stanem czego.
Ubir upokorzenia przywdziewany niekiedy
przez bstwa i bohaterw sonecznych (np.
ebracze achmany Odyssa wracajcego na
Itak, Kopciuszka w bajce Ch. Perraulta)
zachmurzone niebo, po ktrym nastpuje
soneczna pogoda.
achmany mga, szron, chmury; rozpacz,
gnuno, bieda, brak wiary w siebie.
Ubir wielobarwny a. z wielu rodzajw
tkanin dysharmonia; wolna wola, wielo
moliwoci; rozlega, encyklopedyczna wiedza, umys renesansowy. W Biblii zakcenie przyrodzonego porzdku, tak jak
zaprzganie wou z osem lub sianie dwch
rodzajw zboa razem (Lev. 19,19).
Zamiana szat przyja; maestwo;
przeistoczenie si. I uczyni Jonatan z Dawidem przymierze, bo go miowa, jak dusz
swoj. Bo zdj z siebie Jonatan szat, w ktrej
chodzi, i da j Dawidowi, i inne szaty swe" (/.
Ks. Krl. 18,34). Rut do Boaza: Jam jest
Rut, suebnica twoja;
rozcignij paszcz twj na sug twoj, bo jest
powinowaty" (Ks. Rut 3,9), tj. we mnie za
on, speniajc obowizek szwa-grostwa
(polubienia wdowy po bracie). Ale Mojesz
zabroni zamiany ubiorw midzy pciami jako
rzeczy nieskromnej, ktr czynili poganie
przed posgami bokw, na witach urodzaju,
dla czarw, dla ukrycia si, za kar, jak
Herakles u krlowej lidyj-skiej Omfale a.
Achilles u Likomedesa. Std tradycja niechci
do modziey ubierajcej si jednakowo bez
wzgldu na pe (unisex).
Zmiana odziey (niekiedy:) wejcie w
now faz ycia, nowe otoczenie, np.
obczyny (przywdzianie habitu zakonnego,
rodzaj powtrnego chrztu, wyrzeczenie si

wiata), oczyszczenie poprzedzajce przejcie (u

ydw, chrzecijan, muzumanw, buddystw i
sintoistw). Kiedy Henoch wstpuje do nieba.
Bg kae mu zdj odzie i przywdzia szat
chway (II Henoch 22,8). Przysowie: W insz
sukni si oblec zacz prowadzi inne ycie.
Ubir niedbay mski. Forma viros
neglecta decet" tac. 'mczyznom przystoi ubir
niedbay' (Sztuka kochania 1,509 Owidiusza).
Strj kobiecy kokieteria, pobudzenie
podania mskiego; zmienna moda ukazuje
kolejno coraz inne partie ciaa (a wszystkie s
pobudzajce erotycznie), gdy poprzednie si
opatrz: po spdniczkach mini, odsaniajcych
uda, nastpuj spdnice do poowy ydki.
Minojskie paryanki" z freskw paacu w
Knossos na Krecie maj suknie do ziemi i
odkryte piersi. Panie osaniajce nogi szerok
krynolin odsaniay ramiona, plecy i znaczn
cz biustu. Byron powiedzia, e jej suknia
zaczyna si za pno i koczy za wczenie"
(Cztery pokolenia rodziny literackiej 2,155 W.
C. Haziitta). Donuani warszawscy sprzed l.
wojny wiat, poerali wzrokiem damy wsiadajce do tramwaju, aby zobaczy pikn nk
w kostce cho przez okamgnienie.
Strj prno, pycha. (Faryzeusze)
wszystkie te sprawy swe czyni, aby by
widziani od ludzi, bo rozszerzaj filaktery swe i
wyduaj kraje paszczw" (Ew. wg Mat. 23,5).
Ubir przelotno, efemeryczno; przeklestwo, przemoc, pomsta. Ty z dawna
zaoy ziemi, a niebiosa s dzieem rk twoich.
One przemin, ale ty zostaniesz;
i wszystkie jak szata si zuyj, jak szata, ktra
si zmienia, one si zmieni" (Psalm 101 26
7). (Zdrajca zorzeczcy) oblk si w
przeklestwo jak w szat" (Psalm 108 18).
Pycha jest naszyjnikiem (bezbonych), a
przemoc szat, ktra ich okrywa" (Psalm 72 6),
Bg oblk si w szaty pomsty, a odzia si jak
paszczem arliwoci, jak na pomst" (Izajasz
59, 1718).
Odwrcenie ubioru tyem do przodu
wyrok mierci. Sdzia rzymski przed skazaniem
podsdnego na mier odwraca szat
(Satyricon Petroniusza).
Owcze odzienie pozory agodnoci.
,,Strzecie si pilnie faszywych prorokw,
ktrzy do was przychodz w odzieniu

owczym, a wewntrz s wilkami drapienymi"

(Ew. wg Mat. 7,15).
Mikkie szaty zbytek, komfort, przeciwiestwo wielbdziej wosiennicy Jana
Chrzciciela. Oto ci, co si w mikkie szaty
ubieraj, w domach krlewskich s" (Ew. wg
Mat. 11,8).
Ubir symbol zewntrznej aktywnoci
duchowej, widzialny ksztat zewntrzny wntrza
ludzkiego.
Ubir bez szwu bosko, czysto;
mka Chrystusa.
Szata honorowa bya nagrod za zasugi
dawan poddanemu przez kalifa, sutana.
Odzie fetysz, nosicielka si magicznych
waciciela, mogcych wraz z ni przej na
kogo innego. Kloten: (Imogena) powiedziaa
mi (...), e samo ubranie Po-stuma ma w
wikszym powaaniu ni moj szlachetn
person w naturze (...). Z t sam sukni na
grzbiecie zapac jej za to gwatem" (Cymbelin
3,5 Szekspira, t. L. Uiricha).
Odzie ukrycie nagoci, rozpusty, wad,
wystpkw. Przez paszcz rozdarty wida mae
wady; togi i szuby zakrywaj wszystko" (Krl
Lear 4,6 Szekspira, t. J. Iwaszkiewicza).
Szata rozumu. ,,I tak Belial sowami
odzianymi w szat rozumu doradza niecn
wygod" (Raj utracony 2,226 Johna Miliona).
Ubir myli mowa (ywoty poetw
angielskich 1,181 Samuela Johnsona).
Ubir myli styl (List do przyjaciela o
poezji Samuela Wesleya).
Ubir osobowo a. persona" (maska)
czowieka, dlatego przebieranie si to zmiana
osobowoci, a rozbieranie to zrzucanie maski.
Suknia czekiem czyni. Jakie odzienie, takie
uczczenie. Jak ci widz, tak ci pisz;
gr. heimala aner, ac. vestis virum facit, nm.
Kleider machen Leute. Suknia wydaje ludzkie
obyczaje. W miecie moje imi, za miastem
mj ubir" (Szabbath 145b). Chwa Boga
jest czowiek, chwa czowieka jego ubir"
(Derech Eretz uta;
oba cytaty z Talmudu babil.).
Odzie nie charakteryzuje nosiciela. Przysowia: Nie suknia zdobi czowieka, ale
czowiek sukni. Podczas w podej sukma-nie
najdzie si paskie zdanie. I pod ndzn

siermig znajdziesz dusz tg. Suknia nie

czyni czowieka.
Szata godowa odwitna, uroczysta;
przesl. lubna, weselna; przybierana w porze
godw (w okresie parzenia si zwierzt), strj
godowy.
Polski strj w dawnej Polsce ubir
zoony z delii, kontusza, upana, karabeli i
pasa kontuszowego; w XIX w. konfederatka, czamara.
Niemieckie odzienie obcy, cudzoziemski
obyczaj. Kto niemieckim chce odzieniem
pokry ciao Sowianina (...) gupi!" (Gar
pszenna 5,313, L. Kondratowicza).
Szata niewinnoci. Odar mnie cakiem
skrzydlaty zoczyca. (...) Zostaa przy mnie
jedna niewinnoci szata" (Dziady cz. IV 718
21 Mickiewicza).
Szata pychy. Nocie wity i sukmany, a
zrzucajcie szaty pychy!" (Dumka na dzisiaj l
2 Tadeusza Komara).
Szalony strj szalona gowa (przysowie).
Odzienie bez kieszeni ostatni przyodziewek; miertelna koszula, wkadana na
zmarych i skazacw.
OGIE
Ogie jest symbolem wiecznoci, praprzyczyny,
pierwiastka podstawowego, prazasa-dy; wiata.
Soca, ciepa; Boga-Stwrcy, gniewu bstwa,
mioci bstwa; owiecenia duchowego; ycia,
mioci,
nienawici, mierci, ducha; za,
diabelstwa, pieka, kary, przeladowania;
oczyszczenia, mczestwa, tortury, ofiary;
pocieszyciela; mowy; potgi; poerania; zasady
mskiej, chuci, pcio-woci, podnoci; zapau;
autorytetu;
zimy,
ogniska
domowego,
gocinnoci, ochrony przed strachem; por.
Pochodnia, Soce, wieca, Krzy (ognisty).
Czsto w zwizku z byskawic, czerwieni,
krwi, sercem, zniszczeniem, wojn.
Wedug Heraklita z Efezu ogie jest zasad
wiata, substancj pierwotn (gr. irche),
prasubstancj, praelementem, z ktrego
rozwina si przyroda, ktry staje si morzem,
powietrzem, ziemi i z powrotem ogniem.
Wedug stoikw ogie, pierwiastek boski,
identyfikowany z logosem, jest przyczyn
ruchu, ycia i rozmaitoci ksztatw materii,

W alchemii: jedna z postaci pramaterii,

czynnik przeistaczania metali nieszlachetnych
w zoto i srebro oraz regeneracji;
symbolem jest A (trjkt).
Ogie uwaano za rwnie dobroczynny, jak
niebezpieczny, trudny do utrzymania i (a do 2.
wierci XIX w.) trudny do rozniecenia.
Dobroczynno i niebezpieczestwo to typowe
cechy dbr boskich wykradzionych zawistnemu
niebu, np. ogie skradziony z Olimpu przez
Prometeusza i dany ludziom (sprawc skazano
na przykucie do skay Kaukazu, a ludzi ukarano
puszk Pandory), jak ogie zabrany bogom
przez gruziskiego Amirani, jak wszelkie
tajemnice magii (ktra, w przeciwiestwie do
modlitwy, zmusza siy nadprzyrodzone do
posuszestwa), jak rne rodzaje ,,zakltego
ziela, ktre niemiertelnoci gdy je zjesz
udziela" (Dwaj Macieje 234 Bolesawa
Lemiana). ,,Dobroczynna jest ognia moc, gdy
go czowiek poskromi i strzee" (Pie o
dzwonie 1578 Friedricha Schillera). Przysowia: Ogie i woda dobrzy sudzy, lecz li
gospodarze. Zodziej kty zostawi, ogie
wszystko zabierze. Igra z ogniem lekkomylnie naraa si na niebezpieczestwo.
Wyganicie ognia byo katastrof dla
czowieka pierwotnego, od ktrej uratowa go
mogo tylko wykradzenie ognia z ognisk innej
hordy; ta zaleno ludzi od ognia bya zapewne
przyczyn powstania jego kultu. Pierwotna
technika otrzymywania ognia przez tarcie
dwch
kawakw
drewna
nadawaa
powszechnie ogniowi znaczenie seksualne jako
wynik (potomstwo) dziaalnoci pciowej;
umiejtno wzniecania ognia przez obracanie
drewnianego mskiego" wiertaka w otworze
,,eskiej" drewnianej podkadki uwaano
prawdopodobnie za sposb wycigania mocy
yciowej" drzewa, czerpanej przez nie korzeniami z podziemnych ogni (istnienie ich
zdradzaa dziaalno wulkanw). Wedug
redniowiecznych przesdw ogie rodzi, si w
genitaliach czarownic. Jako pochodni z
pomieniem skierowanym w d ogie by w
wielu kulturach emblematem ycia;
erotycznego.
Ogie i woda podstawowe potrzeby ycia;
std odmwi (wzbroni) komu ognia i wody
(ac. aqua et igni interdicere) to wykluczy go
ze spoecznoci. Narzeczona

w dniu lubu otrzymywaa od pana modego

ogie i wod na znak zawarcia zwizku
maeskiego. Wpa jak po ogie, tj. tylko na
chwilk, jak dziecko wysane po arzce si
wgielki do ssiadki przez gospodyni. ktrej
ognisko przez noc wygaso (a zapaek nie byo
jeszcze w uyciu).
Bg-Stwrca objawia si jako ogie:
,,A wszystka gra Synaj dymia si, przeto i
Pan zstpi na ni, w ogniu" (Ex. 19,18). ,,I
ukaza mu si Pan w pomieniu ognistym w
porodku krzaka; Mojesz widzia, e krzak
gorza, a nie zgorza" (Ex. 3,2). Bo Pan, Bg
twj, jest to ogie trawicy" (Deut. 4,24). Bo
oto Pan przyjdzie w ogniu (...), aby (...) speni
swoj grob w pomieniach ognia" (Izajasz
66,15). Rwnie bogowie innych religii:
indoaryjski Agni ('ogie'), jako ogie ofiarny,
by porednikiem midzy bogami a ludmi; w
mazdaizmie symbolem boga wiata Ahura
Mazdy by ogie, a bogiem ognia Atar; u
Grekw piorunowy Zeus i kowal Hefajstos, u
Skan-dynaww Odyn i Thor byli zwizani z
ogniem. Serafini (hebr. seraphim 'ognici') to
jeden z chrw anielskich zwany te
..anioowie mioci". Wyobraenia plastyczne
symbolizujce obecno Boga w scenach
biblijnych przedstawiay Go czsto w postaci
ognia, a dla uniknicia nieporozumie wpisyway w pomienie znak Jahwy, tetragram
YHWH, niekiedy w trjkcie rwnoramiennym.
Ogie ofiarny, wity, wieczny, stale podtrzymywany na cze bogw w wielu kultach
religijnych; znicze ofiarne na otarzach
wikszoci ludw staro. Bliskiego Wschodu:
Babiloczykw, Egipcjan, Fenicjan i ydw.
Mwi Pan do Mojesza (Lev. 6,1213):
A ogie na otarzu zawsze bdzie gorza,
bdzie go podsyca kapan (...). Ogie ten
ustawiczny jest i nigdy nie ustanie". Wystarczyo jednak nie zastosowa si do
przepisw nakazanych przy skadaniu ofiar,
aby tene ogie pochon kapanw, jak np.
Nadaba i Abiu (Lev. 10,12). W drodze z
Synaju do Kadesz, gdy lud izraelski omieli si
utyskiwa na swoj niedol, rozgniewany Pan
zapali ogie, ktry pochon skraj obozu
(Num.
11,1).
Kiedy
indziej
Jahwe
unieszkodliwia ogie grocy wiernym: trzej
modziecy, Sydrach, Misach i Abdenago,
towarzysze Daniela, ktrzy nie chcieli odda
czci boskiej bawanowi

babiloskiemu, zostali na rozkaz Nabuchodonozora wtrceni do pieca ognistego, z ktrego wyszli bez adnej szkody (Daniel 3,1
97).
Ogie jako ognisko domowe (rodowe,
plemienne) rodzina, rd, plemi skupione
przy jego blasku i cieple, ktre grzeje take
bstwa, duchy i duszki domowe oraz goci, i
dlatego wie si z gocinnoci. Uosobieniem
ogniska domowego i pastwowego, ktremu
Grecy i Rzymianie wznosili witynie, bya
Hestia (rzymska Westa). Kult Westy by
najczcigodniejszym kultem Rzymu; jej
witynia znajdowaa si na Forum Romanum.
Na pocztku roku (l. marca) pontifex maximus
zapala na nowo wity ogie za pomoc
soczewki od promienia sonecznego albo
przez pocieranie dwch kawakw drewna
owocowego. Przez cay rok pilnoway ognia
westal-ki; gdy zagasn, westalki karano
chost. Greczynki zapalay ognisko domowe
nowo polubionej crki przenoszc ogie pochodni zapalon u wasnego ogniska;
rwnie kolonici greccy zabierali z sob w
podr ogie z rodzinnego miasta, ze wityni
Hestii w prytanejonie. Do dzi w wielu
kulturach zachowa si uroczysty charakter
ogniska domowego; poprawianie ognia na
kominku jest domen pana domu;
moe to uczyni go, ktry go zna co najmniej
od siedmiu lat.
Ognie (wiece, znicze, lampki oliwne) zapala
si na grobach dla ogrzania" zzibnitej duszy
zmarego.
Ogie, zwaszcza w postaci poncego stosu
mczestwo i mier; zmartwychwstanie i
niemiertelno. Gdy grecka bogini Demeter, na
prno szukajc swej crki, Kory, przybya do
Eleusis w postaci starej kobiety i zostaa niak
synka krla Keleosa i Metanejry, Demofona,
pokochaa go tak, e postanowia uczyni go
niemiertelnym. Namacia go wic ambrozj i
woya w ogie na ca noc; w nocy Metanejra
wesza do komnaty i ujrzawszy syna w pomieniach, wszcza krzyk. Rozgniewana bogini
zaniechaa zamiaru. Wedug innego mitu gr.
Mojry przepowiedziay Altei, onie krla
Kalidonu, Ojneusa, e ich syn, Me-leager,
zginie, gdy dopali si gownia na ognisku.
Matka ugasia gowni i ukrya w tajemnym
miejscu, ale gdy Meleager, ktry wyrs na
bohatera i wielkiego owc,

zabi w ktni brata Altei, krlowa porwana

gniewem wrzucia pochodni w ogie,
powodujc zgon syna. Herakles odebra sobie
ycie sponwszy ywcem na stosie, gdy nie
mg wytrzyma mczarni, ktrych dozna po
woeniu szaty przysanej mu przez Dejanir;
jednak Zeus zabra go na Olimp i obdarzy
niemiertelnoci. W innym micie gr. Iksjon,
krl Lapitw w Te-salii, za obraz bogini Hery
strcony do Tartaru, przywizany zosta do
wiecznie obracajcego si ognistego koa.
Mczesk mier na stosie ponioso wielu
witych (jak np. Joanna d'Arc), wielu
oskaronych o herezj przez inkwizycj (jak
Giordano Bruno), a take wiele rzekomych
czarownic.
Przez dugie wieki uwaano, e salamandra
moe y w ogniu; std ac. dewiza entuzjazmu
wiary: flagror non consumor 'pon, ale si nie
spalam'. Zob. Feniks.
Ogniska rozpalano w chwilach przesilenia
dnia z noc, letniego i zimowego, dla
magicznego wspomoenia soca, i w czasie
rwnonocy jesiennej i wiosennej. W czasie
gwnych wit rzymskiego ,,niezwycionego
boga Soca", Sol, obchodzonych 2425
grudnia, i celtyckiego wita ognia w staro.
Brytanii i Irlandii, obchodzonego w Nowy Rok
(31 padziernika, w wigili Wszystkich
witych,
pniejsze
ang. Halloween),
zapalano olbrzymie ogniska na wzgrzach dla
odstraszenia zych duchw. W wigili Boego
Narodzenia spalano dawniej wielkie kloce na
ogniskach (ang. Yule' tog), staczano ze wzgrz
koa ogniste (naladujce obnianie si biegu
soca), a w noc witojask palono ogniska
sobtkowe W Wielk Sobot w Kociele kat.
powicano przed kocioem ogie wykrzesany
z kamienia; pozostao pierwotnego obchodu
narodzenia soca wiosennego.
Ludzie pierwotni wyobraali sobie ogie jako
ziemski odpowiednik soca, std jego
pokrewiestwo z promieniem sonecznym.
byskawic i zotem. wita ognia, ognisk,
pochodni, gromnic, tlcych si popiow,
arzcych si wgli s przejawem magii
wywoawczej, ktra ma zapewni czowiekowi
wiato i ciepo soneczne, i magii ochronnej,
majcej zniszczy dziaalno demonw i
oczyci uczestnikw uroczystoci. Folklor
wielu krajw zabrania gaszenia poaru
roznieconego od pioruna; obyczaj ywy na wsi
polskiej jeszcze w XX wieku.

Ogie sdzi: prba ognia. Oskarony musia

przej pewn liczb krokw przez ogie albo
przez pewien czas trzyma w rku rozgrzane do
czerwonoci elazo, albo przej boso po
rozarzonych lemieszach;
gdy skra nie ulega oparzeniu, by niewinny. W
indyjskiej Ramajame cnotliwa Sita, przechodzc
cao przez ogie, dowodzi zazdrosnemu
mowi, Ramie, e jest mu wierna (co jej
zreszt nic nie pomogo). Sw. Kunegunda, ona
Henryka II, cesarza nm., oskarona o
niewierno
maesk,
przesza
przez
rozpalone lemiesze bez szwanku; ona nm.
hrabiego, faszywie oskaronego przez on
cesarza nm. Ottona III (9801002) i skazanego
na mier, dowioda niewinnoci ma prb
rozarzonego elaza; cesarz kaza sw maonk
spali na stosie. Dzi prb ogniow nazywamy
bitw, w ktrej ujawnia si warto bojowa wojska, onierza, oraz wszelk trudn prb
zachowania si w niesprzyjajcych okolicznociach. Przenonia ta nie pochodzi jednak od
sdu boego, ale od prby ogniowej metali
szlachetnych zota i srebra. W biblijnej
Ksidze Przypowieci 18,3; Jak w ogniu
prbuj srebro, a zoto w piecu, tak Pan prbuje
serca".
Chrzest ogniowy to pierwszy udzia w bitwie,
w jakiej niebezpiecznej akcji; od sw Jana
Chrzciciela, ktry gosi (Ew. wg Mat. 3,11), e
Chrystus chrzci bdzie nie wod, jak on, ale
Duchem Sw. i ogniem.
Ogie instrument oczyszczenia, rwny w
dziaaniu wodzie, jeli nie skuteczniejszy (np.
przyeganie ran, dawny zabieg chirurgiczny).
Kapan Eleazar cytuje przepis Zakonu, jaki
Jahwe nada Mojeszowi: ,,Zoto, srebro, mied,
elazo, ow i cyna, i wszystko, co moe przej
przez pomie, przeprowadcie przez ogie i to
zostanie uznane za czyste" (Num. 31,23). W
staro. Rzymie 21 kwietnia, w wiejskie wito
Pa-lesy, opiekunki pasterzy i trzd, zwane
Palilia, oczyszczano siebie i trzody przepdzajc
je trzykrotnie (i samemu przeskakujc) przez
ognisko z poncej somy, co zapewniao
podno ludziom i zwierztom. Biegi z
pochodniami miay wedug antycznych
pogldw chroni od zarazy;
podobne funkcje a do naszych czasw
speniay skoki modziey wiejskiej przez
ogniska sobtkowe.

Ogie , oczyszczenie i kara w piekle i

czycu (u chrzecijan). Lepiej ci jest wej do
ycia uomnym, ni majc obie rce i do
pieka ognia nieugaszonego" (Ew. wg Marka
9,42). W Starym Testamencie natomiast pieko
(hebr. szeol) rozumiane jest jako miejsce
milczenia i niepamici.
Ogie niszczcy wszystko, co palne
spoywanie: ogie trawi, poera. Pochonie nas
ten ogie wielki" (Deut, 5,25). Ogie pore
domy tych, ktrzy radzi bior dary" (Hiob
15,34). Ogie nigdy nie mwi:
Dosy" (Ks. Przypowieci 30,16).
Poykanie ognia. Sztukmistrze estradowi i
cyrkowi popisuj si ykaniem poncych paku;
jest
to
rwnie
metoda
popeniania
samobjstwa: Plutarach opowiada (Brutus 53),
e crka Katona i ona Brutusa, Porcja, na
wie o mierci ma chciaa odebra sobie
ycie, do czego nie dopuszczali czuwajcy nad
ni przyjaciele. Udao si jej jednak pochwyci
gar poncych wgli z ogniska i pokn je, co
spowodowao jej mier.
Ogie nienawi, mio, dza, zapa,
myl, idealizm, patriotyzm. O! gdyby wolno
(...) dla tej, ktrej si ognie we mnie niec,
umrze" (Do motyla 1214 J. A. Morsztyna);
Oto mio ogniem zionie" (Oda do modoci
68, Mickiewicza); Nasz nard jak lawa, z
wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz
wewntrznego ognia sto lat nie wyzibi"
(Dziady cz. 111 2279 Mickiewicza). Myl
poety to ogie tajemny" (Poeta 5, Jerzego
uawskiego).
Ogie miecz; miecz ognisty. Bg wygna
Adama, a przed rajem rozkoszy postawi
cherubw i pomienisty miecz wirujcy, aby
strzegy drogi do drzewa ycia" (Gen. 3,24).
(Abraham) nis w rkach ogie i miecz" (Gen.
22,6). aciskie ,/erro et igni" 'ogniem i
mieczem' znaczy 'poog i wojn; palc i
mordujc' (Far-salia 2,443, Lukana), std tytu
l. czci Trylogii Henryka Sienkiewicza.
Pitagoras mia powiedzie: Nie rozgrzebuj
ognia mieczem", co znaczy tyle co: Nie dolewaj
oliwy do ognia, nie irytuj czowieka ju
rozgniewanego, nie podegaj spierajcych si.
Nie zdoa ogie ani miecz powstrzyma myli
w biegu" (Daremne ale 78 Adama Asnyka).
Ogie mowa; ogie polemiki, sporu,
dyskusji; mwi z ogniem. Czy sowo

moje nie jest jak ogie? mwi Pan" (Jere-miasz

23,29). Sygnalizacja za pomoc acucha ognisk
rozpalanych na wzgrzach jest (obok
sygnalizacji akustycznej, np. bicia w bbny)
najstarsz form telekomunikacji, stosowan ju
przez ludy pierwotne.
Ogie w marzeniu sennym: (poncy) niebezpieczni wrogowie; (poar) wielka rado;
(zgaszony) zmartwienie; (zapala) wane wydarzenie; (z dymem) ktnia; (bez dymu)
zdrowie, rado.
Symbole ognia: strzaa, ostrze, wcznia, lwia
grzywa, wosy, swastyka, filar, piramida,
szczecina, joda, ranecznik, korze Jessego.
Ogie atrybut wielu witych katolickich,
np. w. Barnaby (Jzefa Lewity), w. Floriana
(obrocy od ognia), w. lwa z Chartres.
Ogie w. Antoniego ostre zapalenie skry
zwane r; wedug tradycji ordownictwo w.
Antoniego Wielkiego chroni miao przed
epidemi ry w 1089, zwanej wwczas
witym ogniem".
Ogie w. Elma (w. Sant' Ermo od St.
Erasmus; Ramus. Eramus, Ermus, Telmo) z
Formii (Wochy), patrona eglarzy rdziemnomorskich, albo w. Heleny, w staroytnoci Kastora i Polluksa, opiekunw
eglarzy: wyadowania elektryczne w postaci
wieccych iskier na kocach masztw.
Rzekomy welon w. Agaty w katedrze
florenckiej ma, wedug wierze lud., gasi
poary; w. Agata (III w., ur. w Katanii)
wzywana przeciw trzsieniom ziemi i wybuchom wulkanw, wyobraana w plastyce
czsto z modelem poncego budynku w rku.
Grecki ogie pynny rodek zapalajcy,
ktry pon rwnie w wodzie, tajna bro galer
bizantyjskich od 673 r. n.e.
Ogie lemnijski wulkaniczny; od ogni
wulkanw na egejskiej wyspie Lemnos (Filoktet
800, Sofoklesa).
Bdny ogie (ognik) pomyk pojawiajcy si na moczarach, bagnach.
Somiany ogie krtkotrway entuzjazm,
zapa.
Ogie niebieski piorun, poar od pioruna.
Puci co z ogniem podpali i spali.
Ognie sztuczne, bengalskie fajerwerki.
Ogie ostrzeliwanie, strzelanina, kanonada
z broni palnej.

Piromania patologiczny popd do podpalania.

Woda ognista alkohol.
W astrologii ogie czy si ze znakami
zodiaku: Baran, Lew i Strzelec.
W heraldyce: duch walki, zapa.
OGRD
Ogrd symbolizuje niebo(skon), mistyczn
ekstaz, tajemnic duszy, raj, szczcie,
zbawienie, odkupienie, modlitw, czysto,
dziewictwo; kult pogaski, kult bawanw;
miejsce ogrodzone, strzeone, dom, schronienie,
odosobnienie, odpoczynek, wieo, cie;
pastwo, wiat. Kosmos, porzdek, kultur;
potg; ycie, pikno, ciao ludzkie, twarz;
esko, mio, zmysowo, podno,
urodzaj, wiosn; rado, wesoo, ucztowanie,
proste
ycie;
wiadomo,
medytacj,
kontemplacj, refleksj.
Ogrd w Biblii raj, zbawienie, ycie, dom,
szczcie; dziewictwo, czysto; niebo. Ogrd
rozkoszy, hebr. gan 'edhen (moe z sumer. eden
'dolina'). Ogrd Jahwe, Ogrd Boga (Ezechiel
28,13; 31,9), Ogrd Izraela, biblijny raj ziemski
zamieszkany przez pierwszych ludzi, Adama i
Ew;
symbol bezgrzesznego prabytu ludzkoci,
przeciwiestwo witego miasta, niebiaskiego
Jeruzalem, wyobraajcego jej stan kocowy.
A zasadzi by Jahwe ogrd w Edenie, na
wschodzie (...) i wywid z ziemi wszelkie
drzewo pikne ku widzeniu i ku jedzeniu
smaczne, drzewo te ywota w rodku ogrodu i
drzewo wiadomoci dobrego i zego. A rzeka
wypywaa z Edenu, aby nawodni, a stamtd
dzielia si na 4 odnogi: Pison, Gehon, Tygrys i
Eufrat" {Gen. 2,814).
Ogrd rado. Bg Wszechmogcy
naprzd zaoy ogrd; i on jest w rzeczy samej
najczystsz z ludzkich radoci" (Essays 46, Of
Gardens Francisa Bacona).
Ogrd (rajski) wizienie. ,,Ogrd by
pierwotnym wizieniem, dopki czowiek
prometejsk sztuk i odwag szczliwie si z
niego nie wygrzeszy" (List do WilUama
Wordswortha z 2211830 Charlesa Lamba).
Ogrd przeciwiestwo miasta. Bg stworzy
pierwszy ogrd, a Kain pierwsze miasto"
(Ogrd Abrahama Cowleya, 1656;
por. Gen. 2,812; 4,17).
Ogrd, w ktrym przebywaj dusze wy

branych wiernych po mierci, raj mahometaski. Tym, ktrzy wierz i sprawiedliwie

czyni, przeznaczone s ogrody rajskie,
zraszane potokami (...) zawsze wieej wody
mleka, najprzedniejszego wina, pynnego
miodu, pene owocw" (Koran 2,23/5; 47
16/15), efebw i wiecznie dziewiczych hurys.
Ogrd wspomnienie utraconego raju
ziemskiego: zamknite ogrody paacw i domw muzumaskich, wirydarze klasztorne z
fontann porodku.
Ogrd nawodniony czowiek zbawiony,
dusza. ,,I bdziesz jak ogrd zroszony" (Izajasz
58,11). I bdzie ich (Izraelitw) dusza jak
ogrd nawodniony" (Jeremiasz 31,12).
Ogrd miejsce niemoralnego, pogaskiego
kultu bawanw. ,,Bdziecie si wstydzi za
ogrody, ktrecie byli obrali" (Izajasz 1,29),
Mwi Bg: Ktrzy ofiary skadaj w ogrodach
(...), ci bd dymem w zapalczywoci mojej"
(65,35).
Ogrd nieboskon. Ogrd Hesperyd w mit.
gr., na zachodnim kracu wiata, gdzie rosy
zote jabka, po ktre wyprawi si Herakles; wg
jednej z prb interpretacji ogrd ze zotymi
jabkami to gwiadziste niebo, Hcsperydy
wieczr (gr. hesperos), Herakles Soce,
strzegcy jabek smok Ladon zodiak.
Ogrd wiecznie odnawiajca si podno.
Ogrd Hesperyd miat by miejscem, gdzie
odbyy si uroczystoci weselne Zeusa i Hery.
Ogrdki Adonisa w czasie wit Adonisa,
tzw. Adonii. ustawiano w domach gliniane
skorupy z szybko rosncymi i szybko
widncymi rolinami, symbol zmarego w
samym rozkwicie modoci Adonisa, ktrego
mier i zmartwychwstanie wyobraay jesienny
zgon i wiosenne odrodzenie si Natury.
Ogrd proste ycie. Jeli masz ogrd w
bibliotece, niczego nam nie zbraknie" tac. Si
hortum in bibliotheca habes, deerit nihii (Do
bliskich i przyjaci 9,4,1 Cicerona);
y zwyczajnie, myle wzniosie.
Ogrd mioci w plastyce wyobraenie
Arkadii, gdzie spaceruj a. siedz zakochane
pary, a posek Kupida wieczy ozdobn
fontann.
Ogrd odosobnienie, odgrodzenie od
wiata, schronienie (podobnie jak oaza i wyspa);
wieo, cie.

Ogrd intymno, (najgbsza) tajemnica

(duszy), sekretne sprawy (pci). Ogrd tajemny
a. intymny; rdw.ac. hortus con-dusus a.
inclusus; w. giardino segreto; fr. jardin
particulier; wydzielony z wikszego may
ogrd ozdobny uywany tylko przez
waciciela, g. w ogrodach renesansowych i
barokowych.
Ogrd zamknity, zdrj zapiecztowany, tac.
hortus conclusus, fons signalus Oblubienica
niedostpna nikomu prcz swego Oblubieca
(Pie nad pieniami 4,12); dziewictwo, Maria
Panna, Niepokalane Poczcie.
Ogrd mio. ,,A kiedy bdziesz moj
on, umiowan, polubion, wwczas si
ogrd nam otworzy (...). Pjdziemy w ogrd
peen zorzy, kdy drzwi mio nam otworzy"
(Dla rymu III l3,234 Kazimierza
Tctmajera).
Ogrd zasada eska, przez zwizek i
domem, kuchni, kwitnieniem i owocowaniem
w sferze zamknitej, wewntrznej. ..Mity mj
'zstpi (do mnie), do ogrodu swego" (Pie nad
pieniami 6,1). Ogrodzenie wstyd kobiecy,
wska furtka pudcndum. Przysowie: Wdowa
bez chopa jak ogrd bez pota.
Ogrd twarz kobiety. Twarz jej jest
ogrodem, gdzie re i lilie rosn" (Cherry Ripe
Thomasa Campiona; 1606).
Ogrody piersi kobiety. W ogrodach piersi
kwitnce jabonie jakoby ksiyc w mgie
srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 1112
Tadeusza Miciskiego).
Ogrd Armidy obezwadniajce dziaanie
zmysw na rozum. Zaczarowany ogrd
zamkowy peen zmysowych rozkoszy, gdzie
bohaterowie zapominaj o swoich obowizkach
(Jerozolima wyzwolona Torquata lassa).
Ogrd wiadomo, przeciwiestwo lasu
podwiadomoci. Ogrd to miejsce, gdzie
Natura
Jest
ogrodzona,
ujarzmiona,
wyselekcjonowana; las jest miejscem, gdzie
Natura jest swobodna, samowadna.
Mur ogrodowy z wsk furtk trudnoci i
przeszkody na drodze do osignicia wyszego
stanu rozwoju duchowego.
Ogrd uprawa; swoje, wasne sprawy. ..//
faut cuttiver notre jardin" fr. 'trzeba uprawia
nasz ogrdek', tj. zajmowa si swoimi
wasnymi sprawami (Kandyd, czyli Optymizm,
ostatnie sowa powieci Wol-

Ogrd refleksja, przeciwiestwo instynktu,

odruchu.
Ogrd porzdek, przeciwiestwo chaosu,
bezadu.
Ogrd porzdek kosmiczny, wiat. Ogrody
perskie
s
metafizycznym,
mistycznym
marzeniem o wiecie, z symbolicznym
naladowaniem czterech stron wiata, czterech
rzek itd.; ogrody perskie i japoskie s obrazem
i rekapitulacj wiata, wiatem w zmniejszeniu,
przywrceniem
stanu pierwotnego Natury.
,,Obrt tego wiata! To nie pielony ogrd,
samym tylko bujnie krzewicym si chwastem
porosy" (Hamlet 1,2 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Ogrd kultura, przeciwiestwo dzikiej
przyrody.
Ogrd potga czowieka, jego wadanie
ujarzmion przyrod.
Ogrd pastwo. Mamy (...) na wzr silne
pastwo stawia, kiedy nasz ogrd morzem
warowany, kraj cay w chwastach, kwiaty
przyduszone, ploty zwalone, drzewa nicocite,
grzdy w nieadzie, a w oywczych zioach roje
gsienic?" (Ryszard II 3,4 Szekspira, t. S.
Komiana).
Ogrd wychowanie, nauka. Przysowie
hiszp.: Wicej ronie w ogrodzie ni ogrodnik
sadzi ostrzeenie dla rodzicw i wychowawcw: czujno jest niezbdna.
Ogrd kwiatowy wiosna, jedna z Czterech
Pr Roku, temat plastyki od pnego antyku do
XVIII w.
Ogrodnik wola ludzka. Ogrd, ale nie
plewiony zbir fraszek (165694) Wacawa
Potockiego.
Dziadkw ogrdek bezdroe, mano-wicc,
wertepy. Wyprowadzi go na dziadkw ogrdek
wyprowadzi w pole, okpi, ocygani,
wystrychn na dudka.
Ogrd Krakw, Przysowie: Warszawa
ma ogrody, a Krakw sam ogrd.
Kamie do ogrdka (czyjego rzuci)
(zrobi) zoliw aluzj na czyj temat;
przymwka, przytyk.
W marzeniu sennym: (peen kwiatw) mia
niespodzianka; (bez kwiatw) przemijajce
kopoty finansowe.
OKO
Oko symbolizuje wiat, glob. Boga, wiato,
soce, okno; ycie, wadz; skarb, per (zob.);
ono matki, mio, wstyd, zazdro,

czujno, niebezpieczestwo, trosk, stra,

szpiegowanie; osd, (wszech)wiedz, przewidywanie, umys, charakter, nastrj, ducha,
zwierciado duszy, ciekawo, nadprzyrodzone
postrzeganie, czary (zte oko), magi, widzenie
wewntrzne.
W heroglifach egipskich oko znaczy 'ycie' i
symbolizuje bogw soca Ra (Re), Ozyrysa i
Horusa, ktrego pierwotnie, jako boga delty
Nilu, czczono w postaci sokoa;
jego oczy to Soce i Ksiyc. W walce z Setem
Horus go wykastrowa, ale sam utraci czasowo
sabsze oko, Ksiyc, co powodowao
zamienia. W kulturze staro-egipskiej objawia
si soneczna i ognista natura oka jako rdo
podnoci, wiata i wiedzy; idea ta podjta i
przeksztacona zostaa przez neoplatonika z III
w. n.e., Plotyna, ktry uwaa, e oko ludzkie
nie mogoby obserwowa wiata Soca, gdyby
samo nie miao sonecznej natury. W staroytnym Egipcie oko Horusa to amulet
strzegcy przed zoci, zazdroci itd.;
oko byo talizmanem sonecznym bronicym od
za, zapewniajcym zdrowie, szczcie,
wkadanym do trumny, aby zmaremu uatwi
drog w mrocznych labiryntach zawiatw; oko
koguta byo amuletem przeciw czarom, oko
traszki przeciw chorobie i zym mocom;
potnym talizmanem byo te oko kameleona.
Wszechwidzce oko wiata" (Soce) to
take indyjski bg ognia Agni i Budda. Oko
uskrzydlone, oko soneczne Asyryjczy-kw ze
skrzydami przedstawiajcymi promienie,
czsto spotykane w plastyce; dug tradycj w
plastyce chrzecijaskiej maj oczy skrzydlate
cherubw i serafw.
Oko (w wolnomularstwie) w paszczynie duchowej Wielki Architekt wiata
(wszechwidzce oko Boga na szczycie piramidy, w plastyce), w paszczynie astralnej,
poredniej Logos (Sowo), zasada twrcza,
w paszczynie fizycznej widzialne Soce
obdarzajce wiatem i yciem.
Oko-Soce. Soneczko, liczne oko, dnia
oko piknego" (w sielance ecy 17, Sz.
Szymonowica); Oko soca weszo" (Pan
Tadeusz 11,174, Mickiewicza); Okiem soca
ludzkoci cae ogromy przeniknij z koca do
koca" (Oda do modoci 1315, Mickiewicza); Oczy twe nie s oczy, ale soca janie
wiecce" (Do teje l2 J. A. Morszty-

na); O! te jej oczy dwa wiata soneczne"

(Janka lepy 236 Aleksandra Grozy).
Oko czujno, troska, stra; stuoki
olbrzym Argus pilnowa lo na polecenie Hery;
gdy Hermes go zabi, Hera umiecia oczy
Argusa na ogonie pawia. Std wyraenie
,,argusowe oczy", tj. czujne. Spa z otwartymi
oczami (jak, wg ludu, lew i zajc) by
czujnym. Powiedzenia: Pod czyim okiem
(robi co), mie kogo na oku, mie oczy
otwarte, nie spuszcza z oka. Paskie oko
konia tuczy przysowie. Cicero pisze w O
naturze bogw 2,56,140;
Oczy, jak wartownicy, zajmuj najwysze
stanowisko (ac. allissimum locum)".
Oko okno. Oko jest okno czeka do
poznania" (Oko Jana Gawiskiego);
Szka okien jak zielone Kiliskiego oczy"
(Uspokojenie 10, Sowackiego). Oko do serca
okno, przysowie.
Oko niebezpieczestwo i nieprzyjaciel.
To ten on oczyma obiera, by si by uszu
radzi, wicej by by wygra" (O teje
[Olimpia] 67, Zwierzyniec Mikoaja Reja).
Oko pobudka do zego przysowie. Oko
nasz nieprzyjaciel, mzg i ciao suszy"
(Opisanie oczu ciekawych Akteona 3, Elbiety
Drubackiej); Oczy sia ludziom szkodz"
(Sielanka 7, Alkon 21, Sz. Szymonowica).
Ze oko (w. malocchio), wg wierze ludowych ze spojrzenie przynoszce nieszczcie, rzucajce urok. Wedug muzumanw dziaa przez zawi i jest przyczyn
poowy zgonw rodzaju ludzkiego; ze oko
oprnia domy i zapenia groby. Do dzi ywy
przesd, zwaszcza we Woszech, w Grecji.
Szczeglnie niebezpieczne s oczy starych
kobiet (dawniej czarownic), wdrownych
kuglarzy, nianiek i nowoecw, a najbardziej
naraone s poonice, niemowlta, nowo
zalubieni, mleko, zboe, psy, konie i bydo
domowe. Obron przed zym okiem moe by:
zasona, czarczaf, wykadzenie, podkowa
(przedmiot o wielkich zaletach magicznych,
czcy symbole konia, rogu, rki i
pksiyca), desenie geometryczne, rozgrzane
do czerwonoci elazo, rg, pksiyc, rka
Fatmy, sl, aun, przedmioty byszczce. Zym
okiem mona te nazwa oczy gorgony
Meduzy, oczy bazyliszka;
oko judasza (w drzwiach); mii i gekona,
rzucajce urok, cigajce nieszczcia.

Oko ycie. Z oczu kobiecych t mdro

wyniosem: skrzy si w nich zawsze ogie
prometejski, one s ksigami, akademiami,
sztukami, ktre ukazuj, zawieraj i ywi
wiat cay" (Stracone zachody mi-tosci 4,3
Szekspira).
Oko siedlisko czarw. Oczyma swymi
wszystko czaruje, sprowadza burz albo
wstrzymuje" (O Justynie 34, F. Karpiskiego).
Oko mio; w niezliczonych zwrotach,
jak np. wpa komu w oko, olni oczy, pieci
oczami, nie mc oczu oderwa, robi sodkie
oczy, robi oko do kogo, rwa oczy, strzela
okiem, nci, pociga oczy (zachwyca),
wabi oko. Jeli chcecie ich kocha, owszem,
prosz, ale niech to bdzie dla ich piknych
oczu" (Pocieszne wykwint-nisie 16 Moliera, t.
Boya-eleskiego). ,,Przed ludzi okiem ty
wiesz, e prawdziwe pocaowania daj si
oczyma" (Balladyna 3,2,1301 Sowackiego).
Twe oczy, skd Kupido (...) harde prawa daje"
(Na oczy krlewny angielskiej... l2,20
Daniela Na-borowskiego). Przysowia: Oko w
mioci wodzem. Pikne oczy zwodz, pikne
swka mami. W cichym spojrzeniu czsto
jest gos i sowa" (Sztuka kochania 1,574 Owidiusza).
W marzeniu sennym: (pikne) szczera
mio; (chore) zy obrt rzeczy; (wyupio-ne)
mier krewnego.
Oko w zwizku z uczuciem wstydu. Wyraenia: wieci oczami; spuci oczy; psu
oczy sprzeda (zatraci wstyd); nie wiedzie,
gdzie podzia oczy.
Oko Boga. Twoje oczy obrcone dzie i
noc patrz w t stron, gdzie niedono
czowieka Twojego ratunku czeka!" (Pie
wieczorna 58 F. Karpiskiego). Oko w Biblii
wszechwiedza, czujno, sprawiedliwo,
ojcowska opieka Jahwe: Oczy Pana
przepatruj ca ziemi" (Zachariasz 4,10).
Oczy paskie patrz na sprawiedliwych"
(Psalm 33 16). Oczy Pana s janiejsze od
soca, wypatrujce wszystkie ludzkie drogi i
przezierajce ludzkie serca do samego dna"
(Eklezjastyk 23,28).
Oczy jasnowidzenie. U Eskimosw
szaman-jasnowidz nazywa si ten, ktry ma
oczy". Brak wzroku bywa cech wieszczw i
wieszczkw, takich jak Tejrezjasz lub Homer,
ktrzy widz oczyma duszy", i wyposaeni s
w zdolno wewntrznego

widzenia". Lubi patrze oczyma wewntrz

zwrconymi w wiat, co si niezmierzony sam
w czowieku stwarza" (Muszla 1056
Kazimierza Tetmajera).
Oko za oko, zb za zb (Biblia, Ex. 21, 24;
Lev. 24,20; Deut. 19,21; Ew. wg Mat. 5,389)
prymitywna sprawiedliwo, prawo talionu,
prawo goszce odwet rwny przestpstwu,
typowe
dla
kodeksu
Hammu-rabiego,
stosowane te w redniowiecznej Europie.
Oko umys; w licznych wyraeniach:
W czyich oczach (wedug jego pogldu.
oceny); czyta w oczach odgadywa myli;
oczy komu otworzy uwiadamia co;
patrze czyimi oczami nie mie wasnego
zdania. Przejrze na oczy pozna prawd.
Stawa przed oczami o wspomnieniach,
obrazach przeszoci. Mydli oczy, sypa
piaskiem w oczy wprowadza w bd itd.
Maj oczy. a nie widz" (Ew. wg Mat. 13,13),
lepota ducha i otpienie serca.
Oko charakter i dusza. Z oczu mu patrzy
(dobrze lub le); Oko jest wiatem ciaa"
(Ew. wg Mat. 6,22; por. Ew. wg uk. 11,34).
Kolor oka: wedug mistykw: czarne
spryt; piwne wyszo, talent; zielone
odwaga, stao, zdrada; szare agodno,
rozwaga; te zbrodniczo (ale jeli
gboko osadzone zazdro, zo; wyraziste energia; rozbiegane hipokryzja).
,,Wielka tajemnica koloru oczu, ktry darzy
lico cudem dna duszy!" (Hymn do barw 153
155 Leopolda Staffa). Stary wierszyk francuski
mwi: Bkitne oczy id do nieba, szare do
raju, zielone s skazane na pieko, czarne
mieszkaj w czycu". W przysowiach:
Modre oczy bardzo zdradne, zemst obiecuj
czarne, piwne dziwne, nic dobrego, bo
zdradziy niejednego. Niebieskie krlewskie,
czarne zdradne. Czarne oko delektuje,
marsowate odkazuje, nurowate (pospne)
manizuje (zwodzi). Niebieskie oczy maj
boginie nieba, dobre wrki i bohaterki bajek.
Oznaczaj zwykle niewinno, mio: Jak w
tej wody niebieskim przeroczu odbijaj si
niebios bkity, tak w niebieskim spojrzeniu
twych oczu raj mioci janieje odbity" (Oczy,
58 Lucjana Rydla). I czar idzie z
niebieskich roztoczy w twoje cudne, cudne,
cudne oczy" (Twoje cudne oczy... 45
Kazimierza Tetmajera). Zielone oczy w fol-

klorze nie zasuguj na zaufanie, s faszywe: u

Szekspira zazdro: zielonooki potwr"
(Otello 3,3); u Dantego nadzieja oczy
Beatrycze s szmaragdowe. Oczy czerwone
zwykle od paczu; ale w Biblii (Ks.
Przypowieci 23,2930): ,,Kto ma zaczerwienione oczy? Ci, ktrzy do pna
przesiaduj przy winie". U Dantego (Boska
Komedia, Pieko 3,98) Charon ma oczy jak
..arzce wgle" majce ,,obrczki z pomienia".
Oko skarb. Strzec jak oka w gowie by
oczkiem w gowie. Strze mnie jak renicy
oka" (Psalm 16 8).
Pojedyncze oko boska wszechwiedza,
Soce (zwaszcza oko bez powiek). Jeden z
gwnych bogw skandynawskich, Odyn, jest
jednooki (Soce), gdy drugim okiem musia
okupi pozwolenie na zaczerpnicie ze rda
wszechwiedzy Mimira. W Odysei 9 Homera
jednoocy cyklopi to dziki lud olbrzymw
yjcych bez praw, wcielenia mierciononego
Soca.
Jedno oko w trjkcie (symbol chrzecijaski i wolnomularski) Trjca Sw.,
wszechwidzce oko Boga. Pojawia si czsto,
zwaszcza w okresie kontrreformacji, na
oknach i zwornikach kociow.
Jedno oko otwarte, a drugie zamknite
Koci i Synagoga.
Dwoje oczu pary msko-eskie, jak
Soce i Ksiyc (np. Apollo i Artemida,
Horus-Set itd.).0ko prawe, soneczne, to
aktywno, inteligencja, przyszo; oko lewe,
ksiycowe, pasywno, mio, przeszo;
ra/em maj da obraz syntetyczny. Krl w
Hamlecie 1.2 Szekspira mwi. e pobrali si i
Gertrud z zatrut (...) od smutku radoci, z
pogod w jednym, a z w drugim oku".
Troje oczu. Gdy oczy symbolizuj Soce i
Ksiyc, trzecie oko odpowiada ogniowi i jest
zewntrznym okiem serca. U bstw troje oczu
oznacza wszechwidzenie, mdro niebiask i
rozum
wewntrzny
albo
stworzenie,
zachowanie i zniszczenie. W Boskiej Komedii
(Czyciec 29) Dantego Roztropno, gwna
cnota kardynalna, ma troje oczu, bo jak mwi
poeta w Biesiadzie, pamita, co widziaa,
dobrze widzi, co si dzieje, i przewiduje to, co
si stanie".
Wiele oczu rozgwiedone niebo nocne.
Biblijni cherubowie w wizji Ezechiela (10,
12); Ciao ich i szyje, i rce, i skrzyda,

i koa pene byy oczu". W Apokalipsie 5,6:

baranek o siedmiu oczach". Wiele oczu na
rnych czciach ciaa istot fantastycznych,
bstw, aniow, na ich rkach, korpusie,
skrzydach i rnych miejscach gowy oznacza
widzenie duchowe albo jasnowidzenie. Z
drugiej wszake strony wielo-oczno mwi o
niszoci istoty tak wyposaonej, jej
pozostawaniu
w
ciemnociach,
jej
dezintegracji psychicznej.
Oko kreta (niewidzce) lepota duchowa
albo umysowa.
Oczy zasonite chustk mier przez
rozstrzelanie; bezstronno (Temida, bogini
sprawiedliwoci z zasonitymi oczami); niewiedza.
Oczy zaszyte kara dla zawistnych w
Boskiej Komedii (Czyciec 13,71 Dantego, t.
E. Porbowicza): Tym duchom do miejsca
przykutym prno blask wieci od
sonecznych zorzy. Jak czyni ptasznik z
zuchwaym birkutem (sokoem bielikiem)
kiedy nie moe nad nim zyska wadze,
powieki mieli pospinane drutem".
Oczy zezowate w folklorze symbolizuj
zwykle Zawi.
Oczy wyupione. Wyupywanie oczu pokonanym wadcom lub pretendentom do tronu,
aby ich unieszkodliwi (Jeremiasz 39,7:
Nabuchodonozor
wyupi
oczy
krla
judzkiego Sedecjasza") uwaano, jeszcze za
pierwszych Piastw, za postpowanie umiarkowane (w porwnaniu np. z obciciem
gowy). Wyupywanie sobie oczu w charakterze pokuty (Ew. wg Mat. 18,9: A jeli ci
oko twoje gorszy, wyup je") wystpuje nieraz
w mitach zastpczo, jako eufemizm:
krl Edyp, wymierzajc sobie kar za incest z
wasn matk, Jokast, pozbawi si zapewne
jder, co potem zmieniono na oczy, podobnie,
jak to si stao w micie o pasterzu Dafnisie i
nimfie.
Zeleukos, prawodawca kolonii greckiej w
poudniowej Italii w VII w. p.n.e., musia
osdzi swego syna oskaronego o cudzostwo, za co kar byo olepienie. Gdy uznano
go winnym, obywatele, z uwagi na zasugi
ojca, chcieli go uaskawi, ale ar leukos,
trzymajc si litery ustanowionego przez siebie
prawa, zawyrokowa, e wyupi jedno oko
synowi, a drugie sobie samemu. jako
wychowawcy syna. Temat w malarstwie
woskim XVI w. i holenderskim XVII w.

Drganie powieki w prawym oku rado,

w lewym zmartwienia i zy.
W heraldyce: oko przezorno w rzdzeniu.
OKRT (Statek)
Okrt symbolizuje niemiertelno, mier,
zmartwychwstanie, trumn; ycie ludzkie, los
czowieczy, podr ycia; kobiet, macic,
podno; myl, wiedz, geografi. Ksiyc,
Soce, wiat, przepraw, podr; konia:
przygod, przedsiwzicie; wiat snu, duchowo, przemijanie, dusz, przewodnika
duszy do zawiatw, nadziej, szczcie,
natchnienie poetyckie; pewno, potg
(morsk), bezpieczestwo, bogactwo. Koci,
krlewsko, ojczyzn, pastwo, stateczno;
wizienie.
Okrt wiata", srebrny pksiyc, sumeryjsko-babiloski bg Ksiyca Nanna-Sin, ,,ktry obory i zagrody napenia
tustoci".
Okrt bstwa w wielu wierzeniach
Soce, Ksiyc, chmura. Soneczny bg Ra
(Re) staroytnego Egiptu egluje po niebie na
Barce Milionw Lat", a noc, pod ziemi,
wraca podziemnym Nilem na barce
Mesektet".
Wrd
skarbw
Freya,
skandynawskiego boga podnoci i pokoju,
znajdowa si magiczny okrt Skidbladnir",
dajcy si skada jak namiot i pomieci w
kieszeni.
egluga ycia pojcie pochodzce z gbokiej staroytnoci, znane w Babilonii,
Egipcie, Grecji i Rzymie.
Okrt ywot czowieka. Statki, ktre
rozmawiaj z sob mijajc si w ciemnociach
nocy" (Tales of a Wayside Im: The Theologian'5 Tale: Elisabeth cz. 4 H. W. Longfellowa). Wiem, e mj okrt nie do kraju pynie,
pync po wiecie..." (Hymn [Smutno mi
Boe...] 3940 Sowackiego).
Okrt mier i zmartwychwstanie. W
grobach staro. Egiptu (np. w piramidach)
skadano zmarym okrty a. modele okrtw,
aby mogli na nich odby przepraw z boskim
przewonikiem za zachodni widnokrg do
krainy mierci. Grecy kadli w usta zmarego
pieniek, obola, na opacenie Charonowi
przewonego za przepraw przez rzek Styks.
Na grobach wczesnych chrzecijan czsto
wyobraano barki i okrty, symbol podry do
portu

mierci i ycia wiecznego przedstawianego

czsto jako latarnia morska. Gdy skand. bg
Baldur zosta zabity gazk jemioy, uoono
go wraz z on, Nann, koniem i skarbami na
okrcie Hringhorni", na wielkim stosie, ktry
podpalono, a okrt spuszczono na wod.
Wodzw wikingw grzebano wraz z okrtami,
a groby pn. germ. budowano w ksztacie
okrtw.
Okrt miotany burz atrybut biblijnego
proroka Jonasza.
Okrt istota yjca. Zgodnie z obietnic
Jowisza uczynion Matce bogw Kybele
Berecyntii, ktrej wity gaj klonowo-jodowy na grze Id zrba Eneasz, aby zbudowa
flot i dopyn ni do Italii, gdy Turnus chcia
te okrty spali, Jowisz zmieni je w nereidy,
boginki
morskie.
(Eneida
9,80122
Wergiliusza).
Okrt, podobnie jak waza, jako pojemnik
czy naczynie (polskie: statek i statki kuchenne;
fr. vaisseau 'statek; naczynie, pojemnik',
vaisseile 'naczynia stoowe; statki') pe
eska, macica, nosicielka ycia. Podobnym
emblematem s naczynia krwionone, ktrymi
pynie krew, symbol ycia. Kto chce mie
gr kopotw, niech sprbuje wyposay te
dwie rzeczy: okrt i kobiet" (Kartagiczyk
1,2 Plauta).
Okrt dzielna niewiasta. Staa si jak
okrt kupiecki, z daleka przywoc ywno
swoj" (Ks. Przypowieci 31,14).
Okrt hermafrodyta: kadub kobieta,
maszt mczyzna.
eglowanie jest rzecz konieczn, ycie
niekonieczn" tac. navigare necesse est, vivere
non est necesse, napis na Domu eglugi w
Bremie, t. z gr. (Pompejusz 50 Plutarcha),
sowa Pompejusza.
Okrt atrybut Fortuny i westalki Klaudii,
ktra dowioda swego nienaruszonego
dziewictwa wcignwszy wasnorcznie w
gr Tybru statek z kamiennym wizerunkiem
bogini Kybele.
Okrt Koci pyncy do portu Zbawienia ze w. Piotrem jako sternikiem.
doktorami Kocioa jako wiolarzami i zakonami religijnymi jako zastpami Pana, z
Chrystusem przy maszcie i Matk Bosk przy
aglach. Synny obraz Giotta (XIII w.) w
przedsionku bazyliki w. Piotra w Rzymie:
,,Navice!la" ecciesia w czasie burzy.
Koci zwano ..naw Pitrow" std nazwa
naw kocielnych (od ac. navis 'okrt').

Kaplica Notre-Dame-du-Haut Le Corbusiera w

Ronchamp (1955) we wsch. Francji, w
ksztacie kaduba statku. Maszt emblemat
krzya, agiel mioci a. Ducha Sw.
Popularny talizman chrz, w ksztacie
okrtu, wyraajcy wiar w zbawienie i zapewniajcy ochron od pokus.
Okrt atrybut apostoa Piotra, apostoa
Judy Tadeusza, Mikoaja, biskupa Miry,
Erazma, biskupa Form", jednego z patronw
eglarzy, Anzelma z Canterbury, Juliana
Szpitalnika, Berlina. Jossego, Magdaleny,
Urszuli i in.
Okrt atrybut nadziei, jednej z cnt
teologicznych, przedstawianej niekiedy z
okrtem na gowie; zob. te Kotwica.
Okrt wie si ze wit wysp, tak jak on
panujc nad bezksztatnym, nieprzyjaznym
morzem, jak on otoczon haasem, rykiem,
hukiem zewntrznego wiata.
Okrty drewniane mury. Tylko mury
drewniane (gr. teichos ksylinon, ac. murum
ligneum) nie bd zburzone", odpowied
wyroczni delfickiej na pytanie Ateczykw o
losy wojny z Kserksesem. Temistokles
twierdzi, e drewniane mury" oznaczaj
okrty; doprowadzono wic flot wojenn do
porzdku, co umoliwio zwycistwo pod
Salamin (Dzieje 7,141 Herodota;
Temistokles 10,2 Plutarcha).
Okrt drewniany rumak. Przyby na
drewnianym koniu lazurow drog" (Lina
okrtowa 268 Plauta).
Okrt pustyni wielbd: dromader a.
baktrian.
Okrt z czarnymi aglami niepowodzenie,
mier, aoba.
Okrt z biaymi aglami (niekiedy) udana
misja, rado, powodzenie.
Okrt ni morzu przedstawiony na monecie
szczcie, .-?do.
Okrt dusza, dca przez ocean namitnoci dr. Gry Zbawienia.
Okrt natchnienie poetyckie. egluga
wznoszeniem si ponad proz egzystencji
ludzkiej. Jedna z czterech rzeczy niepojtych:
droga okrtu pord morza (Ks. Przypowieci
30,19).
Wielkie okrty, wielkie myli w. gra navi,
gra pensieri (Firste Fruites fol. 30 Johna
Florio, 1578); wielkie okrty wymagaj
gbokich wd, wielkie sprawy gbokich
myli. Myli jak statki w porcie, w cigym
pogotowiu czekaj hasa

w odjazd" (O radosnej ojczynie 1112 L.

Staffa).
Statek stateczno, rozwaga, stao.
Przysowia: Statek czyni dostatek. Statek
miasta muruje, statek me zdobi. Statku
wicej powinien mie miecz ni podwika
mczyzna winien by stateczniejszy, powaniejszy od kobiety.
Okrt ojczyzna. Ten namilszy okrt
ojczyzny naszej wszytkich nas niesie, wszytko
w nim mamy, co mamy" (Kazanie sejmowe
wtre Piotra Skargi). A cho bezpieczniej
okrt opuci i pyn, poczciwiej by w
okrcie, ocali lub zgin" (Do krla 7980
Ignacego Krasickiego).
Okrt bez sternika w czasie nawanicy" w.
nave senza nocchiero in gra tempesta (Boska
Komedia, Czyciec 6,77 Dantego), o Italii.
Statek Izydy. W Egipcie, a potem w Rzymie,
w czasie wiosennego wita, puszczano na los
wiatrw na morze wity statek Izydy z
odpowiednimi napisami, oczyszczony, perfumowany, z postawionymi biaymi aglami,
dla zapewnienia bezpiecznej eglugi przez cay
sezon.
Okrt bez steru w baniach, ktrym bohaterowie odbywaj podre morskie, niekiedy
na tamten wiat a. w krain czarw, jak np. wg
legendy z VIII w. w. Brendan, ktry wraz z
innymi mnichami uda si mia w podr
morsk do Ziemi Obiecanej witych".
Okrty-Widma. Holender-Tuacz" kapitana
van der Deckena, ktry za popenione
blunierstwo musia przez wieczno eglowa
wok Przyldka Dobrej Nadziei (The Phantom
Ship Fredericka Marryata, 1839). Okrt
Starego eglarza z ballady ang. The Rime of
the Acient Mariner (1798) S. T. Coleridge'a i
okrt napotkany przez eglarza. Carmilhan",
okrt przynoszcy katastrof kademu, kogo
napotka na morzu; kapitan Waldemara"
wymiewa legend, ale spotyka Carmilhana"
(z Kla-botermanem, koboldem morskim, na
pokadzie) i tonie. (Temat jednej z Tales of the
Waysidt Inn H. W. Longfellowa, 1873.)
Rozbi si ponie klsk. Pewni ludzie
stali si rozbitkami w wierze" (/. List do
Tymoteusza 1,19).
Okrt wizienie. Czyme jest okrt, jeli
nie wizieniem?" (Anatomia melancholii 2,3,4
Roberta Burtona, 1621).

Okrt pywajca trumna. Okrty to tylko

deski" (Kupiec wenecki 1,3,22 Szekspira). Jak
grube mog by deski tego okrtu? Maj dobre
dwa cale, odpar pilot. Tedy znajdujemy si
ustawicznie o dwa cale od mierci rzek
Panurg" fr. nous sommes donc continuellement
a deux doigts pres de la mort (Gargantua i
Pantagruel 4,23 Rabelais'go, t. wg Boyaeleskiego).
Okrt los czowieczy. Masz-ci, myszko,
sw wol, lecz w onej zakresie zawsze tylko
tam dysz, gdzie okrt ci niesie" (Mysz
okrtowa 2324 Jana Lemaskiego).
Chrzest okrtu pierw. przez ofiar ludzk,
pniej butelk czerwonego wina symbolizujcego krew, nastpnie butelk szampana.
Argo" okrt wyprawy argonautw po
zote runo pod wodz Jazona.
Bucentaur" barka, na ktrej doa
wenecki wypywa na morze w dniu Wniebowstpienia i wrzuca piercie do wody w
ceremonii zalubin Wenecji, Narzeczonej
morza, z Adriatykiem (akt symbolizujcy od
XIXII w. do 1797 r. potg morsk
Wenecji).
Statek gupcw. W poemacie alegorycznym
Das Narrenschiff (1494) Sebastiana Brandta
opowie o podry morskiej gupcw do
Narragonii, raju gupcw, a waciwie bez
celu, bdca satyr na gupot i wszelkie inne
wady
wspczesnych.
Synny
obraz
Hieronymusa Boscha Statek szalecw" w
Luwrze (Pary).
Spali za sob okrty (a. mosty) odci
sobie drog odwrotu (jak Herman Cortes w
1519 w Meksyku), aby zwyciy albo
umrze. ony uciekinierw spod Troi wg mit.
gr. spaliy okrty swych mw po przybyciu
na Sycyli, aby natchn ich stracecz
odwag; w IV w. p.n.e. tyran syrakuzaski
Agatokles zniszczy swoj flot desantow u
brzegw Afryki; Wilhelm Zdobywca uczyni
to samo w 1066, gdy wyldowa w Anglii.
Szczury uciekaj z toncego okrtu
dawny przesd elgarski; pieczeniarze,
darmozjady, pochlebcy, pierwsi si wycofuj,
gdy sytuacja staje si mniej pomylna.
Okrt mciciel. Und ein Schiff mit acht
Segeln und mit fiinfzig Kanonen wird liegen
am Kai nm. T okrt o omiu aglach i
pidziesiciu dziaach stanie przy nabrzeu'
(Opera za trzy grosze Bertolta Brechta);
Poiy piewa ballad o ,,Pirackiej Jenny",
pomywaczce, ktra marzy, e korsarski

okrt pomci jej upokorzenia, bombardujc

miasto wraz z jego lepszym towarzystwem".
W heraldyce: .wyprawa morska, odsiecz w
krytycznym pooeniu; kupiec, bogactwo,
potga; godo Fenicjan; emblemat izraelskiego
plemienia Zebulon. Zebulon na brzegu
morskim mieszka bdzie i przy przystani
okrtw" (Gen. 49,13).
OLBRZYM (Wielkolud, Kolos)
Olbrzym symbolizuje Chaos, gwatowne zjawiska przyrody, energi, potg chtoniczn,
ogrom, potworno, nadludzk si, pasj,
podanie, strasznego Ojca; zbiorowo,
spoeczno, czowieka kolektywnego; honor,
dum, prno, pych, but, bunt, egoizm,
obud, chciwo, bezwzgldno, tyrani,
pogard, zo, brzydot, ponuro, gupot,
tpot; gwat, rozpacz, wojowniczo, dziko,
barbarzystwo; bohaterstwo;
mocarstwo, podbj; myl, roztropno, uczono, wielostronno; charakter, podwiadomo; uczynno, wesoo, dobro.
Olbrzymi w mitach prasia. Chaos,
prapotga, ktrej kres by niezbdnym warunkiem powstania Kosmosu, wiata uporzdkowanego, rzdzonego przez bogw
(Kronos zabija Uranosa, Zeus zabija Kro-nosa;
por. niej Gigantomachia); przeciwnicy bogw.
Olbrzym spotgowanie ilociowe (ale
przewanie nie jakociowe); zbiorowo,
spoeczno, czowiek kolektywny.
Olbrzym gwatowne, potne zjawiska
natury, jak burza, cyklon, huragan, grad, mrz,
powd, wybuch wulkanu, trzsienie ziemi. W
micie skand. Skrymir, ktremu nie da rady
bg piorunw Thor wraz ze swym motem.
Olbrzym potga chtoniczn, stranik
podziemnych skarbw, arcykowal, czowiek
przed upadkiem (grzechem pierworodnym). W
micie sumeryjskim Humbaba, ziejcy ogniem
olbrzym, stranik gaju cedrowego w Am.inus
(Liban), mieszkania bogini Irmi-ni (Isztar); w
mit. skand. Vlund (Weland, Wieland),
cudowny kowal.
Olbrzymi mocarze przedpotopowi, zrodzeni przez crki ludzkie i synw boych (Gen.
6,4).
Olbrzymi wrogowie Izraela; Og, krl
Basanu (Deut. 3,111), synowie Enaka.

wielkoludy z Chanaanu (Num. 13,34). Goliat (/.

Ks. Krl. 17), Gog i Magog (Ezechie! 38 i 39).
Kolos na glinianych nogach wielkie
mocarstwo, ktremu nie wry si dugiego
ywota (Ks. Daniela 2).
Olbrzym radosny biegacz. ,,(Soce), jak
oblubieniec wychodzcy z onicy swojej,
rozweselio si jak olbrzym na biegnicie w
drog" (Psalm 18 6).
Kolosy wielkie posgi bstw i wadcw w
Egipcie, w Azji, na Wyspach Wielkanocnych,
w Ameryce, jak kolosy Memno-na (wac.
Amenhotepa III) w egipskich Tebach; posgi
Ramzesa II Wielkiego w Abu Simbel i jego
kolosalna statua w Memfi-sie; Kolos Rodyjski
ku czci Heliosa (Rodos, III w. p.n.e.); kolos
Nerona przemianowany na posg Heliosa,
przeniesiony w poblie rzymskiego amfiteatru
Flawiu-szw (skd jego pniejsza nazwa
Koloseum). Ogrom tych posgw wyobraa
ogrom wadzy boskiej a. krlewskiej czy
cesarskiej postaci, ktre przedstawia; groway
one na rozlegym tle morza, pustyni, gr, nieba;
byy widzialnym uprzedmiotowieniem bogakrla
a.
krla-boga,
potwierdzajcym
nadludzk istot ich osoby.
Koci olbrzymw zazw. koci zwierzt
kopalnych uwaanych za pozostaoci naszych
przodkw, jeszcze nie zdegenerowa-nych,
ktrzy, dziki swej ogromnej sile, mogli
wznosi
potne
budowle
gbokiej
staroytnoci, jak piramidy, mury cyklopowe
itp.; koci te uwaano niekiedy za szkielety
protoplastw rodu a. plemienia, jak znaleziony
kociec Tezeusza w Atenach lub krla Artura
na wyspie Avalon. Wnioskujc ze sw
wyroczni pytyjskiej Liches, jeden z tzw.
,,dobroczycw Spar-ty" domyli si, e
zwoki dugoci siedmiu stp, znalezione przez
kowala w Tegei, to szcztki Orestesa (Dzieje
1,68 Herodota). ,,Pleban mirski zawiesi w
kociele wykopane olbrzymw ebra i
piszczele" (Pan Tadeusz 8,978 Mickiewicza).
W przenoni:
,,Potomkowie olbrzymw, wy jestecie kary"
(Z postpem 5,3 Kazimierza Zalewskiego).
Olbrzym bunt, rewolta przeciw porzdkowi Kosmosu; walka dawnych, lokalnych
bogw z nowymi, uniwersalniejszymi bogami.
Olbrzymowie Otos i Efialtes w mit. gr.
zamierzali pooy Oss na Pelion i zaatakowa
Olimp; Tyfon, olbrzym o stu bach,

zosta przez Zeusa nakryty Etn; olbrzym

skandynawski Thrym skrad mot (piorun)
Thorowi.
Giganci rd wielkoludw zrodzonych z
Ziemi (Gai) spryskanej krwi kastrowanego
Uranosa, powstali do walki z bogami
olimpijskimi, aby pomci swych braci, tytanw, zamknitych przez Zeusa w Tarta-rze.
Istoty ziemskie, chtoniczne, uosobienia trzsie
ziemi,
wybuchw
wulkanicznych
itp.,
symbolizuj gigantyczn bezmylno tych
olbrzymich si, bdcych spotzniaym do
absurdu banaem. Bogowie mog ich pokona
tylko przy wspdziaaniu ludzi: Zeus i Apollo
potrzebuj pomocy Heraklesa do zabicia
Porfiriona i Efialtesa.
Gigantomachia walka bogw z siami
Chaosu i walka czowieka z siami Natury;
walka o rozwj ludzkoci, gwarantujcy jej
uduchowienie, nie moe si ogranicza do
samej tylko decyzji bogw, wymaga te
heroicznego wysiku czowieka. Gigantomachia bya ulubionym tematem plastyki
antycznej (fryz skarbca Knidyjczykw w Delfach, relief z VI w. p.n,e.; ogromny fryz cokou
otarza Zeusa i Ateny w Pergamo-nie, relief,
ok. 180 r. p,n.e.; rzeby przyczka
Hekatompedonu Akropolis ateskiej z VI w.
p.n.e.).
Olbrzym wieczny bunt si drzemicych w
piersi ludzkiej, nie mogcych si pogodzi z
istniejcym stanem rzeczy, wpywajcych na
przeznaczenie czowieka i na dzieje ludzkoci.
Olbrzym tragiczny, majcy jak fataln
skaz, saby punkt, jak Samson, Herakles,
Cyklop, Goliat, Og, Atlas, Szatan itd.
Olbrzym ze smoczym ogonem pasja i
podanie.
Olbrzym w legendach i bajkach duma,
pycha, buta; gwatowno, wojowniczo;
melancholia, ponuro; gupota; mdro;
wesoo; uczynno. W folklorze olbrzym
bywa obroc prostych ludzi, bronicych
swoich praw przed tyrani wadcw.
Olbrzym bohaterstwo; dobro; praca
poyteczna.
Hekatoncheirowie
(Kottos,
Briareus i Gyges), obrocy Zeusa; cyklopi,
kowale piorunw dla Zeusa; Orion;
w. Krzysztof; Balant, ojciec Sir Fierabrasa,
paladyn na dworze Karola Wielkiego; Ferragus, rycerz saraceski; Tgospust (Grand-

gousier), Gargamela, Gargantua i Pantagruel (z

Rabelais'go) itd.
Zy olbrzym w mitach, legendach i bajkach
zo, egoizm i chciwo krzywdzce osoby
wyobraajce szlachetno i cnot. Cyklopi,
dziki lud pasterski, okrutny i ludoerczy
(jednooki Polifem z Odysei 9,106 Homera),
rzymski Kakus, duski Kolbrand, Waligra i
Wyrwidb (zdradzieccy bracia) itd.
Olbrzym-ludoerca z mitw, legend, bajek
sia, bezwzgldno, barbarzystwo, dziko;
gupota, tpota; zniszczenie jako nieunikniony
skutek tworzenia; Lajstrygo-nowie, lud
olbrzymw-ludojadw
(Odyseja
10,82
Homera).
Olbrzym straszny Ojciec, duch sprzeciwiajcy si instynktom, stranik Matki
wyobraajcej podwiadomo (smok strzegcy
skarbu); karykatura Ojca, ktry woli mier
potomstwa ni jego wyzwolenie si spod
wszechwadzy ojcowskiej; echo mitu gr. o
Kronosie (Saturnie) poerajcym swe (J/ieci, z
ktrych jedno miao mu odebra wadz.
Straszny
Ojciec
moe
te
oznacza
podwiadomo, gron, skryt stron osobowoci.
Olbrzym w bajkach przeciwnik, przeladowca pozytywnego bohatera, czsto
niczgrabiasz, gupiec dajcy si oszuka,
nabra, okra np. z magicznej czapki
(mdro), paszcza-niewidki, siedmiomilowych butw, miecza (promie Soca), worka z
klejnotami (deszcz), kury skadajcej zote jajo
(Soce), harfy (wiatry urodzajne) itd. Mona
zabi olbrzyma, zrcznie dawszy szczutek" (Do
krla i narodu. Na paszkwil (...) jakoby Gdask
i Toru... 10 Franciszka Zabockiego).
Olbrzym tyrania. Dobrze jest, panie, mie
olbrzymi si, lecz jest tyrani jak olbrzym
uywa siy tej" (Miarka za miark 2.2
Szekspira, t. L. Uiricha).
Olbrzym pogarda; rozpacz; gwat.
..Naprzd zabij ogromnego olbrzyma, twoj
Pogard" (The Dampe Johna Donn, ok. 1625).
,,Wacicielem (zamku) by olbrzym Rozpacz"
(Wdrwka pielgrzyma Johna Bunyana, 1678).
(Mondecar:) Dzi nie ma ju olbrzymw
wicej. (Markiz:) Gwat dla sabych zawsze jest
olbrzymem" (Don Car-los 1,4 Friedricha
Schillera).
Pastwo-olbrzym. Pastwa-olbrzymy s .jak
miczaki-olbrzymy, ktrych muszle wa

sze centnarw, a ciao 25 funtw" (Wojna

wojnie Jeana Paula).
Olbrzym prno; energia; obuda.
Olbrzym Prno nakoni olbrzyma Energi
do uycia olbrzyma Obudy" (Tragiczni
komedianci George'a Mereditha, 1880).
Olbrzym dzwonw Zygmunt. Lecz
jeszcze na Wawelu milczy olbrzym dzwonw"
(Stefan Czarniecki 4,148 Kajetana Komiana).
Olbrzym myl, pasja, charakter, wielostronno, uczono. ,,(Renesans) okres,
ktry potrzebowa i podzi olbrzymw myli,
pasji, charakteru, wielostronnoci i uczonoci"
(Dialektyka przyrody Friedricha Engelsa).
Temperament sangwinistyczny; pierwiastek" powietrze.
W marzeniu sennym: wysze aspiracje,
wygrowane denia.
OLIWKA
Oliwka (drzewo oliwne) symbolizuje bogosawiestwo, si (ywotn), energi, podno, dorodno, syto, otyo, dugi ywot,
urod, powodzenie, ochron, dobrobyt, pokj,
bezpieczestwo,
trwao,
odrodzenie,
uzdrowienie, wesoo: czysto, oczyszczenie;
chwa, wiar, mio (bosk). dobr nowin,
baganie,
miosierdzie,
ratunek,
wtajemniczenie; wiadomo, si ducha, prac
pisarza, mdro, rozum, przezorno, nadziej;
perswazj, dyplomacj, takt. pojednanie;
prawd, sprawiedliwo, zgod;
zwycistwo, nagrod, dum. honor, wolno.
zoty wiek, zoto; o wiata; Nowy Rok. zim;
eglug.
Oliwk uprawn hodowano na Krecie ju
ok. 3500 r. p.n.e., na Bliskim Wschodzie ok. r.
3000, Egipt nazywano krajem oliwki" (bya
tam atrybutem boga Horusa). hodowla oliwek
stanowia jedn z g. podstaw gospodarki gr., a
ok. r. 600 p.n.e. wan upraw Rzymian;
pniej rozpowszechnia si we wszystkich
innych krajach rdziemnomorskich.
Oliwka atrybutem Ateny, Zeusa, Apollina,
Demeter, Persefony, Fauna, Wg mitu Pallas
Atena zdobya sobie kult w Atenach we
wspzawodnictwie z Posejdonem, bo jej dar,
oliwka, spodoba si bardziej ni jego dar
sone rdo. Laury, Marsowe

szczepy, drzewa s niepodne; krom cienia nic

nie czyni, nie mog by godne porwnania z
oliw, ktr Pallas sadzi: skd ludzie i cie
maj, i owoce radzi" (Na mier Augusta III, 19
22 Adama Naruszewi-cza). Ze witej oliwki
(morid} na Akropolu Tezeusz wzi ga
owinit w wen jako ofiar dla Apollina przed
odpyniciem na Kret, gdzie zabi Minotaura.
Oliwk, wraz z reszt wityni (Erechteusza)
spalili barbarzyscy Persowie. Jednak nazajutrz
(...) z pnia oliwki wyrs pd, dugi na okie"
(Herodot 8,54). Pochodz od tego drzewa
rwnie oliwki Akademii Platoskiej w
Atenach; samowolne cicie ktrej z nich byo
pierw. karane mierci jak zbrodnia, gdy
chroni je swymi piorunami Zeus Morios a.
Zeus Katabates. Posg Zeusa w Olimpii, duta
Fidiasza, uwieczony by gazkami oliwnymi
(Pauzaniasz 5,11,1).
Oliwka podno (wie si, jak Faun,
rwnie z eglug), siy ywotne. Tam pod
Pallady drzewem, blami przejta, wbrew
macosze
Latona
zrodzia
blinita"
(Metamorfozy 6,3356 Owidiusza, t. B. Kiciskiego), tj. pod oliwk, wbrew Junonie,
zrodzia Apollina i Dian. Drzewo Fauna
oliwne tam stao o gorzkich liciach, drogie
eglarzom niemao" (Eneida 12,7667, t. T.
Karyowskiego). Ni w adnej Azji krainie, ani
wrd Dorw dzierawy nie zasyszysz o
rolinie, ktra sama, bez uprawy, ronie,
wrogom groz wlewa. Lecz t ziemi oploty
wiecem sinej oliwki yciodajne drzewa" (Edyp
w Kolonie 695701 Sofoklesa, t. K.
Morawskiego). Epidauryj-czykom nie chciaa
ziemia wydawa adnych plonw. (...) Pytia
delficka kazaa im wznie posgi Damii i
Auksezji (bstwom urodzaju; prawdop. tylko
przydomki De-meter i Persefony) (...) z drzewa
uszlachetnionej oliwki. Wtedy poprosili
Ateczy-kw, aby im pozwolili wyci drzewo
oliwne, bo oliwki attyckie uwaali za najwitsze" (Herodot 5,82, t. S. Hammera). Po
wzniesieniu posgw ziemia zaczta rodzi, a
Epidauryjczycy corocznie przynosili ofiary
Atenie Polias i Erechteuszowi. Ateskie panny
mode nosiy wiece z oliwek. Rzymianie
uywali oliwek przy narodzinach, lubach i
pogrzebach.
Oliwka odrodzenie. Medea, przywracajc
modo Ezonowi, miesza mas

oliwnym, dawno uschym prtem, wtem o

cuda! w, przedtem martwy kawa drzewa
zieleni si, za chwil w li si przy-odziewa,
wkrtce ju jest w oliwne owoce przybrany"
(Metamorfozy 7,2847 Owidiusza, t. B.
Kiciskiego).
Oliwka wtajemniczenie do misteriw
eleuzyskich. Oliwki rosy w wielkiej obfitoci
w dolinie Eleusis; ubstwiane w hymnach
homeryckich do bogini Demeter.
Oliwka zwycistwo. Wieniec z dzikiej
oliwki by nagrod zwycizcy na Olimpiadzie i
zwyciczyni na igrzyskach Heraj-skich. W
Eneidzie 5,309 Wergiliusza zwycizcy biegu
otrzymuj dary i wieniec oliwny.
Oliwka Nowy Rok. Gazi dzikiej oliwki
uywali Grecy jako mioty noworocznej do
wypdzania
demonw
Starego
Roku,
reprezentowanych niekiedy przez muchy i
komary. Przysowie: Kada nowa miota dobrze
zamiata (ac. verrit humum bene scopa recens).
Oliwka sia, potga. Wg mitu gr. Herakles
sprowadzi dzikie oliwki z pnocnej krainy
Hiperborejw do Olimpii;
jego maczuga miaa by wyciosana z drewna
oliwki.
Oliwka duma. Stara oliwka zamie si od
wiatru, ale si nie ugnie (Ezop).
Oliwka trwao. Na rzymskim Forum
stay, jako symbole trwaoci, wita oliwka,
figa i winorol, co wizao si z kultem Jowisza
i Minerwy.
Dzika oliwka brutalno, sia, potga,
obraza. Pasterz apulski przemieniony zosta w
dzik oliwk o owocach rwnie cierpkich jak
obelgi, ktrymi obrzuca nimfy (Metamorfozy
14,51226 Owidiusza). Jej owoc uchodzi za
rodek przeciw ukszeniu jadowitego wa.
Oliwka ratunek. Wielki, oliwny drg
Kiklopa, ociosany i stwardniay w arze, wbity
w jego jedyne oko przez Odyssa, pozwoli
bohaterowi uciec z jaskini wraz z towarzyszami
(Odyseja 9 Homera).
Oliwka w Biblii dobrobyt czowieka i
narodu; czowiek ufny w Bogu i sprawiedliwy;
wraz
ze
zboem
i
winorol

bogosawiestwo, urodzaj i pokj. A ja, jak

oliwka rodzajna w domu boym, miaem
nadziej w miosierdziu boym na wieki"
(Psalm 51 10).

Oliwka mdro. Mdro mwi: Jak

pikna oliwka na polu i jak jawor jestem
wywyszona nad wod i na ulicach" (Eklezjastyk 24,19).
Oliwka pikno, uroda, dorodno, krasa.
Synowie twoi jak latorole oliwne wokoo
stou twego" (Psalm 127 3). Pdy Izraela
rozrosn si i bdzie okazay jak drzewo
oliwne" (Ozeasz 14,6). ,,Oliwk obfit, pikn,
rodzajna nazwa Pan imi twoje (Izraelu)"
(Jeremiasz 11,16).
Oliwka atrybut Matki Boskiej, archanioa
Gabriela (zw. na obrazach przedstawiajcych
Zwiastowanie), w. Agnieszki rzymskiej, w.
Bernarda z Tolomei, w, Pan-taleona. Wg starej
legendy Krzy wykonano z drewna oliwki i
cedru.
Oliwka wiara, ,,Niechaj wiara jak drzewo
oliwkowe buja, a lud pod jego cieniem yje"
(Kordian 2,21617 Sowackiego).
Getsemani, Ogrd Oliwny na stoku Gry
Oliwnej, gdzie znajdowaa si tocznia oliwy
(hebr. gal szemanim): por. Ew. wg Mat.
26,3656.
Oliwka w islamie o wiata, drzewo
centralne, emblemat Proroka i Czowieka
uniwersalnego, raj wybranych, drzewo bogosawione wice si ze wiatem (lampy
oliwnej). Oliwka na szczycie Gry Synaj jest,
wg ezoterycznych poj ismaelitw. aspektem
kalifa.
Oliwka w symbolice Roku znaczy zim, gdy
owoce jej dojrzewaj ostatnie.
Oliwka w rdw. symbolem zota i mioci. W
astrologii: jest w zwizku ze Socem. Gazka,
rdka oliwna pokj, zgoda, rado,
chwaa: zoty wiek; attycki motyw dekoracyjny.
W Biblii (Gen. 8,1) powrt na ark gobicy z
rdk oliwn w dziobku objawia Noemu, e
wody Potopu opady, odsaniajc ju pole
dziaalnoci dla omiu ludzi, ktrych Bg nie
potopi. Dotarszy do ujcia Tybru Trojanie
napotkali opr wrogich plemion: Eneasz
popyn w gr rzeki do Pallanteum, po czym,
stojc na wysokiej odzi i gazk oliwn
wznoszc",
zaproponowa
przymierze
Pallasowi, synowi krla Ewandra (Eneida
8,115116
Wergiliusza).
Etolczykowie
przyszli z gazk oliwn o pokj proszc"
(Agezylausz 2,6, 3467 Sowackiego). Ew. wg
Mat. 21,8 i Ew. wg Marka 11,8 mwi, e przy
triumfalnym wjedzie Jezusa do Jerozolimy
ludzie

,,obcinali gazki drzew i na drodze sali". Obie

Ewangelie umieszczaj tras wjazdu na Grze
Oliwnej, std wnioskowano, e byy to gazki
oliwne.
Oliwa podno, sia ywotna. Na
kamienne otarze ludy rdziemnomorskie
wyleway oliw jako ofiar bogom przy
modach o urodzajno gleby i podno
zwierzt domowych. Oliwki daj owoce przez
wiele setek lat.
Oliwa czysto, oczyszczenie. Staroytno nie znaa myda; nacierano si po kpieli i
masowano oliw.
Oliwa w Biblii dobrobyt, rado, energia,
przyja, pikno, powodzenie, tu-sto ziemi,
syto. ,,Namaci ci Bg olejkiem wesela"
(Psalm 44 8). Poszy drzewa, aby wybra nad
sob krla i rzeky oliwce: Rozkazuj nam!
Odpowiedziaa: Czy mog opuci tusto
moj, ktrej uywaj i bogowie i ludzie?" (Ks.
Sdziw 9,89).
Oliwa powicenie, namaszczenie, nadanie godnoci, autorytetu, bogosawiestwa;
namaszczenie krlw, kapanw, goci (na
znak gocinnoci). Mesjasz to hebr. masziah
'namaszczony,
pomazany
(olejem),
Pomazaniec', a Chrystus (gr. christs) jest gr.
tumaczeniem tego sowa. W Betanii, w domu
Szymona trdowatego, niewiasta wylaa na
gow Jezusa soik drogiego olejku (Ew. wg
Mat. 26.67). Dwa drzewa oliwne po obu
stronach wiecznika w widzeniu proroka
Zachariasza (4,3 i 1214) s to dwaj
synowie oliwy, ktrzy stoj przy Panujcym
wszystkiej ziemi", tzn. krlestwo i kapastwo.
Oliwa uzdrawianie. Oliwa, jako wyprbowany lek, agodzi ble, wzmacnia
osabione minie, wygadza skr i chroni j
przed szkodliwymi wpywami, leczy rany.
Miosierny Samarytanin opatrzy rany czowieka napadnitego przez zbjcw, nalawszy
wprzd oliwy i wina (Ew. wg Luk. 10,3034).
Oliwa skadnikiem libacji na ofiar Jahwe.
Gdy kto przyniesie obiat na ofiar Panu,
biaa mka bdzie ofiar jego, i naleje na ni
oliwy i woy kadzido" (Lev. 2,1).
Oliwa oczyszczanie trdowatych. Kapan
oczyszcza lodowatego kwart oliwy (Lev.
14,1221).
Oliwa prawda. Przysowie: Oliwa na
wierzch wypywa, tj. prawda zawsze w kocu
wychodzi na jaw.

La oliw na wzburzone tale, przen. uspokaja agodnymi sowami, za pomoc perswazji. dyplomacji, taktu; aluzja do znanego w
staro. pogldu (Pliniusz St. 2,107, 234). e
wzburzona powierzchnia morza uspokaja si
pod warstw wylanej na ni oliwy.
Dolewa oliwy do ognia, przen. podburza,
judzi, rozjtrza spr. Oliwa, ktra uspokaja
poruszone wody, podsyca ogie.
Lampa oliwna zob. Lampa.
Oliwa sia ducha, wiadomo, praca
pisarza (przy lampce oliwnej). I tyle bd
szuka w tym chluby, aby mwiono o mnie, i
wicej wydaj na wino ni na oliw, ile jej czu
Demostenes, kiedy mwiono o nim, i wicej
wydaje na oliw ni na wino" (Gargantua i
Pantagruel, Przedmowa autora, Rabelais'go, t.
T. Boya-ele-skiego). Oleum et operom
perdidi ac. 'zuyem (zuyam) nadaremnie
oliw i trud', zmarnowaem nocne godziny
spdzone na pracy przy lampce oliwnej; na
prno si wysmarowaam olejkami, amant nie
przyby;
szkoda byo czasu i atasu.
Wrzca oliwa bro oblonych wylewana
na gowy szturmujcych mury miasta.
Krzymo (ac. chrisma), mieszanina oliwy,
balsamu i korzeni suca w chrzecijastwie
do
konsekracji,
chrztu,
bierzmowania,
namaszcze kapaskich i do ostatnich
sakramentw.

OW
Ow jest symbolem ciaru, bezwadu,
gstoci, spoistoci; nieruchomoci, inercji;
(pra)materii; uporu, niewiedzy; staroci,
mierci; tortur; hipokryzji; melancholii, bladoci; nieugitej indywidualnoci; kronik.
Przysowie mwi o czowieku ociaym:
Ma ow w tyku. U Szekspira (Henryk VI cz. l
4,6) oowiany wiek" to 'staro', a (Wenus i
Adonis) oowiany apetyt" to 'ozibo
seksualna'. Biblijny Eklezjastyk (22,17)
powiada: Od oowiu co ciszego? a jakie inne
imi mu przystoi jak gupi?" Pie Mojesza
(Biblia, Ex. 15,10) wysawia Boga, za to, e
potopi wojska i wozy faraona: Potonli jak
ow w wodach gwatownych". Grzechy,
zwaszcza grzech chciwoci, ci grzesznej
duszy jak ow; wyraenie przysowioweciy komu oo

wiem" albo jak ow"; artobliwe: pywa jak

oowiana kaczka".
Utrzymywano, e ow, cho sprowadza
zimno, wilgo, choroby i smutek, jest wszelako
blisko zwizany z filozofi, ascez i
systematycznym myleniem. Uwaany przez
alchemikw za najstarszy z metali. Jako metal
mikki, trway i opierajcy si korozji, uywany
by stale przez staroytnych Rzymian na rury do
wody pitnej; powolne zatruwanie ludnoci
dziaaniem oowiu na wod miao by, zdaniem
niektrych, jednym z powodw upadku
cywilizacji rzymskiej.
Ow hipokryzja, tortura. W Boskiej
Komedii (Pieko, 23) Dantego hipokryci
dwiga musz paszcze i kaptury pozacane,
ale grubo podbite oowiem; tortur t
stosowano rzeczywicie za panowania cesarza
Fryderyka II, krla Sycylii i Jerozolimy, w l.
pot. XIII wieku. Inn popularn w
redniowieczu tortur byo lanie pynnego
oowiu w gardo. Straszliwe, osawione dawne
wizienie weneckie, poczone Mostem
Westchnie (Ponte dei sospiri) z Paacem
Dow, gdzie mieci si sd, nazywa si /
Piombi, od dachu z blach oowianych.
Materi jako naczynie ducha przedstawiali
alchemicy w postaci oowianej skrzyni
zawierajcej gobic.
Jako metal nieszlachetny ow (np. oowiane kule) byt nieskuteczn broni przeciw
czarnej magii, wampirom, widmom, czarownikom itp., ktrych umiano odstrasza
elazem, a zabija srebrem. Dawniej pod
gradem oowiu" znaczyo 'pod gradem ku'.
Ow jako symbol mierci zwizany by z
Saturnem, planet mierci, rwnie w
alchemii, jako przeciwiestwo srebra, symbolu
narodzin.
Saturna
przedstawiano
jako
zgarbionego starca z kos albo siwego kara.
Kornel Ujejski w wierszu Na drukarski
jubileusz pisze, e z tego samego oowiu
duch dobry ula kul i czcionk (...). Njech
ginie kula! Niech yje czcionka!", ukazujc
dwoisto uytku z oowiu.
Ow by take symbolem pisarstwa i kronikarstwa w czasach, gdy pisano na oowianych
tablicach, skrobic na nich rylcem. Biblijny
Hiob (19,234) wota: Kto by mi to da, aby
zapisane byy mowy moje (...) rylcem elaznym
na blasze oowianej!""

ORZECH
Orzech symbolizuje tajemnic ukryt jak jego
jdro w skorupce, wrb, podno, Ksiyc,
egoizm, twardo, prawd, obrachunek; delicj,
smakoyk, rzecz cis, zwiz, streszczon,
zajmujc mao miejsca; symbolika pokrewna
migdaowi (zob.).
In nuc tac. 'w skorupce orzecha', przen. w
formie lapidarnej, zwartej, krtko i wzo-wato.
Cicero (w Apud Getlium 9,421) opowiada o
pergaminowym rkopisie Iliady Homera,
mieszczcym si w skorupce orzecha" (Pliniusz
St. 7,21). In nuc Ilias ac. 'Iliada w skorupce
orzecha', przysowie. ,,0 Boe! ja bym mg
by zamknity w upinie orzecha, i jeszcze bym
si sdzi panem niezmierzonej przestrzeni,
gdybym tylko zych snw nie miewa" (Hamlet
2,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Wozem
(krlowej Mab jest za) prny laskowy
orzeszek; dzieo wiewirki lub majstra robaka"
(Romeo i Julia 1,4 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Orzech chwila obrachunku, prawdy.
Przysowie: Przyszo na orzech, tzn. teraz
trzeba rzecz rozstrzyga.
Twardy orzech do zgryzienia trudne
zadanie do spenienia. Quiedere vult nucleum,
frangat nucem tac. 'kto chce zje jdro
orzecha, musi go stuc', tj.. kto chce co
osign, musi naprzd si potrudzi. I najbardziej pusty orzech bdzie rozupany"
(Zaratustra l, Vomfreien Tode, Fr. Nietzschego).
Orzechy zabawki dziecice, chopice,
grzechotki (u staro. Rzymian). Nuces relinauere ac. 'porzuci orzechy', tj. dziecinne
sprawy i zabawy (Satyra 1,10 Persju-sza);
przysowie pochodzi ma od obyczaju
rozrzucania przez pana modego orzechw, gdy
wiedzie pann mod do wityni;
ukazuje on w ten sposb, e rozstaje si i.
zabawami modoci i rozpoczyna ycie dorose.
W marzeniu sennym: przezwycienie
trudnoci.
Orzech woski podno; prawdop. przez
podobiestwo do genitaliw mskich:
jder, moszny, odzia (ac. iuglans 'orzech
woski' od Iovis glans 'od Jowisza'). upa,
tuc orzechy eufemistycznie: mie stosunek
pciowy. W Rumunii wiejska panna moda,
ktrej nie spieszno do potomstwa,

wkada do stanika tyle praonych orzechw, ile

lat chce by bezdzietna.
Orzech woski powolno dojrzewania.
Przysowie nm.: Kto orzech woski sadzi, nie
doczeka si jego owocw.
Orzech woski egoizm: roliny widn w
jego cieniu, a czowiek dostaje blu gowy.
Orzech woski w lit. chrz. emblemat
czowieka: zielona okrywa ciao, skorupa
koci, sodkie jdro dusza.
Orzech woski w plastyce, zw. na obrazach
Madonny z Dziecitkiem malarzy pn. europ.
XV i XVI w. jako powka rozcitego orzecha,
symbolizuje: zielona, sk-rzasta okrywa
ciao Chrystusa, skorupa drzewo Krzya,
jdro bosk natur Chrystusa.
Kwiat orzecha woskiego dugowieczno; intelekt; przeczucie; podstp.
Leszczyna (orzech laskowy) podno,
mio, maestwo, pord; tajemnica, mdro,
(ukryta) wiedza, sztuka poetycka;
prawda, sprawiedliwo; stao, cierpliwo;
pojednanie; piorun, deszcz; dziewitka (bo
owocuje po dziewiciu latach).
Leszczyna (i jabo) wite drzewa
staro. Irlandii, ktrych samowolne cicie
karano mierci.
Leszczyn uwaano za drzewo magiczne
moe dla jej gitkoci, a. e w ni piorun nie
uderza, a. e wczenie zakwita. Jej gazek
uywali jako rdek magicznych w wielu
krajach rdkarze i wrbici;
suyy one przepowiedniom, znajdoway
podziemne rda wody, yy zota, zakopane
skarby, broniy przed ukszeniem jadowitego
wa, przed zymi duchami, wampirami,
czarownicami, robactwem; sdzono, e dziki
nim mona si sta niewidzialnym, zw. jeli
zerwane byy w wigili w. Jana a. w noc
witojask (podobne wasnoci mia kwiat
paproci"). Rdk leszczynow posugiwali si
rdw. sdziowie przy wykrywaniu zodziei i
mordercw, pniej bronia ona okrty przed
burz, zwierzta domowe przed czarami, ludzi
przed blem zbw (zw. z podwjnym
orzeszkiem). W Prusach, gdy zodziej zdoia
umkn, bito jego koszul lub portki rzg
leszczynow, co miao spowodowa chorob a.
obd winowajcy.
Leszczyna drzewem mdroci, gdy
jednoczenie wydaje kwiaty i orzechy, a jej

kwiat emblematem pikna i sztuki

poetyckiej.
Leszczyna atrybut frygijskiej Kybele,
greckiej Rei, skand, boga burzy i piorunw,
Thora.
Leszczyna siy ywotne natury, podno,
mio fizyczna; prawdop. dlatego, e krzak jest
odporny i silny, e przynosi mnstwo orzechw,
czsto wystpujcych parami. Gstwina
leszczynowa to kryjwka tajemnych schadzek,
niedozwolonych pieszczot miosnych, a take
miejsce, gdzie znajduje si noworodki nm. (fr.
w kapucie). In die Hasein gehen nm. 'kry
si w leszczynie' znaczy 'i we dwjk w
krzaki' na erotyczn randk. Orzechy laskowe s
w jzyku nm. synonimem 'nielubnych dzieci'
(spodzonych a. zrodzonych w krzakach
leszczyny). Przysowie fr.: annee de noisettes,
annee d'enfants 'rok obfitujcy w orzechy
laskowe obfituje w dzieci'. Upominek z orzechw laskowych na Boe Narodzenie i Nowy
Rok wyrazem mioci. Parzyste orzeszki
laskowe wyobraeniem jder mskich. Folklor:
dziewczynie, ktra stracia cnot, parobcy
zatykaj w drzwi i w okna domu gazki
leszczyny. Popi ze spalonych skorupek
orzechw laskowych suy w XV XVIII w.
jako afrodyzjak. W Pieni nad pieniami
(6,1112) Oblubieniec spotyka Oblubienic w
mistycznym orzechowym ogrodzie mioci.
,,Przed chwil zrodziwszy w gstej leszczynie
par koltek, ach! na goych je gazach
rzucia!"
(Bukoliki,
eklo-ga
1,1415
Wergilusza). Bachusowi w ofierze tuste za
trzewia (koza) na ronach z leszczyny piec si
nam bd" (Georgiki 2,296 Wergiliusza).
Rozrzucaj orzechy! on ci wiod" (Bukoliki,
ekloga 8,2930;
wszystkie 3 cytaty w tt. Z. Abramowiczw-ny),
zob. wyej Orzechy zabawki dziecice.
Orzech laskowy dany chopcu przez dziewczyn ma chopca zniechci do dalszych
zalotw (przeciwnie ni gazka brzozowa,
oznaka zachty). W dawnej Polsce byt symbolem odkosza, odprawy, rekuzy m.in. arbuz,
podsunity przez rodzicw dziewczyny
konkurentowi.
Orzech laskowy rzecz maa, bezwartociowa, marna, znikoma. Amantowi,
ktry wzywa pomocy ojca, nie powierzybym
pan pozwoli nawet pustego

orzecha laskowego" (Intryga i mUos 1,2

Schillera), Miller do Wurma. Przysowie:
I zgniego orzecha nie dabym.
ORZE
Orze jest symbolem niebios. Soca, ognia,
poaru, dnia, powietrza, ciepa yciowego,
burzy, byskawicy, pioruna, wody, wiatru;
pocztku, wszechwadzy (Boga), mciciela
Boga, Dnia Sdu, potgi (wiary), wiary, posa
niebiaskiego, ducha, duszy, ducha proroczego,
wrby, wyroczni; modlitwy i aski;
dugowiecznoci, odrodzenia, odnowienia,
chrztu, niemiertelnoci. Wniebowstpienia;
najwyszej wadzy, majestatu, cesarstwa,
chway; wznoszenia si, wysokoci, szybkoci,
szybkiego i wysokiego lotu, geometrii;
szczodroci, sprawiedliwoci, cnoty, aspiracji,
geniuszu, natchnienia, czowieka bystrego i
zdolnego, bystroci wzroku, dumy (wraz z lwem
i pawiem), pychy;
modoci, siy, mskoci, heroizmu, nieustraszonoci, zwycistwa; potencji mskiej,
podnoci, ojcowskiej surowoci, kary ojcowskiej lub boskiej, opieki nad dziemi;
za, zniszczenia, niezgody, upiestwa, padlinoerstwa, arocznoci; zob. Kamie (Orle
kamienie).
Orze w staroytnoci by reprezentantem
caej rodziny sokow, symbolika jego czerpie
wic z cech rnych gatunkw tej rodziny,
takich jak sp, jastrzb, sok;
jako ptak dzienny jest przeciwiestwem sowy
(ptaka mierci i ciemnoci), powietrznym
odpowiednikiem lwa wrd czworonogw,
przeciwiestwem muchy (przysowie: Nie dba
orze o muchy), wrogiem asicy i trutnia;
jako symbol soneczny jest wrogiem ryby
(morze) i wa (Ziemia, wiat podziemy), nieraz
wyobraany z wem w pazurach;
wrg chtonicznego jaguara.
Orze zabijajcy wa lub zajca wielko
i wznioso triumfuje nad nikczam-noci,
wiato nad ciemnoci, walka zasady
duchowej,
niebiaskiej,
z
materialn,
przyziemn, niszych istot, instyntkw, si;
u Grekw: Zeus pokonujcy swych wrogw.
W tradycji biblijnej anioowie przybieraj
niekiedy ksztat ora: cherubiny w proroctwie
Ezechiela (1,10) miay twarze ludzkie po
stronie zewntrznej, a wygld ora po stronie
przeciwnej. Czwarty anio Apokalipsy (4,7) ma
wygld latajcego ora.

Orze Babilon; jego krl, Nabuchodonozor. Mwi Pan: 01brzymi orze

wielkoskrzydy, o dugich lotach, peen
rnobarwnego upierzenia, przylecia na Liban" (tj. na Jeruzalem)" Ezechiel 17,5.
Orze u ydw zwierz nieczyste. Bg
do Mojesza: Z ptactwa te s, ktrych je nie
macie: ora i gryfa, i ora morskiego, i kani, i
spa..."" (Lev. 11,13), i innych fruwajcych
drapienikw.
Orze aroczno. (Orze) jest wszdzie
tam, gdzie s trupy, jego pisklta chciwie pij
krew" (Hiob 39,30). Tam si orowie zlatuj,
gdzie cierw czuj ('11'. wg Mai. 24,28).
Chaldejczycy, lud srogi i gwatowny (...) lec
jak orze rzucajcy si na er" (Hababuk 1,6
8).
Orze i kruk mcicielami bstwa. Oko, ktre
urga ojcu i ktre gardzi sdziw matk,
wydziobi kruki znad potokw lub zjedz
orlta" (Ks. Przypowieci 30,17). Zeus wysya
ora (zrodzonego z Echidny i Tyfona, brata
Hydry lernejskiej i Chimery), aby wydziobywa
Prometeuszowi
wtrob;
zakochany
w
najpikniejszym
ze
miertelnikw,
Ganimedesie, Zeus unosi go na Olimp
przybrawszy posta ora. Gdy Merops, krl
wyspy Kos, chcia sobie odebra ycie po
nagym zgonie swej maonki, nimfy Etemei,
Hera zmienia go w ora i osadzia na niebie
pn., gdzie, jako gwiazdozbir Orze, idzie za
Wodnikiem (Ganime-dem). W plastyce
staroytnej moda bogini z dzbankiem i orem
obok niej to Hebe, bogini modoci, szafarka na
Olimpie, towarzyszka Ganimeda. Orze by
atrybutem Zeusa (Jowisza), najdostojniejszym
symbolem jego wadzy jako dzieryciel jego
broni piorunw (na godach i monetach rz.
orze z byskawicami w pazurach); Zeus dziaa
poprzez ora jako zaufanego posa albo w
postaci ora, jak w mitach o Asterii (ktra
uciekaa przed nim zmieniona w przepirk)
lub Eginie, crce arkadyjskiego boga
rzecznego, Azopa.
.Jako drapienik orze, wraz z spem i sokoem, by jednym z pierwszych ptakw
wrebnych; by te ptakiem wrebnym
Zeusa. Niepomyln wrb niesie Troja-ncan
orze, ukazujc si po ich lewej stronie z
wem w pazurach, ktry ksa ptaka w szyj,
wskutek czego upuszcza on wa midzy szyki
wojska (Iliada 12,200 i nast. Homera). Hekabe
do Priama: Wezwij

Zeusa (...), pro, aby ci na wieszczb da swego

posaca: niech po prawicy ptakw krl
skrzyda roztoczy. Jeli taki obaczysz znak (...),
moesz jecha z ufnoci midzy greckie
strae" (24,308321, t. F. Dmo-chowskiego).
Orze krlem ptakw. Pki wiat bdzie
wiekowa, krukom wrzeszcze, a orom gardzi i panowa" (Do potwarcw 556, Adama
Naruszewicza).
Orze w chrzecijastwie modlitwa i
aska: wysannik nieba, odrodzenie, chrzest,
Dzie Sdu, potga i sprawiedliwo boska;
niekiedy Chrystus jako rozjemca midzy
Bogiem a ludmi; Wniebowstpienie; Maria
prowadzca wiernych ku prawdziwemu
wiatu; pniej wiara i teologia (wznoszce
ludzi ku niebu); jako zoty, z rozpostartymi
skrzydami Babilon, Wschd, Egipt.
Atrybut modoci, dumy. Emblemat w. Jana
Chrzciciela, Jana Ewangelisty (niekiedy z
pirem albo kaamarzem w dziobie, jedna z
czterech
bestii
apokaliptycznych),
w.
Augustyna, Grzegorza Wielkiego, Jana od
Krzya (z pirem w dziobie).
Orze gosiciel koca wiata, l syszaem
gos ora leccego rodkiem nieba, woajcego
dononie: "Biada mieszkacom ziemi!""
(Apok. 8,13). Odwrcenie symbolu Chrystusa
czyni z ora obraz Antychrysta, a wic aspekt
zowrbny okrutnego drapienika i rabusia,
symbol pychy i ucisku.
Orze stylizowany u stp krzya, z wiecem
wok szyi, z bull (rodzajem medalionu),
trzymajcy w dziobie krzy z uchwytem
(ANKH, klucz ycia, zob. Krzy), czsto
wyobraany na grobowcach koptyj-skich jako
symbol zmartwychwstania.
Orze najszybszym z ptakw; miao i
szybko lotu wie go z bohaterstwem, z
byskawic i piorunem, z wyobraeniem
polotu, wzniosoci myli. Czarny orze,
wielki owca, zarazem najsilniejsze i najszybsze stworzenie skrzydlate" (Iliada 21, 252,
Homera); lecz w innych miejscach, niewtpliwie na skutek dokadniejszych obserwacji, jako najszybsze wystpuj sokoy lub
jastrzbie. Przywiedzie Pan na ciebie nard z
daleka na podobiestwo ora pdem leccego"
(Deut. 28,49). Ani mi teraz moja mao
wstydzi, ani si myli tak jak ory wa" (Grb
Agamemnona 278, Sowackiego). Nie
polezie orze w gwna" (Wesele 1,25.886,
Wyspiaskiego). A trafiaj ty ory

z proc!" (jw. 3,17,604) wyobraenie rzeczy

nieosigalnej.
Orze odrodzenie, odmodzenie; wedug
mniemania zaczerpnitego z legendy o Feniksie, e orze co 10 lat zanurza si w pomienie, a pniej w fale morskie, i pierzc si,
odzyskuje modo. ,,Odnowi si jak u ora
modo" (Psalm 102 5).
Orze dugowieczno. ,,Omszae drzewa,
ktre przeyy ora" (Tymon Ate-czyk 4,3,
Szekspira).
Orze troska rodzicielska. Jak orze
wywabiajcy do latania orlta swe i nad nimi
latajcy (tak Bg) rozszerzy skrzyda swe i
wzi (Izraela), i nosi na ramionach swoich"
{Pie Mojesza, Deut. 32,11). Wynik
niedokadnej obserwacji ptakw. Por. Skrzyda
(orle).
Orze wznioso, wysoko. Orze ciele
wysoko swe gniazdo, na skale mieszka i nocuje
na iglicach skalnych i stromych wierzchokach"
(Hiob 39,278).
Orze wspaniaomylno, askawo,
traktowanie z gry. I orze piewa ptasztom
nie broni, ani si troszczy, co piew ten ma
znaczy" (Tytus Andronikus 4,4 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Orze chwaa. Dawniej tyle orw byo!
(...) Zawsze hetmaski ten ptak si unosi lotny,
krzyczcy no! bo chwa gosi" (Ory i
sowiki l4 Kornela Ujejskiego).
Orze czowiek zuchway, srogi, odwany,
bohaterski, patriota. Ory srogie nie rodz
strachliwych gobi" (Pieni 4,4, 312
Horacego). Hej! bracia ory, do lotu! Na wiata
brudnego koce!" (Hymn orw l2 Edmunda
Wasilewskiego). Ory ze wzrokiem surowym i
z krwaw piersi, i z gosem spiowym, co
hasa boju roznosz w pir chrzcie" (Ustp z
powieci
sybirskiej
159161
Kornela
Ujejskiego).
Orze czowiek bystry i zdolny. Przysowie: On nie orze, przez lufcik nie wyfrunie.
Staro ora mier godowa. Wg poj
ludowych orowi na staro dzib zakrzywia si
tak mocno, e ptak nie moe przyjmowa
poywienia i ginie z godu.
Orze jest identyfikowany ze Socem jako
ptak yjcy w penym blasku sonecznym,
wietlisty w swej istocie i powietrzno--ognisty,
zapadniajcy i mski, a przeto symbolizujcy
take ojca. Wedug Arysto

telesa orze moe patrze prosto w soce bez

szkody dla swych oczu, dlatego wyobraa
kontemplacj i wiadomo duchow, Inny
pogld reprezentuje Leopold Staff:
Ory prosto w soca lice patrze mog
dopiero, gdy stare i lepe" (Falanga
tragiczna 4,1213). Orle pira zdobice
niegdy gowy wojownikw indiaskich byy
symbolem promieni Soca, a prcz tego miay
udziela nosicielowi orlich zalet, podobnie jak
serce lub skalp pokonanego nieprzyjaciela.
Oto umieram od mych wasnych pir!"
woa orze w bajce Ezopa Orzel i Zajc: orze
gotujcy si do pochwycenia zajca zostaje
przeszyty z uku strza opierzon orlimi
pirami.
Orze wrg wa. W mit. skandynawskiej
u stp kosmicznego jesionu Igdra-sil zwinity
olbrzym w Nidhogg z wieloma mniejszymi
wami stale podgryzaj jego korzenie; na
najwyszej gazi siedzi orze z jastrzbiem na
gowie; orze jest wieczystym wrogiem wa;
midzy nimi biega wiewirka Ratatosk,
przenoszc obelywe przesania. Gdy olbrzym
Thjazi odkry, e Loki odzyska skradzione
jabka modoci (zob.) wraz z bogini Idun,
zmieni si w ora i ruszy w pocig, ale
Azowie zapalili stos wir, orle skrzyda zajy
si pomieniem i ptak spad martwy na ziemi.
Orze z powodu swej siy jest symbolem
wojny i wadzy monarszej od czasw
babiloskich, jedn z oznak wadzy w staroytnym Rzymie, apoteoz cesarstwa (zwaszcza z dewiz consecratio 'ubstwienie'). Orze
cesarski towarzyszcy Eneaszowi, przeniesiony
przez Konstantyna Wielkiego z Rzymu do
Bizancjum, sta si godem wielu pastw
(jedno- albo dwugowy). W heraldyce
rzymskiej orze legionw by pierwotnie tylko
jednym z piciu symboli kultowych legionw
rz obok dzika, wilka, konia i Minotaura; a od
czasu konsulatu Mariusza (107 p.n.e.) jedynym
palladium i emblematem legionw bya rzeba
srebrna lub z posrebrzonego czy pozacanego
brzu wyobraajca ora z rozpostartymi skrzydami siedzcego na pku byskawic.
Orze wojsko. Ory napoleoskiej Francji
wzorowane byy na orach legionw rz.
Konie, ludzie, armaty, ory dniem i noc
pyn" (Pan Tadeusz 11,467 Mickiewicza).
Ory, kosy, szable, goda" (Wesele 2,29,1420
Wyspiaskiego). Szu

mi ory chorgwiane" (A jak poszed krl...

1314 M. Konopnickiej). w m, bg
wojny (...), wprzgszy w swj rydwan ory
zote obok srebrnych, od puszcz Libijskich lata
do Alpw" (Pan Tadeusz 1,8947). Godo
(impresa) mantuaskiego rodu Gon-zagw
(m.in. nasza krlowa Maria Ludwika),
mecenasw sztuki w. Odrodzenia.
Orze dwugowy nawizujcy do gowy
Janusa, zwykle czarno-czerwony sia
stwrcza, wszechwiedza. Patrzy zarazem w
przyszo i przeszo, czy wadz duchow
z doczesn; w cesarstwie rz. nm. prawa gowa
oznaczaa ora nm., a lewa rzymskiego albo
cesarza i krla w jednej osobie, jak w AustroWgrzech lub cesarskiej Rosji. Atrybut
proroka Elizeusza, ktry, zapytany przez
proroka Eliasza, czego da na poegnanie,
odpowiedzia: Prosz, aby si sta we mnie
podwjny duch twj", tzn. prosi o podwjny
(naleny w spadku pierworodnemu) udzia w
duchu prorockim Eliasza (4. Ks. Krl. 2,9).
Orze podwjny w heraldyce Bliskiego
Wschodu, sumero-babiloskiej i hetyckiej
bstwo burzy, niekiedy o gowie lwa; przejty
przez dynast Seldukw.
Orze legendarny zaoyciel miast.
Kierunek lotu ora wskazuje Romulusowi i
Remusowi miejsce na zaoenie Rzymu.
Legendy XVI i XVII w. (Kromer, Bielski)
utrzymuj, e Lech osiad w miejscu, ktre
nazwa Gnieznem, gdy zobaczy tam gniazdo
ora na drzewie. Dwugowy orze z legendy
ruskiej porywa dzika i skada na wzgrzu nad
przysz Moskw.
O pocztkach herbu Polski ora biaego
nie wiadomo nic pewnego, godo to
powstao prawdopodobnie w XIIXIII wieku.
Kto ty jeste? Polak may. Jaki znak twj?
Orze biay" (Katechizm polskiego dziecka
l2 Wadysawa Bezy). Hej, bracia, wraz!
nad nami orze biay" (Pie strzelcw l W.L.
Anczyca). Order Ora Biaego najwysze
odznaczenie
Polski
przedrozbiorowej
ustanowione przez Augusta II Sasa w 1705.
Orze na monetach. Orze czy reszka?
losowanie z rzutu monety, na ktr stron
padnie. Zoty orze wszdy doleci przysowie. Orem owi przekupywa pienidzmi.
Orla apa z pazurami obrona wolnoci i
sprawiedliwoci; nieustpliwo.

Orze na sztandarach. Poeta perski Firdausi

(ok. 937ok. 1023) w swej wielkiej epopei
Szah-name ('Ksiga krlw') opowiada o
sztandarze staroytnego Iranu, na ktrym
wyobraano ora symbolizujcego potg i
zwycistwa Persw. Cignie polskie wojsko
cae, nasz Jzef, nasz Dbrowski, nasze ory
biae!" (Pan Tadeusz 6,1845 Mickiewicza).
Wedug tradycji wedyckich orze jest
wysannikiem Indry, przenoszcym sdm
(rolin, ktrej sok wylewano w formie libacji
na ofiar bogom).
Orze z ludzkimi rkami kult Soca
(Syria).
Orze o gowie lwa walka bstwa niebiaskiego (orze) z demonami mroku i wiata
podziemnego (lew); dusza i ciao czowieka.
Orze z ponc gwiazd picioramienn w
pazurach znak planety Jowisz.
Orze na Drabinie Doskonaoci (tac. scala
perfectionis) oznacza u gnostykw objawienie
Drogi i Celu.
W alchemii: parowanie; orze poerajcy
lwa sublimacja, ulatnianie si ciaa staego,
triumf rozwoju nad zanikiem. Skrzyda
duch, lot wyobrania.
W marzeniu sennym: pomylno;
(martwy) ruiny; (ranny) strata pienina.
W psychologii: zasada ojcowska; Logos.
Lee, siedzie w dartego ora plecami do
siebie, z pochylonymi gowami.
Orltko przydomek Napoleona II
(Francois Charles Joseph Bonaparte) syna
Napoleona I i Marii Ludwiki, ksicia
Reichstadtu, tytularnego krla Rzymu w
181132.
Orli nos garbaty, zakrzywiony, jastrzbi.
OSIEM
semka symbolem wiecznoci, doskonaoci,
nieskoczonoci,
porzdku
kosmicznego,
rwnowagi Wszechwiata, misterium przyszego wiata, smej sfery niebieskiej (sfery
gwiazd staych); bogw; Przemienienia; stron
wiata, (ry) wiatrw, ziemi; odrodzenia,
rewolucji, oczyszczenia, wietnoci, trwaoci,
zadowolenia, bogactwa, zdrowia, pokoju,
potgi; podnoci, podziau, przetrwania,
blinit; zmartwie, pokuty, mierci, aoby.

Osiem liczb patkw kwiatu lotosu, ramion

ind. boga Wisznu, Stranikw przestrzeni;
liczba szprych buddyjskiego Koa ycia i Koa
Nauki.
Osiem wit liczb Soca w staro.
Egipcie, Chaldei, Arabii.
Ogdoada w Hermopolis Magna w Grnym Egipcie omioro bstw utworzonych z
Nu, stanowicych cztery boskie pary
reprezentujce ujemne cechy Kosmosu przed
stworzeniem wiata: Nu i Naunet pra-ocean;
Huh i Hauhet nieskoczono;
Kuk i Kauket ciemneci; Ni i Niat
niebyt; razem stworzyli wiat, rzdzili nim i
utworzyli kwiat lotosu pywajcy na wodach
Nu, kwiat, z ktrego wynurzy si bg Soca
Ra (Re).
Osiem zaoga Arki Noego: Bg zezwoli
wej do korabia Noemu z on i trzem jego
synom z onami (Gen. 6,18; l. Lisi sw. Piotra
3,20). U ydw liczba pokuty a. odrodzenia.
,,Dziecko omiodniowe bdzie obrzezane
midzy wami, kady mczyzna w pokoleniach
waszych", mwi Pan do Abrahama (Gen.
17,12); dlatego prawdop. starochrzecijaskie
chrzcielnice (baptysteria) budowano na planie
omiokta. semka jest te emblematem wody
wiconej.
Osiem wita liczba Wielkiej Bogini
ycia i niemiertelnoci, magii i podnoci
(Afrodyty); Posejdona; Apollina jadcego
podwjn kwadryg w 8 koni-wiatrw;
Odyna jadcego na omionogim Sleipnirze
('Sztormie').
semka u pitagorejczykw soneczny
rozrost, soneczna mdro, rwnowaga
rodka, sprawiedliwo; u gnostykw okta-gon
jako figura porednia midzy kwadratem
(Ziemia) a koem (wieczno) jest emblematem
odrodzenia.
Osiem gwnych stron ry wiatrw i Wiey
Wiatrw na agorze ateskiej.
Osiem w chrz. smy dzie stworzenia,
pocztek nowego eonu; wiat pozaziemski,
zmartwychwstanie
Chrystusa
i
zmartwychwstanie ludzkoci w dniu Sdu
Ostatecznego, pocztek wiecznej przyszoci.
Osiem bogosawiestw, ktre Chrystus
gosi w Kazaniu na Grze: bogosawieni
ubodzy w duchu, cisi, paczcy, pragncy
sprawiedliwoci, miosierni, czystego serca,
pokj czynicy, przeladowani dla sprawiedliwoci.

Oktawa (tac. octava 'sma') w Ko. kat.

osiem dni nastpujcych po Boym
Narodzeniu, Wielkanocy, Zielonych witach i
Boym Ciele. W muzyce powrt do tej
samej nuty.
Cyfra osiem dwa splecione we kaduceusza, wyobraajce rwnowag przeciwstawnych si, siy duchowej i fizycznej,
zdrowie, a take wieczysty spiralny ruch
niebios. Znak nieskoczonoci (w pozycji
lecej), podwjnego topora, semkowej
tarczy, pioruna, blinit, inteligencji doskonaej; zczenia wiadomoci z niewiadomoci, wiedzy z mioci, akcji z reakcj,
rozwoju z zanikiem, sprawiedliwoci z niesprawiedliwoci, nauki z magi, przypywu i
odpywu. czona przez niektrych z liter S w
sowie Spiritus (ac. 'dech, ycie, dusza, duch')
i ze znakiem $ oznaczajcym dolara amer.
cyfra 8 figurowaa na dawnych monetach
hiszp. (peso wartoci 8 reali, rwne l dolarowi).
smy cud wiata rzecz budzca podziw,
zdumienie, zachwyt; zob. Siedem (cudw
wiata).
Liczba osiem zwana przez mistykw Byszczc; przypisana asyro-babiloskiemu bogu
pisma i rolinnoci Nabu (w Biblii Nebo),
egipskiemu bogu nauki Thotowi, Herme-sowi,
Chrystusowi.
W biaej magii: bogactwo, wytrzymao,
energia.
W charakterologii: dziwaczno, anormalno, zboczenie, obd; pewno siebie,
umiejtno przewodzenia i gowa do interesw.
Osiem godzin snu wg przysowia nm.
niezbdne dla gupca.
W alchemii: pewno siebie, powodzenie
materialne; nienormalne skonnoci.
W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku
Skorpion (znak mierci, m.in. jako wstpu do
zmartwychwstania);
planeta
Mars

gwatowne namitnoci, nieposkromiona sia.

Kolor rowy.
OSIO
Osio jest symbolem trzewoci, zdrowego
rozsdku, obrony, cierpliwoci, pokory, niewolnictwa, umiarkowania, czujnoci, sprytu,
pracowitoci, uczciwoci; proroctwa, wieszczby, pokoju, zbawienia; niebezpieczestwa,

zdrady maeskiej, ;22droci, niestaoci,

sentymentalizmu, lubienoci, nierzdu; arocznoci, gruboskrnoci, nieczuoci na
pikno; pychy, zarozumiaoci, egoizmu;
uporu, niewiedzy, naiwnoci, gupoty, gadulstwa, braku godnoci, zamaskowanej
obudy; nienawici, niegodziwoci; dzikoci.
Osio, ktrego ojczyzn jest pnocno-wschodnia Afryka, by niemal na pewno
pierwszym zwierzciem pocigowym w caym
basenie rdziemnomorskim. Udomowiony na
Bliskim i Dalekim Wschodzie przed rokiem
3000 p.n.e., a w Egipcie prawdop. ju ok. roku
3500. Uywany zrazu jako zwierz juczne, od
II tysiclecia p.n.e. suy take jako
wierzchowiec i sia pocigowa, np. przy orce.
Czsto
wspominany
przez
Bibli
z
yczliwoci, a nawet z respektem: stada Hioba
liczyy piset olic; aby umierzy gniew
brata, Jakub ofiarowa Ezawowi 20 olic i 10
olt. Olej uchwy uywa bohater soneczny
Samsonjako broni przeciw Filistynom. W
Palestynie jedzili na osach krlowie i
sdziowie a do czasw krla Dawida (XIX
w. p.n.e.), kiedy zaczli dosiada wikszych i
reprezentacyj-niejszych zwierzt muw.
Ale ju syn Dawida, krl Salomon, rozwin
hodowl koni egipskich i mia 40000 obw
koni do wozw, a 12000 do jazdy" (3. Ks.
Krl. 4,26). Odtd osio, mao wybredny w jedzeniu, stopniowo stawa si zwierzciem
biednego czowieka.
Osio zaczyna wyobraa istot uciskan,
gnbion, wzgardzon, take po mierci. Jak
osio leny jest upem lwa na pustyni, tak
pastw bogaczy s ubodzy". Obrok i kij, i
brzemi ostu, chleb i karanie, i robota
niewolnikowi" (Eklezjastyk 13,23 i 33).
Issachar to osio kocisty (...), nachyli grzbiet
do noszenia ciarw i sta si sug
paszczynianym" (Gen. 49,14). ,,Pogrzebem
osa pogrzebany bdzie, zgniy i wyrzucony za
bramy
Jeruzalem"
(Jeremiasz
22,19).
Przysowie: Jak na osa na (nakada
nadmiern prac).
Osio staje si ulubionym wierzchowcem
prorokw, zwizanym z tradycj dawnych
czasw prawdziwej, surowej wiary (w przeciwiestwie do nowomodnego, cudzoziemskiego, luksusowego konia). Prorok Zachariasz
tak opisuje nadejcie Mesjasza:
,,Raduj si wielce, crko syjoska! (...) Oto
krl przychodzi do ciebie, sprawiedliwy

i zbawiciel, on ubogi i jedzie na ole, na

olciu, rebiciu olicy. I zniszczy wozy
wojenne Efraima i konie z Jeruzalem" (9, 9
10). Wypenieniem tego proroctwa mia by
wjazd Jezusa do Jerozolimy na olicy z
ostatkiem (.Ew. wg Mat. 21,47). Ciemny
krzy na stronie grzbietowej osa nubijskiego
(formy wyjciowej osa domowego) mia by,
.wedug tradycji, ladem tego triumfalnego
wjazdu. Aluzj do niego jest omwienie: ko
Pana Jezusa (tj. osio). Przysowie: Osie Pana
Boga nosie. Por. Ko (Pana Jezusa).
Olica pokora, oltko upokorzenie.
Olica w Biblii pokj, ubstwo, cierpliwo,
odwaga. Olica Balaama czowiek
maomwny, niemiay, ktry niespodziewanie
przemwi lub sprzeciwi si. Biblijny Balaam,
prorok mezopotamski, ktrego krl Moabu
nakoni,
eby
przekl
Izraelitw
najedajcych jego kraj, uda si na olicy w
drog, by tego dokona. Trzykrotnie zastpi
mu drog anio widzialny tylko dla olicy,
ktra si za kadym razem zatrzymywaa. Gdy
Balaam j popdza, walc kijem, przemwia
w kocu ludzkim gosem: ,,Czemu mnie
bijesz?" Wtedy dopiero anio ukaza si
Balaamowi i kaza mu pobogosawi
Izraelczykw. wity Jzef uprowadzi Mari
do Egiptu na grzbiecie olicy, ratujc
Dziecitko przed siepaczami Heroda. Osio z
woem przy obie w scenach Narodzenia to
symbole pokoju i ofiary (w typowym
zwierzciem ofiarnym). Osio reprezentuje
cierpliwo i wytrzymao, ktre jednak maj
pewne granice: ,,Osio dwiga swoje brzemi,
ale nie brzemi nad siy" (Don Kiszot 2,71
Cervantesa).
Liczne s zwizki osa z bstwami. W Delfach skadano ofiary z ostw. Dionizos i jego
wita jedzili czsto na osach. Staroytni
Fenicjanie i Syryjczycy uwaali osa za
zwierz wite, czsto zwizane z kultem
Baala. W Egipcie uwaano czerwone osy za
istoty (duchy) niebezpieczne, ktre dusza
ludzka spotyka po mierci. W Indiach osio jest
wierzchowcem zowrogich bstw.
Osio chu, lubieno, podno. Przedstawiany czsto w plastyce antycznej w postaci
ityfallicznej. Olica znajdujca si (jak
sdzono) zawsze w rui, znienawidzona bya
przez Izyd. Osio by wierzchowcem i atry-

butem Priapa, cho ryk zwierzcia ostrzega

nimfy przed miosnymi zapdami boka;
tu osio przedstawia sfer instynktu, ycie
rozgrywajce si na paszczynie doczesnoci i
zmysw. Kar za uleganie namitnoci w
Zotym ole Apulejusza (II w.) jest
przeobraenie modzieca nadskakujcego
dziewczynie w osa; rusza on w tym ksztacie
na poszukiwanie wieca z r, ktrych
spoycie mogoby mu przywrci posta
ludzk. Sylen na ole przedstawia naprzd
wieszczka, a z czasem gupca. Sancho Pansa
(w Don Kiszode Cervantesa) to z pocztku
tylko wiejskie prostactwo, pniej zdrowy
rozum, intuicyjno, cielesno.
Osio chopski rozsdek, zrozumienie
wasnej pozycji, wasnego interesu. W bajce
Fedrusa (z Ezopa 112) naganiacz popdza osa
do szybszego biegu, bo nieprzyjaciel blisko.
Osio na to pyta, czy nieprzyjaciel naoy na
cisze juki, a gdy si dowiaduje, e nie,
powiada: C mi wic za rnica, czy ty
bdziesz moim panem, czy on?" Przysowie
hiszp.: Wol osa, ktry mnie niesie, ni konia,
ktry mnie zrzuca (tj. gupot jest siga po
stanowisko, ktremu si nie moe sprosta).
Francuskie przys. z XV w.: Osio zaproszony
na wesele powinien przynie albo wody, albo
drew (tj. biednych zaprasza si tylko dla jakiej
usugi). Wolno rzek i osa w szmaragdowym rzdzie po rynku wodzi, przecie
osiel osem bdzie" (Osie tajemnice niesie 5
6 Wacawa Potockiego).
Osio obroca. Podobnie jak gsi uratoway Kapitel przed Galiami, tak cnota Hestii
(Westy) ocalaa dziki alarmujcemu rykowi
osa, gdy Priap mia ju ju zgwaci czcigodn
bogini domowego ogniska. Amerykaskie
lokalne okrelenie osio z Chatanooga" odnosi
si do osa, ktry w ostatniej minucie ostrzeg
miasto przed najazdem nieprzyjaci.
Osio mdrzec. Bardzo mdry osio z
francuskiego miasta Bourges sprawi, e herb
miasta przedstawia osa siedzcego na
ksicym tronie.
Osio . sekta religijna lub partia polityczna. Rzymianie stosowali naprzd do
ydw, pniej do wczesnych chrzecijan
przezwisko asinarii ac. 'olarze, czciciele osa'
(zob. niej sgraffito na Palatynie). artobliwy
emblemat Partii Demokratycznej w USA
osio (prawdop. wymylony

i wprowadzony w 70. latach XIX w. przez

Thomasa Nasta).
Osio gupiec, nieuk. Sprawili to zapewne
bajkopisarze i twrcy przypowieci (osio
wystpuje w 30 bajkach Ezopa). Osio jest
mieszny przez swe dugie uszy, chrypliwy
gos, powolno chodu, cierpliwo poczon
z narowistoci i uporem:
do tego dodano wbrew oczywistoci
prniactwo, obarstwo i bezdenn gupot, a
wszystko po to, aby drwi ze zwierzcia i
drczy je, i bi z czystym sumieniem. Osio
sta si symbolem gupiego czowieka:
osio dardanelski, kwadratowy, do czwartej
potgi, patentowany, osio nad osy (la. asinus
asinorum). Przysowie gr.: nou plegon dksios
'dla osa kije' (a nie sowa zachty). A
gdyby kopn mnie osio czy miabym mu
odpaci
kopniciem?"
rzek
Sokrates
tumaczc, dlaczego nie odwzajemnia si
bezczelnemu modzikowi, ktry go kopn
(Moralia, O wychowaniu dzieci, sekcja 10C
Plularcha). W Paedagogium na Palatynie w
Rzymie zachowao si z pierwszej po). III w.
sgraffito (rysunek wyskrobany na cianie)
przedstawiajce ukrzyowanego czowieka z
gow osa, a obok posta modlc si do
niego (dzi w dziale starochrzec. Museo
Nazionale
Romano,
Rzym),
prawdop.
karykatura wykonana przez onierza dla
wykpienia kolegi-chrzeci-janina.
Osio niemono powzicia decyzji,
dokonania wyboru. Synna anegdota filozofa
fr. .leana Buridana (XIV w.) o ole
zdychajcym z godu midzy dwiema wizkami siana (ilustracja problemu dcterminizmu i
wolnoci woli), przetworzona przez Fredr w
komedii Pan Jowialski (Osiokowi w oby
dano") 1,7.
Oli most. ezelbryk (nm. Eselbriicke, tac.
pons asinorum) bryk, klucz do rozwizania
zada mat.. streszczenie lektury szkolnej
(dawniej przekady lit. klasycznej zadawanej w
szkoach), drukowane dla uytku uczniw; 5.
teza I ksigi Elementw Euklidesa, pierwsze
twierdzenie trudniejsze do zrozumienia, na
ktrym potykaj si nieucy. Pliniusz St. w
Historii naturalnej 8,68 pisze: Osio nie
przejdzie przez most, jeli przez szpary midzy
deskami zobaczy wod" dowd olej
tpoty.
Ole uszy gupota. Krl Frygii. Midas,
bdc sdzi w zawodach muzycznych mi

dzy Apollinem a Marsjaszem (lub Panem)

przyzna nagrod Marsjaszowi; obraony
Apollo sprawi, e Midasowi wyrosy ole uszy.
W dawnych szkoach polskich sadzano zego
ucznia na olej awce" i wkadano mu na gow
czapk z olimi uszami".
Osio gruboskrno, nieczuo na
pikno. Osio przy lutni jako muzyk albo
suchacz temat znany ju w staro.
Mezopotamii. W bajce Fedrusa osio znajduje
lutni na ce, prbuje na niej gra, a kiedy
udaje mu si wydoby z instrumentu tylko
przeraliwe zgrzyty, rzuca go, aujc, e si
nie uczy muzyki. Przysowie ac.: asinus ad
tyram 'osio przy lutni', znaczy: pasuje jak w
do karety.
Osio upr, aroczno, niewybred-no i
brak smaku. Jak za na chopcw mao dba
osie leniwy, gdy na okryte kosem dostanie si
niwy; ci ami o grzbiet kije, osie cina zboe, i
nic mu mda ich sia poradzi nie moe, a
wtedy go wypdz, gdy ju wypcha boki"
(Iliada 11,557 i nast. Homera, t. F.
Dmochowskiego).
Przysowie:
Osio
obadowany zotem marzy o pokrzywie i ocie.
W
mit.
gr.
Oknos
(gr.
'maruda;
niezdecydowany') przebywajcy w Hadesie
splata sznur zjadany nieustannie przez olic;
obraz maestwa, w ktrym ona trwoni
wszystko, co m zarobi (Pauzaniasz 10,28
31); temat synnego zaginionego obrazu
Polignota (l. p. V w. p.n.e.). Przysowie (echo
bajki F. D. Morawskiego Jacek i osio, 1860):
Jak cignie osa za eb, to on cofa w ty, a jak go
pocignie za ogon, to ten naprzd.
Osio nikczemno. Widzc jak dzik i byk
bezkarnie si zncaj nad umierajcym lwem,
osio wybija mu kopytem dziur w gowie
(Bajka l, 21 Fedrusa).
Osio ch wyjcia z wasnej skry,
udawania kogo lepszego. W bajce Ezopa Osio
i Lis osio woy lwi skr, aby nastraszy
lisa, ale zdradzi go oli ryk. W innej bajce gr.
osio nis wity obraz (gr. nos agei mysleria,
ac. asinus porlans mysteria), a gdy przechodnie
klkali, puszy si, mylc, e to jemu cze
oddaj; dopiero razy poganiacza doprowadziy
go do opamitania. Przysowie w.: Gdy kto jest
osem, a myli, e jest jeleniem, prawda wyjdzie
na jaw, kiedy trzeba bdzie przeskoczy rw.

Osio jako wyzwisko w stosunku do czowieka (podobnie jak nazwy wielu innych
zwierzt, np. bydl, krowa, byk, ciel, g,
dudek, kwoka, hiena, so, mija) wystpuje
ju w komedii rzymskiej (Plaut, Terencjusz).
Przysowie ac.: Multi sunt asini bipedes 'wielu
jest dwunogich osw".
Dziki osio nieokieznana wolno. Bg
mwi do Hioba: ..Kto wypuci dzikiego osa
wolno? A pta jego kto rozwiza? Ja daem
mu dom na puszczy i mieszkanie jego w sonej
krainie. Gardzi zgraj miejsk i nie sucha
gosu naganiacza. Patrzy po grach za pasz
sw" (Hiob 39, 58). Dziki osio to take
symbol pustynnego ascety, pustelnika.
W heraldyce: cierpliwo, wytrzymao;
zadowolenie.
Osio klczcy przed kielichem: atrybut w.
Antoniego Padewskiego.
W alchemii: trzygowy demon: l. gowa
przedstawia rt; 2. sl; 3. siark, trzy
materialne zasady bytu. Stworzenie uparte.
W astrologii: osio zwizany z Saturnem
(drugim Socem, gwiazd Izraela).
Oli eb w symbolice rdw. pokora,
cierpliwo; odwaga; niekiedy ze socem albo
koem sonecznym midzy uszami, co oznacza
zwierz ofiarne.
Osio obadowany zotem zob. Zoto (Potga).
OWCA (Baran, Baranek, Jagni, Tryk,
Skop)
Owca domowa zwierz gospodarskie
udomowione ok. 10000 lat temu w pd.--zach.
Azji; owca nazwa oglna, oznaczajca
take doros samic. Baranek mody
baran-samiec Jagni moda owca-samica
(take moda koza).
Baran rwnolega do owcy" nazwa
oglna, oznaczajca take dorosego samca
owcy.
Tryk baran-samiec rozpodowy. Skop
wykastrowany baran-samiec. Owca
bezcenne dobro, ofiara; stad-no; odczenie
si (od zbiorowoci), rwnowaga uczuciowa,
niemiao, lkliwo, szczero, agodno,
delikatno, niewinno, prostoduszno;
mio,
miosierdzie,
przebaczenie;
posuszestwo, cierpliwo, pokora, milczenie;
naladownictwo, brak inicjatywy, bierno;
upr, gupota.

Owce pastwiska Paskiego lud izraelski

(Psalm 73 l).
Rozproszone stado owiec lud izraelski w
diasporze (galucie) (Jeremiasz 50,17).
Zbkana, zagubiona owca kto, kto
zszed niewiadomie z waciwej drogi, zgrzeszy. Wszyscy jak owce pobdzilimy"
(Izajasz 53,6).
Zgubiona owca (a potem odnaleziona)
nawrcony grzesznik. Przypowie o zgubionej owcy, z ktrej odnalezienia waciciel
raduje si bardziej ni z posiadania
pozostaych (Ew. wg Mat. 18,1213; Ew. wg
uk. 15,47).
Bdna owca (tj. zbkana) osoba pozbawiona celu ycia, sensu istnienia (Psalm
118 176; /. List w. Piotra 2,25); kto, kto
dziaa, chodzi, azi nieprzytomnie, bez okrelonego celu.
Owca jedyne, bezcenne dobro; wg
przypowieci proroka Natana o dwch mach,
bogatym i biednym. Bogaty mia liczne stada,
biedny tylko jedn, ukochan owieczk. Gdy
przyjecha go do bogatego, ten kaza zarn
owieczk ubogiego, aby ni uraczy gocia (2
Ks. Krl. 12, 16).
Owce zbki Oblubienicy. Zby twoje
jak trzody owiec postrzyonych, ktre wyszy
z kpieli" (Pie nad pieniami 4,2).
Owca a. runo owcze wrba, przepowiednia pogody. Pasterze uwaaj, e gdy
stado jest niespokojne i beczy nieustannie,
mona oczekiwa ulewy. Gedeon wry z runa
owczego przed bitw z Madiani-tami (Ks.
Sdziw 6 3640).
Owca w staro. Grecji powicona bya
Herze i Dionizosowi, ktrego, jako dziecko,
zmieni Hermes w tryka i oddal opiece nimf
Hyad, aby go ukry przed gniewem Hery (bo
Dionizos by dzieckiem Zeusa i Semele); std
doroczne wiosenne ofiary z baranka (w czasie
Dionizjw
Wielkich)
jako
uosobienia
Dionizosa Zbawiciela, niebiaskiego Tryka.
Pierwszego dnia kadego miesica Grecy
ofiarowywali owieczk Herze, jako bogini
mierci. Aten Itoni czczono w tesalskim
Ilonie jako wynalazczyni tkactwa z przdzy
wenianej. W gbokiej staroytnoci skadano
w Italii ofiary z owiec Jowiszowi, Junonie,
Janusowi, Marsowi, Faunusowi, Silvanusowi,
Palesowi; w Grecji Afrodycie, Attisowi, Panu.

Owca podno. Rzymianie skadali

ofiary z owiec nie tylko przy okazjach kultowych, ale te na uroczystociach weselnych:
w drodze magii sympatycznej podno owiec
miaa zapewnia potomstwo modej parze.
Pastwa modych sadzano wic na skrze
wieo zabitej owcy, a pan mody musia
rozwiza weniany pas panny modej (to
,,rozpicie pasa" stao si synonimem oenku).
Gwnym zajciem domowym Rzymianek,
zw. w czasach republiki, byo przdzenie i
tkanie weny, co, prcz praktycznego, miao
rwnie znaczenie magiczne.
Biae i czarne owce. Biae siadano w ofierze
bogom nieba i bogom wiatrw pomylnych
na otarzach; czarne bogom burzy i bogom
podziemnym w rowach, aby krew wsika
w ziemi. (Anchizes) owieczk czarn Burzy
powici, bia przyjaznym Zefirom"
(Eneida
3,120
Wer-giliusza,
tl.
W.
Markowskiej).
Czarna owca, parszywa owca grzesznik,
kto, kto habi, kompromituje, okrywa
niesaw rodzin, rodowisko, spoeczno
swoim postpowaniem. Jedna parszywa owca
cae stado zarazi" (Satyry 2,79 Juwenala).
Owca miosierdzie: daje mleko spragnionym, miso godnym, a wen zzibnitym.
Jedna owczarnia i jeden pasterz" (Ew. wg
Jana 10,16) nawrceni ydzi i poganie;
cakowita jednomylno pogldw.
Owczy pd bezmylne naladownictwo,
lepe dziaanie pod wpywem instynktu stadnego. Owce Panurga fr. les moutons de
Panurge: Panurg, kupiwszy u handlarza byda
barana-przewodnika, spycha go z pokadu w
morze; za przewodnikiem skacz do wody
wszystkie owce, a wraz z nimi ich waciciel,
ktry usiowa je chwyta i zatrzyma
(Gargantua i Pantagruel 4, 68 Rabelais'go).
Jelita owcze muzyka. Ze skrconych jelit
baranich robi si struny, rda dwiku muz.
instrumentw strunowych. Czy nie dziwota,
e baranie kiszki wycigaj dusz z ludzkiego
ciaa?" (Wiele haasu o nic 2,3 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Owcze rdo (hiszp. Fuenteovejuna)
wola ludu; tytu dramatu Lope de Vegi (1618).
Mieszkacy osady Owcze rdo

zbiorowo zabijaj znienawidzonego pana

feudalnego, a na torturach zeznaj zgodnie, e
zabio go Owcze rdo.
Owca niewinno. Przysowie: Owca
niewinna przez rok wen dwiga, ostrzyg
wen, a jej za to figa.
Oddzieli owce od kozw zob. Koza (na
Bliskim Wschodzie).
Owca pokj. Przysowie: Z koza sta si
owc, z turbatora mionikiem pokoju.
Wilk w owczej skrze zob. Wilk.
Baranek miosierdzie, dobro, pokj,
prawda; ofiara, powicenie si; szacunek dla
matki, niewinno; sabo, bezradno,
bierno, cicho; figlarno, swawola; przeciwiestwo lwa, tygrysa, wilka.
Baranek (jagni, kol) w tradycji hebr.
oczyszczenie z grzechw. Typowe zwierz
ofiarne: pasterska ofiara Abla spodobaa si
Bogu (Gen. 4,4); ofiara z baranka zastpia
ofiar z Izaaka, syna Abrahamowe-go (Gen.
22,119), echo historycznej przemiany:
zastpienie ofiar z ludzi ofiarami ?.e zwierzt.
Baran ofiarowany zamiast Izaaka jest jednym
z dziewiciu zwierzt umieszczonych w
muzumaskim raju. Baranek atrybutem Ewy,
ktra po wygnaniu '/ raju musiaa prz wen
owcz na odzie (gdy nagoci zabrania
wstyd). Zwierz zwizane z Pasch, z
Mesjaszem, ze Sowem Boym.
Baranek czysto, niewinno, nieskalano. A baranek bdzie bez zmazy" (Ex.
12,5), mowa o baranku ofiarnym. Przysowie:
Niewinny jak egipski baranek.
Baranek istota saba i dlatego niewinnie
przeladowana, oskarana. W bajce Ezopa
Wilk i Owca wilk poera owc, gdy mu
jakoby zmcia wod (cho pia ze strumienia
niej ni wilk). Przysowie: Baranie, nie m
wody.
Baranek w Starym Testamencie Suga
Paski. Jako baranek cichy, ktrego nios na
rze" (Jeremiasz 11,19). Ofiarowan jest, i
sam chcia (...), jako owca na zabicie
prowadze bdzie, a jako baranek przed
strzygcym go nie otworzy ust swoich"
(Izajasz 53,7).
Baranek w Nowym Testamencie Chrystus
Odkupiciel. Oto Baranek Boy (ac. agnus
Dei), ktry gadzi grzechy wiata" (Ew. wg
Jana 1,29), sowa Jana Chrzciciela. rdo tej
symboliki Baranka znajduje si prawdop. w
apokryficznej Ks. Henocha (Ks.

Etiopskiej). Atrybut Jana Chrzciciela, apostow, uczniw Jezusa, dobrych dzieci,

czystych myli; w. Agnieszki, Genowefy,
Reginy, Katarzyny, niekiedy Klemensa. We
wczesnej sztuce chrz, przedstawiano apostow jako barankw z Barankiem Boym
porodku.
Owieczki chrzecijanie, stado Dobrego
Pasterza; parafianie; ludzie podlegajcy czyjej
opiece duchowej.
Gniew jagnicia uczucie przelotne,
krtkotrwae, Kasjuszu! sprzegnity z jagniciem, ktrego gniew trwa tyle, co iskra na
krzesiwie" (Juliusz Cezar 4,3 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Gniew Baranka (Chrystusa) groza;
Sd Ostateczny. I mwi do gr i ska:
Padnijcie na nas i zakryjcie nas (...) od gniewu
Baranka" (Apok. 6,16). ,,Gniew Barankowy
straszniejszy jest w sobie ni gniew lwa, z
rykiem gdy puszcz oblata" (Gniew
Barankowy l2 Marii Konopnickiej).
Biay Baranek niewinno, czysto.
Skadany w ofierze Kastorowi i Polideukesowi, Junonie, Hekate (czarne i biae baranki),
Afrodycie. Hermesowi.
Baranek szacunek dla matki: bo baranek
klka, gdy ssie maciork.
Baranek figlarno, swawolno: bo bawi
si, podskakuje.
Baranek nadmiar dobroci. Przysowie:
Kto si czyni barankiem, wilk go zje.
Baranki oboki, biae chmurki pierzaste,
pierzasto-kbiaste; stado nalece do bogw
niebiaskich, zw. bogw Soca, jak Apollo,
Helios. Kto ma najpikniejsze baranki? Ma je
ksiyc zloty" (Pie o ksiycu nm. Das Lied
vom Monde, Hofmanna von Fallersieben).
Biae grzebienie fal morskich.
Baranki egipskie art. wszy.
Baranek figurka gipsowa o zoconych
rogach stawiana ze wiconym na stole
wielkanocnym na pamitk baranka wielkanocnego, jednorocznego i bez skazy,
spoywanego przez ydw w wito Paschy.
Baran (tryk) Soce; twrcze, owocne,
podne gorco; msko, podno, urodzajno, rozrd; sia, energia, zapa, impulsywno; wytrzymao, niewzruszona wola;
wiedza, pokj; grzeczno, potulno.
Baran w hinduizmie rumak boga ognia,
Agni.

Baran w Babilonii atrybut boga podziemnych rde, Ea (sumeryjskiego Enki);

zarzynany w czasie uroczystoci jako ofiara za
grzechy ludu.
Baran (tac. Aries), pierwszy znak zodiaku
(21 marca19 kwietnia) narodziny wiosny,
nowych idei, wit nowej epoki, ogie, ruch,
msko. Uskrzydlony baran o zotym runie,
ktry przenis Fryksosa nad Helle-spontem z
Orchomenos do Kolchidy, zob. Zoto (Zote
runo). Symbol Medw i Persw (dwa rogi),
Jowisza-Ammona ze spiralnymi rogami,
atrybut Hermesa (Merkurego) jako opiekuna
stad i Marsa jako planety.
Baran iraski symbol mskoci.
Rogi baranie zob. Rg (Trby, szofar).
Baran z jednym rogiem zwrconym w przd, a
drugim w ty atrybut Janusa, rz. boga
pocztku i koca, wejcia i wyjcia.
Baran (tryk) w mit. gr. powicony Zeusowi, Posejdonowi, Atenie; ulubieniec Hermesa,
ktry czsto dosiada go a. siada przy nim,
nosi go na rkach a. na ramionach. Z motywu
tego chrzecijastwo wzito obraz Dobrego
Pasterza, przy czym tryka zastpi baranek, co
odebrao zwierzciu si i temperament, a
take zwizek z obrzdami wtajemniczenia;
spoeczno wiernych otrzymaa nowy idea
stado owiec.
Barania (owcza) skra maska osaniajca
wilcz drapieno; pismo; prawda. Strzecie
si pilnie faszywych prorokw, ktrzy do was
przychodz w odzieniu owczym, a wewntrz
s wilcy drapieni" (Ew. wg Mat. 7,15). Ze
skr baranich wyrabiano pergamin do pisania.
Czy to nie rzecz opakana, e ze skry
niewinnego jagnicia fabrykuj pergamin? e
ten pergamin zabazgrany moe zrujnowa
czowieka?" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira, t.
L. Uiricha). Skrami baranimi okrywano
przybytek Arki Przymierza, aby chroni
prawd w niej zawart.
Barany waciwy temat rozmowy,
dyskusji, sprawy; w wyraeniu: ,,Powrmy do
naszych baranw" fr. revenons a nos moutons
(Farsa mistrza Pathelina, anonim fr. z ok.
1464).
Barani skok b. may. Przysowie: Na
Nowy Rok przybywa dnia na barani skok.
Na barana nosi, bra na plecach, karku,
ramionach, jak pasterz baranka, owieczk,
jagni.

Baran gupiec. Barani eb, barania gowa

tpak, zakuty eb, Ach, co za baran!
Barani gos donony, o faszywej gbi;
agodny, miy. mia si baranim gosem
paka. S po gosie baran-kowie, ale po
zbach wilkowie" (Nie po mowie, ale po
uczynkach mamy sdzi 1920 Biernata z
Lublina).
Baran potulno, bierno. Da si jak
baran prowadzi na mier, por. wyej
Baranek (w Starym Testamencie) Suga
Paski. Da si zwiza, i itp. jak baran
ulegle, bez oporu.
Barana strzyc wyzyskiwa, oszukiwa.
Przysowie: Strzyc jak baranw.
Barana drze zgarnia grube (zazw.
niegodziwe) zyski.
W heraldyce: (baran) krl (Daniel 8,37 i
20), ksi (Treny Jeremiasza 1,6), wdz;
(owca) agodno, cierpliwo; umiarkowanie;
pojednanie.
W marzeniu sennym: (baranka nosi)
satysfakcja; (zabi) zagroenie; (owce widzie)
dobra wrba.
Liczenie (imaginacyjnych) baranw skaczcych przez potek bezsenno. Rzekomo
sposb uatwiajcy zanicie.
PAJK
Pajk symbolizuje twrc, prac, przdzenie,
tkanie; zrczno, pilno, cierpliwo, roztropno, ostrono, przezorno; pienidze;
chytro, przebiego, podstp, zoliwo;
puapk, agresj, okruciestwo, krwiopijc,
truciciela; chciwo, wyzysk, skpstwo;
bezuyteczno; zwycizc, przyjaciela bohaterw; szczcie, nadziej, zmartwienie,
pokus; Ksiyc, deszcz, czary, czarn magi,
wrb; introwersj, narcyzm.
Pajk mdro przy maoci. Pord
rzeczy maluczkich, a mdrzejszych od
mdrcw: pajk na rkach si wspiera, a
przecie mieszka w paacach krlewskich"
(Ks. Przypowieci 30,248). Wg niektrych
egzegetw mowa tu o jaszczurce.
Pajk ukarana pycha demiurga. Arach-ne
(gr. 'pajk'), tkaczka i hafciarka lidyj-ska,
wyzwaa Aten do wspzawodnictwa;
zmieniona przez rozwcieczon bogini w pajka (Metamorfozy 6,1145 Owidiusza).
Pajk porednik midzy bogami a
ludmi, przyjaciel bohaterw sonecznych. Wg
legendy muzumaskiej, gdy Mahomet

ucieka z Mekki przed wrogami, schroni si w

jaskini, a nasany przez Allacha pajk
natychmiast rozwiesi pajczyn przed
wejciem; dlatego cigajcy proroka ominli
pieczar. Podobna legenda o w. Rodzinie w
czasie ucieczki do Egiptu. Pajk atrybut w.
Konrada, Kamiona i Feliksa z Nole, ktry
spdzi p roku w cysternie; jej otwr
osonity by pajczyn bronic witego
przed poganami.
Pajk w folklorze truciciel, przeciwiestwo pszczoy. Przysowie: Gdzie pszczoa wysysa mid, tam pajk chonie jad.
Pajk w chrzecijastwie wyzyskiwacz
(wysysa krew maych owadw, tj. ubogich),
krwiopijca, skpiec; diabe (gotujcy przeciw
nam swe sida).
Pajk agresja, zniszczenie, puapka,
podstpna napa. Mzg, pracowitszy nili
skrztny pajk, snuje ni dug na mych
nieprzyjaci" (Henryk VI cz. 2 3, l Szekspira,
t. L. Uiricha).
Pajk racjonalizm. Racjonalici s jak
pajki; wysnuwaj wszystko ze swych
wntrznoci" (Apoftegmaty nr 19 Francisa
Bacona).
Pajk w wierzeniach wielu ludw: (znaleziony na ubraniu) pienidze; (zabicie)
deszcz; (noszenie przy sobie) zdrowie; (w
domu) szczcie, dobrobyt; (mae, czerwone
pajczki) szczcie w interesach; pajki wyryte
na kamieniu (p)szlachetnym (amulet)
przezorno.
W heraldyce: praca, ostrono; mdro.
W marzeniu sennym: zdrada; proces sdowy.
Pajk jako przdka, tkacz twrca (ac.
faber), arcytkacz wiata zmysw zapewniajcy porzdek Kosmosu; tworzenie i
niszczenie; ycie i mier; przemienno
wiata zjawisk; fazy Ksiyca; Ksiyc snujcy sie powiaty; tkacz iluzji, mylnych
pozorw, sieci zudze, zwizany z Wielk
Bogini i z czarami; tkanie losu ludzkiego;
tkactwo; rzemioso.
Snu sie pajcz tac. aranearum telas
texere marnowa czas na bahe zajcia;
oddawa si prnym marzeniom.
Pajk w rodku swej sieci introwersja,
narcyzm, pochonicie istoty przez jej wasny
orodek; rodek Wszechwiata; wieczny tkacz
sieci zudze; rozpacz i nadzieja (w
oczekiwaniu na up)

Pajk bezuyteczno, bezwartociowo. Pcien pajczych natkali (...). Tkaniny

ich nie zdadz si na szat, a ich robot nie
mona si przyodzia" (Izajasz 59,6). Nici
pajcz jest nadzieja obudnika, uchwyci si
jej, a nie podtrzyma go" (Hiob 8,14).
Ni pajcza w folklorze sznur a. drabina,
po ktrych bajeczne istoty wdrapuj si do (a.
spuszczaj si z) nieba; szczodro (dla
przyjaciela zamykamy sw sakiewk nici
pajcz); wolno; wyzwolenie.
Prz snu marzenia, pajcz ni
marze. Przysowie nm.: Spinnen am Mor-gen
Kummer und Sorgen, spinnem am Abend
erguickend und labend 'prz rano troski i
zmartwienia, prz wieczorem orzewia i
krzepi'; sens: rano nie czas marzy, ale bra si
do roboty. Z bdnego tumaczenia fr. Malin
chagrin, soir espoir 'rano (zobaczy pajka)
zmartwienie, wieczorem nadzieja', powstay w wielu jzykach przysowia o pajkach. Gdy si widzi pajka z rana, to rado,
gdy w poudnie dobra nowina, gdy
wieczorem nieszczcie. Lecz pajk
wieszczek po srebrnej sieci z rana nieszczcia
zwiastowa leci, a gdy wieczorne godziny
wiej, wrbita cieszy zot nadziej" (Pajk,
do imionnika M. hr. P. 69 Antoniego
Czaykowskiego).
Pajczyna matnia, niebezpieczestwo,
rozpad, ruina, nico, pustka (take w kieszeni,
w sakiewce), niszczcy wir powietrzny;
centrum mistyczne zwizane z rozwojem i
tworzeniem; subtelna robota, delikatno. W
mit. skand, atrybut Friggi, matki bogw,
opiekunki rodziny, przdki chmur, zapowiadajcy pomylno w maestwie. Soce
i jego promienie; emanacja ducha boego;
sabo czowieka; labirynt. W filozofii ind.
welon Mai, iluzji tworzcej kosmiczn uud
rzeczywistego bytu wiata materialnego, wyraajcy pikno stworzenia. Sztuczna, ko-listopromienna sie z pajkiem w centrum obraz
Kosmosu.
Pajczyna krtkotrwao. Wybudowa
swj dom jak pajk, jak budk stra, ktry
kadzie si spa bogaty, a gdy otworzy oczy
nic nie ma" (Hiob 27,1819). Lata nasze jak
pajczyna bada poczytane" (Psalm 89 9).
Dom pajka jest naj-kruchszym z domw"
(Koran 29,40). Na-

sze dziea pajczyna, nasze ycie godzina" (Pajki 3334 Aleksandra Fredry).
Pajczyna prawo. Prawa s rwnie jako
pajczyna: wrobi si przebije, a na muszk
wina" (Na XII tablic ludzkiego ywota 7 Jana
Kochanowskiego).
Pajczyna opatrunek na rany, powstrzymujcy krwawienie, leczcy. Dobra pani
Pajczynko, gdy si skalecz w palec, miao
si do twej usugi odwoam" (Sen nocy letniej
3,1 Szekspira, t. S. Komiana).
PALCE
Palce s symbolami bstw, kierunku, promieni
Soca.
Ruchy palcw (i rk) byy i s u wszystkich
ludw pomocne w wyraaniu myli i uczu,
szczeglnie za w plastyce i tacach Indii, Azji
poudniowo-wschodniej i Japonii.
Pi palcw doni cztery koczyny i
gowa czowieka, zob. Pi.
Czony palcw oznaczaj (liczc od rodka
doni): u dwuczonowego kciuka logik i
wol, u wskazujcego materializm, prawo i
porzdek, u rodkowego humani-tarno,
system, inteligencj, u serdecznego prawd,
oszczdno, energi, u maego dobro,
przezorno, zastanowienie.
Czubki palcw natchnienie poetyckie lub
wieszcze. Zwizek z gazkami drzew, np.
wierzby, brzozy, olchy. Mie co w czubkach
palcw zna dokadnie, umie bezbdnie.
Symbolika rolinna palcw: kciuk
winorol i palma, wskazujcy db lub
janowiec, rodkowy ostrokrzew i wrzos,
serdeczny leszczyna, may cis.
Symbolizm palcw wedug mistykw:
1) palec falliczny, Heraklesa; niezdarno,
2) rozkazujcy, wskazujcy, przypisany Pajanowi (gr. Paidn, Paian), lekarzowi bogw
olimpijskich u Homera (Iliada 4,401,899);
imi Pajana byo pniej przydomkiem bogw
uzdrowicieli, jak Apollo, Asklepios, Dionizos,
Tanatos,
3) przypisany Epimeteuszowi, 'mdremu po
szkodzie', mowi Pandory; spkowanie;
wzgarda,
4) przypisany Jazjonowi (gr. lasiOn), synowi
Zeusa i Elektry, ktry upowszechnia misteria
Demeter, demonowi urodzajnej gleby,

5) wrebny, przypisany Masowi, kapanowi'

Rei, daktylowi Idy (zob. niej) w Elei.
W alchemii redniowiecznej kciuk przypisany jest Wenerze, palec wskazujcy
Jowiszowi, rodkowy Saturnowi, serdeczny
Socu, may Merkuremu, zob. Rka.
Palec wielki, gruby, paluch, kciuk, symbol
falliczny; wadczy, reprezentuje si twrcz,
sprawcz, bo nadaje innym palcom i caej doni
moc chwytania i trzymania przedmiotw, np.
miecza; zob. Figa (Pokazywa fig);
najpopularniejsza bajka Ch. Perraulta Tomcio
Paluch (fr. Le petit Poucet) i bajka braci
Grimm
(nm.
Daumesdick):
bohater,
przychodzc na wiat, by nie wikszy od
kciuka, najmodszy z siedmiu braci; uwaany
za najgupszego, okazuje si spryciarzem,
magikiem. Bajki, oparte na staroindyjskim
micie o Krisznie, symbolizuj w osobie Tomcia
zbawc swej spoecznoci, wiadomo
absolutn, czynn, energiczn, jasnowidzc,
ratujc z opresji. W staroytnym Rzymie
czsto noszono piercienie (z wyjtkiem
obrczki maeskiej) na kciuku dla
zachowania potencji. W redniowieczu kciuk
by ulubiecom czarownic: ,,Kciuk mnie
wierzbi, to dowodzi, e jakie licho
nadchodzi", mwi druga czarownica w
Makbecie 4,1 Szekspira; pierwsza czarownica
pokazuje innym kciuk utopionego sternika
(Makbet 1,3). Szczeglnie cenne wasnoci
magiczne miay, jak sdzono, kciuki
powieszonych zodziei. W Satyrach 3,36
Juwenal pisze: Krcc kciukiem (tac. pollice
yerso) zabijaj, dlatego zdobywaj poklask", W
cyrku rzymskim podniesienie kciuka w gr,
wyprostowanie go i, by moe, krcenie nim,
oznaczao (przeciwnie ni si zwykle mniema)
danie dobicia rannego gladiatora; ukrycie
palucha w pici lub zwrcenie go ku doowi
pragnienie darowania mu ycia. Do dzi
,,trzyma za kogo kciuki" (tj. ciska je
wewntrz pici), znaczy chcie magicznie
pomc komu w pomylnym przejciu jakiej
prby (np. w zdaniu egzaminu), a wycignicie
kciuka w gr oznacza: ,,Wszystko w porzdku! Rb swoje!" Kciuk przytknity do
czubka nosa (zwykle z rozczapierzonymi
palcami caej doni w tzw, wachlarz hiszpaski), jako przeduenie (fallicznego) nosa,
oznacza wyzwanie, lekcewaenie, obraz;
zagra komu na nosie, na fujarze. Rwnie

znakiem lekcewaenia, cho mniej wyrazistym,

jest strzelanie, pstrykanie kciukiem i
rodkowym palcem. Jak z palcw strzeli"
(ac. si digitis concrepuerit) z O powinnociach
3,19,75 Cicerona, znaczy 'z atwoci, bez
wysiku'. Kciuk wsunity w usta rdw.
symbol mdroci, dzi raczej oznaka
gapiostwa. Robienie mynka kciukami (przy
splecionych innych palcach) oznacza bezczynno, prnowanie. Szeroko kciuka bya
miar dugoci rwn mniej wicej calowi,
uywan
przed
wprowadzeniem
miar
metrycznych, np. w Niemczech (Daumen).
Palec wskazujcy, palec Boga, palec boy
wadza, kierowanie, przewodnictwo;
wyzwolenie od za. ..Dwie tablice kamienne
pisane palcem boym" (Ex. 31,18), Od Boga
posany zosta palec rki, ktra pisaa Mane,
Tek), Fares" (Daniel 5,245) na cianie sali
krlewskiej Baltazara. Jezus mwi: Lecz jeli
palcem boym wyrzucam czarty, zaiste
przyszo do was krlestwo boe" (Ew. wg uk.
11,20). W hymnie Veni Creator Duch Sw.
nazwany jest palcem prawicy boskiej (tac.
dextrae Dei tu digitus). W przenoni: palec
boy, palec Opatrznoci zjawisko uznane za
oznak dziaania si nadprzyrodzonych;
czarownicy faraona o pladze komarw: ,,Palec
boy to jest!" (Ex. 8,19).
Palec na ustach milczenie, bg milczenia,
Harpokrates. Przyoy palce do warg" (ac.
cum manus ad os apposuit) z Do bliskich i
przyjaci 8, l Cicerona, na znak tajemnicy. U
Dziecitka Jezus wskazuje na Logos jako na
wymwione sowo.
Palcem wytyka (pokazywa) kogo
pitnowa, publicznie potpia jego postpowanie; Izajasz nazywa szydercze pokazywanie palcem" (58,9) niegodnym zachowaniem.
Podniesienie palca wskazujcego ostrzeenie, kiwanie podniesionym delikatna
pogrka. Ukrycie palca wskazujcego prawicy w pici lewej rki spkowanie lub
zwizek duchowy. Wystarczy tylko palcem
kiwn (aby przysza, przyszed) jest na
zawoanie. To nie palcem przekiwa to nie
bagatelka. Nie kad palca midzy drzwi nie
wtrcaj si w cudze sprawy, bo poaujesz. Ani
palca wetkn (wcisn) wielki tok, cisk.
Nie zakrzywia palca na kogo nie robi mu
najmniejszej krzywdy.

Pocieranie kciuka palcem wskazujcym

pienidze (naladuje liczenie monet lub
banknotw).
Palec rodkowy, dugi palec mierci,
nadziei, zmartwychwstania, palec magiczny:
posmarowanie polinionym palcem czka
dziecka miao odwraca uroki zego oka";
palec mioci i deszczu, suy do seksualnego
pobudzania kobiety i do oywiania wysychajcych rde i zdrojw, oraz do wywoywania deszczu (wg wierze ludowych) W
redniowieczu atrybut Zbawiciela. W staroytnoci gr.-rz. wytknicie rodkowego palca
uwaane byo za zniewag rwnoznaczn z
nazwaniem kogo impotentem lub rogaczem.
Palec serdeczny, piercienny (tac. digitus
annularis), na ktry Rzymianie wkadali
obrczki lubne sdzc, e od tego palca
biegnie nerw do serca; Rzymianie, podobnie
jak Grecy, uywali go take do mieszania
mikstur leczniczych, przypuszczajc, e
skadnik szkodliwy zaalarmowaby serce;
std zwany te palcem lekarskim, profilaktycznym, a przez poczenie z sercem jako
organem mioci jest atrybutem mioci,
narzeczestwa. W redniowieczu atrybut
boskiej natury Chrystusa.
Palec maty, uszny (bo uywany do zatykania
uszu, aby dosysze i zrozumie wewntrzny
gos natchnienia; bo najporcz-niej nim duba
w uchu) wrebny. May palec mi to
powiedzia, tj. wiem o tym, cho ty si tego
nie spodziewa;
pierwotnie aluzja do strzykania, kucia w palcach dotknitych chiragr, ktre zapowiadao
zmiany pogody, a wedug poj ludu miao
ogln moc wrenia, zwaszcza za
przewidywania przykroci. Obwin sobie
kogo koo maego palca uzaleni go od
siebie, podporzdkowa sobie. W maym palcu
co mie zna si na czym znakomicie,
umie co wietnie. May palec symbolizowa
moe promie soca lub struk wody. W
redniowieczu
atrybut
ludzkiej
natury
Chrystusa.
Talizman muzumaski rka, ktrej kciuk
przedstawia Mahometa, a pozostae palce
cztery niezrwnane kobiety":
Chadid, Aisz, Fatim i Mari (z haremu
Mahometa); pi palcw wyobraa te moe
pi filarw islamu": wyznanie wiary,
modlitw rytualn, jamun, post i pielgrzymk do Mekki; zob. te Rka (Fatimy).

Obcicie wasnego palca bywao znakiem

aoby lub pokuty, porwnywalnym z samokastracj, cho znacznie ogldniejszym.
Skrzyowane palce maj przynosi szczcie
(sobie lub komu) w trudnej sytuacji. chroni
od zego, (dawniej u jezuitw) uniewania
skadan przysig; w staroytnoci i
redniowieczu
magiczny
sposb
uniemoliwienia lub opnienia rozwizania u
poonicy (podobnie jak splatanie palcw.
skrzyowanie ng czy zawizywanie supw i
wzw): t metod Hera przeszkodzi chciaa
przyjciu na wiat Heraklesa.
Rogi Ksiyca" (lub Seleny, Diany, Isztar.
diaba itd.) utworzone przez rozstawione i
podniesione palce, wskazujcy i rodkowy.
mog broni przed czarami, udziela
bogosawiestwa, oznacza zwycistwo, pokj; utworzone przez wysunite palce, wskazujcy i may, broni przed urokami i zym
okiem". Pierwsze trzy palce wzniesione
bogosawiestwo frygijskie w imieniu Bogini
Matki Kybele, pniej bogosawiestwo papieskie symbolizujce Trjc Sw.
Wyobraenia stosunku pciowego (lub pogardy) zob. Figa (Pokazywa fig): wetknicie
kciuka do ust lub do pici drugiej rki,
wystawienie rodkowego palca (zob. te wyej
Palec rodkowy), pochwycenie w praw rk
palca wskazujcego lewej lub woenie
wskazujcego palca w liter O utworzon z
kciuka i palca wskazujcego drugiej rki.
Patrze przez palce pobaa czemu,
tolerowa co, udawa, e si czego nie
dostrzega. Przylepia mu si do palcw, ma
smo w palcach, ma dugie palce kradnie.
Przez palce przecieka, przelewa si
rozrzutnemu, marnotrawcy. Palec komu
prosto trzyma ulega czyim zachciankom.
Palce liza o smacznej potrawie. Macza w
czym palce uczestniczy w jakiej
nieczystej sprawie, w aferze. I palcem nie
ruszy, nie kiwn, nie tkn nic nie zrobi
w jakiej sprawie. Zna na palcach zna
rzecz szczegowo, dokadnie.
Ssa palce y w biedzie, w ubstwie.
Dzieci, ssij palec! nie wtrcaj si,
smarkaczu, do rozmowy. Prastary motyw o
dziecku odstawionym od piersi, ktre ssie
mleko z wasnego palca; Abu Dafar Tabari
(ok. 839923) w swej Historii prorokw i
krlw pisze, e czynili tak Abraham j Mojesz
(jako oseski oczywicie),

ale zwykli miertelnicy tego dokona nie

potrafi. Wyssa sobie z palca zmyli,
wymyli; pierw. wyraz lekcewaenia wrebnych moliwoci maego palca lub kciuka.
Zielone palce mie by dobrym ogrodnikiem.
Poparzy (popiec) sobie (na) czym palce
dozna przykrego niepowodzenia w jakim
przedsiwziciu; pierw. zapewne o gaszeniu
wiecy palcami lub wyciganiu kasztanw z
ognia. Wsad palec w ogie, a potem krzycz,
e masz pecha (przysowie nm.).
Sam jak palec zupenie sam; zwrot
absurdalny, gdy palec jest zawsze w towarzystwie czterech innych.
Dowcip Niemca jest w jego palcach
(zrcznych w robocie), przysowie fr., ang.
Starsze palce jak widelce zachta
gospodarza przy stole do porzucenia przesadnych ceremonii. Podobnie: Pazury i kielce
najlepsze widelce. Widelcami adnie, ale rado
spadnie, palicami brzyko, ale zje si syko.
Ranopalca Jutrzenka, zwrot uyty wielokrotnie przez Homera.
Palec diabelski, strzaka piorunowa lud.
nazwa
fulgurytu,
piorunowca
(prtu
kwarcowego powstaego przez stopienie piasku
od uderzenia pioruna) lub szkieletu
wapiennego gowonogw kopalnych (belemnitw).
Daktylowe Idy (gr. ddktyloi Idaioi 'dosf.
palce Idy'). Staroytni nie wiedzieli na-pewno,
czy szo tu o Id frygijsk, czy kre-tesk i czy
nazwa odnosi si do ich zrcznoci w
rkodziele czy do karowatego wzrostu. Mieli
to by, wg jednych, wielcy i potni
czarownicy frygijscy, demony ,,grskiej
Adrastei" (prawdop. identycznej z Kybele lub
Re). wynalazcy kowalstwa, wg innych
Kreteczycy. synowie nimfy Anchiale.
PALMA
Palma daktylowa (Phoenix dactyiifera) symbolizuje Soce, wiato, natur bosk, aniow, mczestwo, dusz, wznioso, proroctwo, nadziej; sprawiedliwo, zasugi;
krlewsko. pierwszestwo, zwycistwo,
triumf, sukces, dostojestwo; zdecydowanie,
stanowczo; Drzewo ycia, podno, sup
falliczny z pomieniami; yzno; mi-i-,
macierzystwo, obfito, niemiertel

no; samorodno; dziewictwo, czysto,

wstrzemiliwo; rado, pokj; pismo; poczenie przeciwiestw, konflikt wewntrzny;
egzotyk.
Bliskowschodnia palma daktylowa hodowana
dla owocw od ok. 6000 r. p.n.e., o pniu do 30
m wysokoci i pierzastych liciach, rodzi
moe do 250 kg daktyli rocznie przez sto lat i
duej. Ubstwiana na staro. Bliskim
Wschodzie. Hymn babiloski wylicza nie mniej
ni 360 poytkw z tego drzewa, ktre
korzeniami siga do gboko ukrytych rde
wody, a koron wystawia na palcy ar
pustynnego soca;
aden huragan zwrotnikowy nie potrafi /ama
palmy.
Palma drzewo ycia. Byt wielu plemion
na wyspach Polinezji, w Arabii, w Afryce
zaley od palmy daktylowej, orzechowej,
kokosowej, jubei i wielu innych.
Palma daktylowa dobrodziejstwo ludzkoci, najwiksze wg Pliniusza St. (23,51)
obok winoroli i oliwki.
Palma mio, podno, rozdzielnoptciowo. Hebr. imi eskie Tamar 'palma';
gr. phoiniks 'palma', dosf. 'fenicka' (bo nie w
Grecji, ale w Syrii dawaa dojrzale owoce,
wino palmowe, ocet palmowy), 'ptak Feniks
(zob.)', ktry rodzi si i odradza na palmie.
Posta twoja podobna jest do palmy, a piersi
do gron winnych" (Pie nad pieniami 7,8).
Wg Pliniusza St. (13,6 i nast.) jedn msk
palm otacza kilka eskich, ktre na sam jej
widok owocuj.
Palma atrybut fenickiego bstwa Baal
Tamar 'Pan palmy'. Powicona Hermesowi,
Dionizosowi i jego orgiastycznym obrzdom,
Afrodycie i in. boginiom mioci i podnoci.
Palm uwaano w staro. Egipcie za
wyobraenie roku, gdy ma jakoby co miesic
wypuszcza jedn ga.
Palma Soce i wiato; u Grekw
powicona Febowi-Apollinowi i Heliosowi.
..Widziaem kiedy na Delos, przy otarzu
Apollona, mod palm, wysokopienn"
(Odyseja 6.162 Homera, t. J. Parandowskiego). Tezeusz po zabiciu Minotaura urzdzi
igrzyska ku czci delijskiego Apollina i
nagrodzi zwycizcw gazkami tej palmy.
Wg innych przekazw by to Herakles:
po powrocie z Hadesu ujrza t bosk palm i
uwieczy sobie czoo jej gazkami. Jako

pierwszy otrzyma od niego palm zwycistwa

bohater arkadyjski Jazjon, kochanek Demeter i
propagator jej misteriw (Odyseja 5,125
Homera; Pauzaniasz 8,48,1).
Palma kolumna. Palma, niezbyt si
nadajca do uytku jako drewno budulcowe,
staa si jednak w Egipcie V dynastii, ze swym
wyniosym i prostym pniem-ko-dzin z pkiem
olbrzymich lici u gry, wzorem architektury
kolumnowej; zob. Kolumna. Wyobraenia palm
na filarach wityni przyszoci powtarzaj si
w widzeniu Ezechiela (40,1637). Palma
izraelskie plemi Manasses. Palma mdro.
Mdro mwi: Wywyszyam si jak palma
w Kades (a. w En-gaddi)" (Eklezjastyk 24,18).
Palma dusza dca do nieba; wskazuje na
to smuko i wynioso pnia palmy.
Palma czowiek sprawiedliwy. Sprawiedliwy wyronie jak palma" (Psalm 91 13).
Palma proroctwo. A bya Debora
prorokini, ona Lapidota, ktra sdzia lud w
owym czasie. A siedziaa pod palm, ktr
imieniem jej (debora .hebr. 'pszczoa, osa')
nazywano" (Ks. Sdziw 4,45).
Palma atrybut w. Jana Ewangelisty (w
plastyce: umierajca Maria wrcza witemu
li palmowy), w. Ambroego, Pawa
pustelnika i w. Onufrego (obaj wyobraani w
przepasce z lici palmowych na biodrach);
wg tradycji kij w. Krzysztofa by z drewna
palmowego.
Palma egzotyczne kraje, gdzie sonie
tygrysy s u siebie". Es wandelt niemand
ungestraft unter Paimen" nm. 'nie mona si
bezkarnie wasa pod palmami' (Powinowactwa z wyboru, Z dziennika Otylii
Goethego), gdy czowiek sam si przy tym
zmienia i zmieniaj si jego pogldy.
Palma stanowczo, zdecydowanie w
pokonywaniu przeszkd. Wg dawnego pogldu
palma ronie tym szybciej, im bardziej jest
obciona.
W heraldyce (od XVI w.): ycie, podno;
przyja; szczodro; mdro, sprawiedliwo;
impresa (niekiedy z jednorocem) rodu Este
(Ferrara, Modena).
Ga (gazka) palmowa mio, podno, rozdzielnopciowo; zwycistwo, nagroda, triumf, podbj, moc twrcza, chwaa,
prymat; pokj, rado, wiara; pozdrowienie.

Gazka palmowa rado, wesoo. W

pierwszy dzie yd. wita Szaasw (Sukkot)
uywa si gazek palmowych i wierzbowych
przy tacach i zabawach. I wemiecie sobie
dnia
pierwszego
owoce
z
drzewa
najpikniejszego (tj. z cytrynowego), rdki
palmowe (hebr. lulab, lulaw, tuiow) (...) i
bdziecie si weseli przed Panem" (Lev.
23,40).
Ga palmowa w Rzymie bya godem
igrzysk; otrzymywali je zwycizcy gladiatorzy.
Gazie palmowe rado, triumf. Gdy
Jezus wjecha do Jerozolimy, nabrali gazi
palmowych i wyszli naprzeciw niemu woajc:
Hosanna!" (Ew. wg Jana 12,13).
W plastyce chrz.: ga palmowa
szczcie, czysto, mczestwo, zwycistwo
nad pokus, nad mierci; rze niewinitek;
pielgrzymka do Ziemi Sw.; dusze zbawionych
(Apok. 7,9).
Ga palmowa otoczona gwiazdami a.
spleciona w wieniec zwycistwo nad
grzechem; atrybut Marii Panny: anio wrcza
jej li palmy zwiastujcy zgon.
Ga palmowa Azj jako jedna z czterech czci wiata (w sztuce kontrreformacji,
zw. jezuickiej).
W heraldyce: ga palmowa krlewsko, wachlarz krlewski, sprawiedliwo,
wadza wiecka (na monetach i pieczciach);
czysto.
Palma mczestwa (gazka palmy)
mier mczeska.
Palma zwycistwa, pierwszestwa zwycistwo, pierwsze miejsce, pierwszestwo.
Palmom qui meruit, ferat" n.ac. 'niech ten
nosi palm, kto na ni zasuy" (Lusus poettci,
Ad venlos 4 Jortina, 1748), dewiza Horatio
Nelsona i bryt. Krlewskiej Szkoy Morskiej.
Palmy akademickie honorowa odznaka
przyznawana przez Akademi Francusk
dziaaczom i twrcom kultury i nauki:
dwie poczone srebrne palmy z fioletow
wstk a. rozetk.
Licie palmy wiecznie zielone wieczne
ycie, zmartwychwstanie; powicone Hermesowi, ktry odprowadza dusze zmarych na
miejsce przeznaczenia. Atrybut sztuki pisania
(bo pisano take na liciach palm).
Niedziela Palmowa a. Kwietna, rozpoczynajca Wielki Tydzie, zwana tak od
obrzdu wicenia palm i od procesji z palma

mi na pamitk wjazdu Jezusa do Jerozolimy; obchd pokrewny pogaskim ceremoniom magicznym wiosennego bogosawiestwa pl, prawdop. pozostao dawn.
obrzdw fallicznych.
Miasto Palm Jerycho (Deul. 34.3;
Ks. Sdziw 1,16 itd.). Palma na Majorce, Las
Palmas na W. Kanaryjskich.
Palmeta motyw dekoracyjny w ksztacie
stylizowanego, rozoonego wachlarzowe
licia palmowego: Stan Palmety w USA
Pd. Karolina.
Palma gazka wierzbowa, malinowa itp.
(zalenie od lokalnej tracycji), powicana w
Niedziel Palmow, barwnie ozdobiona,
uywana do wicenia pl w poniedziaek
wielkanocny; bya narzdziem lud. praktyk
magicznych, jak zamawianie piorunw,
odwracanie wd powodzi, okadzanie poonic,
chorego byda, nierogacizny, ciganie deszczu
itp.
PANTERA (Lampart)
Pantera symbolizuje noc. Ksiyc, lato, burz,
Wszechwidzcego, zmartwychwstanie;
zapach; arystokracj, dum, pych, potg,
odwag; niezmienno, niewraliwo; zo,
draliwo, obud, hipokryzj, pochlebstwo;
zmysowo, rozwizo, chu; grzech; polowanie, szybko, drapieno, okruciestwo,
krwioerczo, dziko, skryto;
oszustwo, otrostwo, podstp, nag napa;
walk; zwycistwo, triumf, zaborczo.
Pantera Wszechwidzcy (z uwagi na
plamy na sierci przypominajce wielkie oczy);
boski Stranik; Ozyrys, Hathor. eski aspekt
boga Soca Ra (Re); Argu.s.
Pantera zo. Kapani egip. w czasie
uroczystoci pogrzebowych przywdziewali
skry lamparcie, aby egzorcyzmowa siy za
krce wok wityni; skry te byty
atrybutem Seta. boga za. wroga bogw i ludzi,
dowodem jego mierci i wiadectwem
magicznej siy skadanych ofiar.
Pantera w Mezopotamii burza wiosenna;
atrybut boga grzmotu i ulewy, Ninurty.
Pantera owca, wdz, zaborca, agresor;
czonek domu krlewskiego; wojownik, rycerz;
zwizana z biblijnym Nemrodem. owc
zwierzt a. ludzi (Gen. 10,911). Pantera
czyha przed miastami Judy" (Je-remiasz 5,6)
mowa o wojskach najedcy.

Pantera niezmienno cech (wad) otrzymanych od natury. Jeli moe odmieni

Murzyn skr swoj albo pantera prgi, to i wy
bdziecie czyni dobrze nauczywszy si zego"
(Jeremiasz 13,23).
Czworoskrzyda pantera potga naga i
bezlitosna; pastwo medo-perskic; monarchia
Aleksandra Wielkiego; cztery wiatry (Daniel
7,6).
Pantera szybko. Konie (Chaldejczykw) s szybsze ni pantery" (Habakuk
1,8).
Pantera Ksiyc, zwierz ksiycowe,
atrybut Wielkiej Macierzy Rei-Kybele, Artemidy jako bogini Ksiyca; emblemat ciemnych si, grzechu, podania, zazdroci,
oszustwa.
Pantera w staro. Grecji atrybut Dionizosa
jako
boga
wina;
symbol
pijastwa,
krwioerczej, drapienej dzikoci o demonicznej potdze; siy i podnoci; jej dzikie
skoki czyy j z menadami z orszaku boga;
niekiedy wz jego cign dwie pantery, l
Bakcha gow wiecz wino-gradu licie (...).
Przy nim dziki ostrowidz i tygrys zaarty, i
nigdy krwi niesyte kad si lamparty"
(Metamorfozy 3,6714 Owidiusza, t. B.
Kiciskiego). Jedno z najczciej uywanych
dzikich zwierzt w walkach cyrkowych staro.
Rzymu. Atakuje nawet bawoy.
Pantera zmartwychwstanie. W niektrych
mitach bohater poarty przez panter wychodzi
z. tej przygody odrodzony i w lepszej formie.
Wg bestiariusza (Physiologus, IIIII w.)
pantera po kadym posiku sypia przez trzy dni
w
jaskini,
po
czym
wychodzi
rozprzestrzeniajc wo cudown. Zwierz byo
z jednej strony emblematem rozkoszy i
zmysowoci (zapach), z drugiej mierci i
zmartwychwstania Chrystusa (przebudzenie po
trzech dniach w grobie). W rdw. uwaano j
za istot przyjazn wszystkim zwierztom (z
wyjtkiem smoka), przycigajc je sw
upojn woni (jej pachncy oddech
symbolizowa ycie, Ducha Sw.. uzdrawia), za
Chrystusa zwierzt. Nazw pantery, gr.
pdnther, wywodzono bdnie z gr. pan
'wszech-' i iher 'zwierz', jest to wszake nazwa
pochodzenia niegreckiego. Pniej jednak,
kiedy upowszechniy si wieci o drapienej
naturze zwierzcia, stao si ono symbolem za,
obudy i pochlebstwa.

Lampart, pn. ac. leopardus, to nazwa

pantery wynika z przewiadczenia, e jest ona
mieszacem lwa (leo) i pantery (pardus). W
sztuce chrzecijaskiej przedstawiano jako
lamparta besti morsk opisan w Apok. 13,1
8, siedmiogow i dziesiciorog, symbolizujc oglnie grzech. Antychrysta, Rzym
cezarw. Lampart przen., przest. uwodziciel,
rozpustnik, hulaka. Lamparto-wa si przesl.
prowadzi ycie hulaszcze, rozwize.
Lampart wierna, mska przyja, zob.
Hiena.
Pantera rozwizo: cechy florentyczykw (Boska Komedia, Pieko 1,3243
Dantego).
Pantera z bem ukrytym midzy przednimi
apami oszustwo (gdy pokazuje tylko swe
pikne futro, a paszcz chowa).
Pantera przeciwiestwo i naturalny wrg
mapy, jelenia a. hieny-padlinoercy.
Pantera arystokracja. Naley do szlachty" zwierzcej, tak jak lew (cho bez
symboliki sonecznej), ko, dzik, jele.
W heraldyce: miay, waleczny, zuchway
rycerz; duma, potga (lampart by tradycyjnym
emblematem Anglii); pikno czua a.
gwatowna, bronica swych dzieci z naraeniem ycia; chytro; wolno; wstrt do
padliny.
W marzeniu sennym: za wrba.
PAS
Pas symbolizuje potg, si, odwag, waleczno. obron, przygotowanie do czynu;
bezpieczestwo, krpowanie, ratunek; cnot,
wstrzemiliwo, dziewictwo, powciganie
namitnoci; nieodpart mio, maestwo,
podno,
przywizanie,
wierno,
posuszestwo, pokor; miosierdzie, pielgrzymk, wywicenie, wiar; sprawiedliwo,
prawd, godno, rado.
Pierwsze pasy. o jakich wspomina Biblia. to
pasy pozszywane z lici figowych, jakie
uczynili sobie Adam i Ewa. gdy poznali, e s
nadzy (Gen. 3.7).
pas przywizanie, wierno, funkcje
wymagajce wiernoci i oddania; wi midzy
przywdziewajcym pas a funkcj, instytucj,
zawodem:
podtrzymywanie,
spinanie.
ciganie, opasywanie odziey, noszenie
szabli, sztyletu, pistoletu (wiszcych u pasa).
siekiery (zatknitej za pas), torby.

kluczy, naboi itp. W braku kieszeni wieszano u

pasa mieszek (trzos) z pienidzmi (zodzieje
kradli go odcinajc rzemienie, na ktrych
wisia, std zwani rzezimieszkami), kaamarz,
drobne narzdzia itp.
Opasanie si ciasny zwizek, przywizanie, oddanie. Tymi, co ocalej z gniewu
Twego. Ty si opaszesz" (Psalm 75 11). Niech
przeklestwo boskie bdzie dla mego wroga
jak pas, ktry go zawsze opasuje!" (Psalm
108 19).
Pas sprawiedliwo, wiara, miosierdzie i
prawda.
Gdy
przyjdzie
Mesjasz,
sprawiedliwo bdzie pasem bidr jego, a
wiara opasaniem nerek jego" (Izajasz 11,5).
Stjcie wic, przepasawszy biodra wasze
prawd" (List do Efezjan 6,14).
Zoty pas mio, chwaa, godno
krlewska. Daniel widzi anioa: A oto m
jeden obleczony w pcienne szaty, nerki jego
przepasane zotem najczystszym" (Daniel
10,5). Syn Czowieczy obleczony w dug
szat i przepasany przez pier pasem zotym"
(Apok. 1,13). Przysowie: Dobre imi lepsze
ni zoty pas, tj. reputacja wicej warta ni
zoto (pienidze).
Pas rado. Przepasae mnie radoci,
aby dusza moja piewaa" (Psalm 29 12).
Pas moc, sia. Boe (...), przepasany
bdc si, umierzasz szum morza" (Psalm 64
78). Dzielna kobieta (...) moc przepasuje
swoje biodra" (Ks. Przypowieci 31,17).
Pas waleczno. Przepasae mnie moc
ku bitwie" (2 Ks. Kroi. 22,40).
Zawizanie pasa na dugiej, lunej szacie
bywao zwykle oznak przedsiwzicia jakiego dziaania zwizanego z ruchem, biegiem, walk; atrybut gotowoci do suby, do
dziea. Anio mwi do uwizionego Piotra:
Opasz si i pjd ze mn!" (Dzieje Ap. 12,8).
Gdy bye modszy, opasywae si i
chodzie, gdzie chciae; lecz gdy si
zestarzejesz (...), inny ci opasze i poprowadzi,
gdzie ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). Por.
Rka (wycignicie obu).
Pas pielgrzymka. Pielgrzym dla oswobodzenia ng podkasywa dugie poy paszcza
a. tuniki i zatyka za pas, tak jak to pieszy
podrny czyni do dzi na Bliskim Wschodzie.
Rozwizanie pasa i wszystkich wzw
ubioru poonicy (i ma) miao uatwia
rozwizanie (pord). Po potopie Deukalion

i Pyrra ..twarz kryj, rozpasuj szaty (...), poza

siebie kamienie ciskaj w pole. Gazy (...)
przyjmuj posta ludzk" (Metamorfozy 1,388
i nast. Owidiusza, t. B. Kici-skiego),
rozpasuj szaty na znak zupenego oddania si
wzywanej Temidzie. W nie-zawizanej
przychodz koszuli" (Lilia We-neda 4,1,1
Sowackiego), tj. jako bagalnica. W rdw.
wdowa zrzekajca si spadku skadaa swj
pas na grobie ma.
Pas kobieco, wdzik, seks. Czy panna
zapomina swojej ozdoby, oblubienica swego
pasa?" (Jeremiasz 2,32). Atrybut gr. i rz. bogi
mioci i maestwa. Pas Afrodyty
gwarantowa powodzenie w mioci; bogini
poyczya go Herze, gdy ta chciaa wzbudzi
podanie Zeusa (Iliada 14,214 Homera). Zob.
Wze (mio, maestwo). W rdw.
romansach pas czyni dziewczyn podan w
oczach ukochanego.
Rozluniony pas prnowanie, bezczynno, ospalstwo, opieszao, gnuno,
opilstwo. Przysowie: Za krla Sasa jedz, pij i
popuszczaj pasa. Przeciwiestwem popuszczania pasa jest zaciskanie go, tzn.
oszczdzanie, liczenie si z groszem, z wydatkami.
Somiany pas urodzaj, podno; uchodzi
za pomocny przy porodzie.
Pas Izydy egip. potga; czysto, niemiertelno, opieka nad chorymi i zmarymi.
Krew Izydy" pas z czerwonych
krwawnikw zmywajcy grzechy nosiciela.
Pas Irydy (Iris) tcza, prognostyk adnej
pogody, przyrzeczenie szczcia.
Pas Hippolity cudowny zoty pas krlowej Amazonek otrzymany w darze od Aresa;
zdobycie tego pasa byo dziewit prac
Heraklesa.
Pas Thora. skand, boga burzy, urodzaju i
rodziny podwaja jego straszliw si.
Pas Armidy, piknej czarodziejki z poematu
Jeruzalem wyzwolona (1580) Torquata Tassa
bezcenny, magiczny pas. rdo jej mocy.
Pas rycerski jeden z gwnych symboli
rdw. stanu rycerskiego; std ceremonia
inicjacji do stanu nazywa si pasowaniem na
rycerza.
Obraca pas gotowa si do walki;
rycerze rdw. przed walk przesuwali klamr
pasa do tyu, aby nie zaczepia o ni narczakiem a. rkawem.

Pas cnoty rdw. przyrzd-zamek, zamykany na klucz, ktry mia rycerzowi

opuszczajcemu dom zapewni wierno
maonki w sposb mechaniczny.
Pas niewidka. W rdw. romansach
spotyka si pasy czynice dziewczta niewidzialnymi dla kochanka.
Pas w tradycji chrz. ochrona.
wstrzemiliwo, czysto, gotowo do posugi
religijnej, posuszestwo, pokora.
ubstwo. Atrybut apostoa Tomasza. Noszony
pr/cz pustelnikw w postaci acuchu mniej
lub hardziej cikiego. Podobn wymow ma
sznur opasujcy zakonnikw a. ksiy
odprawiajcych msz. W rdw. nic wolno byo
prostytutkom nosi zason ani pasw.
Pas franciszkaski sznur z trzema
wzami reprezentujcymi luby ubstwa.
czystoci i posuszestwa. Atrybut Matki
Boskiej. Impresa (dewiza heraldyczna) pierwszej ony krla t r. Franciszka I, zwanej Ciaude
de France (14991524).
Drze pasy z kogo jedna z form
dawnych tortur katowskich; przen. wyzyskiwa kogo nieludzko, niemiosiernie.
Przeci swj pas u muzumanw
znaczy: porzuci wiar chrzecijask i przyj prawdziw, islam. W wyobrani Araba
noszcego szerok, lun galabij Europejczyk
jawi si jako wysmuka posta ciasno opita
pasem.
Pas kontuszowy jeden z g. skadnikw
polskiego stroju szlacheckiego, zw. w XVIII
w.. naprzd sprowadzany ze Wschodu, pniej
wyrabiany w krajowych pcrsjarniach.
Za pasy chodzi, pn.: w zapasy chodzi
siowa si (trzymajc si wzajemnie za pas),
std zapanicy.
Zabranie pasa. np. aresztantowi cywilnemu
a. wojskowemu izolowanie go od otoczenia,
zerwanie wizi z dotychczas penion funkcj.
W rdw. zabierano pas niewypacalnemu
dunikowi. Moe to te oznacza obron
przed samobjstwem:
winiowi zabiera si pas. aby si na nim nie
powiesi, ani si nim nie udusi.
Pas ochrona, zapobieganie: pas bezpieczestwa. ratowniczy, przepuklinowy itp.
Za pasem (co jest) co si stanie
niebawem, lada chwila, np. niwa za pasem.
Bra nogi za pas ucieka.

Cios poniej pasa w piciarstwie:

niezgodny z przepisami; przen. argument,
zarzut nielojalny, nieczysty, ad personom.
Na pasku kogo prowadzi wodzi za
nos; powodowa nim. przewodzi mu.
W pas (kania si) schylajc nisko
tuw.
W heraldyce: gotowo do boju; suba panu
feudalnemu.
Pas zwierzycowy zodiak.
W marzeniu sennym: wierna mio.
PASTERZ
Pasterz symbolizuje bstwo, psychopompa
(przewodnika dusz zmarych), przewodnika,
koczownika, patriarch. Mesjasza, wadc,
krla, duszpasterza, opiekuna, piastuna;
czuwanie, czujno; sielankowego kochanka;
muzyka; wyzyskiwacza; wyrzutka.
Pasterz bstwo. Bg, Bg Izraela,
Mesjasz, Chrystus. Bg jak pasterz trzod
sw pa bdzie (tj. lud Izraela), ramieniem
swym zgromadzi baranki i na ono swe
podniesie" (Izajasz 40,11). Mj wiekuisty
pasterz mnie pasie" (Psalm 23 l Jana
Kochanowskiego).
Pasterz Ksiyc. Tytu ksiycowego
boga Tammuza. asyrobabiloskiego opiekuna
trzd, pasterza stad gwiezdnych; tytu egip.
Anubisa.
Pasterz czowiek wzgardzony, wyrzutek.
parias. Pasterze owiec w staro. Egipcie
traktowani byli jak pariasi, a owce oboone
byy zakazem dotykania (tabu). ..Egipcjanie
brzydz si wszelkimi pasterzami owiec"
(Gen. 46,34). Przysowie:
Co komu, to komu, pastuchowi wara.
Gwny pasterz koczownikw jest take ich
krlem-kapanem. Mesa, krl Moabu, chowa
wiele byda i paci krlowi izraelskiemu sto
tysicy jagnit i sto tysicy baranw z wen
ich" (4. Ks. Krl. 3,4). Bg do proroka Nalana:
Powiedz Dawidowi, em go wzi z
pastwiska chodzcego za trzodami, aby by
wodzem nad ludem izraelskim" (2. Ks. Krl.
7.8). Mwi Bg do krla Cyrusa: ..Jeste
pasterzem moim i wszystk wol moj
wykonasz" (Izajasz 44.28).
Pasterz piastun, opiekun bohatera
sonecznego. W licznych mitach pasterz bywa
przybranym ojcem, wychowawc porzuconego
przez rodzicw dziecka, ktre

wzrasta wrd stada (symbolu obokw a. fal

morskich), jak np. Zeus, Romulus, Mitra,
Cyrus.
Pasterze i pasterki bohaterami mitw i legend. Biblijny Jakub suy Labanowi jako
pasterz trzody przez 7 lat za Li i 7 lat za
Rachel (Gen. 29.1530); obie byy
pasterkami: Lia 'dzika krowa', Rachela 'owca'.
..Oto Rachel nadchodzia z owcami ojca
swego, bo sama pasa trzod" (Gen. 29,9).
Pasterski bg Apollo (Apollo Nomius) z
rozkazu ojca. Zeusa, strzee trzd krla
Admeta, co byo kar za zabicie Cyklopw, a.
strzee byda grajc na lirze otrzymanej od
Hermesa, zodzieja stad. Olbrzymi wielooki
pasterz Argus (Argos) strzee lo zmienionej w
jaowic. Pasterz Parys daje na grze Id
jabko Afrodycie jako najpikniejszej z trzech
bogi. w. Genowefa, patronka Parya, pasie
jako dziecko owce w Nanterre.
Niewierni pasterze i wierny pasterz
wadcy niemoralni, bawochwalcy, i Mesjasz,
nowy Dawid (Ezechiet 34).
Pasterz przewodnik dusz do krainy
zmarych, jak Hermes.
Pasterz stranik prarda wiedzy.
Wyrocznia delficka na pocztku przekazywaa
wrby tylko pasterzom.
Bg pasterzy w mit. gr. Pan.
Dobry Pasterz, wielki pasterz (Do ydw
13,20), ksi pasterzy (/. List w. Piotra 5,4)
Chrystus. Jam jest pasterz dobry. Dobry
pasterz dusz sw daje za owce swoje" (Ew.
wg Jana 10,1112).
Pasterz i owce Chrystus i wierni.
Symbolizm oparty na przypowieci ewangelicznej {Ew. wg uk. 15,37; Ew. wg Jana
10,118). ..Jedna owczarnia ijeden pasterz"
zob. Owca. Wyobraenia w malarstwie katakumbowym, na sarkofagach III/IV w.. na
mozaikach V w.: pasterz wrd stada na
wzr Orfeusza czarujcego zwierzta i roliny,
lub Dobry Pasterz z jagniciem na ramieniu
na wzr Hermesa-Merku-rego Kriophorosa,
Pana, Endymiona, Ary-stajosa, pasterza trzd,
dwigajcego tryka a. owr na ramieniu.
Pasterz gospodarz ziemi. Pasterze witaj
obwieszczone im narodzenie si bstwa w
grocie skalnej; epifania Mitry; Boe Narodzenie. Przybieeli do Betlejem pasterze"
(Symfonie anielskie 31.1 Jana abczyca).

Pasterze i pasterki bukoliczni kochankowie wiejscy w poezji sielankowej,

skotopaskach, pastorakach, eklogach (np.
Teokryt, Wergiliusz, Dante, Petrarka, Ronsard, Spenser, Jan Kochanowski. Szymonowie.
Brodziski).
Pasterz nieuyteczny ktry opuszcza
trzod. .,Biada pasterzowi nieuytecznemu,
ktry porzuca owce! Niech miecz spadnie na
jego rami i na jego prawe oko!" (Zachariasz
11,17). ,,Niewierny pasterz wiernej wyrzeka
si trzody" (Ziemiastwo polskie 4,308
Kajetana Komiana).
,,Pasterz niegodny mistrz podlejszej
sprawy" (Boska Komedia, Pieko 19,83 Dantego, (. E. Porbowicza) Klemens V
(Bertrand de Got, ok. 12601314), obrany
papieem na skutek manipulacji krla Francji
Filipa IV Piknego, przenis stolic papiestwa
do Awinionu.
Pasterz-muzyk. ,,Stada igraj przy wodzie, a
sam pasterz, siedzc w chodzie, gra w
piszczak proste pieni" (Pieni II, 2,379 J.
Kochanowskiego). Ju mde bydo szuka
cienia (...), i pasterze, chodzc za niem, budz
lasy swoim graniem" (Pie witojaska o
sobtce. Panna VI, 58 J. Kochanowskiego).
Pasterz wyzysk bez rozboju. Dobry
pasterz powinien strzyc wen, a nie drze
skry" (Tyberiusz 32 Swetoniusza, powiedzenie cesarza).
Pasterz oceanu Sir Walter Raieigh (Colin
Cloul's Come Borne Again 64 Edmunda
Spensera).
Wierny pasterz MortiIIo, zakochany w
nimfie Amaryllis, przebiera si za dziewczyn,
aby mc by przy niej; bohater w. dramatu
pasterskiego 11 pastor fido (1590) Gianbattisty
Guariniego z Ferrary.
Pastora, krzywua (laska zakrcona u gry)
przewodnictwo duchowe. Staroegip.
emblemat wadzy krlewskiej, chrz, symbol
Narodzenia, emblemat wadzy biskupiej (w
Ko. wschodnim laska z krzyykiem.
opleciona wami).
Fletnia pasterska. syrinx, multanka fletnia
Pana, zesp drewnianych piszczaek rnej
dugoci w jednym rzdzie emblemat
wiatru.
Gwiazda pasterska planeta Wenus.
Msza pasterska, pasterka pierwsza msza
w wito Boego Narodzenia, zwi

zana z legend o wezwaniu pasterzy do groty

betlejemskiej.
Wiek pasterski schyek XVIII w., okres
sentymentalnego naladownictwa ycia
pasterzy.
W marzeniu sennym: szczcie doskonae.
PAW
Paw jest ptakiem Hery (Junony), ony Zeusa
(Jowisza); symbolem sonecznym, wiecznoci,
nieskoczonoci,
niemiertelnoci,
zmartwychwstania, niebiaskiego Jeruzalem;
wiosny; wszystkowidzenia, kontemplacji,
czujnoci; godnoci, dostojnoci;
ozdoby, przepychu, wiecznej piknoci; krlewskoci, ycia dworskiego, wiatowej dumy,
pychy, pompatycznoci, prnoci, puszenia
si wasn urod.
Paw w Biblii wystpuje tylko raz: co trzy
lata statki krla Salomona przywoziy pawie
(obok zota, srebra, koci soniowej, map) z
Tarsis, fenickiej kolonii Tartessus w Hiszpanii
u ujcia Gwadalkiwiru (3. Ks. Krl. 10,22).
Paw w staroytnoci niszczyciel ww
jadowitych, ktry wypity jad przeobraa w
pikne barwy swego upierzenia; przeistoczenie
to symbolizowao niemiertelno. Nieraz
uwaano go za niemiertelnego feniksa (zob.) i
otaczano kultem. Paw z wem w dziobie
wyobraa wiato zwyciajce ciemnoci,
urodzaj pokonywajcy susz, cnot zabijajc
diaba-kusiciela.
Pawie oczy (oczka) barwne, tczowe
kka na kocu pir ogonowych samca
emblemat zego oka", czujnego zdrajcy a.
stranika; argusowe oczy" stuokiego
olbrzyma Argosa (Argusa), strzegcego lo z
rozkazu Hery, ktrego zabi Hermes na
polecenie Zeusa (oczy Argosa umiecia Hera
na ogonie pawia); niektrzy uwaaj dlatego,
e pawie pira przynosz nieszczcie i nie
trzymaj ich w domu. W mit. ind. gwiadziste niebo.
Paw suy jako wierzchowiec m.in. boginiom pogody; Herze i jej etruskiemu
odpowiednikowi, bogini Uni (maonce Tina);
Buddzie, ktremu rozpostarty ogon pawia
suy jako aureola.
Paw zmartwychwstanie i wiosna; jego
pikne pira opadaj i odrywaj si, gdy si
pierzy jesieni, a odrastaj dopiero

wiosn, ,,odradzaj si wraz z kwiatami"

(Pliniusz St.).
Paw pojawia si w rzebie starorzymskiej i
w paskorzebie nagrobkowej; czsto by
emblematem cesarzowych na monetach
rzymskich (podobnie jak orze cesarzy).
Emblemat cesarzowych bizantyjskich.
W rdw. plastyce chrzecijaskiej przedstawiano dwa pawie po obu stronach Drzewa
kosmicznego a. Drzewa ycia jako symbol
dwoistoci duchowej czowieka, dcej ku
jednoci. Czsto wyobraano pawie pojce si
w kielichu liturgicznym, wyraajce tym
tajemnic ofiary. Sdzono, e ciao pawia nie
ulega zepsuciu (O pastwie boym 21,4 w.
Augustyna), dlatego wyobraa wieczno,
wiecznie ywy Koci, niebiask Jeruzalem,
chwa
nieba,
ask
sakramentu,
niemiertelno, zmartwychwstanie Chrystusa,
rado przebywania w raju (ziemskim a.
niebieskim). W rdw. take uosobienie jednego
z gwnych grzechw pychy (tac.
superbia). Paw jest atrybutem Chrystusa i w.
Barbary.
Paw z listkiem oliwnym Koci przynoszcy pokj.
Paw jedzcy winogrona symbol komunii
w.
Paw ze smokiem (podobnie jak ptak i
w a. skrzydlaty w) niebo i ziemia.
Dumny jak paw bardzo dumny, pyszny.
Stroi si w pawie pira (pirka) udawa
kogo lepszego, szlachetniejszego, wartociowszego.
Koo rozpostartego ogona pawiego
Soce i gwiadziste niebo; cakowito.
zupeno. Ogon stulony wyrzuty sumienia.
Pawi ogon w islamie Wszechwiat. Soce
w zenicie. Ksiyc w peni.
Pawie piro chepliwo, prno,
nieposuszestwo; na Wschodzie gdzieniegdzie dostojestwo; lit. ozdobnik stylistyczny zapoyczony u innego pisarza (w
bajce sjka ustroia si w pawie pira);
ozdoba hemu rycerza, wojownika. ..Zdobyem
se pawich pir, (...) pawie pira adne, pawie
pira kradn! postawie se paski dwr!"
(Wesele 1,34.11559 S. Wyspiaskiego).
Zob. te Piro (pawie).
Paw kontrast midzy wietnymi pozorami
a szpetn treci; paw pacze patrzc na swe
nogi, gdy wg legendy indyjskiej przepirka
wyudzia od niego jego adne nogi:
zaproponowaa zamian ng

na czas konkursu tanecznego, a potem ucieka.

Zy czowiek widzi w pawiu tylko brzydkie
nogi" (Bustan 7,17 Saadiego z Szi-razu).
Polsko! lecz ciebie byskotkami udz;
pawiem narodw bya i papug!" {Grb
Agamemnona
109110
Sowackiego).
Przysowia: Strj anielski, chd zodziejski,
gos diabelski, a miso baranie u pawia. Pawie,
pojrzyj na swe nogi, gdy roztoczysz ogon
drogi.
Paw obraz wiata. Paw, to jest wiata
konterfet pysznego, w ktrym krom pierza nie
masz nic piknego" {Emblema 38,56
Zbigniewa Morsztyna).
Paw zbdno. Pamitaj, e na wiecie
rzeczy najpikniejsze s zarazem najmniej
potrzebne, na przykad pawie i lilie" (Kamienie
Wenecji 1,2,17 Johna Ruskina).
Biay paw symbolizm, modernizm i dekadencja: ,,Les paons nonchalants, les paons
blancs oni fui" h. 'Pawie niedbae, pawie biae
ucieky' (z wiersza Ennui 'Znudzenie', 1889,
Maurice Maeterlincka); std nazwa pokoiku
Pod nonszalanckim Paonem" (krcej Paon")
w kawiarni Turliskiego, w ktrym zbieraa si
gromada Stanisawa Przybyszewskiego po jego
przybyciu do Krakowa w 1897.
Pawica lubieno, zmysowo (podobnie
jak samice kuropatwy i przepirki):
w braku samca uprawia mio homoseksualn (Historia naturalna 10.80 Pliniusza St.).
Paw wietnamski symbol pokoju.
W alchemii: wie si ze wszystkimi
kolorami tczy (kruk z kolorem czarnym,
feniks z czerwonym, a abd z biaym), z ide
cakowitoci,
kompletnoci;
towarzyszy
wyobraeniom pieca alchemicznego.
Paw (Pavo) gwiazdozbir nieba pd., w
Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: duma nie na miejscu;
(z roztoczonym ogonem) bogate zampjcie, bogaty oenek.
Pawi kolor zielononiebieski.
Strona wiata Zachd.
ywio (element) woda.
Wiek czowieka kobieta czterdziestoletnia.
Pora dnia zmierzch (u mistykw).
Pora roku jesie.
W heraldyce: potga, charakter; pira
nagroda dla trubadura z rk pani zamku;

krlewsko, duma; piropusz w klejnocie

herbu z pir strusich a. pawich.
Puci pawia wulg. zwymiotowa;
tczowe kolory pawie fontanny z ust.
PELIKAN
Pelikan symbolizuje towarzysko, yczliwo,
mio rodzicielsk, miosierdzie, wyrzuty
sumienia, al, melancholi, ofiar. pokut,
ukrzyowanie, zmartwychwstanie;
samotno; poet; gniew, bunt; wdrwk;
aroczno; niezaradno, tpot; por. Feniks.
Pelikan samotno, wdrwka, melancholia. Staem si podobnym pelikanowi
na puszczy i sowie na pustkowiach" (Psalm
101 7). Pan Niniw, Asyri obrci w pustkowie, w kraj suchy jak pustyni. (...) Pelikan i
sowa bd nocowa na gowicach kolumn"
(Sofoniasz 2,13).
Pelikan aroczno. Wg Pliniusza St.
(Historia naturalna 10,66) s nienasycone.
Pelikan w sztuce chrz. pokuta,
ukrzyowanie, przeciwiestwo wa (Szatana);
(ranicy si dziobem w pier) emblemat
Chrystusa, ktry wasn krwi nakarmi i
odkupi ludzko: ofiara Chrystusa na krzyu.
W wielu kocioach umieszczono figur
pelikana nad krucyfiksem i napis:
Staem si podobny do pelikana". Pnoantyczna tradycja nawizuje do antycznego
podania, goszcego, e pelikan uderzeniami
skrzyde rozprasza dym, ktrym myliwi
usiuj wykurzy jego pisklta z gniazda, i
skada siebie w ofierze. Wg najwczeniejszych
bestiariuszy pelikanica. z nadmiaru mioci
tamszc pisklta, dusi je, a pelikan,
przybywszy do gniazda, przywraca je yciu
spryskujc krwi z wasnej piersi; wg
pniejszych pelikany kochaj wprawdzie
swe pisklta, ale gdy te wznosz bunt, ojciec
wpada w gniew i zabija je. wtedy matka wraca
do gniazda i. trapiona wyrzutami sumienia,
przez trzy dni skrapia je swoj krwi, a
wreszcie zmartwychwstaj. Oto ten, ktry
skania niegdy lica na przenajwitsze ono
Pelikana" (Boska Komedia, Raj 25,112113
Dantego, t. E. Po-rbowicza). mowa o w.
Janie Apostole. W okresie Renesansu pelikan
symbolizowa Miosierdzie.
Pelikan mio rodzicielska. Przysowie:
Pelikan krwi dzieci karmi. ..Jak pe

likan dzielcy si yciem, obdziel ich krwi wyobraeniem czowieka sferycznego (obrazem
moj" (Hamlet 4.5 Szekspira, t. J. Pasz- idealnej doskonaoci).
kowskiego).
Pera rzadka, szlachetna, czysta, biaa i bez
Pelikan prawdziwy poeta (Alfred de skazy, trudna do osignicia na dnie morza,
Musset). Prawi poeci s jak pelikany sami ukryta w muszli jak prawda w pozorach,
swe piersi rozdzieraj wasne i zowie ludzi, z
urodzona ze spadej rosy albo od uderzenia
ich czerwonej rany by krwi gorcej pili strugi
pioruna, uwaana bya za rzecz drogocenn.
jasne" (Joda 2730 Romana Zmorskiego).
Wedug tradycji na jednej z uczt wydanych
Stan pelikanowy Luizjana (USA), ktra przez krlow Egiptu, Kleopatr VII, dla
ma pelikana w herbie.
Marka Antoniusza, gdy on zdumiewa si
W alchemii: symbol kamienia filozoficzrozrzutnym bogactwem biesiady, krlowa
nego, ktry si rozpuszcza (a wic popenia rozpucia w kwanym winie bezcenn per i
samobjstwo), aby dokonao si przeobraenie
wypia wino na cze . gocia, aby dowie
oowiu w zoto.
siy jej uczu dla niego i wzgardy dla
W heraldyce: stojcy na gniedzie, karmicy bogactwa (jednak pery nie rozpuszczaj si w
swe mode rodzicielskie oddanie;
cieczach nadajcych si do konsumpcji!).
chrzecijaska gotowo do ofiary.
W antycznym Rzymie tylko pewnym kategoriom obywateli wolno byo ozdabia swj
strj perami. Wedug Pliniusza Starszego
PERA
stanowiy najwartociowszy towar wiata". La
Symbol czystoci, biaoci, wzniosoci, boReine des perles, pera wschodnia wagi 27,5
gactwa. zdrowia, wymowy, wiary, wiedzy
karata, naleca do korony francuskiej, zostaa
tajemnej, powicenia, ez; poczenie ognia z
skradziona w 1792:
wod; atrybut Chrystusa i Dziewicy;
La Regente, pera owalna wagi 22 g, bya w
udziela tzczcia maeskiego. W symbolice
XIX wieku wasnoci francuskiego dworu
Wschodu pera wyobraa dziecko, on,
cesarskiego.
kochank;'nauk, Koran; bogactwo; wito,
W Indiach pera suy jako rodek uniwreszcie niemiertelno dziki swej twardoci
wersalny przeciw wielu chorobom. W Europie
i niezmiennoci.
uywano jej przeciw padaczce, obdowi,
Wspominaj o perach literatury stadepresji psychicznej. Na Wschodzie suya
roytnych Chin i Indii; indyjska literatura
gwnie jako talizman i afrodyzjak, zapewniaa
wedycka wskazuje, e pery byy znane na
podno, a woona do trumny zmarego
Pwyspie Indyjskim przed najazdem Ariw
gwarantowaa jego zmartwychwstanie. W
(ok. 1500 p.n.e.). Wrd archaicznych klejLaosie zmarym zatykano wszystkie otwory
notw greckich i etruskich znajdujemy nieraz
ciaa perami, aby si nieboszczykom przyday
kolorowe kamienie szlachetne obramowane
w niebie, dzi przystraja si ich ubiory
perami. Wojska Aleksandra Wielkiego
sztucznymi perami. Chiczycy i Arabowie
sprowadziy znaczne iloci pere z Indii i Persji
wierzyli w dziaanie pere dziewiczych (nie
do krajw rdziemnomorskich. Jeszcze
przedziurawionych) przeciw chorobom oczu,
bardziej rozpowszechniy si pery w II i I
zgodnie z zasad, e podobne leczy si
wieku p.n.e. Najbardziej ceniono pery
podobnym. Pera wie si bowiem z owalem,
wschodnie, orientalne, z Indii, za ich pikn
liter O i okiem: w komedii Szekspira Burza 1,2
barw i niezrwnany blask. Prbowano te
Ariel piewa:
udziela perom sztucznie wschodniego blasku,
Ojca morskie tul fale, z koci jego s korale,
dajc je do poknicia gobiom, ktre
pera lni, gdzie oko byo" (t. L. UIricha).
nastpnie trzymano w klatce, pki nie pozbyy
Przysowie mwi: Oko jest per oblicza.
si drogocennej zawartoci. Wspaniay blask i
Pera w muszli dusza ludzka w ciele.
kulisty ksztat uczyniy z nieskazitelnej pery
Dusz nazywali per mandaici (czyli sa-beici,
jeden z najdawniejszych symboli doskonaoci.
od III w. n.e. w Mezopotamii) i maDla
mistykw
pera
reprezentowaa
nichejczycy (wyznawcy Maniego, od III w.
uszlachetnienie instynktw, przeobraenie
n.e., w Persji). U chrzecijaskich gnosty-kw
pierwiastkw, uduchowienie materii, wizaa
Chrystus Zbawiciel staje si bosk,
si z platoskim

mewysowion. per" (gr. ton alekton

margariles, po gr. rodzaju mskiego), gdy
wedug Orygenesa i Klemensa z Aleksandrii
perl symbolizuje Logos (Sowo), por. Ew. wg
Jana l, gdzie Chrystus wystpuje jako Sowo
Przedwieczne.
W folklorze pera jest spokrewniona z
Ksiycem. Utarta i zmieszana z wod leczy
obd. Dante {Raj 2,34) z Beatrycze na
Ksiycu: ,,W t wiekuist per wpynlimy"
(wl. 1'eterna margania). Pera jest rwnie
ludowym talizmanem przeciw ogniowi, przez
swoje pokrewiestwo z wod. Gdy Afrodyta
zrodzia si z piany morskiej, wzlatujce
krople wody stay si perami. Opierajc si na
Biblii (Gen. 2,12:
kamie onyksowy"), w redniowieczu uwaano, e pery rosn w ziemskim raju.
Pery oznaczaj zy" powiada Emilia
Galotti do matki w sztuce (1772) Lessinga
(2,7). W Jeruzalem wyzwolonej 4,76,12 Tassa,
t. Piotra Kochanowskiego (1618):
,,Mokre pery, ktre na jagody jedna po drugiej
kroplami spadaj". W Krlu-Duchu (rapsod
III, 3,128) Sowackiego jedna z crek krla
Popiel stoi ,,z perami w oczach". To
pokrewiestwo ze zami sprawio, e w
folklorze pera przynosi nieszczcie, jeli nie
zostaa otrzymana w spadku. Jest to typowa
ozdoba kobiet (albo niewieciu-chw, jak
Neron),
atrybut
mioci,
szczcia
maeskiego i bogini Ksiyca, zapewniajcej
regularno miesiczn. Pera skryta w muszli,
na dnie morza, to take symbol podu w onie
matki, Chrystusa w onie Marii, wiata w
ciemnociach, energii kosmicznej i siy
rozrodczej.
Z potrjnej symboliki Ksiyca, wody i
kobiety wynikaj wszystkie wasnoci
magiczne pery: lecznicze, poonicze i pogrzebowe. Muszla wyraa kobiec podno,
pera pd powstay pod wpywem Ksiyca, wody morskiej lub rosy spadej z nieba.
W Ew. wg Mai. 7,6. Jezus zaleca, aby nie
rzuca pere przed wieprze, to znaczy nie
powierza tajemnic Nieba, skarbw wiary i
aski, uszom niegodnych tego. Wg Ew. wg
Mat. 13.46 pera jest symbolem Krlestwa
Niebieskiego: pewien kupiec znalaz per
bezcenn, sprzeda wszystko, co mia, i kupi
j. Per nazwano rwnie drog do Krlestwa
Niebieskiego, zwaszcza trudn i strom drog
dziewictwa i mczestwa;
dlatego imi Margarita-Magorzata nadawa

no czsto witym dziewicom i mczenniczkom. Wedug biblijnej Apokalipsy 21,21

dwanacie bram do Nowego Jeruzalem,
zstpujcego z Nieba, to 12 pere, kada brama
z jednej pery.
Wedug muzumanw kady ze zbawionych
wiernych zamknity zostaje w perle wraz ze
sw hurys,
Pery w wikszej liczbie nabieraj charakteru odmiennego, a poczone nitk
przejmuj symbolik naszyjnika albo raca
(jedno z mnogoci). W literaturze perskiej
per nazywano wytwornie pikn myl, a
skadanie
wierszy
przedstawiano
jako
nawlekanie pere. Rozsypane bezadnie pery
symbolizuj rozproszenie, rozpad osobowoci.
Pera wie si w kalendarzu z czerwcem, w
Zodiaku z Rakiem, niekiedy z Blinitami.
PIEC
Piec symbolizuje zim, gorco, ciepo: gocinno, protekcj, ognisko domowe, dom;
pocztek; ciao, kobiet, matk, ono kobiece,
macic, czyst, duchow ci; cudzostwo;
ucisk, uciemienie; nieszczcie, zemst,
gniew Paski, Dzie Sdu, pieko, wiat
podziemny. Por. Ogie (Ognisko).
Piec kurzcy si (we nie biblijnego Abrama): ogie duchowo Boga; dym Jego
nieprzystpno (Gen. 15,17).
Piec elazny ucisk, uciemienie w niewoli egip., babiloskiej. I wywid was Pan z
pieca elaznego egipskiego" (Deul. 4,20).
Piec Paski Jeruzalem. Pan, ktrego
ogie jest na Syjonie, a piec jego jest w
Jeruzalem" (Izajasz 31.9).
Piec utrapienia cierpienie; ubstwo
(fzajasz 48,10).
Piec gniew Paski. I podpal was
ogniem zapalczywoci mojej (...). Jak si topi
srebro wpord pieca, tak bdziecie wpord
niego, a poznacie, em ja Pan, gdy wylej
rozgniewanie moje na was" (fzecA/c/22,21
2).
Piec ognisty prba ufnoci w pomoc
bo. Anio Paski ratuje trzech modziecw
w piecu ognistym (Daniel 3,197).
Piec piekarski cudzostwo. Wszyscy s
cudzoonikami, jak piec rozpalony przez
piekarza" (Ozeasz 7,4).

Piec paajcy Dzie Sdu. Bo oto dzie

przyjdzie paajcy jak piec, a bd wszyscy
pyszni i wszyscy bezboni som" (Malachiasz
4,1).
Piec-tygiel alchemiczny ciao ludzkie.
Alembik alchemiczny (aparat destylacyjny,
retorta), vas hermetica, piec filozofw,
wydrona gra czysta, duchowa cia.
Zoto w piecu serca ludzkie. Jak w ogniu
prbuj srebro, a zoto w piecu, tak Pan
prbuje serca" (Ks. Przypowieci 17,3).
Piec zemsta. Nie grzej zbyt pieca na
nieprzyjaciela, by si w tym ogniu i sam nie
osmali" (Henryk VIII 1,1 Szekspira, t. L.
UIricha).
Piec pieko. I wrzuc ich w piec ognisty;
tam bdzie pacz i zgrzytanie zbw" (Ew. wg
Mat. 13,42). Pieko ma wiele wsplnego z
piecem; nie od razu si rozarza, a na pocztku
jest przyjemnie ciepe'' (Pienidze i duch
Jeremiasa Got-thelfa, 18426).
Piec vulva. Pieczenie buki w piecu
stosunek pciowy. Por. Troilus i Kresyda 1,1
Szekspira, Pandarus o pieczeniu pszennej
buki.
Piec w baniach nm. wiat podziemny,
Hades, z ktrego bohater soneczny (Soce)
ucieka. W bajce Ja i Magosia braci
Grimmw czarownica rozpala piec i, schwyciwszy Jasia, kae Magosi pomc sobie w
upieczeniu chopca. Korzystajc z nieuwagi
czarownicy dzieci wpychaj j do pieca i
uciekaj. Wepchnicie do pieca piekarskiego
jako symbolu ona kobiecego moe rwnie
oznacza powrt do ycia podowego, a
spalenie w piecu mier i odrodzenie.
Piec dziewczyna, kobieta, matka. Przysowie cieszyskie: Bydom piec bula (tj.
obala) urodzi si dziecko. Przysowie:
W starym piecu diabe pali o temperamencie seksualnym niemodej kobiety (rzadziej starego mczyzny). Baba jak piec
wielka, potna. Przysowie ang.:
Czas zaczyna, kiedy piec przychodzi do
ciasta, tj. czas wyj za m, kiedy dziewczyna
zaleca si do mczyzny.
Piec ognisko domowe, dom, gniazdo
rodzinne. Pojecha cztery mile za piec (a pit
na piec) nigdzie nie pojecha, nie ruszy si
z domu. Jak u Pana Boga za piecem
wygodnie, bezpiecznie.

Piec pobaliwo, faworyzowanie, protekcja. Przechodzi, przeazi, przedostawa

si piecem, przez piec (o uczniu) dostawa
promocj przez pobaliwo nauczycieli,
przez protekcj itp.
Piec pocztek, punkt wyjcia. Zaczyna
od pieca.
Piec (Fornax) gwiazdozbir nieba pd., w
Polsce niewidoczny.
W marzeniu sennym: (zapalony) obfito,
spokj, rwnowaga ducha; (zgaszony)
zmartwienie.
PIECZ
Piecz symbolizuje pitno, znami, apostolstwo, wybraca, obrzezanie, chrzest,
bierzmowanie; legaln wadz, autorytet, si,
potg, ochron, amulet, bezpieczestwo;
klejnot; wiedz, mylenie, stosow-no,
odpowiednio; powcigliwo, dziewictwo,
cnot; dar uczucia, pocaunek, mio,
wierno; indywidualno, zrnicowanie,
autentyczno,
prawomocno,
uwierzytelnienie, namiastk imienia, podpis,
epigraf, herb, znak fabryczny; urzdowe
stanowisko; zatwierdzenie, zgod, sankcj.
akceptacj, aprobat; posiadanie, wasno;
zastaw;
zamknicie,
przechowanie,
niedostpno, tajemnic, milczenie; jamun.
Piecz odcinicie twardej wygrawerowanej powierzchni na mikszym materiale,
takim jak glina czy wosk, uywane dawniej do
stwierdzenia
autentycznoci
dokumentu,
podobnie jak dzi podpis.
Piecz wasno, posiadanie, wadza.
wiarogodno. W staroytnoci oznaczano w
sposb trway prawo wasnoci do rzeczy (np.
skrzy ze skarbami, workw z pienidzmi),
zwierzt, a nawet niewolnikw za pomoc
wyciskania pieczci, tatuowania a. wypalania
znakw. Od 4. tysiclecia do IV w. p.n.e. na
Bliskim Wschodzie piecztowano toczc
krkiem z wyrytymi na brzegach znakami, a
wyciskajc stemplami (tokami) od 5. do 3.
tysiclecia, a potem znw od VIIIVI w,
p.n.e. a do czasw rzymskich, kiedy zastpiy
je piercienie z sygnetem. Dla uniknicia
faszerstw i naduy noszono piecz
przywizan sznurkiem. na szyi a. ramieniu, i
nie rozstawano si z ni nigdy. (Oblubienica:)
Przy

mnie jako piecz do serca swego, jako

piecz do ramienia swego; bo mio jest
mocna jak mier" (Pie nad pieniami 8,6).
Piecz zamknicie; znak nadawcy;
autentyczno dokumentu; prawomocno.
(Jezabel) napisaa list w imieniu Achaba i
zapiecztowaa sygnetem jego" (3. Ks. Krl.
21,8). Pooono kamie na otworze jamy, a
krl opiecztowa go swoim sygnetem"
(Daniel 6,18). Widziaem (...) ksig (...)
zapiecztowan
siedmioma
pieczciami"
(Apok. 5,1). Zamkn co na siedem pieczci
uniedostpni, otoczy tajemnic.
Piecz przechowanie, tajemnica, milczenie. Piecztuje si dokumenty, ktre maj
by ujawnione w pniejszym terminie, w
okrelonych okolicznociach (np. testament).
Std ,,zapiecztowa" zamyka opatrujc
pieczci, aby ochroni (dokument, drzwi,
kas itd.) przed otwarciem. A ty. Danielu,
zamknij sowa i zapiecztuj ksig a do czasu
zamierzonego" (Daniel 12,4). Powiedzie,
zdradzi co komu pod pieczci milczenia
w tajemnicy, w sekrecie. Przysowie: Sekret
zawierzony zamykaj pieczci. Piecztowanie
listw wychodzi z uycia od ok. 1830, kiedy w
Anglii zaczto produkowa koperty do
zaklejania.
Piecz boskie pitno, znami. I woy
Pan na Kaina pitno, aby go nie zabija nikt,
kto by go spotka" (Gen. 4,16). Hamlet do
Matki, ukazujc jej portret swego ojca:
Ta kombinacja przymiotw jak gdyby
kady z bogw odcisn sw piecz miaa
pokaza wiatu, czym moe by czowiek"!
(Hamlet 3,4 Szekspira, t. J. S. Sity).
Piecz Abrahama obrzezanie; usprawiedliwienie z wiary. ,,(Abraham) otrzyma
znak obrzezania jak piecz usprawiedliwienia
z wiary, ktr mia przed obrzezaniem" (List
dc Rzymian 4,11).
Piecz znak, ochrona przed zagad.
Bg kae wiernych naznaczy na czole liter
Tau, aby ich oszczdzono przy powszechnej
rzezi (Por. Ezechiei 9,46, Apok. 7,28).
Opiecztowani s to wybrani, nalecy do
Boga.
Sygnet wadza legalna, z boej aski.
Jakom vw mwi Pan choby Jechoniasz (...), krl judzki, by sygnetem
prawicy mojej, zerwabym go stamtd"
(Jeremiasz 22,24).

Sygnet wybraniec. ,,I uczyni ci swoim

sygnetem, gdy wybraem ci mwi Pan
Zastpw" (Aggeusz 2,24).
Sygnet wadza nadana przez krla,
,,Zdj tedy krl swj sygnet, ktry odebra by
Hamanowi, i da go Mardocheuszowi" (Ks.
Estery 8,2).
Sygnet klejnot; pie przy biesiadzie.
Jak w oprawie zotej jest sygnet szmaragdowy, tak melodia piewakw przy miym,
a umiarkowanie pitym winie" (Ekle-zjastyk
32,8).
Piecz jamuna. Jamuna ma jak
piecz u niego" (Eklezjastyk 17,18).
Piecz Dawida, tarcza Dawida, hebr.
mogen Dawid, dwa splecione trjkty
opieka boska. Twrca i makrokosmos,
duchowo, summa myli hermetycznej;
emblemat judaizmu, herb pastwa Izrael. W
alchemii: siedem metali, cztery ,,pierwiastki"
symbolizujce jedno kosmiczn; destylacja;
poczenie ognia z wod.
Piecz Salomona, sygnet na jego piercieniu, gwiazda picioramienna, pentagram magiczny przeciw zym mocom, dajcy si
narysowa picioma liniami bez odrywania
owka (niekiedy piecz przedstawiana jako
szecioramienna, identyczna z tarcz Dawida)
klucz do Krlestwa Niebieskiego,
natchnienie, doskonao, amulet zdrowotny,
odpdzajcy ze duchy; wadza nad duchami i
demonami. Wg legend rabinicznych i muzumaskich krl zna imiona duchw i demonw, skutkiem czego mia zmusza je do
speniania jego rozkazw. Zbuntowane dinny
zamyka w butelce, piecztowa sygnetem i
wrzuca do Morza Czerwonego;
tajemna moc pieczci nie pozwalaa si im
stamtd wydosta. Por. Opowie o rybaku i
dinnie z Bani z J001 nocy.
Zdrj zapiecztowany oblubienica dostpna tylko swemu narzeczonemu. ,,Oblubienica moja ogrodem zamknitym, zdrojem
zapiecztowanym" (Pie nad pieniami 4,12).
Piecz cnota. Przysowie: Cnota czowieka jest pieczci, herbem i klejnotem.
Piecz (odcisk woskowy) dziewictwo;
powstrzymanie; ograniczono umysowa.
Piecz zastaw. Np. zastaw dla nierzdnicy na naleno za obcowanie z ni.
(Juda) rzek: Co ci mam da w zastaw? A
Tamar powiedziaa: Swoj piecz, swj

sznur i swoj lask (...) Tedy da jej i obcowa

z ni" (Gen. 38,18).
Piecz znak staro. rzemios i manufaktur. Zwyczajowo piecztowano imieniem a.
znakiem producenta rozmaite towary, od
bochenkw chleba do cegie.
Piecz amulet przeciw chorobom:
odcisk (odbicie) pieczci miao oddziaywa
uzdrawiajco.
Piecz w chrzecijastwie chrzest,
bierzmowanie. Nie wyrzdzicie szkody ani
ziemi, ani morzu, ani drzewom, dopki nie
opatrzymy pieczci sug Boga naszego na
czoach ich" (Apok. 7,3).
Piecz apostolstwo. Pieczci apostolstwa mego wy jestecie" (/. List do
Koryntian 9,2).
Pitno wystpek, kamstwo. ,.Uwiedze!
obud kamcw naznaczonych w sumieniu
pitnem wystpku" (/. List do Tymoteusza 4,2).
Piecz epigraf, motto, aforyzm, sentencja. Mocno stoi fundament boy majcy t
piecz: Zna Pan swoich" i "Niech odstpi od
nieprawoci wszelki, co wymawia imi
Paskie"" (2. List do Tymoteusza 2,19).
Piecz mio, pocaunek. Lecz zwr
mi pocaunki, pieczcie mioci, co nadaremnie piecztoway!" (Miarka za miark 4,1
Szekspira).
Piecz dar uczucia; dar testamentowy.
Falstaff: ,,Straciem sygnet mego dziada, ktry
wart by 40 grzywien" (Henryk IV cz. 2, 3,3
Szekspira).
Piecz kancelarska a. wiksza hist.
urzd kanclerza. Przysowie: Aptekarz bez
cukru to jak kanclerz bez pieczci.
Piecz podkanclerska a. mniejsza hist.
urzd podkanclerza.
PIER
Pier symbolizuje modo, dugowieczno.
bogactwo, obfito, sad, biao, Ksiyc, sen,
los; porozumienie, uczucie, pieszczot,
dojrzao, dojrza kobieco, mio, czuo,
pikno, dobro, lito, opiek, miosierdzie,
askawo, matczyn trosk, macie rzystwo,
ochron, pokarm, szczodro; nadziej,
podno, pociech, koysk, d, szczcie;
cudzostwo, grzech, win, modlitw, skruch;
mdro,
roztropno,
umiar(kowanie),
ostrono; wielko.

wznios dusz, bohaterstwo, odwag, obron,

mur, zwycistwo, zasug, honor, nagrod,
odznaczenie.
Pier u staro. ydw ostrono;
u Persw bogactwo, zwycistwo, dugowieczno; u Grekw siedlisko mdroci.
Piersi macierzystwo, bezpieczestwo,
ratunek, ochrona, sodycz, intymno; wi
si z pierwszym pokarmem czowieka
mlekiem; ofiarowanie, dar, schronienie; odwrcone czarki, z ktrych, jak z niebios,
spywa napj ycia: obietnica odrodzenia;
umiarkowanie, miara, zasada eska, ograniczenie, przeciwiestwo nieograniczonej,
ekspansywnej zasady mskiej.
Piersi opieka, pociecha. ,,Weselcie si z
Jerozolim (..,), ktrzy si smucicie dla niej,
abycie ssali i nasycili si z piersi jej pociechy,
abycie si napili i pokrzepili potg jej
chway" (Izajasz 66,10).
Piersi pikno; zote czarki. Poeci
chwal uroki kobiety: jej piersi to zote czarki"
(Wairagja-ataka 20 poety i filozofa ind.
Bhartrihariego).
Piersi kolebka, d, skrzyda anielskie.
szczcie, sen. mio. Nie masz nic bardziej
mikkiego, jak agodny ruch piersi kobiecej.
Oparszy na niej gow, mona ukoysa si i
usn, jak w kolebce lub odzi, trconej fal.
(...) Gowa mdrca pica na piersiach kobiety
to najwikszy triumf mioci" (Na marne
rozdz. 9 H. Sienkiewicza).
Piersi biao. Piersi bez mleka, ale
rwne mlecznym nabiaom, rwne i li-lijom
licznym" (Do Jagnieszki 78 J. A.
Morsztyna). ,,Chylisz gwk na pier bia"
(Zasmuconej l Kazimierza Gliskiego).
Piersi ksztat nieba. Piersi twe nie s
piersi, lecz nieba surowy ksztat, ktry wol
nasze zabiera w okowy" (Do teje 56 J. A.
Morsztyna).
Piersi sad. Ksiyc. W ogrodach piersi
kwitnce jabonie, jakoby ksiyc w mgie
srebrnych oponie" (Magia mej duszy... 1112
Tadeusza Miciskiego).
Piersi obnaone szczero, otwarto;
pokj; podno. Na igrzyskach w Argos ku
czci Hery dziewczta, ktre bray udzia w
biegach, odkryway praw pier.
Piersi obnaone roztropno. W rdw.
wyobraano Roztropno jako kobiet z obliczem osonitym welonem, ale z odkrytymi
piersiami, duszc smoka.

Obnaenie piersi przez kobiet zmysowo, wyzwanie, zaczepka seksualna; pokora i baganie o lito (gest towarzyszcy
wycigniciu rk przed siebie), co u kobiet
gallickich zauway Juliusz Cezar w Pamitnikach o wojnie gallickiej.
Piersi cudzostwo. Niech odejmie (...)
cudzostwa swe spomidzy piersi swoich"
(Ozeasz 2,2), tam kobiety zawieszay na
acuszkach bawochwalcze amulety. W
balladach ang. mowa jest o odcinaniu sutek
cudzoonicom.
Sutki modo, dziewictwo, okres dojrzewania. l zatsknia za brzydkim zachowaniem si w swojej modoci, gdy
Egipcjanie ciskali twoje piersi i starli sutki
twego dziewictwa" (Ezechiel 23,21), mowa o
rozpustnej Jerozolimie i takiej Samarii.
Piersi z kilkoma sutkami w rdw.
niezawodna oznaka czarownicy: dodatkowymi
sutkami miay karmi ze duchy i duszki.
Mleko z piersi Hery niemiertelno;
Droga Mleczna. Herakles jako niemowl zosta
porzucony w polu za miastem przez matk,
Alkmen, ze strachu przed gniewem Hery
zazdrosnej o Zeusa, ktry go z Alkmen
spodzi przybrawszy posta jej ma; Atena
przyniosa dzieci Herze; Hera daa mu piersi:
mleko
zapewnio
Herakle-sowi
niemiertelno, a przy tym rozlao si po
niebie tworzc Drog Mleczn. Por. Mleko
(Droga Mleczna).
Kobieta karmica piersi starca rzymskie
Miosierdzie; mio crki do ojca:
stary Kimon oczekuje w wizieniu wykonania
wyroku mierci i dlatego nie otrzymuje ju
posikw; jego crka. Pero, ktrej pozwolono
odwiedzi go przed mierci, karmi go piersi
(De pietate in parentes 5,4 Waleriusza
Maksymusa. I w. n.e.);
ulubiony temat malarzy w. i hol. XVI
XVIII w.
Kobieta karmica piersiami dwoje dzieci
Ziemia; miosierdzie.
Kobieta wyciskajca sobie mleko z piersi
miosierdzie, lito, szczero, askawo
agodzca wyroki Sprawiedliwoci: natchnienie. Na wielu obrazach dewocyjnych w.
Bernard z Clairvaux klczy przed Madonn z
Dziecitkiem, ktra wyciska z piersi mleko
spryskujc wargi witego, co symbolizuje jej
rol jako ordowniczki. Napis na zwoju:

Monstra te esse matrem ac. 'oka si Matk'.

Madonna karmica (Virgo lactans, Maria
lactans) to najstarsze z wyobrae Madonny z
Dziecitkiem, zapoyczone najpewniej z
obrazw i posgw egip. bogini Izydy z
maym Horusem. Temat ten znikn po
soborze trydenckim, ktry zabroni ukazywania nagoci witych. Wyobraano te
Muz wyciskajc z piersi mleko natchnienia
na manuskrypty a. instrumenty muzyczne.
Rka mczyzny na piersi kobiety (w podwjnym portrecie) zarczyny.
Liczne piersi obfito, podno, urodzaj.
Posg Afrodyty efeskiej (Diany z Efezu) o
kilkunastu piersiach, opiekunki podnoci
kobiet i drzew figowych, mia wg legendy
spa z nieba. Podobne wyobraenia w sztuce
Renesansu, otoczone kwiatami, owocami,
warzywami, oznacza miay Matk Natur.
Obcite piersi atrybut kultu Kybele.
frygijskiej bogini wiosny, podnoci i urodzaju,
Wielkiej Macierzy Bogw, w ktrej subie
kobiety obcinay sobie piersi i skaday jej w
ofierze, podobnie jak mczyni jdra. Mwi
Bg
o
Jerozolimie
oddajcej
si
bawochwalstwu: ,.Piersi twoje podrzesz."
(Ezechiel 23,34).
Piersi na tacy
atrybut w. Agaty
mczennicy, ktrej wyrwano piersi.
Obwise piersi staro, niemoc; niedostatek, brak.
Pier obrona, mur, szaniec; porywczo
w walce ze zem. ..Pier aniow to szaniec
niezachwiany, osaniajcy szczodre serca. co
rozsiewaj swe oywcze dary" (Dziea 239
Pseudo-Dionizego Areopagity). Pier jest
murem warownym, mocniejszym sto razy od
wypalonych cegie i twardych kamieni"
(Margier
4.16.1819
Ludwika
Kondratowicza).
Pier odwaga. Nadstawia pier za kogo,
za co naraa ycie, zdrowie na
niebezpieczestwo, bronic kogo. czego.
Napiernik odwaga, bohaterstwo; wojna,
zniszczenie, strach; u staro. ydw rozum
ogarniajcy
Wszechwiat;
proroctwo.
Gwna
cz
ceremonialnego
stroju
arcykapanw w staro. Izraelu, opisana
szczegowo w Biblii (Ex. 28,68; 39,25).
zoona prawdop. z worka zwisajcego z ramion na pier, zawierajcego tajmnicze
przedmioty wrebne Urim i Thummim;

podobne stroje nosili take niekapani, jak np.

prorok Samuel w Siloh (/. Ks. Krl. 2,18) i
Dawid, gdy taczy przed ark w drodze do
Jeruzalem (2 Ks. Krl. 6,14).
Pier zasuga, honor, nagroda, odznaczenie, kult religijny. Miejsce, na ktrym
zawiesza si medale, ordery, legi honorow,
krzye itd. ,,Uradz, na czyich piersiach wielki
krzy zawiesz" (Konrad Wallenrod 1,7
Mickiewicza),
oznak
mistrza
zakonu
krzyackiego.
Pier podug miary Fidiasza, Memnona
bohater, wzniosa dusza, wielki czowiek.
..Zby te jedna pier bya zrobiona nie podug
miary krawca, lecz Fidiasza! eby te jedna
pier jak pier Memnona!" (Be-niowski 5,537
9 Sowackiego). Fidiasz, rzebiarz gr., ok.
490420 p.n.e., twrca posgu Zeusa
Olimpijskiego. Memnon w mit. fr. jeden z
bohaterw trojaskich. Z dwu gigantycznych
posgw faraona Amenhotepa III w pobliu
Teb Zachodnich jeden zacz po trzsieniu
ziemi wydawa co rano melodyjne dwiki;
przewodnicy cgip. opowiadali turystom gr., e
jest to posg Memnona.
Pier podug miary krawca miechu wart
rycerz bez miecza i bez gowy (Be-niowski
3,529544 Sowackiego).
Pier siedlisko przeznaczenia, losu. ,,Dein
Schicksal ruht in deiner eignen Brust!" nm.
'twj los spoczywa w twojej wasnej piersi!'
(Dziewica Orleaska 3,4 Friedricha Schillera).
Pier siedlisko uczu, wrae, modlitw.
Modlitwa moja do piersi mej si wrci"
(Psalm 34 13). Burza uczu kipiaa mu w
piersiach" (Dzieci 169 Bolesawa Prusa).
Pier kunia mowy. Co si pocznie w
jego piersi, to jego jzyk wnet musi urodzi"
(Koriolan 3,1 Szekspira, t. J. Pasz-kowskiego).
Pier czuo, wspczucie, dobro.
Niech zgin wszyscy, ktrych pier nie umie
pon arem dla dobra innych ani topi si ze
wspczucia" (Elegia dla nieszczliwej damy
45 Alexandra Pope'a).
Pier nadzieja. W piersi ludzkiej bije
wieczne rdo nadziei" (Esej o czowieku l
Alexandra Pope'a).
Polska pier siedlisko ducha ludzkiego.
..Pikny i dobry duch czowieczy w go

rcej piersi polskiej!" (Fragment wiersza dla

mego synka 356 Kazimierza Tetma-jera).
Pier grzech. O cudzoonej niewiecie:
Czy moe kto zgarn ogie do piersi swej, a
jego szaty si nie spal?" (Ks. Przypowieci
6,27).
Pier siedlisko winy, skruchy. Czy nie
moesz (...) jakim sodkim lekiem zapomnienia wyprze z ucinionej piersi tego
ciaru, co serce ugniata?" (Makbet 5,3
Szekspira).
Robi piersiami oddycha ciko, z
trudem.
Zrywa piersi krzycze b, gono albo b.
dugo.
Bicie si w piersi rozpacz, ao;
al; skrucha, przyznanie si do winy, upokorzenie si; potwierdzenie prawdziwoci
swoich sw. Ale bi si w piersi, mwic:
Boe! bd miociw mnie grzesznemu" (Ew.
wg uk. 18,13).
Piersi i w kopoty doczesne, drczce
strapienia.
W astrologii: znak zodiaku Rak.
W marzeniu sennym: obfito, bogactwo.
PIERCIE (Obrczka, Sygnet)
Piercie symbolizuje cigo, nieskoczono, wieczno; krg magiczny, magi,
tajemnic, talizman, amulet; trucizn; niewidzialno. Ksiyc: wi midzy wyszym
duchowiestwem a Bogiem; wadz; wi
midzy wadz a ludem; piecz, sygnet;
penomocnictwo, rkojmi; autentyczno;
przypomnienie; zwizek, przyja, zarczyny,
maestwo, wierno maesk, podno,
trwao; godno, prawo, mdro, sprawiedliwo, honor, wyrnienie, rzecz odpowiedni. rang, bogactwo; wolno, niewol;
aob; zob. te Bero, Koo, Palce, Pas.
Piecz.
Piercie w folklorze i bajkach magiczny
talizman chronicy od ran i kalectwa. od ,,
zego oka", zachowujcy modo nosiciela,
wyczarowujcy mu zamki, paace, rumaki itd.
(np. piercie Aladyna z Bani z 1001 nocy;
por. Lampa: Aladyna). W magicznej symbolice
piercienia zawarta jest magiczna potga koa i
pasa (zob. Koo, Pas). Zgubienie a. zniszczenie
piercienia odczuwa si jako wydarzenie
zowieszcze.

Piercie w przegrodzie nosowej a. w patkach uszu wskazuje najczciej, e dziecko

byo dawc krwi w ofierze bstwu, ktre ma
si nim opiekowa.
Piercie jako zamknite koo wieczno,
cigo; cakowito, zupeno; powtarzajce
si cyklicznie okresy czasu; w a. wgorz z
ogonem w pysku, zob. W (uoony w koo).
Ognisty piercie okalajcy ind. boga Siwe
wykonujcego taniec kosmiczny cykl
yciowy Wszechwiata i kadej istoty ywej:
kolejne rodzenie si i umieranie; wieczna,
transcendentalna mdro.
Piercie Siakuntali rkojmia mioci;
magiczne odzyskanie pamici. Dramat poety
ind. Kalidasy oparty na epizodzie z l. ksigi
Mahabharaty. Zakochany w Siakuntali krl
Duszjanta zostawia jej przed odjazdem
piercie jako zak,ad mioci, po czym,
skutkiem czarw ascety Durwasy, zapomina o
ukochanej.
Dopiero
widok
piercienia
przywraca mu pami i uczucie.
Piercie penomocnictwo; upowanienie
do sprawowania wadzy w imieniu monarchy;
w rdw. i w epoce Renesansu plenipotencja,
prawo zawierania transakcji w imieniu firmy.
,,(Faraon do Jzefa:) Oto postawiem ci nad
wszystk ziemi egipsk. I zdj piercie z
rki swej i da go na rk jego" (Gen. 40,41
2).
Piercie, sygnet mdro. Wg legendy
arabskiej krl Salomon (Sulejman) zawdzicza
swoj niezwyk mdro sygnetowi. za
pomoc ktrego zamkn i zapiecztowa
wszystkie demony, i uczyni je swymi
niewolnikami.
Piercie, sygnet potga, ranga, stanowisko, godno, honor; bogactwo; wolno;
przynaleno do spoecznoci; wyrnienie;
znak
sprawowania
urzdu,
posiadanej
godnoci. ,,Wezm ci, Zorobabe-lu, mwi
Pan, i uczyni ci swoim sygnetem na prawej
rce" (Aggeusz 2,24); u innych ludw
szczeglne znaczenie mia piercie na lewej
rce, zwaszcza na 4., serdecznym palcu, ktry,
jak mniemano, czy si specjaln y a.
nerwem z sercem. W Grecji piercie, zw.
sygnet, by oznak wolnego obywatela. W
Rzymie noszenie zotego piercienia byo
przywilejem
legatw,
potem
rwnie
senatorw i innych dygnitarzy pastwowych, a
na koniec wszystkich ludzi wolnych.

Piercie zapowied zguby; zawi

bogw. Polikratesowi, od 538 p.n.e. tyranowi
Samos, sprzyjao szczcie we wszystkich
przedsiwziciach tak nieodmiennie, e
przyjaciel jego, krl Egiptu, Amazis, ostrzega
go przed zawici bogw i radzi pozby si
jakiego cennego, ulubionego przedmiotu. Gdy
Polikrates, idc za t rad, wrzuci swj
ukochany piercie do morza, rybak odnalaz
klejnot we wntrznociach zowionej ryby i
przynis go do paacu tyrana. Przeraony tym
Amazis zerwa z nim stosunki.
Piercie trucizna. Piercie z trucizn,
umoliwiajcy samobjstwo przez rozgryzienie kapsuki, znany by od staroytnoci.
Uy go w tym celu m.in. wielki mwca
ateski Demostenes i wielki dowdca kartagiski Hannibal; obu grozia mier w torturach z rk monych przeladowcw.
Piercie jako ogniwo acucha poddanie
si karze; pami o winie i pokucie.
Prometeusz wyzwolony z okoww, ktrymi
by przykuty do skay za to, e ukrad bogom
ogie i da go ludziom, musia odtd z rozkazu
Zeusa nosi ogniwo swego acucha na palcu
jako piercie, aby pamita o swej zbrodni i o
karze. Piercie wie maestwa z
piercieni te robi si kajdany" {Maria Stuart
2,2 Friedricha Schillera). Elbieta, krlowa
Anglii.
Piercie rzecz pasujca, odpowiednia,
waciwa, naleyta, stosowna. Przysowie gr.:
Nie no zbyt ciasnego piercienia" {Moralia,
O wychowaniu dzieci 12E Plu-tarcha).
,,Krlestwo Danii albo Sobradizy bdzie ci
pasowa lepiej ni piercie na palcu" (0/1
Kiszot 1,10 Cervantesa).
Piercie z piecztk, z wyrytym znakiem
waciciela, sygnet dawn. piecz do laku,
ac. anulus sigillarius. suy Rzymianom do
piecztowania listw, kufrw, butelek jako
ochrona przed otwarciem przez osoby
niepowoane. W staroytnoci gr. i rz. uwaany za amulet strzegcy mskiej potencji,
noszony na kciuku, ktry tu symbolizowa
fallusa, zrobiony z elaza ku czci Hefajstosa
jako
ma
Afrodyty;
stwierdzenie
autentycznoci, tosamoci. Zob. te Piecz
(Salomona; sygnet).
Piercie syn; przeciwiestwo niewolnika; przyjcie grzesznika do stanu, z
ktrego zosta wykluczony. W przypowieci o
synu marnotrawnym, gdy syn

wraca skruszony, ojciec woa do sug:

..Prdko przyniecie najlepsz szat i wcie
piercie na rk jego" {Ew. wg uk. 15,22).
Piercionek .zarczynowy. Naprzd z elaza,
potem zoty, dopiero w pnej staroytnoci
rzymskiej, gdy wczeniej nie znano instytucji
zarczyn i piercie mg by co najwyej
potwierdzeniem
kontraktu
maeskiego
zawartego przez rodzicw, a pastwo modzi
nie widzieli si na og przed dniem lubu.
Piercie autentyczno; sprawiedliwo;
lubne
pochodzenie
dziecka;
znak
rozpoznawczy w licznych bajkach, legendach,
powieciach, sztukach teatralnych, pieniach.
Piercie przeamany zob. Wstp {Symbolom).
Piercie Gygesa, krla Lidii. Renarta 7.
Powieci o Lisie, Otnita, krla Lombardii itd.
magiczne piercienie mogce uczyni
nosiciela niewidzialnym. We ten piercie i
w go na palec z kamieniem do wntrza
doni, i zamknij do. Jak dugo skrywa
bdziesz kamie, tak dugo kamie bdzie
skrywa ciebie" {The Mabinogion'. Dama
rda, ok. 1450): prawdziwa potga jest w nas
samych skryta, a niewidzialno udzielona
przez piercie to odejcie od wiata
zewntrznego, aby osign a. odnale istotne
moce obecne w naszym wntrzu.
Piercie w chrzecijastwie wierne
przywizanie, z porywu serca; zalubiny z
Chrystusem a. z Kocioem: atrybut legendarnej w. Katarzyny z Aleksandrii i w.
Katarzyny ze Sieny: obie wyobraano jako
mistyczne narzeczone Chrystusa".
Piercie rybaka, ac. anulus piscatoris.
wyobraajcy w. Piotra w odzi, wycigajcego sie z wody {Ew. wg uk. 5.410)
atrybut wadzy papieskiej noszony przez
papiea od chwili jego wyboru.
Piercie pasterski, ac. anulus pastora-lis
jedno z insygniw wadzy biskupa.
Piercie atrybut w. Franciszka z Asyu
zalubiajcego Pann Bied; w. Jzefa w
scenie zalubin (w. sposalizio) z NMP;
doy weneckiego w czasie uroczystoci zalubin Wenecji, narzeczonej morza", z
Adriatykiem.
Piercie leczniczy wg wierze lud.
dziaajcy magicznie przeciw reumatyzmowi,
artretyzmowi. skurczom, kolce, blom krzya,
rakowi (piercie a. bransoleta z miedzi) itd.
Piercie Ogiera Duczyka

dany mu przez czarodziejk Morgan le Fay,

leczcy choroby i przywracajcy modo (w
poematach cyklu karoliskiego). Kto ten
piercie nosi rzeka pani Liones choby
nie wiedzie jak ciko ranny, krwi nie utraci"
{Dzieje krla Artura 1,146, anonim ang. z ok.
1400).
Cztery zote piercienie papiea Innocentego
III (wysane 29 V 1205 do krla Anglii Jana
bez Ziemi) ich okrgo wieczno; ich
liczba cztery cnoty skadajce si na si
ducha: sprawiedliwo, mstwo, rozwaga i
umiarkowanie; zoto mdro z wysoka;
zielony szmaragd wiara; niebieski szafir
nadzieja; czerwony granat miosierdzie;
jasny topaz dobroczynno (wg wyjanienia
zaczonego do piercieni przez papiea).
Piercie Skarbka (Jana) z Gry nieustraszono, rezon, kontenans, kura. Wg
legendy herbowej, ukutej zapewne przez Jana
Dugosza wg wzorw rzymskich, krl nm.
Henryk V pokaza wojewodzie Skarbkowi z
Gry (wysanemu do niego w 1109 przez
Bolesawa Krzywoustego) swj skarbiec, aby
go oniemieli nm. bogactwem. Skarbek
wrzuci do skrzyni z klejnotami swj wasny
piercie, mwic: Id, zoto. do zota, my,
Polacy, wolimy elazo".
Goni do piercienia (a. w piercie) w
dawn. grze rycerskiej jadc konno stara si
trafi kopi w zawieszony piercie.
Trzy poczone (splecione) piercienie
Trjca; braterstwo. Z diamentami impresa
(godo) Cosimo de'Medici Starszego, pierwszego wadcy Florencji z rodu Medyceuszy.
Piercie z diamentem, w szponach sokoa, z
dewiz Semper, ac. 'zawsze' impresa Piero
de'Medici, syna Cosimo de'Medici Starszego.
Piercie aoba; tajemnica. Modne w
XVI w. memento mori (przypomnienie. e nie
mona unikn mierci, ac.): piercie z trupi
czaszk.
Obrczka maestwo, zwizek maeski, wierno maeska, podno, nieprzerwana cigo ycia, wieczno, stao w
mioci, mio kobiety, vulva, dziewictwo.
Obrczka lubna zastaw dany jako rkojmia
wiernoci maeskiej, std jej gr. nazwa
arrabtn 'zastaw'. ..Mj take honor takim jest
piercieniem. Klejnotem domu mego czysto
moja" (Wszystko dobre, co koczy si dobrze
4.2 Szekspira, t. L. Ulri-

cha), Diana do Bertrama. Tytus, wsuwajc

Sofronii na palec pikny i kosztowny piercie,
rzek: A wic i ja chc by twoim mem. Po
czym dopeni z ni istoty maeskiego
zwizku" (Dekameron 10,8 Boccaccia. t.
Edwarda Boye). Przysowie: Za wdowcem
rzucaj kamieniem, a za modziecem piercieniem.
Piercie na palcu wskazujcym wynioso, arogancja, pycha; na rodkowym
ostrono, roztropno, godno; na serdecznym czuo, mio: na maym
usposobienie wadcze.
Piercionek Diany Ksiyc. Jest chwila,
kiedy ze srebrzyst tcz wychodzi blady
piercionek Dyjanny" (W Szwajcarii 16,320
21 Sowackiego).
Obrczka troska. Przysowie ang.:
Tak jak twa obrczka lubna cieraj si i
troski twoje.
Piercie ze skrzydekami emblemat
dziewicy-abdzia, zob. abd; dar prorokowania.
W heraldyce: ranga; wierno; pity syn;
godno biskupa.
PIERWIASTKI" (Elementy, ywioy)
Najdawniejsi filozofowie gr. przyjmowali
istnienie jednego tylko elementarnego tworzywa przyrody, materiau, z ktrego zbudowany jest Wszechwiat. Dla Talesa z Mi-letu
bya to woda. dla Anaksymenesa z Mi-letu
powietrze, dla Anaksymandra z Mi-letu
apeiron (gr. 'bezksztatna prama-teria'), dla
Heraklita z Efezu ogie. Empedokles z
Akragas (V w. p.n.e.) przyj natomiast, e
wszelka materia jest mieszanin czterech
elementw: powietrza, ognia, wody i ziemi.
Arystoteles (IV w. p.n.e.) twierdzi, e cztery
podstawowe cechy ciepo, zimno, sucho i
wilgotno w odpowiednich poczeniach
okrelaj ,,pierwiastki" materialne: powietrze
jest gorce i wilgotne, ogie gorcy i suchy,
woda zimna i wilgotna, a ziemia zimna i
sucha. Wg tej teorii, ktra staa si pniej
podstaw alchemii, kad substancj mona
przeobrazi w kad inn przez zmian
proporcji elementw. Zmiana taka zwaa si
transmutacj. Kady metal np. mona by
zmieni w zoto, jeliby si udao znale
waciwe proporcje. Pogld taki utrzymywa
si w nauce a do 2 p. XVII w. Czy

ycie nasze nie skada si z czterech ywiow?" {Wieczr Trzech Krli 2,3 Szekspira, t.
L. UIricha). ywioy jedne drugim pomagaj,
a wzajem sobie prawie ywot daj: ogie mg
cignie, z powietrza mglistego woda, z
krzemienia ogie podziemnego, a ten w
popiele kiedy przyduszony, od wiatru prdko
bdzie rozarzony" (Emble-ma 93,16
Zbigniewa Morsztyna).
,,Pierwiastkom" czsto podporzdkowywano rne podstawowe zjawiska z innych sfer
bytu i przydawano im w rnych czasach rne
odpowiedniki (istoty, rzeczy, pojcia, cechy
itd.). jak np. odpowiednikami byy dla:
l) POWIETRZA, 2) OGNIA. 3) WODY i 4)
ZIEMI:
Humory" (temperamenty) l) sangwistyczny (krew, czerwie). 2) choleryczny (ta
). 3) flegmatyczny (woda. biao). 4)
melancholijny (czarna ). Wszelkie
ywioy tak w nim byty skojarzone, e si
natura moga nim poszczyci" (Juliusz Cezar
5,5 Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Pory roku i strony wiata l) wiosna, pd..
2) lato, wsch., 3) zima, zach., 4) jesie, pn.
Kolory u ydw: l) ty, 2) czerwony,
3) szkaratny, 4) biay; u Grekw i Rzymian: l)
ty, 2) czerwony, 3) zielony, 4) niebieski; wg
Leonarda da Vinci: l) niebieski, 2) czerwony,
3) zielony, 4) ty.
Figury geometryczne l) elipsa stojca, 2)
trjkt a. piramida. 3) koo a. kula, 4) kwadrat
a. szecian.
Charakterystyki: l) ruch, wolno. 2)
mio, podanie, 3) mikko, spokj, 4)
bogactwa, przeszkody. Pierwsze dwie
mskie, czynne, twrcze; drugie dwie
eskie, bierne, pasywne.
,,Pierwiastki" wysze i nisze. Zmary
zabiera z sob pierwiastki" wysze
powietrze i ogie, a pozostawia nisze wod
i ziemi. Tylko powietrzem, ogniem tylko
jestem. Inne ywioy podlejszemu yciu na up
wydaj" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira,
t. L. UIricha), Kleopatra przed swoim
samobjstwem.
Stworzenia, zjawiska, istoty mityczne, kamienie itd. l) orze, tcza, 2) anio,
czowiek, meteoryt, smok, 3) smok, ryba,
abd, delfin, pera, 4) lew, byk, so, rubin.

Zwierzta (w rdw.) l) mapa, 2) lew.

3) jagni, 4) winia.
Istoty bajeczne l) olbrzymy, sylfy. sylfidy,
2) salamandry, 3) syreny, ondyny,
4) karzeki, krasnale, gnomy, koboldy. Mowa
oczywicie o salamandrach ywicych si
ogniem, a nie o pazach ogoniastych. Z
,,pierwiastkami" czono rwnie 4 wieki"
ycia ludzkiego. 4 narzdy ciaa, 4 pory dnia i
roku itd,
W alchemii: oprcz pierwiastkw" gr.
filozofw przyrody uznawano te pierwiastki
filozoficzne": sl (zob.), siark (zob.) i rt
(zob.).
W astrologii ,,pierwiastki" odpowiadaj:
l) intelektowi, 2) zapaowi, entuzjazmowi, 3)
wraliwoci, uczuciowoci, 4) material-noci,
cielesnoci. W znakach zodiaku:
l) Blinita, Waga, Wodnik, 2) Baran, Lew,
Strzelec, 3) Rak. Skorpion, Ryby, 4) Byk,
Panna, Kozioroec.
Pity ,,pierwiastek" od czasw Arystotelesa dodawany niekiedy do czterech
kwintesencja (z tac. (juinia essentia 'pity
ywio'), duch, dusza rzeczy, demiurg, geneza
itd., a przede wszystkim eter, janiejce grne
powietrze nieba, zwizane z atmosfer ziemsk
i z ogniem.
Pi ,,pierwiastkw" chiskich (od 2. tysiclecia p.n.e.) woda, ogie, drewno,
metal, ziemia; odpowiadaj one liczbom
1,2,3,4,5 i wi si: woda z nizin, zim i
pn.; ogie z wyyn, latem i pd.; drewno z
wiosn i wschodem; metal z jesieni i zachodem; ziemia ze rodkiem, wspomagajc
wszystkie inne kierunki i ..pierwiastki".
W wolnomularstwie: ..pierwiastki" cz si
symbolicznie ze stadiami duchowego rozwoju
czowieka; we wtajemniczeniu masoskim
kandydat wyzwala si stopniowo od ycia
materialnego (ziemi), filozofii (powietrza),
religii (wody) i osiga wreszcie czyste
wtajemniczenie (ogie).'
ywio Polakw jest wieczna opozycja
przeciw wszystkim, co sta bd przy sterze
rzdu" (Listopad rozdz. 15 Henryka Rzewuskiego).
Trzy wielkie elementy nowoczesnej cywilizacji proch, druk i religia protestancka"
(Eseje, Stan literatury niemieckiej Thomasa
Carlyle'a).
Pity ,,pierwiastek"

,,Cinquieme
element, ktry Napoleon odkry w Polsce la
boue (fr. 'boto') i kilka badyli kartofla

nych" (Homo sapiens. Na rozstaju, rozdz. 2

Stanisawa Przybyszewskiego).
ywio wiatr. Kiedy od Tatr przy-lata
przez lasy i pole dumny, nieuskro-miony,
witaj mi, ywiole!" (Podczas wiatru z Tatr 5
6 Kazimierza Tetmajera).
By w swoim ywiole dobrze si czu,
znale si, by w warunkach sprzyjajcych
rozwiniciu wasnych zdolnoci, w odpowiadajcym komu rodowisku.
PIES
Pies jest symbolem wiernoci, przyjani,
odwagi, ochrony, czujnoci, stray, usunoci;
wiary; ozdrowienia; bstw chtonicz-nych
ciemnoci, podziemia, mierci i Ksiyca;
towarzyszenia duszom zmarych w drodze do
podziemi;
witu,
wiatru
(szybko),
zrcznoci; podnoci; inteligencji, sprytu;
ciekawoci; pochlebstwa, paszczenia si,
ebraka pod drzwiami bogacza (Ew. wg Luk.
16,1931); egoizmu, cynizmu, zawici,
nikczemnoci, chciwoci, zdronoci; padlinoerstwa, nieczystoci, upiestwa; zepsucia,
okruciestwa, wcieklizny; wojny; diaba.
herezji, pogastwa.
Pies nieba" w mitologiach wit;
pies wykopuje pazurami ziemi pomagajc w
zmartwychwstaniu cia; stranik wiata
podziemnego, niszczyciel za, myliwy, zwiadowca, ratownik; poerca Ksiyca.
Pies w sztuce rdw. kuszenie do zego,
zawi, gniew; wierno i wiara; biay pies
zwykle przedstawia dobro i pobono osoby,
przy ktrej nogach si pojawia (piesek na
synnym Portrecie Armtfinich, 1434 Van
Eycka symbolizuje wierno maesk), a
ciemny, brzydki psiak wyobraa moe
pogastwo lub herezj.
Pies jest udomowionym towarzyszem czowieka co najmniej od 10000 lat. Wczenie sta
si symbolem wiernoci, gdy we wzajemnych
stosunkach czowieka z psem czowiek zacz
polega na tej wanie zalecie zwierzcia, ono
za na jadle i schronieniu otrzymywanym od
czowieka. Celowa selekcja faworyzujca
dogodne dla ludzi cechy fizyczne i psychiczne
psa sprawia, e sta si on w znacznym
stopniu dzieem ludzkim;
na skutek dalszej selekcji i krzyowania
powstay liczne, bardzo rnice si od siebie
rasy. Grecy cenili wierno psa nade wszystko.
Homer w Odysei 17 opisuje, jak Argos,
niegdy pikny pies myliwski, jako

jedyny poznaje swego pana, Odyssa, powracajcego z wojny, i umiera z radoci. W micie
greckim pies kariosa, Majra, zaprowadzi
Erigon daremnie szukajc ojca. na jego grb,
za co po mierci wierne zwierz umieszczone
zostao na niebie jako Procjon, alfa konstelacji
Psa Maego. Pies Ksanty-posa, ojca Peryklesa,
dopyn z Aten do Salaminy towarzyszc
galerze swego pana, gdy Ateczycy musieli
ucieka z miasta, i zosta pochowany przez
niego na przyldku, ktry otrzyma wtedy
nazw Ky-nossema gr. 'grb psa'. Pliniusz
Starszy w Historii naturalnej przytacza wiele
anegdot o psiej wiernoci. Wiele ich
znajdziemy te w redniowieczu. Pewnego
razu Gelert, ulubiony ogar ksicia walijskiego
Lleweyna Wielkiego (11731240), zagin
na owach. Jak chce legenda, ksi wrciwszy
do domu zasta Gelerta zbroczonego krwi,
eczko dziecka w nieadzie, dziecka za nie
byo. Pewny, e Gelert poar niemowl,
ksi zarba go mieczem. Zbudzone skowytem umierajcego psa dziecko zaczo
kwili spod stosu pocieli. Pod eczkiem
znaleziono olbrzymiego wilka, ktrego Gelert
uprzednio zagryz, ratujc ycie i zdrowie
dziecka swego pana. W tradycji ludowej
wystpuje czsto jako obroca kobiet i dzieci.
Pies udane udomowienie, porzucenie
ycia koczowniczego na rzecz cywilizacji,
zwycistwo techniki nad materi. Wolter
cytuje zdanie z Oblenia Calais (ok. 1767)
Buyrette de Belloy: Ce qu'U y a de mieux
dans 1'homme, c'est le chien" (fr. 'Najlepsz
cech czowieka jest pies'). W tradycji
islamskiej pies ma 52 cechy: 26 cech witych
i 26 szataskich.
Psiogowcy wyobraani czsto na freskach
staroegipskich mieli wizi lub zabija
wrogw wiata i pilnowa wej do witych
miejsc. Bogw Ptaha i Thota przedstawiano
zwykle z gow psa lub szakala.
Pies towarzysz bogw: Artemidy (bogini
oww
i
Ksiyca: psy rozszarpay
zmienionego przez ni w jelenia myliwca
Akteona za to, e podpatrzy j w kpieli;
psy wyj do Ksiyca), Asklepiosa (boga
medycyny: wierzono w uzdrawiajc moc
psiego jzyka, gdy lie ludzkie rany), Auro-ry.
Bogosawionego Brana, Fauna, Hekate.
Hefajstosa, Heraklesa, Indry, Kefalosa, fenickiego Melkarta, skandynawskiego Odyna (i
trzech Norn, bogi przeznaczenia),

Ormuzda, Pana (ktremu strzee stad). Thota,

modego Tobiasza itd.
Na grobowcach czsto wyobraano psa u
ng kobiety jako atrybut wiernoci (lub
niekiedy zmartwychwstania); krzyowcw
przedstawiano z psem oznaczajcym wierno
zamierzeniom Boga. Na wielu obrazach pies
towarzyszy w. Rochowi na wygnaniu i lie
jego rany, gdy wity choruje na dum;
wyobraano psa u stp w. Bernarda, w.
Wendelina. w. Benigna, w. Magorzaty z
Cortony, noszcego pochodni przed w.
Dominikiem,
ktrego
zakonnicy
to
dominikanie ac. dominicanes 'psy Pana',
ognistym gosem bronice Kocioa.
Pies jest stranikiem, czujnym obroc
czowieka. W Rzymie psy powicano larom
domowym i rodzinnym (lares familiares) oraz
Jowiszowi Opatrzycielowi (luppiler Custos)
jako strw spokoju domowego. W domu
rzymskim na przedproach i mozaikowych
posadzkach widniay napisy Cave canem (dos.
'strze si psa') 'Zy pies'. W sztuce
wczesnochrzecijaskiej pies by emblematem
kapana jako stranika i przewodnika -stada
wiernych (w staroytnoci owczarki byy
naprzd obrocami stad przed wilkami,
rysiami itp.). W Rzymie ceniono psy jako
obrocw czowieka, zwaszcza wielkie psy
lakoskie i z Molossw. Wedug tradycji
muzumaskiej (traktujcej psa w zasadzie
jako zwierz nieczyste) jedyny pies, ktry
dosta si do nieba, to Ketmir (Al Rachim);
towarzyszy
on
Siedmiu
picym
(modziecom) z Efezu, ktrzy spali przez 309
lat, i pilnowa ich. przez cay czas stojc, nie
pic, nie jedzc i nie pijc. Przysowiowy
pies na sianie" albo pies ogrodnika", ktry
sam siana czy kapusty zje nie moe, ale
nikomu innemu nie da, suy jako przenonia o
czowieku, ktry sam nie skorzysta, a innych
nie dopuci. Pies ogrodnika hiszp. El perro del
hortelano. tytu komedii (ok. 1618) Lope de
Vegi.
W staroytnoci zamiast ywego psa stawiano czsto na progu domu przedstawiajc
go rzeb; figura taka, jak wierzono, miaa
magiczn moc odwracania zego, odpdzania
szkodliwych duchw i demonw. Jeszcze do
dzi u Parsw przyprowadzaj umierajcemu
czowiekowi psa. aby odstrasza czyhajce u
wezgowia demony, ktre pragn schwyta
dusz w chwili opuszczenia ciaa. W
hinduizmie suka Sarana po

maga zbkanym w lesie, w jaskiniach, w

ciemnoci odnale drog. Psie szczekanie,
alarmujce pana i odstraszajce intruza, to
dwikowy emblemat czujnego wartownika.
Psy myliwskie i wojenne odwaga i
szybko; dziki pies, podobnie jak wilk,
wdrowa w watahach (stadach) w poszukiwaniu upu i pod wodz przewodnika napada
i
zabija
zwierzyn;
przewodnikiem
oswojonego psa sta si jego pan, czowiek. W
Iraku zachowaa si rasa wielkich psw
przypominajcych mastify i psy wojenne znane
z wizerunkw babiloskich / 2200 r. p.n.e. Na
staroytnym Bliskim Wschodzie ceniono psy
myliwskie i wojenne, ale nie wyksztacono
jeszcze ras nadajcych si na wiernego
przyjaciela.
Watahy
pdzikich
psw
oczyszczay miasta noc z wyrzucanych na
ulic odpadkw;
wygodniaym, niebezpiecznym, krcym
wszdzie psom rzucano ciaa zabitych nieprzyjaci na tym wiksze ich pohabienie.
Dlatego Biblia przedstawia psy jako zwierzta
pogardzane i znienawidzone (cho poyteczne
jako owczarki). Uywa si tam okrelenia
pies" jako wyzwiska. Pies symbolizuje
bezbonika, czowieka krwioerczego, nieobyczajncgo: Na zewntrz (bram nowego
Jeruzalem zosta maj) psy i czarownicy,
bezwstydni,
mobjcy,
bawochwalcy i
kamcy" (Apok. 22,15). Jedyna wzmianka w
Biblii o psie-towarzyszu znajduje si w Ksidze
Tobiasa (6,1), nie uznanej przez ydw (i
protestantw) za kanoniczn. Rwnie w
krajach celtyckich olbrzymie psy suyy na
wojnie i na owach, tam jednak pies by
emblematem cnt rycerskich, std nazwa pies"
bya dla czowieka pochwa: imi gwnej
postaci cyklu uisterskiego, najwikszego
bohatera Celtw, Cu Chulainna, znaczy 'pies z
Culann'.
Pies wie si z podziemnym wiatem
zmarych, z chtonicznymi bstwami mierci,
ziemi i Ksiyca. Pies na cmentarzu wyje na
grobie pana (jak wspomniany wyej Majra).
Gdy Hekabe, krlowa Troi, po zagadzie caej
rodziny zobaczya, e jej ostatnie dziecko,
Polidoros, powierzone krlowi Tracji, zostao
przez niego zabite, zmienia si w suk i
skowyczy na grobie syna. Hekate, gr. bogini
ciemnoci, magii, czarw, upiorw, zawiatw
i rozdroy, pdzi noc przez wiat w
towarzystwie

widm i psw. Cerber, niekiedy wyobraany

jako pies trzy-, picio- lub stugowy, strzee
bramy piekie, nie wypuszczajc z nich nikogo.
W mitologii skandynawskiej pies Garm strzee
Helu, krlestwa zmarych. Wraz z spami i
hienami rwnie psy poeray trupy ludzkie i
zwierzce. Przysowie: Bodajby poszed
napa (tj. nakarmi swym ciaem) psy i kruki!
W dawnych wierzeniach ludowych pn. Anglii
potworny, widmowy pies o wielkich kach i
pazurach ukazywa si tylko noc; uwaano, e
kto go zobaczy, wkrtce umrze.
Pies Prokrydy (ony Kefalosa) zob. Lis
(teumesseski).
Pies wcielenie brzydkich wad: obarstwo,
apczywo, bezwstyd, sualstwo, paszczenie
si. Jak pies, ktry wraca do wymiotw
swoich, tak gupi, ktry powtarza gupstwa
swoje" (Ks. Przypowieci 26,11). ,,A psy
niewstydliwe nie znay nasycenia" (Izajasz
56,11). Grecy i Rzymianie byli, oglnie
wziwszy, wielkimi psiarzami, cho zapewne
bardziej ni my gardzcy psimi wadami,
zwaszcza serwilizmem, wdziczeniem si do
kija. Wzbraniano psom dostpu do hieronu
Apollina w Delos i na Akropol ateski.
Wyrazy: cynik" i kanalia" pochodz od
sowa pies", pierwszy od gr. kyon, drugi od
tac. canis. Sposb ycia Diogenesa z Synopy
(ok. 412323 p.n.e.) ze szkoy cynikw
sprawi, e nadano mu przydomek kyon',
zapytany, dlaczego nazywaj go psem, odrzek:
Bo asz si do tych, co daj mi cokolwiek,
szczekam na tych, co mi odmawiaj i zatapiam
zby w ciele hultajw". W Boskiej Komedii
{Pieko 6,1319) Dantego dusze pokutujce
za obarstwo wyj jak psy i s darte pazurami i
ksane przez Cerbera, psa piekielnego.
Wspczesne przysowia wiadcz o naszym co
najmniej dwuznacznym stosunku do naszego
,,najlepszego przyjaciela":
Pieskie ycie, pieska mier (marne ycie,
marna mier), psi obowizek, zej na psy
(zmarnie, wykolei si moralnie), psa warte
(nic nie warte), na psa si zdao (na nic si nie
zdao), za psa mie kogo (za nic), czu si pod
psem (podle, le), pies z nim tacowa (jest mi
obojtny), psie krasomwstwo (oszczerstwo,
potwarz), psie gosy nie id pod niebiosy, pies
szczeka, a karawana idzie dalej, y psim
swdem

(atwo, sprytnie, bez zachodu), pies macha

ogonem nie do ciebie, ale do twego chleba. W
redniowieczu zaostrzeniem kary byo
wieszanie przestpcy z psem albo wieszanie na
nim psa, std powiedzenie: Psy na kim
wiesza (szkalowa, obmawia kogo). Pene
pogardy: jak psw (mnstwo), (e jak pies
(porwnanie absurdalne, ale uywane na co
dzie), cauj psa w nos itd.
Kanikua, najgortszy okres lata, z tac.
canicula (dos. 'suczka'), oznacza Syriusza,
najjaniejsz gwiazd nieba, w konstelacji Psa
Wielkiego. W gbokiej staroytnoci (ok.
1000 p.n.e.) Syriusz wznosi si ze Socem w
pocztku lipca, w czasie najwikszych upaw.
Uwaano, e Psia Gwiazda wywouje u psw
objawy wcieklizny. W Argos zabijano w tym
czasie wszystkie bezpaskie psy i skadano
ofiary z psw;
ofiary takie skadali take Rzymianie w czasie
kanikuy, aby ustrzec zboe i stada przed
szkod.
W marzeniu sennym: wielka mio albo
przyja; (szczekajcy) dobra nowina; (szary
albo czarny) nieszczcie; (wyjcy) za
nowina; (wcieky) nieprzyja; (czerwony)
ktnia, wojna; (biay) pomylne zdarzenie;
(ty) strata.
W alchemii: pies poerany przez wilka
oznacza oczyszczenie zota za pomoc antymonu, tj. przedostatni faz Wielkiego Dziea.
W heraldyce wystpuj zwykle charty. ale
bywaj te brytany z kolczast obro, jak
rwnie psy gocze.
Na niebie: gwiazdozbiory Pies May. Pies
Wielki. Psy Gocze.
PI
Pitka jest symbolem wiecznoci, wszechpotgi Boga. woli boej, wszechobecnoci,
wszechwiedzy boskiej; wiata, pomienia;
jednoci, porzdku, doskonaoci, harmonii,
rwnowagi, rodka; mikrokosmosu; picioramiennej rozgwiazdy, czowieka (rozstawione
cztery koczyny i gowa), piciu palcw rki a.
nogi. piciu zmysw (wzrok, such, dotyk,
wch, smak; z czasem dodano inne); czowieka
indywidualnego w przeciwiestwie do
uniwersalnego; peni ycia organicznego;
zdrowia, ozdrowienia, podnoci, wzrostu;
wiosny, urodzaju, niw;
mowy. pisma, porozumienia, zrozumienia;

sprawiedliwoci; podry; najlepszej oceny (w

piciostopniowym systemie ocen szkolnych).
Pitka
liczb istnienia materialnego i
obiektywnego, ycia objawionego; piciu ran
Chrystusa; natchnienia, ycia, mioci,
oddzielenia pci, szczcia; w redniowieczu
liczba czarnoksiska, wic zowrbna.
Liczba Pentateuchu, Tory (piciu Ksig
Mojeszowych: Genesis, Exodus, Leviticus,
Numeri, Deutoronominum ac. 'Ksiga Rodzaju, Wyjcia, Kapaska, Liczb, Powtrzonego Prawa'); liczba piciu kamykw
podniesionych z rzeki przez Dawida, aby nimi
umierci Goliata (wg w. Augustyna
symbolizowa maj Pentateuch). Pite krlestwo. mesjaskie, ktre pokona cztery
poprzednie krlestwa (w Proroctwie Daniela
2,44).
Hiers gamos gr. 'wite maestwo' Nieba
(3) i Wielkiej Matki Ziemi (2) = 5;
maestwo, mio, rytm kosmiczny; jedna z
liczb Wielkiej Bogini ukazujca si w picioklapowych liciach bluszczu, winoroli, jeyny, figi, kasztanowca, pltana, w piciopatkowych kwiatach jaboni, dzikiej ry,
pierwiosnka (roliny wane na staro. uroczystociach weselnych); wiosenny symbol
narodzin (Demeter). spenienia; pci (Isztar,
Izyda, Afrodyta); mdroci (Atena).
Wg Dni i prac Hezjoda Ziemi zamieszkiway kolejno ludzko zota, srebrna, brzowa,
pbogw i obecna, elazna.
Pitagorejczycy uwaali pitk za symbol
czowieka-mikrokosmosu, syntezy, zwizku i
wesela jako poczenie dwjki i trjki,
pierwiastka eskiego z mskim. Pastwu
modym potrzebna bya opieka piciu bstw i
towarzystwo piciu druhw i druhen (por. pi
panien mdrych i pi gupich w Ew. wg Mat.
25.113). Na zalubinach Soca z
Ksiycem orszak stanowio pi planet. Na
gody w Kanie Galilejskiej Jezus przyszed z
picioma uczniami (Ew. wg Jana 1,35
51,2,2) jako niebiaski narzeczony.
Kwintesencja, ac. auinta essentia 'pity
ywio', wg Arystotelesa najdoskonalszy
skadnik budowy kosmosu, eteryczne tworzywo cia niebieskich przeciwstawiane czterem pierwiastkom ziemskim (ziemia, woda,
powietrze, ogie); pot. najwaniejszy skadnik,
istota rzeczy, waciwa tre.
Pi gwnych bstw panteonu celtyckiego:
Teutatesa, Belenosa, Esusa, Taranisa

i bogini o nie znanym dzi imieniu, Cezar w

swej Wojnie gallickiej, aby przybliy je
rzymskim czytelnikom, przedstawia jako
Merkurego, Apollina, Marsa, Jowisza i Minerw.
W Kociele kat. wyrnia si pi rodzajw
krzya: otarzowy, wiszcy, pro-cesjonalny,
manualny (rczny) i pektora (noszony przez
biskupa na piersi).
Pi u muzumanw liczba szczliwa.
Pi filarw islamu: szahada (wyznanie
wiary), saat (modlitwa rytualna), zakat
(jamuna), saun (post), hadd (pielgrzymka
do Mekki). Saat a. n^imaz modlitwa
odmawiana przez muzumanw pi razy
dziennie. Przeciw ,,zemu oku" wyciga si
pi palcw prawej rki. mwic: Pi w
twoje oko!".
Pi podstawowych stosunkw spoecznych, ktre, jeli waciwie podtrzymywane,
gwarantuj wg chiskiego konfucjanizmu
dobrobyt kraju: midzy monarch a poddanym, ojcem a synem, mem a on, par
braci oraz par przyjaci. W filozofii
chiskiej pi pierwiastkw (czynnikw) wu
hsing: woda, ogie, drewno, metal i ziemia,
uwaano za siy aktywne w zmiennym wiecie. W sztuce chiskiej pi bogosawiestw
przedstawiano jako pi nietoperzy symbolizujcych dugowieczno, bogactwo, pogod
ducha, cnot i atwy zgon.
Piciu Wielkich Krlw w buddyzmie
tybetaskim: grupa piciu ubstwionych bohaterw, czczonych pop. jako obrona przeciw
wrogom: krl Czynw, krl Umysu, krl
Ciaa, krl Cnoty i krl Mowy.
W hinduizmie pitka jest liczb zasady
ycia.
Pentada zestaw piciu (jednostek czasu,
przedmiotw), wielka liczba mistyczna zawierajca wszystkie siy Natury, przynoszca
zmiany, nowe dowiadczenia, nowych
przyjaci, podre po wiecie, charakteryzuje
si niestaoci, pragnieniem przygd,
wynalazczoci, swobod, nerwowoci i pobaaniem sobie.
Pi diabw. ..Tego wanie (...) niechaj
porwie diabw pi"!" (Poganka 3 Narcyzy
michowskiej).
Pite koo u wozu rzecz, osoba zbdna
(wyraenie przysowiowe utrzymujce si
nadal mimo jego anachronicznoci w epoce
motoryzacji).

Najlepsza kompania to pi osb" (The

Taller" nr 132 Richarda Steele).
Pi darw umysu: zdrowy rozum, wyobrania, fantazja, zdolno abstrahowania i
pami (wg Stephena Howesa, 1515).
O piciu rzeczach pomyl.
gdy chcesz unikn biedy:
z kim mwisz, o kim mwisz,
i jak, i gdzie, i kiedy.
(Z ang. anonima.)
Pita kolumna (hiszp. la auinta columna)
sabotayci dziaajcy na rzecz nieprzyjaciela,
ko trojaski, okrelenie z czasw hiszp.
wojny domowej, kiedy cztery kolumny wojsk
powstaczych zbliay si do Madrytu.
Kolor niebieski a. rowy. Kolory
biay, czarny, niebieski, czerwony, ty.
W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku
Lew; planeta Merkury; komunikacja, szybko, podr, mowa, pismo.
PINIA
Pinia sosna rdziemnomorska o parasolowatej koronie, jasnozielonych igach (d.
do 20 cm), jajowatych, cikich szyszkach,
tzw. piniolach (w. pignoli), szer. do 10, d. do
13 cm, z jadalnymi nasionami o smaku
migdaowym, z ktrych take wytacza si olej
do wyrobu farb. W staro. nazwa gr. pitys,
pe&ke, tac. pinus, picea, obejmowaa
wszystkie szyszkowe drzewa iglaste, a w
wszym sensie pini. Zob. Joda, Sosna.
Pinia podno, urodzaj, szczodrobliwo
bogw z powodu bezustannej produkcji
nowych pinioli.
Pinia atrybut gr. boga wina i podnych si
natury, Dionizosa, i jego orszaku;
tyrs. laska Dionizosa, owinita bluszczem a.
winorol, zakoczona Dya piniol (a.
niekiedy szyszk sosny alepskiej, ktrej
ywica suy do utrwalania win gr.). Krl Teb,
Penteusz, przeciwny wprowadzaniu do swego
krlestwa
rozwizych
uroczystoci
dionizyjskich, schowa si raz w koronie pinii,
aby podglda ogarnite szaem ba-chicznym
menady; gdy dostrzegy go, zr-bay pini i
rozszarpay go na sztuki. Kr-Iowa-matka
Agaw, w paroksyzmie dionizyj-skiego
obdu, chwycia radonie pokrwawion gow
syna i pobiega do domu, gdzie dopiero
odzyskaa zmysy. Zrbane drzewo

otoczono czci bosk na polecenie Pytii

(Pauzaniasz 2,2,7), a z jego drewna wyciosano
posgi kultowe Dionizosa Lysiosa i
Bakcheiosa.
Pinia odgrywaa rol w kulcie kreteskiej
Artemidy-Diktynny, w ktrym wieczono si
gazkami pinii, a drewna jej uywano na
pochodnie.
Pinia zwizana z Kybele, frygijsk bogini
podnoci. Attis, pasterz frygijski. ulubieniec
bogini, w napadzie szau wykastrowa si pod
pini i zmar, opakiwany przez Kybele; pinia
staa si drzewem powiconym Attisowi.
Moliwe, e z Kybele wie si tajemnicza
piniola z brzu, wysokoci 3,56 m, dzi w
muzeum watykaskim. Wg innych tradycji
Attis zmieni si w pini (a. figowiec lub
jod).
Pinia wie si z Asklepiosem (Eskulapem),
bogiem sztuki lekarskiej, gdy nasion pinii
uywano do celw leczniczych, a pinioli jako
afrodyzjaku
(Sztuka
kochania
2,424
Owidiusza).
Pinia zwizana z Panem i Boreaszem;
obaj, bg podnoci stad i wiatr pnocny
(ktry umia zaptadnia kobiety i klacze),
zakochali si w nimfie Pitys, a gdy nie przyja
zalotw Boreasza, strci j z wysokiej skay
na ziemi; ta, wspczujc jej. zmienia j w
pini. Dlatego, gdy wieje wiatr pnocny, pinia
roni jasne zy (tj. ywic). Z bogiem Panem
pini czono szczeglnie w Arkadii, gdzie
powicano mu smaczne nasiona pinioli jako
bokowi urodzaju.
Pinia drzewo ycia a. ycia wiecznego
(tac. vita aeterna}; w plastyce chrz. czsto
due piniole z brzu poczone z fontann a.
rdem, nieraz z pawiami jako symbolem
niemiertelnoci (zob. Paw).
PIORUN (Grom, Byskawica, Grzmot)
Piorun (byskawica, grzmot) symbolizuje
budziciela ycia, najwysz twrcz si,
bosk moc tworzenia i niszczenia, moc boga
jako demiurga, oddziaywanie si niebieskich
na sprawy ziemskie, obecno bstwa,
zapowied, zw. narodzin bstwa;
wadz z boej aski, gniew nieba, potpienie,
upadek z wysokoci, bro bstwa, topr,
bstwo wojny, grob; ogie jako jeden z
czterech ywiow, wit, pocztek;

naruszenie normy, przemian, szybko,

krtko chwili; wiosn, potg, fallusa,
podno; natchnienie.
Kult pioruna jako aspektu boga niebios a.
specjalnego bstwa pioruna uwydatni si ze
szczegln si w epoce neolitu w zachodniej
Europie, przy czym emblematem pioruna
ciskanego przez bstwo by topr, ktrego
liczne wyobraenia znaleziono na malowidach
jaskiniowych i na cianach dolmenw; prcz
tego odkryto wielk liczb duych i maych
toporw kamiennych i glinianych z otworami,
uywanych zapewne jako amulety i przedmioty
wotywne.
Piorun atrybut Siwy i Wisznu w hinduizmie, Indry w wedyzmie, Zeusa (Jowisza),
germaskiego Thora, przedstawiany jako topr,
mot. widy, trjzb, wielkie wrzeciono, z
ktrego wychodz liczne groty, pki
byskawic, zygzakowate strzay z grotami na
obu kocach itp., czsto wyobraany ze
skrzydami. Orze jako atrybut Zeusa trzyma
pki piorunw w pazurach. Trzy pioruny Zeusa
oznaczaj zwykle los, przeznaczenie i
opatrzno siy ksztatujce przyszo.
Piorun bywa te posacem bstwa. Miejsce
uderzenia pioruna uwaane jest niekiedy za
uwicone. To siedziba Wulkana (...). Tam w
ogromnej pieczarze trzech cyklopw. Brontes,
Ste-ropes i nagi Pyrakmon. kuo elazo.
Wanie obrabiali (...) piorun, jaki Ojciec
bogw nieraz miota na ziemi z niebiosw (...).
Dodali trzy promienie z grubego gradu. tyle z
deszczowej chmury, z ognia rudego trzy i trzy
wichrowe.
Zmieszali
budzce
trwog
byskawice, grzmot i przeraenie, i wcieko
lotnych pomieni" (Eneida 8,426432
Wergiliusza).
Ludzie ugodzeni piorunem specjalnie
naznaczeni: zwykle ukarani, niekiedy wyrnieni przez bstwo. Kapaneus. uczestnik
wyprawy siedmiu przeciw Tebom, zabity przez
Zeusa piorunem, gdy woa, wdrapujc si na
mury miasta, e nawet Zeus go nie wstrzyma.
Na yczenie swej kochanki. Semele, Zeus
ukaza si jej w caej swej boskiej
wspaniaoci, w piorunach i byskawicach, i
spali j.
Piorun uderza w szczyty gr" (Pieni
2,10,11 Horacego), niebezpieczestwa gro
ludziom wybitnym, przodujcym, nie za
skromnym i cichym. Bg razi swoim gro

mem najwysze domy i drzewa, gdy przekraczaj miar" (Dzieje 7,10 Herodota).
Piorun niszczyciel demonw, uwaany za
narzdzie bstwa przez mitologi klasyczn i
przez chrzecijastwo, zw. narzdzie karzce
niedowiarkw i heretykw.
Pnocnogermaski bg burzy Thor (Donar, Thuner) uzbrojony w mot Mjllnir, galloromaski Taranis, bg piorunw, litew.
Perkunas (Perkons lotew.. Perkunis st. prus..
Perun sowiaski), dawny bg piorunw
regionu batyckiego, stranik prawa i porzdku, bg podnoci; powicony mu by
db, drzewo najczciej trafiane przez pioruny.
Wyobraany jako potny brodacz z toporem
w rku. Najpopularniejszy z bogw, nazywany
pieszczotliwie ,,maym bogiem, bokiem"
(dievaitis}.
Piorun rami modoci. Modoci! (...)
jako piorun twoje rami" (Oda do modoci
5051 Mickiewicza).
Piorun (a. grom) z jasnego nieba wydarzenie niespodziewane, nieoczekiwane, zaskakujce; nagy cios, nage nieszczcie.
Jak piorunem raony zaskoczony, przeraony, zdumiony.
Ciska, sadzi piorunami uywa przeklestw zawierajcych wyraz piorun", np.:
Do stu piorunw! A bodaj was siarczyste
pioruny! A nieche to jasny piorun!
Piorunem,
byskawicznie
bardzo
szybko.
Grom serce. ,,Z sob ja nios wroga (...).
A to jest moje serce, bijcy we mnie grom! (Z
sob ja nios... l6 M. Konop-nickiej).
Grom zemsta. Nasz sztandar pynie
ponad trony, niesie on zemsty grom!"
(Czerwony sztandar 78 Bolesawa Czerwieskiego).
Grom iskra. Lecz te, co jutro rykn,
czym s dzisiaj gromy? Iskr tylko" (Dziady
cz. III, Improwizacja 21011 Mickiewicza).
Grom", polski okrt wojenny, niszczyciel,
zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w polskiej
marynarce woj.. zatopiony w 1940 przez
lotnictwo nm.
Strzaka piorunowa, fulguryt rurka
szkliwa kwarcowego powstaa przez stopienie
piasku kwarcowego dziaaniem pioruna.
W marzeniu sennym: piorun groce
niebezpieczestwo, choroba, troska.

Byskawica i grzmot gniew i zniszczenie.

Byskawica wg wikszoci mitologii odkrywa na moment ukrytego przed ludzkim
okiem boga obraz Logosu rozwidniajcego
ciemnoci, byskawica czy si pojciowo z
pocztkiem okresu, cyklu, z wiosn, ze
witaniem, ze znakiem Barana w zodiaku;
stanowi ujawnienie si potgi i gniewu bstwa.
Jahwe objawia si na grze Synaj:
,,A gdy lud ujrza byskawice, i gr dymic.
usysza grzmoty i gos trby, zlk si" (Ex.
20,18). Widziaem jak Szatan, niby
byskawica, spad z nieba" (Ew. wg uk.
10,18). Mj Bg nie wisia na wieku, nie pil
octu i piounw, ale sta na wielkiej grze
pord dwunastu piorunw w czarnej i ognistej
chmurze i rozbyska si na cae niebiosa"
(Ksidz Marek 2,1833 Sowackiego).
Byskawica iskra ycia, moc zapadniajca Pana Stworzenia, owiecenie duchowe,
intuicja, nage olnienie, natchnienie; nasienie
niebiaskie, poczenie ognia i wody, blasku i
deszczu.
Byskawica" (fenie. Barka) przydomek
Hamilkara. dowdcy kartagiskiego (zm. 229
a. 228), ojca Hannibala. nadany dla szybkoci
jego marszw i nagoci atakw.
Jak byskawice, zapal gromnice wg
wierze lud. zapalone w czasie burzy gromnice
powicone na Matk Bosk Gromniczn (2 II)
chroni maj od uderzenia pioruna.
Byskawica", polski okrt wojenny, niszczyciel, zbudowany w W. Brytanii, od 1937 w
polskiej marynarce woj.
Grzmot gosem boga owietlajcego.
zapadniajcego burz i deszczem, karzcego,
najwyszego boga, jak babiloskiego boga
burzy i piorunw Adada, biblijnego Jahwe,
Zeusa (Jowisza), ThcFra itd. Bg chway
zagrzmia (...). gos Pana potny, wspaniay,
amie cedry Libanu (...). Gos Pana krzesze
pomienie" (Psalm 28 37). Suchajcie pilnie
grzmotu jego gosu i pomruku, ktry wychodzi
z jego ust. Wypuszcza go pod caym niebem, a
jego wiato siga do kracw ziemi. (...) Bg
przedziwnie grzmi swoim gosem, czyni
wielkie rzeczy. ktrych nie rozumiemy" (Hiob
37.25).
Grzmot zapowiada teofani pojawienie
si bstwa.

PIRO
Piro symbolizuje Stonce, Ksiyc, niebo,
promie wiata, powietrze, krlestwo ptakw.
wiatr, lot, skrzyda (zob.), denie, szybko,
wznioso; rolinno; genitalia;
los, przeznaczenie, ycie, serce; bosko,
wiar, ofiar, mier, ducha, dusz; dokadn
wag; oczyszczenie z grzechw; dobro, miosierdzie, sprawiedliwo, zasug; kontemplacj; krlewsko. wadz, rang, szlachectwo, honor; przepych, bogactwo, ozdob,
obfito; wrb, magi, wiedz; pismo,
literatur, pisarza, talent, natchnienie.
Piro w staro. Egipcie prawda, prawo,
uczciwo, sprawiedliwo; dobro, wiedza;
wiatr; mier. Strusie piro atrybutem bogw:
Maat, Ptaha, Ozyrysa, Ha-thor, Amona. Po
mierci czowieka Maat i Ozyrys na sdzie w
krainie umarych wayli jego serce kadc na
drugiej szali piro, aby zobaczy, czy co nie
ciy na sercu (tj. sumieniu) zmarego.
Piro ofiara. Pira rozsypane wok
otarza, na ktrym oskubano ofiarnego ptaka,
wiadczyy o waciwie dokonanej ceremonii
kultowej.
Piro rzecz bez wartoci. Pluma haud
interes! ac. 'rzecz nie warta pira' (Strachy
408 Plauta).
Upierzeni ludzie. Jest u Hyperborejw (...)
Trytoskie bagnisko; dziewikro w nim si
zanurz, a obroniesz w pierze (Metamorfozy
15,3659 Owidiusza, t. N. Kiciskiego).
Piro zasuga; wasno, dobro. Stroi si
w cudze pirka w cudze zasugi, puszy si
cudzymi zaletami, cudz wasnoci; z bajki
Fedrusa 1,3 o wronie zdobicej si w pawie
pira.
Pawie piro niemiertelno; idea;
zorza; gwiazdy. W staro. Brytanii niemiertelno (zapewnia j miao sypianie na
ou z pawich pir). ,,A obrcona oknem do
zachodu ku zorzy w pawich pir wieccym
wianku (...). Wszystkie pawie pira gr jak
gwiazdy...
(Krl-Duch
3,3,108114
Sowackiego). Zob. te Paw(ie piro).
Piro w chrzecijastwie (w, Grzegorz
Wielki) lot myli; wiara; kontemplacja.
Dutka pira Sowo.
Dwa pira powietrze i wiato, ycie
duchowe i materialne. Czste na wizerun

kach bogw egip,, znaczce prawdop. wiedz i

dobro.
Trzy pira trzy wymiary przestrzeni;
dobra myl, dobre sowo, dobry uczynek;
u staro. Celtw trzy promienie wiata
oznaczajce bosko i potg, do dzi
emblemat ksicia Walii. Trzy pira przypominajce strusie impresa Medyceuszy:
Wawrzyca Wspaniaego i papiey Leona X i
Klemensa VII.
Szkaratne piro w bajkach i poezji
wrka. Ubir wrek ozdobiony szkaratnymi
pirami.
Pira genitalia mskie. Mskie pira"
Tejrczjasza (Boska Komedia, Pieko 20,42
Dantego).
Pira wadza najwysza, dana od nieba.
Pira na czterech naronych supkach baldachimw papiey i monarchw oznaczaj
wadz, autorytet z aski boskiej rozprzestrzeniony na czterech kocach wiata, nioscy
sprawiedliwo.
Pirko na wiatr rzuca (przysowie fr.)
zda si na ask losu (Prby 2,17 Montaigne'a).
Pirko na wietrze zmienno; poddawanie si zmiennym bodcom. ..Mame jak
pirko z kadym chwia si wiatrem?"
(Zimowa powie 2,3 Szekspira, t. L. UIricha). ..Wiatr mn jak pirkiem pomiata"
(Dziady. Upir 2,449 Mickiewicza). La
donna e mobile aual piuma al vento" wl.
'kobieta zmienna jest jak pirko na wietrze'
(Ri^olello 4 Verdiego), aria Ksicia.
Upierzony w sprzeczne siy, jak susza i
deszcz, niebo i ziemia; taki w z rogami
sprzeczne siy walczce z sob. Ouctzacatl
'Upierzony w', jedno z gl. bstw dawnego
panteonu meksykaskiego (od III w.).
Pira na gowie, na nakryciu gowy
aureola promieni sonecznych, wadza krlw.
ksit (piropusz na hemie i w herbie
ozdoba rdw. rycerzy), ranga dworska.
wojenna; umiejtno myliwska, strzelecka,
liczba zabitych nieprzyjaci (orle piro we
wosach Indianina); zuchowato; dobre
samopoczucie; odwitno (w strojach lud.,
jak pawie pira w stroju krakowskim).
..Miae, chamie, czapk z pir" (Wesele
3,37,1165 S. Wyspiaskiego).
Pira orle Soce, promienie soneczne,
aureola; potga, sia; chwaa wojenna u Indian
pn.amerykaskich (orze jako pose Soca i
bogw).

Strj z pir obok; wietrzyk.

Piro puchowe mikkie, biae oboki;
sen.
Piro (przez podobiestwo do lici)
wegetacja, wzrost rolin; fazy Ksiyca,
Ksiyc.
Piro (przez zwizek z ptakami, powietrzem. lotem i niebem) promienie,
atmosfera, niebiosa. Soce; wznioso, ptak,
potga powietrzna wyzwolona z obcie
ziemskich.
Pira skrzyda. Lemy! szczciem
zostay pira do powrotu" (Dumania w dzie
odjazdu 35 Mickiewicza).
Piro z ognia Bg. On pirem z ognia
jest dumnych szyszakw" (Beniowski 5,473
Sowackiego).
Biae pira pieniste, biae grzywy kipieli
morskiej.
Porasta w pir(k)a bogaci si, dorabia
si. zyskiwa na znaczeniu.
Piro pismo, pisanie. Od VI wieku
zaczto pisa nic trzcin i stylusami (z brzu,
elaza, koci itd.), ale te pirami gsimi
(niekiedy te. abdzimi, indyczymi, kruczymi). Ze skrzyde duego ptaka wyrywano
ywcem tylko sze duych pir, ktre
spiekano i zanurzano w roztworze aunu a.
kwasu. Pir takich uywano a do poowy X\X
w. Narzdzie, ktre je zastpio. zoone z
obsadki (rczki, trzonka) i stalwki (pira),
zachowao tradycyjn. ptasi nazw piro,
podobnie jak pniej piro wieczne czy
kulkowe. J si pira. chwyci za piro
zacz pisa, zosta literatem. Wada pirem
pisa. Zama piro porzuci zawd
pisarza, dziennikarza.
Piro twrczo literacka, pimiennictwo. styl autora, talent, pisarz, literat, autor.
Piro natchnienie poetyckie. Nieywykym i nie lada pirem opatrzony polec
precz, poeta" (Pieni 2,24.12 Jana
Kochanowskiego).
Piro w tradycji muzum. przeznaczenie,
kismet. Allach stworzy piro promieniste i
tablic-ksig, w ktrej piro na rozkaz
Allacha zapisao wszystko, co si wydarzy a
do koca wiata. Nikt prcz Boga nie zna
treci tej tablicy wycitej z jednej biaej pery i
rozcigajcej si od nieba do ziemi i od
wschodu do zachodu.

Piro skrzydo anielskie, laska Mojesza.

O, piro! ty mi aglem anielskiego skrzyda i
czarodziejsk zdrojw Mojeszowych lask"
(Piro 1213 Norwida).
W heraldyce: strusie piro wyrnienie;
sprawiedliwo.
W marzeniu sennym: baho; zmartwie-

PUG (Lemiesz, Orka, Radio, Socha)

Pug symbolizuje ork, torowanie drogi,
pionierstwo, trud, znj, moz; podno,
fallusa, zapodnienie; wiek srebrny; pokj,
stra spoeczestwa; los, czas, zapomnienie.
Rka krla na pugu konsekracja, powicenie, godno krlewska. Cesarze chiscy co roku na wiosn ceremonialnie zaorywali
kawaek gruntu, co miao zapewnia urodzaj w
caym kraju.
Pug podno, urodzaj, obfito; narzdzie witego maestwa (gr. hieros
gamos} midzy Niebem a Ziemi, skojarzonego przez oracza. Oto id dni, mwi Pan.
e spotka oracz eca" (Amos 9,13), tj. urodzaj
bdzie tak wielki, e majowe (w Palestynie)
niwa przecign si a do padziernikowej
orki.
Lemiesz pokj, zob. Miecz (wojna ,,I
przekuj miecze na lemiesze").
Topr gbiej orze od puga, zob. Topr
(wojenny).
Pug wadza czowieka nad przyrod;
przyziemna sfera jego podwiadomoci.
Orka cika praca, znj. moz.
Ora na czyim grzbiecie przeladowa
go, drczy. Na grzbiecie moim orali oracze,
wyduali bruzdy swoje" (Psalm 128 3).
wrogowie obchodzili si brutalnie z Izraelem
w Egipcie.
Ora w kogo, ora kimjhk ys koby
wykorzystywa kogo zmuszajc go do
cikiej harwki. A ty co wygra w pokorze.
i ci po bie, kto chce, orze?" (Apoftegmata
krtsze. Gniew do pokory 1056 Mikoaja
Reja).
Ora cudz jaowic korzysta z informacji zdobytej nieuczciwym (nieczystym)
sposobem, nielojalnie. Gdy Filistyni z Tamnata rozwizali zagadk Samsona, gdy
zdradzia im to rozwizanie filistyska ona
bohatera, wyudziwszy je wprzd od niego,
powiedzia im: ,,Gdybycie nie orali moj

jaowic, nie rozwizalibycie mojej zagadki"

(Ks. Sdziw 14, 1220).
Pug cigniony przez wou i osa (a. konia)
grzech; obd. Nie bdziesz ora woem i
osem razem" (Deut. 22,10). Gdy wysannicy
Menelaosa i Agamemnona przybyli do Itaki,
aby wezwa Odyssa do udziau w wyprawie
przeciw Troi, do czego by zobowizany
przysig, Odys uda obkanego: zaprzg do
puga wou z koniem, a bruzdy posypywa sol.
Zrezygnowa jednak z tej gry, gdy przed
zaprzgiem pooono na ziemi maego
Telemacha.
Orka poczenie zasady mskiej z esk,
zapodnienie; pug (lemiesz) fallus, bruzda
vulva. Rama, wcielenie ind. boga Wisznu,
bohater Ramajany, staroind. epopei rycerskiej,
polubi Sit ('bruzd'). Na procesjach
wiosennego wita orki i zasieww ku czci
Dionizosa i Izydy bra udzia carrus navalis
ac. 'wz w ksztacie okrtu' (std w. carnevale
i nasz 'karnawa') a., wg innych, carrus novalis
ac. 'wz rolniczy' wyobraany w rdw. jako
pug.
Bruzda wyorana pugiem linia, po ktrej
obu stronach ma stan koczowisko, obz,
nowo zaoone miasto. Enej pugiem an
zatnie, na sporym obszarze wydziela grunt pod
domy, grd Ilium zwa kae, kraj Troj"
(Eneida 5,7557 Wergiliusza, t. T.
Karyowskiego). Mityczny krl Szwecji, Gylfi,
na polecenie boga Odyna przyrzek bogini
rolnictwa, Gefjun, e da jej tyle ziemi, ile
potrafi ona zaora. Wtedy Gefjun spodzia z
pewnym olbrzymem czterech potnych
synw, zmienia ich w woy, zaoraa pugiem
ca Sjaelland (Zelandi) i oddzielia j
cienin od Szwecji, po czym zamieszkaa w
Leire ze Scyldem, synem Odyna, pierwszym
krlem Danii.
Pug atrybut osb wyobraajcych dawn.
w plastyce wiek srebrny, gdy orka miaa by
jednym z zaj czowieka tej epoki. Wg
Owidiusza po stworzeniu wiata nastpiy
kolejno cztery wieki: zoty, srebrny, brzowy i
elazny {Metamorfozy 1.89150).
Oracz Cyncynat, Rzymianin z V w.
p.n.e., ktry wg legendy ora swoje pole, gdy
zawiadomiono go, e zosta wybrany na dyktatora w wojnie z Ekwami. Po wygranej
kampanii powrci do pracy na roli; wzr
starorzymskich cnt obywatelskich.

Ora pla morsk ac. litus arare (Tristia

5,4,48 Owidiusza) czyni rzecz bezuyteczn.
Przyoy rk do puga podj prac,
zabra si do dziea. I rzek inny: Pjd za
tob. Panie, ale pozwl mi wpierw rozporzdzi rzeczami, ktre s w domu. Rzek do
niego Jezus: aden, ktry sw rk przyoy
do puga, a oglda si wstecz, nie jest zdatny do
krlestwa boego" (Ew. wg uk. 9, 612).
Lemiesz rozgrzany do czerwonoci chu,
dza; sd boy, prba gorcego metalu,
sdowy rodek dowodowy znany w sta-ro. i
we wczesnym rdw.: przejcie boso po
rozarzonych lemieszach bez poparzenia stp
miao dowodzi niewinnoci oskaronego.
Atrybut w. Kunegundy, maonki cesarza nm.
Henryka II; wg legendy, oskarona o zdrad
maesk, przesza bez szwanku boso po
rozpalonych lemieszach;
zmara 1033.
Orka jedno z zaj w wyobraeniach prac
dwunastu miesicy, przedstawianych w
kocioach romaskich i gotyckich w pn.
Europie, w miniaturach i psaterzach, w
dzieach w. Odrodzenia, na gobelinach fr. i
flandryjskich XVIXVII w.
Zarobi na soch zosta obitym, wybatoonym. ,,Przywizano mi do sochy, zbito
dziesi pkw ozy. Kad ko, jak z kosa
yto (...) od skry mojej odbito! Nie znae
litoci, panie! (Dziady ci. II 27782
Mickiewicza).
Pug zapomnienie. I przejd po nich
zapomnienia pugi" (Lilia Weneda, Prolog 94
Sowackiego).
Oracz ywiciel spoeczestwa, zwizany
cile z przyrod. ,,Opiekuj si wic pugiem, z
ktrego szczodroty pyn twoje dostatki, a
krzewi si cnoty" (Ziemia-stwo polskie
1,9234 Kajetana Komiana). Temu tylko
pug a socha, kto t czarn ziemi kocha, kto
ten zagon zna do gbi" (Z lak i pl 7,13
Marii Konopnickiej).
Ora gsi pisa (gsim pirem), by
urzdnikiem a. pisarzem. Co u Ci zagony, to
u mnie wiersze jak Ty ora pugiem, jam
gsi ora" (Pamitniki (...). B. Win-nickiego.
Przygody modoci l. Gawda 19 21
Wincentego Pola).
Pug herb. ,,Das beste Wappen in der
Welt, das ist der Pflug in Ackerfeid" n m.
'najlepszym herbem na wiecie jest pug

w ornym polu' (inskrypcja na domu spdzielni

rolniczej w Hindelbank).
Ora pytko nie mie gbszych zainteresowa.
Pug Lepszy str spoeczestwa ni
mdrcw ustawy" (Ziemiastwo polskie 1,928
Kajetana Komiana).
Pug los. ,,Malekie radoci nowego
ycia nabray uroku i pocza cign pug
swego losu" (Promie rozdz. 10 Stefana
eromskiego).
Pug czas. Nad nimi ju przeszed
wszystko wyrwnujcy pug czasu" (Lalka 1
Bolesawa Prusa).
POCAUNEK
Pierwotnie by prawdopodobnie prb przekazania siy ywotnej przez dusz utajon w
tchnieniu, dmuchniciu lub chuchniciu;
pniej oznak czci i oddania, koleestwa,
braterstwa,
pozdrowienia
pokojowego,
hodu, wiernoci, niekiedy o charakterze
kultowym; szacunku, mioci, pocigu fizycznego. Por. Usta.
Na staroytnym Wschodzie caowano prg
wityni, otarz i posgi bstw. W Egipcie
caowano stopy posgom bogw i bogi,
wadcom i kapanom, w innych krajach take
sdziom. Symbole te przejo chrzecijastwo:
caowanie otarza, krzya, relikwii, Biblii,
pateny z hosti, szat sakralnych itp. wyraa
jedno duchow wiernych. Obyczaj caowania
pantofla papieskiego, a pniej piercienia
papieskiego czy biskupiego, od czasw 2.
soboru watykaskiego (196265) coraz
bardziej wychodzcy z uycia, by take
wyrazem czci i respektu. Katoliccy pielgrzymi
cauj stop brzowego posgu w. Piotra w
jego bazylice rzymskiej. Protestanci w
niektrych krajach cauj Bibli po zoeniu na
ni przysigi. Papie Jan Pawe II w swoich
licznych podrach pasterskich cauje na
powitanie ziemi kraju. do ktrego przybywa.
Muzumanie cauj czarny kamie w Kaabie
przybywszy jako pielgrzymi do Mekki.
Wedug Biblii pocaunek by popularn
form adoracji pogaskich bstw i bawanw,
zotych i srebrnych cielcw (Ozeasz 13,2 i in.).
Wergiliusz opisuje w Eneidzie (2,490), jak
przy ostatecznym szturmie na poncy zamek
krla Priama w Troi z niewiecich

pokoi dobiega lament i krzyk rozpaczy:

zatrwoone matki obejmuj supy wrt i
cauj belki", bagajc w ten sposb duchy
wrt o obron.
Pocaunek braterski albo pokoju (ac.
osculum pacis) przynaleno do teje
spoecznoci kultowej (np. caowanie si w
Kociele wschodnim w niedziel wielkanocn)
albo wieckiej (np. caowanie si towarzyszy
partyjnych) lub rodzinnej (witanie si
krewnych). Biblijny Ezaw cauje swego brata,
Jakuba, paczc ze wzruszenia (Gen. 33,4).
Naduyciem tego symbolu by pocaunek
Judasza, wyraz nikczemnej obudy (Ew. wg
Mat. 26,48). Sw. Pawe zaleca (List do
Rzymian 16,16): Pozdrwcie jedni drugich
pocaunkiem witym", co byo wyrazem
cznoci
duchowej
pierwotnej
gminy
chrzecijaskiej (papie Innocenty I na
pocztku V wieku wprowadza na to miejsce
zwyczaj caowania metalowego talerzyka,
zwanego pniej paten). Uczniowie z Efezu
rzucali si na szyj w. Pawowi. gdy
odjeda i caowali go (Dzieje Ap. 20,37), co
byo raczej spontanicznym wyrazem alu, e
go
wicej
nie
zobacz.
Pokutujca
jawnogrzesznica caowaa nogi Jezusa (Ew. wg
uk. 7,45) i oblewaa je zami, co byo
powodem
odpuszczenia
jej
winy
i
podzikowaniem za nie.
Pocaunkiem braterstwa w uprzywilejowanym stanic spoecznym by braterski pocaunek szlachcicw (..szlachta bracia") w
dawnej Polsce. W Weselu 2,12,732 S. Wyspiaskiego Hetman (Franciszek Ksawery
Branicki) zwraca si do Pana Modego
(Lucjana Rydla): Jeste szlachcic, to si z
nami pocauj".
Caowanie zmarych
na poegnanie.
powszechne jeszcze na naszej wsi, uwaane
jest w wielu kulturach za niebezpieczne,
mogce powodowa zaraenie mierci, podobnie jak pocaunek zadumionego przenosi
wedug wyobrae ludu czarn mier:
Pocaowaniem wszczepiem wam w dusze
jad. co was bdzie poera", powiada
Almanzor do Hiszpanw w balladzie Alpuhara (Konrad Wallenrod IV, 7023 Mickiewicza).
Pocaunek moe obudzi do ycia: mityczny
krl Cypru, Pigmalion, za przyzwoleniem
Afrodyty, budzi do ycia Galate, jego wasne
dzieo, marmurowy posg piknej dziewczyny,
w ktrym zakocha si bez

pamici (Metamorfozy 10,243300 Owidiusza). pica krlewna z bajki Charlesa

Perraulta zbudzona zostaje po stu latach do
ycia i maestwa pocaunkiem przystojnego
ksicia. Podobnie dzieje si w popularnej bajce
o Krlewnie niece. Te przebudzenia s
zarazem odczynianiem czarw i zakl. W
popularnym temacie bajkowym pt. Pikno i
bestia pikny ksi, przemieniony czarami w
paskudn besti, zostaje przywrcony do
dawnej postaci penym uczucia pocaunkiem
szlachetnego dziewczcia. W folklorze rnych
krajw pocaunek przynosi zapomnienie,
zmartwychwstanie, przenosi na tamten wiat
itd. W wierzeniach ludu z wrb dla dziewczt jest caowanie si przez furtk (podobnie
jak witanie si i egnanie przez prg) albo na
siedzco.
Tysice lat liczy tradycja caowania rki
wadcy w chwili przyjmowania urzdu:
w redniowieczu wasal caowa w rk swego
seniora. Caowanie rki posgu byo jedn z
najpopularniejszych form czci w kulcie
boyszcz pogaskich. Bg mwi prorokowi
Eliaszowi (3. Ks. Krl. 19,18): Zachowam w
Izraelu siedem tysicy, tych wszystkich,
ktrych kolana nie ugiy si przed Baalem, i
tych, ktrych usta go nie chwaliy caujc w
rce".
Caowanie kobiet w rk to obyczaj specyficznie polski, ktry si w poowie XX w.
bardzo zdemokratyzowa i sta si czym
porednim midzy cakiem zdewaluowanym
wyrazem hodu dla pci piknej" a cakiem
nieobowizujcej aluzji do pocaunku erotycznego (jeli odnosi si do kobiety modej
lub choby jeszcze pod broni") albo po
prostu oznak szacunku dla kobiety--matki,
kobiety-babki
czy
kobiety
wiekowej.
Powiedzenie: Z pocaowaniem rki" znaczy
'chtnie, skwapliwie (przyjm)'. ,,Cauj
rczki" to wychodzcy z uycia kra-kowskolwowski
zwrot
grzecznociowy, dawno
wyprany z treci. Piosenka Cauj twoj do,
Madame bya wiatowym przebojem lat 30.
XX w.
Posyanie causw doni jest dzi gestem
czuym, dobrotliwym albo artobliwym, ale
wywodzi si zapewne z dawnych wyobrae i
gestw magicznych. Biblijny Hiob zaprzecza
jakoby posya causy Socu i Ksiycowi na
znak bawochwalczej czci (31,27).

Pocaunek erotyczny, o ktrym mwi

wstpne zdanie biblijnej Pieni nad pieniami'.
Niech mnie pocauje pocaunkiem ust
swoich", nabiera zarwno u talmudystw, jak i
u Ojcw Kocioa oraz autorw redniowiecznych znaczenia mistycznego, cznoci
ducha z duchem, tsknoty czowieka do
zespolenia si z Bogiem, Sowa z natur ludzk
itd. Niewtpliwie seksualnym pocaunkiem
wita modzieca cudzoonica z Ks.
Przypowieci (7,1318): obejmuje go i cauje
i zuchwa twarz mwi do niego: "Chod!
upoimy si mioci a do rana!"". Szymon
Szymonowie w Sielance smej (Dziewka 18)
pisze: Marna rzecz caowanie, ale w tej
marnoci s te swoje przysmaki, s swoje
sodkoci". Nie mdrkuj (...), tylko cauj",
powiada Jan Kasprowicz (Nie pierwszy raz ci
mwi
24).
Goplana
do
Grabca:
Pocaowanie to lub dla czystych dziewic. Na
dziewiczym wianie za kadym pocaunkiem
jeden listek spada" (Balladyna I, 4567 J.
Sowackiego). W korespondencji miosnej
pocaunek oznacza si przez X (a ucisk przez
O). Mimo jasnej intencji trudno jednak nazwa
erotycznym caowanie dziecka, aby przypodoba si mamie i zyska jej przychylno.
Pocaowanie uderzonego, bolcego miejsca
na swojej albo czyjej skrze ma mie
magiczne znaczenie lecznicze. Gracze cauj
karty na szczcie. Pocaowa klamk znaczy
'spni si i nie zasta nikogo'; pocaowa kij
lub rzg to 'poddawa si pokornie karze'.
Brutalna a nieprzyzwoita propozycja",
rodem ze redniowiecznego kawau Marchota:
,,Pocauj mnie w d...", oznaczajca dzi
ordynarn odmow, od dawna bywaa
agodzona mniej lub bardziej wyrazistym
omwieniem, np. Cauj mnie w gb, jak
gow w piecu bd" albo Cauj mnie w
ciemi, co patrzy w ziemi". Caowa w
zadni twarz", mwi Wacaw Potocki (Niechaj
pi pijany 12). W piosence myliwskiej o
zajcu, ktry wymkn si chartom:
Caujcie mnie w kurt (krtki ogon) wszyscy,
doganiacze i myliwcy". Dzi powiadaj: cauj
mnie w nos, cauj psa w nos, cauj mnie gdzie.
W marzeniu sennym: zdrada, oszuka-stwo.

POCHODNIA (Gownia, agiew)

Pochodnia symbolizuje ycie, niemiertelno;
uczucie, mio, msko, zalubiny, urodzaj,
podno, dziedzictwo, potomstwo;
Boga, sowo boe, przykazanie, zbawienie;
gwiazd. Soce, promienie soneczne, ogie,
zorz; oczy, wiato duchowe; pmrok, noc;
pokj; wojn, niebezpieczestwo, zniszczenie,
anarchi, terroryzm, zdrad, zemst, gniew,
obmow, ciemne sprawy, mczestwo, strza,
mier; rewolucj, wolno. wyzwolenie;
prawd, sprawiedliwo, czujno, cnot;
przewodnika; ksztacenie, wiedz, tradycj,
natchnienie, myli; wadc, krla, dynasti,
imperium, godno, wspaniao, saw,
chwa, powodzenie. Por. Lampa, Ogie,
wieca.
Pochodnia w mitach babil. nieubagana
strzaa boga Bela-Marduka a. Bela-EnIila.
Pochodnia Bg, sowo boe, przykazanie,
zbawienie. Ty jeste pochodni moj, Panie,
Pan rozjania ciemno moj" (2. Ks. Krl.
22.29). Sowo Twoje jest pochodni nogom
moim" (Psalm 118 105). ..Bo przykazanie
pochodni jest" (Ks. Przypowieci 6,23). Ze
wzgldu na Jeruzalem nie spoczn, dopki (...)
nie zaponie jego zbawienie jak pochodnia"
(Izajasz 62,1).
Pochodnia szczcie, pomylno. Pochodnia bezbonych zaganie" (Ks. Przypowieci 13,9). Kto zorzeczy ojcu swemu i
matce, pochodnia jego zganie wpord
ciemnoci" (jw. 20,20).
Pochodnia wadca, krl, dynastia; krl
Dawid. Nie moesz ju (krlu Dawidzie)
wyrusza z nami na wojn, aby nie zgasi
pochodni Izraela" (2 Ks. Krl. 21,17).
Zgotowaem
pochodni
pomazacowi
memu" (Psalm 131 17), tj. Dawidowi. Fax et
tuba ac. 'agiew i trba' przywdca.
Pochodnia Eos (Aurory) noszona przez ni
przed rydwanem Heliosa w mit. gr. zorza
poranna, witanie.
Pochodnia, agiew Soce; oczyszczenie i
uduchowienie przez wiato; gwiazda. I spada
wielka gwiazda ponca jak pochodnia" (Apok.
8,10). Wdziczna pochodnia Tytanowa"
(Impreza 78 Daniela Naborowskiego), tj.
Soce. Od krwawej agwi soca zajy si
chmury" (Zachd 3 Leopolda Staffa).
Pochodnia ycie, mska zasada ycia.
iskra bogw, natchnienie; ogie, ktrym

Prometeusz tchn w mit. gr. ycie w gliniane

figury ludzkie. ,,Podzi i wychowywa dzieci,
aeby pomie ycia nie jak pochodni z
pokolenia na pokolenie" (Prawa 6,766B
Platona, t. Marii Maykowskiej). Szybko
zmieniaj si pokolenia miertelnikw i jak
biegacze przekazuj sobie pochodni ycia" (O
naturze wszechrzeczy 789 Lukrecjusza). W
mit. gr. atrybut Meleagra, herosa, ktrego
zewntrzna dusza" zaklta bya w gowni na
palenisku;
Dionizosa, boga-pochodni; Sybilli Libijskiej;
Eileithyi, bogini narodzin; atrybut Afrodyty
(Wenus), Erosa (Kupida) i putta (amo-retta),
oznaczajcy pomie mioci; naj-okrutniejsza
bro Erosa, dajca niewiele wiata, a mogca
zapali nawet Soce;
pochodnia weselna Hymena; pochodnia, ktr
przywieca sobie Demeter szukajca zaginionej
crki, Kory.
Pochodnia, agiew przewodnik, wiato w
ciemnociach nocy. W staro. Grecji (ale nie w
Sparcie) owietlano sobie noc w miecie
drog pochodniami, a dopiero od III w. p.n.e.
czciowo lampami (ale gr. lampas znaczy
zarwno 'pochodni' jak 'lamp'). Przysowie:
agiew do wsze-teczestwa pijastwo (a.
wino).
Wycigi z pochodniami (gr. lampadedromia) odbyway si w staro. Atenach ku czci
Prometeusza,
Hefajstosa
i
w
czasie
Panatenajw.
Pochodnie byy charakterystyczne dla misteriw eleuzyskich, beockiego kultu Dionizosa (menady pdzce noc z pochodniami
przez lasy), kultw Hekate i Artemidy, ktre
czono z sob. a take z Selen i Persefon.
Czste procesje z pochodniami i biegi piesze i
konne pod kierownictwem lampadarchy. W
kulcie rzymskim g. w czasie lubw (gdzie
oznaczay przeniesienie wiata ycia na
przysze potomstwo modej pary), pogrzebw,
a take w orientalnych kultach Izydy. Mitry i
Wielkiej Macierzy. Uywane rwnie w
rytuaach wtajemniczenia
jako
symbol
oczyszczenia i owiecenia. Zob. Blinita
(Mitry).
Pochodnie grona bro bogi pomsty,
Erynii (Eumenid); w rku geniusza a. daimona,
gdy wzniesione, wyobraaj ycie, gdy
opuszczone mier. Bro He-raklesa i
Jolaosa, ktrzy przypalali pochodniami miejsca
po ciciu bw hydry lernejskiej, co nie
pozwolio im odrasta.

Pochodnia czujno. Atrybut Hestii

(Westy), bogini ogniska domowego (symbolu
domu i rodziny), nad ktrym trzeba byo
nieustannie czuwa, aby nie wygaso, co
mogoby sprowadzi nieszczcie.
Pochodnia wizaa si z symbolami ptaka,
wiata i tczy (Iris).
Pochodnia potwarz, niezgoda. Potwarz w
plastyce kobieta z pochodni, stawiajca
modzieca przed sdem, jak Potwarz
Apellesa, zaginiona, znana z opisu Lukiana;
jak naladowana z tego opisu Potwarz Apellesa
Sandra Botticellego (ok. 1487, Florencja.
Uffizi) i in. Atrybut Eris, bogini niezgody.
Pochodnia, agiew mio, uczucie.
Kobieta na brzegu morza z pochodni w rku
Hero, kapanka Afrodyty, wskazujca noc
drog swemu kochankowi, l.eandrowi,
pyncemu do niej wpaw przez Hellespont.
Kupido mi niewielki ma gowni wieci. I
t podpali chccy czy niebacznie agiew, ktra
ju tlaa w sercu mym nieznacznie: agiew
gorcych chci pen" (Sielanka wtra.
Truienicy 1914 Bartomieja Zimorowica).
Pochodnia ogie; zredukowana do
specyficznego ksztatu forma pierwiastka"
(jednego z czterech) ognia, o pokrewnej
symbolice.
Pochodnia zgaszona i zwrcona w d:
w rku Kupida kres mioci. Na grobowcach
renesansowych wymary rd.
Pochodnia bodziec, pobudka. Fax mentis
incendium gloriae ac. 'pragnienie sawy jest
pochodni dla umysu', tj. bodcem.
Pochodnia w tradycji chrz. mczestwo;
Chrystus jako wiato ludzkoci;
pochodnia towarzyszy Janowi Chrzcicielowi
jako prekursorowi Mesjasza. Atrybut w.
Aidana, apostoa Northumbrii (VII w.), w.
Teodora, w. Tomasza z Akwinu (odpdzajcego zapalon pochodni pokus w
postaci modej dziewczyny nasanej mu przez
rodzin, aby go odwie od powoania
teologicznego). Pies czarnobiay z zapalon
pochodni w zbach atrybut w. Dominika.
Zob. Pies (Na grobowcach).
Pochodnia zwrcona gorejcym kocem w
d chrz, symbol mierci: pomie
wyobraa dusz unoszc si do nieba a.
zmartwychwstajc.

Ponca pochodnia przed tronem cesarstwo, obecno monarchy; godno wadcy.

Pochodnia w plastyce rdw. atrybut Pokoju
podpalajcego stos wszelakiej broni;
Umiarkowania, ktre gasi pomie wod z
dzbana; niekiedy Wzroku jako jednego z piciu
zmysw. Gniewu jako jednego z grzechw g.
Pochodnia noc, pmrok; zdrada, ciemne
sprawy; obmowa.
Pochodnia anarchia; rewolucja; wyzwolenie; wolno. ,,August wojny domowej
pochodni zapala" (Barbara Alojzego Feliskiego). Do rk pochodnie i gownie!
Wciekymi poszarpmy zby starego wiata
warownie" (Kielich goryczy 2830 Edmunda
Wasilewskiego). Statua Wolnoci (wac.
Wolno owiecajca wiat), posg w porcie
nowojorskim, zaprojektowany przez rzebiarza
fr. F. A. Bartholdiego, przedstawiajcy kobiet
trzymajc pochodni we wzniesionej rce
(1886).
Przekazywanie poncej pochodni (jak w
rozstawnym biegu z Olimpii w Grecji na
stadion do znicza w nowoytnych olimpiadach)

przekazywanie
wiedzy,
tradycji,
dziedzictwa.
Pochodnia prawda (w licznych alegoriach),
sprawiedliwo, cnota. Przysowie:
Jasna pochodnia przed kadego oczy, gdzie
sprawiedliwo spou z cnot kroczy. Prawda
jak agiew, janiej wieci potrzsana" (Dyskusje
filozoficzne l Sir Williama Hamiltona, 1788
1856).
Pochodnie ludu wieszcze, poeci. C s
poeci? Oto prawd obroc, pochodnie ludu"
(Do Z. A. Helcla... 1516 Franciszka Wyka).
Pochodnie oczy. Twe oczy (...), nie oczy,
lecz pochodnie dwie nielitociwe, ktre pal na
popi serca nieszczliwe" (Na oczy krlewny
angielskiej... l4 Daniela Naborowskiego).
Pochodnia (zw. zim i wiosn)w folklorze:
urodzaj, podno.
Gownie myli. ,,Najokropniejsze myli
mzg mu paliy jak gorejce gownie"
(Kataleptyk l Ludwika Sztyrmera).
W heraldyce: wiedza; sawa, chwaa. Fax
gloria mentis honeste" ac. 'Chwaa jest
pochodni szlachetnego umysu' (Silius

Italicus 6,332; I w. n.e.; dewiza baronetw

Nowej Szkocji, 1625).
W marzeniu sennym: (ponca) szczcie;
(zgaszona) haba.
PODR (Pielgrzymka, Wdrwka)
Podr symbolizuje ycie, drog ycia, ycie
intensywne, decydujcy, samodzielny krok w
yciu; ryzykowne przedsiwzicie, denie do
celu po drodze najeonej przeszkodami;
przygod, gr; potrzeb nowych dowiadcze,
badanie, studium, nauk, dowiadczenie,
odkrycie, potrzeb poznawania nowych
widnokrgw, poszukiwanie duchowych celw
(czsto
wyobraanych
jako
Wyspy
Bogosawionych, zamki i sanktuaria na
wysokich grach, raj utracony itd.);
poszukiwanie prawdy, pokoju, niemiertelnoci. mistycznego Centrum duchowego,
Ziemi Obiecanej (wyjcie z Egiptu, przejcie
przez Morze Czerwone, przez pustyni itd.),
w. Graala itd.; wtajemniczenie, drog do
wiata w ciemnociach; drog boga a. bohatera sonecznego, bieg czasu, cykl roczny,
ewolucj, migracj wdrownych ptakw;
zmian, pragnienie zmiany wewntrznej,
niepokj, wieczn tsknot, marzenie, aspiracje, prac wyobrani, drog duszy, poszukiwanie swego Ja, niezgod na siebie
samego, daremn ucieczk od siebie, prb
odnalezienia (a. ucieczk od) Matki, usiowanie wyjcia z Labiryntu, poszukiwanie
porzdku mistycznego i psychicznego;
oczyszczenie.
Podr dziaalno boga a. bohatera
sonecznego. Soca. Egipski bg Soca Ra
(Re) co dzie egluje po nieboskonie n;i 'swej
Barce Milionw Lat. a noc wraca
podziemnym Nilem w odzi Mesektet. Bg
urodzaju umierajcy wraz ze ciciem ostatnich kosw i wdrujcy do wiata podziemnego, aby pojawi si z powrotem na
ziemi z wiosn.
Wdrwk symbolizuje stopa (zob.) a. lad
stopy. Sowo Boe w Biblii wciela si w
wdrowca na tym wiecie: prorok Eliasz ujrza
je w oboczku wygldajcym jak lad ludzkiej
stopy, ktry urs do wielkoci uyniajcej
chmury deszczowej. Oto niebo si zamio, i
obok, i wiatr, i sta si deszcz wielki" po
wielkiej suszy (3. Ks. Krl. 18.416).
Wdrowaem po ziemi i przeszedem j
wzdu i wszerz" (Hiob 1,7),

Szatan odpowiada Bogu na pytanie skd

przybywa.
yd Wieczny Tuacz niespokojny,
nieznuony wdrowiec; niezaspokojona, nieokrelona tsknota, np. za utracon Matk. za
wolnoci od Matki, brak ojczyzny, nostalgia.
Wg legend chrz, str Piata a. szewc, ktry
popdza Jezusa nioscego krzy na Kalwari,
skazany na wieczyste odmadzanie si i
nieustann wdrwk po wiecie. Nazywany
Johannes Buttadeus, Ahaswer, Kartafilos.
Salatiel ben Sadi. Arysteasz, Izaak Lakedion
itd. Posta oparta na bohaterach rnych
mitw, na krlach zmuszonych do tuaczki pod
koniec ycia, jak np. Edyp, Odyseusz, Jazon.
Bellerofon. na bohaterach i bogach
sonecznych
naladujcych
w
swych
wyprawach dzienny a. nocny bieg Soca, jak
Herakles w wdrwce do ogrodu Hesperyd
(gdzie podtrzymywa niebo przez chwil) i z
powrotem. Dionizos podrujcy na rydwanie.
Mitra bg Soca (Soi inviclus).
Holender Tuacz (Latajcy Holender)
arogancja, wyzwanie, bezbono, zwiastun
nieszczcia. Wg eglarskiej legendy kapitan
statku, ktry w czasie szalejcego cyklonu kl
si na pieko, e opynie Przyldek Burz,
choby mu to miao zaj wieczno ca. a
teraz bdzi po wszystkich oceanach i przynosi
nieszczcie tym, ktrym si pojawi.
Pielgrzymka ycie; irrealizm, sentymentalny idealizm; przejciowy charakter
wszelkich sytuacji, wewntrzne odsunicie si
od spraw dnia dzisiejszego, przywizanie do
celw odlegych i wzniosych; przekonanie,
przewiadczenie; poszukiwanie; wyrzeczenie
si, oczyszczenie: dewocja, pokuta, odkupienie
grzechw, wyraz czci dla istoty uwicajcej
cel pielgrzymki (Jerozolim, Santiago de
Compostela, Mekk. Benares, Rzym. Lourdes,
Jasn Gr itd.) odbywanej w aurze ubstwa,
gdzie kij pielgrzymi (zob. Laska) reprezentuje
bied i wytrwao.
Pielgrzymk symbolizuje muszla maa
(zob. Muszla), sanday, kij, paszcz pielgrzymi.
kapelusz o szerokich kresach. W plastyce
wyobraano jako pielgrzymw m.in. Jakuba
Starszego Ap w. Rocha, archanioa Rafaa.
w. Aleksego, w. Brygid ze Szwecji (ok.
130473), Chrystusa w drodze do Emaus.

Pielgrzymka fasz; rado. Gdy widz

pielgrzyma, nie mog nigdy wstrzyma si od
ez. Jake nas, ludzi, uszczliwiaj faszywe
pojcia!" (Epigramy weneckie Goethego).
Pielgrzymi, Ojcowie Pielgrzymi, ang. Pilgrim Falhers. purytanie, ktrzy uciekli z
Anglii przed przeladowaniami, przebyli
Atlantyk na statku Mayfiower" i zaoyli w
Nowej Anglii w 1620 koloni Pymouth (dzi
w Massachusetts, USA). Symbolizuj ich;
statek ,,Mayfiower" ,(zw. jego replika
zbudowana w 1957), purytanie. Dzie Dzikczynnienia (ang. Thanksgiying Day. ostatni
czwartek listopada), indyk.
Podr wie si z marzeniem, marzeniem
sennym, wyobraeniami seksualnymi.
Podr inicjacyjna w rytuaach wtajemniczenia odbywanie etapw prb, ktre
adept powinien podejmowa i przeby, jak w
starogr. misteriach, w chiskich tajnych
stowarzyszeniach, jak w wolnomularstwie.
Podr pomiertna oczyszczenie i dalszy
rozwj duszy zmarego; mier jako wdrwka
do innego wiata; opisuj j szczegowo
egipskie i tybetaskie ksigi umarych. Std
buty dla nieboszczykw (trupigi) i ukadanie
zmarych nogami do wyjcia.
Wdrwka dusz w religiach Wschodu
(g. w religiach ind.), w orlizmie, pitagoreizmie ponowne wcielenia, odradzanie
si dusz w nowych ciaach, transmigra-cja
dusz, palingeneza, metensomatoza (kilka dusz
do jednego ciaa), metempsychoza u Platona,
neoplatonikw, gnostykw, teozofw.
Podr podziemna w snach i legendach
wejcie w dziedzin ezoteryczn; podr
napowietrzna a. niebiaska w dziedzin
egzoteryczn.
Podr (zejcie) do piekie, do wiata
podziemnego zejcie do korzeni, do rde,
do podwiadomoci, do przyczyn swego
postpowania, prba jego usprawiedliwienia.
Mity obrazujce zjawiska przyrody, jak zima,
jak okres suszy i upaw, np. Kora-Persefona
spdza zim w Hadesie, na wiosn wraca na
ziemi, do matki, Demeter. bogini urodzaju;
chrz, pieko i czyciec; zejcie bohatera
sonecznego do podziemi, do krainy zmarych,
jak Ody-seusza, Eneasza, Chrystusa; niektrzy
sdz. e mona by tu przyczy Daniela

w lwiej jamie (Daniel 6), trzech modziecw

w piecu ognistym (Daniel 3), Dantego
wdrwk z Wergiliuszem, alchemika fr.
Nicolasa Flamela (13301418) i Enocha
Ardena z poematu (1864) Alfreda Tennysona.
Podr duchowe posuwanie si naprzd,
wdrwka wzdu Osi wiata, jak Boska
Komedia Dantego.
Podr daremna ucieczka od siebie.
Mona z ojczyzny uciec, lecz od siebie nikt
nie uciecze" tac. patriae quis exsul se quoque
fugit? (Pieni 2.16.1920 Horacego, t.
Stefana Gobiowskiego. Niebo, a nie dusz
zmieniaj ci, co egluj po morzach" ac.
caelum non animum mutant ani trans mar
currunt (Listy 1,11,27 Horacego). Przysowie:
I w Paryu nie zrobi z owsa ryu. ,,Prawdziwi
podrnicy to ci tylko, ktrzy wyruszaj aby
wyruszy" (Podr 1718 Ch. Baudelaire'a).
Podr poszukiwanie prawdy: podre
Pantagruela u Rabelais'go, Podre Guli-wera
Jonathana Swifta, chiska Podr na Zachd
(Si-ju-ci).
Podre ksztac. Ma go, Muzo,
penego wykrtw, ktry zburzy wity grd
Troi, a potem wiele wdrowa, widzia miasta,
ludzi tak wielu i ducha ich pozna" (Odyseja
1,1 Homera, t. J. Pa-randowskiego). Cieszy
si wdrwk do nieznanych miejsc,
ogldaniem nieznanych rzek, a trudy
wynagradzaa
mu
pasja
poznania"
(Metamorfozy 4,294 Owidiusza). Przysowie:
Podr czyni mdrego mdrszym, a gupiego
gupszym.
Podr gra. ..Podr jest jak gra, zawsze
towarzyszy jej korzy albo strata, i to zwykle
z nieoczekiwanej strony" (Do Schillera. Stafa,
14 X 1797 Goethego).
Podr ycie. Tylko podr jest yciem.
tak jak, odwrotnie, ycie jest podr" (Das
Kampaner Tal 2 Jeana Paula).
POPI
Popi symbolizuje (los) czowieka, krtko
ycia, mier, zwoki, osierocenie, aob,
strat, pacz, al, rozpacz; zmartwychwstanie;
lek duchowy; grzech, pokut, skruch, pokor;
z nowin, strach, beznadziej;
ogie, oczyszczenie, zniszczenie; wypalone
namitnoci, ruin.
Popi przypominajcy py ziemi, z kto rego
czowiek, wg Gen. 3.19, jest zrodzony

(w Izraelu) bl. skrucha, pokuta. Popioem

posypywano gow wysypujc go z worka, na
znak rozpaczy, boleci, zgryzoty, alu. aoci,
aoby. Wg Ks. Estery Haman wyda dekret o
eksterminacji ydw w krlestwie perskim.
Gdy to usysza Mardo-cheusz. rozdar szaty
swe, oblk si w wr, posypa gow
popioem, okazujc gorzko serca swego (...).
Bya niezmierna ao u ydw (...) i wielu z
nich zamiast pocieli woru i popiou uywao"
(4,13' ..Czyni pokut w prochu i popiele"
(Hiob 42,6).
Popi spalone zwierzta ofiarne. Popi
z ofiarnych zwierzt, ktry zabierano 7 otarza
do witego witych w naczyniach
mosinych, by popioem witym, ..tustym",
w odrnieniu od zwykego popiou z ogniska.
Do ceremonii oczyszczenia uywano popiou
ze spalonej czerwonej krowy: ..popi ten.
przechowywany przez zgromadzenie synw
Izraelowych, suy do pokrapiania wody, bo
krowa za grzech jest spalona" (Num. 19.9).
Posypywanie popioem gowy pana modego
przy zalubinach miao przypomina o
zniszczeniu Jerozolimy. Posypywano te
popioem gowy rodziny zmarego na znak
poddania si woli boej.
Popi czowiek, los czowieka, krtko
ycia, pokora. ,,Omielam si mwi do Pana
mego, cho jestem prochem i popioem" (Gen.
18.27). Popi czowiek. choby rozciga si
jak Feniks kto wiek:
bo i z sonecznych len ptak promieni z popiou
wstaje, w popi si mieni" (Na kleni-c(
malowana 1518 Kaspra Miaskowskiego).
Je popi kracowa ndza. Bo popi
jako chleb jadaem, a napj mj mieszaem z
paczem" (Psalm 101 9).
Popi kara za grzechy i zbrodnie.
Antioch kaza zrzuci Menelausa z 50-okciowej wiey w popi: ,,poniewa wiele zbrodni
popeni przeciw otarzowi boemu, ktremu
ogie i popi by wity, sam na mier w
popiele zosta skazany" (2 Ks. Macha-bejska
13,58).
Siady w popiele zdradzaj faszerstwo,
oszustwo. Kapani Bela wchodzili skrytymi
drzwiczkami do wityni i zjadali ofiary. ktre
mia jakoby spoywa sam Bel: ale zdradziy
ich lady stp na posadzce, ktr Daniel kaza
wysypa popioem" (Daniel 14,521).

Popi oczyszczenie. Rzymianie w czasie

wit oczyszczenia rzucali za siebie. w wod,
popi na chwa bogw i zmarych; ogie
oczyszcza, a wic i popi winien mie moc
oczyszczania.
Popioy, prochy miertelne szcztki
zmarego, zwoki, l wierzysz, e to obchodzi
te prochy zamknite w mogile?" ac. et credis
cineres curare sepullos? (adaptacja z Eneidy
4,34 Wergilusza), Anna do swej siostry,
Dydony. Niechaj ziemia nie ciy twym
popioom" ac. sit humus cineri non onerosa
luo (Amores 3,9,67 Owidiusza).
Rozsypa popi na cztery strony wiata
aby odmwi zmaremu i spalonemu zwyczajowego pogrzebu, aby po nim nie zostao
ladu ani popiou; skaza na niepami,
uniemoliwi odwiedzanie grobu.
Obrci w popi spali, zniszczy,
zrujnowa. Za godzina obrcia wszystko w
popi" ac. cuncta in cineres gravis intulit
hora (Sylyarum 2,1,54 Stacjusza).
Odradza si z popiow zaczyna istnie
na nowo na zgliszczach, ruinach.
Odradza si jak Feniks z popiow zob.
Feniks.
Popi zachowa w chrzecijastwie t sam
symbolik, co w Starym Testamencie. Asceci
dodawali nieraz popi do swego poywienia.
W klasztorach kadzono konajcych na
podog posypan popioem lub. wg rytuau
ambrozjaskiego. posypywano im popioem
gow. wiconego popiou uywa si w
pewnych ceremoniach ko.. np. przy
powiceniu wityni. Magiczny popi z
dbu, zmieszany z wod. suy w pd.wsch.
Europie jako lek-pa-naceum.
Popi jako reszta pozostaa po wypaleniu
si ognia ciao i dusza pozostae po utracie
ycia. Przysowie: Musisz zje szczypt
popiou, nim umrzesz (wyraz alu za grzechy i
nadziei zmartwychwstania);
zob. Proch i py.
Popi wg wierze ludowych wzmaga
potencj (bo wynika z dziaania ognia).
obdarza potomstwem, zapowiada urodzaj,
zwaszcza jeeli wzity z ognisk zapalanych w
czasie wit wspomagajcych moc Soca, jak
z ogni sobtkowych (w wigili w. Jana, w
przesilenie letnie), w wigili w. Piotra (28
VI), w wigili Wszystkich witych czy na
Boe Narodzenie (przesilenie zimowe),

w rnych krajach chrz, jako pozostao

uroczystoci pogaskich.
Popioy sowa. Rozsyp, jak z arzcego
si ogniska popi i iskry, sowa me wrd
ludzi!" (Oda do wiatru zachodniego 667 P.
B. Shelleya).
POTWORY (Monstra)
Potwory w legendach symbolizuj chaos.
mier, zmartwychwstanie; burz, susz, zim;
zaraz; stra; zob. te Smok, W, Lewiatan.
Urzekajcy wpyw, jaki na wyobrani
ludzk wywieray fantastyczne potwory, poczynajc od okresu paleolitu (malowida na
cianach jaski), a na naszych prywatnych
koszmarach sennych koczc. zwizany jest
zapewne z emocjonalnym stosunkiem do
sprawy granic midzy czowiekiem a
czowiekiem, kultur a kultur, czowiekiem a
innymi istotami: rolinami, zwierztami i
bogami. Biblijny Bg wydobywa wiat z
chaosu i zamieszania, rozdziela granicami
niebo, wody i ld, tworzy rne gatunki istot
ywych i powierza czowiekowi. jako jego
pierwsze
zadanie
yciowe.
nazwanie
wszystkich zwierzt {Gen. 2,1920). czyli
sporzdzenie ich systematyki. Ten fragment
mitu trafnie dostrzeg w czowieku istot
klasyfikujc", oddajc si z pasj
pojciowemu i praktycznemu wytyczaniu
granic gwarantujcych trwao istnienia
Wszechwiata jako uporzdkowanej caoci.
Istniej ceremoniay okresowo odnawiajce
pierwotne podziay Kosmosu, jak np.
uroczystoci i zabawy noworoczne;
zrytualizowane struktury spoeczne, jak np.
kasty indyjskie: ideologie ustanawiajce sfery
wpyww przeznacze, bogw, przyrody i
ludzi, jak np. astrologia. amanie granic to
nawrt do pierwotnego bezadu. Niekiedy
czowiek uwaa pokonywanie tych barier za
przestpstwo, kiedy indziej za drog do
zdobycia wiedzy, potgi lub chway.
Potwory cz sj w tradycji z pierwotnym
Chaosem, z gwatownymi zjawiskami natury
(burze, ulewa), ze wiatem chtonicznym.
podziemnym (trzsienia ziemi), ze zowrogimi
popdami, jakie niesie w sobie i musi
nieustannie ujarzmia czowiek, albo niekiedy
z dobroczynnymi siami zewntrznymi
mogcymi go odrodzi i poprowadzi we
waciwym kierunku, jak w biblijny po

twr morski (nazwany wielorybem dopiero

w X w. n.e. przez mnichw z Lindisfarne w
Anglii), ktry pokn proroka Jonasza, aby go
wysadzi na brzeg w nakazanym przez Boga
miejscu.
Potwory, ktrymi staroytni Grecy zapeniali
swe mity, byy to istoty fantastyczne, zwykle
grone,
niekiedy
dobroczynne.
Ich
monstrualno, kontrastujca z harmoni
ludzkiego ciaa i adem wiata bogw olimpijskich, bya symbolem barbarzystwa,
okruciestwa i chaosu wiata dawnych,
pokonanych ju bstw. Byy to istoty ludzkie
nadnaturalnych rozmiarw (olbrzymy), albo o
niezwykych cechach budowy (np. Argus,
cyklopi, gorgony, graje), lub stwory czce
ksztaty ludzkie i zwierzce (jak centaurowie,
giganci, harpie, Minotaur, satyrowie, Scylla i
Charybda, Sfinks, syreny, tryton) albo
stworzenia czce ksztaty kilku zwierzt (np.
Chimera, gryfy. Pegaz, Pyton, smoki).
Potwr jest czsto wyobraeniem stra
skarbu (zazwyczaj jest to smok) w sensie
dosownym (zota, bogactw) lub przenonym
(niemiertelnoci, wiedzy, wadzy), a przeto
wyobraeniem trudnoci i przeszkd, jakie
trzeba pokona, aby si okaza bohaterem lub
osign wysze wtajemniczenie, oraz
sygnaem istnienia bajecznego skarbu lub
strzeonej tajemnicy.
Potwr jest idealnym przeciwiestwem bohatera i jego boskiego wyposaenia; np.
Perseusz, wyruszajc po gow Meduzy,
otrzyma skrzydlate sanday od nimf, torb i
hem-niewidk od Hadesa, stalowy sierp od
Hermesa. Bellerofon dziki zotemu wdzidu
otrzymanemu od Ateny mg ujarzmi i
dosi Pegaza, za jego pomoc pokona
Chimer.
Potwr pustoszcy kraj klski ywioowe,
zaraza, susz, trzsienie ziemi lub rzdy zego
albo nieudolnego wadcy, sprowadzajce
nieurodzaj lub masowe pojawy szkodnikw.
Potwr wyobraenia lkowe, odnoszce
si zarwno do wiata zewntrznego, jak i
powstajce z nerwic i zaburze psychicznych,
np. Cerber: Obmierza Melancholia zrodzona
z Cerbera i najczarniejszej Pnocy,
opuszczona w styksowej jaskini wrd
okropnych ksztatw, wrzaskw i piekielnych
widokw" (L'Allegro l4 Johna Miltona).
Polifem: Potwr straszliwy, nie

ksztatny. olbrzymi, pozbawiony wzroku"

(Eneida 3,658 Wergiliusza).
Tysicogowy potwr tum, rzesz, ciba.
Wstrtny potwr o gowach tysicu, chwiejne
posplstwo" (Henryk IV cz. 2, Prolog
Szekspira, t. L. Uiricha).
Chudy, odraajcy potwr mier (Romeo
i Julia 5,3,104 Szekspira).
Potwr niewdzicznoci czas. Czas na
grzbiecie swoim torb nosi, w ktr jamuny
wkada zapomniane, czas, ten olbrzymi potwr
niewdzicznoci" (Troilus i Kresyda 3,3.145
Szekspira, t. L. Uiricha).
Zielonooki potwr zazdro; zob. Ziele.
Potwr poerajcy zmysy nag. Nag,
ten potwr, co zmysy poera, diabe 7 natury,
bywa te anioem" (Hamlet 3,4,160 Szekspira).
Potwr wybujaa, szalecza lub niezdrowa wyobrania, zuchwae podania,
zdrone zamiary. Na potworze, z majacze
wylgym rozbysku, mkn, kresw nienawidzc, w wieczyst swobod, w nieskoczono, co szumic, pieni mu si w
pysku" (Wlocie l3 Bolesawa Lemiana).
Chicheyache (fr., z chiche face 'chudogba'), bajeczny potwr z satyry redniowiecznej, ywicy si wycznie cierpliwymi
onami i dlatego straszliwie wychudy, podczas gdy Bigorne (fr., z bicorne 'dwurogi'),
jedzcy tylko poczciwych mw, rozty si na
nieprzebranych zasobach swej diety.
Potwr z Loch Ness tajemniczy stwr
wodny, w z odnami pywnymi, ktry
ukaza si rzekomo (w okresie midzywojennym) na jeziorze Loch Ness w hrabstwie
Inverness w Szkocji, i ukazywa si jeszcze
wielokrotnie rnym osobom, zwaszcza w
sezonie letnim, gwnie, jak mona mniema,
dla oywienia ruchu turystycznego w tej
malowniczej okolicy.
Przysowie: Kada potwora znajdzie swego
amatora, tj. kada Rzia znajdzie swego Jzia.
POWIETRZE
Powietrze jest symbolem nieskoczonoci.
bezcielesnoci, wiecznoci, nieba, bstwa,
kontemplacji, ycia, pamici, duszy, snu,
natchnienia, denia do wolnoci.
W tradycyjnych wyobraeniach kosmologicznych wielu ludw powietrze jest jed

nym z czterech pierwotnych ywiow (por.

Ziemia, Ogie, Woda), wraz z ogniem stanowi par ywiow ruchliwych, aktywnych,
mskich, w przeciwiestwie do pozostaych
dwch biernych i eskich; znajduje si w
cisym zwizku symbolicznym z wiatrem
(zob.), oddechem i niewidzialnymi, ale
odczuwalnymi w dziaaniu potgami i
demonami. Niektre kosmogonie uwaay
ogie za praprzyczyn rzeczy, wikszo
jednak sdzia, e powietrze jest ywioem
pierwotnym i e wystarczy je spry i
zgci, aby otrzyma ciepo i ogie, a z nich
ycie.
Jako element lotny, zwiewny, czcy niebo
z ziemi, jest rodowiskiem wiata, gosu,
zapachu, barwy, wibracji midzyplanetarnej,
stanowi pokarm dla tchnienia niezbdnego do
ycia kadej ywej istoty. ywio powietrza
traktowano przeto jako odczuwalny symbol
ycia niewidzialnego, uniwersalnego, si
napdow i oczyszczajc, a take Sowo, np.
sowo biblijnego Boga w dniu stworzenia,
rodowisko dematerializacji, rozpywania si
w nico pod wpywem czarw, zakl. W
alchemii jedn z nazw pramaterii.
W mitologii hinduskiej Waju, tchnienie
kosmiczne, dech. ycie, galopuje na gazeli
trzymajc w rku wielk trzepoczc chorgiew albo koyszcy si wachlarz, przedmioty bdce atrybutami ruchu i oporu
powietrza. Staroytni Grecy rozrniali wysze, wiecce regiony powietrzne, aither, eter,
i warstw nisz, air. Pierwszy z czasem
zaczto przedstawia sobie jako przestrze
niebios zoon z pierwiastkowego ognia, z
ktrego powstao Soce i gwiazdy, jako
siedzib bogw.
W tradycji ydowsko-chrzecijaskiej powietrze uchodzio za krlestwo szatana, ksicia
potgi atmosferycznej, pomieszkanie duchw,
demonw i diabw. Przejmujce, chodne,
zwaszcza nocne powietrze uchodzio za
grone dla zdrowia. W dawnej polszczynie
,,powietrze" oznaczao rwnie zaraz: Od
powietrza, ogni, wojny zachowaj nas. Panie!".
Odwiecznym marzeniem ludzkoci byo
latanie, unoszenie si w powietrzu, co stao si
synonimem penej swobody i nieograniczonych moliwoci, o czym wiadcz mit
grecki o locie Dedala i kara, a take latajce
dywany i drewniane konie z Bani

z 7007 nocy. Urzeczywistnienie tego marzenia

w postaci balonu przynioso jednak w XVIII
wieku obok zadziwienia (Niezwykych ludzi
zuchwaa para, zwalczywszy natury prawa,
wznawia tor klsk sawny kara i na podniebiu
ju stawa". Balon A. Naruszewicza) i
rozczarowanie: podr powietrzna staa si
rodzajem nieuytecznej, cyrkowej sztuczki.
PRAWY/LEWY
Prawy (prawa strona) symbolizuje bstwo,
zbawienie, duchowo, wysze cnoty, miosierdzie, askawo, mdro, wiadomo,
rozum; przyszo; dzie; ewolucj; wejcie,
otwarcie, otwarto, ekstrawersj; pomoc,
przyja, dobrotliwo, mio, seks, msko;
legalno, prawo, autorytet, hierarchi,
porzdek, praworzdno, trwao, dobrobyt,
szczcie, powodzenie, sukces;
wysiek, si, aktywno, rozrost; zachowawczo, konserwatyzm, wstecznictwo. Zob.
Swastyka (prawo- i lewostronna).
Lewy (lewa strona) symbolizuje stron
esk, materialn, doczesn, gorsz, nieszczliw, ksiycow, magiczn, mierteln,
nienormaln, nisz, niepraw; przeszo,
rozwj wsteczny, podwiadomo;
pokj, cisz, odpoczynek, kontemplacj,
introwersj, mdro, mio, zwizek nielubny, nielubne dziecko; noc, satanizm, zy
omen; bierno, nieszczcie, niepowodzenie,
podeszy wiek, sabo, schyek, mier,
pogrzeb; niezadowolenie, potpienie, wrogo;
sprawiedliwo,
innowacj,
ryzyko,
nielegalno, radykalizm, postp.
Ptaki widziane po lewej stronie wg
staro. augurw zy znak; po prawej dobra
wrba (por. Agamemnon 115 Ajschy-losa).
Obrt w praw stron, w kierunku ruchu
wskazwek zegara, ruchu Soca na pkuli
pn. korowodw tanecznych (w folklorze).
figur obrotowych (np. swastyki) szczcie,
dobrobyt. W lew stron nieszczcie,
niepowodzenie; ruch zwizany z magi
ksiycow czarownic, z nocn drog Soca z
zachodu na wschd (np. droga boga Ra po
podziemnym
Nilu);
mier,
pogrzeb,
podwiadomo.
Lewa/prawa strona w Chinach, odwrotnie
ni w Europie: lewa zwizana z jang (zob.
Jin), zasad msk, czynn, z niebem;

prawa z jin, zasad esk, ziemi,

podnoci, niwami, pasywnoci. W Chinach
daje si lew rk, a przyjmuje praw.
Prawa rka wiadomo, prawo,
szczero, honor, logika, racjonalizm, wierno, bogosawiestwo, mio braterska,
przysiga, msko; agresywno, zaczepno; autorytet; sprawno, sia; wrogo.
Zaufany, oddany pomocnik, zastpca, pierw.
na polu bitwy kawalerzysta jadcy z prawej
strony kolumny wojska. Miejsce po prawej
rce (przy stole) gospodarza honorowe,
najwysze dla gocia; potga, znaczenie (jak
Apollo po prawicy Zeusa, Chrystus po prawicy
Boga): Sid po prawicy mojej" (Psalm 109
l). Miejsce po prawej rce pomoc. Pan po
prawicy twojej porazi krlw w dzie gniewu
swego" (Psalm 109 5). Moja prawica jest
moim bogiem" (Eneida 10,775 Wergilusza).
Nie odrnia swojej prawej rki od lewej
nie dorasta do uywania rozumu;
nie mie rozeznania w sprawach tego wiata.
A ja nie miabym odpuci (rzecze Pan)
Niniwie (...), w ktrej jest wicej ni 120000
ludzi nie rozrniajcych midzy prawic a
lewic swoj?" (Jonasz 4,11).
Prawa strona mdro. Serce mdrego
po prawej stronie jego, a serce gupiego po
lewej stronie jego" (Eklezjastes 10,2); mdry
skonny jest do dobrego, a gupi do zego.
Przeduenie dni na prawicy mdroci, a na
lewicy jej bogactwo i sawa" (Ks. Przypowieci
3,16).
Prawa i lewa strona zob. Kolumna (Dwie
kolumny jako para).
Prawa strona zbawienie, lewa potpienie. ..I postawi owce po prawicy swojej, a
kozy po lewicy" (Ew. wg Mai. 25,34). ,,Patrz
na prawo i widz nikt nie zwaa na mnie,
nie ma dla mnie ucieczki" (Psalm 141 5);
patrze na prawo ku zbawieniu. jak na
Sdzie Ostatecznym.
Prawa rka znaczenie, wano, zrczno, sia. Jeli bym ci zapomnia, Jeruzalem.
niech utraci sw zrczno prawica moja"
(Psalm 136 5). ,,Prawica Paska dokazaa
mocy!" (Psalm 117 16). Prawic wyobraano
na
berach
i
supach
granicznych
wytyczajcych kres wadzy monarchy.
Prawa rka szczcie, pokj, przyja;
mio, seks, rozkosz. ,,Rozkosz po prawicy
Twojej (Panie) na wieki" (Psalm 15 11).

..(Oblubienica:) Lewa rka jego pod gow

moj, a prawica jego obejmuje mnie" (Pie
nad pieniami 2,6). Zawsze w prawicy trzymaj
sodki pokj" (Henryk VIII 3,2 Szekspira, t. L.
Uiricha), kardyna Wolsey do Cromwella.
Praw nog przez prg (w folklorze od
czasw antycznych) dobra wrba, pomylno; ju Rzymianie uwaali przekroczenie
progu naprzd lew nog za zowrbne. Na
przyjciach specjalny niewolnik pilnowa
progu, aby gocie wchodzili w sposb
waciwy.
Nie wie prawica, co robi lewica zamieszanie,
rozgardiasz
powstay mimo
istnienia jednego tylko orodka dyspozycji;
pomoc udzielona w dyskrecji, anonimowo. Ale
gdy dajesz jamun, niech nie wie lewica
twoja, co prawica twoja czyni, aby jamuna
twoja bya w skrytoci" (Ew. wg Mat. 6,3).
Prawica, ucisk prawicy wsplnota.
Podali mnie i Barnabie prawic na dowd
wsplnoty" (List do Galatw 2,9).
Prawa strona sia, powodzenie; strona
lepsza, szczliwsza, ju w staroytnoci, bo
prawica dwiga wczni i miecz.
Lewa strona w kabalistyce strona serca,
wyrozumiaoci; eska.
Prawica i lewica Boga w kabalistyce:
prawica miosierdzie, bogosawiestwo,
kapastwo; lewica sprawiedliwo, krlewsko, przeklestwo.
Prawa/lewa strona w rdw. chrzecij.:
prawa mska, boska, dzienna; lewa
eska, sataniczna, nocna. Na czarnych mszach
miano si egna znakiem krzya lew rk;
dzieci powicone Szatanowi byy, jak
mniemano, znaczone przeze ostrzem rogu nad
lewym okiem.
Lewa troska wl. la sinistra cura, troska o
wiat doczesny, doczesno (Boska Komedia,
Czyciec 12 Dantego).
Lewa strona w folklorze magia. Strona
magiczna moe by uyta zarwno w dobrych,
jak i zych celach.
Prawy legalny, prawowity; zgodny z
prawem. Prawego oa, urodzony z prawego
(oa dziecko, syn, dziedzic itp., zrodzony z
legalnego maestwa.
Lewy nielegalny, nielubny. ona z lewej
rki, dziecko z lewego oa.
Prawica i lewica stronnictwo konserwatywne, zachowawcze i stronnictwo po

stpowe, radykalne; uywane w sensie

polit.:
prawica od pocztku XVII w., lewica od pocz.
XVIII w. Prawica reprezentowa ma porzdek,
autorytet, trwao, hierarchi, zadowolenie z
istniejcych
warunkw;
lewica

niezadowolenie, roszczenie, ruch, poszukiwanie

wyszego stopnia sprawiedliwoci spo.,
innowacj, ryzyko, postp (podzia dajcy si
odczyta w praktyce polit. tylko w niewielkim
stopniu).
Prawy sprawiedliwy, uczciwy, szlachetny.
Wej na praw drog, zej z prawej drogi.
,,Polsko! W schyku sawy zbyt zapomniaa, co
jest obywatel prawy" (Obywatel prawy 34 T.
K. Wgierski).
Prawa/lewa strona przyszo/przeszo.
Mam tych skrzyde dwoje; wystarcz: od
zachodu na wschd je rozszerz, lewym o
przeszo, prawym o przyszo uderz"
(Dziady cz. III 1,2, Improwizacja 957
Mickiewicza).
Lewa strona strona eska; mio;
przeszo. Anio ognisty mj anio lewy
poruszy dawn mioci strun" (Anio ognisty
l2 Sowackiego).
Lewica marze ironia. Ci bdz, co
maj Ironi za zo ludzkiego-serca ta lewicamarze niekoniecznie std idzie" (Rzecz o
wolnoci slowa 9,1402 Norwida).
Lewa! (lewa noga) w komendzie marszowej.
Komuny nikt nie zwyciy! Lewa! Lewa!
Lewa!" (Lew marsz 203 Wodzimierza
Majakowskiego, t. Antoniego So-nimskiego)
marsz ku ideaom lewicy, rewolucji,
komunizmu.
Lewa strona (materiau) spodnia, wewntrzna, gorsza, brzydsza.
Wsta lew nog (z ka) wg dawnego
przesdu zy humor, niepowodzenie;
dzi art. wyjanienie czyjego zego humoru:
Pewno wsta dzi lew nog.
Mie dwie lewe rce by niezgrabiaszem.
Na lewo (co robi, zdoby) nielegalnie, z
pominiciem obowizujcych przepisw, na
fuch, w drodze przekupstwa. protekcji,
spekulacji, kradziey, oszustwa itp. Przysowia:
(o apowniku dbaym o pozory) Odmawia
praw i bierze lew rk;
(o obudnym filantropie) Bierze z prawej i daje
do lewej rki. Lewy dokument faszywy,
podrobiony.

W heraldyce: pojcie lewy (sinister) i prawy

tumacz si nie z punktu widzenia obserwatora, ale zawsze od strony nosiciela tarczy.
PROCH I PY
Proch i py symbolizuj grob bstwa, kar
bo; potpienie, upokorzenie, ponienie;
opuszczenie, zaniedbanie; bole, trud, rozpacz;
bied, ndz; susz, gd, nie-trwao ycia,
przemijanie, mier, aob, zwoki, rozkad,
nico; wiat, tum, niezliczone mnstwo; si
twrcz, nasienie;
zob. te Popi; Ziemia.
Proch i py groba bstwa; kara boska.
Bg do wa: e to uczyni (...), proch
bdziesz jad po wszystkie dni ycia swego"
(Cen. 3,14).
Proch ng Boga obok, mga (Nahum
1,3).
Proch i py nico, mier, przemijanie,
znikomo, krtkotrwao ycia, powrt do
praistnienia, czowiek po mierci, czowiek
jako istota znikoma, nic nie znaczca wobec
kosmosu, wobec Boga. ,,Prochem jeste i w
proch si obrcisz" ac. 'puhis es et in pulverem
reverteris' (Gen. 3,19), formua liturgiczna
wypowiadana w rod Popielcow. Puhis et
umbra sumus" tac. 'jestemy (tylko) prochem i
cieniem' (Pieni 4,7,16 Horacego). Czyme
jestem przed Twoim obliczem? Prochem i
ni-czem" (Dziady cz. III 5 Mickiewicza).
Na proch zetrze, w py, w puch i proch
rozbi (zamieni, zetrze) kogo zniszczy
doszcztnie. ,,Spali go tam i star na proch" (4.
Ks. Krl. 23,6).
Posypywanie gowy prochem, pyem i popioem znak rozpaczy, upokorzenia, boleci,
aoby, pokuty itd., zob. Popi. Po klsce pod
Haj Jozue i jego starszyzna ,,posypali prochem
gowy swoje" (Jozue 7,6).Py posadzki z tabernakulum zob. Woda
(narzdziem sdu).
Proch niezmierzona liczba; nasienie,
potomstwo. Bg do Adama: I rozmno
potomstwo twoje jak proch ziemi" (Gen. 13,16;
por. 28,14).
Otrzsanie pyu z sandaw, z ng
cakowite porzucenie przeszoci, zupene
zerwanie; wyrzeczenie si, wyparcie wszystkiego, co ten py wyobraa: ojczyzny, ro

dziny, przyjaci itd. ,,Otrznijcie proch z

ng waszych" (Ew. wg Mat. 10,14; Ew. wg
Marka 6,11).
Proch miotany w powietrze u staro.
ydw demonstracja potpienia osoby
oskaronej (Dzieje Ap. 22,23).
Proch i py rzucany w staro. na zwoki
zmarego (dzi garstka ziemi na trumn)
zapewnia mia opiek nad nim Wielkiej
Macierzy a. Matki Ziemi; sypanie sobie na
gow prochu i pyu a. popiou w czasie
pogrzebu miao wzbudzi wspczucie Matki
Ziemi i ukoi zazdro zmarego o ycie.
Piaskiem ciska (sypa, rzuca) w oczy
komu wprowadza w bd, mami, mydli
oczy, bra na fundusz. Tenebras offudisse
iudicibus" tac. '(Cicero) ciska pyem w oczy
sdziw'
(Ksztacenie
mwcy
2,17,21
Kwintyliana).
Proch i py wysiek, trud, troska, kopot.
Palma non sine pubere przysowie ac. 'nagroda
nie bez trudu (osignita)'.
Proch i py cay wiat. Omnia risus,
omnia pulyis, et omnia nil sunt" ac. 'wszystko
jest kpin, prochem i niczym'.
Py czasu, przeszoci, stuleci, zapomnienia
niepami wynika ze znacznej odlegoci w
czasie.
Proch liza z ng upokarza si, ponia
si. ,,Kania ci si bd i proch ng twoich
liza bd" (Jzajasz 49,23).
Proch zdmuchiwa, zamiata przed kim
by cakowicie ulegym, gotowym na wszelkie
usugi.
W prochu lee (korzy si, peza), w proch
pada przed kim korzy si, ponia si,
upokarza si.
Z prochu wsta: z prochu podnie.
dwign kogo powsta, podnie si z
upadku; wywyszy, wydoby kogo z ponienia. (Bg) podnosi ndzarza z prochu"
(Psalm 112 7).
Prochy szcztki ludzkie. W mogiy
dawnej zajrzy trzewia, a prochom dawny
spoczynek naruszy" (Ty glos cierpicy podnie... 67 Norwida).
W proch si rozpa, rozsypa scze-zn,
zgin, ulec zagadzie. A si rozpad-nie w
proch i py krzyacka zawierucha" (Rota 910
Marii Konopnickiej).
W proch obraca zniszczy, zgadzi.
Piorunu trzeba! piorunu! Niech p wiata w
proch obrci" (Ognia! 1718 Romana
Zmorskiego).

Proch serce i rdze magnatw. ..W tych

magnatach serce chore, proch im sercem i
proch rdzenia" (Odpowied na "Psalmy
przyszoci"... 1612 Sowackiego).
Pyek nic, nico, zero.
PRZEPA (Otcha, Bezdnia, Gbina,
Czelu)
Przepa symbolizuje bezmiar, gbin, pustacie wntrznoci Ziemi a. gr; przegrod;
czas, pierwotny Chaos; wyroki boskie;
mier, krain zmarych, pieko, szatana:
czowieka, prawd, mdro, niewiedz: szalestwo, niebezpieczestwo, nieszczcie, katastrof; zo. /bredni, cierpienie, trosk;
poczucie nizytosci.
Przepa - mdro. W religiach staro.
Mezopotamii bg gbin, otchani, sodkich
wd gbinowych (sumeryjski Enki 'pan
Ziemi, podziemi, przepaci', babiloski Ea) by
bogiem mdroci i wrby, najmdrszym i
bogw.
Przepa pierwotny Chaos, z ktrego
powsta wiat; koniec wiata. Et tenebrae
frant super faciem abyssi" tac. 'i ciemnoci
byy nad otchani' (Wulgata. Gen. 1,2).
Nieokrelono.
niewyrano wczesnego
dziecistwa i rozpynicie si, rozkad osobowoci w piekielnych ciemnociach mierci.
"oczenie si z absolutem w mistycznej
jednoci (ac. unio myslira).
Przepa (gr. abyssos, tac. abyssus 'bezdenny; bezdnia') u ludw pierwotnych i w
staroytnoci otcha be/ dna. do ktrej
wejcie stanowi przerne szczeliny w
powierzchni ziemi: niedostpne gbiny mrz i
jezior, rzeki podziemne, jaskinie grskie. Std
legendy o zatopionych miastach. kocioach, o
wodnikach, rusakach. kranitach, ubotach.
koboldach. elfach. Wielka otcha w Biblii
wody dolne, na ktrych spoczywa Ziemia.
Pocztek potopu: ..Przerway si wszystkie
rda wielkiej otchani i otworzyy si upusty
niebieskie" (Gen. 7,11). Dla krajowcw australijskich idealn bezdnia jest Droga Mleczna.
Zob. Miecz (Ekskalibur w Morte Darthur).
Otcha, czelu bramy mierci, mier.
Czy wszed do gbokoci morskich i przechadzae si po dnie przepaci? Czy otworzyy ci si bramy mierci i widziae drzwi
ciemne?" (Hiob 38,1617). Ale znowu
oywie mnie i z przepaci ziemskich znowu

mnie wywiode" (Psalm 70 20). Wrogowie

zepchnli nas na prg czeluci: godniej bdzie
skoczy w ni nam samym, ni czeka, a nas
zepchn" (Juliusz Cezar 5,5), Brutus.
Bezdnia, przepa kraina zmarych. wiat
podziemny, niekiedy zwizany z kultem bogw
Ziemi i z chtoniczn Wielk Macierz, ze
straszn, a zarazem kochajc Matk.
Przepa wyroki, prawa, sdy boe.
Wyroki Twoje jak przepa niezmierna"
(Psalm 35 7).
Gbina, otcha, czelu klski, nieszczcia. ndze, cierpienia. ,,Gbina przyzywa gbin w oskocie Twych wodospadw"
(Psalm 41 8). ,,De profundis clamavi" ac. 'z
otchani wzywaem; z gbokoci woaem'
(Wulgata. Psalm 129 l). Z otchani klsk i
cierpie podnosz gos do ciebie, Nirwano!"
(Hymn do Nirwany l2 Kazimierza
Tetmajera). Wiem, e w moich klsk czeluci
moc mnie Twoja nie opuci!" (Boe, peen w
niebie chway... 56 Bolesawa Lemiana).
Przepa paszcz Ziemi. Ty osadzie
Ziemi na jej podstawie (...) Gbina jest jej
odzieniem jak szata, ponad grami stay wody"
(Psalm 103 56).
Studnia przepaci pieko. I widziaem
gwiazd, ktra sppria z nieba na ziemi. i dano
jej klucz do studni przepaci" (Apok. 9.1).
Anio przepaci Szatan. I miay nad sob
krla, anioa przepaci, ktrego imi po
hebrajsku Abaddon. po grecku Apollyon. a po
acinie Exlerminans" (Apok. 9,11).
Przepa wg poj rdw. siedziby dusz
osb zmarych, zwt. grzesznikw; siedlisko
drapienych bestii.
Przepa czas. Mw, co widzisz wicej
na tle zamglonym, na przepaciach czasu?"
(Burza 1,2 Szekspira, t. L. UIricha).
..Ta dzika przepa ono Natury i jej
grb, by moe" (Raj utracony 2,910 Johna
Miliona).
Przepa prawda. ,,Im Abgrund wohnt die
Wahrheit" nm. 'w przepaci mieszku prawda'
(Maksymy Konfucjusza 2 Friedri-cha Schillera).
Przepa czowiek. Kady czowiek jest
przepaci; gdy w ni wzrok zapucisz w
gowie si krci" (Wozzeck 7 Georga
Buchnera).

Przepa czarna przyszo; katastrofa.

Filozofy gboko myleli, a nad ciemn
przepaci zawili, obudzili si, w przepa
spojrzeli i zawoali: Ciemno! ciemno!
ciemno!" {Kordian, Przygotowanie 99102
Sowackiego). Jakowe Fata nas pdz w
przepa (...). Spoem w przepa!" (Wesele
2,7,349353 S. Wyspiaskiego).
Przepa, bezdnia stan, ktry (jeszcze) nie
przyodzia si w form, stan niewyobraalny,
rzecz tajemnicza, niezmierzona; niewiedza;
niewiadomo, podwiadomo;
troska; wiat peen za z legendy o Barlaamie i
Jozafacie i z wiersza Parabola (1868)
Friedricha Riickerta (podrny, uciekajc
przed jednorocem a. wielbdem, wpada w
przepa).
Przepa szalestwo. Chce spa do
jeszcze otchanniejszych gbi, w bezdenn
czelu szalestwa" {The Winter Morning Walk
597 Williama Cowpera).
Przepa wykopana midzy kim a kim,
dzielca kogo (co) od kogo (czego), stojca
midzy nimi przedzia, przegroda, gboka
rnica pogldw, charakterw itd. Czemu ta
przepa, ktra braci dzieli na pokrzywdzonych
i na krzywdzicieli, tak jest bezbrzen?" (Z dni
smutku II. l3 Marii Konopnickiej).
Przepa zbrodnia. C wic dziwnego,
jeli czeka grzebie w przepaciach zbrodni?!"
(Milos-Grzech 4,34 Jana Kasprowicza).
Otcha teoria podzikowa. Znal a do
samej gbi teori podzikowa, ;i gbia ta
bya to otcha bez dna" {w. Franciszek z
Asyu rozdz. 10 G. K. Chester-tona).
W heraldyce: rodek wielofigurowej tarczy
herbowej.
W marzeniu sennym: zachta do badania
podwiadomych gbin duszy, aby rozluni
krpujce j wizy a. uwolni od uroje;
(wpada) niebezpieczestwo: (zaglda do
niej) groba: (ujrze) ostrzeenie.
PSZCZOA
Pszczoa jest symbolem pracowitoci (spoecznej). instynktownego porzdku, troskliwoci. altruizmu, mdroci, czystoci, wstrzemiliwoci, posuszestwa, powodzenia;
eteru, bkitu, duszy, niemiertelnoci.
zmartwychwstania, mierci, kary; czystoci

pciowej, ycia klasztornego, proroctwa;

biurokracji; wymowy, pochlebstwa; pokusy,
mioci, podnoci, (kliwej) sodyczy; zob.
Mid.
W antycznej Grecji i w Rzymie nie znano
cukru, mid by najpopularniejszym rodkiem
sodzcym. Mimo e organizacja ula budzia
wielkie zainteresowanie, nie umiano wwczas
odkry tajemnic pszczelej zoologii, nie
rozumiano roli krlowej-matki (uwaano j
zwykle za krla), trutni ani roju. mylano, e
pszczoy rodz si z cia gnijcych lww
(zwizek ze socem) lub byda (zwizek z
bykiem ksiycowym). Sam sprbuj i
dornite w ziemi zagrzeb woy; zobaczysz jak
mid z kwiatw zbierajce pszczoy wyroj si
z zgnilizmy i, przykadem wou, po polach dla
nas bd pracowa" {Metamorfozy 15,365
Owidiusza, tl. B. Kici-skiego). Samson. w
par dni po zabiciu lwa, ,,zstpi, aby oglda
cierw lwi, a oto rj pszcz by w paszczce
lwiej i plastr miodu" {Ks. Sdziw 14,8).
Pszczoy byy emblematem mierci, zmartwychwstania i niemiertelnoci z kilku powodw. W czasach antycznych smarowano
zmarych miodem, aby uchroni ciaa przed
rozkadem lub zapewni im zmartwychwstanie.
Pragnienia te symbolizowano na grobach
wizerunkami pszcz (w ka-takumbach chrz,
odnoszc je do niemiertelnoci i powtrnego
przyjcia Chrystusa). Pszczoy znikay na czas
zimy i wydawao si, e zmary, a na wiosn
pojawiay si na nowo; odnoszono to do Dcmeter i Persefony. a pniej do Chrystusa, co
prcz tego wyraao si w miodzie i dle jako
atrybutach Jezusa wspczujcego (Baranka) i
Chrystusa-Sdziego wiata. Uwaano (rwnie
Mahomet tak sdzi), e roje pszcz mog
wzlatywa do Raju, skd pochodz, a take
odwiedza krain zmarych. A zmarli w
zachwyceniu, renic rozwiewn przesaniajc
od blasku skruszaych rk wirem, tocz si
cie do cienia i woaj chrem: To
pszczoy! Pamitajcie? To pszczoy na
pewno!"
{Pszczoy
912
Bolesawa
Lemiana). Dla neoplatonikw pszczoa bya
symbolem czystej duszy wznoszcej si po
mierci czowieka w wysze sfery. Wedug
folkloru nowoytnej Grecji dusza po mierci
ulatuje w postaci pszczoy, odwiedzajc
niekiedy kwiaty na swym wasnym grobie. Dla
w.

Bernarda z Clairvaux pszczoa bya symbolem

Ducha Sw.
Pszczoa jest symbolem sonecznym, istot
ognist, oczyszczajc przez ogie i regenerujc przez mid. Egipski hieroglif
pszczoy o szeciu apkach, jak wielu innych
zwierzt i rolin, jak koo o szeciu promieniach, reprezentuje Soce; podobnie w
kulcie Mitry, boga sonecznego: na otarzach
eb byka i trzysta zotych pszcz.
Pszczoa zwizana z Ksiycem bya atrybutem bogi ksiycowych, jak Selene.
Afrodyty i chaldejskiej Bogini-Matki Mylitty;
kapanki Artemidy nazywano w Efezie
pszczoami (gr. melissai); Efez syn z magii i
kultu Bogini-Matki; monety efeskie nosiy
wizerunek pszczoy na rewersie. Wedug
legendy pszczoy karmiy miodem Zeusa, gdy
by niemowlciem, dlatego nazywano go
krlem pszcz. Wiele bohaterek mitw
nazywano pszczoami, Meliss (siostr
Amaltei, opiekunk Zeusa na grze Id i
kapank Demeter), ktra nie chciaa zdradzi
tajemnic misteriw bogini, rozszarpay
towarzyszki. Demeter ukaraa kraj zaraz i
sprawia, e z ciaa Melissy zrodziy si
pszczoy.
Pszczoa Zoty Wiek miodem i mlekiem
pyncy (a zatem pasterski w charakterze).
Teokryt daje bajk moralizujc: Gdy Ku-pidyn
krad plaster miodu, poksay go pszczoy;
boek pobieg ze skarg do matki, Wenery, ona
za powiedziaa mu ostro, e rany zadawane
przez niego, rany mioci. s znacznie
boleniejsze.
Pszczoa atrybut prorokw. Imi prorokini
Debory, ktrej Pie {Ks. Sdziw 5,132)
jest zapewne najstarszym zachowanym
fragmentem Biblii, znaczy 'pszczoa', dosl.
'mwica; brzczca'.
Pszczoa w ikonografii chrz. pilno,
praca, porzdek: sodycz (mid) Chrystusa i
Marii. Wedug legendy nie sypia wcale, co ma
wiadczy o jej chrzecijaskiej czujnoci i o
zapale do powicenia si cnocie; jest te
atrybutem dziewictwa, a rj obrazem
Kocioa.
Pszczoa zwizana jest z czarownicami,
czarodziejkami, wrkami. Ariel w Burzy 5,1
Szekspira piewa: Pjd z pszczo kwiaty
ssa" (t. L. UIricha).
Pszczoa dobrze zorganizowane pastwo,
krlestwo;
posuszestwo
i
hierarchia
spoeczna. Niebo organom ludzkim dao

rne funkcje i kady musi wci je wykonywa, a z tym (...) celem zwizane jest
posuszestwo. Tak pracuj pszczoy, stworzenia, ktre z rozkazu natury ucz porzdku
ludne krlestwa" {Krl Henryk V l,2 Szekspira,
wg t. Z. Siwickiej). Co jest niedobre dla roju,
jest niedobre dla pszczoy" {Medytacje 6,54
Marka Aureliusza).
Pszczo uwaano za krla owadw, tak jak
lwa za krla zwierzt, wieloryba za krla ryb,
ora ptakw, a db i cedr drzew. Pszczoa
krlewskim symbolem Asyrii i Chaldei (a
mucha Egiptu) -wedug Izajasza 7,18. Les
fleurs de lis fr. 'kwiaty lilii', godo krlw fr.
pochodzi od stylizowanych pszcz krla
Frankw salickich z dynastii Merowingw,
Childeryka I (457 481); przywrci je cesarz
Napoleon I. Pszczoa bya herbem rodu
Barberinich.
Pszczoa biurokracja. Przysowie: Oto. co
wiatem dzi trzsie: pszczoy, cielta i gsie
(to znaczy: piecz woskowa, pergamin i
piro).
Pszczoa pracowito i bezinteresowno.
Hezjod opisuje ule i robotnice oraz trutnie,
ktre porwnuje do leniwych kobiet. O
pszczoach: Praca wre" ac. fervet opus
{Georgiki 4,176 Wergiliusza). Tame autor
porwnuje prac pszcz z prac cyklopw
wykuwajcych pioruny, opatrujc to uwag:
.jeli godzi si porwnywa rzeczy mae z
wielkimi" (ac. si parva licet componere
magnis; 4,176). Przypisywany Wcrgiliuszowi
aforyzm podnosi altruizm pracowitych pszcz:
Wy, pszczoy, robicie mid nie dla siebie"
(tac. sic vos non vobis mellificatis apes).
Wedug tradycji delfickiej pszczoy zbudoway
w Delfach dwie witynie. W Septuagincie
{Ks. Przypowieci 6,8 abc) czytamy: Id do
pszczoy i przekonaj si, z jak pilnoci i
powag spenia swoj prac! Wynik jej trudu
jest poyteczny zarwno dla krlw, jak i dla
biedakw. Dlatego lubi si j i ceni jej cudown, mimo mizernej postaci, zrczno".
Pszczoa czysto: usuwa nieywe stworzenia i nieczystoci z ula, zaatwia potrzeby
naturalne daleko od ula. Niektrzy autorzy
staroytni, jak Lucius Columella (I w.) czy
Aelianus Tacitus (II w.), utrzymywali. e
pszczoy maj dar rozpoznawania ludzi
nieczystych moralnie i nieuczciwych; uwaaj
ich za wrogw i tn bez litoci. W Indiach

uwaano pszczo za stwr eterycznie czysty.

traktowany niekiedy jak bstwo.
Pszczoa czysto pciowa, niewinno,
niepokalane poczcie. Grecy sdzili, e
pszczoy odrniaj osoby niewinne seksualnie; uwaano za dowd niewinnoci dziewczyny, jeli przesza koo rojcych si pszcz
nie ponisszy szwanku. Taka prba uniewinniaa mczyzn posdzonego o spdzenie
poprzedniej nocy z kobiet. Sdzono niekiedy,
e pszczoy nie skadaj jaj, ale znajduj mae
pszczki w kielichach kwiatw.
Pszczoa natchniony, miodopynny"
mwca. O wielu krasomwcach i kaznodziejach opowiadano, e w kolebce rj pszcz
usiad im na ustach (Platona nazywano dlatego
,,pszczo atesk"). Mwiono tak o
Ksenofoncie, Sofoklesie, Pin-darze, w. Janie
Chryzostomie. a take o w. Ambroym
(ktrego w plastyce przedstawiano z ulem) i o
mnichu cysterskim, w. Bernardzie z
Clairvaux. ,,Malutka jest pszczoa midzy
latajcymi, a pierwszestwo sodyczy ma owoc
jej" (Eklezjastyk 11,3).
Symbolicznymi przeciwiestwami pszczoy
s m.in. stawonogi kujce, ale niepoy-teczne,
jak pajk, osa, szersze, skorpion;
brudne i szkodliwe jak mucha; lecce nie
wprost, w powietrznej linii prostej (ang.
beeline), lecz zygzakowato, zakosami, meandrami, jak motyl i ma. Przysowie: Pszczoa z
kwiatw mid wysysa, a osa jad.
W Europie uwaano, e pszczoy si
obraaj, gdy rj czyni si przedmiotem
handlu lub transakcji wymiennej, i e sprawi
za to szkody w polu i zagrodzie. Zapraszano
pszczoy z wasnych uli na pogrzeb czonka
rodziny i zdobiono ule czarn krep. Rj jest
godem stanu Utah (USA).
W marzeniu sennym: praca skuteczna,
rozwaga; (martwa pszczoa) strata pienina;
(tnca) kopoty.
Trute le yjcy z pracy innych,
prniak, nierb.
PTAK
Ptak to symbol Soca (krla Soca),
powietrza, chmury, pioruna, ognia,
bstwa, stwrcy, twrcy, (boskiego)
niemiertelnoci, ducha, duszy;
eskiej, podnoci, mioci, troski

wiatru,
czasu;
posa,
zasady

rodzicielskiej, dziecka; pdu, przyjemnoci,

czystoci, aspiracji, natchnienia, proroctwa,
szalestwa, zdrady i pieka; wolnoci; pozorw.
Biblia przedstawia liczny zastp uskrzydlonych metafor. Bg jako ptak: Jak ptaki
latajce, tak obroni i wybawi Pan Zastpw
Jeruzalem" (Izajasz 31,5). Jak orze bierze
swoje mode na skrzyda, tak Pan prowadzi
Jakuba" (Deut. 32,11).
Bg jako istota skrzydlata: Chro mnie pod
cieniem skrzyde Twoich" (Psalm 16 8).
Skrzydlaci serafini: ,,Serafini stali nad nim:
sze skrzyde mia jeden i sze skrzyde
drugi" (Izajasz 6,2). W wityni jerozolimskiej
pozacane posgi cherubw rozcigay
skrzyda swe, i dosigao skrzydo jedno
ciany, a skrzydo cheruba drugiego dosigao
ciany drugiej" (3. Ks. Krl. 6,27). W Ew. wg
Mat. 6,26 ptaki niebieskie" s pod opiek
Boga, ktry je ywi. Ptaki su te w Biblii
jako symbol przemijania: Ruszajc skrzydami
przelecia, a potem nie zna adnego ladu
drogi jego" (Ks. Mdroci 5,11). Wyobraaj
zbiegw, ludzi ciganych, zagroonych,
uchodzcych niebezpieczestwom, szukajcych
schronienia i przystani.
Ikonografia chrzecijaska od IV do XX
wieku, aby odda duchow natur aniow,
przedstawiaa ich jako skrzydlate, urodziwe,
modziecze postacie ludzkie nieokrelonej
pci, ubrane w powczyste szaty. Ptaki, tak jak
anioowie, symbolizuj szybko myli,
wyobrani, wznioso ducha, nale do
elementu powietrza. W tradycji ezoterycznej
rozbudowano ca siatk odniesie midzy
ptakami, barwami i cechami ludzkimi. Czarny
kruk symbol inteligencji; zielony i niebieski
paw symbol pragnie miosnych; biay
abd to cielesno (libido) i duchowo
(logos); czerwony Feniks to wznioso i
niemiertelno bstwa; gob (ptak Wenery) i
kaczka to mio, od cielesnej a do duchowej.
Sp i Feniks to ptaki-przewodniki dusz zmarych; orze i sok to wartoci soneczne i
niebiaskie, urodzaje, triumfy wojenne i
myliwskie; ptaki nocne to cechy ksiycowe i
podziemne.
Ptak szczcie. Ptak zotopiry, ptak
szczcia z bajek wschodnich, zgubi piro w
ogrodzie ojca trzech braci, ktrzy udaj si na
poszukiwanie ptaka. Bkitny ptak,

zwiastun szczcia w feerii dramatycznej

(1908) Maurice Maeterlincka. W wierszu
Adama Asnyka Siedzi ptaszek na drzewie i
ludziom si dziwuje, e najmdrszy z nich nie
wie, gdzie si szczcie znajduje".
Ptak czysto. Przysowie popularne w
Europie od XI wieku: zy to ptak, co wasne
gniazdo kala (uywane te w przenoni).
Skrzyda i lot ptakw wysze stany bytu,
potga ducha, wola przekazywana przez
bstwo, Zeus zmienia si w ora, abdzia,
kukuk, dudka itd. Juliusz Sowacki o Bogu:
On lubi huczny lot olbrzymich ptakw"
(Beniowski
V,
471).
Skrzydeka,
przymocowane do stp Hermesa, greckiego
posa bogw, wyzwalaj go spod wadzy siy
cienia. Pira otaczajce gowy wodzw
indiaskich
symbolizuj
ich
autorytet
duchowy. Ptak jedzcy winogrona to w
staroytnej Grecji i w tradycji ydowskiej
wyznawca wchodzcy w mistyczny zwizek z
bstwem. Tajemnicze kazania w. Franciszka
do ptakw byy prawdopodobnie zwizane z
medytacjami nad cudami stworzenia, a
zwaszcza nad lotem ptakw.
Skrzyda duchowo w ksztacie materialnym: skrzydlaci bogowie, geniusze, porednicy midzy niebem i ziemi; skrzyda
bajecznych istot czcych w sobie ksztaty
rnych zwierzt albo ludzi i zwierzt, jak
skrzyda boskiej tarczy sonecznej w Egipcie,
skrzyda Pegaza, Feniksa, Sfinksa, syren,
harpii, smokw, gryfonw. Zob. Skrzyda.
Ptak wg najdawniejszych tekstw wedycznych sympatia bogw do ludzi. Ptak
leci na niedostpn gr, aby odnale tam
som, bosk rolin, ktrej sokiem dzielili si
wyznawcy, kapani i bogowie (ulewano im
kilka kropel w libacji). Atakujc we ptaki
zapewniy
zwycistwo
Ariw
nad
barbarzycami. Epopeja Ramajana wysawia
wierno ptaka Jataju, ktry powica ycie
usiujc przeszkodzi demonowi Rawanie w
porwaniu Sity.
Jednak w stosunkach bogw i wadcw ze
zwykym czowiekiem ptak moe odegra rol
donosiciela i zdrajcy. Biblijny Eklezja-stes
(10,20) radzi: ,.W myli twojej nie uwaczaj
krlowi, a w skrytoci pokoju twego nie
przeklinaj bogatego, bo ptaki powietrzne gos
twj zanios".

Marzenie o latajcym czowieku-ptaku jest

wiecznie ywe, od Dedala i kara przez braci
Wright a do Gagarina i Armstronga. Krl
Nemrod mia lata w skrzyni niesionej przez
spy, krl Salomon na latajcym dywanie,
przy czym ptaki suyy mu jako parasole i
wachlarze. Wedug mitu muzumaskiego
archanio Gabriel zmieni si na 23 lata w
gobia, aby szepta Mahometowi do ucha
polecenia od AUacha.
Ptak zrywajcy si do lotu albo fruwajcy
dusza ludzka. W staroytnym Egipcie ,,ka"
(dusza czowieka) jako ptak o ludzkiej gowie
opuszcza usta umierajcego. U Sumerw dusze
w wiecie podziemnym przybrane byy w
ptasie pira. U Grekw dusza- zmarego
opuszczaa
ciao
w
ksztacie
maej,
uskrzydlonej, niewidzialnej istotki zwanej
eidolon (z czego nasz idol). Przejcie
indywidualnej duszy po mierci czowieka w
ciao ptaka byo tematem wielu legend, m.in.
eglarskich: utrzymywano, e albatrosy, mewy
i burzyki krce wok statkw na penym
oceanie to dusze zatopionych marynarzy.
Malvolio w Wieczorze trzech krli 4,2
Szekspira powiada, e wedug Pitagorasa
dusza naszej babki moe najwygodniej
zamieszka w ptaku"; jest to aluzja do
Metamorfoz XV Owidiusza, ktry opisuje tam
teori Pitagorasa o transmi-gracji dusz; mistrz
propaguje wegetarianizm, bo w zwierztach
przebywa mog dusze ludzi.
Gdy Mahomet dosta si do nieba, zobaczy
Drzewo ycia stojce porodku wielkiego
placu, drzewo, ktrego owoce przywracaj
modo. Wok niego rosy rzdy drzew
liciastych, a na ich gaziach siedziay
niezliczone, cudnie piewajce ptaki o
jaskrawo kolorowym upierzeniu; byy to dusze
wiernych. Dusze grzesznikw natomiast
wcieliy si w ptaki drapiene. Indyjskie
Upaniszady
rozrniaj
dwa
rodzaje
zawiatowych ptakw. Jeden je owoce Drzewa
ycia to symbol aktywnej, indywidualnej
duszy; drugi ich nie kosztuje, tylko si
przyglda to symbol ducha absolutnego i
czystego poznania (atma). Oba rodzaje
przedstawiane s niekiedy jako jeden
dwugowy ptak.
Ptakom anioowie uyczaj jzyka sonecznego.
poetycznego, intelektualnego.
Wedug Rigwedy inteligencja jest najszybszym
ptakiem. Sowo, niewidzialna emanacja

duszy, jest samo skrzydlate. Wyraenia

skrzydlate sowa" uy Homer 46 razy w
Iliadzie, a 58 w Odysei (dzi oznacza ono w
przenoni wyraenie, ktre si powszechnie
cytuje).
Bohaterscy
zabjcy
smokw
ucieleniajcych moce ciemnoci rozumiej
mow ptakw.
Skandynawski Sigurd z
Yolsunga Saga (niemiecki Zygfryd z Pieni
Nibelungw) zjada serce zabitego przez siebie
smoka Fafnira, co pozwala mu rozumie mow
ptakw. w. Mateusz rozumie mow gobicy
Ducha Sw. siedzcej mu na ramieniu i
dyktujcej Ewangeli;
scen t wyobraano na portalach wielu katedr
gotyckich. Mowa ptakw jest dawnym
motywem folklorystycznym przekazuj one
rady i ostrzeenia, wygaszaj proroctwa. W
komedii Arystofanesa Ptaki rozprawiaj one z
cakiem ludzk swad. Cyrano de Bergerac
wymienia spord wtajemniczonych w mow
ptasi Apollonisa z Tyany (w Kapadocji),
Anaksymandra z Miletu i bajkopisarza Ezopa.
W Koranie mwi si to samo o krlu
Salomonie. Jeden z najwikszych perskich
poetw mistycznych, Farid un-Din Attar(ok.
1142ok. 1220), napisa poemat Mowa
ptakw: ptaki postanawiaj na wielkiej
naradzie obra sobie krla i wyruszaj pod
wodz dudka na poszukiwanie mitycznego
ptaka-krla,
tajemniczego
Simurgha
(opiewanego przez irask poezj epick).
Kapani staroytnego Rzymu odgadywali
wol bogw z lotu ptakw. Wrby takie
powstay w Babilonii i za porednictwem
Etruskw dostay si do Rzymu (Grekw one
mieszyy). Do naszych czasw pozostay
lady dziaalnoci wrebnej ptakw. Na
zapytanie: Skd wiesz?", odpowiadamy:
May ptaszek mi to powiedzia";
wrymy sobie z kukania kukuki, wyczytujemy zapowied pogody z lotu jaskek i z
piania kogutw. Zob. Albatros W Panu
Tadeuszu 8,12022 Mickiewicza czytamy:
Bo zbyt czsto syszano krzyk zowieszczych
ptakw, ktre, na pustych polach gromadzc
si w kupy. ostrzyy dzioby, jakby czekajc na
trupy". W Koranie wyraz ptak" jest czsto
synonimem przeznaczenia, gdy o przyszoci
i losie wrono z lotu ptakw (17,13; 27,47;
36,18).
Ptak i jego przeciwiestwa: ptak i w
szybko kontrastuje z powolnoci; ptak i w
ptak reprezentuje niebo i powietrze,

a w wiat podziemny, ziemi; ptak

dobro, w zo. Ptak zabija wa, aby
zdoby dla wiata zapadniajc wilgo, wod
ycia. W gaziach witego Drzewa ycia
siedzi ptak, wedug rozpowszechnionej legendy
rdo nadnaturalnej potgi wzroku i suchu;
drzewo to ronie nad stawem, w ktrym
przebywa smok albo w lub ryba, z ktrymi
ptak niekiedy walczy jak Soce z chmurami
burzowymi.
Ptaki w mitach antycznych atrybuty
bogw (sowa Ateny, paw, bocian i kukuka
Hery, orze Zeusa), czasami za w
tajemniczych, niezrozumiaych ju znaczeniach.
W bagnach pod Stymfalos w Arkadii
zagniedziy si ptaki o spiowych pazurach,
skrzydach i dziobach, z pirami, ktrymi
mogy strzela jak strzaami z uku; wystraszy
je stamtd Hera-kles dwikami gruchawek. Z
rk Achillesa zgin krl Etiopii, Memnon,
bohater wojny trojaskiej, sprzymierzeniec
krla Priama;
towarzysze Memnona rozpaczali po swoim
wodzu tak gwatownie, e zmienieni zostali w
widmowe ptaki, memnony albo memno-nidy,
ktre co rok gromadziy si przy grobie
Memnona i opakiway go. W wierzeniach
ludowych ptak pukajcy w okno albo wlatujcy
do domu zapowiada mier.
Ptak w klatce nadzieja, zbawienie,
wolno; zdrada. Ptak uwolniony z klatki to
dusza oswobodzona z ciaa" (Jeremiasz . 5,27).
W folklorze wielu krajw ptak w klatce staje
si jakby czonkiem rodziny, trzeba mu np.
oznajmi o mierci w domu i zawiesi wstk
aobn na klatce; czsto te wystpuje
mniemanie, e mody ptak schwytany do klatki
jest potajemnie przez rodzicw karmiony
zatrutym poywieniem, aby mu skrci mki
niewoli. O czowieku niezalenym mwi si
,,wolny ptak".
W symbolice erotycznej czonek mski
nazywany jest ptakiem albo ptaszkiem, gotowym wznie si w gr, by schroni si w
gniazdku kobiety. Gdy komu nie braknie
niczego, mwi si, e mu brak ptasiego mleka;
reprezentuje ono (gr. ornithon gala) rzecz
bardzo rzadk, uywan do celw tajemnych.
Ptak bywa te godem pastwa:
np. Polski i USA orze, Francji kogut,
Holandii i Japonii bocian.
W marzeniu sennym: wyobraenie osoby
nicej.

W Godach ycia 1,10 Adolfa Dygasiskiego mysikrlik. czyli strzyyk tak przedstawia wady ptasie: Sowik jest prny,
pochy; rudzik niezdara i charakteru sabego.
(...) Gil trubadur ckliwo-uczucio-wy. (...)
Ziba zarozumialec waniwy. (...) Sikora
przewrotno uosobiona (...), gotowa zgubi
przyjaciela, jeli jej o zysk chodzi. Wrbel
samolub domorosy, ktry ju nic nie widzi
poza sob i swoj rodzin. O srokach, sjkach,
wronach, dzierzbach mwi straszne rzeczy.
Cigle si syszy: To zodziej, to szpieg,
strczyciel, opryszek!. Ma si rozumie, duo
jest w tym przesady".
PUCHAR (Czara, Kielich, Kubek, Kufel,
Miseczka)
Puchar symbolizuje trunek, wino mszalne:
umiarkowanie, odurzenie, wesoo, rado,
pociech, zapomnienie; mdro, sprawiedliwo, bogosawiestwo, przezorno, intuicj,
prawd; ycie, zasad esk, esk energi
rozrodcz, podno, mio, rozkosz;
obfito, szczodro, otwarto, przyja,
koleestwo; kosmos, los, przeznaczenie;
dusz, niemiertelno, zbawienie, zwycistwo, wadz krlewsk; sierp Ksiyca;
uroczystoci kultowe, gniew Paski, mier,
zagad, groz; por. Rg, Waza.
Kielich atrybut krla i arcykapana
Melchizedecha, ktry pobogosawi Abrahama, dajc mu chleb i wino (Gen. 14. 18
24); proroka Eliasza, ktrego anio karmi
podpomykami i wod (3. Ks. Kro!. 19,6),
dlatego w czasie yd. sederu paschalnego
stawia si na stole kielich dla proroka Eliasza,
niewidzialnego gocia; odwiedziny jego s
zapowiedzi przyjcia Mesjasza.
Kielich los, przeznaczenie. Pan dziedzictwem moim i kielichem moim, ty strzeesz losu mojego" (Psalm 15 5). ,,Wiatr
piekcy to czstka ich kielicha" (Psalm 10 7),
tj. losu im przeznaczonego. ,,Jeszcze kielich
mojej doli wiele kropel ma" (Jeszcze kielich...
Zygmunta Krasiskiego).
Kielich, czara sprawiedliwo, nagroda,
kara. Bg jest sdzi. Tego ponia, a owego
wywysza; bo w rce Paskiej jest kielich
wina fermentujcego, cierpkiego, a wszyscy
grzesznicy ziemi musz je wypi wraz z fusami" (Psalm 74 89). Kielich dany do

wypicia symbolizuje przyszo: napj orzewiajcy szczliw, gorzki bolesn.

Sprawiedliwo zwraca podan przez nas
czar jadu do wasnych naszych ust" (Makbet
1,7 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Kielich pocieszenia. Oni im nie dadz pi z
kielicha pocieszenia po mierci ich rodzicw"
(Jeremiasz 16,7).
Kielich zbawienia, wyzwolenia, aski.
,,Podnios kielich zbawienia i wzywa bd
imienia Pana" (Psalm 115 13).
Kielich gniewu. Powsta, Jerozolimo,
ktra pia z rki Paskiej kielich gniewu"
(Izajasz 51,17; por. Hiob 21,20, Jeremiasz
25,15 i in.).
Kielich zgrozy i zagady. Pijastwem i
boleci napeniona bdziesz, Jeruzalem,
kielichem zgrozy i zagady, kielichem siostry
twej, Samarii" (Ezechiel 23,33).
Kielich sierp Ksiyca, przez podobiestwo ksztatu; biao i ksztat sierpa nawizuj
do piersi kobiecej, por. niej Puchar, Kielich.
Gliniany kubek ycie ludzkie stworzone
przez Jahwe-Garncarza.
Miska soczewicy dorana, mao warta
korzy w zamian za wyrzeczenie si rzeczy
bezcennej; aluzja do opowieci biblijnej o
Ezawie, ktry sprzeda Jakubowi pierwordztwo za misk soczewicy (Gen. 25,314).
Zoty puchar Babilon, narzdzie w rku
Pana dla ukarania innych narodw. Zotym
pucharem by Babilon w rce Paskiej,
upajajcym wszystk ziemi; wino jego piy
narody i dlatego szalay" (Jeremiasz 51,7).
Zoty puchar vulva; dziewictwo; w.
Graal.
Czara odurzenia, puchar zataczania si
Jeruzalem: ktrykolwiek wrg podniesie na nie
rk, padnie bez zmysw jak pijany
(Zachariasz 12,2).
Kielich w mit. gr. podno, zdrowie;
gorzki yk mierci. Atrybut Dionizosa, Hygiei,
Asklepiosa; Hadesa, Demeter, Per-sefony.
Kielich kosmos. Jajo wiata podzielone
na dwa przeciwlege kielichy, z ktrych jeden,
reprezentujcy niebo, odgrywa rol kopuy. Te
dwie powki zamkny w sobie Dioskurw
(Kastora i Polluksa), synw Ledy i Zeusa w
postaci abdzia.
Puchar o siedmiu krgach (od liczby
znanych w staroytnoci planet" wpywajcych na los ludzki) puchar Hermesa,

ktry go przytyka do ust noworodka, dajc mu

dobry a. zy los, oraz do warg umierajcego,
ktrego po chwili zaprowadzi do krainy cieni.
Czara, puchar (w staroytnoci) tradycyjny dar przyszego tecia dla zicia. Jak
kto, kto wzi z bogatej rki czar, gdzie
szumi rosa winnej latoroli, i wrczy
modemu ziciowi wznoszc toast i przepijajc
od jednego domu do drugiego, szczerozoty
szczyt bogactwa, ozdob uczty" [Oda
olimpijska 7,16 Pindara, t. A. Sza-styskiejSiemion).
Puchar nagroda. W staro. Grecji
nagrodami na igrzyskach dla zwycizcw w
zawodach sport, byy puchary, urny, koty,
trjnogi itp. Na igrzyskach ku czci Patroklesa
dla zwycizcy dal Achill (...) trjng uszaty
dwudziestu dwu miar pojemnoci (...). Dla
trzeciego Achilles wyznaczy pikny i jasny
kocio ogniem nie tknity, wielkoci
czteromiarowej (...), dla pitego czasz
dwuuszn" (Iliada 23,2619 Homera, t. I.
Wieniewskiego).
Kielich czaszka; puchar z czaszki
ludzkiej, kapota, umieszczany na buddyjskich
otarzach; hinduistyczny, tantryjski symbol
uywany przy libacjach na cze bogw; w
mit. skand. ciao zawierajce dusz; czaszka
zabitego nieprzyjaciela, z ktrej si pio
wznoszc toast.
Czarka, miseczka z trucizn (cykut)
atrybut Sokratesa, filozofa gr. skazanego na
mier przez otrucie si.
Czara, czarka, miseczka bieda, ebranie;
miosierdzie; bogactwo, yzno, podno,
obfito; ofiara; (Matka) Ziemia;
patra, miseczka ebracza mnicha buddyjskiego, atrybut Buddy (Siakiamuni 'mdrca
Siakiasw'); egipska miseczka na wod
zasada eska. Atrybut Sybilli Kumejskiej,
Diogenesa z Synopy, cynika gr., ktry odrzuci
miseczk, aby pi wod ze zoonych doni;
w. Aleksego, ktry ebra nie poznany przed
bram domu ojcowskiego.
Puchar Bragiego dar wymowy, elokwencja, sia przekonywania; kady krl
skandynawski, nim wstpi na tron, musia
wychyli ten puchar. W mit. skand. Bragi by
bogiem wymowy, poezji i pieni.
Odwrcony kubek (w martwych naturach)
prno (ac. vanitas), marno.
Puchar, kielich naczynie do picia wina;
wity kielich; naczynie na krew

bstwa a. witego krla; atrybut kapana;

niewyczerpane rdo dobra; chrz, symbol
eucharystii; hebr., gr. i chrz, symbol
mistycznego zwizku z yciem wiecznym i z
bstwem; zob. Waza (w. Graal).
Puchar, kielich zasada eska, rdo
wiecznego ycia, podno, eska energia
rozrodcza, ono kobiece, vulva, macica, pier
karmicej matki; pyny ciaa; mleko, krew,
lina, zy, pot, sperma; napoje miosne,
lubczyki; intuicja, rozwaga; umiarkowanie;
zemsta; przyja, koleestwo wsplne
popijanie, nm. Bruderschaft (wypicie na

ty').
Puchar, kubek wrebny srebrny kubek
patriarchy biblijnego Jzefa, ktry kaza go
woy do worka Beniamina i pomwi braci o
kradzie (Gen. 44,134);
atrybut Artemizji, ony i siostry satrapy Karii,
Mausolosa, ktra wypia trucizn z pucharu
swego ma; Kartaginki So-fonisby, ktrej
Masynissa posa kubek z trucizn;
Ghismondy, ktra otrua si z pucharu z
sercem jej zamordowanego kochanka,
Guiscarda.
Kielich kielich goryczy; los aposto;':
cierpienie, bole, strapienie. Abba, Ojcze, Ty
wszystko moesz, oddal ode mnie ten kielich"
(Ew. wg Marka 14,36); Jezus w Ogrjcu
Getsemani modli si o uniknicie kani. Nie
wiecie, o co prosicie. Czy moecie pi kielich,
ktry ja pi bd?" (Ew. wg Mat. 20,22).
Kielich tradycyjne naczynie liturgiczne,
zwykle zote a. srebrne, dla sprawowania
ofiary mszalnej, usankcjonowane przez Jezusa
na Ostatniej Wieczerzy: A wziwszy kielich,
dziki uczyniwszy, da im, i pili z niego
wszyscy" (Ew. wg Marka 14,23);
wiara, pami, mdro, rdo ycia (duchowego), napj niemiertelnoci.
Kielich bogosawiestwa i radoci. ,,Kielich
bogosawiestwa, ktry bogosawimy" (/. List
do Kor. 10,10).
Kielich Paski; czartowski. Nie moecie
pi kielicha paskiego i kielicha czartowskiego" (jw. 10,21).
Puchar, kielich atrybut Drzewa ycia,
Kocioa i Synagogi (synne wyobraenia w
tympanonie pd. portalu katedry strasburskiej), grobu Chrystusa, jego ludzkiej natury,
ofiary, zbawienia; w. Jana Ewangelisty (z
uciekajcym wem); Norberta (z pajkiem w
kielichu); w. Barbary (z opatkiem);

Bonawentury; Donata (kielich rozbity); w.

Jana Onufrego; Stefana, pierwszego mczennika (odbiera kielich od w. Piotra); To masza
z Akwinu; Tomasza Becketa.
Kielich w. Bonifacego dodatkowy
kielich wina, usprawiedliwienie jeszcze jednego kielicha; legendarny papie Bonifacy VI,
wybrany przez mottoch rzymski w 896 na dwa
tygodnie, ustanowi mia odpust dla pijcych
jego zdrowie.
Czara, czarka, miseczka bogactwo, ..zota
czasza" (Eklezjastes 12,6), obfito, pier
kobiety karmicej; ofiara; plotka;
obarstwo. Id prawi swe mdroci nad
plotkarsk czark!" (Romeo i Julia 3,5
Szekspira).
Kielich wadza krlewska. W mit. celt.
kielich napeniony winem, piwem a. miodem
pitnym, wrczony przez mod dziewic
kandydatowi na krla, jest symbolem wadzy
monarszej.
Kielich (w islamie) serce; intuicja;
mikrokosmos.
Trzy kielichy napenione: pierwszy mlekiem, drugi winem, trzeci wod, symbolizuj
dla muzumanw: l. islam (mleko reprezentuje
tu religi naturaln i waciw, powrt do
wartoci koczowniczego ycia pasterskiego i
prawdziwych rde abraha-mowych), 2.
chrzecijastwo (ze wzgldu na kultowe,
transcendentne znaczenie wina), 3. judaizm (w
ktrym woda jest straszliw kar, jak w
potopie, lub cudown pomoc, jak przy
przekraczaniu Morza Czerwonego).
Odwrcony puchar niebo. I w odwrcony puchar, ktry zwiemy niebem"
(Rubajjaty Omara Chajjama 70,52 t. na ang.
Edwarda Fitzgeralda).
Czarka z wod (dawn. u pn. Sowian)
ustawiana na parapecie okna w izbie zmarego
kpiel dla duszy wychodzcej z ciaa i
ulatujcej.
Kubek w kubek w XVXVIII w. dwa
stykajce si krawdziami kubki, z ktrych
dwie osoby mogy, przy pewnej wprawie, pi
jednoczenie (zazw. prezent lubny):
dzi zupenie taki sam, wykapany, identyczny, jota w jot.
Kielich (przez obrzdek kolejnego picia z
jednego kielicha) przynaleno do jednego
grona, krgu, idei, religii, przyjacielskiego
koa. Podobne znaczenie ma wymienianie si
kielichami przy piciu, np. w Japonii.

Puchar przechodni przechowywany u

zwycizcy w zawodach sport, a do rozpoczcia si nastpnych,
Kielich ze skrzydlatym wem a. smokiem
trucizna; lek; emblemat farmacji.
Kielich z pokrywk serce; skarbiec
mistycznego centrum; talizman.
Puchar (Crater) gwiazdozbir nieba pd.,
w Polsce niewidzialny.
Peny kielich wadza i bogactwo. Przysowie szkockie: Peny kielich no niezachwianie, rwnomiernie, tj. gdy doszed do
wadzy i bogactwa, wystrzegaj si ciemienia
sabszych, pychy i arogancji.
Kufel (kieliszek, kubek) zagada, zatrata.
Przysowia: Wicej ludzi utono w kuflu
(kieliszku) ni w morzu. Ostatni kubek mu
zaszkodzi.
Kielich mier. Jest mier w kielichu,
wic si strze!" (Na kielich Roberta Burnsa).
(Zota) czara ycie. Hej, uyjmy ywota!
Wszak yjem tylko raz; niechaj ta czara zota
nie prno wabi nas" (Pie Filaretw l4
Mickiewicza). Czara ycia wci miodna"
(piew poety 61 Bohdana Zaleskiego).
Kielich rozkosz. Ile kropli z rozkoszy
kielicha pado w me serce" (Antoni
Czaykowski).
Kielich dusza. Pamici, ty napeniasz
sw lamp ze skrzydlatego kielicha duszy"
(Mnemosyne Dantego Gabriela Rossetti).
Czara mio. Z czary mioci pij bez
oddechu" (Kmita i Ba/iarwna 130, t. I Adama
Becikowskiego).
Czara, kieliszek zapomnienie. Noc
wylewa zapomnienia czar na Starego Miasta
obraz liczny" (Moja Warszawa 8 Artura
Oppmana). Szuka zapomnienia w kieliszku, tj.
w trunku.
Kieliszek szczero, otwarto, prawda.
Przysowia: Szczero i otwarto s na dnie
kielicha. Przy kieliszku serce si otwiera. In
vino yeritas ac. 'w winie prawda', tj. wino
rozwizuje jzyki.
Topi trosk w kuflu, w kielichu zapija
j trunkiem.
Zaglda do kieliszka popija wdk.
Pena miska dobrobyt, dostatek.
Naczynie zasada eska, zawieranie w
sobie, obejmowanie sob; narzdy pciowe
mskie i eskie; Wszechwiat. Naczynia
modych ludzi s wite" (7. Ks. Krl.

21,5), Wy, mowie (...), oddajcie cze

niewiastom jako sabszemu naczyniu" (l. List
sw. Piotra 3,7; Wulgata: quasi infirmiori
vasculo muliebri").
Rzymski eufemizm
fallusa.
Kosztowne naczynie Madonna, ktr
anio wita: Laski pena".
Naczynie gliniane skarb, wiato Boga;
pisma, dokumenty. Z szacunku dla sowa
pisanego staro. ydzi nie niszczyli go, ale
przechowywali w naczyniach glinianych, a gdy
teksty traciy aktualno, wazy zamykano i
magazynowano w jaskiniach (std bior si
dzisiejsze znaleziska ,,rkopisw Morza
Martwego" z jaski w okolicach Qumran).
Tak mwi Bg do Izraela: We te akta (...) i
w je do naczynia glinianego, aby przetrway
wiele lat" (Jeremiasz 32,14). Mamy za ten
skarb w naczyniach glinianych, aby si
okazao, e moc, ktra wszystko przewysza,
jest z Boga" (2 List do Kor. 4,7).
Naczynie w heraldyce: podczaszy a. krajczy krlewski; skarbnik, archiwariusz, rzdca
majtku; czysto, rado, szczero.
Dzban z wod skrucha, al za grzechy,
oczyszczenie duszy; z wypywajc wod
atrybut morza, rzeki.
PUSTYNIA
Symbol dwuwartociowy, pozytywno-negatywny. Miejsce pustki i milczenia, wielkiej
wolnoci (mieszkacy pustyni, gdziekolwiek
nie uczyniono z nich niewolnikw, s wolni i
dumni), wielkiej niewoli (wdrowiec bdzi
bezradnie w pustce po jaowej ziemi, po
zwietrzaych skaach, kamieniach, piasku),
ycia (ktre rozkwita wszdzie, gdziekolwiek
moe znale odrobin wilgoci trawy, zioa,
krzewy, ptaki, drobne ssaki, jaszczurki itd.) i
mierci z pragnienia i upau, przez zabdzenie.
W epice staroindyjskiej pustynia jest niekiedy
wyobraeniem nie-zrnicowanej prajednoci
po tamtej stronie zudnego wiata istnie. U
muzumanw ma przewanie znaczenie
ujemne jako miejsce tuaczki i zagubienia celu.
Pustynia pojawia si te jako rodzaj
negatywnego krajobrazu, sfera abstrakcji,
mieszczca si poza stref egzystencji,
dopuszczajca tylko zjawiska transcendentne,
przeto miejsce objawienia boskiego
(mniemanie, e monoteizmy s dziemi
pustyni, jest jednak bdne:

ani judaizm, ani islam nie narodziy si na

pustyni).
Pustynia jako dziedzina Soca (i lwa, ktry
jest atrybutem Soca) nie tworzcego ycia na
ziemi, ale wystpujcego jako czyste,
olepiajce, niebiaskie promieniowanie,
symbolizuje wiecznego ducha w przeciwiestwie do wody czy wilgoci, symbolu
zepsucia moralnego (cho oczywicie rda
narodzenia, ycia i podnoci). Bezlitonie
palce Soce i susza poeraj ciao, ale
zarazem zbawiaj dusz sw ascetyczn,
czyst duchowoci.
Pustynia samotno bezpodna bez Boga.
ale podna przez Boga, przez jego ask. W
Biblii mwi si o pustyni (puszczy) w zwizku
z osamotnieniem, bezludziem, miejscem
pobytu demonw, ale take jako o miejscu
objawienia si Boga (manna, ogie z nieba,
sup oboku, woda ze skay itd.); lud Izraela
znajduje na pustyni wolno od niewoli
egipskiej. Bg prowadzi lud wybrany przez
,,olbrzymi i straszn" (Deut. 1,19) pustyni,
miejsce prby i pokuszenia, dajc Izraelitom
zarwno ycie, jak mier; ycie w postaci
poywienia: manny, przepirek, wody, a
mier dla wszystkich dorosych, bo wszyscy
szemrali przeciw Panu;
do Kanaanu pyncego mlekiem i miodem, do
Ziemi Obiecanej wejd tylko Jozue i Kaleb
oraz dzieci i modzie do 19 roku ycia (Num.
14,2930).
W legendach pojawia si czsto pustynia w
podwjnym sensie: jako miejsce dziaania
demonw kusicieli (np. w legendach o w.
Antonim Wielkim, patriarsze mnichw) i jako
strefa rozmyla i rozwaa religijnych, w
ktrej szczeglnie silnie odczuwa si obecno
Boga. Duch Sw. zaprowadzi Jezusa na
pustyni, aby Go kusi diabe;
Jezus poci tam 40 dni i nocy pord dzikich
zwierzt {Ew. wg Marka 1,1213;
Ew. wg uk. 4.12). Pustynia oznacza miejsce
odzyskania czystoci i duchowoci ascetycznej
(prorok Eliasz, Jan Chrzciciel), znalezienia
najgbszej
warstwy
siebie
samego,
odszukania pustyni, jak czowiek nosi w
sobie. Zakonnicy pniejszego chrzecijastwa
zamieszkuj na pustyni jako eremici (gr.
eremos 'samotny; pustynny'), aby zda si
cakowicie na ask bosk, co szybko zaczto
pojmowa symbolicznie, nie uwaajc ju za
konieczne przebywania dosownie na pustyni
w celu prowadzenia

ycia eremity: erem zacz oznacza klasztor

zakonnikw yjcych w odosobnieniu.
Pustynia bya idealnym miejscem objawienia
prorokw. Jan Chrzciciel zapowiada Mesjasza
na pustyni (Ew. wg Mat. 3,1;
Ew. wg Marka 1,18) powoujc si na
proroctwa Izajasza (40,3): Gos woajcego
na puszczy: Przygotujcie na pustyni drog
Pask!". Dzi rozumiemy gos woajcego
na puszczy" jako sowa, rady daremne,
bezskuteczne, nie znajdujce oddwiku. Jest
to jednak rwnie miejsce prorokw
faszywych; std ostrzeenie przed faszywymi
prorokami i mesjaszami: Gdyby wic wam
powiedziano: oto jest Mesjasz na pustyni
nic idcie tam" (Ew. wg Mat. 24,26).
Przewidujc nowy Exodus i powtarzajc
warunki, w jakich odbywa si pierwszy,
Apokalipsa (12.16) ukazuje niewiast brzemienn (tj. lud boy) przeladowan przez
smoka, ktra rodzi dziecko porwane zaraz do
stolicy Boga, a potem ucieka na pustyni,
gdzie Bg zapewnia jej poywienie przez 1260
dni.
Pustynia prawda. U Ezopa kobieta
wdrujca sama po pustyni ze spuszczonymi
oczami wyobraa Prawd.
Pustynia zwaowisko za i grzechu:
..Pooy Aaron rce na bie koza ofiarnego.
Azazela, i wyzna nad nim wszystkie przewinienia, przestpstwa i grzechy synw izraelskich, zoy je na gow koza i wypdzi go na
pustyni" (Lev. 16.21).
Pustynia obojtno dla spraw ludzkich,
dla blinich. Kto zawsze tylko y w pustyni,
niechaj nikogo ten nie wini, e nie podnios si
rozpacze i tylko nad nim kruk zakracze" (Kto
zawsze tylko y w pustyni... l4 Kazimierza
Telmajera).
Pustynia ustroniem do walki sam na sam, na
mier i ycie. W Makbecie 3.4 Szekspira
Makbet mwi do ducha Baka: Wr
wreszcie do ycia i w gb pustyni wyzwij
mnie na ostrze" (t. J. Paszkowskiego).
Pustynia w marzeniu sennym: opuszczenie.
rozczarowanie.
Pustynia solna zob. Sl.
RAK
Rak symbolizuje drapieno, napastliwo,
zy humor, zrzdno, gupot, bezceremonialno; wycofywanie si, powrt do
Chaosu, niezdecydowanie, lenistwo, powol

no, ostrono, niemiao, niezgrabno,

otyo; przewidywanie, odrodzenie, zmartwychwstanie: Ksiyc, morze; synagog
(mozaizm); bigoteri, utrat wiary.
Raki (dziesicionogi. Decapoda) to rzd
skorupiakw pancerzowcw obejmujcy ponad 8500 gatunkw, przewanie wodnych<
takich jak krewetki, homary, langusty, raki
waciwe (np. rak rzeczny, stawowy, amerykaski), kraby.
Rak w staro. emblemat morza. Raki
zdobiy gow maonki Okeanosa, Tetydy, i
bstw rzecznych, byy godem wielu miast
portowych, o czym wiadcz ich monety. Greckie miasta Astakos i Karkinos nazwano zapewne od homara i raka, ale moliwe rwnie,
e od osb noszcych te imiona.
Rak idcy tyem cofanie si, rcgresywno. ch powrotu do stanu pierwotnego, do
praformy, do Chaosu. Nie nauczysz nigdy
raka chodzi prosto naprzd" (Pokj 1083
Arystofanesa).
Rak w folklorze, zwizany z Ksiycem.
ronie i cofa si wraz z jego fazumi. Nieszczliwy. bo chodzi tyem: std choroba
miaa by nazwana rakiem; ale gr. karkinos
'rak: zwierz i choroba', sanskr. karkala 'rak
(zwierz)' i karkara 'twardy'; prawdop. twardo pancerza czy si tu z twardoci guza.
Rak powolno. Przysowie gr. karki-nys
lagon hairei 'rak schwyta zajca' (Adagia
5,96 Diogenianusa: 125 n.e.); przykad absurdu. a moe opinia, e nie zawsze najlepszy
wygrywa.
Rak odrodzenie, bo karmi si tym, a zatem i niszczy to. co przemijajce, co w stanie
rozkadu, przyczyniajc si do odrodzenia li.
i moralnego: por. Chrzszcz (Skarabeusz w
Egipcie).
Rak wcielenie transcendentnych si ywotnych. niekiedy pochodzenia niebiaskiego,
ale czciej chtonicznego (zwizanych ze
wiatem podziemnym, z ciemnoci, wegetacj, mierci), jak mityczny krab z dna oceanu,
ktrego ruchy rozptuj sztormy, jak inne
zwierzta-dwigacze Ziemi (so. w,
krokodyl). ,.0 morze! Pord twoich wesoych
yjtek jest polip, co pi na dnie, gdy si niebo
chmurzy, a na cisz dugimi wywija ra-miony"
(Cisza morska 911 Mickiewicza).
Rak w chrzecijastwie zmartwychwstanie (bo odradza si w rnorakich stadiach
larwalnych); niekiedy symbol Chrystusa.

Krab pustelnik (chowajcy odwok w muszlach limakw morskich, a w niebezpieczestwie skrywajcy tam cae ciao) przewidywanie, ostrono, ycie bez kontaktu z
otoczeniem, nieczuo, drapieno, embrion-macica, matka, podwiadomo.
Homar drapieno; rozpusta, w rdw.
emblemat niestaoci w uczuciach miosnych;
zajado, fanatyzm.
Pokaza komu, gdzie raki zimuj da
nauczk, dopiec, zala sada za skr, odegra
si na kim.
Rak (Cancer) gwiazdozbir rwnikowy. w
Polsce widzialny zim; znak zodiaku znak
eski, niepomylny, wilgotny, zimny;
Wielka Macierz, opieka matczyna, gbia,
przepa, studnia, grota, jaskinia, waza, dom,
macica, zamknicie si w sobie; praocean, fale
ycia. Ksiyc, pmrok, zmierzch, pami,
wspomnienia, wyobrania, liryzm, marzenie
senne, medytacja. Nasany przez Her rak
szczypie w pit Heraklesa, gdy bohater walczy z hydr lernejsk.
W marzeniu sennym: rozstanie; orgazm;
(homar) ch zerwania romansu, ,,wycofywanie si" z niego; odraajcy stosunek pciowy.
RKA
Rka jest symbolem Opatrznoci, obecnoci
Boga, aski boej, wiary, bogosawiestwa,
wadzy boskiej, monarszej, ojcowskiej; panowania, powagi, autorytetu, honoru; siy, dziaania, pracy, budowy, mistrzostwa, poytku,
gospodarnoci; ochrony; uzdrawiania, rozrodu;
rkojmi, przysigi, przyjani, powitania,
pozdrowienia; daru, szczodroci, gocinnoci;
zdrady.
Nazw rki, jako idealnego narzdzia czowieka do wykonywania wszelkich prac, rozwijania umiejtnoci i sztuk, odnajdujemy w
takich wyrazach, jak rkodzieo, zrczny,
rczy, rkojmia, zrkowiny-zarczyny. Pierwsze dwa wyraaj zalety rki w stosunkach ze
wiatem rzeczy, pozostae ujmuj symbolicznie rne rodzaje kontaktw czowieka z
innymi ludmi.
Rka, rami, do Boga wcielony Logos,
potga Opatrznoci, moc obrocza, karzca,
twrcza, bogosawica, pomocna, sprawcza,
zwyciajca wrogw; szczodro, mio, natchnienie prorokw i partiarchw. Hebrajski
wyraz iad oznacza zarazem 'rk' i 'potg'.

Wyrazem jej dobroczynnego dziaania s w

sztuce egipskiej promienie soneczne koczce
si zazwyczaj wyobraeniem doni. ,,I
wycign Pan rk sw i dotkn ust moich i
rzek: Otom da sowa moje w usta twoje"
(Jeremiasz 1,9). ,,I pada tam na mnie rka
Pana (...) i wycign ksztat rki i chwyci
mnie za wosy i unis mnie midzy niebo a
ziemi''' (Ezechiel 8.13). ,,I ujrzaem wycignit do mnie rk (Boga), w ktrej bya zawinita ksiga" (jw. 2,9). Na starochrzecijaskich malowidach w katakumbach i na sarkofagach czsto spotyka si rk wychodzc z
chmur jako symbol Boga, rwnie w scenach
biblijnych, takich jak ofiara Izaaka (rka
zatrzymuje rami Abrahama) czy przekazanie
dziesiciorga przykaza (rka daje tablice
Mojeszowi). Bg Izraela i Judy (...), gdy rk podniesie wiat zniknie" (Ksidz Marek
2,192,202 Sowackiego). O koach, o sprynach rozum wasz naucza; lecz nie widzicie rki i klucza!" (Dziady cz. IV, 119899 Mickiewicza), tj. rki boskiej poruszajcej mechanizm wiata. Zwrot przysowiowy: Niech rka
boska broni!
Rka w grafice i rzebie staroytnej, rwnie
na Bliskim Wschodzie obronna, pomocna.
bogosawica lub karzca potga bstwa.
Pooy na kogo rk wzi w swoj
moc. ,,Panie, ty mnie utworzy i pooye na
mnie rk swoj" (Psalm 138 5).
Naoenie rki przez kapana oznacza moe
konsekracj, bogosawiestwo, przekazanie
urzdu nastpcy lub obarczonej spoeczn
win ofiary (np. koza ofiarnego) Bogu. Jakub
bogosawi synw Jzefa. Efraima i
Manassesa. kadc im rce na gowy. Mojesz
wyznacza Jozuego na swego nastpc
woywszy mu rce na gow. Gdy kto z was
chce zoy Panu ofiar z byda (...), pooy
rk na gowie ofiary (...) i zabije cielca" (Lev.
1.45). ,,A gdy na nich pooy rce Pawe,
zstpi na nich Duch Sw., i mwili jzykami, i
prorokowali" (Dzieje Ap. 19,6).
U Rzymian rka (ac. manus) obrona,
autorytet, sia, zw. powaga wadzy ojca (pater
familias) i cesarza, niekiedy wieczca znak
(signum) legionu zamiast cesarskiego ora.
Rka ukryta w rkawie lub wetknita pod
pach drugiej szacunek, gotowo do suby itd.

Rka sprawiedliwoci bya w redniowieczu

godem monarchii fr.; krl by zarazem sdzi.
Podanie rki. ucisk doni zgoda, harmonia, jednomylno, przyja, mio, maestwo (wyobraane ju na rzymskich monetach i portretach nagrobnych), mistyczne zalubiny, przebaczenie, otwarto, zawarcie
pokoju lub zawieszenie broni, mskie braterstwo, solidarno w obliczu niebezpieczestwa. Ja twe westchnienia, ty me Izy zrozumiesz i do uciniesz oto polska mowa"
(W albumie ksicia GoUcyna 34 Mickiewicza). Do broni, ludy! powstamy wraz i bratni sobie podajmy do!" (Marsz l2 Ludwika Mierosawskiego). Poda komu rk
pomc w potrzebie, w biedzie, w nieszczciu.
Wycignicie rki przed siebie wadza,
moc nadprzyrodzona, przyja, przeklestwo,
proba, ebranie. I wycign Aaron rk na
wody egipskie; i wylazy aby i okryy
ziemi" (Ex. 8,6). Ta rka, ktr do mnie
Bestuew wycign" (Do przyjaci Moskali
9 Mickiewicza). Przeklinaj syna, lecz wiedz
e rka przeklestw wycignita nade mn
/.winie si w k" (Grb Agamemnona
1213 Sowackiego).
Wycignicie obu rk przed siebie bezradno; wszechpotga. Gdy bye modszy,
opasywae si i chodzie, gdzie chciae,
lecz. gdy si zestarzejesz, wycigniesz rce
swoje, a inny ci opasze i poprowadzi, gdzie
ty nie chcesz" (Ew. wg Jana 21,18). Ja mistrz
wycigam donie! (...)i kad me donie na
gwiazdach" (Dziady cz. III 2,2830,
Improwizacja Mickiewicza).
Podniesienie jednej rki przysiga, gos,
pie, niebezpieczestwo, mier, modlitwa.
..Podnosz ku niebu rk moj i mwi:
(...) Pomszcz si nad nieprzyjacimi moimi.." (Deul. 32,40). Sterczy ku Tobie bagalna do!" (Chora 8 Kornela Ujejskiego).
Wzniesienie obu rk modlitwa, poddanie
si. Salomon stan przed otarzem (...) i
wycign rce swe ku niebu i rzek: "Panie
Boe Izraela.." (3. Ks. Krl. 8.2223).
Opuszczenie rk rezygnacja, zaniechanie
dziaania.
Zaoenie rk: Siedzie z zaoonymi rkami bezczynnie.
Rce na gowie wyraaj smutek lub aob.
..Rce twe bd na gowie twojej, bo Pan
zniszczy ufno twoj" (Jeremiasz 2,37).

Tamar posypaa gow popioem, rozdara

szat dug i woya rce na gow swoj, i
sza, gono szlochajc" (2 Ks. Krl. 13,19).
Rce zaamywa rozpacz; wpada w rozpacz. Nawet odwaga zaamuje rce" (Pan
Tadeusz, Epilog 35 Mickiewicza).
Umywanie rk wiadectwem niewinnoci w
sprawie o zabjstwo (u ydw i u Rzymian);
umy rce jak Piat (Ew. wg Mat. 27,24);
ale moda kobieta myjca donie uosobienie
niewinnoci.
Klaskanie domi magia sprowadzajca
deszcz; brawo, uznanie, aplauz, aprobata;
niech, potpienie. Wszystkie narody klaskajcie rkami, wykrzykujcie Bogu gosem
wesela" (Psalm 46 2). Mwi Bg: Oto klasnem rkoma swymi na chciwo twoj i na
krwawe mordy, ktre u ciebie popeniono"
(Ezechiel n.\3}.
Woy donie midzy czyje donie zaprzysiga mu wierno, posuszestwo, (w
rdw.) skada hod, ac. immixlio manum:
klczcy, bezbronny, z go gow, wasal skada donie w rce suwerena; wyraz wzajemnoci zobowiza.
Otwiera donie z rozwartymi palcami
promienie soneczne; magia obronna przeciw
zemu oku".
Do przesuwana przed gardem groba
mierci.
Chrzecijaskim gestem modlitewnym od V
w. s rce skrzyowane (w modlitwie intymnej) lub przycinite do siebie donie skierowane ku grze na wysokoci piersi (w modlitwie oficjalnej).
Otwarte donie zoone na piersi z okciami
przysunitymi do bokw zdumienie lub
wzruszenie.
Do na sercu (rozwarta) mio, uwielbienie, pozdrowienie; (zacinita) ofiarowanie
serca bstwu lub ukochanej istocie. Z rk na
sercu szczerze, otwarcie, bez obudy.
Do na piersi postawa mdrca.
Do na ustach pierw. chrzecijaski
symbol tajemnicy zmartwychwstania, pniej
wtajemniczenia, sekretu, milczenia.
Do na oczach ujrzenie caego swego
ycia w chwili mierci; jasnowidzenie.
Oparcie rk na biodrach, ujcie si pod boki
niezaleno, wyzwanie, hardo, pewno
siebie.
Przykrywano lub zasaniano rce w staroytnoci zbliajc si do dostojnikw lub
otrzymujc od nich podarki; te zabiegi ma-

giczne wyraajce adoracj znalazy wyraz w

sztuce chrz, i w liturgii, zw. gdy osoby
wieckie dotykaj sprztw kocielnych.
Prawa i lewa rka, zob. Prawy/Lewy.
Rka rk myje gdy chcesz otrzymywa,
dawaj (apoftegmat Epicharma z Syrakuz, ok.
550 p.n.e.); pomoc wzajemna czci naszej
egzystencji.
Rka w rk, do w doni, rami w rami
zgodne wspdziaanie. Przy mnie staa:
w doni do" (Wesele 2,5,145 Wyspiaskiego). Hej! rami do ramienia! splnymi acuchy opaszmy ziemskie kolisko!"
(Oda do modoci 523 Mickiewicza).
Dosta rk dziewczyny, odda rk mczynie polubi.
By w czyich rkach by uzalenionym
od kogo, by w jego mocy. ,,Jeli wydasz ten
lud w rce moje, zgadz miastajego" (Num.
21,22). ..W rk niewieci poda Pan Sysar"
(Kv. ^cilziw 4,9). Ostatnie sowa Jezusa:
Ojcze. u rce twoje polecam ducha mojego"
(Ew. wg Luk. 23,46).
By pod czyj rk pod kierownictwem.
Synowie Gersona bd pod rk Itamara,
syna Aarona, kapana" (Num. 4,28).
Nosi kogo na rkach otacza czu
opiek, okazywa staranie, troskliwo, gorc
mio. Anioowie na rkach bd ci nosi,
by snad nie obrazi o kamie nogi swojej"
(Psalm 90 12).
Napeni rk czyj powoa kogo na
urzd, wywici na kapana.
Czysto rk oznacza uczciwo, czysto
intencji. Abraham do Boga: W czystoci rk
moich to czyniem" (Gen. 20,5).
Posmarowa (lub osoli) komu rk da
apwk.
Krzywa rka. I do kogo z krzyw rk
niosc podarki lub apwk.
Rka, ktra bierze emblemat apownika.
,,Gdyby nie bya rka, co by brata, wielk by
zacno sprawiedliwo miaa" (Powie o
sprawiedliwoci 1314 Mikoaja Reja).
Z go rk przyj bez prezentu, apwki. Nikogo nie przyjmuj z twarz tu
weso, jeli przyjdzie niewczenie albo z rk
go" (O przestepnosci boej 1718 Wacawa
Potockiego).
Dugie rce mie mie si, wpywy, mc
si zemci (przysowie ac.: Krlowie maj
dugie rce); by zodziejem, por. Palce (dugie).

Smo w rkach (lub palcach) mie

kra.
Rka w cudzej kieszeni emblemat zodzieja. Oko ma w niebie, rk w bliniego
kieszeni" (Powzki 12 S. Trembeckiego).
Rka waciwy sprawca, podegacz,
poduszczyciel. O! rk karaj, nie lepy
miecz!" (Chora 32 Kornela Ujejskiego), nie
tpych wykonawcw.
Rka zdrada; zdrajca, zaprzedaniec,
przeniewierca. Jezus na Ostatniej Wieczerzy o
Judaszu: ..Wszelako oto rka tego, co mnie
wydaje, ze mn jest na stole" (Ew. wg uk.
22,20). Leonardo da Vinci na fresku Ostatnia
Wieczerza (149597, Mediolan, S. Maria
delie Grazie) namalowa j, jako tajemnicz
rk z noem, nie nalec do adnej z postaci
siedzcych za stoem.
wierzbi kogo rka miaby ochot zabra si do dziea, do bicia.
Da ciep rk zaraz, ze szczerego serca;
przed testamentem, jeszcze za ycia.
Pj komu na rk pomc, uatwi.
Mie lekk rk, mie szczliw rk, powodzenie w yciowych przedsiwziciach.
Mie cik rk rzdzi tward rk,
wychowywa surowo, bezwzgldnie; nie mie
powodzenia w yciowych przedsiwziciach.
Rka na pugu atrybut rolnictwa lub
wiosny.
Mie zote rce umie wszystko samemu
zrobi (by zot rczk").
Rce praca. Ten, co z rk waszych yje,
nka i uciska" (Dziedzic i poddani 58 Ludwika
Osiskiego).
Czarne rce spracowane. Armaty pod
Stoczkiem zdobywaa wiara rkami czarnymi
od puga" (Szlachta w roku 1831 1718 Gustawa Ehrenberga).
Czarna rka groba, zemsta, yedetta;
nazwa tajnych (czsto fikcyjnych lub jednoosobowych) organizacji szantaystw lub porywaczy, zw. we Woszech.
Czerwona rka Soce; godo heraldyczne Uisteru; gwat, mord, groba mierci.
elazna rka karzca, niszczca; surowe,
bezwzgldne rzdy, kierownictwo. Przysowie
ang.: Bg kroczy na oowianych nogach, lecz
uderza elazn rk.
Rka obumara, uschnita, sparaliowana
kara za przestpstwo, za niedotrzymanie
przysigi. Jeli bym ci zapomnia. Jeruzalem, niech zapomni o.mnie rka moja"

(Psalm i36 6), tj. niech uschnie, niech przestanie suy.

Znak wodny w postaci rki by tak popularny w redniowieczu, e rka staa si u papiernikw synonimem znaku wodnego.
Talizman ochronny w ksztacie rki, u
chrzecijan z krzyykiem, ma chroni przed
demonami; u muzumanw b. rozpowszechniony wraz z innymi symbolami, jak np. z
gwiazd, koem, zygzakiem, ptakiem, wachlarzem.
Rka Fatimy wity symbol muzumaski
szczodroci, gocinnoci; potgi; palce:
l) Mahomet, 2) Fatima, crka Mahometa i
Chadidy, 3) Ali, jej m, 4) Hassan. pierwszy
religijny poeta islamu, 5) Husajn, drugi syn
kalifa Alego i Fatimy; zob. te Palce
(Talizman muzum.).
Tace rk tace rytualne poudniowej
Azji.
Mudra symbolika gestw rk ikonografii
buddyjskiej i hinduistycznej.
W heraldyce: potga, zgoda, niewinno,
pilno, sita, obrona, bogosawiestwo, lubowanie; czerwona rka oznaka rangi.
W marzeniu sennym: pochlebstwo; (odcita) niezgoda, utrata przyjaciela; (brudna)
odwiedziny interesanta.
Do poczenie zasady mskiej i eskiej: pasywna w stosunku do tego, co zawiera
w sobie, aktywna w stosunku do tego, co
chwyta; jest broni i narzdziem; w obu rolach
daje si wzmocni i przeduy przez
wykonane przez siebie bronie i narzdzia.
Do jest narzdziem narzdzi" (Eudemos,
czyli O duszy Arystotelesa).
Do zamknita symbolizuje dialektyk,
otwarta krasomwstwo (wg Zenona z Elei,
ok. 490ok. 430).
Pita doni przypisana jest bogini wiata
podziemnego, rodek Marsowi (linie w
ksztacie M), u Rzymian.
Do monarchy ozdrowicielska; dawniej
sdzono, e zozy (skrofuloza. rzadka dzi
forma grulicy wzw chonnych szyi) znikaj pod dotkniciem doni krla lub krlowej.
Do bratnia, przyjazna, yczliwa; otwarta,
czysta braterstwo, przyja, pomoc czyja;
czyja hojno, uczciwo.
Jak na doni jasno, oczywicie. Przysowie: Nie szukaj u skroni, gdy masz jak na
doni.
Czyta z doni uprawia chiromancj,
wry z linii papilarnych doni.

Obcicie doni (lub pitnowanie rki) za

kradzie kara stosowana dawniej w wielu
krajach. Do symbolizowaa sprawc i przestpstwo. Tkacz Smith o Jacku Cade: Powinien by jednak ba si ognia, bo mu ogniem
pitnowano rk za skradzione barany" (Henryk VI cz. 2 4,2 Szekspira).
RKAWICZKA
Rkawiczka symbolizuje godno, wadz
ksicia, szlachectwo, rycerza, honor rycerski,
zastaw (rkojmi) walki a. mioci, si,
potg, wyzwanie, obron, ochron; wysannika, nadawc poselstwa, pozdrowienie, powitanie, tajemnic, dobr nowin, nagrod;
inwestytur, biskupa; dokadno, delikatno;
pozory; apwk; zob. Palce, Rka.
Palce rkawiczki jutrzenka, wiato
brzasku, promienie soneczne. Homer daje
Jutrzence epitet ozdobny ranopalca" (gr.
rhododdktylos Eos}.
Rkawiczki Wschd. W aktorskich kostiumach teatrw staro. Grecji i Rzymu rkawiczki podkrela miay wschodni rodowd
przedstawianych postaci.
Rkawice bokserskie niebezpieczestwo;
ochrona. Bokserzy staro. Rzymu owijali
pici rzemieniami zaopatrzonymi w guzy
skrzane, oowiane, mosine lub w kolce metalowe, aby wzmc skuteczno ciosu. Kto z
Trojan (...) chce si zmierzy w walce na
pici, opasane twardym rzemieniem, niechaj
(...) staje" (Eneida 5,69 Wergiliusza, ti. W.
Markowskiej). Nowoytne rkawice piciarskie (od 1865) agodz si uderzenia.
Rkawica (w rdw. pojedynku rycerskim)
zastaw, rkojmia walki, zapewniajca, e rycerz bdzie walczy lojalnie; honor, osoba
rycerza.
Rzuci (komu) rkawic dawn. wyzwa
na pojedynek, do walki; wezwa do wzicia
udziau w rywalizacji, polemice itp. Rzucenie
rkawicy miao reprezentowa policzek (uderzenie w twarz doni), ktry jednak sam by
niehonorowy, a przeto zakazany.
Rkawiczka mio, rkojmia mioci.
kult damy serca. Rycerze, a potem kawalerowie, nosili rkawiczk swej damy na hemie
(kapeluszu) w czasie walki. Przysowie: Mio przenika rkawice.
Rkawica wadza ksicia; nadanie godnoci, lenna, prawa bicia monety itd. Przesianie przez ksicia rkawicy jako oznaki wa-

dzy ksicej potwierdzao w rdw. nadanie

takich godnoci i uprawnie.
Rkawiczki inwestytura. We wczesnym
rdw. rkawiczki stay si czci oficjalnego
stroju biskupw, oznak ich godnoci i potgi,
symbolem rki uwaanej za emblemat wadzy.
Rkawica wysannik; dobra nowina;
rka nadawcy, nadawca. W rdw. rkawica
bya, obok laski, oznak wysannika i wyobraeniem rki nadawcy. Dobre nowiny wynagradzano wysannikowi par rkawiczek.
Rkawiczki potga, obrona; atrybut
osoby boskiej w intermediach i moralitetach
rdw.
Zdejmowanie prawej rkawicy bezbronno, pokojowe zamiary; szczero, otwarto.
Od dawnego obyczaju zdejmowania rkawic
metalowych (cz zbroi) a. skrzanych przy
zblianiu si do osoby wyszej rangi, do
seniora, wadcy, do otarza itd.
Biaa rkawiczka czysto, nieskalano;
rkawiczki takie noszono na pogrzebach dziewic. Wolnomularski emblemat czystego serca
i czystych rk.
Rkawiczki szlachectwo. Noszenie rkawiczek z palcami byo przez dhigi czas w Europie zastrzeone dla szlachty i dlatego stao
si jej emblematem, zw. rkawica sokolnicza
na lewej rce, noszona dla pokazania, e si
ma, jako szlachcic, prawo do polowania z sokoem. ,, Strj take szlachcianek najuboszych rni si od chopskich katanek (...), zna
zboe, a nawet przd w rkawiczkach" (Pan
Tadeusz 6, 3904 Mickiewicza).
Nago, a w rkawiczkach, z kordem, a boso
o ubogiej szlachcie zagrodowej.
elazna rkawica, zob. elazo.
Aksamitna rkawiczka, zob. elazo (elazna rka).
Rkawiczki tajemnica; atrybut tajemniczych, ukrywajcych sw tosamo (a w XX
w. take odciski palcw) postaci, takich jak
czarodzieje, czarownice, rozbjnicy, spiskowcy, czonkowie mafii, wamywacze itd.
W rkawicach (pracowa) przest. niezgrabnie, byle jak, niechtnie.
W rkawice si ubra przest. wzi apwk.
Znoszone rkawiczki przest. kobieta z
przeszoci".
Iska si lepy w rkawiczkach przy miesicu kamstwo, blaga, zmylenie.

Rkawiczka ochrona. Przysowia: Bez

rkawiczki nie gaszcz kota. Kto na biki
poluje, niech rkawice wzuje.
Rkawiczka pozory. Przysowie: Czysta
rkawiczka moe ukrywa zabrudzon do.
Jak rkawiczki (zmienia co) atwo i
czsto.
W rkawiczkach (robi co) ogldnie,
dyplomatycznie, delikatnie.
Jak rkawiczka (pasuje) cile, dokadnie; dobrze przylegajc.
W marzeniu sennym: (wkadanie) wycieczka; (zdejmowanie) nieporzdek; (czyste)
satysfakcja; (brudne) kopot; afront; (zgubione)
bd; (dziurawe) upokorzenie.

ROBAK
Robak symbolizuje grzech, znikczemnienie,
upodlenie, czoganie si, paszczenie si; podo, maostkowo, lenistwo, skryto, maoduszno, uciemienie, pogard; ubstwo,
pokor, ulego, sabo; trucizn, zabjstwo,
mier, rozkad; powolne, zdradzieckie
poeranie, dziaanie ukradkowe, zniszczenie,
zagad zmarych; wieczn kar, pieko; tajemnic; ciao ludzkie; chorob; zmartwienie,
sumienie, niepokj, smutek.
Robak w mit. sumer. zo zrodzone z
bstwa.
Robak pogarda, sabo, bezwartociowo. Rzekem zgnilinie: 0jcem moim jeste". "Matko moja i "Siostro moja" robakom." (Hiob 17,14).
Robak pokora; Dawid, Chrystus. A jam
jest robak, nie czowiek, pomiewisko ludzkie i
wzgarda posplstwa" (Psalm Dawidowy 2\,7}.
Kto czyni si robakiem, niech si potem nie
ali, e go podeptano" (Metafizyka obyczajw
Immanuela Kanta). Ja, niegdy dumny z rodu,
ja com by junakiem, spuciem gow,
kwestarz, zwaem si Robakiem, e jako robak
w prochu..." (Pan Tadeusz 10, 8302
Mickiewicza).
Robak w tradycji chrz. grzech, w;
diabe; pieko, wieczysta kara dla potpionych.
I robak ich nie umrze, a ogie ich nie
zaganie" (Izajasz 66,24).
Robak ciao, przeciwiestwo motyla,
symbolu duszy.
Robaki praludzie; wg mit. irl. robaki
wylgnite z trupa olbrzyma Imira otrzymay z
rozkazu bogw rozum i posta ludzk.

Robak mier, rozkad wyej zorganizowanych form ycia, powrt do form pierwotnych, do fazy pocztkowej, po ktrej nastpuje jednak odrodzenie si ycia i wiata z
ciemnoci, mierci, zgnilizny i rozpoczcie
nowego cyklu. Bo drysz przed dem lichego robaka" (Miarka za miark 3,1 Szekspira, t. L. Uiricha). ,,Tuczymy wszelkie istoty
dla karmienia siebie, siebie za tuczymy dla
robakw" (Hamlet 4,3 Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Robak, waciciel ostatni"
(Jabko 16 Franciszka Morawskiego). Ach, na
tym wiecie mier wszystko zmiecie, robak
si lgnie i w bujnym kwiecie" (Maria
2,2,7334 Antoniego Malczewskiego).
Robak trucizna, zabjstwo. Czy masz
tam piknego robaka Nilu, ktry zabija bez
blu?" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira).
Robak sumienie. Robak sumienia niech
tw toczy dusz!" (Ryszard III 1,3 Szekspira,
t. L. Uiricha). Tylko robak sumienia czuwa
wraz z sow" (Intryga i mio 5,1 Friedricha
Schillera).
Robak zmartwienie, troska, zgryzota,
niepokj, smutek, zwtpienie. Przysowie:
Kady ma swego robaka, co go gryzie. Zala
robaka zapi troski. Robak zgryzoty toczy
me sumienie i sen oddala z powiek
zmordowanych" (Duma o kiewskim... J. V.
Niemcewicza).
Robak skryto, tajemnica. Tajemnica,
jakby robak w pczku" (Wieczr Trzech Krli
2,4 Szekspira, t. L. Uiricha). Wyciga komu
robaki z nosa (nm. einem die Wiirmer aus der
Nase ziehen, fr. tirer les vers du nez a
quelqu'un) zrcznymi pytaniami skania do
zdradzenia tajemnicy, do zwierze. Wg dawnej
medycyny ludowej mona byo pacjentom z
chorych czonkw ciaa wyciga demony w
ksztacie robakw, co chtnie czynili
znachorzy naiwnym chopom na jarmarkach.
Robak lenistwo. w krgy robak, co
siedzi w palcu leniwej dziewczyny" (Romeo i
Julia 1,4 Szekspira, wg t. J. Paszkowskie-go).
Uwaano, e w palcach opieszaej suby
lgnie si robactwo.
Robak zwycizca. Sztuka jest to tragedia Czowiek, a jej bohaterem Robak Zwycizca" (Robak Zwycizca 39 Edgara Allana
Poego).
W marzeniu sennym: niepodani gocie,
intruzi; katastrofa finansowa.

ROPUCHA
Ropucha symbolizuje Soce, Ksiyc, wiosn,
wilgo, wod, deszcz; chu, mio; akuszerk; krlewsko, mdro, natchnienie;
brak uczu; kobiet oty; pych, stranika
skarbw, skpstwo, zo, niesprawiedliwo;
trucizn, jad, mier, trupi czaszk, nieboszczyka, zmartwychwstanie; diaba, demona,
czarownic, talizman; szpetot, paskudztwo,
niezgrabno.
Ropucha piekielny, mroczny aspekt aby,
jej przeciwiestwo, podobnie jak osa uwaana
bya za przeciwiestwo pszczoy.
Ropucha (aba) wiosna, mio. W staro. -Grecji i Rzymie godowy rechot ropuch (i
ab) obwieszcza przebudzenie si wiosny ku
radoci nimf rdlanych i boga Pana.
Skrzeczenie ich mogo jednak rwnie niecierpliwi bogw i herosw. Atena odmwia
abom pomocy w ich wojnie z myszami. Na
prob Perseusza Zeus odebra gos abom na
wyspie Serifos (dzi Serfo a. Serfanto) na Cykladach.
Ropucha dobry duszek domowy pomocny przy porodach; w staro. Rzymie godo
poonych.
Ropucha chu. Synna z urody kurtyzana
gr. Mnesarete otrzymaa przydomek Fryne (gr.
Phryne 'ropucha') dla biaoci cery a. jako
nieformalna kapanka" Afrodyty. Naladujc
Afrodyt Anadyomene ('wynurzajc si z
morza') rzucia si nago w fale morskie na
zakoczenie uroczystoci Posejdonii; tak
wanie odmalowa j na synnym obrazie
Apelles. W plastyce jako symbol chuci wyobraano ropuch poerajc genitalia nagiej
kobiety a. zwisajc z piersi uosobienia
Lubienoci (tac. Luxuria).
Ropucha trucizna, jad. Wiele gatunkw
ropuch umie, bronic si, wystrzykiwa jad;
std poszo mniemanie o trujcych wasnociach jej krwi i puc. O trucicielce: Ma idealn porcj dla ma stare wino z odrobin
piekcej krwi ropuszej" (Satyra 1,70l Juwenala). Rnica jest taka, e gdzie Klitajmestra musiaa uy cikiego obosiecznego
topora, dzi uncja ropuszego puckajest rwnie
skuteczna" (Satyra 6, 6579 Juwenala).
Uwaano, i ropucha jest tak wypeniona
jadem, e nawet jej pot moe czowieka olepi.
Ropucha demon, w tradycji czarnoksiskiej i magicznej nieodczna towarzyszka

czarownic, ktre j houbi, ucz taczy,

stroj w aksamity, przywizuj dzwoneczki do
apek. Malekie roki na czole ropuchy
okrelay j bezbdnie jako kuzynk Lucyfera.
Ropucha diabe z oczami bazyliszka. W
plastyce rdw, egzorcyzmowany diabe
wyskakiwa w postaci ropuchy z ust swej
ofiary.
Ropucha czarownica. Czarownice przybieray chtnie posta ropuchy. Diabe mia
naznacza kt biaka oka czarownic swym
znakiem apk ropuchy poszukiwanym
przez inkwizytorw w czasie bada i tortur.
Ropucha Zo, absolutny symbol Za,
grzechu przeciw naturze, duch nieczysty wyskakujcy z paszcz demonw.
Ropucha mier. Wraz z wem atrybut
kociotrupa w plastyce rdw.
Ropucha (aba) zwierz ksiycowe. Zamienie Ksiyca ropucha poera Ksiyc.
Ropucha ochronny talizman magiczny,
lek przeciw trucinie, afrodyzjak itd. Charakterystyczne wizerunki ropuch spotyka si
ju w kulturze mykeskiej. Kamyk, tkwicy
rzekomo w gowie ropuchy (gr. batrachites),
umieszczony w piercieniu, mia ostrzega
przed trucizn i leczy jadowite ukszenia.
Jadowita i szpetna ropucha kosztowny klejnot
w gowie swojej nosi" (Jak wam si podoba
2,1 Szekspira, t. L. UIricha).
Ropucha brak uczu, namitnoci, mioci, zazdroci. Ropuch by raczej i y
miazmatami pieczar ni posiada do spki t,
ktr si kocha" (Oleio 3,3 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Ropucha kobieta otya, ociaa, rozlaza.
Ropucha skpstwo; stranik skarbw.
Uosobienie Skpstwa wyobraano jedce
wierzchem na ropusze.
Ropucha pycha; niesprawiedliwo.
Itopucha mdro; natchnienie; niekiedy
przedstawiano j jako straniczk Drzewa
Wiadomoci.
Ropucha przyjaciel ogrodnika. Przysowie: Szanuj ropuch w sadzie, a mdrca w gromadzie.
W heraldyce: Soce, krlewsko. Trzy ropuchy miay by wg legendy herbem krla
Frankw salickich, Chlodwiga. Anio, za
porednictwem starego pustelnika z Joye-en-

-Val, zmieni mu to godo na trzy zote lilie

stylizowane (fr.fleurs de lis), w ktrych dopatrzy si mona zarysu ksztatw dawnych
ropuch.
ROSA
Rosa symbolizuje nocny sen, wit, poranek,
deszcz, zy, pery, diamenty; wiato, urodzaj, mnogo, pokrzepienie, wieo, orzewienie, oczyszczenie; modo, wesoo,
odrodzenie; dar nieba, obecno i opiek
bosk, bogosawiestwo i sowo boe, oczy
bstwa, wito, zbawienie, znikomo wiata; Chrystusa, chrzest, czysto; zwierciado
mikro- i makrokosmosu; owiecenie duchowe,
natchnienie,
podniesienie
na
duchu,
uzdrowienie; prawd, mdro, sprawiedliwo, dobro; pami, mow, pochlebstwo;
przemijanie, ulotno, efemeryczno, mier.
Por. Woda.
Dopiero w XIX w. odkryto, e krople rosy
tworz si za spraw chodu nocnego dziki
kondensacji pary wodnej z powietrza na powierzchni przedmiotw znajdujcych si pod
goym niebem, zazw. na skutek wypromieniowania ciepa przez podoe. Przedtem sdzono,
e rosa spada z nieba.
Rosa, jak wszystko, co spada z nieba, jak
piorun, meteoryt, deszcz, grad, nieg, a zwaszcza z czystego nieba, uchodzi w folklorze za
rzecz wit, oywiajc ask, dar niebios,
Opatrznoci, wyraz opieki Boga, wpywu niebios na Ziemi. Inaczej ni deszcz, spada bezszelestnie, a rano byszczy jak pery i diamenty
(zob. Kamienie; Pera). W kabalewyzwolenie, odnowa ycia, emanacja Drzewa ycia.
Rosa rozwizuje przeciwiestwo wd grnych
i wd dolnych, niebieskich i ziemskich, jej
absolutna czysto kondensuje siy rozrodcze
zasady wilgotnoci.
Rosa w buddyzmie znikomo i marno
doczesnego wiata.
Rosa bogosawiestwo, opieka Opatrznoci. Izaak do Ezawa: W tustoci ziemi i
w rosie niebieskiej bdzie bogosawiestwo
twoje" (Gen. 27, 39). Bg mwi: Bd jak
rosa, Izrael zakwitnie jak lilia" (Ozeasz 14,6).
Rosa znak od Boga. Sdzia izraelski Gedeon, aby si dowiedzie, czy bitwa z Madianitami skoczy si zwycistwem, prosi Boga o
znak. Dwakro rozkada runo weny pod goym
niebem, aby raz runo byo pokryte ros, a
ziemia sucha, a raz odwrotnie. I tak si staje
(Ks. Sdziw 6, 3640).

Rosa spojrzenie Boga. Patrze bd z

mego miejsca (...) tak jak obok rosy wskwarze niw" (Izajasz 18,4).
Rosa mdro. Mdroci Pana (...)
oboki skraplaj si w ros" (Ks. Przypowieci
3,20).
Rosa wiato. Ros wiatoci jest rosa
Twoja" (Izajasz 26, 19).
Rosa sprawiedliwo, zbawienie, odrodzenie. Spucie ros niebiosa, z wierzchu, a
oboki niech zlej deszczem sprawiedliwego;
niech si otworzy ziemia i zrodzi zbawiciela, a
sprawiedliwo niech wzejdzie zarazem"
(Izajasz 45, 8).
Rosa modo, modzie, modzi wojownicy. Md twoja zrodzi ci si jak rosa z
zorzy porannej" (Psalm 109 3).
Rosa Hermonu zgoda braci. Gdy bracia
w zgodzie mieszkaj (...) jest to jak rosa
Hermonu spadajca na gry Syjonu" (Psalm
132 3).
Rosa wesoo. Jak rosa na trawie, tak
wesoo na twarzy krla" (Ks. Przypowieci
19, 12).
Rosa wieo, urodzaj. Gry Gelboe
ani rosa, ani deszcz niech nie padaj na was,
niech nie bdzie pierwocin" (IKs. Krl. 1,21).
Rosa mnogo, mnstwo, tum. Niech
si zbierze do ciebie wszystek Izrael (...)jako
piasek mocny niezliczony (...) i spadniemy na
niego jak rosa spada na ziemi" (2 Ks. Krl.
17, 1112).
Rosa przemijanie. Miosierdzie wasze
jak (...) rosa rano przemijajca" (Ozeasz 6,4).
Rosa mowa; sowo Boe. Niechaj pynie
jak rosa mowa moja" (Deut. 32,2), pie
Mojesza. Lej mu sodk ros na jzyk, a z
warg jego pyn askawe sowa" (Teogonia 83
Hezjoda).
Rosa w staro. Grecji zapodnienie, yzno, urodzaj. Dionizos by wcieleniem zapadniajcej rosy niebiaskiej. Afrodyta zrodzia
si z rosy morskiej.
Rosa pot nieba, lina gwiazd (Historia
naturalna Pliniusza St.).
Rosa Chrystus: czowiek rosy"; rosa
krew Zbawiciela.
Rosa oczyszczenie. Gdymy przybyli.
gdzie szron rosy rannej (...) w cieniu (...) uchowany, mistrz (...) rk swych muszle zwily na
murawie. (...) Wic twarz mi obmy i barwy
pierwotne wrci przymione w piekielnej
kurzawie" (Boska Komedia, Czyciec l, 121

9 Dantego, t. E. Porbowicza). Wergiliusz

zmywa Dantemu twarz przed wejciem do
Czyca.
Rosa dobro. ,,Dobroci jego wszdzie
spada rosa" (Henryk VIII 1.3 Szekspira, t. L.
UIricha), o kardynale Wolseyu.
Rosa pochlebstwo. (Koriolan) pola ros
pochlebstwa nowe swoje pole; odwid ode
mnie przyjaci" (Koriolan 5,5 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Rosa pami; pery, brylanty, diamenty;
czysto, jasno. Wonice zioa brylantowane perekami rosy s najpikniejsz mogiy
ozdob" (Cymbelin 4,2 Szekspira, t. L. UIricha). Diamentowa rosa, tak czysta i jasna"
(Waterloo 5, 2 Walter Scotta).
Rosa nocny sen. Raduj si miodow ros
spokojnego snu" (Juliusz Cezar 2,1 Szekspira).
Rosa mier. O, czemu ciao nazbyt
wytrzymae nie znika par, w ros si nie
zmienia!" (Hamlet 1,2 Szekspira, t. J. Iwaszkiewicza).
Rosa zy. Przysowie: Nim soce wzejdzie, rosa oczy wyje (wyre, wygryzie). Noc
rosy, co po policzkach mych spywa." (Stracone zachody mioci 4,3 Szekspira). Rosa
wieczorna (...) zy nieba" (Advice to a Lady in
Autumm lorda Chesterfielda). Ach! kiedy na
ziemi ju nikt nie zapacze prcz rosy pl
naszych
zielonych!"
(Kiedy?
1112
Mieczysawa Romanow-skiego).
Rosa owiecenie duchowe jako zapowied jutrzenki i powstajcego dnia, wiata
wiedzy, wiary; natchnienie boskie.
Rosa na kwiatach i liciach w martwych
naturach ulotno, efemeryczno.
Rosa drobina, w ktrej odbija si mikro- i
makrokosmos. Kropla rosy zawieszona na
dble trawy, odbija niebo, tak wielkie i czyste
jak ocean" (Alphonse de Lamartine).
Krwawa rosa prognostyk rzezi, mordu.
Kronida (...) z nieb wysokoci krwaw ros
im zesa na ziemi, albowiem zamyla wiele
potnych gw w otchanie strci Hadesu"
(Iliada 11, 4952 Homera, t. I.
Wieniewskiego). Krtko przed mierci
wielkiego Juliusza (...) widziano w Rzymie
wielkie dziwy, gwiazdy z ogni-

stym trenem, krwaw ros" (Hamlet 1,1 Szekspira). Mowa o mierci Cezara.
Rosa niebiaska Odkupienie; oywienie,
rozbudzenie na nowo.
W alchemii materia prima.
ROZDROE
Rozdroe, rozstaje, drogi rozstajne, krzyowe,
rozwidlenie, skrzyowanie drg, symbol
trudnoci, niepewnoci, tsknoty za przewodnikiem, nadziei.
Rozdroe jako miejsce zmuszajce do
wyboru drogi, jednej z kilku (zwykle dwch)
moliwoci, kilku drg postpowania
namys, czujno (jako ulubione miejsce
rozbjniczych zasadzek), uwaga, zatrzymanie
si, obawy, obrachunek ze wiatem, z samym
sob. Mody Herakles siedzia przy rozwidleniu
drg dumajc nad swym losem. Wtedy zjawiy
si przed nim: Cnota (arete) i Przyjemno
(hedo-ne). Pierwsza proponowaa mu ywot peen mozou i cierpie, wiodcy do niemiertelnoci, druga ycie w radociach i
rozkoszy. Bohater poszed drog Cnoty.
Rozdroe wieloznaczno objawionego
bstwa; poczenie trzech elementw (trzech
drg) zakada istnienie trzech zasad:
dobroczynnej, obojtnej i szkodliwej. Na
przykad Afrodyt widziano w trojakim
aspekcie: jako bogini niebiask, morsk i
chtoniczn (podnoci Ziemi), bstwo zarazem
wstydliwe, podne i lubiene. Wanie na
rozdroach, jako Venusvulgivaga (wczca si
tu i wdzie. patronka nierzdnic) oddawaa si
mioci wyuzdanej i wsze-tecznej.
Rozdroe spotkanie z losem. W mit. gr.
Edyp na rozstajnych drogach, w czasie ucieczki
przed swym przeznaczeniem ojco-bjcy,
spotyka swego prawdziwego, nieznanego sobie
ojca i zabija go w ktni. Grecy skadali na
rozdroach ofiary z psw bogini czarw, magii,
koszmarw i halucynacji, He-kate Trioditis
(ac. Trivia), 'trzydronej', bstwu nieba, Ziemi
i piekie, o trzech twarzach lub trzech ciaach,
ktre prowadzio tam nocne rozmowy z
duchami zmarych. Czarownicy umieli
wywoywa j na rozstajach pod postaci
klaczy, suki lub wilczycy.
Skrzyowanie drg miejsce spotkania z
potgami nadnaturalnymi, transcendentny

mi, w czasach antycznych bogami i nimfami, w redniowieczu i pniej ze zmarymi, zwaszcza samobjcami, z duchami pokutujcymi, widmami, upiorami, zjawami,
demonami, czarownicami, ktre tam, podobnie
jak na ysych czy Babich Grach, zlatyway
si na sabaty z diabami.
Rozdroe, podobnie jak drzwi i bramy
przechodzenie z jednego etapu ycia do drugiego albo z ycia do mierci. To przejcie
wymagao opieki istot wyszych. Dlatego
wznoszono na rozstajach obeliski, supy, otarze, hermy (pierwotnie Hermesowi, ktry
odprowadza dusze zmarych na tamten wiat),
kadziono kamienie z odpowiednimi napisami,
a do dzi stawia si krzye, kapliczki i figury
witych.
W Rzymie prcz larw (duchw opiekuczych) domowych, czczono take lary patronujce skrzyowaniu drg (lares compitales od
compita 'rozdroe') odgradzajcych od siebie
pola uprawne, ktrych byy pierwotnie
opiekunkami. Lary chroniy podrnego na
rozstajnych
drogach
przed
demonami.
Doroczne wito larw przydronych, compttalia, obchodzono w styczniu, miesicu boga
drzwi i bram, Janusa. Artemidzie skadano tam
pierniki miodowe.
Dawni Germanowie ofiarowywali swym
bogom na rozstajach zbrodniarzy, std byy one
przez wieki cae miejscem strace. Wedug
prawa pnogermaskiego dokonywano na
rozwidleniu drg czynnoci prawnych, aby je w
ten sposb usankcjonowa. W redniowieczu
przy
rozstajach
grzebano
mordercw,
samobjcw, osoby uwaane za czarownice, za
wampiry (przebijajc im serce koem), aby nie
mogy ruszy si z miejsca i nawiedza ludzi
ywych, a jeeli nawet zdoaj powsta, aby si
nie mogy zorientowa, ktr drog maj
wybra. Mimo to, jako miejsce o wielkiej sile
magicznej, rozdroe uchodzio jednoczenie za
waciwy teren pochwku ludzi uczciwych,
ustpujcy
tylko
ziemi
powiconej,
cmentarzowi. Obierane czsto przez wdrownych ebrakw jako miejsce skaniajce do
zwolnienia kroku, do refleksji, w ktrym stosunkowo atwo skoni przechodnia do rzucenia
datku.
Na rozstajach atwo te, nie zdradzajc swej
tosamoci, pozby si rzeczy niepotrzebnych,
szkodliwych, niebezpiecznych dla spoecznoci; tam okoliczni mieszkacy czsto
zrzucali miecie i nieczystoci, ktre geniusz

miejsca powinien z czasem zneutralizowa lub

nawet przeobrazi w warto korzystn dla
ludzi, podobnie jak wyrzucone na pole odchody
ludzkie i zwierzce zmieniaj si w poyteczny
nawz.

RG
Rg jest (rogi s) symbolem sierpa Ksiyca,
promienia wiata, byskawicy, pomienia,
sonecznych i ksiycowych bogw urodzaju;
zbawienia, witoci, mierci, niemiertelnoci;
diaba; aski, otarza, sanktuarium, azylu,
ochrony; potencji mskiej, dumy mskiej,
fallusa, podnoci; mskim, eskim;
zdradzanego ma lub kochanka; autorytetu,
siy, potgi (duchowej), ataku i obrony; despotyzmu, monarchii, pychy, sawy, chway,
agresywnoci, zwycistwa, buntu; obfitoci,
dojrzaoci, pikna, szczcia, inteligencji;
(jako trba) wezwania do wojny witej, do
modlitwy, do wicenia triumfu; upolowanej
zwierzyny; zob. te Jednoroec.
Rogi pustorocw byda domowego,
owiec, kz, ubrw, bawow, antylop s
zwykle, zwaszcza u samcw, potn, agresywn broni symbolizujc si, potg, msko, podno, atak i obron, dum msk,
autorytet, zwycistwo, despotyzm. Krlw
babiloskich wyobraano z rogami, Aleksandra
Macedoskiego przedstawiano na monetach z
baranimi rogami jako syna boga Amo-naTryka, Pana dwch rogw" egipskiej Ksigi
Umarych, podobnie jednego z jego generaw,
Seleukosa, gdy osiad na tronie jako krl
Macedonii Demetrios Poliorketes. Hemy
bitewne przystrajano rogami bydlcymi od
gbokiej staroytnoci a do redniowiecza,
zdobili nimi gowy jako oznak wojowniczoci
i mskoci Druzowie, Gallo-wie i Germanowie,
albo kazali si portretowa z rogami.
Rogi byway atrybutem b. wielu bogw i
bogi: bogw sonecznych (rogi-promienie), jak
Zeus, Helios, Apollo (waciciele stad byda),
bogw morza (Posejdon ofiarowuje byka
Minosowi), bogi Ksiyca (rogaty sierp) i
mrz (Afrodyta). Atrybutami Dioni-zosa,
Zagreusa, Pana, Fauna, sylenw i satyrw byty
kole rogi. W 1897 odnaleziono rzeb z IV
III w. p.n.e. tajemniczej bogini staroiberyjskiej
o baranich rogach zwan Dam z Eche (dzi w
Prado, Madryt). Czsto

rogi tryka maj charakter soneczny, a rogi

byka ksiycowy, oznaczajc podno,
Wielk Macierz.
Rg w Biblii sia, wadza, bogactwo,
powodzenie, zbawienie, chwaa bitewna, promienie Soca; despotyzm, pycha, bunt. Nie
podnocie ku grze rogu waszego, nie mwcie
przeciw Bogu nieprawoci (...) I wszystkie rogi
grzesznikw poami, a rogi sprawiedliwego
bd wywyszone" (Psalm 74 6,11). Gdy
Mojesz schodzi z gry Synaj, twarz jego,
odbijajc majestat Jahwe, promieniaa (Ex. 34,
2935). Orygina hebr. uywa tu wyrazu
karm, rfoi/.'bya rogata', co Septuaginta tumaczy przenonie jako 'promieniaa', a Wulgata dosownie jako facies cornuta 'twarz
rogata', std rogi na czole wyobrae Mojesza,
jak np. rzeba Michaa Anioa w kociele w.
Piotra w okowach w Rzymie (grobowiec
Juliusza II) czy rzeba C. Slutera na studni
Mojesza na dziedzicu kartuzji w Champmol
koo Dijon. W Pieni Dawida:
Bg (...) tarcza moja i rg zbawienia mego" (2
Ks. Krl. 22,3). W Apokalipsie moc Baranka
przejawia si w jego siedmiu rogach (5,6), a
moc smoka-Szatana i bestii-Antychry-sta w
dziesiciu rogach (12,3; 13,1), std rogi stay
si ozdob diabw w plastyce.
Rogi otarzy. Otarze caopalenia w pierwotnym, drewnianym przybytku i w wityni
jerozolimskiej opatrzone byy na czterech
wgach sterczcymi rogami oprawnymi w elazo, symbolizujcymi moc i opiek Boga.
Smarowano je krwi zwierzt ofiarnych.
Dotknicie ich udzielao azylu ciganym przez
prawo, z wyjtkiem mordercw. Rogi te byy
najwitsz czci otarza; odamanie ich
oznaczao wstrzymanie pomocy Jahwe dla
wiernych. Mwi Pan (...): Gdy nawiedza
poczn przestpstwa Izraela, nawiedz take
otarze Betelu, i obcite bd rogi otarza, i
upadn na ziemi" (Amos 3, 1314).
Rogi zwierzt ofiarnych uwaano za wito; suyy jako ozdoby staro. wity same
lub wraz z kocem gowy bydlcej: bukranion 'gowa byka', ornament plastyki i architektury gr.-rz. od III w. p.n.e., pniej take
epoki Odrodzenia. Rogi zawieszane u otarzy
symbolizoway rang spoeczn ofiarodawcw,
gdy na ich potg i bogactwo skaday si
gwnie stada byda. Rogi turw, osi, jeleni,
byda, jako typowe narzdzia walki i obrony,
symbolizuj nieustpliwo, obron

przed zem, bro przeciw demonom, powicone byway Isztar, Baalowi. Belowi, Panu itd.
Rogi pocztek. Pas Zwierzyca Niebieskiego (zodiaku) rozpoczynaj dwa rogate
zwierzta Baran i Byk.
Rg wedug gnostykw stanowi zasad
udzielajc wszystkiemu pikna i dojrzaoci.
Rogi duma. pycha. Rogata dusza
czowiek hardy, nieustpliwy. Rogi komu
urosy kto sta si dumny, zarozumiay,
dufny. Rogi pokazywa zhardzie. Schowa
rogi spuci z tonu. spotulnie. Rogw
komu utrze (dawn. utrze 'obci')
poskromi, upokorzy kogo. W bajce Ezopa
Wielbd zwierz to pozazdrocio innym
stworzeniom rogw i poprosio o nie Zeusa;
bg nie tylko nie da mu rogw, ale jeszcze
obci mu uszy za kar. Wzi byka za rogi
przystpi zdecydowanie do rzeczy od strony
najtrudniejszej, najniebezpieczniejszej.
(Wy)stawia na kogo rogi przeciwstawia si. najea si, atakowa. Za sprawa z
dzisiejszymi, wier, teologi: ja na argument. a
on stawia na mi rogi" {Pil ciska 78
Wacawa Potockiego).
Rg mski .symbol seksualny; fallus;
zdradzany m. Rg jednoroca, nosoroca
(sproszkowany itp.) uwaa si w pd. Azji i w
Afryce za niezawodny afrodyzjak. Przysowie:
Czym kozie starszy, tym rg twardszy (aluzja
falliczna). Nosi rogi by zdradzanym
mem, rogaczem. Przyprawi rogi swemu lub
czyjemu mowi zdradzi ma, uwie
czyj on. Hebr. keren to 'rg' i 'sia': ac.
cornua 'rogi'; przen. 'sia, duma, odwagi,
gniew'; w. corno 'rg; pop. penis':
ac. corniculum 'may roek u szyszaka, oznaka zwycistwa'.
Rogi amulet ochronny bronicy przed
..zym okiem", pozostao staroytnych kultw byka; powszechnie uywane jeszcze we
Woszech, poczynajc od prawdziwych rogw
wow kampaskich i maych rokw
wiszcych na wozach chopskich, a do zotych rokw (wl. cornetti) zwisajcych z dewizki zegarka lub z kka od kluczyka do
samochodu.
Trby nale do najstarszych instrumentw
dtych; robiono je pocztkowo z wygitych
rogw baranich lub z prostych rogw
koziorocw; zwane po hebr. szofar. co Wulgata przekada na luba cornea 'trba rogowa'.

Rg taki, a take rg tura. ubra, bawou, byda

domowego, uywany jako trba, mia, jak
uwaano, wasnoci magiczne (obronne), by
symbolem mskim, gosi triumf, saw,
chwa, zwycistwo, zbawienie, mier, wezwanie o pomoc, przepdza ze duchy, wzywa wiernych do modw, do wojny witej,
obwieci mia koniec wiata, wezwa zmarych na Sd Ostateczny. Staroytni ydzi
uywali rogw baranich lub bydlcych jako
trby w czasie bitwy i uroczystych wit, do
dzi w synagogach w Sdny Dzie. Od ryku
rogw (trb) kapanw Jozuego zawaliy si
mury Jerycha [Jozue 6.20). Dniem gniewu
bdzie w dzie (Sdu), dniem (...) trby i
krzyku na miasta obronne" {Sofoniasz l, 15
16). Na dwik rogu Gjallarhorn ('donony
rg'), w ktry zadmie skandynawski bg
Heimdall, bogowie pozabijaj si nawzajem,
nastanie ragnarek ('zmierzch bogw') i cay
wiat sponie. W rogi trbi trytony z orszaku
Posejdona
i
Amfitryty.
W
czasie
orgiastycznych uroczystoci dionizyjskich
chrapliwe dwiki rogw dodaway wigoru
uczestnikom. W Pieni o Rolandzie, otoczony
przez Saracenw w wwozie Roncesvalles,
mimo prb Oliwiera. aby wezwa na pomoc
gwne siy krla dmc w czarodziejski rg
Olifant, dumny Roland decyduje si na to dopiero, gdy ju jest za pno. W baniach-podaniach o krlach i rycerzach picych w jaskiniach grskich lub podziemiach zamkowych, maj si oni zbudzi, gdy nadejdzie
pora", zad w rg i obudzi pice wojska,
np. Karol Wielki, Fryderyk I Barbarossa,
Fryderyk II Hohenstaufen, Bolesawowie
Chrobry i miay. Wadysaw okietek, serbski krlewicz Marek, morawski ksi Swiatopek, czarnogrski ksi Iwan Czarny.
Pjdziem, gdy zabrzmi zoty rg" (Rola 17
Marii Konopnickiej). Rg Astofla w Orlandzie szalonym Ariosta dwikiem swym poraa nieprzyjaci. Zadcie w rgjest tragiczn
point dramatu poetycznego Hernani Victora
Hugo, a niemono zadcia w rg dramatu
Wesele Stanisawa Wyspiaskiego. Gra na
rogu suy do dzi myliwym do otrbienia
pokotu lub pocztku albo koca oww. Gra
Wojskiego na rogu jest jednym z najsynniejszych ustpw Pana Tadeusza (4, 660707)
Mickiewicza. Pocztylionowie trbili na rogach
jeszcze w XIX w.
Rg Oberona wzywa czarodziejskie zastpy.

Rg w. Huberta: jedno zadcie sprowadzao

10000 wojownikw na pomoc.
Rg metalowa waltornia, nowoczesne
rozwinicie i udoskonalenie rogu bawou, bizona
itd.
Rg zwierzcy uywany jako puchar do wina,
pojemnik, naczynie do przechowywania oliwy
(w Biblii prorok Samuel namaszcza Dawida
oliw z rogu), owocw itd., a w XVIIIXIX w.
prochu, tabaki, tytoniu itp., jest symbolem
eskim. Ciemny jak tabaka w rogu ignorant,
profan, nieuk.
Rg eskim emblematem wiernoci: w legendzie arturiaskiej czarodziejka Morgan le
Fay posya krlowi Arturowi rg, z ktrego si
nie bdzie moga napi adna niewierna ona, bo
zawarto si rozleje.
Rg obfitoci obfito darw boych,
jesienne owocowanie, podno, szczcie.
stao, bogosawiestwo. Rzeki, atrybut Ty-che
(Fortuny),
Plutona
i
Dionizosa,
stale
napeniajcy si owocami i zboem, pozostao
staroegipskiego (Apis) i starokreteskie-go kultu
byka. reprezentowanego w plastyce zwykle
przez rogi (na gowie uczowieczonego bstwa).
Pniej przeniesiono to znaczenie take na rogi
innych zwierzt, np. kz (uamany rg kozy
Amaltei. ktr ssa may Zeus) lub bogw
(uamany przez Heraklesa w walce o Dejanir
rg boga rzeki Acheloos, ktry przybra posta
byka). Przypisywano te rogom zdolno obrony
przed nieszczciem.
W kozi rg zapdzi kogo okaza si bez
porwnania lepszym w jakiej dziedzinie.
Rogi pytanie (w ac. scholastycznej argumentum cornulum 'rogaty dylemat, widlaste
pytanie'), na ktre kada z moliwych (zazw.
dwch) odpowiedzi sprawia, e odpowiadajcy
si naraa, wpada w puapk, ..nadziewa si na
rg" (por. Ew. wg uk. 20. 37).
Zote rogi sierp Ksiyca; odwaga; zob.
wyej Rg jako trba.
W heraldyce: mylistwo, polowanie, pocig.
..Rogi Ksiyca" zob. Palce. Rogowa skra
odporna na strzay i ciosy; zob. Smok
(Zygfryd).
Luk z rogu, ktry Apollo da matkobjcy
Orestesowi przeladowanemu przez erynie, nie
uchroni go przed ich wciekoci.
Brama z rogu zob. Brama (Bramy do snw).

RA
Ra jest symbolem wiecznoci, mierci i
zmartwychwstania, ycia, niezniszczalnoci;
przemijania, kruchoci; Soca, pomienia,
gwiazdy; doskonaoci, pikna, wiosny, przepychu, radoci, uroczystoci; zasady eskiej,
serca, cnoty, dziewiczoci, zagadkowoci, elegancji, komplementw, zapachu, spenienia bez
skazy, rozkoszy, podnoci, mioci seksualnej,
wolnej mioci, prostytucji; wina;
pikna intelektu, (wiecznej) mdroci, uduchowienia, natchnienia lirycznego, mioci
duchowej, cnotliwego pikna; zwizku mistycznego. mistycznego koa. Graala, duszy,
modlitwy, tajemnicy, milczenia; dumy, prnoci (zwaszcza w XVII w.), zwycistwa (w
staro. Rzymie); Zachodu; mskoci (u
Arabw); liczby 5 (5 patkw dzikiej ry).
Ra mio, wiosna, pikno, modo;
atrybut bogi mioci, podnoci, poranka,
wiosny; Izydy w staro. Egipcie, grecko-rzymskiej Afrodyty-Wenery. Eos-Aurory-Jutrzen-ki,
Persefony-Prozerpiny-Kory (wracajcej wiosn
na ziemi do matki Demeter-Cerery), CharytGracji bogi wdziku i radoci;
przystrajano nimi otarze i gowy posgw
Dionizosa, boga wina i podnych si natury;
opiewana przez poetw, takich jak Homer,
Anakreon i Wergiliusz, ra bya przedmiotem
subtelnych przenoni. Uprawiano j co najmniej
od poowy I tysiclecia p.n.e. w Chinach. na
Bliskim Wschodzie, w Egipcie, pniej w
Grecji. Rzymie, wreszcie na wszystkich
kontynentach. Wyspie Rodos (gr. rhdon 'ra')
nadano t nazw z powodu olbrzymich iloci
produkowanych tam r; zob. take Ko (biay).
Wedug mitu re powstay w chwili, gdy
Afrodyta zrodzia si z piany morskiej, a
niektre z. nich stay si czerwone, gdy bogini,
spieszc do Adonisa, skaleczya si cierniem
ry w nog. Inna wersja twierdzi. e to krew
konajcego Adonisa zabarwia re na
czerwono. Re symbolizoway niezmienn
mio i pami, dlatego zdobiono nimi nowo
zalubionych i ich oe maeskie, a take
zmarych i ich groby. Wczeni chrzecijanie
zmuszali prostytutki do noszenia ry jako
oznaki ich zawodu. W redniowieczu ra bya
godem mioci dwornej do pani serca (cho
cudzej ony), a w epoce Odrodzenia mioci
zmysowej, wolnej; do naszych czasw jest
atrybutem sympatii, czci, uwielbienia. uczucia
mczyzny do kobiety. Ach!

r polnych z jasn ros zabraknie, bo je ludzie

ci kochankom rozdadz" (Sen srebrny Salomei
3, 3856 Sowackiego).
Ra dziewczca niewinno, niepokalano; w wierszu Goethego Heidenroslein
('Polna ryczka') ra kole, bronic swej
cnoty, ale zostaje zerwana i take musi cierpie; o upadej dziewczynie mwiono: ,,za
wczenie zerwana ra" (nm. die Ros ist zu
friih gepfluckt, hol. het roosje is te vroeg gepluki). Sw. Medard, bfekup Noyon za czasw
Clovisa I-, wprowadzi okoo roku 530 w Salency wito niewinnych dziewczt dla uczczenia najcnotliwszej dziewczyny roku w okolicy.
Pierwsz laureatk bya jego wasna siostra.
Odtd a do naszych czasw koronuje si co
roku rami dziewczyn wybran spord
njcnotliwszych w parafii; nazywaj j rosiere.
Ra w symbolice chrz. dobroczynno, mio Boga, przebaczenie, mczestwo,
aska, zwycistwo, dziewiczo. Atrybut
Chrystusa, Marii (zwanej te R bez kolcw", bezgrzeszn), w. Katarzyny, Elbiety,
Doroty, Teresy, Jerzego, Wincentego. Jest
rwnie emblematem cnotliwego pikna i mioci duchowej: wg legendy wizanej te z postaciami innych witych, w. Elbieta z Turyngii (zwana te Wgiersk), 120731, ona
landgrafa Turyngii, Ludwika IV, matka
ubogich", wbrew surowemu zakazowi ma
niosa pomoc ndzarzom. Pewnego razu landgraf spotka j wychodzc z zamku z tumokiem penym chleba. Zapyta j, co niesie. To
tylko re, panie" odrzeka, a kiedy kaza
rozwin chust. Bg, osaniajc jej kamstwo,
przeobrazi bochenki w pki r.
Dante w Boskiej Komedii (Raj 3032) kontempluje rajsk R Mistyczn utworzon z
aniow i zbawionych, wrd ktrych zajmuje
te swe miejsce jego Beatrycze, w trzecim kole
mistycznego kwiatu.
Ra przemijanie, mier, zmartwychwstanie; zwaszcza zwida (biaa) ra, wyraajca krtko ycia i szczcia, a take al po
nich; atrybut wiata dusz bogosawionych na
Polach Elizejskich. To, co w przyrodzie
najpikniej kwitnie, jak re, lilie, fioki, rwnie najszybciej widnie; podobnie najpikniejsze kwiaty ycia ludzkiego gin szczeglnie
prdko" (Historia naturalna 16, 15 Pliniusza
St.). Wedug Omara Chajjama: Ra
najpikniej udaje si na gruncie, na ktrym
jaki Cezar spyn krwi i zmar". Chod

my w wiecach ranych, pki jeszcze nie

uwidy" (Ks. Mdroci 2,8). Moe ciebie re
smuc, e uwidy ju? Wrci wiosna, kwiaty
wrc, wrci chwila r!" (Zasmuconej 912
Kazimierza
Gliskiego).
Na
grobach
mczennikw wizerunek ry zmartwychwstanie.
Ra odrodzenie; bohater Metamorfoz
(Zloty osiof) Apulejusza, zmieniony w osa,
odzyskuje posta ludzk poarszy podany mu
przez kapana w czasie procesji wieniec z r.
Rzymianie w czasie majowych wit r
zwanych rosalia ofiarowywali manom osb
zmarych re.
Ra natchnienie poetyckie; zob. Sowik.
Ra krlowa kwiatw. Ra kwiat z
kwiatw, insze kwiatki tak przechodzi, jak si
wyej nad insze sonia wierzby rodzi" (Ra
1920
Daniela
Naborowskiego).
Na
zaklsych grobach powstaczych i bojowniczych zasadz r czarujc r wit,
ktrej kwiat urzd najwyszy ludu nadawa
bdzie jako znak sawy" (Ra, Prolog eromskiego).
Ra atrybutem piknej kobiety (na
Wschodzie ra Edenu, Saronu). Witaj,
zawoa, ro z Proroka ogrodu! Kwitniesz
edesk kras midzy niewiernymi" (Poezje
115 Aleksandra Grozy). W tym parku pobladym, bez miechw i goci, przy ry rozkwitej stoj. Otomy jedynymi wiadkami
piknoci ja jej, a ona mojej" (RaM. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej).
Ra luksus, zbytek. Nie czas aowa
r, gdy pon lasy" (Lilia Weneda, Prolog 84
Sowackiego). Sadmy, przyjacielu, re!
Dugo jeszcze, dugo wiatu szumie bd
niene burze: sadmy je przyszemu latu!"
(Przy sadzeniu r l4 Seweryna Goszczyskiego).
Ra tajemnica. Piciopatkowy kwiat
dzikiej ry wyobraa wszechwiat zoony z
piciu ywiow (ogie, woda, ziemia, powietrze i eter) i ustawiczne powtarzanie si tych
samych epok w krgu wiecznoci (gr. ain, ac.
aeon), a zarazem picioktn gwiazd,
pentagram, emblemat czarw i tajemnicy.
Dlatego ac. sub rosa 'pod r', znaczyo 'w
dyskrecji, w zaufaniu, w tajemnicy':
wedug legendy Kupido przekupi Harpokratesa, boga milczenia, r, aby nie zdradzi
tajnych miostek jego matki, Wenery, przed
Hefajstosem. Gospodarz wiesza r nad

stoem, aby gocie wiedzieli, e tre rozmowy

ma pozosta tajemnic. W tym samym znaczeniu malowano pniej re na suficie w
konfesjonaach, salach obrad, winiarniach itd.
Hekate. wadczyni wiata ciemnoci, widm i
czarw, przedstawiano niekiedy z wiecem r
na gowie. Dzika ra jest godem stanw:
Iowa, North Dakota i Nowy Jork.
Siedmiopatkowy kwiat ry wizano z siedmiu stronami przestrzeni, siedmioma dniami
tygodnia, siedmiu planetami", siedmioma
stopniami doskonaoci itp. Omiopatkowy
kwiat ry odrodzenie.
Czerwona ra namitno, pragnienie,
podziw; wstyd, zakopotanie, rumieniec;
zwizek maeski, macierzystwo; mier
mczeska. Bya atrybutem Adonisa, Afrodyty.
Safony: w chrzecijastwie prno tego
wiata;
uduchowienie,
oczyszczenie,
miosierdzie, mistyczne odrodzenie, przelana
krew i rany Chrystusa.
Biaa ra cnota, czysto, dziewictwo,
pobono.
Zot r, jako znakiem osignicia doskonaego, papie obdarowuje osoby, zwaszcza
panujce, zasuone dla katolicyzmu, co
najmniej od XI wieku w niedziel laetare (4.
niedziel postu).
ta ra zazdro, niewierno. Bkitna
ra (nie ma bkitnych r) rzecz
niemoliwa.
Czarna ra (nie ma czarnych r) rzecz
nieosigalna. Lubiem takie dusze dzikie,
smtne (...) wybrednie marzc w rach kolor
czarny. Dzi uleczony na p lubi re takie, jakimi je Bg stworzy" (Beniowski4, 105,
112114 Sowackiego).
Kolce ry troski i przykroci jako nieodczne towarzyszki wszelkiego szczcia w w
yciu; bl i mier. Przysowia: Nie ma ry
bez kolcw. Kto re zrywa, skalecze bywa.
Mia do ry cieka, cho za cierniami
mieszka. W chrzecijastwie: grzechy i cierpienia. Gdy ra widnie, twardy kolec
pozostaje" (Sztuka kochania 2, 116 Owidiusza).
Nie rusz, Andziu, tego kwiatka, ra kole,
rzeka matka" (Andzia l2 Stanisawa
Jachowicza).
R, nieodzown towarzyszk wszelkiego
posiku", w staro. Rzymie wplatano (wraz z
innymi kwiatami) w wiece zdobice gowy
biesiadnikw; nie szo tu tylko o wywoanie
odwitnego nastroju, ale take o wzgldy

zdrowotne: uwaano wwczas, e re (i kilka

innych rolin) chodz gow i krzepi umys, a
take zapobiegaj cierpieniu zwanemu dzi
gitw a. kacem (nm. Katzenjammer); w tym
celu sypano rwnie patki do pucharw wina.
Ra czya pojcia mioci, pikna, pieni,
modoci, wiosny, wina i natchnienia pod
opiek muz i Dionizosa.
Zapach ry ma ogrzewa dusz i serce:
..Nie przezibi najgorszy mrz, jeli kto ma
zapach r" (Rachela do Poety w Weselu l, 36,
125152 Wyspiaskiego).
Stpa, spoczywa na rach, mie ycie
usane rami, znaczy dzi y w dobrobycie, w
szczciu. W pnym okresie staro. Rzymu
zwrot ten nie mia charakteru metafory.
Dionizjusz II, tyran Syrakuz. sypia nieraz na
ou wycieanym rami. Neron w czasie uczt
kaza spuszcza z otworw w suficie deszcz r
na gowy goci. Kleopatra VII polecia przed
jedn z. uczt zasa sal biesiadn patkami na
okie
wysoko.
Take
o sy-barytach
(mieszkacach Sybaris w pd. Italii) powiadano,
e sypiali na kach z patkami r zamiast
materacw. Dzi jeszcze ciele si niekiedy
ulice i drogi kwiatami na uroczyste okazje
(luby, procesje).
Ra, ktra nic jest r: ra chiska
ozdobny krzew z rodzaju ketmii, z rodziny
lazowatych, w Polsce doniczkowy; ra jerychoska zmartwychwstanka, rolina z
rodziny krzyowych, rzdu makowcw. Krzew
ry z Jerycha (Eklezjastyk 24,18) to atrybut
mdroci wiecznej. Ra Saronu, sa-roska, do
ktrej si porwnuje Oblubienica w Pieni nad
pieniami 2, l, symbolizujca podno,
niebiask narzeczon, narzeczon Salomona,
Izrael, Chrystusa, Mari, nie bya r, ale
narcyzem lub szafranem (krokusem), albo
zimowitem jesiennym bd dziurawcem
zwyczajnym lub dzwonkiem (kam-panul).
Ra reprezentuje Zachd, tak jak lotos
Wschd, a chryzantema Daleki Wschd.
Ra w heraldyce: modo, pikno, wdzik,
rado, niewinno, agodno i milczenie;
emblemat Anglii i Tudorw. Honor rycerski:
pole bitwy czsto nazywano ogrodem ranym.
Ra purpurowa zmartwienie; zota
sawa; niebieska wierno dozgonna;
czerwona w Anglii herb dynastii Lancaster;
biaa rado, w Anglii herb dynastii York.

Ogrd rany ziemski raj we fr. Powieci

o Ry (XIII w.). Nowa Jeruzalem; ogrd
krlewny Krymhildy w austriackim poemacie
epickim Wielki ogrd rany (XIII w.); Gulistan (pers. 'ogrd r') Saadiego z Szirazu (XIII
w.).
RYBA
Ryba jest symbolem pocztku, soca, morza,
peni; ycia, niemiertelnoci, zmartwychwstania; mierci; zbawienia, wiary, ofiary,
Chrystusa, Matki Boskiej, chrztu, eucharystii;
wolnoci, obfitoci; podnoci, piciowoci,
eskoci, fallusa, rozwizoci; czystoci,
obojtnoci pciowej; mdroci, wiedzy, poywienia dla mzgu; gupoty, szalestwa; za,
zniszczenia; chciwoci, niezdarnoci.
Ryba, jako praistota, bya w wielu religiach
bogiem; zarazem, jako symbol swego
rodowiska, wody, a wic jej chaotycznoci,
uwaana bya za zwierz nieczyste. W staroytnym Egipcie ryba bya tabu (jako poywienie) dla faraonw i kapanw. Ksiga Zohar
mwi o Bogu: ,,Zamieszkiwa niegdy wielki
ocean, gdzie by ryb". Biblia pozwala na
spoywanie ryby (jako jedynej z istot pywajcych w zanurzeniu), ale nie na skadanie
jej w ofierze Bogu.
Ryba tajemniczo; przebywa w ywiole,
w ktrym czowiek y nie potrafi.
Mitologie przedstawiaj zazwyczaj rozwj
ycia od gbin do gry, ryba jest wic zwizana z pocztkiem ycia na ziemi; zbiorowa
wiadomo ludzka mwi o pochodzeniu ycia
z wody (rwnie Tales i Anaksymander z
Miletu, a take nauka wspczesna). W sta-ro.
Grecji i Rzymie uwaano morze za cz
wiata podziemnego, a ryby za stworzenia
chtoniczne; skadano je wic w ofierze bogom
wiata umarych i samym zmarym na pycie
grobowej, dla pokrzepienia duszy na tamtym
wiecie.
Ryba ycie, podno (miliony jajeczek
skadanej przez ni ikry); podno twrcza,
duchowa. W Indiach, Egipcie, Babilonii, Etrurii
niezliczone talizmany w ksztacie ryby, majce
przynosi obfito, szczcie rodzinne, zdrowie
i podno wacicielowi. Ryba wystpuje
powszechnie jako potrawa na uczcie weselnej,
co ma wpywa dodatnio na potomstwo
maonkw.
Ryba atrybut ycia seksualnego; pici
mskiej przez podobiestwo jej ksztatw

do fallusa, jako przeciwiestwo aby, symbolu

kobiety; symbol pci eskiej jako afrodyzjak,
gdy Afrodyta narodzia si z piany morskiej,
gdy Isztar, babilosko-asyryjska bogini
mioci i podnoci, przedstawiana bya m.in.
znakiem domu z ryb w rodku", emblematem
ciy. Gdy stugowy olbrzym Tyfon, syn Gai i
Tartarosa, napad na bogw olimpijskich,
przeraeni bogowie zmienili si w rne
zwierzta, a Afrodyta w ryb (Metamorfozy
5, 331 Owidiusza). Rzymianie jadali ryby w
pitek, w dzie Wenery (ac. dies Yeneris}.
Ryba reprezentuje take chd seksualny, brak
woli boej", temperamentu;
o frygidce mwi si: zimna jak ryba.
Ryba wie si z niemiertelnoci i zmartwychwstaniem, z ludmi sprawiedliwymi
uratowanymi z potopu, gdy stworzenia morskie take nie zostay poszkodowane przez
potop (w przeciwiestwie do zwierzt ldowych); z bogami i ludmi zaopatrzonymi w rybi ogon, pludmi-prybami, jak trytony,
syreny, jak babiloski bg podnoci i. urodzaju, nauczyciel ludzi, Oannes, ktry co noc
znika w morzu. Wedug Ksigi Genesis (1,
1920) ryby i inne stwory wodne zostay
nazwane przez czowieka dopiero po wygnaniu
go z raju, inaczej ni zwierzta i ptaki. W
Egipcie ryba reprezentowaa Ozyrysa, sprawc
dorocznego wylewu wd Nilu, dawcy ycia. W
Grecji istnia pogld, e dusza zmarego moe
w pewnych okolicznociach wej w ryb; gdy
tak ryb zje kobieta w ciy, dusza moe
wstpi w pd ludzki i przey kolejny ywot.
Ryba Zbawiciel. W literaturze rabinicznej wyraa Mesjasza, ktry schwyta Lewia-tana
i bdzie nim karmi bogosawionych w Raju
(dlatego ydzi, oczekujc go, jadaj ryb w
sabat). Jozue (hebr. 'zbawca; Jahwe pomaga', to
samo, co Jezus) by synem Nuna (hebr. 'ryba
albo potomek'). Chrystusa i apostow
przedstawiano jako rybakw owicych ludzi:
Wtedy Jezus rzek do Szymona:
Nie bj si, od tej pory ludzi owi bdziesz"
(Ew. wg uk. 5,10itd.). Krlestwo niebieskie
podobne jest do niewodu zapuszczonego w
morze i zagarniajcego ryby wszelkiego
rodzaju" (Ew. wg Mat. 13,47); pierwotnie
chrzczono przez zanurzenie w rzece lub jeziorze: nowochrzczeniec przebywa w wodzie
chrzcielnej wraz z rybami, jak jedna z nich;
rybami w tym wersecie s wic wierni. Std
ryba staa si dla pierwszych chrzecijan take

symbolem Chrystusa i Kocioa; dlatego greck

nazw ryby, ichthys, tumaczono jako inicjay
sw gr.: lesous Christos Theou (H) Yios Soter
('Syn Boy, Zbawiciel'). Jako ucielenienie
Chrystusa ryba bywa take symbolem
poywienia duchowego, a zwaszcza alegori
eucharystii (zastpion pniej przez chleb i
wino), gdy zmartwychwstay Chrystus
spoywa ryb pieczon. W komentarzu do Ew.
wg Jana (21,9) w. Augustyn ujmuje symbolik
ryby pieczonej na ogniu w te sowa:
Piscis assus. Christus passus" ac. 'pieczona
ryba (to) cierpicy Chrystus'. Ryba wyobraaa
Chrystusa na niezliczonych ubiorach, wazach,
rzebach, ornamentach, nagrobkach, zwaszcza
od pocztku II do poowy IV wieku; pniej
symbolika ta stracia na popularnoci i staa si
niezrozumiaa dla wikszoci wiernych. Ryba
bya te atrybutem Matki Boskiej i niektrych
witych, jak np. Andrzeja apostoa; Antoniego
Padewskiego (obok ksigi, serca, pomienia i
lilii);
Benna
biskupa
Mini,
patrona
Monachium; Piotra apostoa, biskupa UIryka,
patrona Augsbur-

stawiana w plastyce, jak np. w synnym obrazie Przysowia niderlandzkie Pietera Brueghela lub u Hieronymusa Boscha. I dzi mwimy
gruba ryba" na bogacza, dostojnika, wpywowego waniaka.
Ryba zdrowie. Przysowia: Zdrw jak
ryba. Czu si jak ryba w wodzie (we wasnym,
waciwym sobie rodowisku).
Ryba lekarstwo; w Ksidze Tobiasza archanio Rafa powiada (6, 89): Jeli czstk
rybiego serca pooysz na wgle, dym jego
odpdza wszelakie czarty (...). Gdy dotknite
bielmem oczy pomaza ci ryby, bd
uzdrowione".
Ryba milczenie, ju od czasw staroytnego Egiptu, we wszystkich niemal kulturach.
Przysowiowy zwrot: Milczy jak ryba.
W marzeniu sennym: jeden z licznych zwierzoksztatnych symboli ja" osoby picej,
ukryte w morzu podwiadomoci.
Dwie ryby wyobraane w plastyce jako
zwrcone w przeciwnych kierunkach (i czsto
poczone rodzajem ppowiny biegncej z
pyszczka do pyszczka) znaczyy, zwaszcza w
Egipcie, szczcie maeskie, w Europie raczej
ozibo pciow.
W astrologii ostatni, piekielny znak zodiaku,
Ryby (Pisces}, symbolizuje wiat wewntrzny,
mroczny, ktry czy nas moe z Bogiem albo
z Szatanem; ycie tajemne, milczenie i
W mit. ind. pierwszym awatarem (wcie- cierpliwo,
upodobanie
w
naukach
leniem) Wisznu bya ryba; w tym ksztacie by hermetycznych; wyobrani i intuicj, odkrycia
on nauczycielem Manu, praojca ludzkoci, i powstae w zbiorowej podwiadomoci; w
jego wybawc od wd Potopu.
horoskopach charakteryzuje natury wraliwe,
Jak gra lodowa w morzu, tak kady mi- podatne, chwiejne; czy si z planet Jowisz.
tyczny czowiek-ryba zanurza swe korzenie W heraldyce: chrzecijastwo, tajemnica,
(rybi ogon) w gbiach i fundamentach ziemi;
milczenie, umiarkowanie, zdrowie, czujno (co
cz zanurzona jest niewidoczna i grona. bierze si z bdnego wyobraenia, e ryby nie
Istniej te zwizki ryby z Ksiycem; w wielu sypiaj, bo nie maj powiek), pokora. W
mitach boginie Ksiyca maj rybi ogon.
alchemii: lapis (azotan srebra); materia prima
W kilku mitologiach dysk soneczny odbywa kamienia filozoficznego; hermafrodyta.
noc drog powrotn z zachodu na wschd w
brzuchu potworw morskich, zwaszcza RZEKA
wielkich ryb, albo w odziach cignitych Rzeka symbolizuje przeszkod, barier, poprzez ryby. Z rybami wi si i s przez nie wd, niebezpieczestwo, wtargnicie, najazd,
atakowani dwaj bohaterowie biblijni, Tobiasz i strat, strach, potwora, przewrotno;
Jonasz. Pierwszego ryba chce pore (Tob. 6, niebiaskiego wysannika, ask bo, zejcie
l4). drugiego poyka i przewozi na do piekie, wyroczni; pomoc, obron;
wybrzee, uniemoliwiajc mu ucieczk przed wschd Soca, yciodajne Soce, urodzaj (z
zadaniem prorockim, jakie postawi mu Bg. nawadniania gruntw), przemon potg, si;
Ojciec Tobiasza i Jonasz prorokuj zniszczenie ruchom drog; twrcze moce Natury, ycie i
Niniwy, pierwszy z niewiadomym skutkiem, mier, zasad esk, podno, odrodrugi bezskutecznie. W Kalewali fiski
bohater Vainaminen znajduje iskr ycia w
szczupaku, ktry pokn ososia, ktry pokn
okonia, ktry pokn iskr. Due ryby zjadaj
mae" alegoria o ludziach bogatych,
monych, yjcych kosztem biednych,
uciskanych, czsto przed

ga.

dzenie, zmartwychwstanie; wytchnienie, rado, pokj, bezpieczestwo, bogactwo; czas,

nieubagany upyw czasu, zapomnienie; zob.
W (emblemat rzek); Woda (w strumieniu;

ywa).
Rzeki z gry, z nieba. Ganges w Indiach
rzeka oczyszczenia spywajca z wosw Siwy,
symbol wd grnych i narzdzie wyzwolenia.
Ganges i Jamuna atrybuty Waruny jako
wadcy wd. Ganges przepywa niebo, ziemi i
wiat podziemny.
Rzeki wypywajce z Edenu ('ogrodu rozkoszy', raju ziemskiego) cztery strony
wiata; aski i wpywy Nieba spywajce po osi
wiata i rozchodzce si a po krace Ziemi; w
rdw. cztery ewangelie. Prymitywna sztuka
chrz, wyobraaa Chrystusa a. Baranka na
wzgrzu, z ktrego wypywaj cztery
strumienie. Te 4 rzeki to: Pison, ktra okra
wszystk ziemi Hewilat, gdzie znajduje si
najlepsze zoto, ywica bdelium i kamie
onyksowy (Przezorno); Genon okrajca
wszystk ziemi etiopsk (Umiarkowanie);
Tygrys idca ku Asyryjczykorn (Sia) i Eufrat
(Sprawiedliwo)" {Gen. 1, 1014). Wg
Boskiej Komedii Dantego w Edenie s dwie
rzeki: W nurcie dzielcym si na dwa ramiona
jeden ma tak waciwo, e zmywa pami
wszystkiego, co czowiek nabroi, w drugim za
pami cnych czynw odywa. Z tej strony
Lety. z drugiej Eunoi nazwisko" (Czyciec 28,
126131, t. E. Po-rbowicza).
Rzeka spywajca z gr aska boska. Pan
wprowadzi ci do ziemi dobrej, ziemi strumieni
i wd, i rde, na ktrej polach i grach
wytryskuj rzek gbiny" (Deut. 8,7).
Rzeka rado, pokj. O, gdyby zwaa
na przykazania moje; staby si by pokj twj
jak rzeka" (Izajasz 48,18). Mwi Pan:
Oto ja obrc na Jeruzalem rzek pokoju" Cjw.
66,12).
Rzeka przemona potga, sia, obrona
kraju. Tchnienie Paskie jest jak rzeka zalewajca a do poowy szyi na wytracenie narodw" (Izajasz 30,28). Egipt jak rzeka wzbiera
(...) i powie (...): Wygubi miasto i mieszkacw jego" (Jeremiasz 46,8). Nie sprzeciwiaj si obliczu monego i nie walcz przeciw
prdowi rzeki", ac. ne coneris contra ictum
fluw (Eklezjastyk 4,32); zob. niej Pyn
przeciw prdowi.

Rzeka mierci (w mazdaizmie) tworzy isi z

ez wylewanych przez ludzi w przesadnie
odczuwanym blu po stracie osb bliskich.
Rzeka w Palestynie Jordan. Prorok Elizeusz wyleczy mia wodza syryjskiego Naamana z trdu za pomoc siedmiokrotnej kpieli
w Jordanie (4. Ks. Krl. 5, 127). Jan
Chrzciciel chrzci tumy w Jordanie, a na koniec
Jezusa (Ew. wg Mat. 3, 516).
Rzeka przeszkoda, bariera. Najwiksza
obok gr przeszkoda w wdrwkach ludw w
czasach, gdy nie byo drg i mostw, pokonywana, czsto z niemaymi stratami, przez cae
ludy, z kobietami, dziemi, bydem i dobytkiem, przy pomocy bukakw nadtych
powietrzem.
Rzeki bogowie (w zwizku z przeprawami
rzecznymi,
nawodnieniem,
urodzajami,
powodziami, susz itd.). Kult bogw rzecznych
i morskich przynieli z sob Grecy ze swej
azjatyckiej praojczyzny; zczy si on z
podobnym kultem pierwotnych mieszkacw
pd. czci Pwyspu Bakaskiego. Pozosta
jednak na do niskim pitrze wielo-bstwa:
bogom wodnym brako wyrazistej osobowoci,
byli na p bogami, a na p oywionymi siami
Natury, co wyraao si niekiedy w ich
mieszanych, zwierzco-ludz-kich ksztatach
(byki, konie), umiejtnoci przemieniania si w
rne postacie poczonej czsto z darem
wieszczym (np. Proteusz, Acheloos, Alfejos,
Glaukos, Nereus). Objawem prymitywizmu
religijnego byo wrzucanie takich ofiar, jak
konie i byki ywcem do wody w zamian za
urodzaj a. zezwolenie na przejcie wojsk przez
brd bez szwanku. Bogom tym wznoszono
otarze, ale nie budowano wity. Podzili oni
potomstwo ze miertelnymi kobietami, np.
Inachos by ojcem lo. Orestes mwi: Uczciem
wite wody Inachosa citym lokiem wosw:
to strumie, nad ktrym spdziem swe
dziecice lata" (Ojiarnice 68 Ajschylosa).
Rzeki-bogowie. Przedstawiano ich konwencjonalnie jako dostojnych, dugowosych,
brodatych starcw w wiecu z sitowia, z
odwrcon urn, z ktrej leje si woda (np. Nil,
Tybr). Mae rzeki ukazywano jako modziecw noszcych roliny i inne emblematy
podnoci.
Rzeka. kobieta. Boginki, nimfy strumieni i
rde, jezior i rzek najady.
Rzeka wyrocznia: wypywa spod ziemi, z
podziemnego wiata zmarych, wiata ko

rzeni rolin, gdzie przyszo jest ukryta wraz z

zapowiedzi urodzaju lub godu. rda rzek
byway zejciem do Hadesu a. do Kraju
Bogosawionych.
Rzeki opywajce Hades: Acheron, rzeka
stojcej wody, moe z gr. achea rheon 'rzeka
smutku', przen. wiat zmarych; Kokytos, rzeka
paczu i jkw; Lete, rzeka zapomnienia;
(Pyri)flegeton, ziejca ogniem i wciekoci:
Styks, rzeka graniczna, przez ktr Charon
przewozi zmarych; jej woda czynia ciao
ludzkie odporne na rany i ciosy; na wody Styksu
przysigali ludzie i bogowie;
przen. mier i nienawi. Cztery stopnie kary
dla duszy w piekle (Boska Komedia, Pieko,
pieni 3, 8, 12, 14 Dantego).
Rzeka ycie i mier, odrodzenie, zmartwychwstanie, nieubagany upyw Czasu,
uczucie bezpowrotnej utraty, zapomnienie.
Dwa razy do tej samej rzeki wstpi niepodobna" sentencja Heraklita (Kraty! 402a
Platona), rzeka jako obraz rzeczywistoci, w
ktrej wszystko pynie (gr. panta rhei) wg teorii
wiecznego ruchu i zmiany w wiecie. Ruch w
przestrzeni porwnany do ruchu w czasie.
Rzeka Czasu. Ale te ustawiczne odnawianie si
ksztatw mimo wymiany materii.
Rzeki Alfejos i Penejos przepuci Herakles w
cigu jednej doby przez nigdy nie czyszczone
stajnie Augiasza, krla Elidy, co zmyo z nich
wszelki brud (6. praca Heraklesa).
Podr w gr rzeki powrt do rde
boskich, do Zasady.
Pyn przeciw prdowi wiadomie zachowywa si inaczej ni wikszo, liczc si z
wynikajcymi std trudnociami. Contra
fluminis tractum nitidifficileta.c. 'ciko pcha
si przeciw nurtowi rzeki'.
Rzeki w pogaskiej Brytanii czczono za ich
moc prorocz, za dobrobyt, jaki przynosiy, za
udzielane przez nie zwycistwa; skadano im w
ofierze ludzi, pniej konie.
Rzeka urodzaj, nawodnienie gruntw;
ycie. Rzeka ycia Chrystus.
Rzeka atrybut w. Krzysztofa i Juliana
Szpitalnika (ze rdw. romansw).
Rzeka grony potwr; gdy wzbiera, nastaje powd, gdy wysycha, nastaje susza.
Rzeka niebios Droga Mleczna, Galaktyka.
Erydan gwiazdozbir rwnikowy, w
Polsce widzialny zim. W katalogu astrono

ma du. Tycho de Brahe (15461601) widnieje pod nazw Eridanus fluvius ac. 'rzeka
E.', Eridanus to gr. bg rzeczny i dawna nazwa
rzeki Pad w ptn. Woszech.
Rzeka bezpieczestwo. Chwal morze, a
sam pywaj po wiadomej rzece znajomej" (Flis
699700 S. F. Klonowica).
Rzeka z maych przyczyn wielkie skutki.
Przysowie: Wielkie rzeki z maego rda id.
Z pomoc strumykw rzeki pyn.
Rzeki to ruchome drogi, ktre zawo
czowieka tam, dokd si chce uda" (Myli l,
10, 38 Pascala).
Wielka rzeka Ojciec Wd (np. Nil). Ojciec Rzeka (np. Mississippi, 01' Ma River).
,,Krlowa rzek sowiaskich" Wisa (Rok
1830 82 Kazimierza Brodziskiego). Rzek
litewskich ksi" (Do Niemna l Juliana
Korsaka).
Rzeka skutek nie przewysza przyczyny.
Przysowie ang.: Rzeka nigdy nie wzniesie si
powyej swego rda.
Rzeka przewrotno, mylce pozory.
Przysowia: Cicha woda brzegi rwie. Wielkie
rzeki pyn cicho.
Spyw rzek do morza a. oceanu poczenie
indywidualnoci z absolutem. W bud-dyzmie i
hinduizmie rozpynicie si w nirwanie.
Potok ycie. Wesoo eglujmy, wesoo!
po ycia burzliwym potoku" (Pie zegla-rzw
l2 Edmunda Wasilewskiego).
Za sidm rzek, za siedmioma rzekami
daleko, w bajecznym kraju.
Ko rzeczny hipopotam.
Zodziej (a. wilk) rzeczny szczupak.

SEN I SNY
Sen (spanie) symbolizuje wiat, ycie, tajniki
ycia, sodycz ycia, skracanie ycia, ycie
duszy; kochanka maku; przypomnienie, przemijanie, mier, cud Natury, mamk Natury;
ogie, wod; poywienie, smaczne jado,
odwieajc kpiel; paszcz; folg frasunku;
stan bezgrzeszny, wito, dar Nieba; majtek
biedaka, rwnacza ludzi, przyjaciela w niedoli,
dobroczyc, brata, lekarza dusz chorych;
pochlebstwo; zodzieja.
Sny (marzenia, widzenia senne) symbolizuj
sybille,
duchy
przeszoci,
posacw
wiecznoci, dzieci Nocy, dzieci boga Snu, dar
boski, gos przestrogi. Synw Ziemi; cza-

ry, tajemnice, proroctwo, (opaczne) wrby,

nadziej; to, co nie znika; niemiertelno;
prawd ycia; marno, majtek ndzarza;
oszustwo, uud; wasny wiat picego, obraz
trosk dziennych, resztki dnia; charakter czowieka, stumione pragnienia, psychoz, podwiadomo.
Sen twardy, kamienny, narkotyczny. ,,Przypuci tedy Pan Bg twardy sen na Adama;
a gdy zasn, wyj jedno ebro z niego" (Gen.
2.21). Sen kamienny sen bez widziade, sen
dobroczyca i brat. Lekarz dusz chorych"
(Zmora Andrzeja Struga).
Letarg mier pozorna, sen cechujcy si
brakiem reakcji na bodce. Jezus Maryja!
ha! czy pochowana w letargu ywam si
tu
obudzia..."
(Beatryks
Cenci,
3,4
Sowackiego).
Wizja widzenie ukazujce si czowiekowi na jawie, nie we nie. I ukaza si Pan
Abramowi i rzek mu: Potomstwu twemu dam
ziemi t" (Gen. 12,7).
Sny od czasw starcz, uwaane za sposb
objawiania si inspiracji duchw, za materia
do wrb, przepowiedni i proroctw, a take
sposb porozumiewania si zmarych z yjcymi. Widmo Scypiona St. ukazuje si we nie
Scypionowi M. i napomina go, aby lekceway
saw, kocha ojczyzn i hodowa cnocie (O
republice 6, Somnium Scipionis Cicerona). W
tragedii Racine'a Atalia (1691) Jezabel,
nieyjca matka bohaterki, ukazuje si jej we
nie i trzykrotnie ostrzega j przed zemst Boga
(por. 4. Ks. Krl. 9).
Objawienie si bstwa a. aniow we nie
rozkaz a. proroctwo. W Egipcie sny uwaano
za wysannikw Izydy. Biblijny Jahwe mwi
do Abrama: Gociem bdzie potomstwo twoje
w ziemi nieswojej" (Gen. 15, 1213). Bg
ostrzega we nie Abimelecha, krla Ge-rary,
aby nie tyka Sary, bo w istocie jest ona nie
siostr, ale on Abrahama" (Gen. 20, l8).
Pan Bg snami pisze nasz przeszo i
przyszo" (Samuel Zborowski 4. 656
Sowackiego).
Sen Jakuba zob. Drabina (Jakubowa). Sny
proroctwo, wrba, przepowiednia
symboliczna. I (Jzef) rzek do braci: (...)
nio mi si. emy wizali snopy na polu (...),
a wasze snopy, wokoo stojce, kaniay si
snopowi memu. Odpowiedzieli (...): Czy
krlem naszym bdziesz?" (Gen. 37. 68).

Sen wieczny, nieprzespany mier (i/fremiasz, 51,39). Umrze zasn. Zasn! Moe ni? w tym sk cay" (Harftlet 3.1
Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
Sen brat mierci; zob. mier (siostra
Snu). Przysowie: Sen obraz mierci.
Zasn z ojcami swoimi umrze. ..(Pan
do Mojesza:) Oto ty zaniesz z ojcami twymi,
a ten lud powstawszy bdzie cudzooy z bogami cudzymi" (Deul. 31,16).
Swoim Bg daje we nie, przysowie nm. o
ludziach, ktrzy co osignli bez widocznego
wysiku. Na nic wam si nie przyda wczenie
wstawa, pno si ka, spoywajc chleb w
troskach: wszak On swoich i we nie obdarza"
(Psalm 126 13).
Sen sodycz pracownika, przeklestwo
bogacza. ,,Sodki jest sen dla pracujcego, czy
mao zje czy wiele; lecz nasycenie nie
dopuszcza spa bogatemu" (Eklezjastes 5,11).
Spa z kobiet (a. mczyzn) y z ni
(z nim), mie z ni (z nim) stosunek pciowy.
(Sychem) rozmiowa si w Dynie i porwa j
i spa z ni, gwat uczyniwszy pannie" (Gen.
34, 12).
Sen sprawiedliwego beztroski, spokojny.
Synu mj (...) strze zakonu i rady, a bd
yciem dla duszy twojej (...), wtedy (...), jeli
zaniesz, nic zlkniesz si; bdziesz odpoczywa i bdzie sodki sen twj" (Ks. Przypowieci
3, 214).
Ospao lenistwo. Lenistwo przywodzi
ospao" (Ks. Przypowieci 19.15).
Mio snu rozczarowanie; bieda. ..Nie
kochaj si w spaniu, aby ci ubstwo nie przycisno" (Ks. Przypowieci 20,13). Przysowie
nm.: Niejeden tak dugo ni o szczciu, e je
na koniec przeni.
Sny oszustwo, uuda, marno, opaczna
wrba. Jak ten, co chwyta cie i wiatr goni,
tak i ten. ktry daje wiar snom kamliwym.
(...) Nie przykadaj do nich serca swego. Wielu
bowiem sny w bd wprowadziy i upadli
majc w nich nadziej" (Eklezjastyk 34, l7).
..Co si ni w nocy, to czsto ino sprawy akurat
przeciwne wry" (Metamorfozy albo Zloty
Osio. 4,27 Apulejusza, t. Edwina Jdrkiewicza). Przysowia: nie o weselu, a dowiadujesz si o pogrzebie (ang.). Tous son-ges
sont mensonges fr. 'wszystkie sny s kamstwami'. Nie ma tego w wiecie, co si we nie
plecie. Sen mara. Bg wiara. Nie zawsze
jednak mara to jest ponna, co we nie
czowiek i widzi, i czuje (...), czasem ostrzega,

czasem co zwiastuje" (Balon, czyli wieczory

puawskie 1. 10, l6 F, D. Knianina).
Spa w prochu ziemi by umarym. A
wielu tych. co pi w prochu ziemi, ocuci si,
jedni do ywota wiecznego, a drudzy na hab,
aby widzieli zawsze" (Daniel 12,2).
Sen dar boski. Sen jest od Zeusa" (Iliada
l, 63 Homera). Pierwszy sen. w dar bogw
najsodszy" (Eneida 2, 269 Wergiliu-sza, t.
Wandy Markowskiej).
Bramy snw zob. Brama.
Sny dzieci Nocy (Teogonia 212 Hezjoda).
Sny wasny wiat czowieka. ,,Na jawie
ludzie yj na wsplnym wiecie, ale we nie
kady wdruje po swoim wasnym" (Heraklit
cytowany w Moraliach 166C Plutarcha).
Sny synowie Ziemi, geniusze o czarnych
skrzydach (Hekabe 21 Eurypidesa).
Sny myli minionego dnia; nocny obraz
trosk dziennych. Zazwyczaj owe bkajce si
widzenia senne gwnie tych spraw dotycz. o
ktrych si za dnia mylao" (Dzieje 7,16
Herodota, wg t. Seweryna Hammera). To s
ludzkiej wasnoci narowy, e. co dzie cay w
sercu tkwi bolenie, na noc pi/\ chodzi do
gowy" (Dziady cz. IV 5768 Mickiewicza).
Sen rwnacz ludzi. ..Kiedy pi, nie odrnisz uczciwego od zoczycy, std powiedzenie, e przez p ich ycia nie ma rnicy
midzy szczliwcem a nieszcznikiem" (Etyka Nikomachejska l, 13, 13 Arystotelesa).
Sny dzieci boga Snu, Hypnosa: Morleusza, zsyajcego sny o ludzkich ksztatach,
Eikelosa (Ikelosa a. Fobetora) sny o
zwierztach i Fantasosa sny o przedmiotach.
Sny midzy pnoc a witem uwaano w
staro. i rdw. za szczeglnie znaczce
zapowiedzi przyszych wydarze.
Sen stan bezgrzeszny, wito. Przysowie: Kto pi, ten nie grzeszy. La. art. rdw.
sofizmat uczniowski: Qui bibit dormit, qui
dormit non peccat, qw non peccat sanctus est
'kto pije. ten pi; kto pi. ten nie grzeszy;
kto nie grzeszy, witym jest'.
..Wszystkie uciechy wiata to tylko krtki
sen!" w. Che quanto piace al mondo e breve
sogno! (Canzoniere 1,14 Petrarki).
Sen zodziej czynnych godzin ycia.
Przysowie: Spanie ujma ywota. Sen folga
frasunku (przys.). picy motyw
folklorystyczny
i
mitologiczny,
rozpowszechniony na wiecie, m

wicy o pasterzu-Socu pascym owce-chmury, ktry wchodzi dojaskini-ciemnoci

Nocy a. Zimy (eskim ich odpowiednikiem
byaby pica Krlewna uosabiajca wegetacj ujt snem zimowym i przebudzon
przez krlewicza-Wiosn), a. o bohaterze kryjcym si w pieczarze przed pocigiem tyrana
a. uzurpatora i picym tam snem nieprzespanym; obudzi si. gdy jego kraj znajdzie si w niebezpieczestwie. Legendy o
,,picych rycerzach" osnute byy wok postaci wielkich wadcw, jak Artur, Karol
Wielki, Fryderyk I Barbarossa, Fryderyk II
Hohenstaufen, Bolesaw Chrobry a. miay.
wodzw, jak Roland, Karol Chodkiewicz, Stefan Czarniecki, bohaterw lud., jak Stieka
Razin, Pugaczow itd., mczennikw, jak Siedmiu picych z Efezu.
Sen Almaszara zamki na lodzie, ponne
projekty, prne marzenia, jeszcze skra na
niedwiedziu, a ju j sprzedaj. Almaszar
zainwestowa wszystkie pienidze w kosz
wyrobw szklanych i ni na jawie, e si na
nim wzbogaci, ale mimowolnym kopniciem
stuk wszystko szko (Opowiadanie balwierza
o pitym bracie w Baniach z 1001 nocy).
Sny tajemnice. Sny lekkie, sny poche
nas bawi, ktre si nam podobno nigdy nie
wyjawi" (Tren Xl 1314 Jana Kochanowskiego). Sny to sny (...) tajemne
wiaty" (Pokolenie Marka widy 1,1 Andrzeja
Struga).
Sen paszcz; poywienie; woda; ogie;
chd; pienidze; waga. ,,Bogosawiony. ktry
sen wynalaz, ten paszcz, ktry okrywa
wszystkie myli ludzkie, poywienie, ktre nam
umierza gd, wod, ktra gasi pragnienie,
ogie, ktry w zimnie zagrzewa, chd, ktry
agodzi upa, i na ostatek pienidz obiegowy, za
ktry wszystko kupi mona, wag i ciarki,
ktre rwnowa pasterza i krla, prostaka i
mdrca" (Don Kiszot 2,68 Cervantesa, t. A. L.
i Z. Czerny).
ycie snem, hiszp. La vida es sueflo, tytu
sztuki (1635) Pedra Calderona de la Barca.
We nie czek krlem, inaczej na jawie"
(Sonet 87, 14 Szekspira, t. Jerzego owiskiego).
Sen Spodka (ang. Bottom's dream) o
wasnym osielstwie; przen. niewczesne dojcie
do przekonania, e si postpowao jak gupiec
(Sen nocy letniej 4.1 Szekspira); tkacz Spodek,
ktremu Puk naoy oli eb.

Sen mamka natury. nie sodki, ty dobra

natury mamko" (Henryk IV, cz. 2 3,1
Szekspira, t. L. UIricha).
O nie! pochlebco umysw szczliwych!"
(Elegy to Sleep Williama Congreve'a).
Sny charakter picego. ,,Gdyby ludzie
chcieli szczerze opowiada, co si im ni,
atwiej byoby z tego odczyta ich charakter
ni z ich twarzy" {Pisma E 490 G. Ch. Lichtenberga).
,,Drzemk i sen dwch braci najtych na
sub bogom wyprosi Prometeusz dla
ludzi na pociech" (Die Geschwister l2
Goethego).
Sen odwieajca kpiel piersi penej
ran, agodna oliwa na wszelki serca bl, na
uczcie ycia najsmaczniejsze danie!" (Makbet
2,4 Friedricha Schillera).
Sny przestroga. Nie sdzisz, e to gos
przestrogi wrebnie do nas mwi w snach?
Zdarzaj si te gosy bez wtpienia, jednak nie
nazwabym przestrog tego, co zapowiada
rzecz nieuniknion" (mier Wallensteina 5,3
Friedricha Schillera).
Dugi sen mier. Dobranoc, Gordon!
Gotuj si na dugi sen, bo bl ostatnich dni by
wielki. Postaraj si, by mnie za wczenie nie
zbudzono" (mier Wallensteina 5,5 Friedricha
Schillera), ostatnie sowa bohatera.
Wieczny pokj to senne marzenie i nawet
nie pikne" (Helmuth von Moitke na temat idei
Immanuela Kanta wyraonej w pracy Projekt
wiecznego pokoju, 1795).
Sen przyjaciel w niedoli. Nazwano ciebie, nie, druhem w niedoli, lecz ten, kto ci
tak nazwa, by szczciarzem" (The Curse
ofKehama 15,12 Roberta Southeya).
Sny s tym, co najsodsze i, by moe, najprawdziwsze w yciu" (Charles Nodier,
17801844).
Mary senne posacy wiecznoci; duchy
przeszoci; sybille. Jak posance wiecznoci
bysn i przepadn, jako przeszoci duchy
czsto przyszo zgadn, jak wrce
sybille ciemno do ich rki skada tyraskie bero rozkoszy i mki" (Sen. Z lorda Byrona 1114 Mickiewicza).
Sen yciem (nm. Der Traum ein Leben)
tytu bajki dramatycznej" (1832) Franza
Grillparzera, pomylany jako odwrcenie
tytuu sztuki Calderona ycie snem.
Kraina snw kraj czarw, niemiertelnoci; marzenia senne.

A sen? ach, ten wiat cichy, guchy;

tajemniczy, ycie duszy" (Dziady cz. III, Prr
log 6970 Mickiewicza).
Sen przypomnienie. Mdrcy mwi^, e
sen jest tylko przypomnieniem mdrcy
przeklci!" (Dziady cz. III, Prolog 7374
Mickiewicza).
nie, ty krewniakiem mierci, ekstazy,
szalestwa" (In Memoriam 71 Alfreda Tennysona).
Sen wiat. wiat snem snu ziemia
oem" (Narodzie mj... 58 Sowackiego).
Sny ostatnie przechodz przez wosy"
(Kiedy pierwsze kury... 1112 Sowackiego).
Sen mierci brat, kochanek maku"
(Beniowski 10, 153 Sowackiego).
Sny to najlepszy dowd na to, e nie jestemy tak szczelnie zamknici w swojej skrze, jak si wydaje" (Dzienniki 1844 Ch. F.
Hebbia). Sny to klucze do wyjcia z siebie"
(Le Regne du Silence: Au fil de l'eau G. Rodenbacha).
Marzenia niedziela myli" (Journal
intime 29 IV 1852 H.-P. Amiela).
Sen tajemnica ycia, cudowne dzieo
Natury" (Journal intime 20 III 1853 H.-P.
Amiela).
Sen najmilszy sposb skracania ycia"
(Fliegende Blatter 2856/103).
Sen o szpadzie (w okresie zaborw)
marzenie o walce zbrojnej o niepodlego.
Tytu rapsodu (1905) Stefana eromskiego.
Marzenie senne jest (take) psychoz, z jej
niedorzecznociami, urojeniami i przywidzeniami" (Abriss der Psychoanayse 1,5 Sigmunda Freuda, 1940, pomiert.).
Sny wyraz a. spenienie pragnienia
stumionego, zdawionego (Freud); spontaniczne i symboliczne przedstawienie aktualnego stanu wiadomoci (Jung).
Sny majtek biedaka. Lecz ja, bdc
biednym, mam tylko sny moje" (H Wishes for
the Clofhs of Heaven W. B. Yeatsa).
Sny to, co nie znika. Im bardziej si
starzej, tym lepiej widz, e to, co nie znika,
to s sny!" (Do pani A. Mawois, 1955, Jeana
Cocteau).
Amerykaski sen (ang. The American
Dream) spoeczestwo amerykaskie, izolowane od rzeczywistoci przez faszywe ideay; samotno, niemono budowania mostw do serc i dusz naszych blinich. Tytu
sztuki (1961) Edwarda Albee, poruszajcej ten
temat.

Spa jak suse, bobak, wistak, borsuk

gboko, mocno, bez ruchu.
Spa jak zajc czujnie, niespokojnie, z
otwartymi oczami.
Sen nadzieja. Ten sen si przeni ta
nadzieja si rozwiaa, zawioda, nie zicia si.
Sen przemijanie, nietrwao. Znik jak
sen, jak senne marzenie.
SERCE
Serce symbolizuje mio, mio niebiask, i
ziemsk, wzruszenie, uczucie, dobro, niewinno, szczero, uprzejmo, ochoczo,
yczliwo, pomoc, wspczucie, miosierdzie,
przyja, oddanie, szczodro; zgod, rad;
ycie, si ywotn; czowieka doznajcego
jakich uczu a. przey, natur ludzk,
temperament, charakter, ycie duchowe, dusz,
intelekt, zrozumienie, mdro (w odrnieniu
od rozsdku), inteligencj; kontemplacj,
wspomnienia, ksig, pamitnik; aspiracje;
nastrj; mstwo, odwag, miao; prawd,
dobro i zo, wol, szczcie i wiato dla duszy;
maestwo; pobono, proroctwo, skruch;
rozpacz, oburzenie, strach, bl, smutek, al;
otuch, nadziej; fasz, gupot.
W Biblii wyraz serce" wystpuje jako symbol, metafora czy przenonia, w charakterze
rda i siedziby ycia religijno-obyczajowego, orodka osobowoci, dziaania, charakteru,
zachowa kilkaset razy, a zaledwie tuzin
razy na okrelenie organu ciaa. U sta-ro.
Egipcjan serce byo prawdziw siedzib
inteligencji (mzg tylko pomocnicz), jedynym organem wewntrznym nie przechowywanym w kanopach (urnach), ale pozostawianym w mumii, gdy od ciaru serca (waonego na sdzie zmarych) zaleay dalsze
losy zmarego; por. Waga.
Serce uwaano przez tysiclecia za siedzib
ycia, si decydujc w sprawach dobra i za,
(staroytni wryli z ksztatu i wntrza serca
osoby zmarej), siedzib duszy; czsto skadano je w ofierze bstwu. Serce okrelao ycie
wewn. czowieka, jego myli, odwag, wol'i
uczucia. Zjadano serce wroga, aby zdoby jego
zalety i uniemoliwi mu zmartwychwstanie.
Rwnie krew ttnic w sercu wizano z
dusz czowieka. Serce uwaano za jedno z
trzech, ale gwne i centralne ognisko
(orodek, centrum) ycia w ciele ludzkim obok
mzgu i genitaliw, czce w sobie czciowo
funkcje tamtych dwch.

Serce rdo ycia. Strze swego serca,

bo z niego tryska rdo ycia!" (Ks. Przypowieci 4,23). Wg Pliniusza St. (11,37) jest to
organ, ktry si pierwszy budzi do ycia i
ostatni zamiera w ciele ludzkim.
Serce orodek, najwaniejszy punkt,
centrum czego (kniei, gstwiny; huty).
Serce dusza. Sursum corda ac. 'w gr
serca', sowa odmawiane przed prefacj
mszaln; por. levemus corda... tac. 'podniemy
serca...' (Wulgata, Treny Jeremiasza 3,41),
Ukryty w sercu czowiek" (l. List w. Piotra
3,4).
Serce mdro, rozum. Daem ci serce
mdre i rozumne" (3. Ks. Krl. 3,12). Mdro Salomona Bg da w serce jego" (3. Ks.
Krl. 10,24). Serce mdrca, -jak lustro,
powinno odbija wszystkie przedmioty nie
brudzc si o nie" (Konfucjusz).
W tradycji muzum. serce organem kontemplacji i ycia duchowego (a nie uczu),
podpowiadajcym czowiekowi najskrytsze,
najprawdziwsze myli bdce rdem jego
intelektu.
,,Serce istotnym jest prawdy ogniskiem"
(Aktor 2, 5, 567 Norwida).
Z serca pyn wielkie myli", fr. Les
grandes pensees viennent du coeur (Maksyma
87 markiza de Vauvenargues).
Serce rdo aspiracji, de. Tak by si
nam serce miao do ogromnych, wielkich
rzeczy" (Wesele l, 24, 7912 S. Wyspiaskiego).
Serce pamitnik, ksiga wspomnie.
,,Serce czowieka wspomnie wspbraci otarzem" (W imionniku Henryka G. 3 Edmunda
Wasilewskiego). W rozbolaego serca yw
ksig zapisz na zawsze sowa..." (W rozbolaego serca... l2 Jana Kasprowicza).
Serce prorok. Bo serce pewny prorok a
nigdy nie myli" (ywot Jzefa, Rozprawa 6,
49412. M. Reja).
Serce krynica inteligencji i dobrej rady
(w odrnieniu od rozsdku). Naucz nas liczy dni nasze, abymy posiedli roztropne serce" (Psalm 89 12). Serce ma swoje racje,
ktrych rozum nie zna" (Myli 2, 17, 5 Pascala).
Serce rezerwuar gupoty. Serce to ten
osie pierworodny, ktry tkwi w kadym z nas"
(ywot i myli Zygmunta Podfilip-skiego I,
Wstp, Jzefa Weyssenhoffa).
Serce wg poj epoki Odrodzenia jest skarbnic wzrusze, odczu, si yciowych, jed-

nym z trzech organw stanowicych o yciu i

mierci (wraz z mzgiem i wtrob); sdzono
wwczas, e jki i wzdychania miosne
wytaczaj krew z serca. Chora mioci, z
braku szczcia blada, z krwi j najdroszej
tok westchnie okrada" (Sen nocy letniej, 3,2
Szekspira, t. S. Komiana). Zwizek serca z
yciem uczuciowym musia by jednak oczywisty ju dla ludw pierwotnych: pod jego
wpywem serce bije mocno, szybko, zamiera,
tucze si w piersiach itd.
Serce rdo uczucia. Przysowie: Co na
sercu, to i na jzyku. Z obfitoci serca usta
mwi" (Ew. wg Mat. 12,34). W staro. Grecji
emblemat Erosa.
Serce siedziba smutku, troski, tsknoty,
alu, blu. ,,Serce moje smtne" (Treny Jeremiasza 1,22). Mam wielki smutek i nieustanny bl w sercu swoim" (List do Rzymian 9,2).
Serce rwie si, tskni, wyrywa si do kogo, do
czego; skowyczy, omdlewa, pka z blu,
ciska si z alu.
Krwawice, zamane, zranione serce zawd miosny, rozczarowanie. Bliski jest Pan
tym, ktrych serce jest zamane" (Psalm 33
19).
Serce skarbnica radoci ycia, wesela.
Serce wesoe rozwesela oblicze" (Ks. Przypowieci 15,13). Humor jest darem serca",
nm. Humor ist (...) eine Gabe des Herzens
(Ludwig Borne).
Serce czyste niewinno, bezgrzeszno.
,,Bogosawieni czystego serca" (Ew. wg Mat.
5,8). Miosierdzie pynce z czystego serca"
(/. List do Tymoteusza 1,5).
Zote serce czowiek dobry, bezinteresowny, uczynny, miosierny. Serce
skrucha. Sercem skruszonym i zgnbionym
nie wzgardzisz. Boe" (Psalm 50 19).
Wielkie serce. Serce moje moe pomieci
ludzi milijony" (Tak mi. Boe, dopom 78
Sowackiego); przen. czowiek szlachetny,
wzniosy, miosierny.
Mae serce tchrzostwo, maoduszno:
Czowiek maego serca.
Twarde, kamienne serce nieczue, okrutne; odporne na zaloty. Serce w twej piersi
jest z elaza" (passim u Homera). Moje serce
zmienio si w kamie" (Otello 4,1 Szekspira).
Na palcu masz dyjament, w sercu twardy
krzemie" (Do Hanny l Jana Kochanowskiego). Ja zatwardz serce (faraona)" (Ex. 2,21).

Serce dobro i zo. Dobry czowiek ze

skarbu dobrego serca wynosi rzeczy dobre, a
zy ze skarbu zego ze" (Ew. wg Mat. 12,
35). Z serca wychodz ze myli, zabjstwa,
cudzostwa, rozpusta, kradziee, faszywe
wiadectwa, blunierstwa" (Ew. wg Mat.
15,19).
Serce odwaga, sia, wola, animusz, Serce w nim szczekao (...). Bijc si w piersi
(Odys) karci swe serce: Znie i to, moje
serce, jue i bardziej psie dni znosio (...).
Twoja wwczas roztropna odwaga wyprowadzia mnie z pieczary (Kiklopa)" (Odyseja
20,18 Homera, t. J. Parandowskiego). Traci,
straci serce, przesl. upada na sercu traci
odwag, animusz.
Serce tarcza. Zasocie serca tarczami i
walczcie przy serc pomocy, pewniejszej ni
tarcze" (Koriolan 1,4,24 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Serce oburzenie; napis nagrobny Jonathana Swifta: ,,Ubi saeva indignatio ulterius
cr lacerare neguit" ac. 'gdzie wite oburzenie nie moe mu ju rozdziera serca."
Serce strach. Sau (...) strwoy si, i
przelko si jego serce bardzo" (l. Ks. Krl.
28,5). Roboam by prostak i lkliwego serca"
(2 Ks. Kronik 13,7). Serce zamiera z trwogi.
Serce w portkach, w pitach ze strachu, ac.
Cr Uli in genua decidit 'spado do kolan'.
Serce fasz. Fasz serca i fasz lic musz
i spoem" (Makbet, ostatnie sowa aktu I
Szekspira, t. J. Paszkowskiego). Serce dwoiste
dwulicowo, obuda. ,,A z Zabulonu (...)
50 000 przyszo na pomoc, z sercem niedwoistym" (/. Ks. Kronik 12,33).
Serce zo. Obmyj ze zoci serce twe,
Jeruzalem" (Jeremiasz 4,14).
Serce rozpierane przez pych. Hardo
twoja uwioda ci i pycha serca twego" (Jeremiasz 49,16), Zdj, zrzuci pych z serca.
Serce niewd, sida, potrzask, matnia.
Niewiasta jest sidem owcw, a serce jej
niewodem" (Eklezjastes 7,27).
Serce gryzce i gryzione. Jeeli gryz co
to sercem gryz" (Beniowski 2, 744 Sowackiego). Serce kadym czuciem re i ksa
wroga" (Rewolucja 34 Or-Ota). Jdza gryzca
serce uosobienie zazdroci, zawici.
Serce skarbnica uczu patriotycznych.
Pamitam serce twe mode, wezbrane dol
ojczyzny" (Ksiga ubogich 37,8 Jana Kaspro

wicza). Sercem ojczystych progw strze"

(Pie o domu 23 Marii Konopnickiej). Serce?? A to Polska wanie" (Wesele 3, 16,
57980 S. Wyspiaskiego).
Serce Warszawy Stare Miasto (Stare
Miasto 98 Or-Ota).
Serce tajemnica. Zawie jest serce
wszystkich i niewybadane" (Jeremiasz 17,9).
,,Wielk zawsze zagadk jest serce w czowieku" (Ciotunia 3,3 Aleksandra Fredry).
Serce i gowa uczucie i rozum. Serce
zawsze wystrychnie gow na dudka" (Maksyma 102 La Rochefoucoulda). Rozum i
serce, dwa wrogi, na straszny bj si wyzwali;
wtem wesza Hanna do sali i rozum w
nogi!" (Junak Kazimierza Brodziskie-go).
Nieraz jestem w rozterce: tu interes a tu
serce" (Wesele l, 17, 51415 S.
Wyspiaskiego).
Serce na doni ycie wewntrzne ukazane
otwarcie wszystkim; prawo i szczero;
godo umieszczone przez Kalwina na pieczci
do listw. Serce jak na talerzu.
Serce z gow kobiety grzech przeciw 8.
przykazaniu, grzech obmowy, faszywego
wiadectwa.
Serce z monet grzech przeciw 9. i 10.
przykazaniu,
grzech
podania cudzej
wasnoci.
Serce z krzyem atrybut w. Katarzyny ze
Sieny.
Serce z koron cierniow emblemat
jezuitw i Ignacego Lojoli.
Ponce serce gorce uczucie i namitno; otoczone cierniem i krwawice
serce Chrystusa; pomienna pobono; atrybut
w. Augustyna i Antoniego Padewskiego,
miosierdzia; renesansowej Wenery.
Serce przebite strza skrucha, al za
grzechy; atrybut w. Teresy; (strza Amora)
mio, oddanie, namitno, czsto z mottem
ac.: Amor yincit omnia 'mio wszystko
zwycia'. Znak zodiaku Lew. W
heraldyce: szczero; rozum. W alchemii:
serce wyobraao Soce w czowieku, tak jak
zoto Soce na Ziemi; serce ma zwizek ze
Socem, a mzg z Ksiycem.

SP
Sp symbolizuje niebo. Soce, ogie, oczyszczenie, wiatr, burz, byskawic, zniszczenie;
zo, z saw, zgryzot, nieszczcie;
drapieno, aroczno, bezwzgldno,
mier; kar, skruch; zasad esk,
macierzystwo, opiek, podno, niemiertelno; wysokie loty, bystro wzroku, objawienie, wrb, proroctwo; sprawiedliwo;
pustelnictwo.
Sp ogie, upa, wiatr; psychppomp.
Atrybut bogw aru sonecznego latem na
pustyni; wiatr pustynny przenoszcy dusze
zmarych na tamten wiat.
Sp w Indiach duch opiekuczy
czuwajcy nad dziemi w czasie nieobecnoci
rodzicw; doradztwo duchowe; ab-negacja.
Sp w staro. Egipcie matka, macierzystwo, podno; str i obroca faraonw;
amulet przeciw ukszeniu skorpiona. Atrybut
bogini prawdy i sprawiedliwoci Maat; atrybut
opiekunki Grnego Egiptu i jego wadcw,
bogini spa i wa Nechbet; opiekunki kobiet,
bogini Hat-hor; Izydy. wcielenia Wielkiej
Macierzy. Uwaano, /e wszystkie spy to
samice za-padniane przez Ozyrysa, boga
podnoci i wadcy wiata zmarych. Krlowe
egip. nosiy czsto spi czepiec, ochronne
nakrycie gowy w ksztacie spa, ktrego
skrzyda okrywaj gow z dwu bokw, a
gowa ptaka wznosi si nad czoem wadczyni.
Sp amulet przeciw ukszeniu skorpiona;
sdzono, e szponem spa mona wykry
trucizn w napoju, podobnie jak rubinem a.
krwawnikiem; przeciwiestwo (i naturalny
przeciwnik) wa.
Sp sprawiedliwo, wielkoduszno;
wg pogldu staroytnych sp nie atakuje
drobnych, sabych stworze.
Sp wysoki lot i bystry wzrok. cieki
do niej nie zna sp i nie wypatrzyo jej oko
sokoa" (Hiob 28,7).
Sp pustelnik, odludek. Tam lylko spy
zlatywa si bd, jeden do drugiego" (Izajasz
34,15), w opustoszaym i zniszczonym kraju
zmienionym w pustyni. Tylko trupy tu
nocuj, tylko spy tu koczuj" (Farys 5960
Mickiewicza).
Sp atrybut iraskiego czowieka-potwora Adahaka, zabjcy pierwszego
czowieka, Jimy.

Sp atrybut Matki Natury, Wielkiej

Bogini, a take mierci (jako padlinoerca).
Sp czule opiekuje si modymi w gniedzie.
Parsowie wystawiaj swych zmarych na Wieach Milczenia (dachmach), aby spy zary
ich ciaa, co ma uatwi pniejsze odrodzenie
si nieboszczyka; spy s dla nich wite jako
poeracze
trupw,
ywe
sarkofagi,
oczyszczacze przyrody.
Sp kara, wyrzuty sumienia. Atrybut
Hery, Ateny, erynii, Prometeusza, Tytiosa.
Prometeuszowi, przykutemu na Kaukazie do
skay, sp (a. orze) wyszarpywa wtrob za
to, e wykrad niebu ogie i da ludziom. Dwa
spy wyszarpyway Tytiosowi wtrob w
Tartarze za ch zgwacenia Leto (Latony),
matki Apollina i Artemidy wg humanistw
renesansowych bya to alegoria opanowania
ciaa przez dz (gdy wtrob uwaano za
siedzib podania).
Sp mdrzec, wieszczek, prorok, jeden z
ptakw powiconych Apollinowi.jako bogu
wyroczni; doskonay wzrok ptaka daje mu
znakomit orientacj. Mityczny wieszczek
Melampos rozumiejcy mow ptakw twierdzi, e spy s mdrzejsze od bogw. Romulus zobaczy 12 spw, a Remus 6, gdy pierwszy osiedli si na Palatynie, a drugi na Awentynie; zapytali bogw, gdzie ma powsta
Rzym. Powsta w miejscu, gdzie wrba okazaa si pomylniejsza, na Palatynie. Augurowie wryli z lotu spw. W Rzymie sp powicony by nie tylko Apollinowi, ale i Marsowi, pierwotnie bogu podnoci, potem
dopiero bogu wojny.
Sp jako padlinoerca mier; niemiertelno, magiczne odnowienie cyklu ycia i mierci; zo, za reputacja, nieszczcie.
Bo gdzie jest padlina, tam zlatuj si spy"
{Ew. wg Mat. 24,28). ,,Si witur es, cadaver
expecta" ac. 'jeli sp, czekaj trupa'. Przysowie: Czeka jak sp cierwu. ,,Ciesz si
jako spy z konajcych jku" (Almotenabbi 70
Mickiewicza).
Sp atrybut Matki Boskiej, wyniky z
mniemania, e jaja spicy zapadnia wschodni
wiatr, co posuyo jako symbol niepokalanego
poczcia.
Sp atakujcy czowieka skutego acuchem
(w plastyce) kara, wyrzuty sumienia;
walka midzy kolejnymi porami roku.
Sp zo, drapieno, aroczno, bunt,
cechy drapienika, na ktre zwrcono uwag
dopiero w czasach, gdy rola spa jako czyci

ciela miast zmniejszya si znacznie. Spem

patrz na siebie ponuro, nieprzyjanie. Gdy
sp buntu toczy serca takich wielkich wodzw"
{Henryk VI ci. l 4,3 Szekspira).
Sp udrka, zgryzota. Ja jestem Zemst
przysan z krlestwa szatana, aby uciszy spa
szarpicego twj umys okrutn pomst na
twych wrogach" {Tytus Andronikus 5,2
Szekspira).
Wiek kobiety 6070 rok ycia (kobieta z
kdziel).
Spi szpon zgryzota. Spie szpono
zgryzoty na wskro mi przebodo" {Don
Carlos 304 Mickiewicza).
Spie skrzyda ochrona, osona.
W marzeniu sennym: niebezpieczna choroba; (zabi) szczcie.
SIE (Sido, Matnia, Niewd, Wicierz)
Sie symbolizuje sida, puapk; co, co usidla,
chwyta w matni psych. a. moraln; wi,
wizy, pta, spltanie, poeranie, chwytanie,
gromadzenie, zbieranie, kolekcjonerstwo;
rybowstwo; poszukiwanie bstwa; niebo,
Krlestwo Niebieskie, gwiazdy, promienie
soneczne; mio, mio do wiata, kobiet,
podno; przebiego, magiczn wadz;
prawo; strach, mier, pieko, zmartwychwstanie.
Sie czterech wiatrw wadza magiczna;
atrybut i bro (obok uku, strza, maczugi i
piorunw) boga Marduka z mitu babiloskiego.
Sie promieni sonecznych atrybut boga
Soca panteonu mezopotamskiego, Szamasza, jako zwycizcy ciemnoci na niebie i
Ziemi, badacza serc miertelnikw, dawcy
ycia i rda praw.
Sie bro i atrybut bogw nieba, jak ind.
Waruny, pana niebios, podpory prawa
kosmicznego i moralnego, oraz bogw wd i
oceanw, owicych sieci ryby w odmtach
podwiadomoci, jak babiloski Ea, bg wody
i mdroci; przeciwiestwo miecza herosw.
Sie mio do wiata doczesnego. Jak
ryby schwytane w wielk sie i wycignite na
brzeg, tak popadaj ludzie w mio do wiata i
w wielk niedol" {Mahabharata ks. 12).
Sie poszukiwanie bstwa; atrybut mistykw perskich, owicych Boga sieci.

Sie, sida mier, strach, pieko. Ogarny mnie sida mierci i sieci otchani, ucisk i
bole przyszy na mnie" {Psalm 114 34).
Sida duszy wargi gupca. Usta gupca
s jego zgub, a jego wargi sidem dla jego
duszy" (Ks. Przypowieci 18,7).
Sido dla czowieka nierozwane lubowanie {Ks. Przypowieci 20,25).
Sie, sido, niewd kobieta. Bardziej
gorzka nili mier jest niewiasta, ktra jest
sidem owcw, a serce jej niewodem, rce jej
ptami" {Eklezjastes 7,27).
Sie sida, puapka, usidlenie, sie do
wizania stp zapobiegajca ucieczce. Zastawi (Pan) sie na nogi moje, zawrci mnie"
{Treny Jeremiasza 1,13). Zastawi na sie
moj, i bdzie pojmany niewodem moim"
{Ezechiel 12,13).
Sie pajcza prawo. Prawo to sieci pajcze: jak one chwytaj stworzenia sabsze,
silniejsze za przepuszczaj, tak w tych wizn
mali i biedni, bogaci za i moni nie daj si
schwyta" (Anacharsis, legendarny ksi
scytyjski z VI w. p.n.e., zaliczany niekiedy do
siedmiu mdrcw staroytnoci; wg Vale-riusa
Maximusa 7, 2, 14).
Sie sklepienie niebieskie; sie gwiazd i
gwiazdozbiorw, pozornie rzadka, nie pozwala jednak nikomu wyrwa si z granic i
praw Wszechwiata i utrzymuje porzdek
kosmiczny (gr. Themis 'porzdek', uosobienie
sprawiedliwoci, bogini mdroci i dobrej
rady, tumaczka woli bogw, crka Uranosa-Nieba i Gai-Ziemi). Ludzko yje pod sieci
nieba, a wszelki grzech zakca rwnowag
kosmosu, ktr przywrci moe ofiara.
Sie mio, podno, strj bogi mioci i ich kapanek: poczenie ubioru z nagoci, atrybut kreteskiej bogini Britomartis
(po kretesku 'sodkie dziewcz'), niekiedy
utosamianej z gr. Artemid; crka Zeusa,
ukochana przez krla Krety, Minosa; ciga j
przez dziewi miesicy a, w rozpaczy, skoczya z wysokiej skaty w morze, ale rybacy
schwytali j w sie (std jej inne imi, Diktynna, od gr. diktyon 'sie') i uratowali. Gdy gr.
bg-kowal Hefajstos przyapa sw maonk,
bogini mioci, Afrodyt, w ku z Aresem,
nakry oboje sieci (ktra moe bya strojem
bogini?), po czym zwoa innych bogw, aby
wystawi zdrajczyniijej kochanka (a take i
siebie) na pomiewisko. Serca wpltane w
miosne sieci" {Raj odzyskany 2,161 Johna
Miliona). O! gdzie mio sta

wia siatki, nie figlujcie, moje dziatki!" {luby

panieskie 1,6 Aleksandra Fredry).
Sie, sido mier. Klitajmestra oplataa
sieci swego ma, Agamemnona, aby go zabi. Ran, skandynawska bogini morza, maonka boga mrz, Aegira, chwytaa w sieci
zatopionych marynarzy i podejmowaa ich,
wraz z maonkiem, na podwodnych ucztach.
,,Pochwyciy mnie sida mierci" (2 Ks. Krl.
22,6). Mczennicy zabici w wojnie
Kupidyna; martwe ich lica ostrzegaj ciebie
przed wejciem w mierci sie nieubagan"
{Perykles 1,1 Szekspira).
Biae sieci dokumenty prawne; kruczki
prawnicze. ,,Atakuj dobra innych ludzi
swymi biaymi sieciami", tac. Albo rele aliena
oppugnal bona {Persa 74 Plauta).
Sie i trjzb zob. Trjzb (gladiatorzy
retarii 'siatnicy').
Sie, niewd Krlestwo Niebieskie.
,,Podobne jest Krlestwo Niebieskie do sieci
zapuszczonej w morze i zagarniajcej ryby
wszelkiego rodzaju. Ktr, gdy bya pena,
wycignli na brzeg, a usiadszy dobre
wybrali, a ze wyrzucili" (Ew. wg Mat. 13,
478).
Sie atrybut wielu bstw wschodnich,
przedstawianych z sieci, ktr owi,
przycigaj do siebie i ujarzmiaj ludzi;
podobnie w Nowym Testamencie sie
wystpuje jako symbol dziaalnoci Boga,
nawizujcy do zawodu aposto-w-rybakw.
Atrybut apostoa Andrzeja, rybaka
galilejskiego, pierwszego, ktry poszed za
Jezusem {Ew. wg Jana l, 40l), brata
Szymona-Piotra, ktremu rzek Jezus: Nie
bj si, odtd ju ludzi owi bdziesz" {Ew.
wg uk. 5,10).
Sie z rybami (w chrz.) Koci.
Sie rybacka, wk, niewd, wicierz
owy w mrokach podwiadomoci.
owi ryby such sieci cign zyski z
cudzej pracy.
owi ryby zot sieci wicej inwestowa ni uzyskiwa. To wiat na opak,
co zot sieci owi, bo koszt przewysza
zarobek" (Luter).
Sido puapka. Przysowie: Kto na kogo
sida zakada, sam czasem w nie prdzej
wpada.
Sie (Reliculum) gwiazdozbir nieba
pd., w Polsce niewidzialny.
W marzeniu sennym: (pusta) bieda; (pena)
bogactwo; (rozdarta) rozczarowanie.

SIEDEM
Siedem jest symbolem kosmosu, stworzenia,
przestrzeni, czasu, losu; boskoci, witoci,
(siedmiu stopni) doskonaoci; rwnowagi,
staoci, spoczynku, spokoju, wiata; bezpieczestwa, pewnoci, zdrowia, mdroci,
wytrwaoci, inteligencji, siy, spenienia;
zwycistwa, szczcia; przygody; uporu, oszustwa; blu, konfliktu, skomplikowanej jednoci; wiecznego ycia.
Siedem czy si z obrazem porzdku
doskonaego, cakowitego okresu a. cyklu,
trjkta wpisanego w kwadrat, gwiazdy siedmioramiennej, oktawy, kolorw tczy.
Siedem jest liczb wit od czasw pradawnych, moe pod wpywem liczby dni trwania kadej z faz Ksiyca a. liczby znanych w
staroytnoci ruchomych cia niebieskich tzw.
planet (Soce, Ksiyc, Merkury, Wenus,
Mars, Jowisz, Saturn), ktre astrologia uwaaa
za zwizane z losami narodw, a pniej take
ludzi. Siedem jest liczb peni, spenienia,
kompletnoci, liczb wg pitagorej-czykw
mistyczn, bo sum dwu liczb szczliwych:
trjki i czwrki. Nieba i Ziemi. Bardzo czsto
grupowano rzeczy, pojcia, ludzi, miasta itd. w
sidemki. Babiloczycy reprezentowali siedem
,,planet" i sirdi-m nieb (trzeba byo przej
sze, aby doj ('o nieba Anu) przez siedem
piter swych wity ziku-ratw; pojcie
siedmiu nieb przyjli naprzd ydzi (by w
sidmym niebie by szczliwym,
zachwyconym), a od nich muzumanie. Religia
babiloska znaa z sidemk" demonw
wystpujcych razem. Siedmiodniowy tydzie
obowizywa w staroytnej Chaldei i sta si
miar czasu w okresie biblijnym pod prawem
mojeszowym: wg Ksigi Rodzaju Bg
stworzy wiat w cigu tygodnia (wliczajc w
to sabat, dzie odpoczynku). W staroytnym
Izraelu co 7 lat dawano odpocz roli i
winnicom w roku sobotnim (std dzi w USA
urlop sabatowy roczny udzielany raz na 7 lat
osobom penicym funkcje administracyjne a.
naukowe), a co 7 X 7 lat obchodzili jubileusz,
kiedy zakazywano uprawy ziemi, uwalniano
niewolnikw i umarzano dugi. Biblijny Jakub
suy po 7 lat za kad ze swych on. W Objawieniu sw. Jana mowa jest o siedmiu wiecznikach, gwiazdach, pieczciach, trbach itd.
Sidemka wystpuje w Starym Testamencie 11
razy.

Siedem zason Isztar i siedem bram podziemi

zob. Zasona.
Siedmioramienny wiecznik liturgiczny
(menora) u ydw, jeden z symboli wityni
Jerozolimskiej i judaizmu, przedstawiony te w
herbie Izraela.
Sidemka liczb magiczn: aby zdoby
Jerycho. siedmiu kapanw siedmiu trbami
trbio obchodzc miasto przez 6 dni po jednym
razie, a sidmego dnia 7 razy. Wtedy mury
Jerycha upady (Jozue 5, 820). Siedemkro
upadnie sprawiedliwy, a powstanie, lecz
bezboni w zo wpadn" (Ks. Przypowieci
24.16). Faraon ni o siedmiu krowach tustych i
siedmiu chudych, siedmiu kosach penych i
siedmiu pustych (Gen. 41, 17). W czasie
Paschy Bg kae je prza-niki (mac) przez 7
dni (Ex. 12.15). Gdy prorok Elizeusz obudzi
zmare dzieci Su-namitki systemem usta-usta,
ono kichno 7 razy, aby wyrzuci z siebie
siedmiu diabw i oyo (4. Ks. Krl. 4.35); gdy
za kaza trdowatemu Naamanow i r my si 7
razy w Jordanie, ten po spenieniu polecenia
wyzdrowia (5, 9]4). Salomon zbudowa
wityni w 7 lat (3. Ks. Krl. 6,38).
Biblijny Eklezjastyk (17,5) rozrnia siedem
zmysw: rozum, mow, smak, wzrok, such,
wch i dotyk; pniejsza tradycja uwzgldnia
tylko 5 ostatnich; z czasem dodawano inne.
Siedem filarw mdroci zob. Kolumna.
Ze symbole sidemki. Siedem rzeczy, ktrych nienawidzi Pan: ,,Butne oczy, kamliwy
jzyk, rce, ktre przelewaj krew niewinn,
serce knujce ze myli, nogi spieszce do
zego, skadanie faszywego wiadectwa i
sianie niezgody midzy brami" (Ks. Przypowieci 6, 1619). Siedem narodw, ktre
wygadzi Pan w ziemi Chanaan, aby j posiad
Izrael: Hetejczycy, Gergezejczycy. Amorejczycy, Chananejczycy. Ferezyjczycy. Hewejczycy i Jebuzejczycy (Deut. 7,1). Krl Ahaswer mia 7 doradcw (Ks. Estery 1,14) i 7
eunuchw (1,10).
Siedem oszukastwo i upr. Od siedmiu
boleci o czym lichym, bezwartociowym.
Ocet siedmiu zodziei o czym bardzo
kwanym a. o kim skwaszonym, zgorzkniaym.
Siedmiu aniow w apokryficznej Ksidze
Henocha: Chamuel. Gabriel, Jofiel, Micha,
Rafa, Uriel. Zadkiel.

W Grecji antycznej sidemka bya liczb

wit, atrybutem bogw sonecznych
Apollina-Fojbosa. Heliosa. Ateny; Helios mia
siedmiu synw. Niobe siedmiu synw i siedem
crek. Teby 7 bram atakowanych i
bronionych przez siedmiu bohaterw:
wieszcz tebaski Tejrezjasz by) przez 7 lat kobiet i y przez 7 pokole. Wg pitagorejczykw sidemka bya symbolem stworzenia.
Wszechwiata, przestrzeni: sum 4 (wiat) i 3
(bstwo).
Siedem cudw (wac. dziww) wiata staroytnego. nazywanych tak od czasw hellenistycznych. Najdawniejsze znane ich zestawienie, z II w. p.n.e. (Antypatra z Sydonu):
mury Babilonu, posg Zeusa z Olimpii duta
Fidiasza. ..wiszce" ogrody Semiramidy w
Babilonie, kolos rodyjski. piramidy egipskie.
Artemizjon efeski. Mauzoleum w Halikarnasie. Istniao te wiele innych zestawie.
..Nic zgoa na swym miejscu, w swym
ksztacie wiat nie ma. co ludzie przed tysicy
lat robili dwiema. Gdzie one jego cuda. gdzie
one widziada siedmioro? Z ziemie poszy,
ziemia je pojada: Efezy, piramidy, kolosy,
mauzole"
(Sielanka
7681
Wacawa
Potockiego).
Siedmiu mdrcw gr., mylicieli i mw
stanu z VII i VI w. p.n.e.: Tales z Miletu.
Solon, Pittakos z Mityleny. Bias z Prieny;
za pozostaych trzech uwaano wymiennie:
Kleobulosa z Lindos, Periandra z Koryntu.
Chilona z Lacedemonu. Milona ze Sparty.
Scyt Anacharsisa. wieniaka My.sona i innych.
Siedem miast Homera, pragncych uchodzi
za jego kolebk (heksametr gr. z ok. 120
p.n.e.): Smyrna, Chis, Kolophn, Ithake.
Pylos, Argos, Athenai. Istnieje wiele wariantw wyliczajcych wymiennie inne miasta, np.
Salamin, los. Kum czy Rodos.
Sidemka symbol Rzymu zbudowanego
na siedmiu wzgrzach: Palatyn. Kapitol.
Kwiryna, Wiminal. Eskwilin, Celius i Awentyn.
Siedmiu krlw Rzymu rzdzcych wg legendy w 753509 p.n.e.: Romulus. Numa
Pompiliusz. Tullus Hostiiiusz, Ankus. MarCJUSZ, Tarkwiniusz Stary, Serwiusz Tuliusz i
Tarkwiniusz Pyszny.
Pater noster ac. (Ojcze nasz), modlitwa
Paska, skada si z siedmiu prb (Ew. wg
Mat. 6, 913).

Siedem kociow Azji Prokonsularnej. do

ktrych w. Jan skierowa Apokalips: kocioy
Efezu, Smyrny. Pergamu, Tiatyry, Sar-des,
Filadelfii, Laodycei.
Ksiga zamknita na siedem pieczci (Apok.
5,1), przen. rzecz, sprawa tajna. niedostpna,
tajemnicza.
Siedem klas spoecznych w Apok. (6,7):
krlowie ziemi, monowadcy. wodzowie,
bogacze, mocarze, niewolnicy i wolni.
Siedem cnt teologicznych: cztery cnoty
Platona: mdro, mstwo, umiarkowanie i
panowanie nad sob, sprawiedliwo, oraz trzy
cnoty scholastykw rdw.: wiara, nadzieja.
mio.
Siedem darw ciaa wg tradycji: wzrok,
such, wch, smak. ruch. praca, rozmnaanie
si.
Siedem darw ducha wg tradycji: rozum,
inteligencja, rada. mstwo, wiedza, prawo,
boja boa.
Siedem dzie miosierdzia: akncego nakarmi, spragnionego napoi, bezdomnego
ugoci, nagiego przyodzia, chorego i winia
nawiedzi (Ew. wg Mat. 25, 356). umarego
pochowa.
Siedem grzechw gwnych w chrzecijastwie: pycha, chciwo, nieczysto, zazdro,
nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew i
lenistwo.
Siedem sakramentw w Kociele kat.:
chrzest, bierzmowanie, sakrament otarza.
sakrament pokuty, ostatnie namaszczenie,
kapastwo, maestwo.
Siedmiu picych z Efezu bohaterowie
synnej legendy niezmiernie popularnej w
chrzecijastwie i islamie w rdw., gdy potwierdzaa zmartwychwstanie cia. Legenda
istnieje w licznych wersjach.jak gr., syryjska.
koptyjska, gruziska. W czasie przeladowa
chrzecijan w r. 250 za cesarza Decjusza siedmiu onierzy chrz, schronio si dojaski-ni
pod Efezem, gdzie zasnli snem cudownym; za
Teodozjusza II (408450) jaskini otwarto i
onierze si zbudzili. wito 27 lipca w
kalendarzu kat.. a 2/3 sierpnia i 22/23
padziernika w Kociele wschodnim.
Wg kabalistw istnieje siedem ziem: Tibal
zamieszkaa przez ludzi; Adamah zamieszkaa
przez smutne widma; Arka przez Kaini tw;
Ge przez budowniczych Wiey Babel;
Nesziah przez beznose karty; Ziah ziemia niezaspokojonego pragnienia, dla bogaczy;
Erez najnisze krlestwo ciemno-

ci. Siedem nieb Kabay: l) zoone z samych

okien, z anioem przy kadym na wszelki czas
ycia i mierci, 2) aniow ognia i wody, 3)
stranikw rolnictwa, 4) duchw planetarnych,
5) aniow ognionienych chwalcych Pana, 6)
sfera serafw, 7) siedziba Afa-Gniewu i HunyZoci. olbrzymich aniow wykonawcw woli
boej oraz Samaela, ktry odbiera od czowieka
dusz w chwili zgonu.
Siedem sztuk wyzwolonych (nauk wieckich)
ukad z ok. 400 n.e.: stopie niszy, trivium
gramatyka, arytmetyka, geometria; stopie
wyszy, quadrivium retoryka, dialektyka,
astronomia, muzyka.
Siedem (rdw.) dobrodziejstw ciaa dla wybranych w Raju: zwinno, pikno, zdrowie,
dugowieczno, przyjemno, sia; dobrodziejstwami duszy byy: zgoda, przyja, harmonia, rado, sia, bezpieczestwo, mdro.
Siedmiu szermierzy (ordownikw) chrzecijastwa zbiorowa nazwa dawana w opowiadaniach rdw. narodowym witym (patronom) Anglii (Jerzy), Szkocji (aposto Andrzej), Irlandii (Patryk), Walii (Dawid), Francji
(Dionizy), Hiszpanii (aposto Jakub, syn
Zebedeuszowy) i Woch (Antoni Padewski).
Siedem witych drzew wrby i talizmanw
w dawnej Irlandii: jabo (najwitsze, drzewo
niemiertelnoci), brzoza, leszczyna a. jesion,
ostrokrzew, db, wierzba, olcha; za cicie
kadego z nich karano mierci.
Liczba szczliwa: siedem podkw lub
podkowa o siedmiu hacelach; sidme dziecko,
sidme dziecko sidmego dziecka itd.
Sidemka liczb piramidaln, gdy piramida
skada si z czterech trjktw (4+3=7).
Pielgrzymi muzumascy 7 razy obchodz
Kaab w Mekce.
Opowiadanie o siedmiu wezyrach albo o
podstpach kobiet a. opowie o siedmiu
mdrcach lub Sindbadnameh, w Baniach z
1001 nocy, pochodzenia indyjskiego; z wydania
strasburskiego Pontianus (1512) t. Jan z
Koszyczek pt. Poncjan, czyli Historia o siedmiu
mdrcach (ok. 1540).
Siedmiu japoskich bogw szczcia (od XVI
w.): Bisiamon utosamiany z ind. buddyjskim
Wajrawan; Daikoku pokrewny ind. MahSkali
a. Siwie; Ebisu; Fukurokudziu (chiski mdrzec
taoistowski); Dziurodzin (jw.); Hotei (chin.
mnich buddyjski); Benten

utosamiana z ind. bogini Saraswati. Ulubiony

temat pieni lud., malarstwa i teatru.
Za siedmioma grami, za siedmioma rzekami... pocztek bajek dziejcych si w dalekich krajach. W bajkach wystpuje siedmiu
braci, siedem potraw, siedem krukw, siedem
kolt itd.
Siedmiomilowe buty z bajek, w ktrych jednym krokiem przebywa si odlego siedmiu
mil.
Siedmiu Szwabw w bajce nr 119 braci
Grimm ,,gupota bez jakiejkolwiek okrasy".
W bajce nr 20 dzielny krawczyk zdoa jednym
trzepniciem cierki zabi siedem much.
Siedem okresw ycia czowieka: niemowl,
ucze, kochanek, onierz, sdzia, chudy
pantalon, drugie niemowlctwo (Jak wam si
podoba 2,7 Szekspira).
Siedem zotych miast Ciboli, legendarnych
miast penych bogactw i wspaniaoci, daremnie
poszukiwanych w XVI w. przez konkwistadorw hiszp. w Ameryce Pnocnej.
By z sidemk ktliw kobiet, jdz,
Ksantyp, sekutnic; wg astrologii rdw. sidmy
dom nieba mia szczeglne znaczenie dla
maestwa. Od XV w. w pop. nm. grze w karty
Karnffeispiel sidemka bya atutem i nosia
wizerunek diaba, a zwano j z sidemk"; od
XVI w. diaba zastpia za kobieta".
Cyfra siedem noszona dawniej jako talizman
potny w dobrem i zem; amulet zdrowia.
Liczba siedem przez okultystw zwana Mistyczn, przypisywana praojcu Adamowi
(Kadmanowi), Indrze, Ormuzdowi. Jahwie,
Uranowi, Apollinowi, Heliosowi.
Siedem metali w alchemii: zoto (Apollo-Soce), srebro (Diana-Ksiyc), rt (Merkury), mied (Wenus), elazo (Mars), cyna
(Jowisz) i ow (Saturn). W psychologii
konflikt. Kolor fioletowy.
W astrologii gwiazdozbir i znak zodiaku
Wagi, planeta Saturn; zimna, powolna liczba,
opiekuje si kompozytorami, filozofami,
wynalazcami; jej natura jest flegma-tyczna,
subtelna w dziaaniu.
Siedem Sistr dawna nazwa gwiazdozbiorw Plejady i Hyjady.
Siedem lamp architektury, wg gonego
traktatu (1849) Johna Ruskina, to prawa,

ktrym artysta winien si podda: Powicenie

(piknu), Prawda, Sia, Pikno, ycie, Pami i
Posuszestwo (stylowi, szkole narodowej).

SIERP I KOSA
Sierp symoblizuje Ksiyc, zasad esk, podno, Soce; czas, nadziej; lato, roniecie,
jesie, niwa, zbiory, plon; kastracj, mier,
nowy kierunek rozwoju; pokj; argument niepodwaalny.
Kosa symbolizuje rolnika; ywiciela; lato,
roniecie, jesie, niwa, zbiory, plon; mier;
bro kosyniera; pokj.
Sierpw uywa si co najmniej od czterech
tysicy lat; ich ulepszeniem s kosy o dugim
drzewcu, mao stosowane w staroytnoci,
rozpowszechnione w Europie w okresie
rozwoju rolnictwa za panowania Karolingw
(VIII w.).
Sierp w mitach narzdzie bogi Ziemi i
Ksiyca, suce m.in. do dorocznego
okaleczania boga zboa; samokastracja ducha
rolin reprezentujca obnianie si Soca
jesiennego, ziarno spadajce pod ciosem
sierpa, widnicie wegetacji jesieni; narzdzie
zwizane z frygijskim bstwem wegetacji
Attisem i kapanami bogini Kybele.
Sierp nadzieja. opata (orka) i sierp
(niwa) wyobraaj nadziej urodzaju, odrodzenia, zmartwychwstania, cykl odnawiajcych
si zbiorw; ale niwa s te zadawaniem
mierci przez cicie dba czcego ziarno z
ziemi jak ppowina pd z matk, ziarno
skazane na mier jako poywienie a. jako
nasienie.
Sierp argument rozstrzygujcy, postanowienie nieodwoalne, wybr nowej drogi dla
ewolucji. Kronos kastruje swego ojca, Uranosa,
sierpem, aby powstrzyma podzenie gronych
potworw.
Sierp i kosa atrybutem Kronosa (Saturna),
Ojca Czasu, Demeter, bstw ksiycowych,
alegoria mierci. Ojciec Czas (mier) przecina
ludzkie ycie kos tak, jak mojra Atro-pos
('Nieodwracalna') ni ludzkiego ywota
noycami.
Sierp atrybutem Hermesa, Priapa, Perseusza. Perseusz otrzyma od Hermesa czarodziejski sierp diamentowy i skrzydlate sanday
na wypraw przeciw gorgonie Meduzie;
sierpem tym (a. mieczem) ci jej gow.

Priap sierpem odstrasza zodziei" (Metamorfozy 14, 640 Owidiusza) lub moe swym
olbrzymim fallusem?
Sierp wie si z Ksiycem (przez podobiestwo do sierpu Ksiyca), Artemid (Dian), kobiet i podnoci (przez zaokrglony
ksztat, podobnie jak inne zaokrglone narzdzia i bronie, i przez zwizek Ksiyca z
menstruacj), wyobraa te tajn, poredni
drog do ycia pozagrobowego i do
zmartwychwstania (przez zasiew nowego
ziarna), czy wic pocztek i koniec ycia,
okaleczenie i nadziej cechujce kad ofiar
skadan bogom i kad bro. ,,A na czoo
woya zwyczajem niwiarki sierp krzywy
(...), jasny jak nw miesiczny nad czoem Dyjany" (Pan Tadeusz 11, 638 Mickiewicza).
Sierp Chrystus, Syn Czowieczy, ktrego
anioowie zapucili swoje sierpy na Ziemi i
Ziemia zostaa zta" (Apok. 14, 1419).
Zoty sierp Ksiyc. Zotym sierpem
druidzi celtyccy cinali z dbw wit jemio
(zob.) w celach kultowych. Zoty sierp
Ksiyca na polu gwiazd" synne
porwnanie Victora Hugo, uyte ju przed nim
przez poet arabskiego Ibn al-Mu'tazza, zm.
908, jednodniowego kalifa.
Sierp Soce. Plastyka celtycka stylizowaa ogon koguta, ptaka sonecznego (zob.
Kogut), w ksztat sierpa; to odwrcenie symbolu ksiycowego na soneczny moe si od
biedy tumaczy odwrceniem go rogami ku
ziemi.
Kosa Czas i mier. Kosa emblematem
Czasu, skacy rzeczy" (Zbigniew Mor-sztyn) i
mierci, wyobraanych, zw. od epoki
Renesansu, w postaci kociotrupa. Kosa
rwnacz nieubagany wszystkiego, co yje,
rwny dla wszystkich. Sierp nie rwna wszystkich jak kosa, ale jest narzdziem odrnienia
dobra od za, zboa od chwastw, tj.
grzesznikw. (Panie Boe) skosie ich ostr
kos i ju swych gw nie podnios" (Ksiga
ubogich 28, 78 Jana Kasprowicza).
Sierp i kosa Czas. Nic si kosie Czasu
nie oprze" (Sonet 12 13 Szekspira). Mio nie
jest baznem Czasu, cho ten na rane wargi i
jagody swym krzywym sierpem si zamierza"
(Sonet 116 910 Szekspira).
Sierp i kosa pokj. Wic precz std
wojna, precz miecz i uk krzywy, sierp mj
rynsztunek i kosa na niwy, dojrzae kosy to
nieprzyjaciele" (Pokj mie ludziom potrzeba...
1315 Wacawa Potockiego).

Kosa bro (kosynierw) osadzona na

sztorc, dawna bro sieczna. W Racawickim
polu wiec ranne rosy, migaj si w rannym
sonku kosynierskie kosy" (Racawice l4
Marii Konopnickiej).
Kosa ywiciel. Przysowie fr.: C'est la fau
qw paye les pr 'to kosa ki ywi'.
Trafia kosa na kamie trafi spryciarz na
rwnego sobie, trafi frant na franta.
Jak sierpem rzuci prosto jak strzeli;
na przeaj.
Sierp i mot godo ZSRR, symbolizujce
pastwo chopw i robotnikw.
W heraldyce (sierp i kosa): nadzieja obfitych
plonw.
SITO (Arfa, Cedzak, Cedzido, Przetak,
Rzeszoto)
Sito symbolizuje obliczenie, wycen; mdro
doskona, samopoznanie przez dziaanie,
oddzielenie dobra od za; prb, krytyk, osd,
poczucie wartoci; oczyszczenie, przesiew,
odsiew; chmur deszczow; gadatliwo,
powtarzanie
usyszanego,
rozmow
o
drobiazgach (fatyczn); prno, z pami;
dk czarownicy, wrb; dziewictwo, mio.
Sito, przetak, rzeszoto przesiewanie
zboa; oddzielenie dobra od za, sprawiedliwo Paska, Sd Ostateczny. Bo oto ka
przesia wrd wszystkich ludw dom Izraela,
jak si przesiewa w przetaku, tak e ani jedno
dobre ziarno nie upadnie na ziemi. Od miecza
pogin wszyscy grzesznicy mego ludu" (Amos
9, 910). (Pan) bdzie przesiewa narody w
rzeszocie zniszczenia" (Iza-jasz 30,28).
Szymonie, Szymonie! Oto szatan wyprosi
sobie, eby was przesia jak pszenic" (Ew. wg
uk. 22,31).
Sito prba. Prba jakoci dobrego ziarna,
ziarna pozbawionego plew, gdy sito zatrzymuje
ziarno (tj. sprawiedliwych), a wyrzuca plewy
(grzesznikw, wyzyskiwaczy i oszustw, ktrzy
bd ukarani a. straceni), albo prba czystego
piasku (sprawiedliwych). ktry przelatuje prw.
sito, i wiru (grzesznikw), ktry w sicie
zostaje.
Sito mdro jako jedna z czterech cnt
podstawowych (wg Platona); krytyczne
rozdzielanie i rozrnianie, zw. dobra od za,
bezlitosny egzamin, wybr, zasada rzdzca
moraln ocen czynw i twrczoci duchowej.
Egipskiego skryb wyobraano

czsto z atrybutami: trzcina do pisania i atrament, oraz rzeszoto reprezentujce osd, ocen.
obliczenie i wycen zboa; poczucie wartoci.
Sito, przetak atrybut Tuccii, westalki z
legendy rzymskiej; oskarona o zamanie
lubw czystoci dowioda swej niewinnoci,
gdy napenia wod sito i niosa je nie uroniwszy ani kropli; alegoria Czystoci. Atrybut w.
Benedykta z Nursji, zaoyciela najstarszego z
istniejcych obecnie zakonw i pierwszego
opactwa w Monte Cassino (VI w.), ktry wg
legendy w cudowny sposb naprawi sito
zamane przypadkiem przez towarzyszc mu w
drodze do Rzymu niak. Przysowie: Przetak
rozdarty, panna zbaamucona licho warte.
Koskinomancja wrenie z sita, kto
ukrad (gr. kskinon 'sito', koskinmamis
'wrbiarka-sitarka'), znane ju w staroytnoci; sito osadzano na noycach a. obcgach,
ktre podpierano dwoma palcami. Po
modlitwie a. magicznym zaklciu wymieniano
imiona podejrzanych; przy czyim imieniu sito
si zatrzso a. zaczo obraca, tego uwaano
za winnego i oskarano. Obraca sito, nm. das
Sieb laufen lassen, fr.faire tour-ner le sas. W
rdw. wrbitw-sitarzy uwaano czsto za
czarownikw i skazywano na mier (zob. niej
Sito w folklorze), gdy w przedmiotach
wirujcych dopatrywano si szczeglnej
tajemniczoci i diabolicznoci.
Nosi wod w sicie w bajkach i legendach
lud. kara, zadanie nie do wykonania, chyba e
przy pomocy si nadprzyrodzonych.
Sito chmura, z ktrej spada yciodajny
deszcz.
Sito mio. Wiem, e go kocham
darmo, bez nadziei, a jednak zawsze w to
bezdenne sito mojej mioci wlewam czyste
wody" (Wszystko dobre, co koczy si dobrze
1,3 Szekspira, t. L. Uiricha).
Sito w folklorze i poezji statek powietrzny
a. morski czarownic i dambli. (Pierwsza
czarownica:) M jej popyn do Aleppo, lecz
ja poegluj za nim na sicie" (Makbet 1,3
Szekspira). (Damble) zielone gowy maj,
niebieskie rce maj i po morzu pywaj w
sicie" (Dong, co ma wieccy Nos 3940
Edwarda Leara, t. Andrzeja Nowic-kiego).
Wod czerpa sitem (przetakiem, rzeszotem)
robota gupiego, praca bezsensowna,
daremna.

Ni po sitko, ni po rzeszotko (przyszed)

nie proszony, nie wiedzie po co.
Nowe sito na koek, stare pod aw (a. w
gnj) przysowie; nowej, nowo przyjtej
osobie wszelkie udogodnienia, a wysuon
poniewieraj.
Przez przetak puci kogo obmawia goPrzetak papla, pleciuch, gadua. Z ng
do gowy przetakiem zwa go mona snadnie,
wszystko przeze, by cae morze wla,
przepadnie" (Dziea 3,301 Adama Naruszewicza; 1778).
Pytel gadua, pytlujcy ozorem, mielcy
jzorem, trajkoccy papla. Otrzymywanie coraz
przedniejszej mki przez coraz gstsze pytle
przesiew; wybr; dobr przez coraz surowsze
wymagania.
Bra co na przetak, przepuci przez przetak
rozway, oceni, skrytykowa, zrecenzowa; ocenzurowa. Pracownych pir
dziea bierzesz na przetaki" (Sztuka rymotwrcza 79 F. Ksawerego Dmochowskiego;
1788).
Sito gwiazdozbir Plejad. Na pnoc
wieci okrg gwiadzistego Sita, przez ktre
Bg (jak mwi) przesia ziarnka yta, kiedy je
z nieba zruca dla Adama ojca, wygnanego za
grzechy z rozkoszy ogrjca" (Pan Tadeusz 8,
7376 Mickiewicza).
Sito za, krtka pami. Mie pami jak
sito.
Sito odsiew, przesiew, filtrowanie, cedzenie, klarowanie, rafinowanie, rektyfikacja,
destylacja, oczyszczanie, eliminacja, brakowanie, sortowanie itd.
SKORPION (Niedwiadek)
Skorpion (niedwiadek) symbolizuje Soce,
ogie. Ziemi, Afryk, jesie; pe, genitalia,
chu, podno; zazdro, pochlebstwo; niezgod, ktni, nienawi, pogard, zo,
zoliwo, zjadliw reprymend; nikczemno, zdrad, zemst; wojowniczo, czatowanie, grob, jad i lek, bl, cierpienie, tortur,
kata, samobjstwo, mier; zo, Szatana, pych;
logik, obron, pomoc, ofiarno;
wyrzuty sumienia.
Skorpion wojowniczo, zoliwo, czatowanie, gotowo zadawania mierci; kto
tylko skorpiona munie, zostaje ugodzony
potnym kolcem, ktry wprowadza do ciaa
ofiary miertelny jad.

Skorpion ogie. Soce. W legendzie

sumeryjskiej o Gilgameszu bohater udaje si po
niemiertelno do Szamasza, boga Soca,
jednak u stp gry Maszu zagradzaj mu drog
potomkowie Chaosu czowiek-skor-pion i
jego ona; widzc jednak jego zdecydowanie,
pozwalaj mu pj dalej.
Skorpion (w staro. Egipcie) podno,
mier: Selket (Serket), bogini-skorpion podnoci i ycia pozagrobowego, strzegca czte1
rech bram wiata podziemnego i rde Nilu.
Skorpion obrona, pomoc. Gdy Izyda
poszukuje Ozyrysa w mokradach papirusowych, towarzyszy jej siedem skorpionw.
Skorpion pogarda, pycha; nagana. Mwi
Pan: Posyam ci do synw izraelskich, do
narodu buntownikw (...), ale ty, synu
czowieczy, nie bj si ich (...), chocia ci
otaczaj ciernie i mieszkasz wrd skorpionw"
(Ezechie! 2, 36).
W mit. gr. Orion, syn Posejdona, olbrzym
beocki, myliwy, zgin od rany zadanej w
pit przez skorpiona, ktrego nasaa obraona
i zazdrosna o Eos (Jutrzenk) Artemida. Zeus
umieci Oriona i Skorpiona na niebie jako dwa
ssiadujce z sob gwiazdozbiory, przy czym
Orion wiecznie ucieka przed Skorpionem.
Skorpion, Niedwiadek (Scorpius) gwiazdozbir nieba pn., w Polsce widzialny przez
okrgy rok, znak zodiaku, emblemat fermentacji, mierci, odpornoci, ywotnoci, trwaoci, walki, zdrady; kolor seledynowy, pierwiastek" woda; znak eski, zimny, wilgotny, niepomylny, rzdzony przez planet
Mars, wyobraany przez zygzakowat lini
byskawicy a. liter M zakoczon strza
symbolizujc do; znak jesienny, padziernikowy. Wie si z upadkiem Faetona;
zwany cmentarzem zodiaku a. Domem mierci.
Skorpion judeo-chrzec. symbol zdrady i
za; zazdro i nienawi; Judasz; w rdw.
yd.
Skorpion cierpienie, tortura. Ojciec mj
chosta was biczami, a ja was chosta bd
skorpionami" (3. Ks. Krl. 12,14). W rdw.
dyscyplin cztero- a. picioogonow ze
stalowymi kolcami i oowianymi kulkami
nazywano skorpionem. I dozwolono im, nie
eby ich zabijay, lecz mczyy (...), a mka ich
jest jak mka po skorpionie, gdy uksi
czowieka" (Apok. 9,5).

Skorpion ustawiczna groba nakazujca

cig ostrono. Pod kadym kamieniem
czyha skorpion" (Winiowie, fragm. 35 Sofoklesa). W gniedzie skorpiona nogi swej nie
stawiaj!" (Henryk VI cz. 2 3,2 Szekspira, t. L.
Uiricha).
Skorpion diabe. Oto daem wam moc
deptania po wach i skorpionach" (Ew. wg uk.
10,19), tj. przeciw diabu i jego kompanom.
Skorpion genitalia, sperma; podanie. W
wyobraeniach sceny zabijania przez Mitr
kosmicznego byka (np. rzeba w Watykanie)
pies i w gryz byka i zlizuj jego yciodajn
krew, a skorpion atakuje jego jdra, aby zdoby
yciodajn sperm.
Skorpion jesie, jesie ycia; okres ycia
czowieka, w ktrym gro mu choroby i
mier.
Skorpion kat; przeciwiestwo pszczoy i
skarabeusza.
Skorpion jad i lek (odtrutka). Wg medycyny rdw. najlepsz odtrutka przeciw jadowi
skorpiona jest olej wycinity z jego ciaa, ktry
jest te lekiem przeciw kamicy moczowej.
Skorpion w rdw. Afryka jako jedna z
czterech czci wiata; Ziemia jako jeden z
czterech pierwiastkw"; Logika jako jedna z
siedmiu sztuk wyzwolonych; dialektyka;
herezja; Szatan.
Skorpiony w gowie. Wg wierze lud. zbyt
dugie wchanie bazylii wonnej sprawia, e w
mzgu zalgaj si skorpiony.
Skorpion ofiarno, powicenie si, mio rodzicielska. Wg legendy mae skorpio-niki
wyeraj matce wntrznoci nim si wydostan
na wiato dzienne.
Skorpion pochlebstwo. Przysowie: Pochlebca podobny jest do niedwiadka, ktry nie
uksi, a pierwej przelie.
Skorpion wyrzuty sumienia. Myl moja
pena jest skorpionw" (Makbet 3,2 Szekspira).
Skorpion samobjstwo. Wg wierze lud.,
kiedy skorpion, osaczony zewszd przez ogie,
nie widzi ratunku, sam zadaje sobie mier
jadowitym kolcem.
Skorpion zemsta. Zemsta si jak skorpijon, wasnym jadem choszcze" (Mazepa 4,3
Sowackiego).
W marzeniu sennym: powana strata.

SKOWRONEK
Skowronek symbolizuje niebo, zczenie nieba z
ziemi, mediacj; wiosn, wit, poranek,
czasomierz;
nadziej,
mio;
brawur,
wesoo, lekkomylno, ywo, ruchliwo,
krztanin; skrzydo, natchnienie, pie
(niebiask), (nie)muzykalno, przyrodzony
kunszt; mdro, naiwno, przesanie;
pokor kapask.
Skowronek mdro. Bogini mdroci
Atena (Minerwa) przybieraa niekiedy posta
skowronka (a. jaskki).
Skowronek niemuzykalno. Przysowie
starogr.: Dla niemuzykalnego nawet skowronek
jest melodyjny. Po piewie oper jak nudn s
rzecz ranne skowronki, co na Litwie skrzecz!"
(Dedykacja gawd gminnym Litwinom 434
Ludwika Kondratowicza).
Skowronek ranny ptaszek, herold ranku,
przeciwiestwo sowika i sowy, ptakw
nocnych. ,,Chcesz ju i? Jeszcze ranek nie tak
bliski, sowik to, a nie skowronek si zrywa i
piewem przeszy trwone ucho twoje (...)
Skowronek to, w czujny herold ranku" (Romeo
i Julia 3,5 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
,,Ciemno dla sowy, wiato dla skowronka"
(Cymbelin 3,6 Szekspira, t. L. Uiricha).
Skowronek zegar rolnika. ecy wstaj
ze skowronkiem i ze skowronkiem si spa
kad" (Idylle 10,50 Teokryta). Wesoe
skowronki to zegary oracza" (Stracone zachody
mioci 5, 2, 914 Szekspira).
Skowronek poranna pie, modzieczy
zapa, rado ycia, samorodna muzykalno;
wzlatujce, bezcielesne szczcie; dla mistykw
radosna modlitwa zaniesiona do stp tronu
Stwrcy;
piewak
nadziei;
rado
niewidzialnego ducha, ktry chciaby pocieszy
ziemi (Michelet). Przez swoj niedosin oku
posta, gdy niewidzialny piewa unoszc si w
powietrzu czysto literackie wyobraenie
pozbawione
obrazu,
czysta
metafora,
sublimacja;
przejrzysto,
fala
radoci.
,,Skowronek rwno ze dniem piewaniem si
sili" (Sielanka sma 140 Bartomieja Zimorowica). ,,Nauczyciel pieni i ycia" (O literaturze: Skowronek J, G. von Herdera).
Ranny wiosny dzwonek, rwnie gboko w
niebie schowany skowronek" (Pan Tadeusz 2,
1314 Mickiewicza).
Skowronek wity ptak Gallw, ptak dobrej
wrby: nka skowronka noszona

w zanadrzu a. jej wyobraenie zwycistwo,

szczcie.
Skowronek w chrzecijastwie kapastwo, pokora kapana; przeciwiestwo pychy
pawia; w rdw. miosierdzie; dla franciszkanw rado pracy.
Skowronek ruchliwo, krztanina,
obrotno, wawo, aktywno. wawy
skowronek, pose dnia, wita sw pieni szary
wit" (Opowieci kanterberyjskie, Opowie
Rycerza 633 Chaucera).
Skowronek ptak proroczy, nioscy
ozdrowienie (Karnety t. 2 Leonarda da Vinci).
Skowronek niebiasko. Ju piewa
skowronek pod sklepieniem nieba" (Cymbelin
2, 3 Szekspira, t. wg L. Uiricha). Ptak ,,yjcy
w niebie" (Jules Renard).
Skowronek naiwno. Przysowie fr.:
Se laisser prendre au miroir comme 1'alouette
'da si nabra na lustro jak skowronek', tj. da
si ogupi pochlebstwami.
Skowronek mediacja, skrzydo niebiaskie, porednictwo midzy niebem a ziemi.
Ptak buduje gniazdko na ziemi, a wznosi si
pionowo do nieba; zczenie nieba z ziemi.
Wyej, wci wyej wzbijasz si z naszej
ziemi" (Do skowronka P. B. Shelleya). Eteryczny minstrelu! pielgrzymie nieba!" (Do
skowronka Williama Wordswortha).
Skowronek wiosna, zwiastun wiosny.
Przylatuje z poudniowych krajw b. wczesn
wiosn, z pocztkiem marca lub nawet przy
kocu lutego.
Skowronek zmartwienia i obawy na
wyrost. Przysowie w wielu jzykach: Gdyby
niebo upado, potukoby mnstwo skowronkw.
W marzeniu sennym: (schwytany) strata
pienina; (latajcy) wzbogacenie si; (piewajcy) dobra wiadomo.
SKRZYDA
Skrzyda symbolizuj ycie, mier, zasad
msk, psychopompa, posaca bogw, dusz i
ciao. Ducha Sw., uduchowienie; myl, umys,
ide,
abstrakcj,
ewolucj
duchow,
inteligencj, wiedz, rozmylanie; wiato,
owiecenie, wyobrani, fantazj; przeznaczenie; ucieczk, dziaanie, ruch, popiech, szybko, rozprzestrzenianie si, dematerializacj,
wszechobecno, powietrze, wyzwolenie (z
przycigania ziemskiego), wzlot, ulg, uniesienie, aspiracje, wznioso, egzaltacj, zapa,

ambicj, gotowo; zwycistwo, urodzenie i

majtek, bogactwo, autorytet, chwa, potg,
opiek, obron, moliwoci; mio, pie, noc,
milczenie, poezj, przyja, cnot; chwil,
mijanie czasu; niepokj; nieszczcie; zob.
Piro, Wiatr.
Skrzyda ptaka zob. Ptak (uskrzydlone
metafory; wysze stany bytu; duchowo).
Skrzydlata tarcza, skrzydlate koo posannictwo boskie, duch boy; yciodajno,
Soce, wiato, promienie, uzdrawianie;
deszcz, podno, wo-ptak, zniszczenie. W
staro. Egipcie wieczno, dusza zmarego.
W sztuce chrz. gobica (Duch Sw.).
Skrzydlata tarcza opleciona dwoma wami
relig. i polit. emblemat Horusa, boga nieba,
wadcy
Dolnego
i
Grnego
Egiptu
wyobraanych przez we.
Skrzydlata tarcza z ukiem i strzaami
emblemat asyryjskiego boga Soca i wojny,
Aszszura, wyobraajcy uskrzydlon tarcz
soneczn miotajc promienie-strzay.
Skrzydlaty lew a. byk (w plastyce asyryjskiej) odwaga, sia, wszechwiedza.
Skrzydlaty smok atrybut bogw Ziemi.
Skrzydlaty czowiek, duch, anio, porednik
midzy Bogiem a ludmi, wysannik bstwa w
mazdaizmie, judaizmie, chrzecijastwie i
islamie; archanio. Stary Testament przedstawia
wielokrotnie aniow jak zwykych ludzi, a
zatem bez skrzyde, np. anioa Rafaa: ,,Tobiasz
spotka modzieca okazaego, ktry sta
przepasany i jakby gotowy do drogi. A nie
wiedzc, e to by anio boy, pozdrowi go"
(Tobiasz 5, 56).
Opiekucze skrzyda ochrona, serdeczna
opieka, troska, piecza (moe od kokoszy
zagarniajcej pisklta pod skrzyda). Bra
kogo pod swoje skrzyda pod opiek. Pod
cieniem skrzyde Twoich chro mnie" (Psalm
16 8).
Skrzyda orle autorytet, potga, chwaa;
opieka, obrona. Widzielicie sami (...) jak
niosem was na skrzydach orowych i przywiodem do siebie" (Ex. 19,4), Bg do Mojesza o przymierzu z ludem Izraela.
Na skrzydach wiatru z najwiksz
szybkoci; lotem wyobrani; zob. Wiatr
(wyobraeniem szybkoci); tac. super pennas
yentorum (Wulgata, Psalm 17 11; 103, 3).
Skrzyda gobicy szybka ucieczka od
lkliwoci ducha i nawanoci" wzburzonego
miasta do odpoczynku w ciszy i samot-

noci. Kto mi da skrzyda jak gobicy, a

odlec i odpoczn. Oto oddaliem si i mieszkaem na pustyni" (Psalm 54 79).
Skrzyda powietrze; wit, ranny chd;
atrybut bogw wiatru. Gdybym wzi skrzyda
poranku, zamieszka na kracu morza" (Psalm
138 9).
Skrzyda potga asyryjska. Oto Pan
przywiedzie na nich (...) krla asyryjskiego i
wszystk chwa jego (...); rozpostarcie
skrzyde jego napeni szeroko ziemi twojej, o
Emanuelu!" (Izajasz 8, 78), apostrofa
proroka do Mesjasza.
Skrzyda Azraela cie, tchnienie zbliajcej si mierci. W teologii yd. i muzum.
anio mierci Azrae] oddziela dusz umierajcego od ciaa.
Skrzyda atrybut gr.-rz. bogw i bstw:
Zwycistwa (Ateny-Minerwy; Nike-Victorii,
ktrej posgi i poski wpyny na wczesne
wyobraenia aniow w sztuce chrz. np. na
mozaikach); posacw bogw (Her-mesMerkury, Iris), psychopompw (odprowadzajcych dusze w zawiaty); Przeznaczenia, Losu (Nemesis, Fatum); Mioci
(Afrodyta-Wenus, Eros-Kupido-Amor, Put-toAmoretto) itd.
Uskrzydlony kapelusz atrybut Hermesa-Merkurego, Perseusza.
Skrzydeka kaduceusza (symbolicznej laski
staro. heroldw, laski poselskiej Hermesa-Merkurego) pokj, handel; misja posa.
herolda.
Uskrzydlone stopy, pity (jak u Hermesa-Merkurego, Perseusza) potga wzniosoci
duchowej; u witych buddyzmu tybetaskiego
ewolucja kosmiczna; skrzydeka oniryczne
fruwanie we nie, dynamizm. natchnienie,
wyzwolenie si twrczych poety. wieszcza,
wrbity.
Skrzydlate sowa (gr. epea pterentd) u
Homera ozdobny epitet metaforyczny, uyty w
Iliadzie 46, w Odysei 58 razy. np. (Tele-mach)
wita sowem skrzydlatym: Raduj si gociu!"
(ks. l. t. J. Parandowskiego). Dzi:
sowa, wyraenia, ktre si powszechnie cytuje
(por. zbir Georga Blichmanna Geflii-geite
Warte. 1864).
Skrzydo mier. ..Skrzydo mierci"
(Menander cyt. przez Zenobiusza 6,31).
Skrzyda wyobrania; medytacja, umys;
atrybut Sawy i Plotki.
Skrzyda piorunowe (w kulcie Zeusa)
posannictwo boskie; szybko, aktywno.

Skrzydlaty rumak Pegaz.

Skrzyda kara (przymocowane do ramion
woskiem) niewydolno funkcjonalna; takie skrzyda jego ojca. Dedala, wytrzymuj
prb lotu, bo Dedal nie zbliy si do Soca i
wosk si nie stopi.
Przyci, podci, spta komu skrzyda
zgasi, zmrozi, zmarnowa, czyj entuzjazm;
ograniczy czyj wolno; okiezna,
utemperowa; pierw. o drobiu.
Skrzyda poezja. Niezwyke i potne
unios mnie skrzyda, mnie poet-abdzia w
powietrzne przestworze" (Pieni 2, 20, l2
Horacego, t. Jzefa Zawirowskiego).
Skrzyda w chrz. wiato, owiecenie;
promienie soca sprawiedliwoci; ewo-IUCJB
duchowa;
atrybut
anioa,
archanioa,
cherubina, serafina.
Skrzyda wszechobecno; wskazuj
strony wiata, pory roku itd.
Skrzyda nietoperza ciemno; czary;
wypaczona wyobrania.
Skrzyda atrybutem idei. abstrakcji (w epoce
Odrodzenia i pniej) itd.. takich jak:
Sawa (z trbami). Historia (piszca na tabliczce), Pokj (z gobic). Fortuna (z zasonitymi oczami i z globem ziemskim). Nemezis (z
waz i wdzidem a. sznurem). Ojciec Czas (z
kos i klepsydr). Sposobno (tj. Okazja, wg
opisu rzeby Lizyppa z IV w. p.n.e.), Noc
(zazw. z sow, mask, wiecem z makw sennych), Melancholia (siedzca). Bieda oraz
wiele cnt. zalet, wad i grzechw.
Swoje skrzydo dawn. swj osobisty
interes, wasna korzy. Kady na swe skrzydo goni" (Krtka rozprawa... 642 Mikoaja
Reja).
Skrzyda ycie. Zwoka czsto udaremnia spenienie dobrych uczynkw, bo skrzyda
ycia ludzkiego porose s pirami mierci!"
(Rozprawa: Jak JKM moe dokuczy krlowi
Hiszpanii Sir Humphreya Gilberta;
1577).
Skrzyda milczenie. ..Jak wdzicznie unosiy si na skrzydach milczenia" (Comus
249250 Johna Miltona).
Skrzyda husarskie skrzyda u siode a.
naplecznika zbroi husarii, cikiej jazdy
kopijniczej. elity kawalerii polskiej XVII w.,
suce jako postrach nieprzyjaciela a. ozdoba,
a pierw.. wg niektrych, jako obrona przed
arkanami Tatarw.
Dodawa komu skrzyde, przyprawia,
przypina skrzyda dodawa zapau, ani

muszu, budzi uniesienie. ,,Modoci! dodaj mi

skrzyda!" (Oda do modoci 1 Mickiewicza).
Skrzyda bocianie zapowied wiosny.
..Bocian (...) rozpi skrzyda biae, wczesny
sztandar wiosny" (Pan Tadeusz 11, 234
Mickiewicza).
Szklane skrzyda teleskop (luneta astronomiczna). Pieni ma. ty jest gwiazd za
granic wiata! I wzrok ziemski, do ciebie
wysany za goca, cho'szklanne wemie
skrzyda, ciebie nie dolata" (Dziady cz. III l. 2,
Improwizacja 1517 Mickiewicza).
Skrzyda pie. Nim ja w mier ojczyzny uwierz (...) porw j wprzdy na
pieniane skrzyda" (Poeta i natchnienie 233
6 Sowackiego). Na skrzydach pieni". nm.
AufFlugeln
des
Gesanges
(Lyrisches
Intermezzo 9, l Heinricha Heinego).
Skrzyda dusza i ciao, Dusza i ciao to
tylko dwa skrzyda, ktrymi czasu i przestrzeni
sida duch mj rozcina" (Psalmy przyszoci, I.
Psalm wiary l3 Zygmunta Krasiskiego).
Skrzyda mio. ,,Mioci daj skrzyda
niesusznie poeci" (Mitos l Tymona
Zaborowskiego). Szkocki tekst: Niech zawiasy
przyjani nigdy nie rdzewiej, a skrzyda
mioci nie gubi ani pirka!
Skrzyda noc. Dzie min i ciemno
spada ze skrzyde Nocy" (Dzie min 12
H.W. Longfellowa).
Skrzydo przyja. Roznie skrzydem
przyjani gasncy pomie wesela" (Magazyn
osobliwoci 7,23 Dickensa, t. A. Przedpe-skaTrzeciakowska).
Skrzyda denie ku wzniosoci, do
szlachetnoci, do przekroczenia kondycji
ludzkiej; wyzwolenie, zwycistwo.
Skrzyda ucieczka, moliwo ratowania
si ucieczk. Przysowie: Lepiej mie skrzyda
ni rogi.
Opali (jak owad przy pomieniu wiecy),
zwichn sobie skrzyda dozna niepowodze; zniechci si.
Rozwin skrzyda do lotu rozpocz
dziaanie na wielk skal.
Skrzyda nieszczcie. Przysowie: Nieszczcia przylatuj na skrzydach, a odchodz
pieszo.
Skrzyda urodzenie i majtek. ..Wielki
wiat jest wyszym wiatem (...). do tych wy

yn wzbi si mona (...) tylko za pomoc

dwch skrzyde: urodzenia i majtku" (Lalka,
1.5 Bolesawa Prusa).
W alchemii: zasada mska, aktywna (niektre istoty bezskrzyde zasada eska.
pasywna): orze poerajcy lwa; wyzwolenie z
przycigania ziemskiego.
W heraldyce: obrona; (skrzyda na tarczy)
rado z powodzenia.
W marzeniu sennym: poprawa sytuacji:
awans.
SO
So symbolizuje wadz (krlewsk), dum,
trwao, niezmienno, potg; szalestwo;
msko (ityfallizm), si a. brak popdu'
pciowego; pokj, szczcie, (dugo)wieczno; Afryk; chmur; nadludzk si, niezgrbno, ostrono, nieczuo, ociao,
gruboskrno, wytrzymao; delikatno,
skromno,
cierpliwo,
powcigliwo,
umiarkowanie; roztropno, pami(tliwo),
mdro; wspczucie, agodno; pobono.
religi; czysto.
So, najwiksze zwierz ldowe, mimo
swego ogromu mao agresywne, gdy nie sprowokowane. atwo dajce si oswoi (so
indyjski) i tresowa, uchodzi, obok lwa. za
krla zwierzt.
W hinduizmie na soniu wspiera si wiat,
dlatego czsto wyobraany w charakterze
kariatydy (rzeba speniajca funkcj podpory,
kolumny); jako zwierz kosmiczne sam ma
struktur kosmosu: kula wsparta na czterech
supach; symbol Ziemi. Bg Ganesia, syn Siwy
i Parwati, bg wszelkiego pocztku i wejcia,
usuwacz przeszkd, patron literatury i nauki,
wyobraany jest z gow sonia.
So jest wierzchowcem bogw i krlw:
w hinduizmie wierzchowcem Indry; w mahajaskim buddyzmie bodhisattwa Samantabhadra, reprezentujcy szczcie a. uprzejmo. dosiada trjgowego lub szeciociosowego sonia.
Ju w III tysicleciu p.n.e. w sztuce indyjskiej i egipskiej symbolizuje wadz krlewsk,
pokj, dobrobyt, zaspokojenie pragnie.
Zawiadczony na obelisku z IX w. p.n.e. krla
Asyrii Salmanassara III. Historyk gr. Kte-zjasz
widzia sonie indyjskie na dworze krla
perskiego Artakserksesa II Memnona w V w.
p.n.e.

Wybr witego krla. Wg tradycji, na

staroytnym Wschodzie miano wypuszcza
sonia samopas na miasto, a pierwszy napotkany i uniesiony trb w gr lub polany przez
niego wod przechodzie stawa si witym
krlem.
Sonia jako zwierz bojowe uywano wielokrotnie w staroytnoci, gwnie dla siania
paniki wrd nieprzyjaci (i ich koni) nieobytych z widokiem tych zwierzt, zw. gdy
wystpoway w zwartych formacjach. Gdy
Juda Machabeusz obieg zamek syryjski w
Jerozolimie. Antioch Eupator wkroczy do
Judei: ,,i bya liczba wojska jego 100000 i 32
sonie wprawione do walki. (...) Soniom
pokazywano sok grona winnego i morwy. aby
je rozjuszy do bitwy" (/. Ks. Macha-bejska 6.
30, 34). Grecy zetknli si ze soniami
bojowymi w bitwie pod Arbel (wyprawa
Aleksandra Wielkiego), a potem w Indiach;
Rzymianie poznali sonie indyjskie w wojnie z
Pyrrosem. afrykaskie w wojnach
punickich. Znaczenie kultowe soni zrodzio
si przez zwizek z indyjskim Dionizosem-Bachusem i jego pochodami triumfalnymi.
So atrybutem wschodzcego Soca, niekiedy -wyobraany z podniesion trb, na tle
Soca, gdy pozdrawia jutrzenk (O przemylnoci zwierzt Plutarcha).
So dugowieczno, wieczno; staroytni sdzili, e yje przeszo sto lat (naprawd 7080). Na monetach macedoskich
przedstawiano go wraz z napisem Wieczno", na monetach i medalach rzymskich
pojawiay si sonie zaprzone do cesarskiego
rydwanu, wz Sawy cigniony przez sonie
itp.
So gigantyczny apetyt a. umiarkowanie
w jedzeniu i piciu. Przysowie: Kto sonia na
uczt prosi, gd do domu wprowadza. Wg
Pliniusza St. so nigdy nie jada wicej ni mu
niezbdnie potrzeba, aby si utrzyma przy
yciu.
So sia popdu pciowego; ozibo
seksualna. Wg pop. mniemania para soni
udawaa si na Wschd po korze mandragory,
znany jako afrodyzjak, i dopiero po spoyciu
go bya zdolna do rozpodu, podobnie jak
pierwsi ludzie w raju po skosztowaniu owocu
drzewa wiadomoci.
So w tradycji chrz. grzesznik zatwardziay (z uwagi na sw grub skr):
w rdw. uwaany za szczeglnie cnotliwego.
gdy wg Arystotelesa zachowywa mia

wstrzemiliwo seksualn w czasie dwuletniej (naprawd ok. 22-miesicznej) ciy samicy {Historia naturalna 7.5 Pliniusza St.),
std sta si wzorem umiaru i powcigliwoci.
So by te emblematem chrztu, wierzono
bowiem, e samica rodzi w wodzie stawu,
podczas gdy samiec stoi na stray. aby
odpdza smoki.
So czysto; z powodu biaoci swych
ciosw (tzw. kw). Uywano go. podobnie jak
jelenia, lwa i (wg tradycji) jednoroca, jako
sprawdzianu dziewictwa dziewczyny:
jeeli zwierz jej nie zaatakowao, bya dziewic.
So rozwaga i takt: nie atakuje zwierzt
maych i sabych. Przysowie: So myszy nie
chwyta.
So duma. Wierzono, e nie moe zgina
kolan i dlatego sypia stojc, oparty o drzewo.
..So nie ma staww, aby si mg kania:
nogi do chodu ma, nie do zginania" (Troilus -i
Kressyda 2,3 Szekspira, t. L. Ul-richa).
So lub gowa sonia staro. i rdw. atrybutem Afryki jako jednej z czterech czci
wiata. Na mapach Libii kartografowie kad,
gdzie luka. dzikie listowie, a gdzie bezludn
pustaci zionie, wymalowuj w braku miast
SONIE" (O poezji Jonathana Swifta; 1733
r.).
Biay so (o jasnej a. jasnoplamistej skrze)
wite zwierz Syjamu za czasw legendarnych krlw Awy; w jego postaci Budda
wstpowa mia w ono Mai a. zstpowa na
ziemi.
Przydawano
biaemu
soniowi
urzdnika wysokiej rangi, aby nadzorowa
gospodark dworu sonia. Wg pniejszej
tradycji wadcy Syjamu obdarowywali biaymi
soniami dworzan, ktrych chcieli zrujnowa;
przen. kosztowna a. bezuyteczna godno lub
posiado; popularny symbol buddyzmu.
Skrzydlaty so chmura, zwaszcza deszczowa.
Trba sonia deszcz i byskawica; fallus.
Sonia nazywaj zwierzciem o trzech ogonach: trbie, ogonie i ityfallusie.
Ko soniowa czysto, trwao, stao.
O Oblubiecu: ,,Brzuch jego z koci
soniowej" (Pie nad pieniami 5,14). O
Oblubienicy: ..Szyja twoja jak wiea z koci
soniowej" (7,4). Uczyni te Salomon stolic
wielk ze soniowej koci" (J. Ks. Krl. 10.18).
W staroytnoci wznoszono chryze-

lefantowe posgi, kryte zotem i koci soniow; z nich najsynniejsze Ateny Partenos (przed 438 p.n.e.) i Zeusa Olimpijskiego
(po 430 p.n.e.), oba duta Fidiasza. Mae soniki
z koci soniowej, zwykle w kompletach po 7
sztuk rnej wielkoci, sprowadzano masowo,
zw. w XIX w. ze Wschodu, jako amulety
szczcia stawiane na peczkach i w
serwantkach.
Wiea z koci soniowej przen. izolowanie si od spraw ogu, wywyszanie si
ponad nie. Matka Boska jest wie z koci
soniowej" w dawnej litanii loretaskiej z powodu nienej biaoci Jej cnoty i dlatego, e
so jest pogromc wa i smoka, tak jak
Maria pogromczyni wa-Szatana.
Walka sonia z dzikiem w plastyce XVII w.
walka cnoty z rozpust. Na rzebach
wity Angkor.-Vat wystpuje so w walce z
lwem jako symbolem za i mocy instynktu.
So zwierz pamitliwe. Przysowie:
Kobiety i sonie nigdy nie zapominaj
(doznanej krzywdy). Ale staro. Grecy powiadali, e to mapa nigdy nie zapomina
krzywdy, a sonia uwaali, z powodu jego
wielkich rozmiarw, za stworzenie gupie i
nieczue.
So rzecz najbardziej oczywista, rzucajca si w oczy, widoczna.,,Sonia jako nie
zauwayem" (z bajki Ciekawy Iwana Kryowa); iron. o niedostrzeganiu rzeczy najwaniejszej.
So w skadzie porcelany czowiek niezgrabny, nietaktowny, gruboskrny, enfant
terrible.
So niebezpieczestwo par excellence
(fr. 'w najwyszym stopniu'). Gdy zapa
sonia za tyln nog, a on usiuje si wyrwa,
najrozsdniej bdzie, jeli pozwolisz mu uciec"
iron. aforyzm Abrahama Lincolna,
prezydenta USA, wypowiedziany na par
godzin przed mierci z rk zamachowca.
So a sprawa polska art. o szukaniu w
kadej sprawie zwizkw z kwesti polsk",
zw. w okresie zaborw; wzorowane na
szwedzkim: Elefanten och Kar! den Tolvte
'so a Karol XII'; w wielki monarcha by
niewyczerpanym tematem wszelkich dyskusji
w Szwecji.
Szalony so uwaano, e stado soni
niekiedy wpada w sza i, pdzc przed siebie,
tratuje wszystko na swej drodze. Szalone
sonie przed si pdz, nie wiedzc, dokd

ani po co? Nie dbajc, co obal piersi, co pod

nogami podruzgoc?" (Preludia 5 Kazimierza
Tetmajera).
Mie skr sonia by gruboskrnym,
nieczuym, brutalnym, bez serca.
So dentelmen. The elephant's a gentelman" (Oonts Rudyarda Kiplinga).
Jumbo" prawdop. najwikszy so przebywajcy w niewoli, od 1865 w londyskim
Zoo, w 1882 sprzedany firmie widowiskowo-cyrkowej Barnum and Bailey w USA.
W marzeniu sennym: zwycistwo; zwierzoksztatne wyobraenie picego.
W heraldyce: potga, ambicja, odwaga,
rozsdek, rozum, chytro, potulno, czysto.
W USA emblemat partii republikaskiej.
SOCE
Soce jest symbolem nieskoczonoci, nieba,
nowego pocztku, ksztatu (w przeciwiestwie
do
Ksiyca-materii),
wiata,
ognia,
rozrodczego gorca, samotnika, wielkiego
wdrowca, zasady aktywnej, rda energii i
mocy yciowej, dawcy i niszczyciela ycia,
(bezstronnego) dobroczycy;
wszystkowidzcego bstwa, mskiego Stwrcy, oka boskiego, Chrystusa, Raju, odnowiciela, zmartwychwstania, uzdrowiciela; wspaniaoci, wietnoci, modzieczoci, czystoci;
triumfu,
chway;
prawdy,
owiecenia,
sprawiedliwoci, bezstronnego sdzi; sowa,
autorytetu, najwyszej inteligencji kosmicznej,
geniuszu, mdroci, rozumu, inteligencji,
wynalazczoci, wolnej woli; zota; rolnika,
wonicy; mskoci, ojca, popdu pciowego;
podnoci; wiernoci, niewiernoci; szau,
zoliwoci, krtkiego ycia, poudniowego
(ok. godz. 12) szalestwa; zabjcy, truciciela.
nagej mierci; zob. Feniks; Oko (soca).
Soce czczono na og bardziej w strefie
umiarkowanej, a Ksiyc w podzwrotnikowej;
od tej zasady s jednak wane wyjtki, np. kult
boga Soca w gorcym i suchym klimacie
Egiptu i Azji Zachodniej oraz najbardziej
rozwinity kult Soca w Meksyku i Peru.
Zwaszcza w tych kulturach staroytnoci,
gdzie odgrywao znaczn rol w rachubie czasu
i gdzie zastpio dawnego boga niebios. Soce
bywao bogiem najwaniejszym, jak egipski Ra
(Re, Atum-Re, Amon-Ra, Chnum-Re), prawe
oko Horusa (lewym jest Ksiyc) i skarabeusz
(powi-

tnik, wity uk Chepri, bg wschodzcego

Soca); zwaszcza dotyczy to krtkiego okresu
monoteizmu sonecznego Amenhote-pa IV
Echnatona (XIV w. p.n.e.). Rwnie u ydw
istnia taki kult, jednak cakiem marginalny: na
skutek reformy religijnej krla Jozjasza (VII w.
p.n.e.) usunito ze wityni sprzty kultu
Soca (4. Ks. Krl. 1,23). ktry powsta tam
mimo wyranego zakazu Jahwe; zob. Gwiazda
(Gwiazdy bogami). Kult Soca perskiej religii
Mitry, przeniesionego przez legiony rzymskie
do Europy jako Soi inyictus (tac.
'niezwycione Soce'), odsun na dalszy
plan bogw olimpijskich, tak e przed
wprowadzeniem
chrzecijastwa
religia
rzymska staa si niemal monoteistyczna.
Czciej jednak Soce wystpuje jako bstwo
podporzdkowane gwnym bogom, zwaszcza
niebiaskim, wyraz (objawienie si) boskoci
na niebie, jako bstwo pojmowane nieraz jako
syn boga i brat tczy lub oko boga. Tak byo z
greckim Heliosem, z czasem w znacznej
mierze wchonitym przez Apollina Foibosa
(Feba), Suri w Indiach, Utu w Sumerze,
Szamaszem w Ba-bilonii-Asyrii i chaldejskim
Merodachem. W mitologii skandynawskiej
Soce wystpuje jako wszystkowidzce oko
Odyna i jako Sunna wiecznie lkajcy si
poarcia przez wilka Fenrisa (symbol
zamienia). Pan wiata wie, jak dugo
pracowa potrzeba; soce, Jego robotnik,
kiedy znidzie z nieba, czas i ziemianinowi
ustpowa z pola" (Pan Tadeusz l, 2024
Mickiewicza).
Soce Chrystus. Wczesny Koci skierowa rzymski kult Soca na osob Chrystusa:
mitraistycznemu witu narodzin Soca w
najkrtsz noc roku, 25 grudnia, przeciwstawi
epifani (wito Trzech Krli, 6 I), a od III w.
Boe Narodzenie; zmartwychwstanie za
przypada na okres odradzajcego si,
wiosennego Soca w pierwszym miesicu
roku u ydw (i Rzymian do 153 p.n.e.), kiedy
caa przyroda zmartwychwstaje, i to nie w
ydowski sabat, ale w niedziel, w dzie
Heliosa i Mitry, w ktrym Jahwe stworzy
wiato. We wczesnym chrzecijastwie modlcy si w-domu i w kociele zwracali si na
wschd, podobnie jak wyznawcy kultw
sonecznych; std rwnie bierze si zwyczaj
kierowania, w miar monoci, osi budynkw
kocielnych i grobw na wschd.
Soce sprawiedliwo, sdzia, ktry
wszystko widzi i syszy. ,,Ja uczyni t

rzecz przed oczyma wszystkiego Izraela i przed

oczyma soca" (l. Ks. Krl. 12,12). I
wzejdzie (w Dniu Sdu) wam, bojcym si
imienia mego, soce sprawiedliwoci" (Malachiasz 4,2). Grecy, przysigajc, brali Heliosa za wiadka. ,,Nim mnie osdzisz, czekaj
soca" (Do D.D. 18 Mickiewicza). Di Sonne
scheint nm. 'soce wieci', pop. ostrzeenie
(zw. w Saksonii), e dzieci suchaj.
Soce ycie; wiato soneczne rado
ycia, szczcie i powodzenie. ,,Przyjemne jest
wiato i mio jest oczom widzie soce"
(Eklezjastes
11,7).
Filozof
Diogenes
powiedzia do Aleksandra Wielkiego, ktry
pyta go, co moe dla niego zrobi: Nie
zasaniaj mi soca". Ojczyzno moja (...)
wiem, e masz w sobie soce ywota" (O!
nieszczliwa... 15 Sowackiego). Na jego
marmurowe (...) ciao (...) pada greckie, promienne, umiechnite soce" (Dyskobol 911
Kazimierza Tetmajera). Mie soce w sercu
mie pogodne, wesoe usposobienie.
Przysowia: Bdzie i przed naszymi wrotami
soce (tj. 'szczcie, powodzenie'). I na socu
(tj. szczciu) s plamy. Nie wszystkim
jednako soce wieci (tj. szczcie dopisuje).
Mie soce i wiatr w plecy (tac. Soi et yentus
a lergo sunt, fr. Le soleil et venl sont au dos)
mie sprzyjajce warunki dziaania, mie
powodzenie.
Soce wolno i swoboda. Ale gdy
soce wolnoci zawieci, jaki z powoki tej
owad wyleci?" (Dziady cz. III, Ustp, Droga
do Rosji 934 Mickiewicza). Lecz skoro
soce swobody zabynie (...) i c si stanie z
kaskad tyrastwa?" (Dziady cz. III, Ustp,
Pomnik
Piotra
Wielkiego
6668
Mickiewicza).
Soce zbawienie. Witaj jutrzenko
swobody, zbawienia za tob soce" (Oda do
modoci 745 Mickiewicza).
Soce bohater, triumf, zwycistwo,
modzieniec z mieczem (promieniem sonecznym albo ogniem) w doni atakujcy niebo,
ktre broni si sieci gwiazd. Bohater-So-ce
wspomaga bohatera sonecznego, Jozuego,
zatrzymujc si na jego wezwanie tak dugo
a pomci si lud nad nieprzyjacimi
swymi" (Ks. Jozuego 10,13). Polskie wydao
go plemi, wstrzyma soce, ruszy ziemi"
(Kopernik Jana Nepomucena Kamiskiego).
Oto soce spod Austerlitz!" sowa Napo

leona I do oficerw fr. przy wschodzie soca

nad Borodino 7 IX 1812.
Soce patriotyzm, imperializm. W moim
pastwie soce nigdy nie zachodzi" powiedzie
mia cesarz Karol V o Hiszpanii i jej zamorskich
posiadociach (w tragedii Friedricha Schillera
Don Carlos, infant hiszpaski mwi to Filip II).
,,Mio ojczyzny o! to soce wietne dla
serc, co dumne" (Wacaw 29, 7223
Sowackiego).,,damy
rwnie
naszego
miejsca pod socem" powiedzia w Reichstagu
6 XII 1897 kanclerz nm., ksi Bernard Biiiow,
usprawiedliwiajc
roszczenia
kolonialne
Niemiec.
Soce ojciec; wpyw ojcowski w zakresie
dyscypliny,
moralnoci,
wychowania,
wyksztacenia, wiadomoci. Promienista korona soneczna jako atrybut duchowoci
niebiaskiej, wadzy i chway, przejta zostaa
od dawna przez wadcw azjatyckich,
zdobicych swe korony zotem i drogimi
kamieniami naladujcymi blask soneczny.
Zwyciskich zawodnikw sportowych wieczono koronami rolinnymi (wiecami), a wizerunki witych wieccym nimbem wok
gowy lub nad ni i aureol (glori) wok caej
postaci.
Sionce wie si z mskoci, a Ksiyc (zob.) z
eskoci (w wikszoci wypadkw);
podobnie jak w wikszoci mitologii niebo
stanowi zasad aktywn, msk, duchow i
zapadniajc, a ziemia pasywn, esk,
materialn i yzn (podn), tak i Soce czy
si przewanie z heroiczn, ognist zasad
msk, a blado i subtelnie wieccy odbitym od
Soca
blaskiem
Ksiyc,
podlegy
miesicznym fazom, zmieniajcy ksztat (jak
kobieta w ciy), kojarzy si z zasad esk. W
innych wypadkach Soce moe by
wyobraeniem
oblubienicy
lub
twarzy
kochanki: Narzeczona pikna jak soce (ac.
electa ut soi)" (Pie nad pieniami, 6,9).
Socem s Juliji lica. Wnijd, o przeliczne
soce, na zgub ksiyca" (Romeo i Julia 2,2
Szekspira, t. Mickiewicza).
Wschodzce Soce modo, pocztek
kariery, narodziny, powitanie, zmartwychwstanie, niewinno, spr; Japonia i Wschd.
Zachodzce Soce staro, kres powodzenia
yciowego; Zachd, Arizona. Wicej ludzi czci
soce wschodzce ni zachodzce" powiedzia
Pompejusz do Sulli, gdy ten gosowa przeciw
udzieleniu Pompejuszowi triumfu (fr. adorer le
soleil levant, ang.

to worshtp the rising su, nm. die angehende

Sonne anbeten). Lecz nam, kiedy raz soce
staroci zapado, nie przyda nic do twarzy
misterne zwierciado" (Narcyz 1334 Naruszewicza). Soce rzuca dugie cienie kres
ycia nadchodzi,
Soce sia skracajca ycie i wywoujca
szalestwo swoim przepalajcym wszystko
arem. Rolnikw znajdujcych si w samo
poudnie w polu w czasie skwaru, wystawionych na dziaanie najgortszych promieni
sonecznych, napadaj, mcz i pozbawiaj
zmysw (wg dawnych poi. i czes. wierze lud.)
demony powietrzne zwane (przy)po-udnicami.
Bohaterowie soneczni, jak Sam-son, Herakles,
Sigurd, yj krtko. Od soca poaru
sczerniaa mi gowa" (Hagar na puszczy l
Kornela Ujejskiego).
Soce wie si ze wiatem podziemnym i
mierci: soce noc powraca z zachodu na
wschd podziemn rzek lub podziemnym
morzem, jak egipski bg Ra (Re), powracajcy
na wschd podziemnym Nilem w barce
cignitej przez demony i we. W Boskiej
Komedii (Piekl l, 60 Dantego) pieko jest
miejscem, gdzie Soce milczy", tj. nie wieci.
Czarne Soce, przebywajce w nocy w innych,
podziemnych krajach, w niektrych kultach
indiaskich oznacza mier i nieszczcie
(wyobraane w postaci jaguara);
w nowoytnej lit. i sztuce wystpuje niekiedy
jako symbol smutku i metafizycznego strachu.
Zamienie Soca (i Ksiyca) bywa
zapowiedz koca wiata: A natychmiast po
utrapieniu owych dni soce si zami (i ksiyc
nie da wiatoci swojej)" (Ew. wg Mat. 24,29).
Trzy promienie soca dobra myl, dobry
uczynek, dobre sowo.
Astrologia sprowadzia Soce do roli planety,
dlatego, wraz z Ksiycem, Merkurym, Wener,
Marsem, Jowiszem i Saturnem, liczono 7
planet". W astrologii soce oznacza msko,
wadczo, dum, szczcie, promienisto,
(nad)wiadomo,
ywotno,
potg,
osobowo, modo; kamie rubin albo
topaz; w muzyce ton E;
metal zoto, nazywane te Socem ziemi";
dzie niedziela; zwierzta orze i lew;
roliny orzech woski, winorol, heliotrop,
oliwka, nagietek, mlecz, piwonia, sonecznik;
wpywa na serce, gow, mzg, wzrok, praw
stron ciaa i rodkowe palce

rk. Tarcza soneczna przeznaczenie,

zmartwychwstanie.
W heraldyce: chwaa, powaga, znaczenie:
dynastia Yorku (w Anglii).
Emblematy i atrybuty Soca: jabko, aster,
siekiera, pika, uk i strzay, jaskier, orze, wz,
koo (z zarysem twarzy), kogut. stokrotka,
mniszek lekarski, oko, pomie, zoto, gowa w
zotych lokach, obrcz, lew, kula, sonecznik,
biay ko. Wyobraanejako pikny
modzieniec powocy wozem zaprzonym w
4 rumaki.
Stada Heliosa oboki.
SOWIK
Sowik symbolizuje anielsko, marzenia.
przeczucie szczcia, sodycz, mio; zapowied wiosny; Sowo, natchnienie poetyckie,
liryk, muzyk, piew, belcanto; serce; pragnienie wolnoci; uzdrowienie; noc, czujno;
dwuznaczno, skryto; ciekawo; z wrb. smutek, al, tsknot, skarg matki, bl, zy,
poegnanie, mier, aob, tren, niemiertelno, beznadziejno, dusz potpion.
Sowik ptak wiosny, przeciwiestwo
sowy (zob.), ptaka zimy i dugich nocy.
Przysowie: Witaj nam, maiczku, z sowikiem
w gaiczku! Piknogosy zwiastun wiosny"
(Fragment 138 Safony). ,,Sowik w szelinach,
gdy zorza zakwita, gardeczkiem rannym mod
wiosn wita" (Dziewostb 3, chr panieski, X.
Bohymnia 78 Szymona 7.1-morowica).
Sowik w mit. gr. aoba, tsknota, bl.
Filomela i Prokne byy crkami krla Aten,
Pandiona. Prokne polubia krla Tracji,
Tereusa, i miaa z nim syna Itysa. Gdy Filomela
ich odwiedzia, szwagier zgwaci j i wyrwa
jej jzyk, aby nie moga si poskary; ale ona
wyhaftowaa obraz tej zbrodni na peplosie i
posaa go siostrze. Prokne, mszczc si, daa
mowi do zjedzenia potraw z ciaa ich syna.
Bogowie zmienili Prokne (a. Filomel) w
sowika, ktrego piew to opakiwanie syna
(sdzono, e to samiczki sowikw piewaj), a
jej siostr w jaskk. Wg innego mitu Aedon,
ona Krla Teb, Zetosa, matka Itylosa, pozazdrociwszy licznego potomstwa Amfionowi i Niobe, chciaa zabi ich pierworodnego,
ale przez omyk zabia wasnego syna.
Zmieniona przez Zeusa w sowika, pa

cze po stracie Itylosa. Filomela rzewnie w

cienistym listowiu topoli ali si. kiedy jej
oracz (...) pisklta wybierze, a ona straconych
pacze w noc, na gazce siedzca" (Georgiki 4,
51214
Wergiliusza,
t.
Z.
Abramowiczwny).
Sowik rzewne skargi, zy, marzenia,
smutek, poegnanie. piewa sowik na topoli,
a w sercu go przedsi boli" (Pie witojaska
o Sobtce, Panna IX
910 Jana
Kochanowskiego). (Tu mog) piewa moje
nieszczcia i smutki zgodnie z rzewliwym
sowika kwileniem" (Dwaj panowie z Werony
5,4 Szekspira, t. Stanisawa Komiana).
Sowiczku mj! a le a piej! na poegnanie
piej wylanym zom, spenionym snom,
skoczonej piosnce twej" (Do B.Z. l4
Mickiewicza). Smutne sowiki, co si wabi
paczem" (Rozczenie 32 Sowackiego).
(Sowik) wstrzymuje zy ptasie, kryje oczy
mg zasnute w siwych pir atasie" (piew
sowika M. Pawlikowskiej-Jasnorzew-skiej).
Gos sowika pikny piew, belcanto. Wg
Platona sowik by emblematem Ta-myrisa,
barda staro. Tracji: ,,Chepi si pych
Tamyris. e w piewie pokona zwycisko
nawet muzy (...). One za w gniewie wykuy
mu oczy i dar odebray pieni" (Iliada 2, 594 i
nast. Homera, t. Ignacego Wie-niewskiego).
Pikno sowiczego gosu odbiera moc ludzkim
dziennym troskom w bezsenne noce. W Odzie
do sowika (1819) Johna Keatsa poeta,
suchajc piewu sowika, marzy o ucieczce z
tego wiata smutku i blu, i o schronieniu si
moc wyobrani w idealnym wiecie Pikna,
tak uroczo i czysto wyraonym w tym piewie.
Ale sowik ulatuje, a wraz z nim
oczarowanie. ..Tutaj bywa zwykle sowik (...).
Co za koncert! Jak si sadzi! To dla serca
piewka boska! W kt piewaczka nawet
woska!" (Wyjazd z domu 1824 Wincentego
Pola). W biaodrzewiu wirnie i sreblicie
sodzik
sowi
sowisie-skie
ciewy"
(Slopiewnie, Sowisie 18 Juliana Tuwima).
Sowik czujno; serce; pie miosna.
,,Wszyscy prcz czujnego sowika, co przez
noc ca piewa sw miosn pie" (Raj
utracony 4, 602 Johna Miltona). Przysowie:
Ludzie nie sowiki, aby si sercem karmili,
Sowik noc. Zob. Skowronek (ranny
ptaszek). I sowik nawet, gdyby we dnie nuci
wrd gsi ggu, od zwyczajnej pliszki

lepszym nie wydaby si muzykantem" (Kupiec

wenecki 5,1 Szekspira, t. L. Uiricha). ..Twe
pynne tony. zamykajce oko dnia" (Sonety. Do
sowika Johna Miltona). Gnu-ni spa wol,
piewa sowiczkowie" (Sowik 4 Stanisawa
Jachowicza).
Sowik w legendzie chrz. gdy kres ycia
nadchodzi, sowik piewa coraz pikniej przez
dziewi godzin, po czym umiera; tsknota za
krlestwem niebieskim.
Sowik mio i mier; intymna wi
midzy mioci i mierci w utworach lirycznych powstaych pod wpywem pieni
sowika.
Sowik w folklorze dusza potpiona;
wrba lekkiej mierci.
Sowik niemiertelno. ..Ty nie dla
mierci stworze, niemiertelny ptaku!" (Oda
do sowika strofa 7 Johna Keatsa).
Sowik zwizek z kwiatami, zwt. z r i
kwiatem liwy; liryka miosna, nieodwzajemniona mio dajca natchnienie poecie. Gul
u bubut, pers.. 'ra i sowik', czste w poezji
perskiej. Nazwy butbul uywali romantycy; na
Krymie nazywano tak Mickiewicza. W perskiej
bajce bubul (sowik) zakocha si w biaej ry
i piewa jej tak dugo, a wyczerpany pad na
jej kolce i wasn krwi zabarwi j na
czerwono. Lecz ich bubul zabynie i wnet
oko zmruy; wnet znikn w zieli licie, w
sercach pami ry" (Wschd i pnoc 56
Mickiewicza).
Sowik poeta; poezja; Sowo. Bo mi
matka moja mia na sowika urodzia" (Bo mi
matka... l2 Sowackiego). ,,Sowik od
Sowa tako pobratymy: to mu si w
pieniach przedrzenia uczymy" (Sowik
Bohdana Zaleskiego). Sowik nie dostanie
nagrody na wystawie drobiu" (Epigram. miech
z chmury Sir Waltera Raieigha, 18611922).
Sowik ozdrowienie. Cesarz chiski wola
sztucznego, ubrylantowanego sowika od
prawdziwego, ktry piewa w jego ogrodzie, a
przed gosem robota uciek. Robot si zepsu i
zamilk, a gdy cesarz zachorowa, szary ptaszek
wrci i ozdrowi cesarza natchnionymi trelami
swej poezji (Sowik, ba Andersena).
Sowik niebezpieczne zwizki, zabronione
uczucia, niedozwolona mio; ptak nocny:
sycha go, ale nie wida; dwuznaczno,
skryto; pikny gos. szary strj.

Sowik pragnienie wolnoci. Sowik i rudzik niedugo poyj w klatce. Przysowie nm.:
Sowik w klatce nie zapiewa.
Sowik anielsko. Przysowie: Kto sowika zabija, zasmuci aniow.
Sowik ciekawo. Przysowie: Ciekawy
jak sowik.
Pie sowika (dla staroytnych) dobry
omen.
Pie sowika sodycz, sodkie marzenia.
Pie sowika mnie upia i sny sodkie si
roiy" (Spomnienia 78 Bohdana Zaleskiego).
Sodkim piewem sowik klska" (Noc
czerwcowa l2 Leopolda Staffa).
Szwedzki sowik Jenny Lind, 182087,
szwedzki sopran liryczno-koloraturowy. jedna z
najwybitniejszych piewaczek XIX w.
SMOK
Smok jest symbolem chaosu, praoceanu, wody,
chmury, deszczu, suszy; prawdy, autorytetu.
zasady za. grzechu, okruciestwa, despotyzmu,
potgi, bawochwalstwa, nieuctwa; ostrego
wzroku, czujnoci, stray;
wroga, mordu, piractwa; (w chrzecijastwie:)
zo, nieczysto, grzech, pogastwo. herezja,
bd. Szatan, kamstwo. Zob. te:
Potwory, Lewiatan, Wieloryb. W, Jednoroec.
Legendarny potwr, bdcy zwykle, jak
wikszo potworw, symbolem prachaosu,
przeciwiestwem adu kosmicznego, nowego
porzdku boskiego, fantastyczn mieszanin
gatunkw, pci. czci ciaa rnych, najczciej
niebezpiecznych zwierzt, najpopularniejszy
potwr mitu i folkloru wielu krajw, niekiedy
nie rnicy si od wa (gr. drakon to 'w;
smok', std tac. draco. fr., ang. dragon, nm.
Drache). Bywa wem zrodzonym aseksualnie z
jaja zoonego przez koguta, majcym ciao
pokryte rybimi uskami, z nogami, skrzydami i
niekiedy bem ptaka, z przednimi apami (a
nieraz i bem) lwa, albo z uszami wou. oczami
demona, szyj wa. brzuchem miczaka. W
innych typach smoka wystpoway organy
jaszczurki, ryby. ropuchy, sonia, konia, wini,
barana, sokoa, omiornicy lub wieloryba. Bywa
wielogowy lub zaopatrzony w inne organy w
nadmiernej liczbie: y moe zarwno pod
ziemi, jak w powietrzu. W najpopularniejszej
postaci jest to pokryty usk jaszczur buchajcy
ogniem z pyska, z wielkimi skrzy-

dami nietoperza i kolczastym ogonem. Smok

zrodzi si w wyobrani staroytnych, ktrzy
nie mieli pojcia o rzeczywistym istnieniu
olbrzymich gadw kopalnych ery mezozoicznej (18560 milionw lat temu). W rnych legendach i mitach smok jako istota
ziemno-wodna miewa gow dugowosej kobiety, jako stworzenie ldowe czsto wypija
krew stworze zabitych jego potnym, kolczastym ogonem; jako stwr powietrzno-wodny nieraz poyka ludzi i zwierzta w caoci: kiedy indziej fruwa jako skrzydlaty w.
Chaldejski smok Tiamat mia cztery apy, uski
i skrzyda. Smoki na monumentalnym Portyku
Isztar. wzniesionym ku chwale Marduka przez
Nebokadnezara II w Babilonie, to czworonogi
kryte usk, chodzce na orlich i lwich apach, o
ciele rogatego wa.
Smok-w zasada za (na Bliskim
Wschodzie, gdzie wystpuj due, grone.
czsto jadowite we). Egipski bg-w Apep
zaczaja si o wicie na boga-soce Ra (Re),
aby go pore; jego zwycistwami byy
zamienia soca. Grecy i Rzymianie przejli
wprawdzie ide wa-smoka jako zowrogiej
siy Chaosu, ale niekiedy wyobraali go sobie
jako si dobroczynn, jako chtoniczn istot
podziemn czuwajc nad urodzajem, goszc
na danie wyrocznie, strzegc skarbw i
piknych dziewic. Jednak ujemne cechy smoka
z czasem przewayy pod wpywem Biblii i
chrzecijastwa.
Wymieniane przez Bibli smoki (hebr. tannin) bywaj zwierztami ldowymi lub morskimi (Psalm 103 26) i pojmowane s przez
egzegetw rnie jako szakale. bazyliszki,
jaszczury, we, krokodyle, wieloryby, Lewiatany, Behemoty. hipopotamy (Hiob 40,10).
jdze itp.. ale zawsze jako istoty grone lub
obrzyde.
Ouroboros emblematyczny smok-w
staro. Egiptu i Grecji, przedstawiany z ogonem
w zbach, poerajcy si i odradzajcy
nieustannie; jako symbol gnostykw i alchemikw wyraa jedno wszechrzeczy, materialn i duchow, ustawicznie zmieniajc
ksztaty w odwiecznym cyklu zniszczenia.
odtwarzania i nieustannej odnowy. Wizerunek
ouroborosa podsun chemikowi nm. F. A.
Kekule von Stradonitz w 1865 ide
piercieniowej budowy czsteczki benzenu.
Smok bg. Krl babiloski wzywa proroka
Daniela (w Biblii: Daniel 14. 2227).

aby uczci wielkiego smoka uwaanego za

boga. Danie] da smokowi potraw ze smoy,
sada i sierci, od ktrej smok pk, dowodzc
tym, e nie jest bogiem. Na lwa srogiego bez
obrazy wsidziesz i na ogromnym smoku
jedzi bdziesz" (Psalm 90/91 13. tt. Jana
Kochanowskiego).
Grone ksztaty smoka uczyniy go wczenie
atrybutem potgi wojennej i wadzy krlewskiej. W Iliadzie Homera krl Agamem-non
ma na tarczy wyobraenie trzygowego.
bkitnego smoka-wa. redniowieczni wikingowie mieli take smoki na tarczach i
rzebione by smocze na dziobach swych
okrtw. W Anglii przed podbojem normandzkim smok nale) do gwnych insygniw
krlewskich czasu wojny, wprowadzony przez
Uther Pendragona. ojca krla Artura. W XX
wieku wczono smoka urzdowo do herbu
ksicia Walii.
Na Dalekim Wschodzie smok zachowa
autorytet istoty dobroczynnej. W Chinach lutlg
('smok') sta si godem narodowym i
emblematem rodziny cesarskiej. Japoski tatsu
('smok') moe do woli zmienia swe wymiary,
a nawet stawa si niewidzialny. W taoizmie
smok jest wcieleniem boskich sit natury.
Smoki chiskie i japoskie, mimo e s
istotami powietrznymi, nie maj skrzyde.
W mit. gr. potworny smok-w Pyton, zrodzony przez Gaje. strzeg jej wyroczni u stp
Parnasu. Apollo zabi go strza z tuku i ustanowi na miejscu dawnej wyroczni now,
swoj, w wityni delfickiej. Od Pytona pochodzi miaa nazwa Pytii. wieszczki i kapanki Apollina w Delfach.
Smok-w by stranikiem wity, skarbw
i dziewic w mit. gr.. Zotego Runa, jabek
Hesperyd. jako istota czujna, o wyjtkowo
przenikliwym wzroku. Perseusz zabija smoka
(potwora morskiego), stranika przykutej do
skay krlewny etiopskiej. Andromedy, i
polubia j. Jedn z 12 prac Heraklesa byo
zabicie hydry lernejskiej, potwora wielogowego o ciele wa; kad gow bohater po
odciciu przypala, aby nie odrosa. Wielogowie smocze oznacza regres i rozwj wsteczny.
Vrdra w mit. indyjskiej to smok, ktry nie
pozwala spa deszczom monsunowym; zabity
przez Indr. gwnego boga panteonu
wedyckiego.
Kraken legendarny wielki potwr morski.
widywany na pn. Atlantyku, opisany

po raz pierwszy w 1752 przez Erika Pontoppidana, pisarza dusko-norweskiego.

Zby wa-smoka talizmany zapewniajce
pomylno i zdrowie. Gdy mityczny Kadmos
zaoy Kadme. przysze Teby. zabi wasmoka i zasia jego zby w ziemi:
powyrastali z nich wojownicy, ktrzy si
wzajem pozabijali: piciu pozostaych przy
yciu, nazwanych Spartoi (gr. 'zasiani'), stao si
protoplastami arystokracji tebaskiej. Podobnie
postpi Jazon. na polecenie krla Kolchidy, z
zbami zabitego wa-smoka pilnujcego
zotego runa.
Pliniusz w swojej Historii naturalnej nie
zadowala si stwierdzeniem, e smoki napadaj
latem na sonie, ale stara si wyjani, dlaczego
tak czyni: robi to. jego zdaniem. aby si
orzewi krwi soniow, ktra, jak wiadomo
(!). jest zimna.
W-smok przeciwnik, prawrg. diabe,
susza, mrz. choroba, zaraza, ciemo.
nieczysto.
Zwierz Apokalipsy to ..smok wielki, ryy.
majcy siedem gw i dziesi rogw, a na
gowach siedem koron; ogon jego cign si
przez trzeci cz gwiazd niebieskich" (12. 3
4). Siedem gw wyobraa tu 7 grzechw
gwnych: ludzka gowa pycha. w
zazdro, wielbd gniew, limak
nieczysto, hiena chciwo itd. Archanio
Micha i anioowie walczyli ze smokiem. ,,i
zrzucony zosta w smok wielki, w
starodawny, nazwany diabem i szatanem. ktry
zwodzi cay wiat" (12,9). Ten obraz waszatana-smoka. strconego anioa, przejo
pniejsze chrzecijastwo; sta si on
wyobraeniem bdu, grzechu, herezji, pogastwa. diaba; wyobraano go lecego
bezsilnie (mimo potwornych ksztatw) pod
stopami witych i mczennikw, archanioa
Michaa, w. Magorzaty z Antiochii i w.
Jerzego (oboje skreleni w 1969 z listy witych). w. Marty (siostry azarza), w. Bernarda
z Clairvaux, w. Sylwestra (papiea. 314335).
w. Teodora z Pontu (dawnego patrona
Wenecji), w. Samsona, arcybiskupa Dola, w.
Donata. w. Klemensa z Mctzu. w. Romana z
Rouen. niekiedy samego Chrystusa. na
miniaturach i ikonach bizantyjskich i ruskich, w
plastyce XIIIXIV w.. w dzieach van Eycka.
Dtirera. Donatella. Uccella. Carpaccia. Rafaela.
Correggia. Ve-ronesa i in.

Smok u gnostykw chrz. absolut. anio

witu,
wyzwoliciel,
pojednawca,
duch
wszelakiej wiedzy.
Na redniowiecznych procesjach noszono
wizerunki smoka jako wyobraenie zwycistwa
Chrystusa.
Beowulf. skandynawski heros-wiking. bohater tytuowy najwczeniejszego poematu
epickiego lit. staroangielskiej (spisanego ok. r.
700). ginie w walce z pustoszcym kraj.
ognistym smokiem, zabijajc go jednak przed
mierci. Sigurd, bohater Volsunga Saga i
Pieni o Nibeiungach. zabija smoka Fafnira
strzegcego skarbu karw, symbolu niemiertelnoci. zjada serce smoka, co pozwala
Sigurdowi rozumie mow ptakw. W Pieni,
jako Zygfryd, wykpawszy si we krwi zabitego
smoka, bohater otrzymuje rogow skr i staje
si odporny na ciosy.
Jzyk smoczy (jaszczurczy, bazyliszkowy)
oszczerczy, potwarczy (Hiob 20.16), ..Ha.
jzyku smoczy! serce jaszczurcze! (...) Wiem,
e jak inni. tak ty mgby wiar zama. lecz
nie wiedziaam, e tak podle umiesz kama!"
(Pan Tadeusz 8, 513519 Mickiewicza).
Krew smocza tetysz wojenny, talizman
przynoszcy szczcie; w wielu mitach ostrza
wczni i strza zanurzone w niej zadaj
nieuleczalne, miertelne rany. Zob. wyej
Sigurd-Zygfryd.
Pysk smoka brama Piekie. Smok trzygtowy
indoeuropcjski potwr burzy.
lina smocza trucizna. Smok wawelski z
legendy, prawdop. od Smoczej Jamy (w ktrej
zapewne znajdowano koci); wzorowany na
Ksidze Daniela (14. 2227) w Biblii i
niezliczonych
europejskich
legendach
redniowiecznych; zabity przez krakowiaczka"
Skub. ktry da mu do zjedzenia siark zaszyt
w barani skr.
Przysowie: Smok moczyda nie utrac wg
bajek ludowych sowiaski boek Chworz o
wygldzie smoka panowa nad ldem i nad
wod. Moczydto ogon.
Gwiazdozbir Smoka atrybut mdroci
nieba. ..w zodyjakowy Smok dugi i gruby.
ktry gwiadziste wije po niebie przeguby,
ktrego mylnie Wem chrzcz astronomowie.
jest nie wem, lecz ryb. Lewiatan si zowie"
(Pan Tadeusz 8, 8992 Mickiewicza).

Smoczy miesic okres midzy dwoma

kolejnymi przejciami Ksiyca przez ten sam
wze swej orbity.
Emblemat astrologii i alchemii smok
skrzydlaty.
W alchemii: materia prima', dwa walczce z
sob smoki gnicie, rozdzielenie pierwiastkw. rozkad psychiczny; neutralizacja
przeciwnych tendencji siarki i rtci; skrzydlaty
smok pierwiastek lotny; bez skrzyde
pierwiastek stay.
Heraldyka: w Rzymie staroytnym czerwony
smok na chorgwiach wojskowych oznacza
kohort; stranik tronu, wadcy;
od czasw wypraw krzyowych oznaka dalekich
wypraw i podry.
SOK
Sok symbolizuje ogie, wiato, niebo, Soce,
wiatr, chmury, burz; pewno siebie, dum,
msko, rycersko, szlachetno, zuchwao,
majestat, bohaterstwo; bystro wzroku,
czujno, wznioso, szybko, miao; zo,
dziko obaskawion, polowanie. pocaunek
mierci, niemiertelno, mier, powrt;
nawrcenie, wito, wrb; skromno,
mio, kochanka: dotyk. smak; logik.
Sok w staro. Egipcie zasada niebiaska.
ksi ptakw, atrybut bogw wiata i Soca, a
take wiata podziemnego; Ra (Re). Horusa,
bstwa Chonsu z gow sokoa zwieczon
tarcz ksiycow.
Sokoy (jastrzbie, ory itd.) w staro. Grecji
wiato. Soce, wrba, wyrocznia;
zwizane z Apollinem jako posem bogw.
bogiem Soca i wyroczni; najszybsze z ptakw,
zabijajce w locie jak strzay apolli-skie.
Jastrzb polotny. zguba gobic, w ptak
najszybszy wrd rzeszy skrzydlatej" (Iliada 15.
2356 Homera, t. I. Wieniew-skiego). Apollo
przybiera ksztat sokoa i zmienia ludzi w
sokoy, zwykle jednak sok wystpowa jako
towarzysz
boga.
Sok
by
ptakiem
symbolicznym ju w kulturze egejskiej (puchar
Nestora", zoty acuch z podwjnym sokoem z
grobw myke-skich). U Rzymian ptak
wrebny.
Sokoy (sokoy waciwe, jastrzbie, ory.
krogulce itd.) byy bardzo cenione z uwagi na
ich uytek w sokolnictwie (owach z sokoem na
ptactwo i drobn zwierzyn): trzymany przez
sokolnika na doni osonitej

grub skrzan rkawic, po zdjciu czapeczki

sok byskawicznym lotem dopada zdobyczy i
wraca na rk. Sokolnictwo przyszo do
Europy ze stepw Azji w IVV w. n.e.
Sok w mit. pers. i w chrz. wrg
wa; zob. W. ,,Peza w (...). Nie uwaaem (...) przylotu boskich sokow, lecz potem
(...) zielonych skrzyde sposzona opotem usza
gadzina" (Boska Komedia, Czyciec 8, 99107
Dantego, t. E. Porbowicza).
Sok w chrz. nawrcenie (gdy nawraca na gos sokolnika); atrybut w. Bawona
(ok. 589ok. 653), patrona sokolnikw, w.
Badryka, ktremu wskaza, gdzie wystawi
klasztor, i Juliana Szpitalnika z fr. romansu
rycerskiego. Z diamentowym piercieniem w
pazurach impresa (godo) Piera de'Me-dici,
141669, tak zwanego Piotra Poda-gryka, z
rodu Medyceuszw, z dewiz Sem-per ac.
'zawsze'.
Sok w mit. skand. jedna z postaci, jakie
przybiera Loki, bg za i ktni; atrybut bogini
mioci Frei i bogini maestwa Friggi. Freja
fruwa nad ziemi w szacie z sokolich pir, tj. z
chmur. Sok zwiadowca bogw siedzcy
na najwyszej gazi Drzewa Wszechwiata
(zob. Drzewo: Igdrasil), na gowie ora. i
donosi bogom o tym, co si dzieje na wiecie.
Sok szlachetno, majestat. Sok,
kiedy pozbywszy kaptura wykrca gow i
kras si chwali, i okazuje wigor, bijc w
pira" (Boska Komedia. Raj 19, 346
Dantego, t. E. Porbowicza). Widziaem
sokoa majestatycznie si unoszcego" (Makbet 2,4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Sok zwycistwo nad dz, zwycistwo
zasady mskiej, dziennej, sonecznej nad
esk, nocn i ksiycow. Ukazywany w
rdw. jak rozdziera zajca symbolizujcego
podanie seksualne.
Sok w rdw, ulubiony symbol rycerza-kochanka, ktry wyrusza na bj, po czym
zwyciski wraca do damy swego serca. Pani
powiada: Mj sok odlecia daleko w obce
kraje" (Heinrich von Mligeln, poeta nm., ok.
132072),
Sok wiato, nadzieja ujrzenia wiata:
wizie. Nakryty czapeczk sok symbolizowa w epoce Odrodzenia nadziej zobaczenia wiata w ciemnociach: post tenebras
spero lucern ac. 'mam nadziej, e wiato
zabynie, gdy rozprosz si ciemnoci'.

Sok pewno siebie, miao. Ufny jak

sok, co ciga ptaszyn" (Ryszard II 1,3
Szekspira, tt. S. Komiana), mwi Bo-lingbroke
z rodu Lancastrw, ktrzy mieli biaego sokoa
w herbie.
Sok bystro, czujno. Mie oczy jak
sok, sokole oczy; przenikliwe, bystre
spojrzenie; doskonay wzrok. .,Sysz cignce
urawie, ktrych by nie dostrzegy renice
sokoa"
(Stepy
Akermaskie
910
Mickiewicza).
Sok wznioso, denie do nieba i
Soca w sensie fizycznym, intelektualnym i
moralnym; wyszo, zwycistwo. A ty, myli
moja, podlatuj jak sok!" (Krakowiak 4
Edmunda Wasilewskiego).
Sok pocaunek mierci. Sok zabija
gobia musnwszy go tylko w najwikszym
pdzie (i zadajc mu miertelny cios pazurem),
a potem zawraca i chwyta spadajcego,
martwego ju ptaka.
Sok czowiek zuchway, mody, bohaterski, bystry, patriota. ..Gdyby orem by! Lot
sokoa mie!" (Wieci 212 Maurycego
Gosawskiego). Ory, sokoy! Dajcie mi
skrzyda!" (Ory, sokoy! l2 Mieczysawa
Romanowskiego). Nazwa czeskiej organizacji
gimnastycznej i polit. Sok" (za. w 1862) i
polskiej Sok" (w 1867 we Lwowie). Marsz
sokow (1901) Jana Lama, muz. Wilhelma
Czerwiskiego: Ospay i gnuny, zgrzybiay
ten wiat (...). Hej, bracia Sokoy, dodajmy mu
si, by ruchu zapragn, by powsta i y" (1
6).
Sok, sokolik ukochany, dorodny modzieniec, kochanek. Zabra mi wszystko
Jako, mj sok, zabra mnie ca niebog.
(...) Gdziee, ach gdziee, o mj sokole"
Walka l, l, l, Wodzimierza Wolskiego). ,,0n
poegna mnie, sokolik" (jw. l, 2, l). Sokoli lot
szybki, niedocigy. W astrologii: znak
zodiaku Strzelec. W heraldyce: godo wojenne
wodza Hu-nw. Attyli; rycersko; owy;
pogo za upragnionym celem.
SOSNA (wierk)
Sosna symbolizuje dugowieczno, wytrzymao, miao, zwycistwo; zdrowie, msko, seks, podno; wierno; samotno, al,
smutek; siostr; harf; pacierz. Raj, nie

miertelno; filozofi, mdro; kar, wspczucie; ogie. Soce; eglug; por. Pinia,
Joda.
Sosna niemiertelno. Zmarym wrzucano do grobu gazki sosny, aby wzmocni
odlatujc dusz, a zwoki uchroni od zepsucia.
Sosna ogie. Soce; podno. W Egipcie
powicona bya Ozyrysowi, bogu wegetacji i
wody. W kulcie Mitry zwizana ze Socem. U
Grekw powicona Afrodycie, Artemidzie,
Panu; zob. Pinia (piniole afrodyzjak). Palce
si drewno sosnowe wydaje mi wo, ale sypie
iskry.
Sosna atrybut Attisa czczonego we Frygii, Azji Mniejszej, a potem w caym imperium
rzymskim mitycznego maonka Wielkiej
Matki Bogw (klasycznej Kybele), ktry
pozbawi si mskoci pod sosn, gdy
zakochana w nim hermafrodytyczna Adgistis
pomieszaa mu zmysy; wg innych wersji mitu
zosta zmieniony w sosn; zob. te Pinia.
Sosna egluga. Drzewo, jako budulec
okrtw, zw. stpek, powicone Posejdono-wi
(podobnie jak modrzew i joda). ,,I te, co dugo
stay na wyniosej grze sosny, pync po
morzach wyzywaj burze" (Metamorfozy l, 134
Owidiusza, t. B. Kiciskiego). Tutaj sterujcie,
wy, skrzydlate sosny" (Inner Tempie Masque.
Song of the Sirens Williama Browne'a).
Sosna zwycistwo. Wieniec z. gazek
sosnowych by nagrod dla zwycizcw na
igrzyskach istmijskich.
Sosna sodki szept, powany szmer.
pacierz, aoba, wzdychanie, ojczyste gosy,
myli polskie. Jest co sodkiego w szepcie
sosny" (Idylle l, l, l, Teokryta). ,,I od sosen na
wsze strony, jak pacierza szept stumiony,
szmer powany, smtny pynie" (Sroczka 3.
268 Adama Puga). ..Nasz ubogi nard (...)
ojczyste gosy syszy nawet w sosen szumie (...)
i z szumu sosny kmiotek pie ukada poln, w
ktrej jakby w jeziorze (...) myli polskie (...)
pyn" (Na wstp do... ,,Ochrony" 4754
Teofila Lenartowicza). ,,Szumice sosny nad
grobami" (Podr do Ziemi witej z Neapolu
27, 161 Sowackiego). Sosny na wzgrzach
wzdychay" (Sosny na wzgrzach... Roberta
Bridgesa).
Sosna w rdw., niekiedy drzewo Raju.
Sosna czarna wspczucie; zasada mska.

Sosna kara. Prospero do Ariela: (Sykoraks) wszczepia ciebie w rozupan sosn,

gdzie uwiziony ye wrd boleci przez lat
dwanacie" (Burza 1,2 Szekspira, t. L. Ulricha).
Przewrcona sosna czowiek przywalony
nieszczciem. ..Tak runa ta sosna wyniosa,
opucia gazie" (Henryk VI cz. 2 2,3
Szekspira), o Humphreyu, ksiciu Glou-cester.
Rozdarta sosna czowiek torturowany przez
los, opierajcy si ostatkiem si;
,,Pacz samotny, jedyny, pacz przed obliczem
Boga" (Ludzie bezdomni, na kocu, Stefana
eromskiego).
Sosenka pszczoa. Mae sosenki jako
pszczoy brzcz jedwabnym kolcem" (Podr
do Ziemi witej z Neapolu 6, 6, 23
Sowackiego).
Sosna harfa. Wiatr, ten wielki stary
harfiarz, uderza w sw grzmic harf sosen" (A
Life of Drama 2 Alexandra Smitha).
..Siostro sosno, sosno samotna, sosno Wejmuto!" (Wejmuta 2478 Leopolda Staffa).
wierk miao, nadzieja w trudnych
czasach; wierno, wspczucie.
wierk mistyka, abnegacja. wierk ma
(...) charakter mistyczny. Jest abnegatem (...).
Kiedy wiatr wieje, on (...) szepce modlitwy,
gderze, wygaduje" (Puszcza biaowieska Wacawa Sieroszewskiego).

SOWA
Sowa symbolizuje samotno, czujno, mil- czenie, rozmylanie, umiarkowanie, mdro.
nauk (wieck), wiedz racjonaln, medycyn,
nocne studia, niewiedz, niewiar, proroctwo,
jasnowidzenie, dowcip, podstp;
pospolito, skpstwo; zim, noc, ciemno,
pmrok; widmo, demona, diaba; wit;
smutek, melancholi, z wiadomo, rozpacz,
gniew, nieszczcie, mier.
Ptak o nocnym trybie ycia, w dzie sypia
ukryty w cieniu. Wbrew rozpowszechnionym
opiniom sowa w dzie widzi dobrze, w kadym
razie lepiej ni czowiek, ale opinie te sprawiy,
e sowa, unikajca wiata dnia, staa si
symbolem smutku, ciemnoci, samotnoci na
uboczu, melancholii, zwizku z siami
chtonicznymi, milczenia, mdroci, deszczu i
burzy, wd, rolinnoci, mierci, zimy i dugich
nocy.

W pimie hieroglificznym Egiptu sowa znaczy noc, zimno, bierno, zgon, naley te do
krlestwa nocnego Soca, boga Ra (Re),
pyncego noc w odzi przez podziemny Nil z
zachodu na wschd.
Crka krla Lesbos, Nyktimene (gr. 'nocna'), bya naonic swego ojca. Za kar
zmieniona w sow, ucieka ze wstydu przed
wiatem dziennym i kryje si w mrocznych
rozpadlinach (Metamorfozy Owidiusza 2,590).
W interpretacji chrz, przybiera sprzeczne
znaczenia. Jedni widz w niej obraz tych, co
unikaj wiata zbawienia: niewierzcych,
heretykw, filozofw, mdrcw, inni, na
podstawie biblijnego Psalmu 101 6 (,,Staem
jak sowa na pustkowiu"), dostrzegaj w niej
symbol witoci, atrybut witego pustelnika
lub nawet Chrystusa w nocnej pomroce
cierpienia. Jeszcze inni, zwaszcza w
redniowieczu, upatrywali w niej symbol
Synagogi goszcej chwa Prawa, ale nie
dostrzegajcej wiata ewangelii; wyobraenie
zoci, kamstwa, oszustwa, hipokryzji,
Szatana jako Ksicia Ciemnoci. W symbolach
wieku ludzkiego przedstawiaa osiemdziesicioletni kobiet.
W heraldyce: czujno, dowcip, odosobnienie.
Sowa ptakiem zimy (dugich nocy), przeciwiestwem sowika i kukuki, ptakw wiosny.
Przysowie mwi: Twarz zaspana jak u
sowy w poudnie. Inne, u Fredry przytoczone
przez Pana Jowialskiego (1,9), powiada:
Kada sowa gupia w dzie". Sowa zaskoczona przez wiato poudnia to przedmiot
drwin i wydziwiania Dlirer przedstawia tak scen na jednym ze swych drzeworytw.
Lud sdzi, e sowa, ktra nie znosi wiata
dnia, jest przeciwiestwem ora, patrzcego w
soce otwartymi oczami, dlatego ory walcz
jakoby zawsze z sowami, a zwaszcza z
puchaczami.
Oczy zwrcone nieruchomo w przd (ale za
to gowa moe si obraca o wicej ni 180),
o jaskrawotych lub pomaraczowych
tczwkach; otaczajca je szlara (pira rosnce
promienicie
wok
oczu,
odmiennie
ubarwione ni reszta upierzenia) sprawia zudne wraenie, e za tak wielkimi oczami znajduje si potny mzg. Widzc w ciemnociach rozeznaje rzeczy i fakty niewidoczne
dla innych, a w noc miesiczn otrzymuje
wiato nie bezporednio od Soca, ale za
porednictwem Ksiyca, odbite refleksem,

zabarwione refleksj, namysem. Wszystko to

uczynio z sowy symbol mdroci, u Grekw
ptaka bogini mdroci Ateny, a take Aten i
Akademii. Wozi sowy do Aten znaczyo tyle,
co nosi drwa do lasu, czyli spenia prac
nieuyteczn, bo Ateny byy miastem sw,
nawet na monetach attyckich wybijano
wizerunek sowy; dlatego powiedzenie noctua
yolat (tac. 'sowa fruwa') znaczyo w przenoni:
pienidz zmienia waciciela, kto bierze
apwk.
Jako ptak mdroci sowa jest te wyobraeniem nauki, nocnych studiw, jasnowidzenia i
proroctwa. Askalafos, syn Acheronu, ..widzcy
w mrokach Podziemia", ktry wiadczy przeciw
Persefonie, e zgryza pestk granatu (co
skazywao j na mieszkanie w Hadesie), za kar
zosta przez ni, albo przez jej matk, Demeter.
zmieniony w sow (Metamorfozy Owidiusza 5,
538). Ptak Ateny jest wyobraeniem wiedzy
racjonalnej (w przeciwiestwie do wiedzy intuicyjnej reprezentowanej przez ora), a take
wiedzy tajemnej, gnozy. Sow Ateny nazywano
zapewne puszczyka (sow puszczyka, lelka,
sow lelka, sow rdzaw, zgrzytacza), ptaka
cichego, zdumiewajco nieruchomego, o
fascynujcym wzroku, z wielkim haasem
napastowanego (gdy pojawi si w dzie) przez
drobne ptactwo, take przez gawrony. Widziano
w nim towarzysza czarownic i przybijano go do
drzwi stodoy, aby sparaliowa diaba, ktry
czsto objawia si mia jako puszczyk; w
Polsce takie egzekucje zdarzay si nierzadko
jeszcze w poowie XX wieku.
Sowa bya atrybutem Asklepiosa, wic take
medycyny; dla chrzecijan nauki wieckiej w
przeciwiestwie do teologii reprezentowanej
przez krzy. Od antyku do czasw nowoytnych
utrzymuje si jej zwizek z muzami, literatur i
filozofi. O Grecjo, ciebie e kochano widz... i
w Sokra-tejskiej sowie z cz brylantem" pisze
Norwid w Promethidionie (Bogumi 261).
Sowa ptak mierci. W staroytnej Babilonii krzyk sowy w nocy rozumiano jako krzyk
kobiety zmarej w poogu, paczcej po swym
dziecku. W micie greckim bya wyrazicielem
parki Atropos, ktra przecina ni ycia
ludzkiego. Bya te ptakiem nimfy Kalipso,
ktrej wyspa, Ogygia, pena bya symboli
mierci, a wic sw, sokow, kormoranw oraz
topl. Sowa naleaa te do

bogini wiata widm, Hekate, gdy gniazda sowy

cuchn padlin, bo ywi si myszami
zwizanymi z noc i mierci. Bya ptakiem
mierci, bo najgoniej huka w listopadzie,
miesicu mierci; ptakiem widmowym, bo lata
bezszelestnie w nocy. To puszczyk zahucza,
zowrogi ten str nocny, ktry gronie woa
Dobranoc!" (Makbet 2,2 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego). Woanie sowy tumaczono te:
,,pjd, pjd (tj. w doek pod kociek)".
Zowrbna sowo ruiny i mierci!" (Henryk VI
cz. l 4,2 Szekspira, t. L. Uiricha).
Sowa za wrba. Przysowie: Sowa na
dachu kwili, komu umrze po chwili. W Metamorfozach Owidiusz (6,431), opisujc koszmarn histori Tereusa i Prokne, mwi o ich
weselu, e Eumenidy posay ich lubne oe, a
na dachu usiad zowrbny puchacz pod
jego auspicjami zostali maestwem", mwic
za o kazirodztwie Mirry (10, 453), informuje:
Pogrzebowy puchacz trzykrotnie uczyni omen
miercionon pieni". Wrd dziwnych
zjawisk zapowiadajcych mier Cezara:
Wczoraj w samo poudnie sowa siada na
rynku pohukujc i kwilc" (Juliusz Cezar 1,3
Szekspira).
Sowa bya crk piekarza" mwi obkana
Ofelia (Hamlet 4.5 Szekspira); wedug dawnej
legendy crka piekarza przemieniona zostaa w
sow, gdy odmwia chleba dwigajcemu
krzy Jezusowi.
SL
Sl symbolizuje dobr rad, uzdrowienie.
niemiertelno, niezniszczalno, odporno na
zepsucie, trwao; si witaln, zdrowie,
podno, sperm; bosko, chwa bosk, dobr
a. z wrb; cnot, oczyszczenie;
mdro, rozum, dowcip, elegancj, prostot;
gocinno, wierno, lojalno, przymierze,
przyja; dobro, bogactwo; bezowocno,
bezpodno, jaowo, gorycz, zniszczenie.
Sl wierno, lojalno. Konserwujce
waciwoci soli (sama si nie psuje i chroni
inne ciaa od zepsucia) uczyniy j szczeglnie
dogodnym symbolem trwaej wizi, wiernoci,
przyjani.
Przymierze soli niezomne. adnej
twojej ofiary z pokarmw nie pozbawisz soli
przymierza twego Boga. Przy kadej ofierze
swojej skada bdziesz i sl" (Lev. 2,13). Jest
to umowa soli, wieczna przed Panem, dla
ciebie i synw twoich" (Num. 18,19).

Spoywanie soli wierna suba, lojalno

w stosunku do wadcy. A my, pamitajc na
sl, ktrmy w paacu krlewskim jedli (...),
posalimy wiadomo o tym (zamiarze
odbudowy Jerozolimy) krlowi" (Ez-drasz
4,14).
Sl zwizaa si cile z pojciami honoru,
godnoci, czci, szacunku, a take dobroci,
gocinnoci (czsto wystpujc razem z chlebem, zob. Chleb); je wsplnie sl" znaczyo
tyle, co ,,zawrze przyja" (podobnie jak dzi
u muzumanw). W staro. Izraelu dawano do
skosztowania sl nowoecom, piecztowano
przyjanie, ukady i umowy wsplnym
pokosztowaniem soli.
Spoy czyj sl skorzysta z jego gocinnoci, co u Arabw tworzy rodzaj wizi
midzy ludmi, nie pozwalajcej na obmow
drugiej osoby a. szkodzenie jej. Arabowie
mwi w takich wypadkach: Sl jest midzy
nami. Perskie namak haram, dosl. 'niewierny
soli' znaczy 'nielojalny, niewdziczny'. Zjesz
beczk soli, nim poznasz do woli (tj. trzeba
dugich lat, aby kogo dobrze pozna); przysowie to jest pogosem dawnego znaczenia
soli w stosunkach midzy ludmi,
Sl ziemi zob. Ziemia.
Przysiga na sl szczeglnie wita w
staroytnoci.
Zmieni si w sup soli znieruchomie,
zazw. ze zdumienia, przeraenia; aluzja do
losw ony Lota (Gen. 19, 26).
Sl oczyszczenie. Mwi Bg do Jerozolimy: W dzie narodzenia twego nie odcito
ci ppowiny i wod ci nie umyto na zdrowie
ani nie wytarto ci sol" (Ezechiel 16,4).
(Elizeusz) podszed do rda wody i wrzuci
do niej sl, mwic: Uzdrowiem t wod, nie
wyjdzie z niej odtd ani mier, ani poronienie"
(4. Ks. Krl. 2,21).
Sl i chleb prosty, naturalny tryb ycia
(Historia naturalna 31,39 Pliniusza St.);
por. Chleb (i sl).
Ojcowska solniczka ubstwo, ale i schludno, nie bieda. Ten yje dobrze na maem,
komu ojcowska solniczka byszczy na jego
skromnym stole" (Pieni 2, 16, 13 Horacego).
Sl wytworno, elegancja. Non ampliter, sed munditer convivium; plus salis tjliam
sumptus" tac. 'uczta nie obfita, ale przyzwoita;
wicej soli (tj. wytwornoci) ni wydatku.'
(Prby 3,9 Montaigne'a, cytaty: ze staro.

poety cytowanego przez Nonniusa Marcellu-sa

11,19 i z ywota Attyka rozdz. 13 Corne-liusa
Neposa).
Sl attycka poczenie subtelnoci, elegancji i ostroci dowcipu, przypisywane intelektualistom attyckim okresu klasycznego;
por. Retoryka 2, 21, 13 Arystotelesa.
Sl atrybutem w. Mdroci (gr. Hdgia Sphia); sal sapientiae ac. 'sl mdroci'.
Sol zaprawiona mowa roztropna,
uwana. Mowa wasza zawsze uprzejma, niech
bdzie sol zaprawiona, abycie wiedzieli, jak
naley kademu odpowiedzie" (List do
Kolosan 4,6).
Sl boski pierwiastek darowany ziemianom. Za ycia utrzymuje czowieka w karbach
rozsdku, po mierci hamuje rozkad ciaa
przez czas duszy, odgrywajc w ten sposb
rol spenian za ycia przez dusz" (Historia
naturalna 31 Pliniusza St.).
Solarium ac. 'pienidze dla onierzy na zakup
soli; od; paca, pensja' od sal 'sl';
std: salariat warstwa spo. obejmujca
osoby yjce z wynagrodzenia za prac.
Cum grano salis ac. Pliniusz St. pisze
(Historia naturalna 23, 8, 149), e Pompe-jusz
znalaz w zdobytym przez siebie paacu
Mitrydata odtrutk, ktr trzeba byo bra na
czczo z (jednym tylko) ziarnkiem soli";
cytat ten sta si zwrotem przysowiowym,
znaczcym, e jak opini (jakie twierdzenie)
przyjmowa naley z odrobin rezerwy,
sceptycyzmu, nie biorc rzeczy cakiem dosownie.
Rozsypanie soli za wrba, zapowied
ktni; odwraca si t wrb przerzucajc
szczypt soli przez lewe rami (bo lewa strona
diabelska); przesd pochodzcy praw-dop. z
czasw staro., kiedy sypano sl na zwierzta
ofiarne, a rozsypanie si tej soli na ziemi
osabiao warto ofiary. Demony, wrki i
czarownice miay, wg poj rdw., ucieka od
soli jak od wody wiconej. W Ostatniej
wieczerzy (149597, Sta. Maria delie Grazie,
Mediolan) Leonarda da Vinci, artysta umieci
przy postaci Judasza przewrcon solniczk.
Sl jaowo, zniszczenie. Sl sypano w
staroytnoci na burzone miasta nieprzyjacielskie, aby jego gleb uczyni bezpodn na
zawsze, ale te jako magiczny rodek zapobiegawczy przeciw odrodzeniu si siedliska
wroga. Abimelech przez cay dzie atakowa
miasto, zdoby je, mieszkacw wybi do

nogi, miasto zrwna z ziemi i posypa to

miejsce sol" (Ks. Sdziw 9,45). Podobnie
postpi Scypion M. w 146 p.n.e.. po zdobyciu i
zniszczeniu Kartaginy.
Sl zmartwienie, troska. Prosi o sl
prosi o zmartwienie. Podawa sl podsuwa
trosk. (Przysowia bdce echem przesdw.)
Pustynia solna symbol bezpodnoci i
potpienia (w Biblii i u mistykw).
By komu sol w oku przeszkadza.
zawadza, dokucza.
Sl rodek zapobiegajcy zepsuciu, przen.
duch opanowania siebie i posuszestwa Bogu:
..Miejcie w sobie sl. a pokj miejcie midzy
sob" (Ew. wg Marka 9,49);
w chrzecijastwie wyobraa bosk mdro i
chwa, bogosawiestwo odpdzajce demony,
dlatego soli uywa si obok wody wiconej
przy chrzcie oraz dla wicenia wody.
Sl wanym rekwizytem magii, gularstwa i
czarw: rzucona w ogie bronia przed
niebezpieczestwem, cinila w kierunku jakiej
osoby oznaczaa wyzwanie: Sl tobie w oczy!
(rodzaj przeklestwa). Sl peczyna z lichymi
oczyma formuka od uroku rzuconego ..zym
okiem". Peczynagrudka (soli. ziemi).
Sl czasu podeszy wiek. ..Wasza dostojno, cho jeszcze niezupenie za granicami
modoci, czuje pewne podmuchy wieku. may
smaczek soli czasu" (Henryk IV ci. 2 1.2
Szekspira, t. L. UIricha).
Siedzie powyej soli zajmowa uprzywilejowan pozycj spo. a. towarzysk. Dawniej stawiano solniczk porodku dugiego
stou; kto siedzia midzy rodkiem stou a
najwyszym jego miejscem, zajmowa miejsce
honorowe, lepsze.
Sony wygrowany. Sona cena. sony
rachunek.
Sl modoci namitno, chu, sperma.
..Zostao w nas jeszcze troch soli modoci;
jestemy synami niewiast" (Wesole kumoszki z
Windsoru 2.3 Szekspira, t. L. UIricha).
..Szanujcie sl, niewiasty, ona was rozpodni,
przez ni mc ojcostwa stawaj .si godni"
(Wasnoci
soli
234
Stanisawa
Trembeckiego). Sone pyny ciaa: zy. pot,
krew.
Sony nieprzyzwoity. Sony dowcip, art,
kawa.

Sl gorycz: slono i gorycz morza, zob.

Morze (nieczystoci).
Sl wydobyta (przez odparowanie) z wody
morskiej reprezentuje ..ogie dobyty z wody". a
wic zarazem kwintesencj i opozycj: jest
symbolem przeistoczenia fizycznego (np. przez
konserwacj produktw spoywczych i korozj
metali) oraz duchowego i moralnego (ochron
przed zepsuciem, demoralizacj. deprawacj).
Sl rozpuszczona w morzu roztopienie si
osobowoci w absolucie. Przysowie: Skd si
sl wzia, w to si obraca, tj. z wody w wod.
Sl bogactwo, najpewniejszy rodek
wzbogacenia si; w dawnej Polsce upy solne
byy rdem bogactwa upnikw. ,,A w, co
wlezie do soli. i tego gowa nie boli (...), bo
kada rzecz, co w sl wchodzi, ju jej nie leda
co szkodzi" (Krtka rozprawa... 61116
Mikoaja Reja). Sowa Stefana Czarnieckiego:
Ja nie z soli. ani z roli (...) urosem", znacz:
nie z intratnych up solnych ani z majtkw
ziemskich.
Nasypa soli na ogon (np. wrblowi. aby go
zapa) artobliwa rada dawana dzieciom.
W alchemii: jedna z zasad wiata, jeden z
pierwiastkw filozoficznych (obok rtci i
siarki); jedna z nazw pramaterii; cielesno;
materia w staym stanie skupienia.
W marzeniu sennym: dobra wrba; (sl
wysypana) zmartwienia, ktnie.
SPIRALA (Woluta, Zwj)
Spirala symbolizuje samoskrtno, nieskoczono; regres, rozwj; niemiertelno.
zmartwychwstanie; introwersj. ekstrawersj;
trb powietrzn, wir wodny, zwj. wolut,
limaka, wa. bluszcz, winorol, ornament;
wia; kontemplacj, tajemnice ycia i mierci,
wrb; tchnienie, dusz; taniec, erotyzm.
podno. vulv; Ksiyc. Soce; wspaniao;
wadz.
Spirala symbol ju w epoce kamiennej.
ale o spornym znaczeniu, prawdop. zwizany z
cyklicznymi zmianami w przyrodzie, z yciem,
rozrodczoci, urodzajem, z fazami Ksiyca i
jego wpywem na fizjologi kobiety i na pywy
morskie, ze Socem i jego biegiem po niebie.
Spirala podno i erotyzm vulvy. spiralnych rogw antylop, bawou itp.. nawraca-

jce rytmy ycia, cykliczny charakter zjawisk;

dwa parzce si we otaczajce spiral
kaduceusz Hermesa.
Spirala taniec magiczno-obrzdowy.
rytua religii pierwotno-prymitywnych, taniec
inicjacyjny. leczniczy, ekstatyczny itd.;
taczcy poruszali si po spiralach wprawiajc
si w stan zachwycenia, uniesienia ponad i
poza rzeczywisto ku magicznemu Centrum.
Spirala jeden z najulubieszych elementw ornamentacyjnych. Zwj (woluta) w
ornamentach rzebiarsko-archit. (np. w
gowicach kolumn) oddech, tchnienie.
dusza, duch. Egipskiego boga prawdy i sprawiedliwoci Totha wyobraano ze spiral na
gowie.
Spirala, zwj Czas. pami. ..Straszna to
chwila, w ktrej duch rozkrci za jednym
razem cay zwj pamici i w jedn drobn
kropl czasu zleje ycie bolesne i zbrodnicze
dzieje!" (Giaur 2603 Mickiewicza).
Spirala stosunek midzy obwodem i
Centrum, jednoci i wieloci; siy kosmiczne
w ruchu.
Spirala wadza, potga, wrba. Umieszczona na berach faraonw egip. i na zakrzywionych laskach wieszczkw starorzymskich, zwizana z ruchami ww nalecych
do wyroczni.
Spirala zmartwychwstanie i niemiertelno. Tyrs (laska) Dionizosa opleciona bluszczem i winorol, uwieczona szyszk pinii
podne siy Natury, mier i odrodzenie.
Spirala zjawiska atmosferyczne, zw.
trba powietrzna jako zakcenie porzdku
Natury.
Spirala w folklorze zwinity w na
stray wejcia do miejsc witych, do bramy
Piekie.
Spirala nieruchoma skostniaa jak muszla
limaka; Ksiyc: Labirynt.
Spirala w. od znakw spiralnych na
segmentach pancerza.
Spirala prawoskrtna a. skrcajca na zewntrz rozprzestrzenianie si, ekstrawers-ja,
rozwj:
schematyczny
obraz
ewolucji
mgawicy. Wszechwiata, zwizek z cyklem
ksiycowym (cyklem Melona), aktywny symbol Soca, ronicia; ww i wizw; atrybut
Pallas Ateny.
Spirala lewoskrtna a. skrcajca do
wewntrz zerodkowanie, skupienie, introwersja. uwstecznienie, regres, destrukcja.
ze srebra (...), ktre by sobie sprawi, aby im
si kania" (Izajasz 2,20).
Srebro rafinowane dusza oczyszczona z
grzechw. Dowiadczye nas, Panie.
wyptawie w ogniu jak pawi srebro" (Psalm
65 10). Bg jest jak ogie odlewacza (...)
usidzie, aby wytapia i czyci srebro. Bdzie
czyci synw Lewiego" (Malachiasz 3,3).
Srebro, srebrniki zdrada. Bracia Jzefa
..wycignwszy go ze studni sprzedali go
Ismaelitom za 20 srebrnikw" (Gen. 37,28).
Ksita filistyscy mwi do Dalili o mu
jej, Samsonie: Oszukaj go i dowiedz si od niego. w czym tak wielk moc ma i jakbymy go
mogli zwyciy i zwizanego utrapi. Jeli to
uczynisz, damy ci kady po 1100 srebrnikw"
(Ks. Sdziw 16,5). Judasz pyta:
Co mi dacie, jeli wam wydam Jezusa? Oni
za naznaczyli mu 30 srebrnikw" (Ew. wg
Mat. 26.15).
Srebro, srebrna bro, srebrny klucz
przekupstwo. Przysowia: Srebrny klucz
otwiera bramy twierdz. Dowody srebrne,
ydowskie, najmocniejsze (o apwce). Srebrn
angin (gr. argyranches; fr. argenlangine)
nazywali dowcipnisie atescy, wg Plutarcha

mier; ciganie si. kurczenie, jak w wirze

wodnym a. w trbie powietrznej; pasywny
symbol Ksiyca; atrybut Posejdona.
Spirala podwjna, skrcajca si w dwch
przeciwnych kierunkach (u staro. Celtw)
mier i zmartwychwstanie. Zwizek z wod
jako elementem przeobraenia, odrodzenia.
Grne i Dolne Wody. msko i esko.
obojnactwo, introwersja i ekstrawersja, powrt
i odnowienie, jin i jang.; por. Krzy (atrybut
w. Andrzeja).
Spirala w chrz. kontemplacja, medytacja, zajrzenie w gb siebie (w. Tomasz z
Akwinu).
SREBRO
Srebro symbolizuje sprawiedliwo, rado,
pokj, zwycistwo, czysto, niewinno,
dziewictwo, czyste sumienie, wierno, szczcie. ducha czowieczego; dusz; zdolno,
mdro, wiedz, wymow. Sowo Paskie;
miosierdzie; biao, staro, siwizn; noc,
Ksiyc, esko. pasywno, wod, zwierciado; pienidz, bogactwo, handel; przekupstwo. fasz, podstp, zdrad, tchrzostwo;
drugorzdno.
W mit. egip. koci bogw s ze srebra, a ciao ze zota. Egipcjanie uywali srebra Jako
rodka patniczego ju w IV tysicleciu p.n.e.
Srebro Sowo Paskie. Sowo Paskie
(...) srebro w ogniu sicdmiokro dowiadczone" (Psalm l! 7).
Srebro mowa. zwl. mowa czowieka
rzetelnego, zacnego. ..Srebrem wybornym jest
jzyk sprawiedliwego" (Ks. Przypowieci.
10.20). Przysowie: Mowa jest srebrem.
milczenie zotem. Pan do Mojesza:
..Uczy sobie dwie trby srebrne, kute, aby
mg zwoywa lud" (Num. 10.2).
Srebro mdro. ..Jeli szuka bdziesz
mdroci jak srebra (...). zyskasz uznanie
Boga" (Ks. Przypowieci 2. 45). Mdro
woa: ..Plony moje lepsze ni srebro wyborne"
(8.19).
Srebro metal uywany do ozdb, posgw i naczy kultowych. Naczynia witego
Przybytku i wityni jerozolimskiej byy
przewanie srebrne. ..Salomon sprawi to. e
taki dostatek srebra by w Jerozolimie, Jak i
kamienia" (3. Ks. Krl. 10.27). ..Demetriusz.
srebrnik (efeski), wyrabia srebrne wityki
Diany" (Dzieje Ap. 19,24). ..W w dzie
porzuci czowiek swe bawany
(ywot Demoslenesa 25,5), angin, ktra miaa
rzekomo nagle odebra Demosteneso-wi gos.
gdy przekupiono go. aby nie wygosi mowy
przeciw Harpalusowi. Przyjaciela twego
zmieniono w srebro", tac. ami-cam tuam esse
factam argenteam. tj. sta si przekupny
(Pseudolus 347 Plauta). Walcz srebrnymi
wczniami, a pokonasz wszystkich" (Adagia
2, 7, 43 Erazma z Rotterda-mu). ..Srebrem
dostojestw dojdziesz prdzej ni przez cnot"
(Kto mdry na wiecie 910 Adama
Wadysawiusza).
Srebrny wiek w mit. gr. i rz. drugi okres
dziejw wiata, kiedy ludzie zaczli sporzdza
sobie szaasy, aby si uchroni od zimna,
nauczyli si ora i sia. odrnia dobre od
zego, ale te przestali szanowa bogw,
cudzooyli i zabijali si nawzajem.
Dziecistwo trwao sto lat. trapione
ustawicznymi chorobami, czowiek dorosy yt
krtko, a po mierci stawa si dobroczynnym
duchem ziemskim. W plastyce wyobraeniem
srebrnego wieku bywa czsto pejza z
rolnikami przy pracy, nad ktrymi wznosi si
w powietrzu kobieta z mieczem i wag w
rkach, wyobraajca Sprawiedliwo.

Srebrny Wiek w lit. ac. to okres od ok. 18

n.e. do ok. 133 r. n.e.; jego znaczne osignicia
lit. ustpuj tylko Zotemu Wiekowi (zob.
Zoto); by to okres Juwenala, Marcja-lisa,
Petroniusza, Tacyta, Swetoniusza, Pliniusza St.
i M., Kwintyliana, Lukana, Sta-cjusza i Seneki
St. i M.
Srebro Noc, zw. ksiycowa, jako przeciwiestwo sonecznego, zotego Dnia. Na
dworze Soca, byszczcym od zota, podwoje, cae srebrne, blask promienny siay"
(Metamorfozy 2,4 Owidiusza, t. B. Kiciskiego).
, Pan Srebrnego uku" zob. uk i strzay
(Apoliu).
Srebro drugorzdne, gorsze od zota. Przysowie tac.: Argentum auro, ulrumque virtuti
cedit 'podlejsze srebro od zota, nad oba za
drosza cnota'.
Srebrny Zamek (Szklany a. Spiralny Zamek)
celtyckiej bogini Arianrhod (Ariadny). raj dla
dusz krlw, ktrych ciaa spoczywaj na
Wyspie mierci.
Srebro w symbolice chrz.: mdro
boska; Matka Boska; por. Zoto (w chrz.).
Srebrny most naley budowa odstpujcemu nieprzyjacielowi, aby jak najrychlej
poszed precz, a nie przecina mu odwrotu
(Gargantua i Paniagruel 1,43 Rabelais'go).
Srebro czysto, dziewictwo, niewinno.
Co mwi srebro w swej dziewiczej bieli?"
(Kupiec wenecki 2.7 Szekspira, tt. L. Uiricha).
Diano, Maryna nosi jeszcze twoj srebrn
barw" (Perykles 5,3 Szekspira, wg t. L.
Uiricha).
Srebrny sznur ppowina; wyobraa
zwizek miertelnika z wiecznoci.
Srebrna Rzeka Droga Mleczna.
Srebrny gos czysty, wysoki, metaliczny.
dwiczny. Srebrna moneta (bdca wac.
stopem srebra z miedzi) rzucona na st
dwiczy czysto, wiadczc o swojej autentycznoci. Srebro ma dwik miy" (Romeo i
Julia 4.5 Szekspira). Pierwszy Muzykant do
Piotra. ..Dzwo, dzwoneczku, dzwo srebrem
w srebrny gos" (Akropolis 2, 5, 3456 S.
Wyspiaskiego).
Srebrny miech kobiety jasny, wesoy.
dwiczny.
Srebro w folklorze rnych krajw tarcza
chronica przed mierci i przed powrotem
dusz zmarych osb. Srebrne monety pooone
na oczach zmarego maj mu uniemoliwi
wypatrywanie, kogo by tu za-

bra ze sob na tamten wiat. Trumna ze

srebrnymi okuciami nie pozwala duszy wydoby si na zewntrz. Tylko srebrn kul
mona odpdzi widmo, zastrzeli gronego
czarownika, wilkoaka itp.
Kto nie ma srebra ani miedzi, paci tym, na
czym siedzi przysowie; kto nie ma
pienidzy, nieche skry nastawi: kto nie moe
datkiem, niech zapaci zadkiem; kogo nie sta
na grzywn, niech odsiedzi.
Srebro bogactwo. Przysowia: Bogatszym
czowiek dobry, chocia ebrze, ni zy, co z
srebra pije i jada na srebrze. Cyna dla
dzierawcy, srebro dla dziedzica.
Sztaba srebra, srebrne buty bogactwo.
Srebro naczynia, sztuce ze srebra;
monety srebrne, bilon srebrny.
Srebrna moneta zob. Biay (Metal).
Srebrny haczyk pienidze. owi ryby na
srebrny haczyk kupowa je na targu.
Srebrna yka szczcie. Czsty prezent dla
niemowlcia z okazji chrztu, std zwrot:
,,Urodzi si ze srebrn yk w ustach", stosuje
si do szczciarza, ktremu wszystko
przychodzi samo, bez wysiku.
Srebrne wesele, srebrne gody 25. rocznica lubu, gdy zwyczajowo dawano maonkom
w prezencie upominki ze srebra.
Srebrny wos siwy. Na srebrn brod
grzebie oowiany" (Fraszki l, 22, 2 Jana
Kochanowskiego).
Srebrny (a. zoty) guz wynagrodzona
krzywda. Przysowie: Srebrny guz nie boli.
Srebrna wieca, srebrny glob. srebrny sierp
Ksiyc.
,,Srebrny krl nocy" Ksiyc (Bakczysaraj w nocy 4 Mickiewicza).
Srebrne ptasz" orze biay (Sygnai l
Wincentego Pola).
ywe srebro rt; czowiek bardzo ywy,
ruchliwy, aktywny.
W heraldyce: pokj, szczero, niewinno,
czysto; rado; sprawiedliwo, mdro;
zwycistwo; zwierciado; pera; kolor biay.
W alchemii: Ksiyc (Diana, Luna), pksiyc, nw; woda; dusza ludzka. Zasada
eska, pasywna, ksiycowa, wodna, w przeciwiestwie do zota mskiego, aktywnego,
sonecznego, niebiaskiego.
Srebrne Drzewo, Drzewo Diany, Drzewo
Filozofw (ac. arbor philosophica) krystalizacje w ksztacie drzewek-i gazek pojawiajce si przy otrzymywaniu azotanu srebra,
najpopularniejszego zwizku srebra,

kamienia piekielnego, lapisu. Zjawisko to byo

dla alchemikw dowodem i symbolem
rolinnej natury metali,
W astrologii Ksiyc.
Srebro poetycki mieszkaniec Ksiyca.
,,Ksiyc to wioska ogromniasta, gdzie cisz
ciua brat mj Srebro (...). W sie rymw
owi srebrne myszy, i srebrny chwast, i srebrn
jabo" {Srebro 1314, 212 B. Lemiana).
STOPA
Stopa symbol ujarzmienia, podboju; hodu,
pokory, poddania si, suby; niezmiennoci,
staoci; wdrwki, szybkoci; mierci;
podnoci; zob. Noga.
Cz ciaa najbardziej zwizana z ziemi, a
wic i z Matk-Ziemi, Ge. Jej syn, An-teusz,
by nie do pokonania, pki opiera o ni stopy.
Mwimy o czowieku z aprobat, e trzyma si
ziemi, e stpa po ziemi, a zatem jest trzewy,
praktyczny, nie oddaje si bezpodnym
marzeniom. Organ poruszania si, lokomocji,
kroczenia, symbol przekraczania granic, brania
w posiadanie i utwierdzania si we wadaniu,
np. w wyraeniach: postawi na czym stop,
postawi na swoim, poczu grunt pod nogami,
by na wolnej stopie, y na wielkiej stopie. W
wierszu Pielgrzym Norwid pisze: Przecie i ja
ziemi tyle mam, ile jej stopa ma pokrywa,
dopokd id!..." W staroytnoci stawiano
stop na pokonanym nieprzyjacielu na znak
triumfu. W Biblii Jozue (10,24) woa do
swoich dowdcw: Postawcie stopy swoje na
karkach tych krlw"; byli to pokonani przez
niego krlowie, ktrych kaza zreszt zaraz
powiesi.
Stopy (nogi) wadza, potga. Czoga si
u czyich stp. pada do ng, sa si pod
czyje stopy. Nie upodlenie to, kto w walce
pada, czyli zwycion przemoc, czy zdrad;
lecz ci, podobni do owczego stada, co stop
cudz na kark wasny kad" (Na odebranie
Wawelu 1720 Wyspiaskiego).
Stopy mier pojta jako ostatnia wdrwka. Zmary odchodzi" od nas, dlatego
ukadamy go stopami (zawsze obutymi, cho
nieraz w trupigi, a nie w solidne obuwie) do
drzwi wyjciowych, przygotowujc na ostatni,
drog. Stopy, a zwaszcza pity, symbolizuj
te niebezpieczestwo mierci, zagroenie,
saby punkt (tac. punctum minoris resislenfiae),
rwnie duchowy. W czasach,

gdy nie byo jeszcze drg bitych, musiano

chodzi po bezdroach penych dow i wykrotw, po lasach i mokradach penych jadowitych ww. Egipski bg soca Ra (Re)
jest ofiar ukszenia w pit przez wa, indyjski bg Kriszna i grecki bohater Achilles
gin skaleczeni w pit, Harpokrates ukszony przez skorpiona, argonauta Mopsos
przez wa, spiowy olbrzym Talos umiera
wykrwawiony, gdy Medea usuwa gwd z
kostki u jego nogi. Edypa okulawi ojciec.
naznaczajc go w ten sposb jako ofiar kltwy. Bg biblijny, ustanawiajc nieprzyja
midzy Ew i wem, mwi mu: Ona zetrze
(stop) gow twoj, a ty czyha bdziesz na
pit jej" (Gen. 3,15). Narzdzie umiercajce
jest zwykle symbolem Ziemi (w, dzik) albo
promienia sonecznego (strzaa Apolli-na.
wcznia). Koturn Dionizosa mia chroni
stop przed dotkniciem ziemi (pniej uywany w innym celu przez aktorw teatru
greckiego).
Bose stopy (niekiedy) ubstwo i pokora,
jak w niektrych zakonach (idcych tu za
przykadem ascetycznych witych, np. w.
Jana Chrzciciela); stopy nie obute bywaj
wyrazem szacunku dla miejsca, w ktrym si
przebywa, jak meczet muzumaski albo
japoskie mieszkanie. Rzymscy niewolnicy
chodzili boso na znak swego ndznego stanu.
Stopa fallus; podno. Krlewicz bierze
Kopciuszka za on nie dlatego, e j poznaje,
ale dlatego, e stopka jej pasuje do pantofelka.
Biblijna Noemi kae Moabitce Rut (3,4)
odkry nogi picego Booza, co doprowadza
do zawarcia maestwa. Przysowie znane w
wielu krajach, rwnie w Polsce. powiada:
Najlepszy nawz na rol paskich stp
lady.
Siady stp (tac. yestigia pedis) zachowuj
cz osobowoci idcego, mog wic by
uyte w czarnej magii. Wieszczki i czarodziejki nie zostawiaj ladw. Biblijny Hiob
woa do Pana (13,27): ledzisz wszystkie
moje cieki, badasz lady moich stp".
Rzymskie kamyki wotywne z wyobraonymi
ladami par stp w obu kierunkach nosiy
napis: Pro itu et reditu felici" ('Na szczliw
drog i powrt'). owy tropem ladw
powszechnie, na Wschodzie i Zachodzie, zyskay symboliczne znaczenie oww duchowych. lady stp Buddy czczone s w Indiach
i na Dalekim Wschodzie, lady stp Chrystusa
na Grze Oliwnej, Mahometa

w Mekce i licznych wielkich meczetach, lady

bohaterw i diabw na wielu skaach. Siady
stp pielgrzyma w miejscach witych maj
utrwali tam jego obecno. Hero-dot pisze
(4,82), e Scytowie pokazuj przyjezdnym,
jako jeden z cudw swojego kraju, lad stopy
Heraklesa wycinity na skale nad rzek
Tyres, mierzcy dwa okcie dugoci.
Pitagoras zmierzy mia wzrost Heraklesa
przez porwnanie dugoci stadionu w Olimpii, wytyczonego przez bohatera, z innymi
stadionami greckimi, liczcymi take po
szeset stp, ale stp zwykych ludzi. Jan
Kochanowski szczyci si w swym Psaterzu
Dawidw (Dedykacja 1112): I wdarem si
na ska piknej Kalijopy, gdzie dotych-miast
nie byo ladu polskiej stopy" (Kalio-pe
muza poezji). W kociele Nawiedzenia NMPw
Krakowie odnaleziono w 1657 i wmurowano
kamie, na ktrym pewien murarz,
zatrudniony przy budowie kocioa Karmelitw na Piaskach, wyry odcisk stopki krlowej
Jadwigi, ony Jagiey, w 1390 roku. Symbolika ta jest ywa take w XX wieku: Chiski
Teatr Graumana (tj. kino) w Hollywood, przed
ktrym w mikkim jeszcze betonie liczne
gwiazdy filmowe wyciskay lady swoich stp
(lady stp saw przebrzmiaych s zacierane).
Mycie stp na Bliskim Wschodzie to staroytny obyczaj wynikajcy z noszenia sandaw na zapylonych lub botnistych drogach.
W Biblii Bg w towarzystwie dwch aniow
nawiedza dom Abrahama, ten za powiada:
Przynios wody, abycie obmyli nogi wasze";
tymi samymi sowami wita Lot aniow w
swym domu w Sodomie (Gen. 18,4; 19,2). Jest
to akt gocinnoci, symbol oczyszczenia
duchowego, a zarazem pokory i mioci ze
strony gospodarza. Rytuaem oczyszczenia jest
te umywanie ng apostoom przez Chrystusa
w Wielki Czwartek (Ew. wg Jana 13, l11),
czego pamitk jest liturgiczne mycie stp
ubogim w ten dzie w katedrach i klasztorach,
wspomniane ju u w. Augustyna.
Rodzajem fetyszu seksualnego byy zote
lilijki" podcinane, podwizywane i deformowane stopy Chinek, ktre miay uczyni z
nich kaleki; by to symbol odseparowania
zamonej kobiety od ycia, podziwiany i
opiewany przez poetw, z pewnoci objaw
psychopatologii seksualnej.

Spadkiem po pzwierzcych bokach pl i

lasw antycznego wiata byy zwierzce stopy
diabw i innych demonw: rozszczepione
kopyto, kurza, kacza lub gsia stopa. Bogowie
zajmujcy si prac fizyczn, rzemiosem, a
wic jakby (z wyjtkiem Ateny) bstwa
gorszego gatunku, nie miay wprawdzie stp
zwierzcych, ale byway kulawe, jak grecki
Hefajstos (rzymski Wulkan) i skandynawski
Vlund, obaj trudnicy si kowalstwem. W ich
kalectwie wyraa si niedoskonao ich
wadzy i pozycji w panteonie, rwnowaona
przynajmniej czciowo doskonaoci ich
rzemiosa.
Dotd w wielu krajach lud uwaa, e platfusy przynosz nieszczcie, a stopy szeciopalczaste albo z bon midzy palcami
powodzenie. Urodzony stopami naprzd ma
rozporzdza mocami magicznymi i leczniczymi dla innych, sam jednak atwo moe
okule. Magiczna i tajemnicza mdro kota
wyraa si m.in w tym, e zawsze pada na
cztery apy i e lubic nade wszystko je
ryby, nie chce jednak zmoczy apek.
STRU
Stru afrykaski, najwikszy z obecnie yjcych ptakw, symbolizuje dobre trawienie,
obarstwo, szybko, podno, lenistwo, brak
pamici, nieczuo serca, gupot, bojaliwo, medytacj; obud, okruciestwo.
Symbolik strusia charakteryzuje zastanawiajcy kontrast midzy kiepsk i niedba
obserwacj ycia zwierzt a bogactwem
wnioskw filozoficznych, moralnych i religijnych, jakie wycigano z nie istniejcych
zjawisk przyrodniczych.
W sztuce babiloskiej i arabskiej stru
zwizany by z demonami, z potworami
Chaosu. W staro. Grecji i Rzymie sdzono,
zgodnie z Arystotelesem, e stru jest stworzeniem porednim midzy ptakiem i ssakiem.
Strusia polityka, czyli chowanie gowy w
piasek polityka krtkowzroczna, przymykajca oczy na rzeczywisto, na niebezpieczestwa; udawanie, e si nie dostrzega
zagroe; od przypisywanej faszywie strusiom
praktyki chowania gowy w piasek pustyni na
widok nieprzyjaciela, jakby ten, kto nie widzi,
stawa si zarazem niewidzialny, albo jakby
groba, ktrej si nie widzi, nie istniaa.
Przyczyn legendy mg by fakt, e

strusie nie chcc, aby je dostrzeono, czasem

przywieraj do ziemi z wycignit szyj. Stru
chowajcy gow w piasek symbolizowa te
lenistwo.
Strusi odek dobre trawienie, obarstwo; tradycja twierdzi, e stru trawi nawet
elazo i kamienie, co nie jest prawd; w rzeczywistoci poykane przez strusie (i inne
ptaki, jak np. kury) kamyki su do rozdrabniania poywienia (zastpujc w pewnej mierze zby); przen. umiejtno przyjmowania
bez protestu przykrych uwag, ostrych sw.
Stru nieczuo, okruciestwo, gupota.
(Strusica) zostawia jaja swoje na ziemi (...).
Zapomina, e je noga podepta moe, albo
zwierz polny zetrze. Twardo postpuje ze
swymi modymi, jakby nie byy jej; nie martwi
si, e jej trud jest daremny. Bo Bg odj jej
mdro i nie da jej rozumu" {Hiob 39, 14
17). Crka ludu mego jest okrutna jak stru na
puszczy" (Treny Jeremiasza 4,3), bo porzuca
swe dzieci, pozostawiajc je na asce boskiej.
To wanie podejmuje tradycja chrzecijaska,
czynic ze strusia wyobraenie ufnoci w
Bogu, a nawet czynic z wyklucia si strusich
jaj emblemat Niepokalanego Poczcia; np. por.
napis w kruganku katedry w Bressanone (w
prowincji Bolzano w pn. Woszech): Jeeli
soce moe wysiedzie jaja strusie, czemu by
prawdziwe soce (tj. Duch Sw.) nie mogo
sprawi,
e Dziewica urodzia?"
W
redniowieczu
rozpowszechnione
byo
mniemanie, e strusie wprawdzie jaj nie
wysiaduj, ale nie spuszczaj z nich oka,
dopki pisklta si nie wylgn, gdy
odwrcenie wzroku na chwil spowodowaoby
zepsucie si jaj; czynio to z jaja strusiego
wcielenie medytacji. Stru porzucajcy swe
potomstwo bywa w chrzecijastwie emblematem Izraela, ktry zrodzi Jezusa i apostow, ale przesta si nimi interesowa;
z tego powodu stru a do XVIII w. by
symbolem Synagogi. W rzeczywistoci strusie
przykadnie i ofiarnie wysiaduj swoje jaja:
samice w dzie, samce w nocy.
Jajo strusie byo zawsze przedmiotem podziwu ze wzgldu na swe rozmiary i na twardo skorupy. Uywano jej chtnie jako naczynia. Jajo miewao i miewa znaczenie kultowe: zawieszano je w wityniach staroegipskich, a dzi zawiesza si w wityniach koptyjskich i nad grobami znakomitych zmarych
muzumaskich; w Tunezji wiesza si

jajo strusie nad kiem poonicy. Wiesza si

je rwnie w kocioach, zw. greckich.
Strusie piro w religii staroegipskiej byo
amuletem oznaczajcym prawd, sprawiedliwo i porzdek. Amulet mia zapewne suy
nosicielowi w chwili mierci, kiedy jego serce
pooone bdzie na jednej szali wagi, a na
drugiej piro strusie. Piro byo emblematem bogini prawdy i sprawiedliwoci Maat,
crki boga Soca Ra (Re) i ony Totha, oraz
boga wiata i powietrza Szu (podtrzymujcego sklepienie niebieskie), a take atrybutem kapanw. Rwnie innych bogw
egipskich wyobraano ze strusim pirem oraz
z innymi ornamentami na gowie. Rycerze
rzymscy i redniowieczni zdobili swe hemy
strusimi pirami, a niekiedy take gowy
swych koni.
Stru rwno; przez swoje idealnie
poziome pira.
Wachlarze ze strusich pir suyy w staro.
Persji do rozniecania witego ognia, ktry
skazioby tchnienie czowieka. Uyway ich
elegantki do wachlowania si a do XX wieku.
Stru w tradycji chrz. obudnik, hipokryta, symulant, gdy macha skrzydami, a
nie wzlatuje; wykadano to jako sowa bez
pokrycia, niespenione obietnice. Jego
wyobrania przypomina skrzyda strusia.
Pozwala mu biec, ale nie daje wznie si w
gr" (O Jknie Drydenie, Edinbrugh
Review", stycze 1828, Thomasa B. Macaulay).
Stru podno; jako atrybut egip, boga
podnoci Ozyrysa i zachodniosemickiej wielkiej bogini mioci i wojny Anath, siostry
Baala.
Stru szybko. Gdy czas przyjdzie,
mieje si z konia i z jedca jego" (Hiob
39,18), bo nie mog go docign. W Rzymie
cesarskim organizowano wycigi strusi.
Przestraszony stru rozwija prdko do 65
km/godz., a osaczony umie poczstowa
niebezpiecznym kopniakiem.
Gos strusia uwaano za wyraz aoci i
paczu, podobnie jak gos szakala. ,,Musz
jcze jak szakale i narzeka jak strusie"
(Micheasz 1,8). W rzeczywistoci tylko samce
w okresie walk o harem wydaj wrzaski i syki.
W heraldyce: posuszestwo; wyobraany z
podkow w dziobie (z uwagi na jego diet albo
jako trofeum zdarte z konia, ktrego rzekomo
nienawidzi i zabija). Pira strusie godno
rycerska.

STUDNIA
Studnia symbolizuje moce twrcze, tajemnic,
puapk; prawd, wyroczni; koron, wadz
krlewsk; chrzest, duchy opiekucze,
bogosawiestwo, pielgrzymk, drabin zbawienia, wieczno. Raj; ycie, wod yw,
napj ycia i rady; dusz, czowieka, modo,
mio,
zasad
esk;
mikrokosmos,
podwiadomo, oczyszczenie, odrodzenie,
pragnienie, pokrzepienie, uzdrowienie, spenienie ycze, obfito.
Czerpanie ze studni (u animistw) siganie do zamieszkaych w gbiach duchw
opiekuczych, mocy twrczych, bstw lokalnych, tajemnic, ukrytych rde.
Studnia wody uzdrawiajcej. U plemion
prymitywnych magiczne zabiegi medyczne
szamanw i czarownikw obejmuj obmywanie ciaa wod ze studzien i jezior.
Studnia rdo wyroczni i speniania
ycze.
Studnia wody odwieajcej i oczyszczajcej wzniose denia. Wielu bogw przedstawiano stojcych przy studni (m.in. Demeter).
Zejcie do studni (czste w bajkach) dostp do wiadomoci ezoterycznej, do sfery
podwiadomoci. Przysowie: Prawda jest na
dnie studni.
Studnia czowiek. Przegldanie si w
studni mistyczna postawa kontemplacyjna,
medytacja; prawda, dusza; zagldanie na dno
wasnego ja", wasnej duszy.
Zanurzenie si w wodzie studni zaczerpnicie eliksiru modoci (studnia modoci),
zdrowia a. niemiertelnoci, wzmoonej wiadomoci (przeciwiestwo eliksiru zapomnienia).
Studnia i drzewo wyobraenie eskoci
i mskoci (vulva i fallus); drzewo ycia
ocieniajce wite rdo; boskie maestwo.
Studnia ukwiecona. Obyczaj pochodzcy z
czasw przedchrzec.: zdobienie studni
kwiatami, limi, wstkami raz do roku w
podzice bogom za wod; do dzi utrzymywany w wielu krajach w dzie Wniebowstpienia.
Studnia w Biblii oczyszczenie, bogosawiestwo, obfito; woda ycia i rady, woda
ywa; miejsce spotka przy sposobnoci
czerpania wody dla ludzi, zwierzt i gospodarstwa. Suga Abrahama spotyka przy stu-

dni Rebek {Gen. 24, 1521), Jakub Rachel (Gen. 29. l12), Mojesz siedem
crek Jethry Raguela, kapana midianickiego
(Ex. 2, 1522), Jezus niewiast samarytask (Ew. wg. Jana 4, 526).
Studnia yjcego i Widzcego przy ktrej
Bg (anio) objawi si Hagarze i zapowiedzia,
e bdzie miaa syna, Ismaela (Gen. 16, 714;
24,62).
Studnia Przysigi, Studnia Siedmiu 0-wiec
Bersabee, przy ktrej Abraham iiAbi-melech
zawarli przymierze (Gen. 21, 2234). Studnie:
Potwarz, Nieprzyja, Rozszerzenie
wykopane przez Izaaka w Gerarze;
o pierwsze dwie spiera si z lokalnymi
pasterzami (Gen. 26, 1522).
Studnia Dostatek wykopana przez Izaaka
w Bersabee (Gen. 26, 2333).
Studnia w Dotain d, do ktrego bracia
wrzucili snowidza" Jzefa, aby tam umar
(Gen. 37, 1824).
Beer, hebr. 'moja studnia; rdo' ,.Beer
jest to owa studnia, o ktrej powiedzia Jahwe
do Mojesza: Zgromad lud, a dam wam wody.
Tedy piewa Izrael t pie:
Wzbieraj, studnio!" (Num. 21, 1617).
Ciasna studnia obca kobieta; cudza ona.
(Ks. Przypowieci 23,27).
Zamane koo nad studni mier. ,,Zamie
si koo nad studni i wrci si proch do ziemi
swej, z ktrej by" (Ekle-zjastes 12, 67).
Studnia poczenie trzech porzdkw
Wszechwiata: nieba, Ziemi i pieka, trzech
,,pierwiastkw": wody. ziemi i powietrza;
Mikrokosmos, synteza kosmiczna, cznik
midzy wiatem yjcych i podziemnym krlestwem zmarych (grobowe echo woania w
gb studni), kana sigajcy z trzewi Ziemi do
zenitu,.drabina zbawienia.
Studnia zasada kobieca, atrybut Wielkiej
Bogini, Kybele. i Demeter.
Studnia w tradycji chrz. zbawienie,
chrzest, oczyszczenie, ycie jako pielgrzymka
(po pustyni), atrybut Matki Boskiej.I bdziecie
czerpa ze studzien zbawienia" (Iza-jasz 12,3).
Studnia otchani pieko (Apok. 9, l3).
Studnia graniaste obmurowana (w krajach arab.)
Raj.
Studnia korona, wadza krlewska. ..Podaj
koron! Chwy j tu, kuzynie, ma rka po tej,
twa po tamtej stronie, zote to koo jest jak o
dwch wiadrach gboka

studnia, penych na przemiany. Prne wci w

grze koysze si snadnie, drugie, niewi-dne,
pene wody, na dnie. Na dnie, ez peen, jam ten
kube wtry; gdy pij smutek, ty idziesz do
gry" (Ryszard II 4,1 Szekspira, t. Stanisawa
Komiana); Ryszard abdykuje na rzecz
Bolingbroke'a.
Dno studni mty. Kto w studni nazbyt
czerpa, dobierze si mtw" (Konkluzyja 6
Krzysztofa Niemirycza. XVII w.).
Studnia mioci oko dziewczyny. ,,0,
wtedym ujrza jej byszczce oko, studni mioci, rdo wiata" (Pie. Nie jest adna
Hartleya Coleridge'a, 17961849).
Gboka studnia podwiadoma praca
mzgu (Amerykanin Henry'ego Jamesa, 1877).
Studnia sekret, ukrywanie prawdy, ktra
wyszaby z gbi naga, tac. nuda veri-tas.
Przysowie: We mnie jak w studni().
Studnia puapka, sytuacja, z ktrej si
nieatwo wydoby. Przysowia: Uy jak pies w
studni. le psa w studni drani.
Studnia nieugaszone pragnienie. Przysowie: Pije jak studnia.
Niewyczerpana studnia nagromadzone
bogactwa, zapasy, zasoby.
Studnia bez dna o daniach, ktrych nie
sposb zaspokoi, speni, o nie koczcych si
potrzebach, wymaganiach, ktrym trudno
sprosta, zadouczyni.
Studnia ciasne podwrko otoczone
wysokimi oficynami.
SWASTYKA
Swastyka symbolizuje cztery strony wiata,
ruch obrotowy; koo soneczne, krzyujce si
byskawice, pomie witego ognia; nieskoczono, cykl; bogw najwyszych, bogw
Soca, deszczu i wiatru, nieodgadnio-ne
wyroki boskie, bogosawiestwo; ycie,
ywotno, cztery fallusy, zdrowie, dobrobyt.
szczcie, dugowieczno, odrodzenie, si,
nastpstwo pokole; si stwrcz, dziaanie;
rolnictwo; wiertak do rozniecania ognia;
wiedz; wzlot; uzewntrznienie.
Swastyka symbol a. ornament w ksztacie
rwnoramiennego (greckiego) krzya o ramionach zaamanych w poowie dugoci pod
ktem prostym w tym samym obrotowym
kierunku; zwany te z grecka gammadion (bo
zoony z czterech gr. liter gamma) a. te-

traskelion ('czworonogi'), tac. crux gammata,

nng.fylfot, nm. Hakenkreuz, Winkelkreuz.
Swastyka u ludw wielu krajw staroytnego
i nowoytnego wiata: na Dalekim Wschodzie,
w Azji Srodk., w Indiach. Mezopotamii (czsto
na monetach), w Mykenach. u Etruskw, u
Celtw, Germanw, w przedkolumbijskiej
Ameryce Pn, (u Indian Nawahw), rodkowej
(u Majw) i Pd.. w sztuce chrzecijaskiej.
Swastyka czy symbolik krzya i koa;
zob. Krzy, Koo.
Swastyka w Indiach pomylno, dobrobyt (sanksr. svastika 'tworzcy dobrobyt' od
syasti 'powodzenie'; su 'dobrze', asti 'on jest').
Najpopularniejszy
znak
pomylnoci
hinduistw. buddystw i dajnistw.
Swastyka u hinduistw i dajnistw
pocztek, otwarcie, wejcie; znak na ofiarach
bogom, znak pierwszej stronicy ksigi rachunkowej; znak kadziony na progu i na
drzwiach jako ochrona przed poarem i zym
okiem"; atrybut boga Ganesi (tworzcego i
usuwajcego przeszody).
Swastyka u dajnistw Suparwa ('dobroczyca'). sidmy z Tirthankarw, zbawicieli, ktrym si udao przekroczy yciowy
strumie ponownych wciele duszy i wytyczy
brd, ktrym inni mogliby take przej. Znak
ten czterema ramionami przypomina wiernym
o czterech moliwych miejscach odrodzenia si
duszy: w wiecie zwierzcym a. rolinnym, w
piekle, w ludziach na Ziemi i w wiecie
duchw..
Swastyka u buddystw Budda; ,,klucz do
raju"; wyobraenie Koa Prawa obracajcego
si wok nieruchomego'Centrum.
Swastyka w kulcie syryjskiej bogini Atargatis (odpowiednik fenickiej Astarte i gr. Afrodyty) ycie.
'
Swastyka prawostronna (z ramionami w
kierunku ruchu wskazwek zegara) Soce
wiosenne, wzrost, biaa magia, szczcie; w
Indiach Soce, ruch dzienny i roczny
Soca po niebie na pkuli pn.. dzie;
kierunek procesji-pielgrzymek wok otarza,
wityni,
witego miasta
(Waranasi-Benares), witej rzeki (Ganges).
Swastyka lewostronna (z ramionami w kierunku odwrotnym, zwana waciwiej sauwastyk) Ksiyc, Soce jesienne, ciemno.
czarna magia, nieszczcie, rozkad, mier;
Niemcy hitlerowskie. W Indiach noc.

pikna bogini krwioerczoci i zniszczenia

Kali ('czarna').
Swastyka w mit. skand. Mjllnir, mot
boga Thora.
Swastyka w rdw. Europie, na amuletach
obrona przed magi, demonami, diabem,
czarownicami.
Swastyka szybko, ruch obrotowy.
wiertak do rozniecania ognia (std niekiedy
zwizek z Prometeuszem); w heraldyce, w
krzyu gnostycznym" czasami nogi ludzkie
zgite w kolanach zastpuj ramiona swastyki.
Swastyka w kole a. w trjkcie harmonia
kosmiczna; z zagitymi kocami ramion
mier (sierpy boga mierci).
Swastyka mistyczne Centrum, biegun.
zenit z czterema stronami wiata. Soce z
promieniami.
Hakenkreuz. zob. wyej Swastyka lewostronna. Symbol nm. faszyzmu, partii hitlerowskiej i Trzeciej Rzeszy, rzekomy emblemat
zmylonej aryjskiej rasy".

SZARA
CZA
Szaracza symbolizuje masowe rozmnaanie
si (rojenie); plag, kar bo, armie najezdnicze, zabr: demony-skorpiony: pogastwo;
herezj, faszywych prorokw; tum;
zniszczenie, aroczno, gd; uwiedzenie,
pokus; mdro; sabo, mao czowieka w
obliczu Boga.
Szaracza we wczesnych mitach Bliskiego
Wschodu atrybut bogi Ksiyca, pniej
bogw Soca.
Szaracza mao, zaleno od potniejszych si. ,,Przemijam jak cie schodzcy. potrzsany jestem jak szaracza" (Psalm
108 23). Przysowie chiskie: Szaracza poluje
na konika polnego nie wiedzc. e goni j ty
ptak.
Szaracza czowiek w obliczu Boga.
..Bg siedzi na okrgu ziemi, a mieszkacy jej
s jak szaracza (...). On z naga wion na nich
i uschli, a wicher jak dbo ich uniesie"
(Izajasz 40. 224).
Szaracza sabo. Szaracza z trudem
wlec si bdzie; i dza czowieka ominie. bo
zblia si do domu wiecznego" (Ekle-zjastes
12,5).
Szaracza mdro. Mdrsza nad
mdrcw (...) bo krla nie ma, a wszystkimi

swymi hufcami wyrusza w ordynku" (Ks.

Przypowieci 30,27).
Szaracza chmara, tum, ma. nawaa,
masa. Istna szaracza tum.
Szaracza nieograniczone, katastrofalne
rojenie si. rozmnaanie przynoszce klski.
Przed nalotami szaraczy broni Grekw kult
Apollina Parnopiosa (ktrego wizerunek
wykona dla Ateczykw Fidiasz) i Heraklesa
Kornopiona w grach Oite. Rne gatunki
szaraczy nazywali Grecy do chaotycznie
parnops, kOrnOps, akris, brouchos, mastaks,
brykos; ac. locusia. W Chinach jej rojenie si
byo symbolem licznego potomstwa, dobrobytu
i bogosawiestwa bogw; pniej traktowano
j jako zakcenie porzdku kosmicznego.
Szaracza zniszczenie, plaga. Olbrzymie
szkody powodowane nalotami migrujcych
stad. sma plaga egipska: I okryta wszystek
wierzch ziemi, pustoszc wszystko" {Ex. 10,
120). Klska, ktra nawiedzia Palestyn
skutkiem nalotu czterech gatunkw szaraczy
(Joel 1,4).
Szaracza wojska najezdniczc, zaborcze.
Madianici najedali kraj jako szaracza (...)
pustoszc wszystko na drodze" {Ks. Sdziw
6.5).
Szaracza szatany-skorpiony, demony
wypuszczone przez upadego ducha z pieka na
ziemi, aby mczy ludzi {Apok. 9. l12).
Chrzecijastwo przez dugie stulecia uywao
egzorcyzmw przeciw szaraczy.
Szaracza aroczno. ..Siew wielki
wrzucisz w ziemi, a mao zbierzesz, bo
wszystko pore szaracza" {Deut. 28,38).
Anegdotyczny raport Aleksandra Puszkina z
okolicy nawiedzonej t plag: ..Szaracza
leciaa, leciaa i siada, siedziaa, siedziaa.
wszystko zjada i znowu poleciaa" (t. Juliana
Tuwima).
SZARY (Bury)
Szaro jest symbolem staroci, siwizny, bezpodnoci: zmartwychwstania; wspomnienia,
aoby, za, cierpienia, wyrzeczenia, pokuty.
ascetyzmu. niektrych zakonw: pokory.
smutku, utrapienia, nieczuoci; mzgu, mdroci; czuoci; obojtnoci, jednostajno-ci,
nudy. bezbarwnoci, poczenia przeciwiestw
(czerni i bieli); przecitnoci, wzgldnoci.
teorii; ziemi, mgy. mglistoci, chmur i burzy,
rolinnoci, ukrycia; zob. Popi.

W chrzecijastwie barwa Wielkiego Postu.

aoby, popiow, pokory; na redniowiecznych
wizerunkach Sdu Ostatecznego Chrystus
krluje w szarym paszczu.
Szaro jest dzi barw lekkiej aoby, w
przeciwiestwie do cikiej, wyraanej przez
czer z marginesem bieli.
Szaro inteligencja: szare komrki. szara
substancja mzgu.
Szara godzina, szarwka czas, gdy dzie
si koczy, a zmrok zaczyna. ..Najmilsza mi
pora, bogosawione szare godziny wieczora!"
(Wieczr 2030 Juliana Kor-saka).
Szara g zob. G.
Szara eminencja kto, kto ma decydujcy
wpyw na wydarzenia, na polityk pastwa, na
prac instytucji, mimo e nie zajmuje
odpowiedniego stanowiska ani nie wystpuje
publicznie;
pierwotnie
nazwano
tak
pozbawionego skrupuw mnicha-kapucyna,
ojca Jzefa (wac. Francois LeclercduTremblay, 15771638), szefa kancelarii i powiernika kardynaa Richelieu.
Szary poledni, niczym si nie odznaczajcy. przecitny, mao znaczcy: szary
czowiek przecitny czowiek z ulicy:
I c dalej, szary czowieku?" (Kleiner Mann,
was nuri\ tytu powieci, 1932, pisarza nm.
Hansa Pallady). Szary koniec ostatnie,
najgorsze miejsce, zw. przy stole, rwnie
przen. Szare chaty! ndzne, chopskie chaty!"
(Z chaupy 9 Jana Kasprowicza).
Szaro barwa teorii. ..Wszelka teoria jest
szara"
(Faust,
Fragment
Goethego.
Mefistofeles do Ucznia); zob. te Ziele
(barw ycia).
Szaro barwa ziemi. ..Szara, spkana
ziemia, ugr zjatowiay" (Szara, spkana
ziemia... l Leopolda Staffa).
Szarzyzna gniotca, bezbarwna codzienno. ..Duch (...) prno w szarzynie powszechnej si miota, ktrej na imi Nuda i
Brzydota! (W Olympii 3032 Lucjana Rydla).
..Szaro to zamrz w ciele!" (Zamrz 21
Bohdana Zaleskiego).
Szara szlachta szaraczkowa. zaciankowa. zagonowa, chodaczkowa (dawn.).
Myszaty o maci konia; szary, popielaty.
Sto myszatych koni nie uczyni jednego,
jedynego siwka" (Maksymy proza: O przyrodoznawstwie Goethego).

Bury bezbarwny, nie do odrnienia, taki

jak inni. Przysowie: W nocy wszytkie koty s
bure.
Szaruga dugotrwaa sota, plucha z wiatrem.
Szarze dawn. niszczy, szarga, poniewiera; std dzi: o ubraniu, paszczu: wyszarzay 'wytarty, zniszczony'.
Ludzie lubicy barw szar s jakoby
obojtni, przygnbieni, bierni, samolubni,
zapatrzeni w siebie, konserwatywni; (kobiety)
id za popdem.
SZCZUR
Szczur symbolizuje grob, zo, demona, diaba, upiora; wrogo, gwat, zniszczenie, zdrad, oszczerstwo, donosicielstwo, szpiega; kopoty, kradzie, chorob, zaraz, dum, kalectwo, opuszczenie, gd, rozkad, mier;
upyw czasu, czary; fallusa; muzykalno,
mdro, samowiedz. instynkt, wytrzymao;
(dobr) wrb, szczcie, dobrobyt, syto,
bogactwo,
skpstwo,
zarozumiao.
niewdziczno, ospao.
Szczur (w staro. Egipcie) zaraza; zowieszcze bstwo epidemii.
Szczur mdro, instynkt. Egipcjanie
podziwiali mdro szczura, ktry zawsze
wybiera najlepszy gatunek chleba. W tym
mdro szczurw, e na pewno opuszcz dom
zanim si zawali" (Eseje, Of Wisdome for a
Ma's Self Francisa Bacona).
Szczur w Chinach przedsibiorczo.
dobrobyt: podno; tchrzliwo. maoduszno. Brak szczurw w domu (niekiedy z cakiem racjonalnych przyczyn, jak opustoszaa
spiarnia itp.) miano za niepokojcy znak, gdy
szczury, tak podne, uwaano za inkar-nacj
dzieci.
Szczur samowiedza. Przysowie chin.:
Szczury znaj szczurze szlaki.
Szczur rzygajcy drogimi kamieniami
hinduistyczny i buddyjski emblemat deszczu i
podnoci.
Szczur w hinduizmie wierzchowiec
jednego z najpopularniejszych bogw Indii,
Ganesi, soniogowego boga przezornoci;
okoliczno ta utrudnia walk z plag szczurw.
Szczur w staro. Rzymie szczcie, (dobra) wrba. Rzymianie wryli z zachowania
si szczurw. Tarcze pogryzione przez szczury
z Lawinium zapowiaday niepowodzenia. co
si rycho sprawdzio w czasie ..wojny

sprzymierzeczej" 9089 p.n.e. z Italikami.

Widok biaego szczura by dobr wrb.
Szczur (u pogaskich Brytw i Irlandczykw)
jeden z atrybutw Cernunnosa, celtyckiego,
archaicznego,
potnego,
powszechnie
czczonego
boga
o
jelenich
rogach,
chtonicznego ..pana dzikiej zwierzyny".
Szczur w chrz, rdw. zo, diabe;
fallus; gwat i groba; atrybut w. Finy
(Serafiny) z San Gimignano w Toskanii. ktra
sypiaa na desce w pokoju rojcym si od
szczurw, a zmara wwiekulat 15wl253r.
Szczury w folklorze duchy zmarych.
choroby, czarownice, demony, skrzaty. Mona
im zostawia na kartkach polecenia, np. prob
o opuszczenie domu; one za mog ostrzega o
zbliajcych si nieszczciach;
trzsieniu ziemi, chorobach, zgonach itd.
Szczur muzykalno. Wg dawnej legendy
nm. szczuroap wyprowadzi wszystkie szczury
z Hamein nad Wezer, grajc na fujarce.
Szczury wg wierze rdw. miay sucha
wypiewywanych zakl a. rozkazw.
Biay i czarny szczur dzie i noc. Dla
humanistw Odrodzenia te dwa niszczce
wszystko gryzonie reprezentoway upyw czasu
prowadzcy nieuchronnie do rozkadu i mierci.
Szczur oszczerstwo, szpiegostwo, donosicielstwo. zdrada, obmowa; atrybut Potwarzy; bogactwo, skpstwo, dziaalno nocna,
potajemna,
skryta;
kradzie
(zapasw
domowych). C to? szczur? Bij zabij szczura!
Ten sztych dukata wart" (Hamlet 3,4 Szekspira,
t. J. Paszkowskiego). Hamlet, przebijajc
ukrytego za kotar Poloniusza. Rai fr. 'szczur;
skpiec'; rat d'htel 'zodziej hotelowy'.
Szczur ofiara poezji. Dawniej sdzono
powszechnie, e irlandzkie szczury czynice
szkody na pastwiskach mona wytpi wygaszaniem zakl wierszem rymowym lub biaym.
Zarymuj ich na mier jak irlandzkie szczury"
(Wierszokleta Ben Jonsona).
Szczury w domu zapowied urodzaju.
Przysowie: Nie wypdzaj szczurw z domu, bo
to bogosawiestwo plonu.
Szczur w eglarstwie pechowe sowo,
niewymawialne na statku. Przysowie: Kiedy
okrt ma zaton, szczury opuszczaj go z
popiechem.
Plaga szczurw (w folklorze) zapowied
wojny; podobnie jak nage zwikszenie si
liczby jemiouszek a. mrwek.

Szczur niewdziczno. Przysowie hiszp.:

Przyjem na mieszkanie w stodole szczura, a on
stal si moim spadkobierc. Przysowie fr.:
Przyjem na nocleg szczura, a on mnie ograbi.
Szczur zarozumiao. ..Mnie to kadz
rzek bardzie do swego rodzestwa siedzc
szczur na otarzu podczas naboestwa" (Szczur
i kot l2 Ignacego Krasickiego).
Szczur gd; syto. S dwa rodzaje
szczurw: szczury godne i szczury syte", nm.
Es gibt zwei Sorten Ratten: die hungrigen und
die satten (Szczury wdrowne l2 Hein-richa
Heinego).
Szczur ospao. Przysowie: pi (mocno)
jak szczur.
Szczur odporno, wytrzymao, hart.
Tak bdzie do koca czasw... szczury
odziedzicz Ziemi" (Krlowa Elbieta 3
Maxwella Andersena). Wg wspczesnego
folkloru popularnonaukowego, po III wojnie
(atomowej) wiat odziedzicz szczury i
karaluchy.
Szczur ldowy kto nie znajcy morza i nie
rozumiejcy jego spraw; por. Wilk (morski).
Szczur faraonw zool. ichneumon,
mangusta.
W marzeniu sennym: skryci wrogowie.
SZE
Szstka jest symbolem symetrii, rwnowagi,
staoci, niezawodnoci, pokoju, harmonii,
wspoddziaywania, wzajemnoci, polaryzacji,
pikna; duchowoci; rozwagi, maestwa,
podnoci, stworzenia, rozwoju, obfitoci,
przyjemnoci, wolnoci; zwizana z ogniem,
idealizmem, optymizmem.
Szstka u Grekw symbol hermafrodyty
(obojnaka), ycia, szczcia; bya wit, liczb
zwan wiatem, powicon Afrodycie. Sze
znakw
zodiaku
odpowiadao
wiatu
niebiaskiemu, sze ziemskiemu. U pitagorejczykw liczba doskonaa; jedno
strukturalna Kosmosu i mikrokosmosu.
W symbolice chrz, liczba dwuwykadna:
wita, gdy w 6 dni Bg stworzy wiat (Gen.
l), i zowieszcza liczba grzechu, gdy wg
Apokalipsy (13,18) imi bestii wychodzcej z
ziemi, Antychrysta w postaci Baranka, jest 666
(moe to imi Nerona, ktre po hebr. daje sum
666).

Sze ciao ludzkie: gowa, korpus i cztery

koczyny.
Sze (rwno)waga i dwuznaczno jako
zwizek ognia i wody (postaci dwch zczonych
trjktw), czyli duszy ludzkiej. Liczba zwizana
z prb i wysikiem, z dziewictwem, z
przestrzeni trjwymiarow, jest symbolem
przeznacze
mistycznych,
zrwnowaonej
opozycji Stwrcy i stworzenia, z ktrej wypyn
moe zarwno denie do zczenia si z
bstwem, jak i bunt przeciw
niemu.
Sze liczba biblijnego heksameronu,
szeciu dni traktowanych jako okres cigy,
liczba stworzenia, porednia midzy Zasad a
Objawieniem. Szsty dzie, dzie stworzenia,
wyraa doskonao, harmoni.
Liczba cech bstwa: sprawiedliwo, mdro, potga, majestat, aska i mio.
Sze kdziorw a. wosw emblemat
wodnej Bogini Matki, symbol mdroci i podnoci; w plastyce rdw. atrybut w. Zofii
(Mdroci).
Biblijne sze lat suby: .leeli kupisz
niewolnika Hebrajczyka, bdzie ci suy sze
lat; sidmego odejdzie wolny" (Ex. 21,2; Deut.
15,12). ,,Sze lat zasiewa bdziesz ziemi i
zbiera zboe; ale sidmego roku zaniechasz jej i
dasz jej odpocz" (Ex. 23, 1011).
Sze biada": bogaczom niesytym dbr,
bawicym si, bezczelnym, niemoralnym,
aroganckim i sdziom przekupnym (liajasz 5,
123).
Sze rde pokusy: pi zmysw i wola. Sze
grzechw przeciw Duchowi witemu: zuchwae
grzeszenie w nadziei miosierdzia boskiego;
rozpacz albo zwtpienie o miosierdziu boym;
sprzeciwianie si uznanej prawdzie chrz.;
zazdro o ask bo bliniego; zatwardziao
serca; odkadanie pokuty a do mierci.
Szecioktna gwiazda (hebr. mogen Dawid
'tarcza Dawida', tzn. Jahwe) zoona z dwu
zachodzcych na siebie trjktw rwnoramiennych judaizm; godo Izraela; po XVII
w. oficjalne godo gmin yd. Wg niektrych
grny wierzchoek symbolizuje niebo, wiato i
ogie, a dolny wiat podziemny, ciemno,
wod; wg innych ta podwjna triada znaczy
ma Boga, wiat, czowieka oraz stworzenie,
objawienie, odkupienie; zwycistwo ducha nad
materi; znak uwaany za potny talizman.

Sze cnt kardynalnych w buddyzmie

(Paramita): miosierdzie, pracowito, medytacja, moralno, cierpliwo, mdro,
Pal go sze! mniejsza o niego; zwrot
pochodzcy od dawnego rozkazu kata do pachoka, przy torturach.
Siadaj, masz sze! przest. bzdurzysz, brednie pleciesz; w zaborze austriackim, w szeciostopniowym systemie ocen szkolnych
szstka jako najnisza, bya odpowiednikiem
naszej patki.
Sze stp ziemi miejsce na grb. War
krwi nie hab lecz mierci ochodz i sze
stp ziemi znajd sobie wszdzie!" (Do Moskali 78 Zygmunta Krasiskiego).
Po sze ma palcw u ng jako kalwin, to
mu i chodzi atwiej" (Ogniem i mieczem 4,5
H. Sienkiewicza); tu art., ale w okresie
kontrreformacji nie przebierano w rodkach,
aby demonizowa heretykw". Biblijny Filistyn z rodu Arafa, zabity przez Jonatana, mia
po sze palcw u rk i ng (2 Ks. Krl.
21,20).
Szstak moneta srebrna wartoci szeciu
groszy, bita w I Rzplitej od 1528, rozpowszechniona zwaszcza w XVII w.
Szstka zwana bya przez mistykw Nauczycielem.
Kolor niebieski.
W astrologii: gwiazdozbir i znak zodiaku
Panna; planeta Wenus; wpywa na artystw w
duchu wsppracy, czy intelekt z uczuciowoci.
SZYSZKA
Szyszka symbolizuje ksztat Wszechwiata,
niebo, dzie. Soce, ogie, gr; ycie, msko, fallusa. ojcostwo, podno, ewolucj,
zdrowie, odrodzenie; zewntrzn aktywno,
rwnowag wewntrzn; ycie rodzinne, ycie
wiatowe, kult ycia; pomoc; obfito, bogactwo, rzecz mao wart; szczcie: refleksyjno; wyzwolenie przez ask; liter A u gnostykw.
Szyszka czy si z pojciem koa (zob.) i
trjkta (zob.).
Szyszka powicona Baalowi-Hadado-wi,
semickiemu bogu podnoci, deszczu i rosy, i
jego maonce Aszerah (Balaat); babi-liskoasyryjskiej bogini mioci i podnoci Isztar;
maoazjatyckiemu bogu podnoci i fallusa
Priapowi.
Szyszka sosnowa, wyobraana czsto w rku
Dionizosa, trzymana jak bero trwao,

niemiertelno ycia rolinnego, potga

ywotnoci i podnoci, wieczny powrt rolinnoci na ziemi, odrodzenie.
Szyszka amulet pobudzajcy msko i
podno; amulet przeciw czarom.
Szyszka zwrcona szerszym kocem ku doowi rwnowaga, nieruchomo, stao,
cienie; zwrcona szerszym kocem ku grze
ruchliwo, wiato.
Szyszka sosnowa midzy dwoma kogutami
spierajcymi si o ni (w ikonografii europ.)
prawda oczywista; podobnie jak dwa smoki
spierajce si o per.
Szyszka osoba wpywowa, na wysokim
stanowisku; bogata.
Szyszka rzecz bez wartoci. Przysowie:
Za borow szyszk (tj. za byle co, za nic).
MIER
mier symbolizuje rwnanie stanw, niewybredno, chwil, szybko; tajemnic Natury, kres wdrwki, koniec okresu, epoki,
bram ycia, przejcie z jednego bytu do
drugiego, wypoczynek, podr, wieczny sen,
wielkie przebudzenie, mdro ciaa, oddzielenie duszy od ciaa; cie. Zachd, dolin
mroku, noc wieczn, siostr Nocy i Snu;
bezpowrotn fal, stra Pieka, nieznany kraj;
los, fatalno, obraz losu, nieprzyjacik, kar,
zo, straszydo, krla strachw, niepodane
odwiedziny; kradzie, dug; ofiar rozumu;
powicenie,
pociech,
ask,
lekarza,
panaceum; dar; niwiarza; rozjemc. przyja,
rado, postp, krlowanie, zbawienie.
mier symbolizuj: trumna, cyprys, kociotrup, czaszka (i skrzyowane piszczele),
jedziec Apokalipsy na powym koniu, zgaszona pochodnia (a. bro sieczna lub kujca)
skierowana w d, urna z udrapowan tkanin,
wierzba paczca, ruina, wieniec bluszczowy,
zamana kolumna, snop psze-niczny i sierp,
popi i py, nietoperz, piew abdzia, rigor
mortis (stenie pomiertne), zdmuchnita
wieca, szubienica, mumia.
Przyczyny mierci w wielu mitach omyka
a. zoliwo bstwa; gniew bstwa obraonego
nieposuszestwem a. grzechami czowieka;
zawi zmarego krewnego a. przyjaciela, ktry
pociga za sob pozostaego przy yciu.
mier Zachd. Jake szczliwy, kto
uda si na Zachd i jest w rkach Boga bez-

pieczny" (Nauka ycia, 24,19 Amen-em-apta;

ok. 700 p.n.e.); Zachd", egipski Hades,
Amente, kraina zmarych pooona na zachd od
Nilu, Kraj Zachodni, Gra Zachodu.
mier (w tradycji yd.) kara naoona
przez Boga na Adama, Ew i ich potomstwo za
popenienie grzechu pierworodnego.
mier poczenie z przodkami, ojcami.
(Abraham) zosta przyczony do przodkw
swoich" (Gen. 25,8). (Matatiasz) doczony
zosta do ojcw swoich" (7. Ks. Machabejska
2,69). Abiit adplures" ac. 'przyczy si do
wikszoci' (Uczta Trymalchiona 42,5 Petroniusza).
mier w garnku gorzkie zioa. A gdy
skosztowali potrawy, krzyknli "mier w
garnku, mu boy!" i nie mogli je" (4. Ks.
Krl. 4,40), ale prorok Elizeusz osodzi potraw
mk!
mier krl strachw" (Hiob 18,14). mier
cie. ,,Chobym te chodzi pord cienia
mierci, nie bd si ba za" (Psalm 22, 4).
Dokdkolwiek zmierzasz, mier sunie za tob
jak cie" (Dystychy 4,37 Katona?).
Anio mierci (w teologii yd. i muzum.)
Azrael, ktry oddziela dusz od ciaa i suy
Bogu jako pose.
mier w panteonie olimpijskim bstwo
mierci Thanatos; mierciononi bogowie
Zeus, Atena, Apollo, Artemida, Ares, Hades,
Hekate, Persefona.
mier szybko, gwatowno. Przysowie: mier i najprdszego dogoni. Cita mors
ruit ac. 'szybka mier napada'.
mier siostra Snu. Sen, brat mierci"
(Iliada 14,231; 16,672 i 682 Homera; Pan
Tadeusz 8,805 Mickiewicza). Od snu do
mierci droga krtka" (Orland szalony 18,189
Ariosta).
mier rado. mier bya wielk
radoci" (Agamemnon 550 Ajschylosa).
mier dug. mier jest dugiem, ktry
kady z nas musi spaci" (Elektro 1173
Sofoklesa). Spaci, dug naturze", ac. na-turae
concessit (Wojna z Jugurta 14,15 Sallu-stiusza),
tj. zmar. mier, powiadaj, zwalnia nas od
wszystkich
zobowiza"
(Prby
1,7
Montaigne'a, t. T. Boya-eleskiego). Ba, to
jeste niebu mier duny" (Henryk IV ci. I 5,1
Szekspira, t. L. Uiricha).
Pieska mier, gr. Thanatos kyneios mier
bez zgodnego z religi i obyczajem pogrzebu
(Osy 898 Arystofanesa). Niepo-

grzebanie zwok byo w wiecie antycznym

przestpstwem w stosunku do bogw i do
zmarego, ktrego dusza musiaa bka si po
ziemi, nie mogc zej do Hadesu.
mier oddzielenie duszy od ciaa"
(Fedon 64C Platona).
mier zo. mier jest zem, przynajmniej myl tak bogowie, bo inaczej sami by
zginli dawno temu" (Fragment 91 Safony
cytowany w Retoryce 2, 23, 12 Arystotelesa).
mier to powszechne zo" (Die natur-liche
Tochter 3,4 Goethego).
mier straszydo. Czym jest mier?
Straszydem.", gr. thdnatos ti estin, mormolykeion (Rozmowy 2, l, 17 Epikteta).
mier koniec okresu, epoki zw. jako
ofiara a. samobjstwo wynike z niemonoci
wytrzymania napicia a. stresu lub blu, np.
Herakles, Pyram i Tysbe, Dydona, Lukrecja,
Kleopatra, Katon Ml., Judasz, Sene-ka M.,
Tristan i Izolda, Romeo i Julia, Werter, a. mier
bohatera za modu, jak np. Achilles, Hylas,
Antinous z Bitynii, Baldur, Sigurd. Naley tu
take wity krl", ktremu nie wolno byo
umrze mierci naturaln, gdy mogoby to
spowodowa nieurodzaj; jego dobrowolna ofiara
z siebie zapewniaa yzno gleby; krwi z jego
wykastrowanych genitaliw skrapiano-ziemi i
rolinno, a krlowa i ksiniczki zjaday
potraw z jego ciaa, co w sposb magiczny
take zapadniao ziemi.
mier to wypoczynek po trudzie i ndzy",
tac. mors laborum ac miserarium quies esl
(Przeciw Katylinie 4,4 Cicerona).
Nikczemna mier obraza losu", ac. maa
mors necessitatis contumelia est, (Sentencja 415
Publiliusza Syrusa).
mier fala, od ktrej nie ma powrotu, ac.
irremeabilis unda (Eneida 6,425 Wergi-liusza),
o Styksie.
mier wieczna noc. In aeternam ciauduntur lumina noctem" ac. 'i noc wieczysta
zamkna (Alsowi) oczy' (Eneida 12,310
Wergiliusza, t. Wandy Markowskiej).
mier wieczny sen", ac. perpetuus
sopor (Pieni l, 24, 5 Horacego). I mier
podobn bywa agodnemu snowi" (Pi zarysw 3, Ruiny 208 Norwida).
mier kresem wszystkiemu", ac. mors
ultima linea rerum est (Listy l, 16, 79 Horacego,
t. Jana Czubka).
mier kara; dar; aska. mier jest

niekiedy kar, czsto darem; dla wielu ask"

(Herkules na Oicie 930 Seneki M.).
mier w tradycji klasycznej wyobraana
jako biay modzieniec w towarzystwie swego
czarnego bliniaka. Snu, obaj w pozycji plecej ze skrzyowanymi nogami.
mier krlowanie. mier krlowaa od
Adama do Mojesza" (List do Rzymian 5,14).
mier mdro ciaa. Gdy mdro
ciaa to mier, a mdro ducha ycie i
pokj" (List do Rzymian 8,6).
mier nieprzyjacika. A jako ostatni
wrg zniszczona bdzie mier" (/. List do Kor.
15,26).
mier jedziec Apokalipsy na powym
koniu (Apok. 6,8).
mier niechtna ochotnemu. A w owe dni
bd ludzie szuka mierci, lecz jej nie znajd, i
bd chcieli umrze, a mier od nich ucieknie"
(Apok. 9,6). Przysowia: Kto mier wzgardzi,
panem jest wszystkiemu. Kto mierci szuka,
tego ona nie bierze.
mier niestraszna dobremu. Przysowie:
Kto dobrze robi, mierci si nie boi.
Powtrna mier zguba wieczna, wieczne
potpienie; mier duszy po mierci ciaa. Kto
ma uszy, niech sucha, co Duch mwi
kocioom: Temu, co zwyciy, mier wtra
nie wyrzdzi szkody" (Apok. 2, 11). Bogosawiony i wity, ktry ma udzia w pierwszym zmartwychwstaniu; nad tymi nie ma
mocy mier druga" (Apok. 20,6).
mier wprowadzenie w nieznane wiaty
Pieka, Czyca i Raju.
mier, tak jak przyjcie na wiat, jest
tajemnic Natury" (Rozmylania Marka
Aureliusza).
mier mczennika (w tradycji chrz.)
gadzi wszystkie jego grzechy.
mier mczennikw w okresie przeladowa wczesnych chrzecijan do czasw
Konstantyna Wielkiego (ok. 280337) temat
obszernej lit. rdw., z czego znakomita
wikszo to wyimaginowane dla zbudowania
wiernych legendy o wtkach zapoyczonych z
rozmaitych, klasycznych i wsch. rde.
Mczennicy zazwyczaj przetrzymuj w sposb
cudowny miertelne tortury, a wreszcie miecz
pozbawia ich ostatecznie ycia. Bywaj:
ukrzyowani jak apostoowie Piotr, Andrzej i
Filip, w. Kosmas i Damian,

ukamienowani jak pierwszy mczennik w.

Szczepan (Dzieje Ap. 7, 256), aposto Filip,
zabici pakami jak aposto Jakub M., w.
Sebastian,
przebici mieczem, strza, wczni a. sztyletem jak aposto Tomasz, w. Sebastian, ucja,
Justyna, Piotr Mczennik, Placyd i Fla-wia,
Urszula, Tomasz Becket, Krystyna,
cici jak apostoowie Mateusz, Jakub St. i
Pawe, w. Kosmas i Damian, Krzysztof,
Katarzyna z Aleksandrii, Barbara, Magorzata z
Antiochii,
Dorota,
Apolonia,
Cecylia,
Agnieszka, Donat, January, Maurycy, Dionizy,
utopieni w kadzi jak Jan Ewangelista,
poszarpani, elaznymi grzebieniami jak w.
Baej,
obdarci ze skry jak w. Bartomiej, upieczeni
na ruszcie jak w. Wawrzyniec, rozszarpani
przez dzikie konie jak w. Hipolit,
wrzuceni do morza z kotwic u szyi jak w.
Klemens,
wypatroszeni jak w. Erazm, biskup Formiae.
mier rwnacz wszystkich stanw.
,,mier wszystko rwna", ac. omnia mors
aeauat (Porwanie Prozerpiny 2,302 Klaudiana). W rdw. zarazy zmiatay nagle setki tysicy
i miliony ludzi modych i starych, cesarzy i
papiey, ksit i rycerzy, chopw i
wyrobnikw, kobiety i dzieci; mier wyobraano zwykle jako kociotrupa z kos i
klepsydr (atrybuty nalene rwnie Czasowi)
napadajcego zakochan par, nag kobiet
przed lustrem przy toalecie, onierza, biskupa
itd.; kiedy indziej znw przedstawiano j na
koniu, w pocigu za uciekajcymi ludmi,
ktrych siecze kos. Zob. te Kociotrup, Sierp
i kosa. Taniec (mierci).
mier brama ycia, ac. mors ianua vilae
(In transitu S. Malachi, kazanie 1,4 w;
Bernarda; ok. 1150).
mier w tradycji rdw. wyobraano rwnie
jako uzbrojon kobiet o skrzydach nietoperza,
pazurach jastrzbia i rozpuszczonych wosach;
jako szkielet okryty aksamitnym paszczem
zdobionym bogato zotem, trzymajcy maski
ukazujce rne oblicza mierci: obojtno,
przeraenie,
wstrt,
agodno,
lito,
okruciestwo.
Sztuka umierania, tac. Ars moriendi zbir
tekstw rdw. przeznaczonych pierw.

do uytku kleru przy ou umierajcego; pop. w

XIVXV w., pniej take z desek
drzeworytniczych,
rwnie
do
uytku
wieckiego, z ilustracjami wyobraajcymi
aniow i diabw w walce o dusz wychodzc
z ust umierajcego.
Modlitwa za umarych. (luda po klsce
Gorgiasza) posa do Jeruzalem, aby zoono za
grzechy umarych ofiar, dobrze i pobonie o
zmartwychwstaniu mylc, bo gdyby si nie
spodziewa, e owi pobici zmartwychwstan,
zdawaoby si rzecz niepotrzebn i prn
modli si za umarych" (2 Ks. Machabejska 12,
434). W chrzecijastwie poczto modli si
za zmarych dopiero w VIII w., a w kocu X w.
ustanowiono Dzie Zaduszny (2 XI), naprzd
dla klasztorw kongregacji kluniackiej (pod
wadz opata CIuny), a potem w caym Kociele;
wreszcie sobr trydencki (154563) ustanowi,
e mona uly cierpieniom dusz w Czycu
przez modlitwy, dobre uczynki, a przede
wszystkim przez msze w kociele. mier
wielbd. Przysowie tur.:
mier to czarny wielbd, ktry klka przy
bramie kadego czowieka (tzn.: aby zabra
jego zwoki).
mier dla dusz szlachetnych to koniec
ciemnego wizienia" (Triumf mierci Francesca
Petrarki).
mier pocztek innego ycia", fr. la
mor! est origine d'une aultre vie (Prby 1,19
Michela Montaigne'a).
mier to niwiarz, ktry nie zna
spoczynku" (Don Kiszot 2,20 Cervantesa, t. A.
L. i Z. Czernych).
mier srogi kapral" (Hamlet 5,2
Szekspira, tt. J. Paszkowskiego).
mier nieznany kraj, z ktrego granic
nie wrci aden podrny" (Hamlet 3,1
Szekspira).
mier lekarz. Najlepszy lekarz
mier" (Cymbelin 5,4 Szekspira).
mier pocieszycielka, przyjacika.
,,mierci!... prawdziwa pocieszycielko! przyjaciko tych, co nie maj innych przyjaci!"
(Joanna ifArc, 1,315 Roberta Southeya).
Ujrzaa jak mier-pocieszycielka, kadc na
wielu sercach do, wyleczya je na zawsze"
(Evangeline 5, 889 H.W. Long-fellowa).
Przysowie du.: mier przyjacika
umierajcego.

mier mamka. Mia pier pocieszycielka

starej mamki mierci" (Echoes 29. To R.L.S.
Williama E. Henieya).
mier panaceum. Wszyscy walczymy z
wasnym zdrowiem, bo mier jest lekiem na
wszystkie choroby" (Religio medici 2,9 Sir
Thomasa Browne'a, 1643).
mier (wraz z Grzechem) stra bramy
Pieka. A w ksztat drugi (...) sta jak noc
czarny (...) a to, co gow mogo si wydawa,
wtoczone byo w koron krlewsk" (Raj
utracony 2, 66673 Johna Miltona, t. Macieja
Somczyskiego).
mier kres wdrwki. wiat jest
zajazdem, mier kocem podry"
(Palamon and Arcite 888 Johna Dry-dena).
Udawana mier dziewczyna udaje
martw, aby mc polubi ukochanego, jak Julia
w tragedii Romeo i Julia Szekspira; pica
Krlewna z bajek Perraulta i braci Grimm;
Krlewna nieka z w. bajki (bracia Grimm,
film Disneya), w obu wypadkach symbole
upionej w zimie wegetacji, zbudzonej przez
wiosn.
Zabjstwo nieznanych krewnych, np. mit. o
Edypie, ktry zabi nieznanego ojca;
przykad kaznodziejski pt. Niespodzianka
(podrny zabity przez gospodarzy, ktrzy
udzielili mu noclegu i chcieli zagarn jego
mienie, nie wiedzc, e to ich syn; sztuki teatr.
K. H. Rostworowskiego i Alberta Camusa).
mier aspekt nietrwaoci i efemerycznoci istnienia, wskazujcy na to, co musi
gin w nieuchronnym rozwoju rzeczy.
Personifikacja mierci: mier zajrzaa mu w
oczy; walczy ze mierci; mier nas rozczy;
majestat, powaga, milczenie mierci; mier j
zabraa; grozi mu mier; igra ze mierci;
posya kogo jak po mier itp. Przysowie:
Gdy mier zawita, o racje nie pyta.
mier zodziej. Ju si nie spo-dziej: bo
mier jak zodziej, twj poszyt cay, pomnik
twej chway, ju dziery w rku, drze
pomaleku" (Do zoilusa 159164 Jzefa
Baki).
mier niewybredno. ,,Dobrze napisa
Baka, e mier dga za kty w szkaraty i po
suknie nieraz dobrze

stuknie, i po ptnie jak utnie, jak i po kapturze,

i po fryzurze rwnie jak i po mundurze" (Pan
Tadeusz 9. 2314 Mickiewicza). Przysowia:
mier nie brakuje (tj. nie przebiera). mier
nie patrzy w zby. mier nie pyta o lata.
mier to jedyny pan, co przyjmuje sugi bez
wiadectw.
mier go niezbyt upragniony. Und
doch ist nie der Tod ein ganz willkom-mner
Gasi" nm. 'a przecie mier nigdy nie bywa
cakiem podanym gociem' (Faust 1.4
Goethego).
mier fatalno, nieuchronny los.
..Czemu tak trwoliwie dre przed mierci,
nieuniknion dol?" (Dziewica Orleaska 2,7
Friedricha Schillera).
mier rozjemca. ,,mier jest potnym
rozjemc: wszystkie pomienie gniewu gasn"
(Narzeczona z Mesyny 5,8 Friedricha
Schillera). mier pewno. Przysowie
ang.:
Nic rwnie pewnego jak mier.
mier chwila. Czym jest mier, co
rozprszy myli mych dostatek? Jedn chwilk"
(Dziady ci. III 2, Improwizacja 21617
Mickiewicza).
mier powicenie; kara; ofiara rozumu;
zbawienie. ,,mier jest powiceniem; gdy
niepojta tylko wtedy kar a gdy j
pojmiesz, rozumu ofiar, przez zgub czstek
caoci zbawieniem" (Dzie dzisiejszy 1336
Zygmunta Krasiskiego).
mier siostra Nocy (Reconciliation
Walta Whitmana).
mier to cigego postpu chory" (Nad
gbiami 21,5 A. Asnyka).
mier jest to podr nad wszystkie
podre" (Rozmylania 2,6 Antoniego Langego).
mier blizna. Czowiek jest ran ycia,
mier zgojon blizn" (Ziemia dziewicza 61
Leopolda Staffa).
Rytua po mierci domownika (w tradycji
europ.) zasanianie zwierciada (zob.
Lustro), usunicie zwierzt z pokoju zmarego,
informowanie byda domowego o zgonie
waciciela, zatrzymywanie zegarw, gaszenie
ogni, czuwanie noc przy zmarym, wszystko
prawdop. pierw. z obawy przed zawici duszy
nieboszczyka krcej po mieszkaniu i dla
zapobieenia prbom porwania ze sob

ktrego z domownikw na tamten wiat (zw.

za porednictwem odbicia w lustrze). Dzwony
pogrzebowe maj, jak sdzono, moc
rozpdzania gromadzcych si duchw.
Uatwienie zgonu konajcemu (w tradycji
europ.) otwieranie zamkw i rozwizywanie wzw (zob. Wze); uoenie
umierajcego na klepisku (Matka Ziemia bya
bogini narodzin i mierci).
Biaa mier niegi i lody groce
mierci.
Czarna mier dawn. duma, czarna ospa
itp.
Patrze mierci w oczy, by z ni oko w oko
by w miertelnym niebezpieczestwie.
Igra ze mierci naraa si, wystawia
si (niekiedy lekkomylnie) na mier.
Na ou mierci umierajc.
Nie swoja mier zgon nie spowodowany
chorob, ale wypadkiem, zabjstwem lub
innymi zewn. przyczynami.
mier cywilna utrata praw obywatelskich i majtkowych z wyroku sdu.
mier kara. Przysowie: mierci na was
nie ma (tj. kada kara dla was jeszcze zbyt
maa).
mier komu w oczy zaglda, zaziera,
patrzy kto jest w miertelnym niebezpieczestwie.
Zapomnie na mier cakowicie, zupenie.
W marzeniu sennym: (czyja agonia) pomylny znak dla nicego; (wasna mier)
kwitnce zdrowie; (wasna agonia) osirze-

WIATO
wiato symbolizuje wieczno, ducha, bezcielesno, niematerialno, ycie, przeszo;
szczcie, chwa. Boga, Chrystusa, niebo,
wito, objawienie, moralno, siedem cnt
(zob. Siedem), czysto, ycie duchowe;
dobroczynno, dobrobyt, rado duchow,
wesoo, optymizm; zasad msk, pozytywn,
ewolucj, intelekt, wiedz, moc twrcz,
mdro; Wschd, lato, biao (syntez barw):
zob. te Lampa, Latarnia, Ogie, Pochodnia,
Soce, wieca.
wiato Soca natchnienie, intuicja,
kontemplacja.

wiato Ksiyca mylenie dyskursyw-ne,

racjonalne, porednia forma poznania.
Atrybuty wiata: Soce, gwiazda, lampa,
latarnia, wieca, pomie, agiew, rozchodzce
si promienie, diament, romb, krzy, fleur-de-lis.
wiato rado, powodzenie. ,,Przyjemne
jest wiato i mio jest oczom widzie blask
soca" (Eklezjastes 11,7).
wiato sprawiedliwo. ,,A cieka
sprawiedliwych jak jasna wiato wschodzi i
ronie a do penego dnia" (Ks. Przypowieci
A,\V).
wiato Wschd. Ex oriente lux ac.
'wiato (przychodzi) ze wschodu'.
wiato Kosmos. Fial lux ac. 'niech si
stanie wiato!' (Gen. 1,3) wiato jest tu
uporzdkowaniem Chaosu (ciemnoci byy nad
gbokoci"). Wedug Kabay promieniowanie
wiata z jednego punktu stworzyo przestrze.
wiato Sowo. Wg Ew. wg Jana l, l4
wiato jest identyczne ze Sowem: ,,W nim byo
ycie, a ycie byo wiatoci ludzi".
Pi promieni wiata oznacza szko Pitagorasa.
wiata spoeczestwa, ac. lumina civi-tatis
stawni mowie (Katylina 3, 10, 24 Cicerona).
wiato czysto. wiato i chu to
miertelni wrogowie" (O naturze wszechrze-czy
674 Lukrecjusza).
wiato Bg, niebo. Pan jest wiatoci
moj" (Micheasz 7,8). Jezus mwi:
Jam jest wiato wiata" (Ew. wg Jana 8,12).
Wy (apostoowie) jestecie wiatoci dnia"
(Ew. wg Mat. 5, 14). Allah jest wiatoci
nieba i ziemi" (Koran 24,35; jest to tzw. werset
wiata" majcy due znaczenie w mistycyzmie
muzumaskim).
wiato w tradycji chrz. wiara, miosierdzie, laska; Biblia jest nosicielem wiata.
wiato wiekuista wg wierze relig.
wieczne ycie po mierci, ywot wieczny.
wiato duchow wyobraanej w plastyce
osoby symbolizowano czsto w postaci nimbu,
aureoli, mandorli, rozchodzcych si promieni
itp.
wiato pod korcem (kry) przen. prawd,
zalety, cnoty, wartoci, ktrych nie naley
ukrywa, trzyma w sekrecie (wg Ew. wg Mat.
5. 15). Bo nie jest wiato, by pod korcem
stao" (Promethidion l, 515 Norwida); mowa

tu o naczyniu objtoci jednego korca (ok. 120

litrw).
wiato Kocioa, ac. lumen ecciesiae w.
Agustyn.
wiato wieku yd. uczony, filozof i teolog
Majmonides z Kordowy (1135 1204).
wiato jest cieniem Boga. ac. rdw. Lux
umbra Dei: napis na zegarze sonecznym.
wiato i ciemno, para powszechnie
rozumiana jako dwoisto i sprzeczno,
emblemat ducha i materii, mskoci i e-skoci;
w staro. Egipcie bogowie Anu-bis i Set, w
Chinach jin i jang, w mazdaiz-mie Ahura Mazda
i Aryman. ahura i dewa (w Indiach odwrotnie:
dewa i asura), na Zachodzie anioowie i diaby
(demony). W wielu kosmogoniach stworzenie
wiata zaczyna si od rozdzielenia wiata od
ciemnoci w chiskiej, hinduistycznej,
biblijnej. W Biblii wiato wyobraa ycie,
zbawienie, szczcie, a ciemno zo.
nieszczcie, zgub, mier, kar. A ydom
nowa wiato zdawaa si wschodzi, wesele,
cze i tace" (Ks. Estery 8.16). Czy wiato
niezbonego nie zganie?" (Hiob 18,5).
Siedzieli w ciemnociach i w cieniu mierci (...)
bo si sprzeciwiali sowom boym" (Psalm 106
10). Jeden z najbardziej interesujcych zwojw
Morza Martwego znalezionych pod Qumran nosi
tytu: Watka synw wiata z synami
ciemnoci,t), czonkw sekty z innymi ydami, a
potem z reszt ludzkoci. A wiato wieci w
ciemnociach, lecz ciemnoci jej nie pojy"
(Ew. wg Jana 1,5). Ciemno oznacza
przewanie tpot duchow, nierozum,
niedorozwj, mniejsz warto, tajemnic.
Gdzie wiato jest najjaniejsze, cie jest
najciemniejszy" (Gotz von Beriichingen 1,24
Goethego).
wiato walczce z ciemnoci w folklorze
jasnowosy, niebieskooki bohater soneczny
walczy z bohaterem czarnowosym, ze
smokami, wami, bykami, potworami nocy i
ciemnoci zimy.
Klucz do wiata wg gnostykw:
litera E.
Otrzymywa wiato" w rytach wolnomularskich znaczy dostpi wtajemniczenia.

wiato dobro. Das Licht, das ist das

Gute" nm. 'wiato jest dobrem' (Abba Glosk
Leczeka Adalberta von Chamisso).
wiato owiata. Mehr Licht! nm. 'wicej
wiata!' ostatnie sowa Goethego rozumiane
przenonie; w rzeczywistoci szo tu o
otworzenie drugiej okiennicy, aby wpuci
wicej wiata. My rwni tumu, cho mu
trzeba wiata i chleba" (wiata i chleba 23
4 Jana Kasprowicza). Suy swej ojczynie
mio (...) byle wiato w ludziach byo" (Cud
mniemany 3, W. Bogusawskiego).
W dobrym (zym) wietle przedstawia
kogo (nie)pochlebnie.
Wywleka na wiato dzienne na jaw;
ujawnia nieczyste sprawy.
Ba si wiata dziennego ba si
ujawnienia nieczystych spraw.
Ujrze wiato dzienne urodzi si;
(o utworze) zosta wydanym.

WIECA
wieca symbolizuje wiato, biao, kult
ognia, gwiazd; ofiar, mio, sakrament,
pami o zmarych, kult zmarych, pobono,
oczyszczenie; ycie, dusz, ducha, prac
umysow, zapytanie; czas, przemijanie,
nietrwao, samozniszczenie; nastrj romantyczny a. uroczysty. Por. Pochodnia, Lampa.
wieca jest dawnym wynalazkiem wiata
staroytnego, o czym wiadcz wieczniki
kreteskie i egipskie sprzed roku 3000 p.n.e.;
w redniowiecznej Europie ojwki byy w
powszechnym uyciu; na paryskim wykazie
podatkowym na rok 1292 widnieje 71 wiecarzy (wytwrcw wiec). Przedstawienia
teatralne odbyway si pod goym niebem a
do XVI w., kiedy arystokracja w. zacza
urzdza spektakle prywatne, w czterech
cianach. Traktat architekta w. Sebastiana
Serlio z 1545 poleca owietlanie sceny z rampy wiecami, lampami, pochodniami itp.,
osonitymi od strony widzw butelkami z
bursztynow a. niebiesk ciecz.
W tradycji chrz, zapalona wieca
nadejcie a. zmartwychwstanie Chrystusa,
ofiara wotywna dla Najwitszej Marii Panny,
witego a. zmarego; noszona na procesjach
wyobraa wiato wiary, chrzecijastwo,
wiateko w ciemnociach wiata;

atrybut w. Brygidy (zw. jeli trzymana przez

zakonnic i zdmuchnita przez demona), w.
Genowefy; sybillflibijskiej; (dwie wiece
skrzyowane) w. Blazjusza; wiary, Chrystusa
(zw. wieca wielkanocna); uosobionego
Miosierdzia.
Bogu wieczk i diabu ogarek przysowie w wielu jzykach; zabezpieczy si na
dwie strony.
Palca si wieca czowiek dajcy
wiadectwo prawdzie. (Jan) by wiec gorejc i wiecc, a wycie chcieli do czasu
radowa si w wiatoci jego" (Ew. wg Jana
5,35); miaa odstrasza demony, ze duchy,
neutralizowa ze oko" i zawi ludzk,
dlatego palona bya przy narodzinach i mierci
(wiece-lampki nagrobne), a take przy
uroczystociach lubnych; symbolizuje przelotno, krtkotrwao ycia ludzkiego, ycie
ludzkie indywidualne w przeciwiestwie do
kosmicznego, uniwersalnego. Zga-nij, wta
wieczko! ycie to tylko (...) opowie idioty,
pena wrzasku i wciekoci, lecz nic nie
znaczca" (Makbet 5,5 Szekspira).
Zawieci wieczk komu dawn. podpali mu dom.
Zgaszona wieca. W Ko. rz.-kat. kapan,
rzucajc na kogo kltw, gasi (czarn)
wiec i ciska j przed niego na posadzk, aby
wyklty tak wanie zgas w pamici ludzkiej.
wiec (czarn gromnic) na kogo rzuca
rzuca kltw.
Gasi wiec palcami by odwanym.
Krl hiszp. Karol I (cesarz Karol V),
ujrzawszy na grobowcu pewnego granda
napis: Tu ley ten, co nie zazna strachu",
powiedzia: Widocznie nie prbowa nigdy
zgasi wiecy palcami!"
Zgaszona, wypalona wieca przykro,
nastanie ciemnoci uniemoliwiajcych dalsz
prac, lektur. wieco niedobra! wanie pora
bya zgasn! I nie mogem doczyta czy
podobna zasn?" (Dziady cz. IV, Widowisko l,
l2 Mickiewicza).
Przyj wiece gasi po wszystkim, za
pno.
Spali si samemu w pomieniu wiecy, Se
bruler soi-meme au chandelle, przys. fr.,
aluzja do losu owadw zwabionych blaskiem
wiecy. Lekko, motylu! Ogie to szkodliwy!

Strze si tej wiece" (Do motyla l2 Jana

Andrzeja Morsztyna). my brzcz najwicej
koo wiec; gdzie byska, musz si zbiec"
(Wesele l, 19, 5479 S. Wyspiaskiego).
wieca mocne wiato. Mizerna wieca
jaki blask roztacza! Tak dobry czyn janieje
na zym wiecie" (Kupiec wenecki 5, l Szekspira). Najsabsza wieca widoczna jest o
mil, a renica czowieka siga gwiazd" (Conduct of life: Fale Raipha Waldo Emersona,
moralisty amer. 180382).
Ze wiec szuka, (trudno) ze wiec znale o czym niespotykanym, rzadkim,
doskonaym.
wieca gwiazda. Oszczdno panuje w
niebie; zgaszono wszystkie wiece" (Makbet
2,1 Szekspira).

wieca
oko.
wiec
ciaa
twojego
jest oko
twoje"
(Ew. wg
Mat.
6,22).
Pomie wiecy wg poj rdw. synteza
wszystkich skadnikw, wszystkich si Natury;
knot, wosk, powietrze i ogie cz si w
pomieniu, zachowujc jednak sw odrbno.

wieca stosunek ducha do materii:

pomie poera wosk. wieca wieci innym, a
sama si zjada.
Pomie wiecy dusza osoby zmarej,
podobnie jak wiato lampy (zob.). Mwi o
niemiertelnej duszy jest to samo, co
twierdzi, e pomie trwa, cho wieca si
wypali" (Emancypantki 3,18 Bolesawa
Prusa). wiata trzech wiec maj wg wyobrae ludu wasno przycigania zjawisk
duchowych (por. Dziady ci. IV 141 Mickiewicza).
wieca duch objaniajcy ciemnic":
' Kto stawia, mwi, now ducha wiec, do
ktrej lud inny powoli dochodzi, ten mwi,
jakby now gwiazd rodzi" (Samuel
Zborowski 5, 4257 Sowackiego).
wiecy uywano przy zaklciach i wrbach. W wielu krajach wierzenia ludowe
czyy los nieobecnego czonka rodziny ze
wiatem wiecy poncej w domu, co znalazo odbicie w licznych baniach; dzi jeszcze gdzieniegdzie rodzina pali wiec wrc
o losie nieobecnego marynarza, rybaka a. lotnika.
wieca zegar. Tradycja gosi, e krl
Alfred Wielki z Wessexu (849899) uywa
wiec do mierzenia czasu: kada wieca palia
si przez cztery godziny. Meamedowie (nauczyciele) w yd. chederach w Polsce czsto

koczyli lekcj dopiero po wypaleniu si wiecy; dzieci, odwrciwszy uwag meameda,

sypay sl na wiec, aby si szybciej spalaa.
wieca rok ycia; dlatego wieca jest
rocznicow, urodzinow reprezentacj minionych lat rozwoju (zw. dziecka); wieczki na
torcie urodzinowym gasi trzeba jednym
dmuchniciem, tchnieniem ycia mocniejszym
od wszystkiego, co si dotychczas przeyo.
wiece ycie. Spala wiec z obu kocw
jednoczenie y ponad stan, marnowa siy i
zdrowie (na hulankach, rozpucie itp.). Kadego
wieca si dopali kadego mier czeka.
Lepsza wieczka za ywota ni dziesi po
mierci. mier zaprowadzia lekarza do
podziemnej pieczary. Ujrza tam tysice wiec w
nieprzejrzanych szeregach. Co chwila gasy
niektre, a inne si zapalay. Oto rzeka
mier wiece ycia ludzi. Gdy si wieca
zapala czowiek si rodzi, gdy ganie
umiera" (Bajki braci Grimm 44, Kuma mier}.
wieca sabe wiato. Przysowie ang.:
Nie wybieraj ani ony, ani bielizny przy wietle
wiecy. atwo ujdzie ona za czterdziestolatk o
zmroku, ze wiec za plecami" (Tria/ by Jury,
1875, humorysty ang. W. S. Gilberta).
wieca rzecz maej wartoci. Gra nie
warta wieczki.
Nie wart mu wiecy trzyma nie dorwnuje mu, nie dorasta mu do pit.
Roratna wieca dodatkowo stawiana na
otarzu na roraty, w adwent; roratka.
Trzy wiece Trjca. Trzy Mniejsze wiata w wolnomularstwie 3 wiece przed
otarzem; wschodnia oznacza Soce, zachodnia
Ksiyc, poudniowa Mistrza Loy (strona
pn. pozostaje domen Ciemnoci).
Siedem wiec siedem sakramentw.
Gromnica nazwa wiec powiconych w
Ko. rz.-kat. w uroczysto Oczyszczenia
Najwitszej Marii Panny (tj. Matki Boskiej
Gromnicznej, 2 II) na pamitk yd. rytuau
oczyszczania" poonicy przez zoenie w
ofierze pary synogarlic lub dwojga gobit"
(Lev. 12,8). W rdw. stawiano wiece w rnych
miejscach izby, gdzie odbywa si pord, aby
przywrci czysto poonicy.
Zapalona wieca z napisem: Sufflcit unum m
lenebris" tac. 'wystarczy jedno (wiato)

w ciemnociach', bya od 1525 emblematem

Izabelli d'Este, opuszczonej na dworze mantuaskim przez syna i dworakw.
W marzeniu sennym: (zapalona) narodziny;
(zgaszona) mier; (woskowa) narodziny.
W heraldyce: nietrwalo, przemijanie.
WIECZNIK (Kandelabr, Lichtarz)
wiecznik jest symbolem wiata duchowego i
zbawienia; liczba ramion ma znaczenie
mistyczne ycia na tamtym wiecie, ycia
wiecznego, szczcia. Boga, szczcia rajskiego.
By, sta na wieczniku zajmowa wane,
poczesne miejsce w yciu spoecznym.
Siedem wiecznikw siedem kociow
(Apok. 1,20).
wiecznik dwuramienny obecno Boga;
Chrystus i Koci; boska i ludzka natura
Chrystusa; wszelka dwoisto w wiecie ducha.
wiecznik trjramienny Trjca. wiecznik
siedmioramienny. Zloty kandelabr (hebr.
menora)
z
tabernakulum
wityni
jerozolimskiej z szecioma ramionami w
ksztacie trzech koncentrycznych pkoli i
sidmym, centralnym, wspartym na potnej
podstawie. Wierne wyobraenie tej me-nory
znajdujemy na reliefie triumfalnego uku
Tytusa (81 r. n.e.) w Rzymie. W plastyce
stanowi od dawna ikonograficzny symbol
judaizmu i wityni jerozolimskiej; dzi godo
pastwowe Izraela. Jest m.in. emblematem
siedmiu nieb, siedmiu dni stworzenia, siedmiu
planet" i siedmiu archaniow przed tronem
Boga: Micha (Soce), Gabriel (Ksiyc),
Rafa (Merkury), Uriel (Wenus), Raguel
(Mars), Sariel (Jowisz) i Remiel (Saturn). W
tradycji chrz, wyobraa 7 darw ducha:
rozum, inteligencj, rad, mstwo, wiedz,
prawo i boja bo; Ducha w., nadziej,
miosierdzie, ycie, zbawienie. Logos (Sowo),
wiato wiata. Menora jest prawdop.
odpowiednikiem
babiloskiego
drzewa
wiata". Te s siedmioro oczu Paskich, ktre
biegaj po wszystkiej ziemi" (tzn. s
wszystkowidzce),
(Zachariasz
4,4).
wieczniki siedmioramienne wykonane na
wzr opisanego w Ex. 25, 3140 i 37, 1724
ze srebra a. posrebrzane, uywane s w synagogach do owietlania otarzy.

WINIA (Wieprz, Maciora)

winia oglna nazwa trzody chlewnej
(winia domowa); samica wini.
Wieprz wytrzebiony samiec wini;
samiec wini.
Knur, kiernoz samiec rozpodowy wini.
Maciora, locha, samura samica wini.
Prosi moda winia.
wini udomowiono w Azji Wsch. prawdop.
ju ok. 3000 p.n.e. Egipcjanie, Grecy i
Rzymianie hodowali winie dla misa i jako
zwierzta ofiarne, ulubiony przysmak bogw.
W staro. i rdw. winie ywiy si padlin i
odpadkami, z ktrych oczyszczay okolic
podobnie jak spy (std zwizek z Hekate).
winie symbolizuj oczyszczenie, odrodzenie,
ofiar, obfito; susz, zimno, otcha;
zmysowo, zepsucie, nieczysto, nieczyste
podania, upadek moralny, rozwizo,
sprono; tpot, ciemnot, gupot, nieuctwo,
nieokrzesanie, brud; profana; diaba;
niewdziczno, pretensje; skpstwo, chciwo, apczywo, aroczno; wulgarno,
nieczuo, egoizm, zoliwo, brak godnoci,
nienawi, wzgard, arogancj, przewrotno,
upr; gnuno, lenistwo, ospao.
winia tabu, nieczysto. U ydw
nieczysta mimo rozszczepionego kopyta, gdy
nie jest przeuwaczem (Lev. 11,7), podobnie u
muzumanw. Wg Herodota (2,47) Egipcjanie
uwaali wini za zwierz nieczyste. Jeeli
ktry z nich otrze si o wini, idzie do rzeki i
zaraz Zanurza si w niej wraz z ubraniem".
Jadali wini tylko w czasie peni Ksiyca, z
ofiar skadanych prawdop. Izydzie i
Ozyrysowi. W innych wypadkach spoywanie
wieprzowiny miao grozi zaraeniem trdem
a. innymi chorobami.
winia w buddyzmie nieuctwo (jako
jeden z grzechw gwnych).
winia antyczny demon suszy a. zimna,
przecina kami genitalia bohaterw podnoci,
sprowadza nieurodzaj.
winia gupota. Kolczyk zoty w wiskim ryju niewiasta pikna a gupia" (Ks.
Przypowieci 11,22). Sus (docet) Miner-vam
la. 'winia poucza Minerw (bogini
mdroci)', ignorant poucza wiadomego
rzeczy.
winia typowe zwierz ofiarne, w gbokiej staroytnoci zastpio ofiar z ludzi
bogom mierci i podnoci. Czarodziejska
Kirke, bogini mierci, dokonuje tej zamiany

na towarzyszach Odyssa. (Odyseja 10,133 i

nast.). Greckie delphys 'macica' i od jej ksztatu
delpha 'winia' i delphis 'delfin', macica
ldowa i morska". W misteriach eleuzyskich
skadano w ofierze macior dla Demeter. ktra
nauczya ludzi ora ziemi (ry grunt podobnie
jak dzik i winia). Ofiary z prosit, dla
Persefony. wrzucane do roww, miay
zapewni urodzaj. Ofiary ze wi otrzymywali
le m.in.: Wielka Bogini. Kybele, AttisAdonis, Zeus Horkios (od dotrzymywania
przysig). Afrodyta (cho winie nie miay
przystpu do wityni Afrodyty w Sykionie
nad Zatok Korynck). Dionizos. Ceres,
Tellus. Bona Dea. Silvanus. Mars. lary; Odyn,
Freja.
winia oczyszczenie. W Grecji oczyszczano zbrodniarza krwi ofiarnej wini i wod
biec; krew wiska zastpowaa tu ludzk;
/ czasem zastpiono j winem, gdy winia staa
si zwierzciem nieczystym.
Biaa winia bogini miasta. Wieszczek
Helen prorokuje Eneaszowi: ..Ujrzysz olbrzymi macior lec na ziemi, u jej wymion
trzydzieci warchlakw, miot biay jak matka.
Tam bdzie miejsce pod miasto, tam pewny
koniec twych trudw" (Eneida 3, 392 i nast.
Wergiliusza, t. W. Markowskiej).
winia w chrzecijastwie zmysowo;
poganin (echo yd. tabu); atrybut w. Antoniego Wielkiego, pustelnika, ktry mia
pokona demona zmysowoci.
Czarna winia diabe. Wieprze gadareskic optane przez demona zniszczenia (Ew.
wg Mat. S, 2832 i in.).
winie Boga Manannana w mit. irl. symbol
wiecznie odradzajcej si rolinnoci:
zabijane i zjedzone wracaj do ycia.
winia w rdw. profan, czowiek nic
wtajemniczony; od wersetu z Ew. wg Mat. 7.6:
..Nic rzucaj pere przed wieprze" nie mw
profanowi tego, czego nie moe poj (pniej
take nieukowi).
winia aroczno, bezwstydne, nicumiarkowane obarstwo, opilstwo, otcha, w
ktr wszystko wpada. Przysowia: Dobra
winia wszystko zje. Obere si, urn si
jak winia.
winia wieczne uroszczenia, pretensje.
Przysowie: Gdyby bya natura wini rogi daa,
jeszcze by si jej krzywda bez skrzyde
widziaa.
winia pycha, arogancja. Ten by w
swej pysze peen zalepienia (...) Ilu to
krlw.

co pastwem nadci, tutaj ugrzzn jak wieprze w kauy" (Boska Komedia, Pieko 8, 46.
4950 Dantego, t. E. Porbowicza).
winia brud. Upodobanie w bocie i kale,
std wcielenie nikczemnoci, nieokrzesania,
zdziczenia.
winia gburowato, niegrzeczno.
Przysowie: Sza winia przez zboe, nie rzeka
Szcz Boe", iron. o le wychowanym
przechodniu.
winia tpota, szpetota, szkarada.
Przysowie ang.: Nie zrobisz jedwabnego
mieszka ze wiskiego ucha (XVII w.). z
prostaka nie zrobisz uczonego.
winia prna gadanina, czcza paplanina.
Przysowie ang.: winie chrzkaj o wszystkim
i o niczym.
winia czowiek niemoralny, nieuczciwy.
niegodziwy, robicy wistwa, ajdactwa,
szelmostwa; wintuszcy, wintuch, mwicy
a. czynicy spronoci.
W marzeniu sennym: strata; kopoty.
Prosi nieskrobane prostak, grubianin;
wintuch.
Prosi kopot. Przysowie: Nie miaa baba
kopotu, kupia sobie prosi.
Maciora podno, obfito; (urodzajna,
yzna) ziemia; zasada eska. U Egipcjan,
Grekw. Celtw powicona boginiom
podnoci. Jej wyobraenia na amuletach miay
przynosi szczcie. Uosobienie yznej ziemi
na malowidle plafonu bazyliki limburs-kiej
(XIII w.).
Maciora skpstwo. W Boskiej Komedii
(Pieko 17,64) Dantego, poeta poznaje znanego
skpca, szlachcica padewskiego Regi-nalda
degli Scrovegni, po niebieskiej maciorze na
biaej tarczy herbowej.
Wieprzek z trzody Epikura czowiek.
ktry ugrzz w grubym materializmie, w
trywialnych uciechach zmysowych; ac.
Epicuri de grege porcus: z Listu do Tybulla
(1,4) Horacego, gdzie poeta mwi iron. o sobie
jzykiem stoikw.
Wieprz niewdzicznik. Przysowie ang.:
Wieprz nigdy nie zadrze ba, aby zobaczy, kto
mu strzsa odzie (XVII w.).
Wieprzowato szpetota, nieestetyczno, szkaradziestwo. obmierzo, nieapetyczno. Cay "Tadeusz" (Mickiewicza) jest
ubstwieniem wieprzowatoci ycia wiejskiego" (Raptularz 1109 Sowackiego).
Swiniopas dla Egipcjan, ydw, muzumanw najniszy stopie upadku czowie

ka, czowiek znieprawiony, brudny, nieuk.

Boski" winiopas krlewskiej krwi". Eumajos, pomaga Odysowi kontrast midzy
pochodzeniem a sytuacj (Odyseja 14 Homera). W plastyce czowiek pasajcy winie,
zatopiony w modlitwie syn marnotrawny.
nawrcony grzesznik (Ew. wg uk. 15,11).
Hodowcom wi i winiopasom nie wolno
byo wchodzi do wity egipskich; enili si
tylko w swoim gronie. Nie pasem z tob wi
wicej poufaoci ni znajomoci. Nie
wszyscy moemy by filozofami, bo ktby
winie pasa?" (Syzyfowe prace 4 eromskiego).
TANIEC
Taniec symbolizuje kosmogoni, odrodzenie
si z Chaosu, ruchy cia niebieskich, kult
Soca i pr roku; ycie, deszcz; przemian,
wyzwolenie, wznioso, uroczysto; powicenie, rytua kultowy, dzikczynienie bstwu,
modlitw, ycie bogw i bohaterw, odpdzanie duchw; opowie, ide; rado, rado
ruchu, ywotno, beztrosk; porozumiewanie
si, towarzysko, uczucie, poezj, muzyk,
zaloty, umizgi, zmysowo, rozwizo,
rozpust, wyuzdanie; podno, maestwo;
polowanie, wojn; przeklestwo, mier,
aob.
Taniec przebieranie nogami i tupanie,
ruchy tuowia i gesty rk przy rytmicznym
haasie wszczynanym uderzeniami kamieni,
koci, klaskaniem, okrzykami, wreszcie piewem i muzyk instrumentw (bbnw, piszczaek itd.) wprowadzajcymi uczestnikw w
przyjemne podniecenie, w radosny nastrj, w
stan zachwycenia, uniesienia, w sza wreszcie,
jest zapewne tak stare jak ludzko (dzieci
tacz z wielkim upodobaniem zanim jeszcze
zaczynaj mwi) i miao prawdop. zwizek z
zalotami do pci odmiennej (wiele gatunkw
ssakw i ptakw odbywa taneczne zaloty,
czyni to nawet niektre gatunki pajkw).
Sdzi mona, e bardzo wczenie obdarzono
taniec wanymi spoecznymi funkcjami
magicznymi (taniec myliwski, wojenny,
sprowadzajcy deszcz), a potem religijnymi
(taniec dzikczynienia, kultowy w wityniach,
ywy do dzi na Wschodzie i Zachodzie).
Niewtpliwy jest wielki rozwj taca
kultowego w staro. Egipcie, kultowego i
teatralnego w Grecji, towarzyskiego i
popisowego (akrobatw) w Rzymie;

jednak taniec parami pci przeciwnej pojawi

si prawdop. dopiero w XIl-wiecznej Prowansji. Sceniczna sztuka taneczna, potpiona
przez Koci po upadku Rzymu, odrodzia si
dopiero w epoce Odrodzenia we Woszech i
rozprzestrzenia si stamtd na cay wiat.
Tace wojenne rozpowszechnione na caym
wiecie (Afryka, Ameryka, pd. Azja,
Polinezja itd.), ktre maj pobudzi do czynu
bogw wojny, bdcych zwykle zarazem bogami podnoci, nosz czsto take charakter
tacw urodzaju i podnoci.
Taniec aobny. Tace przez ca dob, przy
akompaniamencie bbnw a. in. instrumentw,
po mierci czonka plemienia, wyraaj al po
zmarym i su do odpdzania demonw i
zych duchw, a take duszy zazdrosnego o
ycie nieboszczyka, std jki, gwatowna
gestykulacja, a nawet samookale-czanie si;
por. Odzie (Rozdziera na sobie szat).
Rytualny taniec orgiastyczny, ekstatyczny,
wraca do praczasw i odtwarza odrodzenie si
podnoci z Chaosu; std przekrelanie
obowizujcych norm spo., publiczna rozpusta, przebieranie si za odmienn pe i
wkadanie masek, jak w dionizjach, misteriach
eleuzyskich, saturnaliach. aby po kilku dniach
wrci do normalnego ycia wraz z jego
ograniczeniami. Jako tace wyzwolenia przez
ekstaz, zapomnienia o troskach ycia, s w
rnych formach ywe od staroytnoci do
dzi, jak np. moreska (od Hiszpanii przez
Francj, Niemcy, a po Bakany, w Anglii
morris dance), jak tarantyzm (sza taca we
Woszech XVXVIII w.), jak zabawy
karnawaowe (np. w Rio de Janeiro), jak
greckie i kaukaskie tace popisowe mczyzn
pene wesooci i dumy, itd.
Taniec w staro. Izraelu (radosne podskoki,
plsy) wyraa wdziczno za otrzymane od
Boga aski, rado z pomylnych wydarze,
jak uroczystoci lubne, biesiady, wito
zbiorw, wicenie zwycistwa; pcie taczyy
oddzielnie, zwykle pod goym niebem.
Miriam, siostra Aarona, prorokini, po przejciu
przez Morze Czerwone plsaa z kobietami
przy biciu w bbny (Ex. 15,20);
lud taczy wok zotego cielca (Ex. 32,19);
Gdy Dawid wraca po zabiciu Goliata, wyszy
niewiasty (...) piewajc i taczc z bbnami
wesela i z glami" (/. Ks. Krl. 18,6). Dawid
taczy z wszystkiej mocy

przed Panem", gdy przenoszono Ark Przymierza na Syjon (2 Ks. Krl. 6,14); prorocy
Baalowi skakali przez otarz Baala {3. Ks.
Krl. 18,26); Chwalcie Pana bbnem i
plsaniem" (Psalm 150 4).
Taniec rytualny magiczno-obrzdowy,
kultowy, sakralny.
Taniec zapobiegawczy przeciw pojawieniu si zych duchw, demonw, diabla.
zarazy, odpdzajcy zamienie Soca.
Taniec kosmogonia, tworzenie i porzdkowanie Kosmosu. W wielu mitach bogowie i
bohaterowie taczc tworz i porzdkuj
wiat, dziel go na dnie i noce, wiato i cie,
zakrelajc koa cyklicznych zjawisk, pr
roku, lat. epok.
Taniec sakralny u Grekw wypowiada
gestami i ruchami ciaa, rytmem i muzyk to,
co w misteriach byo tajemnic boskiego porzdku kosmicznego, kierujcego tacem
gwiazd", ktrego cudown wznioso naladowali tanecznicy w witym korowodzie.
Aten i Apollina czczono powan miar
taca Hyporche, a Artemid i Dionizosa dzik
ekstaz taca meand. Tragiczny taniec
przeszed do teatru gr. na dugo przed tragicznym dramatem. Taniec w wityniach
przedstawia mimiczne sceny z ycia bogw i
herosw: Izyda poszukujca Horusa, De-meter
poszukujca Kory, Perseusz walczcy z
Meduz, Tezeusz w Labiryncie itd.
Taniec przemiana, pantomima przemiany
tancerza w boga, demona a. in. formy
istnienia; dlatego stosowne jest uycie w tacu
maski zakrywajcej moment metamorfozy.
Muza taca mit. gr. Terpsychora, wac.
muza radoci z taca, przedstawiana z lir i
plektronem.
Symbole taca dioizyjski tyrs, fletnia
Pana. cymbay, flet.
Taniec ruchw nieba magia sympatyczna
majca wspomc Soce i gwiazdy w ich
obrotach dziennych i rocznych, zw. w krytycznych momentach, jak w chwili przesilenia
zimowego (Boe Narodzenie) i letniego (skoki
przez ogniska w noc witojask); zob.
Zamek (obrotowy).
Taniec podnoci i urodzaju magia
sympatyczna majca wzmc podno zwierzt hodowlanych, z symbolami fallicznymi w
postaci wielkich wyobrae fallusa obnoszonych w procesjach a. witych drzew i
kamiennych supw, dokoa ktrych ta

czono. Skoki taneczne na zasianym polu:

im wyej si skacze, tym wyej ma wyrasta
zboe (typowe dla nocy Walpurgi z 30 IV na l
V). Podobnym celom suyy stosunki pciowe
w zielonym jeszcze zbou. Nim dotkniesz
sierpem dojrzaego zboa uwiecz si limi
dbowymi, piewaj i tacz jak ci serce
dyktuje" (Georgiki l, 347 Wergiliu-sza).
Taniec pci i mierci. Ksiniczka Salome,
crka Heroda Filipa i Herodiady, zmysowa,
tajemnicza tancerka, z namowy matki zadaa, jako nagrody za taniec, gowy w. Jana
Chrzciciela (Ew. wg Mat. 14, l12;

Ew. wg
Marka 6,
1729).
Taczcy derwisze. Muzumaski zakon
derwiszw taczcych zaoy perski poeta
mistyczny Dalal ad-Din Rumi (120773).
Taniec mierci temat rdw. moralitetw
dydaktycznych powstaych prawdop. pod
wpywem epidemii zarazy, wojen i kaza
mnichw ebrzcych, a pniej tre malowide ciennych we Francji i w. Niemczech,
przedstawiajcych korowd taneczny wszystkich stanw prowadzony do grobu przez
uosobienia mierci (kociotrupy itp.) a. przez
swe wasne przysze zwoki.
Taniec przeklestwo, kltwa. W rdw.
rzucano przeklestwo na budynek z jego
mieszkacami, ogrodem itd., obtacowujc go
w kierunku przeciwnym do ruchu Soca
dziewi razy.
Taniec osb zczonych ramionami, taniec
acuchowy spoeczno, maestwo, rado; koleestwo, przyja mska. Tace
acuchowe z towarzyszeniem piewu i muzyki trwaj nieprzerwanie od staroytnoci do
dzi, od starogr. chors, zach.europ. carole od
VII do XIV w. (rdw. ac. chorea, r.-g.-nm.
reigen), danse (rdw. ac. ballatio. r.-g.-nm.
tani), dzi rumuska hora i jej izraelska
odmiana, jugosowiaskie kota, bugarskie
horo, grecki syrtos (mona by tu te wczy
dawne fr.: farandol i karma-niol).
Taniec ,,poezja stopy" (The Rival La-dies
3,1 Johna Drydena).
Taniec dziecko muzyki i mioci"
(Orchestra 96 Sir Johna Daviesa).
Taniec ycie, yciowy rytm Wszechwiata. ,,Taniec jest najwzniolejsz, najbardziej wzruszajc, najpikniejsz ze
wszystkich sztuk, bo nie jest tylko prost

interpretacj czy wyobraeniem ycia; jest

samym yciem" (Taniec ycia Havelocka
Ellisa).
Taca pod adn postaci nie mona
wyklucza z zakresu jakiegokolwiek szlachetnego ksztacenia: taczy nogami, ideami,
sowami i czy trzeba jeszcze dodawa
umiejtno taca pirem?" (Zmierzch bogw
Friedricha Nietzschego).
Taniec na wulkanie beztroskie, hulaszcze
zachowanie si w obliczu nieuniknionej
katastrofy, rewolucji (pose fr. w Neapolu,
N.A. Salvandy w 1830 na 2 miesice przed
wybuchem rewolucji lipcowej, fr. Nous
dansons sur un volcan 'taczymy na
wulkanie'). Polska ginie... Tacujmy pki
czasu stanie" (Do tacujcego Krakowa 20
Kajetana Komiana).
Taniec towarzyski przysposobienie erotyczne, maeskie. Przysowie nm.: Taniec to
osnowa przyszego wtku.
Taniec mio. O, Mio to tylko taniec,
gdzie na skrzypkach przygrywa Czas!"
(Cupid's Alley Henryka Austina Dobsona).
Taniec w. Wita dawn. plsawica, chorea,
choroba orodkowego ukadu nerwowego
przejawiajca si plsawicznymi ruchami
mimowolnymi. Nazwa jakoby od kocioa w.
Wita w Strasburgu, gdzie w 1418 miano leczy
chorych na plsawic egzorcyz-mami.
Taniec wrd mieczw sytuacja niebezpieczna, wymagajca ostronoci, przebiegoci i zrcznoci w postpowaniu.
Taniec polski polonez.
Taniec od pieca o nowicjuszu, pocztkujcym, ktry trzyma si kurczowo wstpnego stadium nabytych umiejtnoci.
Taczy w powietrzu wisie na szubienicy.
Taczy jak zagraj stosowa si do
cudzej woli, by posusznym.
Taczy wok kogo schlebia komu,
wdziczy si, asi do kogo.
Tacowaa rybka z rakiem, a pietruszka z
pasternakiem bujda, bajda wyssana z
palca; ponosi kogo fantazja.
Do taca i do raca o czowieku
wszechstronnym, umiejcym si znale w
rnych sytuacjach; nm. mm Tani zum
Rosenkranz.
U tego taca dwa koca o wtpliwej,
niewyjanionej sprawie.

Wzi kogo w taniec zacz z nim

bijatyk, burd, rozprawi si z nim. Naucz
ci tacowa rozprawi si z tob, popamitasz mnie.
W marzeniu sennym: (taczy) wesoo;
(widzie taniec) za wrba.
TARCZA
Tarcza symbolizuje bstwo, sowo Paskie,
wiar, zbawienie, cnot, czysto; rycersko,
bro defensywn, ochronn, obron, oson,
si, bitw, miao, zwycistwo; prawd,
mdro, (s)pokj, wierno, zaufanie, podejrzenie.
Biblia mwi o dwch rodzajach tarcz:
l) maa, okrga, drewniana, kryta skr,
przeciw zwykym strzaom z uku (gr. aspis,
pelte, ac. clipeus, parma, pelta) i 2) wielka,
metalowa, przeciw wczniom i ognistym
pociskom", czyli poncym pakuom (gr. thyres, hpton, tac. scutum).
Tarcza ochrona, obrona, opieka boska.
Pan do Abrama: Nie bj si, AbramieJam
tarcz twoj" (Gen. 15,1). W wielu miejscach
Wulgata przekada biblijn tarcz" na ac.
proteclor 'zakrywajcy; obroca'. Boe! co
Polsk przez tak liczne wieki (...) tarcz swojej
zasania opieki od nieszcz" (Hymn na
rocznic ogloszenia Krlestwa Polskiego l4
Alojzego Feliskiego).
Tarcza sowo Paskie. Sowo Pana (...)
jest tarcz wszystkim, ktrzy w nim ufaj"
(Psalm /731).
Tarcza zbawienie. ,,Dae mi tarcz
zbawienia twego" (2 Ks. Krl. 22,36).
Tarcza powicona namaszczona olejem.
Bo tam porzucona jest tarcza mo-carzw,
tarcza Saulowa, jakby nie bya namaszczona
olejem" (2 Ks. Krl. 1,21).
Tarcza puklerz bohatera, bro mocarza.
Twoja szyja jak wiea Dawidowa (...) tysic
tarcz wisi na niej, a wszystko to puklerze
bohaterw (bro mocarzw)" (Pie nad
pieniami 4,4).
Tarcza Dawida zob. Gwiazda (szecioramienna).
Tarcza wierno, prawda. Prawda
(wierno) jest jego tarcz i puklerzem" (Psalm
90 4).
Tarcza atrybutem Aresa (Marsa), bogini
Odwagi (z wyobraeniem lwa a. byka),

Artemidy (Diany), Retoryki (jednej z siedmiu

sztuk wyzwolonych), personifikacji Wieku
elaza (z ludzk gow na ciele wa). Lustrzana tarcza Perseusza zabija Meduz, odbijajc jej miercionone spojrzenie.
Egida w mit. gr. tarcza sporzdzona
przez Hefajstosa dla Zeusa, pokryta skr kozy
Amaltei, noszona przez Aten, ktra porodku
egidy umiecia gow gorgony Meduzy,
zoon jej w ofierze przez Perseusza.
Tarcza z nieba, ac. ancile, owalna, zwona
w poowie, ktra wg legendy miaa spa z
nieba w Rzymie za panowania Numy
Pompiliusza, uwaana za symbol i rkojmi
pomylnoci pastwa rzymskiego. Aby unikn witokradztwa sporzdzono 11 identycznych kopii tarczy; saliowie nosili je w
dorocznych procesjach narodowych.
Z tarcz albo na tarczy, gr. e tan e epi tas.
..Kobieta spartaska, wrczajc swemu synowi
miecz, wzywa go (aby powrci z wojny):
Albo z ni, albo na niej" (Moralia sec. 241 F
Plutarcha), tj. albo zwycizc, albo polegym.
Tarcza mdro, rozwaga. Mdro
pokonujca wady obraz (1502. Luwr. Pary)
Andrea Mantegny; Minerwa z przejrzyst
tarcz.
Tarcza znak rozpoznawczy rycerza,
niekiedy sucy jako bro psychologiczna
majca zatrwoy przeciwnika, np. gorgona na
tarczy Agamemnona, w u Menelaosa. delfin
u Odyssa. lew u Hektora, kogut Ido-meneusa,
ko morski Achilla, rak Amykosa. syna
Posejdona.
Tarcza Wszechwiat, Kosmos, wyobraenie Wszechwiata, majce prawdop. wyraa
obron wasnego (porzdku) wiata przez
rycerza, jak na tarczy Achillesa, wykutej przez
Hefajstosa na zamwienie matki bohatera,
nereidy Tetydy. Hefajstos ..na powierzchni
cuda swojej sztuki ryje. Wydana Ziemia,
niebo. Ocean gboki. Ksiyc i nieba w
gwiazdach ozdobna korona" (t. F. Dmochowskiego), dwa miasta, bitwa, orka i niwa,
winobranie, pasce si bydo i owce. sceny
taneczne (Iliada 18, 478 i nast. Homera).
Uderzanie wczniami w tarcze wywoywanie zaguszajcego haasu a. odstraszanie
zych duchw. W ten sposb kureci (kapani
kretescy) zaguszali pacz maego Zeusa, aby
go Kronos, wyrodny ojciec, nie usysza.
Celtycki dowdca uderza tpym

kocem wczni tarcz rycerza skazanego na

mier, co byo wezwaniem barda do
odpiewania pieni aobnej. A noc straszna
taka, jakby w tarcze pogrzmiewa na godach
Spartaka!" (Przechadzka poza Rzymem 2030
Bohdana Zaleskiego).
Tarcza wiara. Koci. Wecie tarcz
wiary, ktr bdziecie mogli zgasi ogniste
pociski Zego" (List do Efezjan 6,16), tj.
herezji, pychy i poda ciaa.
Tarcza atrybutem w. Jerzego i w. Zofii.
Na tarczach podnie. Staroytni Germanowie podnosili nowo wybranego wodza na
tarczy i ukazywali zebranym. ,,Zwyczajem
ludu posadzono Brynna na tarczy, podtrzymujc na ramionach pohutano i wodzem
obrano" (Dzieje 4,15 Tacyta, t. S. Ham-mera).
Podobny zwyczaj istnia przy obiorze krla
Frankw (wg Grzegorza z Tours) i dawnych
krlw polskich.
Tarcza i miecz emblemat odwagi.
Tarcza ze strza utkwion porodku, zob.
Luk i strzay.
Tarcza, do 1928 Tarcza Sobieskiego (Scutum
Sobiesii) gwiazdozbir nieba poudniowego,
w Polsce widoczny latem i jesieni.
Amulety w ksztacie maej tarczy byy
ochron przed demonami.
W heraldyce: herb, tarcza herbowa; herb
rycerza na tarczy obwieszcza przeciwnikowi,
z kim bdzie walczy. ,,Rycerzu! wiernym
pozosta swej tarczy!" (Tarcza 8 Bolesawa
Lemiana).
Tarcza Amazonek w ksztacie pksiyca,
na ktrej siedzi orzeek polskich czapek i
hemw wojskowych.
Rka tarczy lewa, w przeciwiestwie do
rki wczni prawej.
TCZA
Tcza jest symbolem obecnoci Boga, prby,
uku, posannictwa boskiego, bogosawiestwa, przymierza, mostu mioci; zgody,
przebaczenia, miosierdzia, obietnicy, pokoju;
kompromisu (barw), niespodzianki, nowiny,
nadziei,
odrodzenia,
zmartwychwstania,
zwycistwa; doskonaoci, rzeczy nieosigalnej, przemijania, uspokojenia, pogody
ducha.
Wyobraano sobie niewidzialn tcz wd
podziemnych jako odpowiednik i syme

tryczne odbicie tczy na niebie; obie stanowi

miay jedno koo, wyobraajce Jajo wiata,
Kosmos-Porzdek.
W tczy barwa niebieska wizaa si z wodami potopu, czerwie z ognistym kocem
wiata, ziele ze wiatem, jaki powstanie na
nowo. Po biblijnym potopie Bg stawia tcz
na niebie jako znak wieczystego przymierza
midzy Nim a mieszkacami Ziemi (Gen.
9,13), mwic: Luk mj poo na obokach",
co jest wspomnieniem dawniejszej symboliki
tczy jako gronej broni bogw wojny i burzy.
Widziaem tcz na niebie Twojego ze mn
przymierza... A ty teraz chcesz pacierza.
Pacierz mj trzaskaniem ska, pacierz mj... to
piorun chmur" (Samuel Zborowski I, 2327
Sowackiego). W wizji chway Paskiej
Ezechiel (1,28) widzi Boga otoczonego
nimbem wygldajcym .jak tcza na oboku w
dzie deszczowy". Patrz na tcz, a
bogosaw tego, ktry j stworzy; bardzo jest
pikna w jasnoci swojej" (Eklezjastyk 43,12).
W wyobrani wielu ludw tcza symbolizuje rozmaitego rodzaju wizi midzy niebem
a ziemi, bogami a ludmi. Zeus rozciga
ponur tcz na niebie, aby ostrzec ludzko
przed nadchodzc wojn lub zimn nawanic, ktra zgoni z pola ludzi i owce" (Iliada
17, 547 Homera). Tame Homer nazywa Iris,
uosobienie tczy, posank bogw Olimpu
(zwaszcza Zeusa i Hery), wysyan do bogw
i do ludzi, na morze i do wiata podziemnego,
wiatrolotn, szybkono-g, zotoskrzyd. Iris
nie wystpuje ju w Odysei Homera, gdzie j,
na og prost tylko wykonawczyni polece,
zastpuje wielki, mdry, rozwizujcy
pomylnie trudne sprawy bg-pose Hermes.
Gdy krlowa Dydo przebia si mieczem na
poncym stosie, Junona wysya z Olimpu Iris.
by t dusz bolejc uwolnia z wizw ciaa;
Iryda sfruna z nieba na tczowych
skrzydach, spowita w socu tysicem barw
(wg Eneidy, koniec ks. IV Wergiliusza).
Kapan rzymski nalecy do najwyszego
kolegium kapaskiego, a pniej w
chrzecijastwie papie, nazywaj si
pontyfikami; nazwa ac. pontifex znaczy dosf.
'budowniczy mostw' (od pons dpn. pontis
'most' i facere 'czyni'), tj. mostw czcych
wiernych z niebem.

W biblijnym Objawieniu Sw. Jana (10,1,)

tcza ukazuje si na gowie anioa zstpujcego z nowin, a w 4,3 jest ona szmaragdowa, to jest zielona, koloru symbolizujcego nadziej. U pniejszych ojcw
Kocioa i interpretatorw tcza staje si
symbolem Chrystusa lub Trjcy witej (trzy
gwne barwy), albo Marii, lub siedmiu darw
ducha (7 gwnych barw):
rozumu, inteligencji, rady, mstwa, wiedzy,
prawoci i bojani boej. Na redniowiecznych
wizerunkach Sdu Ostatecznego wiele razy
przedstawiano Chrystusa tronujcego na tczy,
co symbolizuje zapewne t sam ide, co tcza
po Potopie w Ks. Genesis.
Zawarto kolorystyczna tczy zaley od
oka obserwatora: zwykle dostrzega si w niej
czerwony, ty i niebieski ze zmienn liczb
barw
porednich,
mieszanych,
jak
pomaraczowa, zielona, niebiesko-zielona,
bkitna, indygo, fioletowa. Arystoteles
dostrzega w tczy czerwie, ziele i fiolet,
Pliniusz za czerwie, fiolet i niebieski.
Tcza to siedmiobarwne schody, ktrymi
Budda, zwany niekiedy Wielkim Mostem,
zszed na ziemi. W hinduizmie tcza jest
ukiem boga Indry, z ktrego wypuszcza
strzay deszczu lub ognia. Zob. te Barwy (7
barw w Babilonii). Dobrze tczy si zieleni,
bkitnawi i czerwieni" (Do J.B. Zaleskiego
l2 Norwida).
Tcza to take most Sirat, cienki jak wos,
ostry jak brzytwa, ktry przekroczy musi
dusza muzumanina, aby dosta si do nieba, a
nie spa w przepa ogni piekielnych, a wic
wyobraa ostatni, najsrosz prb w drodze
do wiecznego szczcia (uczty, hurysy itp.),'
jak przej moe zwycisko tylko mczyzna
bez skazy. Bogowie skandynawscy zbudowali
most z tczy. Bifrost, czcy Asgard, ich
siedzib, z ziemi.
Tam, gdzie si tcza koczy, tj. nigdzie albo
w miejscu nieosigalnym. Przysowie ang.: Id
na koniec tczy, a znajdziesz garniec
pienidzy.
Tcza jako potwr a. w wypijajcy wod z
morza i spuszczajcy j na ziemi w postaci
burzy
gradobicia,
ulewy

idea
rozpowszechniona na rnych kontynentach: w
folklorze francuskim, w Indiach, u Indian z
Newady, u Bororw pd.-amery-

Paskich, w Afryce Pd. Przysowie: Tczo,

tczo, nie pij wody, bo narobisz ludziom
szkody.
Tcza czy ludzi: Ona tam daleko, gdzie
za sidm rzek, lecz Bg tcz zwiza nas. Z
kolorowych siedmiu smug most przez niebo
zrobi Bg: po tczowym mocie anioowie
nocie serce moje do jej ng" (Od Krakowa
czarny las 310 Lucjana Rydla).
Tcza atrybut sawy. Do hemu tcz t
uczepi, co si nazywa saw (...) Tcza ta
siedmioro ma kolorw... kocielna sawa
fiolety... ran jest... chcc wiecznie trwa w
sercu kobiety, zielon jest, kiedy chce szczepi
myli drzewo, ognista, kiedy czowiek (...) w
ognia si piekielnego ubierze pochodnie (...),
bkitn jest stalowa sawa bohatera, kada z
nich... ta wtenczas, gdy w sercu zamiera"
(Zawisza Czarny, Red. I 553 567
Sowackiego).
Tcza obraz Sztuki. O! sztuko
wiecznej tczo Jeruzalem, ty jest przymierza
ukiem

po
potopach
historii"
(Promethidion, Wstp Norwida).
Tcza obraz Sowiastwa. Sowiestwo! (...) Tcza na chmurnym niebie, co si
wdziczy w promiennym krasy siedmiora-kim
liku" (Kwinta w mej gli 3336 Bohdana
Zaleskiego).
Tcza kolorowa ni. A moe gdzie
zawieszona na niebie tczowa ni, to tcz
wzi na wrzeciona i wi, i wi, i wi!"
(Balladyna 3,4 Sowackiego).
Tcza wywouje zachwyt, uwielbienie:
Patrze, wlepia oczy w kogo jak w i-cz.
Barwy tczy jako dobra wrba, pomylny
prognostyk. Malowa, przedstawia, widzie
co w tczowych barwach w sposb
optymistyczny, w korzystnym wietle, przez
rowe okulary, pogodnie. Ale: Tczy, ktra
wisi na niebie ju od kwadransa, nikt wicej
nie dostrzega" (Maksymy i refleksje 2,81
Goethego).
W marzeniu sennym: kres kopotw.
W architekturze kocielnej: uk arkadowy
zamykajcy od gry otwr zwany tczowym,
czcy naw gwn z prezbiterium (chrem).
TOPOLA
Topola symbolizuje wysmuko, strzelisto,
wynioso; zasad esk, dwoi

sto zjawisk; poczenie przeciwiestw;

ogie, wod, wilgo; Soce, Ksiyc; Czas,
ycie, modo, mio, szczcie rodzinne,
mdro, staro, przeszo, wspomnienie;
skarg, beznadziej, bl; wiat zmarych,
Hades, aob, zmartwychwstanie, niemiertelno; bawochwalstwo, nimfy, wrb,
upiory, magi; odwag, wytrwao, wojn,
zwycistwo; mocn wiar, Sw. Krzy.
Topola magia. Jakub nabrawszy
zielonych prtw topolowych, migdaowych i
jaworowych obupa je miejscami" (Gen.
30,37), aby kotne owce i kozy zapatrzyy si"
na nie i urodziy pstre potomstwo, tj. takie,
jakie si miay jemu dosta w udziale.
Topola bawochwalstwo. Na wierzchokach gr skadali ofiary i na pagrkach
palili kadzido pod dbem, topol i terebintem"
(Ozeasz 4,13).
Topola atrybut Wielkiej Bogini, Demeter, Persefony, Hadesa, nimfy Driopy zmienionej w topol. Ulubione drzewo Hera-klesa,
tac. populus Alcidae gratissima" (Bukoliki,
ekloga 5, 1355 Wergiliusza). Na otarzu
Zeusa ufundowanym przez Heraklesa palono
wycznie drewno topolowe.
Topola mier, wiat zmarych, wspomnienia, wsteczne siy Natury, przeszo,
aoba, zmartwychwstanie. Gdy Faeton uton
w
Erydanie,
jego
siostry,
Hellady
(Faetontydy), opakiway go i zostay zmienione w topole (a. w olchy), a z ich ez powstay bursztyny (a. ywica). W gajach Persefony w Hadesie rosn wielkie sokory i
wierzby bezpodne" (Odyseja 10,509 Homera,
t. J. Parandowskiego). Hades uprowadzi
crk Okeanosa, Leuke, a po jej mierci
zmieni j w bia topol (gr. leuke), aby mc
cieszy oko jej widokiem. Filomela (tj.
sowik) rzewnie w cienistym listowiu topoli
ali si, kiedy jej oracz (...) pisklta wybierze"
(Georgiki 4, 51114 Wergiliusza t. Z.
Abramowiczwny). piewa sowik na topoli,
a w sercu go przedsi boli dawna krzywda;
mocny Boe, i z czowieka ptak by moe!"
(Pie witojaska o Sobtce, Panna IX 9
12 Jana Kochanowskiego), mit o Filomeli i
Prokne. Pitagorejczycy owijali swoich
zmarych w licie czarnej topoli. ,,Topole (...)
jako paczki przy grobowym dole, biy czoem,
dugimi krciy ramiony rozpuszczajc na
wiatry warkocz

posrebrzony" (Pan Tadeusz 10, 1720 Mickiewicza).

Topola mio. Wenus do Adonisa:
,,"Patrz jak wabi topola zieleni przyjemn. Tu
w jej cieniu spocznijmy. Pjd, Adoni, ze
mn. Siada, pieci kochanka, wspiera na nim
gow i czstymi uciski przerywa rozmow"
(Metamorfozy 10, 5558 Owidiusza, t. B.
Kiciskiego). Parys wyskrobywa na korze
topoli i buka imi swej kochanki, nimfy
rdlanej Oinone, ktr wkrtce mia porzuci
dla piknej Heleny (Heroidy 5, 12 30
Owidiusza).
Topola odwaga, wojna, mdro. W
kraju Feakw by lasek topolowy powicony
Atenie, bogini mdroci i wojny sprawiedliwej
(Odyseja 6,292 Homera).
Topola drzewo ycia, poczenie przeciwiestw, dwoisto wszelkich zjawisk ycia.
Licie topoli maj po kadej stronie inny
odcie zieleni: ciemniejsza strona naley do
wody i Ksiyca, janiejsza do ognia i Soca.
Wiece z biaej topoli dawano zwycizcom na
igrzyskach ku czci Heliosa na wyspie Rodos
(zwizek ze srebrzyst stron lici). Wg mitu
Herakles otoczy gow wiecem z lici
topolowych, gdy schodzi do Hadesu, aby
porwa Cerbera; licie od strony wewntrznej
pojaniay od potu jego czoa, a od zewntrznej
ciemniay od dymu; mit ten ma tumaczy
odmienno odcieni dwu stron licia.
Topola wytrwao, wspzawodnictwo
sportowe, zwycistwo. Limi topoli wieczono wytrwaych sportowcw i zwycizcw
na zawodach odbywanych pod patronatem
Heraklesa. aby upamitni jego 12. prac.
Strojni purpur i zotem z daleka byszcz
wietni kierownicy odzi; topoli liciem wiecz skro majtkowie modzi" (Eneida 5, 135
5 Wergiliusza, t. T. Karyowskiego).
Topole nimfy. Wilgotne laski topolowe
byy ulubionym miejscem wypoczynku i kultu
nimf. Gaj sokor lubicych wilgo otacza
rdo rwnym koem (...). Na grze sta otarz
nimf, na ktrym wdrowcy skadali ofiary"
(Odyseja 17,208 i nast. Homera, t. J.
Parandowskiego). Roi si od nimf rwnie gaj
Demetry, gdzie Erysichton witokradczo
zrba topole, aby sobie wybudowa dom, za
co ukarano go wieczystym godem.
Topola czarna (sokora) wrba; odwaga;
aoba; beznadzieja. W staro. Grecji

drzewo wyroczni. Na wyspie Ogygii, wok

pieczary nimfy Kalipso, bogini bogosawionej
mierci, ktra obiecywaa Odysowi szczliwy
wieczny byt po mierci, rosy sokory, olsze i
cyprysy (Odyseja 5 Homera). wite,
wyroczne drzewo Ormian.
Topola biaa (biaodrzew) zasada eska;
czas, staro, zmartwychwstanie.
Topola osika (osika, osina) bl i skarga;
wiat zmarych; upiory. Grecy uwaali j, z
powodu lici drcych za lada powiewem, za
drzewo alu i lamentu, a take aoby, gdy
miaa rosn rwnie w krainie zmarych.
Dry jak osika. Powietrze stao guche,
milczce, jakby z trwogi oniemiao (...) Jedna
drca osina wstrzsa licie siwe" (Pan
Tadeusz 10, 1112, 23 Mickiewicza).
Magiczne wasnoci obezwadniania upiorw:
w krajach sowiaskich nieboszczykowi,
ktrego widmo straszyo ludzi, przebijano po
otworzeniu grobu serce koem osi-nowym, co
odbierao upiorowi ochot do dalszych
wdrwek. Wg legend sowiaskich licie
osiki dr dlatego, e odmwia schronienia
witej Rodzinie uciekajcej przed siepaczami
Heroda lub dlatego, e Judasz powiesi si na
osice.
Topola w ^tradycji chrz. symbol
Krzya w ktry mia by sporzdzony z
kilku rodzajw drewna, m.in, z topolowego.
Topola wilgo. Topola nigdy nie sucha"
(Krlowa Wieszczek 1.8 Edmunda Spensera).
Topola wysmuko, strzelisto, wysoko. Wystrzelia ku wyynie i w niebiosach
zda si ginie topola" (Topola l3 Antoniego
Langego). Prosty, smuky, migy, wysoki jak
topola. Dziewczyna jak topola. Wyrs jak
topola, a gupi jak fasola.
Topola modo, odmadzanie si. Jestem jak topola, ktra nawet gdy stara, wci
wyglda modo" (Myli 9 Josepha Jouberta).
Nadwilaska topola szeroko, rozoysto. A nadwilaska topola wspaniaa nad
nurtem wielkie konary rozwiaa. To nie Woch
smuky, co li swj podkasa, ale brat
szlachcic, do korda, do pasa; pie swj szeroki
podnosi zuchwale" (Do Wisy 237
Antoniego Czaykowskiego).
Osikowy gupi. Przysowie: Osikowy
Maciek, dbowa Maryna poamali nogi w
tacu u komina.

W heraldyce: mocna wiara (bo topola opiera

si burzom); denie; szczcie rodzinne; cech
rzemielnikw wyrabiajcych tarcze;
godo Lombardii.
W astrologii: pod wpywem planety Saturn.

TOPR (Siekiera)
Topr symbolizuje podpor niebios. Soce,
wiato, bstwo, bron bstwa, byskawic,
grzmot, piorun; podno; ityfallusa; las,
bierwiona w ognisku, budulec, ciesiok;
rozeznanie, rozsdek, prawdomwno; wadz, arystokracj, si, wojn, nieokrzesanie;
sprawiedliwo, kar, egzekucj; zemst,
cierpienie, mczestwo, mier; wolno;
skarb.
Siekiery epoki kamiennej otrzymay drewniane toporzyska ok. 32000 lat temu; siekiery o
ostrzach miedzianych pojawiy si w Egipcie
ok. 4000 r. p.n.e., z czasem zastpione przez
ostrza z brzu, a nastpnie przez elazne.
Siekiery elazne umoliwiy wyrb olbrzymich
obszarw lenych w pn.-zach. Europie i
rozwj rolnictwa rdw.
Kamienny topr w folklorze ochrona
przed piorunem; wmurowywano je w tym celu
w Bretanii w przewody kominowe.
Topr w wielu mitach podpora firmamentu; symbol ptaka zabijajcego we.
Topr i trjzb ogie (Soce) i woda.
Topr podno (niekiedy wyobraany w
zwizku z ryb); (ustawiony pionowo) ityfallus.
Topr znak nieograniczonej wadzy
urzdnika rz., wetknity do wizki rzeg
liktorskich (\ac. fasces cum secwibus).
Podwjny topr bosko, podno,
Blinita, krlewsko, potga, sowo boe,
Soce, byskawica, ofiara, gr. litera tan.
labirynt; podwjny symbol, zarazem chronicy
i niszczcy: ycie i mier, dwie natury
Chrystusa w jednej osobie; symbol krlewski w
kulturze egejskiej i w pn. Europie.
Znajdowany w licznych dzieach sztuki krajw
rdziemnomorskich, zach.europejskich, na
Bliskim Wschodzie, w Afryce, w Indiach;
czcy si (przez podobiestwo) z podwjnym
sierpem Ksiyca, z man-dorl, z rogami byka
(czsto umieszczany midzy nimi, zw. na
Krecie),
z
labiryntem
wyraajcym
pielgrzymk w poszukiwaniu rodka wiata
egzystencjalnego. Bro Ama

zonek, atrybut Zeusa Owocodawcy (Karpdotes) i Dionizosa Topora (Pelekys).

Siekiera drwala torowanie przecinek
lenych, rozcinanie cieek i wytyczanie
duktw w lesie, droga wiata w ciemnoci,
Soce; atrybut egip. boga Ptaha borujcego
drogi, przedstawianego z toporem wyobraajcym si, potg, wojn, arystokracj.
Siekiera drwala skarb. ,,Waciciel
siekiery, poyczajc mi j, powiedzia, e jest
ona jego oczkiem w gowie; ale gdy mu j
zwracaem, bya ona ostrzejsza ni w chwili,
kiedy j dostaem" {Walden H.D. Thoreau).
Przyoy siekier do korzenia wykorzeni, radykalnie zniszczy, przeznaczy na
zagad; upokorzy; emblemat Sdu Ostatecznego. Ju bowiem siekiera przyoona jest
do korzenia drzew. Wszelkie drzewo nie dajce
dobrego owocu bdzie wycite i wrzucone w
ogie" {Ew. wg Mat. 3,10;
Ew. wg uk. 3,9). Std topr atrybutem
ewangelisty Mateusza. Przysowie: Sosna
chciaaby by krzakiem, gdy siekier przyoono jej ju do korzenia.
Siekiera posuszna prorokowi. Wg Biblii,
gdy elece siekiery wpado drwalowi do
wody, prorok Elizeusz wrzuci take trzonek
do rzeki, a elazo wypyno z trzonkiem (4.
Ks. Krl. 6, 57). Przysowie: Nie kademu
siekiera pywa.
Siekiera i winie prawdomwno;
Jerzy Waszyngton. Wg legendy maty Waszyngton, ktry nie umia kama, przyzna si
ojcu od razu, e zrba swoj now siekier
wini w ojcowskim sadzie.
Topr rozcinajcy, rozbierajcy drewno na
czci rnicowanie, rozrnienie, analiza,
rozeznanie, rozsdek. Atena wyskakuje z gowy Zeusa rozcitej siekier interwencja z
zewntrz konieczna do twrczoci indywidualnej.
. Topr (wraz z in. narzdziami ciesielskimi)
atrybut w. Jzefa Oblubieca NMP, cieli.
Topr wojenny, bojowy, rdw. bro obuchowa o duym pkolicie wygitym elecu i
krtkim stylisku wita bro, atrybut
bstwa, wojna, sia, mier z nakazu boga;
podno; opieka. Narzdzie o symbolice
pokrewnej motowi, mieczowi, krzyowi.
Przysowie: ,,Topr gbiej orze od puga"
(Krzyacy 2,38 H. Sienkiewicza) upy
wojenne bardziej bogac ni gospodarka.

Topr narzdzie katowskie; w chrzecijastwie emblemat mczestwa za wiar,

atrybut legendarnego maestwa Adriana
mczennika z Nikodemii w Bitynii (ok. 304 r.),
ktremu obcito gow i rce, oraz jego ony,
Natalii. Da. pooy gow pod topr
zosta citym, straconym przez ucicie
gowy.
Zoty topr (katowski) pozory niewinnoci. Mwic "wygnanie", ucinasz mi gow
zotym toporem; mordujesz z umiechem"
(Romeo i Julia 3,3 Szekspira, t. J. Iwaszkiewicza).
Topr narzdzie sprawiedliwoci; sprawiedliwo. Kto by w tej Rzeczypospolitej
jeno sprawiedliwo, nie miosierdzie mia w
sercu, ten by zamiast serca topr w piersiach
nosi musia" (Potop 14 H. Sienkiewicza).
Topr, uderzenie topora piorun; iskry
byskawica; omot grom; symbol piorunowy, a wic burzowy, czy si z deszczem.
urodzajem, podnoci. Huczcie mi grzmotem mazurskie topory, gdy skry z nich krzesze
prawica ylata" (Pan Balcer w Brazylii 3, l,
2730 M. Konopnickiej). Za pasem bro i
topr, co byska z dala" (Karpaccy grale 1,1
Jzefa Korzeniowskiego).
Topr obrona swobody, wolnoci. ..Dalej, bracia, topr w donie, ci przemocy
harde czoo" (Pie, Krzy za lud l2 Marcelego Skatkowskiego). To elazo z niego
potem zrobi kto topr na cara" (Dziady cz. III
1,1, 4256 Mickiewicza).
O krtkim toporzysku sobotnim sztychem na niedzielny targ, niedbale, niestarannie, byle jak.
Siekiera prostactwo, nieokrzesanie.
Prosto spod siekiery o zej robocie; o grubianinie, niekulturalnym prostaku.
Zakopa topr wojenny puci w niepami
dawne urazy, zapomnie o sporach;
Indianie pn.amer. zakopywali wszelk bro na
czas palenia fajek pokoju (kalumetu). aby si
uchroni od pokus.
Topr u gnostykw energia wietlna.
W marzeniu sennym: sia charakteru.
TRON
Tron symbolizuje niebo. Centrum mistyczne.
omfalos (ppek Ziemi), Jeruzalem, siedlisko
bogw i wadcw, wadz z boej aski, krlestwo; godno, urzd wadcy; bosk spra

wiedliwo; panowanie, suwerenno, autorytet; chwa, saw, wznioso, wspaniao.

uwietnienie, potg, arystokratyzm. wyniesienie (do godnoci); ask; szczcie; rwnowag, trwao, bezpieczestwo; oblenie;
syntez, wiedz; pokut: mier: zob. d
(Ldka-tron).
Tron panowanie wadcy. Tron okazay,
kosztownie przyozdobiony fotel z wysokim,
prostym oparciem plecw, pochodzi ze
Wschodu, gdzie by symbolem, atrybutem i
siedziskiem wadcy absolutnego, a take
atrybutem i symbolem bstwa. Kuli tronu
boskiego, take bez wyobraonej postaci boga,
przeszed ze Wschodu i z Egiptu do Europy.
np. do cesarskiego Rzymu, gdzie oddawano
cze
tronowi
ubstwionych
cesarzy.
ozdobionemu insygniami wadcy koron,
berem i purpur. Std symbolika tronu
przesza na tron (katedr) starochrzecij.
Tron w symbolice azjatyckiej Centrum
mistyczne; synteza, jedno, trwao, rwnowaga.
Diamentowy tron pod drzewem Bo (figowcem) buddyjski tron wiedzy w rodku
wiata, poredni midzy niebem i Ziemi.
gdzie Gautama Budda dozna owiecenia.
Tron z kwiatu lotosu (padmasana) w mit.
ind. harmonia Kosmosu, tron Wisznu.
Lwi tron (simhasana) wsparty na czterech
zwierztach (czterech wiekach wiata), czterobarwny. w mit. ind. wzniesienie si ku
najwyszej Wiedzy przez zawadnicie energi
Kosmosu; tron Siwy.
Tron w symbolice egip. podparcie.
wznioso, rwnowaga, bezpieczestwo, bg
Horus. Bogini Izyd wyobraano sobie pierw.
zapewne jako tron Horusa; nosi ona czsto na
gowie hieroglif oznaczajcy 'tron'.
Niebiaski tron biblijnego Boga nadziemski majestat boski; wadza sdownicza
Boga. Widziaem Pana siedzcego na tronie
wysokim i wyniosym, a kraj jego szaty
wypenia wityni" (Izajasz 6,1). Druga
osoba boska. Wieczna Mdro, tronuje wraz z
Bogiem: ,,Zelij mi Mdro tronujc przy
boku Twoim" (Ks. Mdroci 9,4). Kto
przysiga na niebo, przysiga na tron boy i na
tego. ktry na nim zasiada" (Ew. wg Mat.
23,22).
Ziemski tron biblijnego Boga Jeruzalem;
witynia jerozolimska. Wowym czasie bd
nazywa Jeruzalem tronem Pana" (Jeremiasz
3,17). I rzek do mnie (ze wi-

tyni jerozolimskiej): Oto miejsce mojego tronu

i miejsce podnka moich stp" (Eze-chiel
43,7).
Tron krla Salomona zastpujcy i reprezentujcy tron Jahwe. By z koci soniowej,
powleczony szczerym zotem. Mia 6 stopni, a
z tyu by bykw (...), a dwa lwy stay obok
porczy; 12 lww stao (...) z obu stron" (3. Ks.
Krl. 10, 1820). Ko soniowa
niepodleganit zepsuciu, niezwyci-ono;
zoto hegemonia, mdro; lwy potga;
byki podno; by bycze ofiara;
dwa lwy Izrael i Juda; 12 lww 12
plemion Izraela; sze stopni piedestau
wzniesienia krla nad innych miertelnikw a.
szecioktna gwiazda i piecz Salomona.
Trony naprzeciw bram miejskich : oblenie miasta. Ja przywoam wszystkie ludy
krlestw pnocnych mwi Pan i przyjd, i kady ustawi swj tron u wejcia do bram
Jeruzalemu" (Jeremiasz 1,15).
Tron w mazdaizmie potga losu, potga
mierci.
Zoty tron w mit. gr. tron Hery. Na
szczycie Idy wysokiej od zototronnej bogini
podnis si Dzeus gromowadny" (Iliada 15,
45 Homera, t. Kazimiery Jeewskiej).
Stolica dawn. tron. Wstpi na stolic,
zasi na stolicy wstpi na tron krlewski,
zosta krlem.
Stolica nieprawoci tyran niesprawiedliwy (Psalm 93 20).
Stolica sdowa podwyszone miejsce
osoby sprawujcej sdy (Ew. wg Mat. 27,19).
Tron chway podpora chway i oznaka
wielkoci osoby ludzkiej a. boskiej. I bdzie
tronem chway dla domu ojca swego" (Iza-jasz
22,23). Tron Boga i trony 24 starcw w wizji
nieba w. Jana (Apok. 4 i 5) objawienie
chway boej i koca czasw, ostateczna
rwnowaga wiata stworzona przez integracj
wszystkich naturalnych sprzecznoci.
Tron aska. Przystpmy tedy, z ufn
odwag, do tronu aski" (List do ydw 4,16).
Trony w angelologii chrzecij. trzeci chr
pierwszej hierarchii aniow (List do Kolosan
1,16).
Katedra tron biskupi znajdujcy si we
wszesnochrzecij. kocioach w apsydzie za
otarzem, gdzie biskup poucza wiernych i
udziela wice; od X w. nazwa ta przesza na
biskupie kocioy diecezjalne; pniej na st
a. pulpit nauczyciela w klasie szkol

nej; na stanowisko profesora na wyszej

uczelni; z gr. kathedra 'krzeso'.
Prny tron mier; uwietnienie; bstwo.
Tron w mit. skand. panowanie nad
wiatem.
Pan tronu, Wadca tronu i nieba (w islamie)
Aiah.
Tron AIaha, zwanego czsto ,,Panem
Tronu" a. Mistrzem Tronu", ma wg tradycji
muzumaskiej 70 000 jzykw, z ktrych
kady gosi chwa Boga w wielu jzykach. Na
tronie wyobraono wszystko, co Bg stworzy
na Ziemi i morzach. Odlego dzielc filary
tronu mgby przeby szybki ptak w cigu
80000 lat. Tron przybiera co dzie 70 000
kolorw. Jego olepiajcy blask sprawia, e
adna ywa istota nie moe na niego spojrze.
Tron panowanie i chwaa w sferze
wieckiej i sakralnej; boskie prawo suwerena;
osoba sprawujca wadz; jej decyzje; urzd,
godno, stanowisko cesarza a. krla. Tron
dziedziczny, elekcyjny. Nastpca tronu
czowiek wyznaczony na nastpc panujcego
monarchy. Petycja, adres, skarga do tronu
do monarchy. Mowa tronowa przemwienie
monarchy, zazw. na otwarcie sesji parlamentu.
Ognisty tron tron diaba. ,,Niech szanowany diabe nawet bdzie, gdy na ognistym
swoim siedzi tronie" (Miarka za miark 5, l,
294 Szekspira, t. L. Uiricha).
Hebanowy tron tron Nocy. Noc, czarna
bogini! z hebanowego tronu w bezpromiennym majestacie wyciga swe oowiane
bero nad pogronym we nie wiatem" (The
Complaint: Night Thoughts. Night l, 1820
Edwarda Younga).
Czarny tron pierwotna Noc, Chaos. O
spjrz na czarny Tron pradawnej Nocy i
starego Chaosu!" (Duncjada ks. 4, 62930
Aleksandra Pope'a).
Tron ludzkiego szczcia krzeso w karczmie (ycie Samuela Johnsona Sir Johna
Hawkinsa).
Tron pokuta. Ju mj Nard na tronie
pokuty" (Dziady cz. III 5,49 Mickiewicza).
Kolor: zielony.
Kamie: chryzolit.
W marzeniu sennym: zmiana posady, stanowiska.

TRJKT
Symbolika trjkta pokrywa si w znacznej
mierze z symbolik liczby trzy (zob.). Trjkt
wyobraa wiato, pomie, bstwo, ycie,
ruch, nieskoczono; podno ziemi; gr,
piramid; rwnowag; maestwo; trjk,
trjc, trjc poj, rzeczy, zjawisk, jak: przeszoteraniejszoprzyszo; niebo
Ziemiawiat podziemny; yciemier
odrodzenie; narodzinyyciemier; ciaoumysdusza; mdrosiapikno;
ojciecmatkadziecko.
Trjkt jest wczesnym symbolem wiata; w
staroytnoci lampy oliwne zawieszano na
trzech acuszkach lub stawiano na trzech
nkach.
Trjkt jest prastarym narzdziem magii
obronnej: uoony z trzech gazek, trzech
kawakw trzciny na koysce dziecka, chroni
je mia przed kradzie, zamian lub zym
okiem".
Dwa trjkty stykajce si wierzchokami,
na ksztat klepsydry, byy atrybutem bogw
egipskich: Horusa (pnoc, trjkt grny) i
Seta (poudnie, dolny).
Trjkt wie si z greck delt (liter A),
frontonem (przyczkiem, szczytem) w architekturze klasycznej a. z tympanonem (wewntrznym polem frontonu), krokwi podtrzymujc dwuspadowy dach, drzewem (Y) z
rozchodzcymi si konarami.
Trjkt z oowiank sprawiedliwo,
architektura, budownictwo.
Trzy zczone trjkty absolutf u pitagorejczykw zdrowie.
Pitagorejski tetraktys trjkt uoony z
dziesiciu punktw: 1+2+3+4.
Trjkt atrybutem Erato, muzy poezji
miosnej i muzyki.
W chrzecijastwie atrybut Trjcy w.,
od XVII w. czsto w poczeniu z tetragramem (JHWH czterema hebr. literami
oznaczajcymi imi Boga), okiem, gow,
rk, nieraz wpisany w koo lub (od rdw.) z
promieniami wychodzcymi ze rodka, z gobiem, z monogramem Chrystusa albo z gr.
literami alfa i omega, z trjdzielnym listkiem
koniczyny; z koami opisanymi na wierzchokach (czste w archit. gotyckiej troj-ucze
trzy pkola).
Trjkt rwnoboczny oznacza zazw. Boga,
potencjaln si, harmoni, proporcj a. Zie

mi. Bogu Ojcu przydawano w plastyce trjktny nimb,

Trjkt rwnoramienny ogie, gdy
odwrcony woda.
Trjkt prostoktny czowiek; ziemia;

woda.
Gdy jeden z bokw jest duszy od podstawy, trjkt jest symbolem rozwoju a.
powietrza.
Trjkt jest wolnomularskim (masoskim)
znakiem wgielnicy murarskiej, byszczcej
delty" (A), mdroci boej, siy i pikna, trzech
stopni rozwoju duchowego; waciwej mowy,
myli i dziaania; podstawa trjkta oznacza
Trwanie, boki Ciemno i wiato (trjca
kosmiczna).
Trjkt z wierzchokiem w grze ogie,
potencja i podno mska, wi z ZiemiKarmicielk, urodzajn i niszczc; bstwo,
potgi Nieba, nieskoczono; pion, gra,
piramida.
Trjkt z wierzchokiem u dou woda,
esko, czno z niebem, potgi wiata
podziemnego, jaskinia.
Trjkt ze citym wierzchokiem: w grze powietrze, w dole Ziemia.
Trjkt zawierajcy swastyk harmonia
Kosmosu.
Trjkt na kwadracie bstwo i czowieczestwo, niebo i Ziemia, czynnik duchowy i fizyczny.
Trjkt w kole jedno Trjcy w.,
trjjedne bstwo; mczyzna i kobieta.
Dwa zachodzce na siebie podstawami
trjkty zob. Sze (mogen Dawid).
W alchemii ogie, serce; sl, siarka i rt;
z wierzchokiem u dou woda.
W astrologii gwiazda Syriusz. W astronomii nazwa gwiazdozbiorw; Trjkt i
Trjkt Poudniowy.
Trjkt z rogami atrybut kartagiskiej
bogini nieba i Ksiyca Tanit.
Trjkt maeski, wieczny trjkt"
para maeska i osoba trzecia, mczyzna
albo kobieta.
Trjkt rysunkowy ekierka suca do
krelenia.
Trjkt, triangel perkusyjny instrument
muzyczny, niedomknity trjkt rwnoboczny
z prta stalowego, uderzany metalow
paeczk.

TRJZB
Trjzb jest symbolem trjcy; promieni sonecznych, burzy, pioruna, osi ziemskiej; wadzy, potgi; stworzenia, drzewa ycia, fallusa;
skarabeusza.
Trjzb to pradawna wcznia do poowu
ryb, narzdzie rybakw, atrybut i narzdzie
bogw mrz i burz, ktrym spitrzali a. uspokajali fale, wywoywali burze morskie, trzsienia ziemi (Posejdon Ziemiotrzsca), powodzie, potopy, podnosili wyspy z dna wd,
otwierali studnie i zasilali rda na ldzie;
emblemat pioruna i byskawicy, PosejdonaNeptuna i jego maonki, Amfitryty, zbw
potworw morskich, rozszalaych bawanw
morza, krlestwa podwodnych potworw i
niszych form ycia, gbin podwiadomoci i
zapomnienia. Trjzb towarzyszy delfinowi na
pytach staroytnych grobowcw rz. jako
wyobraeniu podry duszy zmarego do
Wysp Bogosawionych. Trjzbu uywano do
wrb z wody. By przeciwiestwem
kaduceusza.
Trjzb jest atrybutem hinduistycznego
boga Siwy; trzy zby reprezentuj tu przeszo, teraniejszo i przyszo lub stawanie
si, istnienie i przemijanie.
Trjzb by broni gladiatorw rz. zwanych
retarii, siatnikami (od reta 'sie'), uywan
wraz z sieci ryback przeciw mieczowi i zbroi
przeciwnika, mirmillona, wy-siekacza, ktry
jakoby wyobraa mia bohatera sonecznego
wystpujcego
przeciw
potwornemu
potomstwu archaicznego praboga Uranosa;
sie jako grona bro staa si symbolem
kompleksw krpujcych ycie psychiczne
czowieka; wraz z sieci uwaano trjzb za
atrybut Chrystusa jako rybaka ludzi" (Jezus
do Szymona: ,,Odtd ju ludzi owi bdziesz"
Ew. wg uk. 5,10).
Wyobraenia trjzbu uywano w pierwszych wiekach n.e. jako zakamuflowanego
znaku krzya (niepopularnego dopki trwaa o
nim pami jako o habicym narzdziu kary
mierci przez powieszenie); pniej, od V w.
trjzb oznacza niekiedy Trjc Sw.
Trjzb, jako piekielny odpowiednik troistoci boskiej, porwnywalny jest z trzygowyrn Cerberem, strem pieka, lub z Hekate o
trzech obliczach, bogini ciemnoci i czarw.
W Biblii bezboni synowie Beliala wysyali
sugi kapaskie, aby widekami trj-zbnymi
wyawiali dla nich miso warzce si w kotle
na ofiar Panu (7. Ks. Krl. 2,13).

Trjzb grzech. Trzy zby przedstawiaj

trzy wynaturzenia trzech podstawowych popdw: godu zmienionego w zachanno i
dz wadzy, rozmnaania si zmienionego w lubieno i rozpust, oraz uduchowienia przemienionego w prno i pych. Wyraa take kar za grzechy, jest przeto
rwnie atrybutem Szatana.
W heraldyce: panowanie nad morzem;
handel morski.
Trjzb i topr, zob. Topr.
TRZCINA
Trzcina symbolizuje ogie, byskawic; krlewsko, wadz, wadz ojca i nauczyciela,
znaczenie, opiek bosk. Pasch; sprawiedliwo; mokrado, schronienie; kobiet, podno, wiotko, gitko, sabo, delikatno,
chwiejno, pokor; ycie, mier; czowieka,
gos ludzki, piew, muzyk, pismo, literatur,
wiedz, gupot.
Trzcina, prt trzcinowy miara dugoci.
,,I dano mi trzcin podobn do laski i powiedziano mi: Wsta i zmierz wityni"
(Apok. 11,1). Ten za, co do mnie mwi,
mia trzcinow zot miar, aby mierzy
miasto" (Apok. 21, 1517).
Trzcina, prt trzcinowy miara powierzchni gruntu symbol nadawania, kupna-sprzeday, zdobywania ziemi, rzdzenia, w
krajach
rdziemnomorskich
emblemat
wadzy krlewskiej. ,,(onierze) woyli (na
Jezusa) paszcz szkaratny, koron cierniow i
trzcin w prawic jego (...), mwic: Bd
pozdrowiony, krlu ydowski!" (Ew. wg Mat.
27, 279).
Dwie splecione trzciny atrybut Isztar,
babilosko-syryjskiej bogini mioci i podnoci przyrody.
Nadamana trzcina wtpliwe, niepewne,
zdradliwe oparcie, w Biblii Egipt. Oto
opare teraz swoj ufno na tej nadamanej
lasce trzcinowej, na Egipcie, ktra wbija si w
do kadego, kto si na niej opiera" (2 Ks.
Krl. 18,21).
Nadamana trzcina dusza rozpaczajca,
zgubiona. Suga boy trzciny nadamanej nie
doamie" (Izajasz 42,3).
Trzcina ukrycie, schronienie. Behemot
(hipopotam) pod cieniem sypia w kryjwce
trzcinowej" (Hiob 40,16). Przysowie: Haj, z
wrblami w trzcin (haso do ucieczki i
ukrycia si).

Trzcina chwiejno, sabo. I uderzy

Bg Izraela tak, e si zachwieje jak trzcina
nad wod" (3. Ks. Krl. 14,15). (Czy Jan
Chrzciciel jest) trzcin chwiejc si od
wiatru?" (Ew. wg Mat. 11,7; Ew. wg uk.
7.24).
Trzcina kobieta, vulva, podno, gitko, ulego; atrybut nimf rzecznych ukrywajcych si w sitowiu i wieczcych si
splecion trzcin. Przysowia: Wola crki jest
trzcina, a wola ojca jest wiatr, co j ugina.
Moda dziewczyna gitka jak trzcina.
Trzcina ycie, ogie, byskawica. W mit.
gr. Prometeusz przynosi ludziom skradziony
bogom ogie w wydronej trzcinie.
Syrinks, gr. 'piszczaka, fujarka' (ac. fislula); trzcinowa fletnia pasterska; zesp
piszczaek rnej wielkoci poczonych w
jednym rzdzie, na ktrym wg mit. gr. grywa
i ktr mia wynale boek Pan (Iliada 10,13
Homera). Na innych fletniach trzcinowych
grywali: Hermes, Apollo, Marsjasz, Sylen,
Dafnis, Polifem. Arkadyjsk najad Syrinks,
crk boga rzeki Ladon, zmieniy jej siostry w
trzcin, gdy nie miaa ju siy ucieka przed
chccym j zgwaci Panem. ..Tityrusie,
spoczywasz w cieniu buka i uprawiasz muz
len na cienkiej trzcinie" (Bukoliki, ekloga, l,
l2 Wergiliusza).
Trzcina gos czowieka, literatura. Gdy
fryzjer krla Frygii, Midasa, Kalamis, nie
mogc, pod kar mierci, zdradzi nikomu, e
krl ma ole uszy (ktrymi pokara go Apollo,
gdy Midas w konkursie gry na kitarze przyzna
pierwszestwo nie bogu, ale Marsja-szowi),
zwierzy si dokowi wygrzebanemu w ziemi;
wyrosa w tym miejscu trzcina szumem swym
zdradzia t zdumiewajc nowin caej
Frygii. W folklorze biaoruskim i ukraiskim
fujarka wycita z trzciny wyrosej na grobie
utopionego wypiewa imi zabjcy.
Pisak trzcinowy z odygi (rurki) trzcinowej
zacitej w ksztat pira pismo, pisarstwo,
literatura, wiedza.
Trzcina elastyczno, sprysto, gitko. Przysowie: Db si powali, a. trzcina
zostaa (z bajki O trzcinie z dbem Ezopa). Ja
gn si, lecz nie ami" (Db i trzcina Jeana
Lafontaine'a, t. S. Komara).
Trzcina na wietrze czowiek poddajcy
si zmiennym wpywom.

Trzcina mylca czowiek. Czowiek to

tylko trzcina (...), ale trzcina mylca" fr. im
roseau pensant (Myli 6,347 Pascala).
Trzcina rozszczepiona gupota, nieogldno.
Trzcina mier. W mit. egip. pola porose trzcin, uprawiane przez dusze zmarych,
rzdzone przez Ozyrysa, rozcigay si na
zachodnich kracach wiata. Trzciny staj si
strzaami" (Don Kiszot 2,12 Cer-vantesa).
Trzcina w chrzecijastwie sprawiedliwo; pokora.
Trzcina tradycyjny sprzt paschalny;
ukrzyowanemu Jezusowi podano do ust
gbk napenion octem, wzniesion na kocu
trzciny (Ew. wg Mat. 27,48).
Trzcina opieka boska. W bajkach ludowych czowiek cigany rzuca za siebie trzcin, a ona natychmiast rozmnaaa si, rozprzestrzeniaa i przeobraaa w gstwin nie
do przebycia przez pocig.
Trzcina, lilia i li dbowy, zob. Lilia.
Trzcina w dawnej Polsce zastpowaa
szabl mieszczanom, ktrym nie wolno byo
nosi ora.
Trzcina ojcowska dawn. wadza ojca;
kary egzekwowane trzcin.
Trzcina (narzdzie karania uczniw w dawnych szkoach) wina, kara, skrucha, sprawiedliwo.
Wizka kwiatostanw (wiech) trzcinowych
pocho, wietrzno, niestao, esko,
ukochana kobieta; melodyjny gos.
TRZY
Trjka symbolizuje bstwo, wito; trjc,
trjkt, swastyk; wiato. Soce, ogie;
wielko, to, co najlepsze; wzrost, rozwj,
owocowanie, harmoni; si, msko, akcj,
natchnienie; szczcie, medytacj, wiadomo; pokut.
W wielu kulturach trjk uwaa si za liczb
nieba (Boga) w przeciwiestwie do czwrki,
liczby Ziemi (wiata); jest wyobraeniem
wszechogarniajcej zasady jako liczba doskonaa, synteza jednoci i dwjki, dziecka i pary
rodzicw; reprezentuje natur (narodziny,
wzrost i rozkad); czas (przeszo, teraniejszo i przyszo); wiaty (niebiaski,
ziemski, piekielny); ycie fizyczne, umysowe
i duchowe; mysi, dziaanie i uczucie; modo,
dojrzao i staro.

Trzy jest liczb szczliw, mitologiczn,

mistyczn, doskona, magiczn, podstawow
we wszelkich dziedzinach ycia, w folklorze, w
bajce, w literaturze, w grach i zabawach,
zaklciach, prbach, aforyzmach, yczeniach;
jest to liczba wita, najwitsza z liczb od
gbokiej staroytnoci. Wg pi-tagorejczykw
liczba doskonaa, przedstawiajca pocztek,
rodek i koniec". Trzy-krotno jest typowa dla
dziaa biblijnych. Trzy s znaczenia Biblii:
historyczne, alegoryczne i moralne. Ju w
Ksidze Genesis (18, 115) wystpuje Bg w
Trjcy: trzej anioowie w domu Abrahama.
Dlaczego zbie mnie trzy razy!" pyta
Balaama jego olica. Bogosawie trzykro
nieprzyjacioom" mwi Balak do Balaama
(Num. 22,28;
24,10). Trzykro mnie okamae" mwi
Dalila do Samsona (Ks. Sdziw 16,15).
Trzykro si mnie zaprzesz" mwi Jezus do
Rotra (Ew. wg Mai. 26,24). Trzykro prosiem
Pana, aby mnie odstpi" pisze w. Pawe do
Koryntian (2 List 12,8).
Biblijne dziaania magiczne: prorok Eliasz
wycign si trzy razy nad dzieckiem" i oyo
(3. Ks. Krl. 17, 212), trzy razy kaza obla
wod ofiar caopaln, a ogie Paski spad i
strawi j (jw. 18, 338).
Kary biblijne: gdy Dawid grzeszy przez zarzdzenie spisu ludnoci, prorok Gad przedstawia mu trzy kary do wyboru: Obierz, co
chcesz: albo gd przez trzy lata, albo przez
trzy miesice ucieka przed wrogami, albo
przez trzy dni zaraza" (l. Ks. Kronik 21, 11
12).
Troisto jest reprezentowana przez liczne
boskie i ludzkie triady, jak Trimurti 'trjca' w
hinduizmie (Brahma-Stwrca, Wisznu-ycie i
Siwa-Smier), egipska (Ozyrys, Izy-da, Horus),
babiloska (Ea, Marduk, Gibil), grecka (Zeus
przedstawiony z potrjnie rozgazion
byskawic. Pluton z trjgowym psem
Cerberem i Posejdon z trjzbem). Trzej
sdziowie wiata podziemnego (Rada-mantys,
Minos i Ajakos), trzy Mojry (Parki), trzy
Charyty (Gracje), graje, harpie, syreny, trzej
magowie (mdrcy, krlowie), trzy czarownice
(w Makbecie Szekspira), trzej wieszcze
(Mickiewicz, Krasiski, Sowacki), trzej
muszkieterowie Dumasa (Athos, Porthos i
Aramis), w bajkach i podaniach trzy crki
(krla Leara), trzej synowie (Noego), trzy
yczenia (Bajka o rybaku i zotej rybce), trzy
zagadki (krlewny Piruzy z Przygd

Sindbada eglarza B. Lemiana), trzykrotne

wypowiedzenie zaklcia, wezwania (,,wity,
wity, wity Pan zastpw!" (Izajasz 6,3),
trzej modziecy w piecu ognistym (Daniel 3,
l97), trzy zwierzta ofiarne, np. jaowica,
koza i baran (Gen. 15,9), rzymskie suovetaurilia (ofiara ze wini, owcy i wou), w alchemii trzy g. zasady: siarka, sl i rt.
Trzygowe boginie Ksiyca: gowy byka, lwa
i psa a. kobiety, konia i psa. W mit. germ. trzy
odpowiedniki Mojr, norny: Urd, Verdandi i
Skuld.
U Grekw trjka zwizana bya z posug
zmarym wzywao si ich trzykrotnie, przy
zwokach czuwao si przez trzy dni.
Trzy epoki: kamienia, brzu i elaza. Trzy
wieki: zoty, brzowy i elazny.
Ksigi sybilliskie: synny zbir proroctw
Sybilli, wg tradycji ofiarowany na sprzeda za
wysok cen krlowi rz. Tarkwiniu-szowi
Pysznemu przez Sybill z Kum w Kampanii;
gdy krl odmwi zapaty, Sybilla spalia 6
ksig, po czym sprzedaa 3 pozostae za t
sam cen; przechowywano je potem w
wityni Jowisza na Kapitelu i radzono si ich
w wyjtkowych sytuacjach.
Tres faciunt collegium tac. 'trzej stanowi
kolegium', formua prawa rz.; potrzeba co
najmniej trzech dla utworzenia stowarzyszenia
itp.
Temarius numerus perfectissimus rdw. tac.
'trzy to liczba doskonaa'; omne trinum perfectum ac. 'wszystko, co zoone z trzech jest
doskonae', std tendencja do podziaw
trjkowych w rnych dziedzinach, np. wiat
(ziemia, morze i powietrze), krlestwo przyrody (mineralne, rolinne i zwierzce), podstawowe barwy (np. czerwony, ty i niebieski), heglowska teza, antyteza i synteza.
W chrzecijastwie Trjca wita (Ojciec,
Syn i Duch wity), bosko, dusza i miertelno Chrystusa; czowiek (ciao, dusza i
duch), cnoty teologiczne (wiara, nadzieja i
mio), wrogowie czowieka (wiat, ciao i
Szatan), trzy rady ewangeliczne (dobrowolne
ubstwo, czysto i dobrowolne posuszestwo), trzy etapy pokuty (al, postanowienie poprawy i zadouczynienie Bogu);
trzy hierarchie anielskie (wg tradycji): l) serafini, cherubini, trony, 2) Pastwa, Ksistwa,
Zwierzchnoci, 3) mocarstwa, archa-nioowie,
anioowie; trzy dary magw (trzech krli);
zoto (dar krlewski), kadzido (dar

boski) i mirra (zapowiadajca Golgot); trzy

wane obowizki (jamuna, post, modlitwa),
trzy emblematy mordercw duszy ludzkiej
(gwatowno, zepsucie duchowe i brak
hamulcw w uczuciach).
Trzy wieki: aule legem (przed objawieniem
praw na grze Synaj), sub leg (do czasu narodzenia Chrystusa), sub gratia (okres n.e.).
Numerus ternarius ad animam pertinet,
ouaternarius ad corpus ac. 'trjka dotyczy
duszy, czwrka ciaa' (w. Augustyn).
Trzy modlitwy, trzy zdrowaki itd. Prosz o
troje paciorek" (Dziady cz. IV bT& Mickiewicza).
W bajkach i folklorze trzy dary, zazwyczaj
trzeci waciwy, najlepszy, albo miertelny,
grony np. Bajka 156 Ezopa o drwalu, ktremu
wpada siekiera do wody, a Apollo, litujc si
jego biedy, wycign z wody dwie zot i
srebrn, jednak drwal odmwi ich przyjcia;
wtedy bg zwrci mu waciw, stalow.
Trzy stany: feudaowie wieccy (panowie i
szlachta), duchowiestwo i mieszczastwo (od
XIII w.).
Trzy jednoci w dramacie trzy zasady
rzdzce czasem, miejscem i akcj. Czas fabuy
zgodny z czasem spektaklu lub przynajmniej
nie przekraczajcy doby; akcja rozgrywa si
caa w tym samym miejscu;
fabua o jednym wtku rozwija si w kierunku
rozwizania gwnego konfliktu. Zasada
sformuowana w 1570 przez humanist w.
Lodovico Castelvetro, obowizujca we fr.
tragedii klasycznej a do czasu premiery
romantycznej tragedii Victora Hugo Hernani
(1830).
M straszny ma trzy oblicza, on ma trzy
czoa (...), podnem jego s trzy stolice, trzy
koce wiata dr, gdy on wota (...). Na trzech
stoi koronach, a sam bez korony (...). Sawa!
sawa! sawa!" (Dziady cz. III Widzenie 7086
Mickiewicza). Musimy uwielbia Wielk
Trjc: Prac, Sprawiedliwo, Mio" (Xsiadz
Faust XVI, Do rde Ariw Tadeusza
Miciskiego).
Nie umie do trzech zliczy gupi, niedorozwinity.
Trzy po trzy gada zob. Dziewi.
Pracowa (je) za trzech duo.
Czowiek trzech drewien szubienicznik
(bo szubienica skada si z dwch prostopadych drewien i trzeciego, wzmacniajcego je
ukonie).

Czowiek trzech liter zodziej (tac. fur).

Do trzech razy sztuka przysowie oddajce hod enigmatycznej potdze trojki.
Swoje trzy grosze wetkn, wcibi
wtrca si w nie swoje sprawy.
Zamkn na trzy spusty szczelnie,
starannie.
Trzy krzye na grze Trzykrzyskiej w Kazimierzu nad Wis, wzniesione prawdop. w
XVI w. redniowiecznym jeszcze obyczajem
stawiania trzech krzyy na wzniesieniach
grujcych nad osiedlami.
Trzy wielkie wiata wolnomularzy: Biblia,
przewodnik wiary; cyrkiel, ograniczajcy
pragnienia; wgielnica, kierujca dziaaniem.
Trzy mniejsze wiata: 3 ponce wiece,
symbolizujce wschodzce Soce; Ksiyc na
zachodzie; mistrz Loy na poudniu.
Trjka w okultyzmie zwana bya Artyst;
wyraaa prawa mioci.
W astrologii gwiazdozbir i znak zodiaku
Blinita, planeta Jowisz, tworzy charakter
nieustpliwy, sprawiedliwy, postpowy,
twrczy.
Kolor ty.
TRZYNACIE
Trzynastka symbolizuje dysharmoni, katastrof, mier, ruin; przeklestwo; zdrad;
sprzeczno, niespenienie. Jako liczba nastpujca po szczliwej dwunastce uwaana
czsto, od czasw staroytnych, za zowrbn,
pechow, ale i za wit, a na Bliskim
Wschodzie za liczb wiata podziemnego,
liczb niszczc porzdek kosmiczny. Dnia 13
Nisana Haman wezwa pisarzy do sporzdzenia
listw do ksit i sdziw, aby zgadzono
wszystkich ydw Persji (Ks. Eslery 3,12); 13
Adara nastpi odwet ydw (9, l4). Na
Ostatniej
Wieczerzy
byo
trzynastu
biesiadnikw. W Apokalipsie rozdzia 13.
zawiera wizj dwu bestii (dwu postaci
Antychrysta). Agamemnona zabito dnia 13
gameliona, ktry Klitajmestra ogosia dniem
witecznym. Krl Ojnomaos zabi w czasie
wycigw rydwanw kolejno trzynastu zalotnikw swej crki, Hippodamei, nim uleg
Pelopsowi i zgin. Gdy Filip II Macedoski
kaza doda swj posg do posgw dwunastu
g. bogw greckich, zosta wkrtce potem
zamordowany na uroczystociach weselnych
swej crki Kleopatry z Aleksandrem z Epiru.
Na sabatach uczestniczy miao w ucztach i
orgiach 12 czarownic i Szatan, razem trzy-

nacioro. W czarnej magii wzywano trzynastu

demonw.
Jeszcze dzi wiele hoteli nie ma pokoju nr
13, wiele domw mieszka nr 13, aby nie
odstrasza przesdnych goci lub lokatorw.
We Woszech nie uywano numeru 13 w
loteriach, w Paryu omijano 13 w numeracji
domw; we Francji najmowano te aualorziemes, czternastych goci do stou na przyjciach. Marynarze niechtnie wyruszaj w morze 13. dnia miesica.
Trzynastka przez okultystw nazywana bya
mierci. W Kabale wystpuje 13 zych
duchw. Przysowie nm.: Trzynastka to diabelski tuzin. On jest trzynasty w tuzinie, tj.
zbdny, niepotrzebny, potrzebny jak dziura w
mocie.
Istniej te dwuwykadne zwizki trzynastki.
Ismael mia spena lat 13 czasu obrzezania
swego" (Gen. 17,25). Krl Salomon budowa
swj paac przez 13 lat (3. Ks. Krl. 7,1).
Trzynastomiesiczny rok ydowski, celtycki.
Trzynacie funkcjonuje jako symbol narodzin i
mierci.
Trzynastka moe si okaza szczliw, jeli
do rytualnej dwunastki bogw a. bohaterw
dodamy osob gwn, jak Jakuba i 12 synw,
Jezusa i 12 apostow, krla Artura i 12 rycerzy
Okrgego Stou, Karola Wielkiego i 12
paladynw; podobnie sdzia i 12 przysigych
itd. Trzynastk przyjmuje si jako pomyln
dat urodzin; wyobraenie trzynastki figuruje
na licznych talizmanach.
Trzynacie artykuw wiary a. 13 zasad,
zestawienie doktryn judaizmu dokonane przez
filozofa yd. z XII w., Mojesza Majmonidesa.
Bar Mitzwa (hebr. 'syn przykazania') u
ydw uroczysto przyjcia chopca do
spoecznoci relig. dorosych w dzie jego 13.
urodzin, konfirmacja.
Gdy Merlin, czarodziej i mdrzec legendy
arturiaskiej, wybra si ostatecznie z Ziemi do
innych wiatw, zabra z sob 13 skarbw o
wasnociach magicznych; byy to: kosz,
kocio, wz, szachownica, rg (puchar), odzie,
udzienica, n, paszcz, piro, taca (na chleb),
miecz i oseka.
TWARZ
Twarz symbolizuje Soce, Ksiyc, Noc,
obraz bstwa, kar. grob, nagrod, ask,
opiek, wadz, moc, trjc; prawd, pikno,

zdolnoci, myli, rozum, owiecenie, mow,

ksig; serce, uczucia, dusz, przewodnika;
obecno; mask, odsonicie; krajobraz,
ogrd.
Oblicze Paskie groba, kara, aska
nagroda. Skry si Adam i ona jego od
oblicza Paskiego midzy drzewa rajskie"
(Gen. 3,8), ze strachu i wstydu. Niech rozjani
Pan oblicze swoje nad tob i niech ci miociw
bdzie" (Num. 6,25). Gry zachwiay si
przed obliczem Pana" (Ks. Sdziw 5,5).
Twarz w twarz (stan, mwi, spotka si)
bezporednio, nie lkajc si prawdy. A
Pan mwi do Mojesza twarz w twarz, jako
zwyk mwi czowiek do przyjaciela swego"
(Ex. 33,11). Teraz widzimy jak w zwierciadle,
niejasno, ale wwczas jak twarz w twarz" (/.
List do Koryntian 13,12).
Promieniejce oblicze aska, owiecenie.
A gdy schodzi Mojesz z gry Synaj (...)
twarz jego promieniaa od uczestnictwa w
rozmowie z Panem (...) on zakrywa twarz
swoj kiedy mwi do synw Izraelowych"
(Ex. 34, 2935).
Pada na twarz korzy si przed bstwem, wadc. Rzesze chwaliy Pana padajc
na twarze swoje" (Lev. 9,24). ,,Przed Nim
upadam na twarz On jest Bogiem!"
(Beniowski 5,476 Sowackiego).
Twarz obecno, potga, wadza. Uciekam od oblicza pani mojej, Sary" (Gen. 16,8),
mwi Hagar do anioa.
Twarz wesoa szczliwe serce. ,,Serce
szczliwe rozwesela oblicze" (Ks. Przypowieci 15,13).
Twarz odwrcona do ciany nadejcie
mierci. W owe dni rozniemgt si Eze-chiasz
a na mier i (...) obrci twarz swoj ku
cianie" (4. Ks. Krl. 20, 12), aby nikt nie
widzia jak umiera.
Twarz trjca, trzy podstawowe cechy
jakiej istoty: oczy zewn. dwoisto, wewn.
jedno (widzenia); nos zewn. dwoisto,
wewn. jedno; usta zewn. dwoisto
(wargi), wewn. jedno (jzyk).
Czowiek o dwu twarzach nieszczery;
diplous dndras", gr. (Przysowia 3.23 Zenobiusza, ok. 130 n.e.); zob. Gowa (o dwu
twarzach).
Czowiek o trzech twarzach. M straszny
ma trzy oblicza, on ma trzy czoa" (Dziady
cz. III 5, 701 Mickiewicza); zob. Gowa (o
trzech twarzach).

Oblicze hipokratesowe, lac.facieshippocratica na ktrej wida oznaki zbliajcej si

mierci; od opisu takiej twarzy na pocztku
Prognoz koskich Hipokratesa.
Twarz zdolnoci, umiejtnoci. Niektrzy umiej wnosi z twarzy, jakie kto ma
zdolnoci" (Pro Murena 21,44 Cicerona).
Pikna twarz klucz do zamknitych
drzwi" (Gulistan 3,28 'Ogrd rany' Saadie-go
z Szirazu).
Twarz kara. W Boskiej Komedii Dantego
magowie i wrbici krocz mozolnie przed
siebie majc twarze przekrcone do tyu
(Pieko 20. 1030), gdy chcieli widzie zbyt
daleko naprzd. Na dnie pieka Lucyfer o
trzech twarzach: purpurowej (Europa
nienawi), bladopowej (Azja niemoc) i
czarnej (Afryka niewiedza) (34, 3746).
Skpcy pokutuj lec twarz w prochu
(Czyciec 19, 702).
Twarz Ksiyc, twarz boga Nocy, w mit.
egip. Totha, w mit. skand. Mani. Bdna twarz
miesiczna"
(Impreza
S
Daniela
Nieborowskiego).
Twarz Noc. Noc idzie czarna noc z
twarz Murzyna!" (Do Obywatela Johna
Brown 20 Norwida). Noc milczca i czarna
jak zdrada do lepych szyb murzysk, pask
twarz przyciska" (Pnoc 56 Leopolda
Staffa).
Twarz nieba firmament, nieboskon.
Tyle przysig naskada, ile sw wymwi, i
zama je wszystkie przed obliczem dobrotliwego nieba" (Krl Lear 3,4 Szekspira, wg t.
Z. Siwickiej). Bardzo sodko jest patrze w
pikn i otwart twarz nieba" (To One Who has
been Long m City Pent Johna Keatsa).
Twarz ksiga. Oblicze twoje, mj panie,
to ksiga, w ktrej wyczyta mona dziwne
rzeczy" (Makbet 1,5 Szekspira, t. Z.
Siwickiej).
Twarz zwierciado duszy, charakteru.
Przysowie: Kadego twarz pokazuje, jakim si
wewntrz znajduje. Twarz jest obrazem
duszy, a oczy jej tumaczem" (Mwca 60
Cicerona).
Twarz zasona duszy, kamufla. Przysowie: Twarz nie zawsze umysu odkrywa.
Niechaj twarz twoja twego serca nie zawstydza" (Prace i dnie 714 Hezjoda). ,fronti nulia
fides" la. 'nie ufaj twarzy' (Satyry 2,8
Juwenala), nie wierz pozorom, nie wszystko
zoto, co si wieci. ..Nie sposb z oblicza

dociec usposobie duszy" (Makbet 1,4 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).

Malowana twarz maska, zmiana osobowoci, obrona przed zym okiem" i czarami; uwodzenie, kokieteria; charakteryzacja
aktora. Mapa pokryta farb i pudrem" (Sejm
kobiet 1072 Arystofanesa), o brzydkich
staruchach usiujcych wabi przy pomocy
kosmetykw. Kasiu, to nie aoba ubielone
lice!" (Do Kachny Jana Kochanowskiego).
Twarz polska nie ma obudnej skorupy"
(Poema Piasta Dantyszka... 530 Sowackiego).
Twarz mowa bez sw, drzwi do niewidzialnego w czowieku, namiastka caego
czowieka, przelotne odsonicie osoby. Dla
czowieka bystrego twarz jest mow" (Sentencja Publiusza Syrusa, I w. p.n.e.). Czsto
milczca twarz ma gos i sowa" (Sztuka
miosna 1,574 Owidiusza). Pikna twarz to
milczca rekomendacja" (Apoftegmaty 12
Francisca Bacona). Jego twarz tablica
niewysowionych myli" (Sen 6 Byrona).
Twarz brodata staro, mdro, dowiadczenie a. modo, brak dowiadczenia
(zalenie od mody).
Twarz bezwosa (u chopca) modzieczo, niedowiadczenie.
Twarz wzniesiona kontemplacja nieba.
bstwa, muzyki. Wszelaki zwierz inszy pochyym stworzono, a czowiek twarz wynios
niesie przed wszystkimi, patrzc w ozdobne
niebo oczyma jasnymi" (Satyr albo Dziki ma
3324 Jana Kochanowskiego).
Twarz krajobraz. Moim pejzaem jest
ludzka twarz" (malarz ang. Joshua Reynolds).
Twarz ogrd. Teraz, gdy kwiecie twej
modoci przystraja ogrd twojej twarzy"
(Ditty: Nw That the Aprii Edwarda Herberta
of Cherbury).
Twarz potga pikna. Czy dla tej twarzy
wyruszyo tysic okrtw? Czy przez ni
spalono wyniose mury Troi?" (Doctor Faustus
1328 Christophera Marlowe'a), mowa o
Helenie trojaskiej.
Twarz prawda. Bo prawda ma tak
twarz i tak min, e aby by kochanym do
tylko by widzianym" (ania i pantera 1,33
Johna Drydena).
Oblicze wiata losy wiata, sytuacja
wiata, dzieje. Gdyby nos Kleopatry by
krtszy, inne byoby oblicze wiata" (Myli Wl
Pascala).

Twarz pomnik narodu. Kada twarz jest

pomnikiem narodu" (Dziadw czci III Ustp,
Droga do Rosji 82 Mickiewicza).
Twarz umarego jest jak patent wojskowy
do wiata przyszego" (Dziady cz. III 3, 50 l
Mickiewicza).
Twarz w d (pogrzebany nieboszczyk)
nie moe, wg dawnych poj lud., przeladowa ywych jako upir. Na grobie kwiat
posiaam. Jednego zapomniaam: by by ku
ziemi twarz; wic widma za mn a"
(Bolesaw miay 2, 15, 5625 S. Wyspiaskiego).
Twarz opuszczona wstyd, haba, klska.
Straci twarz skompromitowa si,
zblamowa si.
Zachowa twarz nie straci twarzy,
zachowa dobre imi, reputacj.
Twarz majtek. Moja twarz jest mym
majtkiem, panie, odpowiedziaa" (Dokd
idziesz, licznotko? anonim ang., ok. 1850).
Czerwona twarz gniew; wstyd.
Blada twarz (w powieciach o Indianach)
czowiek biaej rasy.
Twarz pokerowa nie zdradzajca, jakie
karty gracz ma w rku; twarz ukrywajca
myli.
W astrologii: znak zodiaku Baran.
W marzeniu sennym: (pikna) mie odwiedziny; (wesoa) szczcie; dugowieczno;
(smutna) bezczynno; troski; (brzydka)
przedwczesny zgon.
TYGRYS
Tygrys symbolizuje wojowniczo, krwioerczo, okruciestwo, dziko, gniew, drapieno, srogo, bestialstwo; pijastwo; chytro, podstp, chciwo, skryto, intryg,
zdrad; pikno, elegancj; pomienisto, ogie,
blask; odwag, si, (ujarzmione) podanie;
godno; dugowieczno, niemiertelno.
Tygrys na Wschodzie niemiertelno,
twrczy ogie, wiato (wspaniae ubarwienie
futra). Ksiyc (w pierwszej kwadrze);
towarzysz czarownika a. szamana.
Biay tygrys w Chinach: dugowieczno,
godno, wojowniczo; jesie; ziemia;
krl zwierzt; buddyjski emblemat gocinnoci
i pobonoci; w Japonii jeden z czterech
dobrych duchw (pozostae to Ciemny Rycerz,
Czerwony Ptak i Lazurowy Smok).

Tygrys i smok ziemia i niebo.

Pazur tygrysi chiski talizman udzielajcy
odwagi, pokonujcy strach.
Pazury i wsy tygrysa wschodni amulet
miosny. Rne czci ciaa tygrysa su w
rnych okolicach jako afrodyzjak, lek, antydot
itd.
Zb tygrysa amulet przynoszcy szczcie, zw. w grach hazardowych. W Indiach
talizman przeciw duchom, wrogom i dzikim
zwierztom.
Tygrys jako myliwy indyjska kasta
wojownikw (kszatria).
Tygrys podstp, chytro, okruciestwo,
brutalno, zemsta, zazdro; grasant nocny.
Tygrys poerajcy konia symbol okrutnej
zemsty w staro. Egipcie. Przysowie la.:
Tigridis evita sodalitatem 'unikaj towarzystwa
tygrysa'. ,,Tygrys niemiosierna nad bdnym
czowiekiem" (Dziewosfab, Wtrego chru
mfodzieskiego VI Hipolit 11 Szymona
Zimorowica). ,,Ojczyzna caa syszy, leci, mci
si; w gobiach wtenczas s serca tygrysie"
(Wacaw 29, 730l Sowackiego).
Tygrys pijastwo, szalestwo. W plastyce
gr. tygrysy cigny wz Dionizosa (Bachusa
Libera) jako boga wina, oszoomienia winem,
orgii, szalestwa menad. W nagrod ciebie,
Bakchusie, wiozy tygrysy, ktrym obce jest
brzemi jarzma" (Pieni 3, 3, 1315
Horacego, t. Stefana Go-biowskiego).
Skra tygrysia okrycie dharmapalw,
dobroczynnych bstw o gronym wygldzie
(buddyzm tybetaski); paszcz Dionizosa.
Kamilla oddana pod opiek Diany (tj.
Ksiyca, zw. w pierwszej kwadrze) (...);
zamiast zotej korony i drogiej sukienki
tygrysia skra osania nago jej ciaa" (Eneida
11, 566577 Wergiliusza. t. wg T.
Karyowskiego). W dawnej Polsce cikozbrojni pancerni okrywali si tygrysi skr.
Przysowie: Tygrys na grzbiecie, zajc w namiocie (tj. tchrz gronie wygldajcy).
Tygrys w tradycji chrz. atrybut
Chrystusa.
Tygrys wcieka odwaga. Gdy wojenna
zabrzmi w uszach trba, niechaj przykadem
waszym tygrys bdzie. (...) W sercu krew
zapalcie, ukryjcie dobro pod wciekoci
mask" (Henryk V 3, l Szekspira, t. L. Ulricha).

Tygrys pikno, elegancja, uroda, pomienno, ogie, blask. Tygrysie! tygrysie!

ogniem poncy w matecznikach nocy! Jaka
niemiertelna do, jakie oko, uksztatowa
mogy tw symetri przeraliw?" (Songs of
Experience. The Tiger l4 Williama Blake'a).
Tygrys gniew. Tygrysy gniewu s mdrsze ni konie przepisw" (Przysowia z pieka
rodem Williama Blake'a).
Tygrys niebezpieczna moc niekontrolowanych popdw; ciemna, grona strona
psychiki ludzkiej wyraajca si w strachu,
nienawici, zemcie, zazdroci, gwatownoci
itd., przeciwiestwo baranka reprezentujcego
ufno, pokor, ulego, dobro itd.
Tygrys w klatce gwatowne, ale ujarzmione podanie; (okieznana) chu.
W heraldyce: imaginacyjny zwierz z rogiem
na nosie, o ciele wilka, kdzierzawej sierci i
lwim ogonie; drapieno; odwaga; emblemat
Azji.
W marzeniu sennym: za wrba.
Tygrys himalajski" doborowy przewodnik a. tragarz (z ludu Szerpw) towarzyszcy wyprawom w Himalaje do najwyszych obozw, niekiedy take na szczyty.
UCHO
Ucho symbolizuje suchanie, podsuch, komunikacj, ciekawo, wiedz, rad, posuszestwo, plotk, pochlebstwo, pokus, zdrad.
Ucho bstwa. Na cianach i otarzach staro.
wity
pogaskich
wyobraano
uszy
oznaczajce wysuchanie modlitwy (niekiedy
byy to dary wotywne za wyleczenie z choroby
uszu). Liczne miejsca w Biblii mwi o uszach
Boga wanie w tym sensie. I wysucha
Samuel wszystkich sw ludu, i mwi je w
uszy Paskie" (l. Ks. Krl. 8,21). Nako,
Panie, ucha twego i usysz" (4. Ks. Krl.
19,16).
Uszy suchanie i posuszestwo. Mojesz
zarn barana, wzi z niego nieco krwi i
pomaza patek prawego ucha Aarona" (Lev.
8,23), uwicajc w ten sposb narzd ciaa
arcykapana, ktrym przyjmowa bdzie
polecenia Jahwe. Jezus powiada: Kto ma uszy
do suchania, niech sucha!" (Ew. wg Mat.
11,15 iin,).
W staroytnoci sdzono, e ucho jest
siedzib pamici. Gest cignicia za ucho
wiadka, majcy na celu utrwalenie aktu

prawnego w jego pamici, w powszechnym

uyciu a do redniowiecza wcznie, przey w
formie szcztkowej do naszych czasw jako
gest artobliwego napomnienia (charakterystyczny np. dla Napoleona I) ucznia przez
nauczyciela, syna przez ojca itd. Wg Pliniusza
St. (Historia naturalna 11,103) siedzib
pamici by patek ucha.
Dugie, szerokie maowiny uszne (w Chinach) mdro i rozsdek; niemiertelno.
Plegendarny filozof chiski z VI w. p.n.e.,
Lao-cy, mia jakoby uszy dugie na siedem cali
i nazywany by dlatego dugie uszy".
Buddyjsk oznak mdroci s dugie patki
uszne. U nas dugie uszy znacz w przen.
wcibstwo, szperanie w cudzych sprawach,
podsuchiwanie.
Przekute ucho podlego, niewola.
Wedug praw ustanowionych przez Boga (Ex.
21, l6) niewolnik Hebrajczyk po szeciu
latach pracy musi zosta wyzwolony, a jeliby
pragn pozosta duej, waciciel przekole
jego
ucho
szydem;
wtedy
bdzie
niewolnikiem a do mierci. Majtkowie europejscy tradycyjnie przekuwali sobie patek
ucha i nosili w nim piercie oznaczajcy
zarczyny z morzem.
Guche uszy. Kaza do guchych uszu
zwrot oparty na Proroctwie Izajasza (42, 18
20). Maj uszy do suchania, a nie sysz"
(Ezechiei 12,2). W zatyka sobie uszy zob.
W. Mwi do guchych uszu, ac. surdis
auribus dicere (Liwiusz 3, 70, 7). Guche
ucho nocy" (Henryk V 4, Chr, 11 Szekspira,
t. L. Uiricha).
Nastawia uszy (ucha), strzyc uszami o
zwierztach majcych ruchome maowiny
uszne; przen. o ludziach sucha uwanie, z
zainteresowaniem, nasuchiwa pilnie. Gdy
Ezdrasz czyta Prawo, uszy wszystkiego ludu
byy nastawione ku ksidze" (Nehe-miasz 8,3).
Ucho prbuje sw jak podniebienie pokarmu" (Hiob 34,5).
Dzwonienie w uszach. I rzek Pan do Samuela: 0to ja czyni sowo w Izraelu, a
ktokolwiek je usyszy, zadzwoni mu w obu
uszach"" (/. Ks. Krl. 3,11). Dzwonienie w
(prawym a. lewym) uchu znaczy, wg ludowego
przesdu, e kto nieobecny mwi o nas
dobrze (jeeli w prawym) lub obgaduje nas,
oczernia (jeli w lewym uchu); to samo
oznacza ma swdzenie, palenie i askotanie.

Pulsowanie, ttnienie krwi w uszach plotki

a. zmowa nieprzyjaci.
Pcha w uchu ostrzeenie przed przykroci.
Spiczaste uszy, wraz z kozimi nogami, s
cech bokw gr. Pana i Satyra.
Uszy beockie tpe, niemuzykalne, nieczue na krasomwstwo.
Uszy polizane przez wa zob. W.
Seksualne znaczenie ucha czsto wystpuje w
Afryce (np. u sudaskich Mandin-gw i
Dogonw): maowina uszna reprezentuje tu
fallusa, a zewntrzny przewd suchowy
pochw. Jest to symbolika nieobca wczesnemu
chrzecijastwu: msza salz-burski zawiera
dwuwiersz Magnusa Feliksa Ennodiusa (434
521): Gaude, firgo, muter Christi, quae per
aurem conceptisti" tac. 'raduj si. Dziewico,
Matko Chrystusowa, ktra pocza przez ucho',
tj. suchajc sw Zwiastowania, przyjmujc
Yerbum;
ucho oznacza tu posuszestwo sowu boemu,
zgod na poczcie Mesjasza.
Ucho i miecz emblemat w. Piotra, ktry
uci mieczem ucho Malchusowi (Ew. wg Mat.
26,51 i in.).
Obcicie uszu za oszkalowanie, spotwarzenie
monarchy. Gdy Falstaff obmawia ksicia
Henryka, ktry wszed nie poznany w przebraniu posugacza, ksi mwi: Czy ten czop
chce, ebym mu uszy obci?" (Henryk IV ci. 2,
2,4 Szekspira, t. L. Uiricha).
Natrze komu uszu, da komu po uszach
zbeszta; napomnie; pierw. z jzyka
szermierki.
Ucho pokusa, szeptane pochlebstwa,
czarodziejskie zaklcia. Wenus do Adonisa:
Pomw ze mn, zaczaruj twoje ucho" ang.
Bid me discourse, I will enchant thine ear"
(Wenus i Adonis 145,5 Szekspira).
Uycza ucha sucha chtnie czego,
kogo, ulega czyim namowom. Przyjaciele,
Rzymianie, rodacy, uyczcie mi waszych uszu",
ang. Friends, Romans, country-men, lend me
your ears (Juliusz Cezar 3,2 Szekspira).
Uszy lepszym radc maeskim ni oczy.
Nie wybiraj, junochu, oczyma, ale suchaj
cichymi uszyma" (Wiersz o maestwie l 2,
anonim rdw.), tj. nie daj si zwie urodzie
dziewczyny, ale posuchaj wprzd, co ludzie o
niej mwi.
Ole uszy zob. Osio.

A po uszy zagbia si w czym, zaduy,

zadurzy itd. cakowicie; co prawdop.
odnosio si pierw. do osoby toncej w wodzie
a. bagnie.
A uszy widn (bol, puchn) od czyjego
gadania, wintuszenia, blunierstw. kamstw,
gupstw itd. Brzowe nawet widn uszy od
ryku, piskw i gidzenia" (..Pomniko-mania"
krakowska 34 T. Boya-ele-skiego).
Chodzi na uszach hula, szale, wyprawia po pijanemu brewerie.
Cign za uszy czyni co za wszelk
cen, wbrew moliwociom.
Jednym uchem wpuszcza, drugim wypuszcza sucha nieuwanie, z roztargnieniem, szybko zapomina to, co kto mwi.
Ka uszy, stuli, ka uszy po sobie o
przestraszonym, zbesztanym psie; przen.
pokornie, tchrzy, ustpowa placu.
Kupieckie uszy mie udawa, e si nic
nie syszao.
Leje mu si do uszu jest w trudnym
pooeniu, w biedzie.
Ma dobrze za (a. midzy) uszami jest
sprytny, rozumny.
Psi za uchem mu wyj miota nim niepokj; gryzie si, denerwuje.
Puci uszy na targ (a. po domach)
zasiga wieci, przysuchiwa si plotkom,
podsuchiwa.
Stawa na uszach robi wszystko, co
moliwe, nie szczdzi wysikw, dwoi si i
troi, zadawa sobie wiele trudu. Uczciwszy
uszy z przeproszeniem. Uszy do gry!
nie traci animuszu! nie upada na duchu!
Zwiesi, opuci uszy straci humor,
otuch, upada na duchu.
ciany maj uszy mona si obawia, e
kto podsuchuje.
Ucho Dionizjusza urzdzenie podsuchowe. Dionizjusz Starszy, ok. 430367 p.n.e.,
tyran Syrakuz syncy z podejrzliwoci, kaza,
wg anegdoty, wydry w pieczarze nisz
akustyczn, by mc podsuchiwa osobicie
rozmowy
winiw
pracujcych
w
kamienioomach.
Podobne
urzdzenie
podsuchowe dla ksicia Mediolanu Lodovica
Sforzy, zwanego II Moro, zbudowa mia
Leonardo da Vinci. Przen. trbka uszna dla le
syszcych.

Zausznice, kolczyki, ozdoba zawieszana na

uchu, czsto na przekutym patku ucha, dzi
zwykle jako klipsy; suyy jako amulet a.
maskotka; zote wizay si z kultem Soca,
srebrne z kultem Ksiyca. Krew pynca z
przekutego patka ucha dziecka oznaczaa
ofiar dla bstwa, ktre miao czuwa nad
losem dziecka. W buddyzmie ozdoba
bodhisattwy.
USTA
Usta symbolizuj wiatr, dusz, nastrj, humor,
serce, czerwie, twrczo; rdo a. studni
ycia, myli, mowy, sprawiedliwoci; wymow;
bosk dwoisto; drzwi, bram; jedzenie, zasad
msk i esk, seks, kochanka, kochank;
prawd,
fasz,
kamstwo,
obmow,
przekupstwo,
oskarenie,
grob,
niebezpieczestwo, nieprawo, blunierstwo,
plugawo, grzech. Por. Jzyk, Pocaunek,
Czerwie, Wiatr.
Usta (hieroglif egip.) mowa; twrczo;
praemanacja siy twrczej.
Usta mowa, wymowa, osoba mwica,
Sowo (Logos), prawda; jako organ Sowa i
oddechu potga ducha i siy twrczej. W
staro. Egipcie otwierano usta zmarym. aby
mogli mwi prawd przed sdem boskim, a
take je i pi na nowo. ,,Plastrem miodu
kapicym wargi twoje, oblubienico, mid i
mleko pod jzykiem twoim" (Pie nad
pieniami 4,11). I objawi si chwaa Paska, i
ujrzy wszelkie ciao razem, e usta Paskie
przemwiy" (Izajasi 40,5). W plastyce rdw.
mae, czarne demony wychodzce z ust
kamstwa, obelgi. Chrystus jako sdzia wiata
przedstawiany
z
mieczem
(i
lili)
wychodzcym z ust. Przysowie: Czego serce
pene, tym usta pyn.
Usta oskarenie, nieprawo, blunierstwo. Nauczya bowiem nieprawo usta
twoje, i naladujesz jzyk blunicych. Potpi
ci usta twoje, nie ja, i wargi twoje odpowiedz
tobie" (Hiob 15, 56).
Usta niebezpieczestwo, groba. Kto
strzee swych ust, strzee swego ycia" (Ks.
Przypowieci 13,3).
Wargi plugawe grzesznik. ,,Biada mi, e
milczaem! bo jestem mem majcym
plugawe wargi" (Izajasi 6,5).
Przewrotne usta nikczemno, niegodziwo. Czowiek nikczemny, m nieuyteczny, chodzi z przewrotnymi ustami".

ac. homo apostata, vir inutiiis, graditur ore

perverso (Wulgata, Ks. Przypowieci 6,12). Usta
jedzenie, poeranie, arcie; niszczenie, mier
(zw. jako paszcza potwora);
ogie, pomie (ogie poera, pomienie trawi),
std legendy o smokach i in. potworach
zioncych ogniem z pyska. Czowiek jest jedyn
istot na Ziemi umiejc mwi i uywa ognia.
Symbolizm ust i symbolizm ognia maj dwa
aspekty: twrczy (jak w mowie) i niszczcy
(poeranie, jedzenie). Przysowie: Grubasy
kopi sobie grb zbami. Przysowie hiszp.: Por
la boca muere 'el pes 'Ryba ginie przez usta'.
Paszcza cienia symbol chtoniczny i piekielny, przepastne zejcie do podziemi poerajcych co wieczr Soce i wiato dnia, aby je
o wicie zwrci wiatu; przejcie od ycia do
mierci, wejcie do jaskini wtajemniczenia, w
plastyce kultowej wyobraane jako paszcza
krokodyla, hipopotama, pantery, wilka, lwa,
kobry, pytona, smoka, wielkiej ryby Jonasza,
Lewiatana itd.
Usta u staro. Grekw suyy jako portmonetka na srebrne monety.
Okrge usta dobra dykcja, pikne, dobre
wysowienie si. ,,0re rotundo" tac. 'dosf.
okrgymi ustami' (Sztuka poetycka 323
Horacego).
Usta drzwi, brama; w tradycji egip. i yd.
miejsce spotkania si wiata zewntrznego i
wewntrznego, ziemskiego i podziemnego, zob.
wyej Paszcza cienia.
Usta dusza, serce. Z obfitoci serca usta
mwi" (Ew. wg Mat. 12,34). Co z ust
wychodzi, z serca pochodzi (...). A z serca
wychodz ze myli, zabjstwa, cudzostwa,
porubstwa, kradziee, faszywe wiadectwa,
blunierstwa" (Ew. wg Mat. 15, 1119). W
ustach jest otwr duszy" ([Ze zda i uwag] 61
Mickiewicza). Przysowia: Ust swych kto
strzee, strzee duszy swojej. Co w sercu, to na
jzyku.
Usta zasada mska, gdy zamknite, eska,
gdy otwarte; zasada mska jzyk, eska
wargi; usta mczyzny brama do duszy, usta
kobiety ujcie dla serca.
Usta kres mioci, ktrej pocztek jest w
oczach (Dante).
Usta (w tradycji chrz.) ujcie twrczego
tchnienia (spiritus).
Otwarte usta goszenie doktryny, sze**
renie herezji; kaznodzieja; szyderca. W plastyce
rdw. bazen z otwartymi ustami

wystpienie oskarycielskie przeciw papie-stwu,

Rzymowi.
Usta tradycyjny zwizek z czerwieni,
czerwonymi kwiatami (ra, kalina), owocami
(maliny, winie), zwierztami (korale, purpura),
mineraami (rubiny). Jak wstga karmazynowa
wargi twoje" (Pie nad pieniami 4,3). Twe
usta, dwie winie w caus spojone" (Sen nocy
letniej 3,2 Szekspira, t. S. Komiana). Usta twe
nie s usta, lecz koral rumiany" (Do teje 3 J. A.
Morsztyna). Wargi w plastyce wiatr, zwt.
wiatr
pd.-zach., zefir.
Wargi seks, kochanek, kochanka. ,,0,
odwr usta, co mi faszywe przysigi sodko
kamay (...) lecz zwr caunki, uczu zadatki"
(Miarka za miark 4, l Szekspira, tl. L. Uiricha).
Ale wargom jest nieskoro, gdy ich nie ma razem
czworo" (Pocaunek 78 Leopolda Staffa).
Usta nastrj, usposobienie, humor. O,
jake pikn wydaje si wzgarda na jego ustach
rozognionych gniewem!" (Wieczr trzech krli
3,1 Szekspira, t. Stanisawa Dygata).
Usta fasz, kamstwo. Mel in ore, fel in
corde ac. przysowie: 'Mid w ustach, w
sercu'.
Usta obmowa, plotka; przekupstwo.
Przysowie du.: Musi mie duo masa, kto
chce wszystkim pozamyka usta, Due usta
pewno siebie. Usta zakneblowane
milczenie. linice si usta lubieno. By
na ustach wszystkich by powszechnym
tematem rozmw.
Rozwiza usta komu przen. pozwoli
mwi; zwolni z tajemnicy; zmusi do
mwienia.
Sznurowa usta przen. zaciska wargi;
milcze.
Nabra wody w usta przen. uparcie
milcze; nie chcie si wypowiedzie; przesta
mwi a. pisa o czym; zamilkn.
Nie otworzy ust, nie wypuszcza pary z
gby nie odzywa si, nie zabiera gosu,
nie zdradza si z czym.
Mie usta zamurowane, zapiecztowane
przen. nie mc mwi, by zobowizany
do milczenia.
Wkada gow w lwi paszcz, w paszcz
lwa, ka gow pod ewangeli naraa si z
rozmyem na niebezpieczestwo.

Pysk jelenia (u gnostykw) studnia a. rdo

sprawiedliwoci.
W marzeniu sennym: (wargi) szczero;
bezpieczestwo.
Y.I.T.R.I.O.L.
V.I.T.R.I,O.L. akronim aciskiej, wieloznacznej, symbolicznej, siedmiowyrazowej
(odpowiadajcej siedmiu planetom) formuy
alchemikw, streszczajcej ich doktryn: Vi-sita
interiorem terrae rectificando invenies operae
lapidem, co znaczy: 'Znijd do wntrznoci
Ziemi;
destylujc
znajdziesz
kamie
filozoficzny', akronim czsto niegdy uywany w
zwizku z procesem transmutacji, tj. przemiany
metali zwykych w szlachetne, przede wszystkim
w zoto i srebro.
Z inicjaw tych utworzono wyraz ini-cjacyjny,
vitriol, wyraajcy prawo procesu transmutacji
lub symbolizujcy powrt istoty ludzkiej do jej
najintymniej-szego jdra, zejcie w gb siebie
samego, na dno wasnej duszy, poszukiwanie jej
najtajniejszej treci, aby znale niepodzielne
centrum, na ktrym zbudowa by mona inn
osobowo, nowego czowieka.
Wg innej, nieco odmiennej tradycji, tekst ac.
brzmi: Visita interioru terrae rectificando
invenies occultum lapidem, czyli: 'Zbadaj
wntrze Ziemi; destylujc odnajdziesz ukryty
kamie'. I ten tekst symbolizuje zarwno
transmutacj alchemiczn jak i duchow;
w duchowej moe tu i o przejcie od niewiadomoci, niewiedzy i przesdw rozmaitego
stopnia do penej wiadomoci bytu.
Witriol z rdw. ac. vitrio!um od tac. vitreus
'szklany; przezroczysty; amliwy' przesl.
krystaliczny uwodniony siarczan niektrych
metali; przest. stony kwas siarkowy, olej
witriolowy.

WAGA
Waga symbolizuje uczciwo, sprawiedliwo,
umiarkowanie, miar, rozwag, powag, sd,
jurysdykcj, rwnowag (przestpstwa i kary,
grzechu i pokuty); rwno;
ciar; znaczenie, donioso, potg wadzy;
wtpliwo, strach, pomst, gd, niedostatek,
mier; zob. te Miecz (Brennus).

Waga dwoisto: pnocpoudnie,

wschdzachd, rozwjzanik, mczyznakobieta, dobrozo, jasnociemno
itd.
Waga rwnowaga, tj. (u staroytnych
ydw) stan rzeczy, przy ktrym ze, szkodliwe
duchy i demony s bezsilne.
Waga powcigliwo, rozwaga, umiarkowanie. ,,Sowom twoim spraw wag i ustom
wdzido dostosowane" (Eklezja-styk 28,29).
Albo zbyt trwoni, albo zbyt zuchwali, nie
waym
rzeczy
na
roztropnej
szali"
(Monachomachia
l,
1834
Ignacego
Krasickiego),
Wagi dwigniowej z szalkami do odwanikw uywano ju w Egipcie praw-dop.
ok. 5000 r. p.n.e. Bya ona w religii egip.
narzdziem psychostazji (waenia serc, dusz,
ywotw ludzi zmarych). Ozyrys, wadca
wiata pozagrobowego, sdzia zmarych, Maat,
bogini sprawiedliwoci, i Thot, bg obrachunku,
wayli serce (sumienie, prawdomwno)
nieboszczyka;
na przeciwnej szali kadziono strusie piro,
atrybut bogini Maat, symbol sprawiedliwoci,
prawdy, porzdku wiata. Wynik waenia
odczytywa pawian. Oby nie znaleziono go
zbyt lekkim na Wadze!" (egipski papirus Ani:
Ksiga Umarych 1,43; ok. 4000 r. p.n.e.).
Lekko na wadze (czowieka, duszy, sowa)
bezwartociowo, marno. Na uczcie
Baltazara Daniel tumaczy sowa Mane, Tekel,
Fares: Tekel zwaony jeste na wadze i
znaleziony zbyt lekkim" (Daniel 5,27).
Waga sd nad uczynkami ywych i
umarych. Jeli chodziem w marnoci i
spieszya si do oszustwa noga moja, niech mi
zway na wadze sprawiedliwej i niech pozna
Bg prostot moj" (Hiob 31, 56). W
iraskim mazdaizmie bg sprawiedliwoci
Rasznu wraz z Mithr, bogiem prawdy, i
Sraosz. bogiem posuszestwa religijnego.
way na zotych szalach czyny zmarych stojc
na Mocie Losu i Przeznaczenia; wynik
decyduje o losach dusz. W chrzecijastwie
waeniem dusz na Sdzie Ostatecznym zaj si
ma archanio Micha;
u muzumanw archanio Gabriel: zbyt
lekkie pon bd w Gehennie (Koran 23,
1046).
Waga sprawiedliwo, rwnowaga,
rozwaga, miara dobra i za, tego, co

suszne i co niesuszne, emblemat wyobraany

czsto w kole zwieczonym gwiazd, krzyem,
gobkiem, fleur de lis.
Uczciwa waga sprawiedliwo sdu
boego. Prawidowa waga i szale wagi nale
do Pana, wszystkie odwaniki w worku s jego
dzieem" (Ks. Przypowieci 16,11). Libra iusta
iustitiam servat, 'sprawiedliwa waga suy
sprawiedliwoci', przys. ac.
Waga atrybutem Nemesis, gr. bogini
ludzkiego losu i straniczki powszechnego adu,
przydzielajcej ludziom nalen im miar
odpaty za wyrzdzone krzywdy i za arogancj
(gr. hybris).
Waga i miecz atrybutami rz. bogini imieniem
lustitia, uosobienia Sprawiedliwoci. Waga, rg
obfitoci i przepaska na oczy to emblematy
Temidy, gr. bogini prawa, praworzdnoci i
dobrej rady, lepej" Temidy, lepego" prawa.
Przysowie ang., fr.: Waga nie odrnia zota od
oowiu. Waga Temidy wie si z (rwno)
wag Natury: gdy ulega zakceniu, zachwianiu, rwnowag przywrci moe ofiara zoona bstwu.
Waga atrybutem Kronosa (Saturna), boga
Czasu. Przysowia: Czas najlepszy sdzia. Czas
ojcem prawdy. Czas wszystko wyjawia (ac.
omnia lempus reve!at).
Waga mier i ycie. W drugiej bitwie
Achajw z Trojanami, gdy walka do poudnia
toczya si bez rezultatu, Zeus ,,wzi w rce
zote szale, woy dwa wyroki, w ktrych by
oznaczony mierci sen gboki; ich ciar
przyszo obu ludw zapowiada. Way je,
wraz nieszczcie na Greki wypada" (Iliada ks.
8 Homera, t. F. K. Dmochowskiego; podobnie
w ks. 22, gdzie Zeus way losy Achillesa i
Hektora). Gdy Eneasz walczy z Turnusem,
sam Jowisz, rwne szale dwie wznoszc do
gry, losy obu walczcych mw na nie
kadzie, patrzc, kogo z nich dola przeznaczy
zagadzie" (Eneida ks. 12 Wer-giliusza, t. T.
Karyowskiego). Szala zwycistwa przechyla
si na t lub ow stron.
Waga przemijajca okazja, sposobno.
Gr. i rz. wyobraenia Okazji (tac. Occasio)
przedstawiay modzieca z puklem wosw
nad czoem (grzywka, za ktr naleao Okazj
chwyta w przelocie, bo z tyu jest ysa),
trzymajcego

brzytw; na niej wsparte s, w chwiejnej

rwnowadze, szale wagi (reprezentujce moment
krytyczny, rozstrzygajcy o powodzeniu a.
klsce); m.in. posg duta rzebiarza gr. Lizyppa,
znany tylko z opisw.
Waga (u staro. ydw) gd, niedostatek,
okres koniecznej reglamentacji ywnoci, gdy
trzeba j rozwaa i dzieli midzy
potrzebujcych. Trzeci jedziec Apokalipsy (6,
56), na karym koniu, symbol klski godu i
droyzny, mia wag w rce swojej; rozlega si
gos:
"Miarka pszenicy za denara i trzy miarki
jczmienia za denara!"".
Waga w chrzecij. krzy i Chrystus (na
ktrym Bg Ojciec way wszystko);
atrybut modego Maura, ucznia w. Benedykta,
zaoyciela zakonu benedyktynw. W okresie
palenia czarownic waenie podejrzanych kobiet
byo jednym ze rodkw rozpoznawczych;
niekiedy na drugiej szali kadziono cik, okut
metalem Bibli kocieln.
Waga atrybut wadzy krlewskiej,
administracyjnej, wojskowej (w Indiach
kszatrija, dawnej kasty rycerskiej).
Waga dialektyka (a. logika), jedna z
siedmiu sztuk wyzwolonych (ac. anes
liberales), waca prawd i fasz.
Wiedza waona na wadze nauka cisa.
Suchaj mnie, synu, a ucz si cisoci wiedzy
i na sowa moje uwaaj w sercu swoim, a
odkryj ci doktryn zwaon na wadze i
zapoznam ci z nauk cis" (Eklezjastyk 16,
245).
Waga {Libra), gwiazdozbir rwnikowy,
widzialny w Polsce zim i latem; znak zodiaku
wicy
si
ze
sprawiedliwoci
immanentn". pogldem, e wina samoczynnie
uruchamia proces kary. Soce w staroytnoci
mijao rwnik wchodzc w ten znak,
przechodzc z pkuli pn. na pd. Punkt
rwnonocy jesiennej by punktem mierci, gdy
natura zaczyna obumiera. Elementem Wagi
jest powietrze.
Jzyczek u wagi sdzia, rozjemca, arbiter,
czowiek a. niewielkie stronnictwo, ktrego
gos moe przechyli szal na (nie)korzy
ktrego z potnych rywali.
Faszywa waga oszustwo. Waga
zdradliwa obrzydliwoci jest u Pana, a ci

ar sprawiedliwy upodobaniem jego" (Ks.

Przypowieci 11,1).
W marzeniu sennym: sprawy zwizane z
wymiarem sprawiedliwoci.
WAWRZYN (Laur)
Wawrzyn symbolizuje oczyszczenie, czysto,
dziewictwo; zwycistwo, czyn bohaterski,
odwag, triumf, chwa, saw, zaszczyt,
nagrod, niemiertelno, mier, wieczno;
ochron, rozejm: mdro, wyroczni, natchnienie poetyckie, trwae uczucie; podno;
gocinno, wykwint; obud, zdrad.
Wawrzyn udziela staro. Grekom i Rzymianom oczyszczenia fizycznego i moralnego.
Apollo oczyci si wawrzynem po zabiciu
potwornego wa. Pytona. Wawrzyn nazywano
drzewem pokutnym, ekspiacyj-nym". Wieniec
triumfalny (tac. corona trium-phalis) z lici
wawrzynu, dawany wodzowi rz. odbywajcemu
triumf, mia pierwotnie oczyszcza z krwi
przelanej na polach bitew; pniej dopiero sta
si po prostu emblematem zwycistwa i triumfu
oraz uzyskanej przez nie chway niemiertelnej.
Z wieca jako oznaki honorowej, a nastpnie
urzdowej, powstay z czasem korony krlewskie i ksice.
Wawrzyn atrybut Artemidy, Dionizosa,
Asklepiosa (zapach lauru broni mia przed
zaraz, zgnilizn i butwieniem, take przed
zymi duchami; laur na drzwiach pokoju
pacjenta uzmysawia obecno boga); kapani
Hery i Heraklesa wkadali na gow wiece
laurowe. Przede wszystkim jednak by to
emblemat Apollina jako boga Soca Feba
(gr. Phoibos 'byszczcy') rzucajcego oywcze i
miertelne promienie-strzay, boga oczyszczenia
z win, boga poezji i przewodnika muz, boga
wyroczni delfickiej, mdroci przynoszcej
zwycistwo,
wreszcie
bohaterstwa;
aby
korzysta z jego ask noszono gazki i wiece
wawrzynowe.
Wawrzyn atrybut Sawy, Prawdy, muz
(Kaliope, Klio), wieszczkw, wieszczw i poetw (Homera, Wergiliusza, Dantego, Ario-na).
Kto otrzyma od wyroczni pytyjskiej odpowied
pomyln, wraca do domu uwieczony laurem.
Wrono sobie palc gazki wawrzynu: jeli
trzeszczay w ogniu, omen by dobry.
Listki wawrzynu wprawiay w sza, w ekstaz
dionizyjsk, w natchnienie prorockie. Me-

nady-bachtanki uy je, aby si odurzy w czasie orgiastycznych obrzdw; czyniy to take

kapanki pytyjskie, wygaszajc wyrocznie.
Wawrzyn zwycistwo w boju, w sporcie.
w
konkursie
artystycznym.
Wyraa
utosamienie si bohatera z motywacj i celem
jego czynw. Kloanta, zwycizc w wycigu
odzi, Eneasz uwiecza laurem (Eneida 5,245
Wergiliusza). Zdobiono nim take listy
przynoszce wiadomo o zwycistwie oraz
bro zwyciskich wojsk. Miecz wawrzynem
zielony" {Bema pamici aobny rapsod, 1,3
Norwida).
Laur olimpijski wawrzyn, ktrym wieczono gowy zwycizcw zawodw na igrzyskach pytyjskich.
Dafne (gr. daphne, tac. laurus 'wawrzyn',
std laureat 'uwieczony laurem; zdobywca
nagrody za wybitne osignicia twrcze'), w
mit. gr. nimfa, towarzyszka Artemidy, cigana
przez Apollina, ktry chcia j posi. ubagaa
swego ojca, boga rzecznego Peneusza, o
ratunek, i zostaa przemieniona w drzewo
laurowe (dawn. drzewo bobkowe, jak u
Samuela Twardowskiego w 1638 r.), ktre
odtd byo witym drzewem Apollina.
uwaanym za skuteczne przeciw chorobom i
nieszczciom, dodajcym uwieczonej gowie
rozumu a. natchnienia twrczego. Gaj
wawrzynowy rs na szczycie Parnasu, gdzie
mieszkay muzy. Wawrzyn symbolizowa zw.
poezj bohatersk (bluszcz liryczn, mirt
sielankow). Wkadano licie wawrzynu pod
poduszk, aby muzy zesay w czasie snu
natchnienie poetyckie. Wawrzyn na drzwiach
domw gr. a. na bramie paacu cesarza rz.
stanowi ochron przed zym losem.
Wawrzyn chroni mia od uderze piorunw
jako rzekome jedyne wiksze drzewo. w ktre
piorun nie bije, ac. fulmine sol non icitur
(Pliniusz St. 15,30). Tych, co ludom zapalaj
soce, laurami rad bym ochroni od gromu"
{Beniowski 7, 3723 Sowackiego). Tyberiusz
i inni cesarze rz. nosili wiece laurowe, zw. w
czasie burzy.
Wawrzyn (tak jak oliwka) rozejm,
zawieszenie broni (por. Pliniusz St. 15,40).
Gr.-rz. symbolik wawrzynu przejo
chrzecijastwo: wyobraa on bogo niebiask, cnot, prawd, poezj, triumf, wieczno, czysto, dziewictwo. W plastyce
zdobiono laurem gowy witych dziewic-mczennic. Matki Boskiej, w. Guduli. W

rdw. zawieszano go w kocioach w okresie

Boego Narodzenia na znak pojednania i
przyjani z wrkami i elfami.
Laur Kapitelu wieniec wawrzynowy,
nagroda poetycka przyznawana przez cesarzy a.
papiey poczwszy od redniowiecza;
np. Petrarka otrzyma go w 1341, Klemens
Janicki w 1540, Maciej Sarbiewski w 1623.
W Italii (...) wieszczw laur na gruzach
szumi" (Wiesaw 1523 Norwida).
Wawrzyn sawa, chwaa wojenna a.
poetycka; wolno. Jest sawa, a wic bdzie i
Rzeczpospolita! Zawdy z wawrzynw drzewo
wolnoci wykwita" (Pan Tadeusz l, 489490
Mickiewicza).
Wawrzyn niemiertelno. Wiecznie zielone licie wawrzynu s symbolem niemiertelnoci, trwaej mioci i pamici; dlatego w
staro. przybierano groby wawrzynem. Ten co
(...) grb swj mniemany laurami przybiera,
wierny ojczynie i chwale Polak nigdy nie
umiera" (Wiersz na powrt zwyciskiego
wojska 1809 r. 5760 Ludwika Osiskiego).
Krzak wawrzynu suy jako impresa (godo)
Wawrzyca Wspaniaego (Lorenzo de' Medici
144892) z dewiz Ita est virtus tac. 'taka jest
cnota', tzn. wiecznie zielona, wieczna.
Wawrzyn mier. Nagle uwidnicie
drzew wawrzynowych tumaczono sobie w
staro. i rdw. jako zapowied (lub wiadomo
o) mierci panujcego; zjawisko to we wasnym
ogrodzie wiecio zgon czonka rodziny.
Widnicie laurw poprzedzi miao mier
Nerona. Mwi, e krl umar, laurowe drzewa
wszystkie w kraju wyschy" (Ryszard U, 2,4
Szekspira, t. S. Komiana). ten kraj to Walia.
Rwnie jako zapowied zarazy.
Wawrzyn podno. Wraz z kwieciem
pomaraczowym wplatany w wieniec panny
modej.
Zbiera laury by nagradzanym za twrczo a. inne osignicia.
Spocz na laurach zadowoli si
dotychczasowymi osigniciami, nie rozwija
si.
Wawrzyny zaliczkowe, laury przyznawane
awansem, art., nm. Vorschusslorbeeren (Romancero 2, Plateniden Heinricha Heinego).
Laurowo dawn. dostojonie, uroczycie,
pompatycznie. Byo w ojczynie laurowo i
ciemno" (Vade mecum I, Klaskaniem majc... 5
Norwida).

Krzak a. gazka wawrzynu okrela w dawn.

plastyce przedstawian osob jako pisarza lub
artyst.
W marzeniu sennym: zadowolenie, maestwo, powodzenie; (uwieczenie) prno;
(zrywanie pdw) triumf.
WAZA (Dzban, Garnek, Kocio, Naczynie,
Puszka, Urna)
Waza symbolizuje ambrozj, wod, rzek,
deszcz, urodzaj; wiato; powonienie, poznanie.
mdro, tpot, bezwartociowo; wybr,
bogactwo, zaszczyty; zasad esk, zdrowie,
podno, rozrost, rdo ycia, si tajemn,
posta ludzk, ciao ludzkie, obfito,
oczyszczenie,
odrodzenie,
odmodzenie;
miosierdzie, gocinno; modlitw, gniew
boski, mier, pogrzeb. Por. Puchar;
Rg.
Waza, garnek pyny ciaa: krew, mleko,
lina, zy, pot, mocz, sperma.
Waza, garnek deszcz; podno, urodzaj;
oczyszczenie; zdrowie.
Waza esko, ono kobiece, vulva,
macica; matka; eska energia rozrodcza.
Kocio, dzban obfito, dostatek, zw. jeli
zawiera wit krew, wino a. wod.
Przelewanie wody z naczynia do naczynia (u
wielu ludw) reinkarnacja, wdrwka dusz,
metempsychoza.
Dzban, urna atrybut grobowy. Kanopy,
egip. urny grobowe do przechowywania
wntrznoci zmarych, ktrych zwoki balsamowano; ich pokrywy byy wyobraeniami
gw synw Horusa: czowiek, pawian, sza-kal
i sok; podobnie etruskie urny grobowe z VII
w. p.n.e. W staro. Grecji dzbany bez dna na
grobach niezamnych, tj. spragnionych"
niewiast przekazyway wod do wiata
podziemnego zaspokajajc przy tym swe
wasne pragnienie i sprowadzajc deszcz w
okresie suszy.
Waza atrybut bogi-matek, emblemat
izraelskiego plemienia Symeon i gwiazdozbioru
zodiakalnego Panna (Virg).
Waza, garnek Wielka Macierz; niezgbiona macica Natury, otcha pierwotna
(symbol U); podno; odrodzenie, odmodzenie; wiat podziemny.
Naczynie gliniane czowiek, krucho
jego cielesnej powoki i jego cakowita zaleno od Stwrcy, ktry utworzy go z gliny.
Panie, my jestemy glin, a Ty naszym

garncarzem, i wszyscymy dzieem rk

Twoich!" (Izajasz 64,8).
Rozbite naczynie czowiek w cikiej
niedoli. Jestem jak rozbite naczynie" (Psalm
30, 13).
Dzban gliniany rzecz mao warta. Szlachetni synowie Syjonu, cenni jak szczere zoto,
oto poczytani s za dzbany gliniane" {Treny
Jeremiasza 4,2).
Dzban poznanie; wybr. Rebeka, dziewica
z dzbanem, przez to, e napoia sug
Abrahama i wielbdy jego, zostaa rozpoznana
jako wybrana przez Boga na on Izaaka(G^n.
24, 1351). Mczyzna noszcy dzban wody
(co byo zajciem kobiecym) niewiadomie
doprowadzi uczniw Jezusa do sali, w ktrej
miano spoy Ostatni Wieczerz (Ew. wg
Marka 14, 1316).
Garnek, kocio mury Jeruzalem, bronice
mieszkacw przed nieprzyjacielem:
jak miso w garnku, cho postawione na ogniu,
nie przypali si, tak mieszkacw broni mury
(Ezechiel 11,3; 24, 314);
naczynie przyjani i bliskoci Boga.
Naczynie gniewu i naczynie miosierdzia
boskiego. Czy nie ma mocy garncarz z tej
samej gliny uczyni jedno naczynie ku poszanowaniu. a drugie ku zelywoci? Bg (...)
znosi w wielkiej cierpliwoci naczynia gniewu,
gotowe na zatracenie, aby okaza bogactwa
swej chway nad naczyniami miosierdzia" (List
do Rzymian 9, 2123).
Waza (wraz ze sznurem a. wdzidem)
atrybut Nemezis, gr. bogini przeznaczenia:
trzymana w rku waza mieci ma zaszczyty i
bogactwa nalene sprawiedliwym; sznur a.
wdzido suy do poskramiania hybris, gr.
'pychy, zuchwaoci, arogancji'.
Puszka Pandory rdo mnstwa trudnoci, kopotw, nieszcz. W mit. gr. pierwsza kobieta, Pandora (gr. pan- 'wszech-', do-ron
'dar'), otrzymaa od bogw w posagu puszk,
ktrej nie wolno byo otworzy; wiedziona
ciekawoci, namwia ma, Epime-teusza
('mdrego po szkodzie'), do otwarcia puszki, z
ktrej wyleciay na wiat wszelkie choroby i
nieszczcia ludzkoci.
Przelewajca si (dwuuszna) waza deszcz,
woda ycia, wzrostu, podnoci, atrybut znaku
zodiaku Wodnik (Aquarius) i bstw wodnych.
Kocio Medei sposb przywrcenia
utraconej modoci; w mit. gr. czarodziejka
Medea, krlewna kolchidzka, pocia starego

barana na kawaki, wygotowaa je w kotle

wygaszajc zaklcia, i oto z kota wyszo
mode jagni.
Dzban atrybut crek Lota upijajcych
ojca (Gen. 19, 3038), Hebe nalewajcej
bogom nektar na Olimpie, Satyra pijcego
wino; uosobienie Umiarkowania, Gramatyki
(jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych);
jeden z atrybutw Madonny z Dziecitkiem, w.
Floriana gaszcego poar,
Sze wielkich dzbanw (a. hydrii 'gr.
wiader na wod') gody w Kanie i zamiana
wody w wino.
Urna leca na boku (z wylewajc si wod)
antyczny i renesansowy atrybut rzek lub
bogw zamieszkujcych rzeki;
emblemat wody jako jednego z czterech
,,pierwiastkw".
"
Waza naczynie kultowe zawierajce oleje
do namaszczania, wino sakralne, wit krew,
uywane w ceremoniach mycia rk przed
modlitw, lubem, narodzinami dziecka, a take
do stosowania magii sympatycznej dla
sprowadzenia deszczu. Waza z pachncym
olejkiem atrybut Marii (Magdaleny?), ktra
namaszczaa nogi Jezusa (Ew. wg uk. 7, 36
49), Ireny , ktra namacia ciao w. Sebastiana
i, wg kontrreformacyj-nej legendy, wyleczya
go z ran zadanych strzaami; witych niewiast
z mirr u grobu Chrystusowego.
Naczynie wybrane (tac. vas electionis)
Juda Szawet z Tarsu, pniejszy w. Pawe
(Dzieje Ap. 9,15).
Naczynie powicone. Kto by si zachowa
czystym od grzechw i bdw, bdzie
naczyniem powiconym" (2 List do Tymoteusza 2,21).
Waza z liliami ciao i dusza w stanie
cakowitej niewinnoci; zob. Lilia (Gabriel;
Zwiastowanie).
Garnek gliniany atrybut Justy i Rufiny,
legendarnych mczenniczek, patronek Sewilli
(Andaluzja, Hiszpania). Jako crki biednego
garncarza sewilskiego nie chciay sprzedawa
klientom naczy, ktre miay by przez nich
uyte w wityni Wenery;
wreszcie zniszczyy posg bogini, za co je
stracono.
Waza, puchar, pmisek, kielich, kamie
sawny talizman z legendy, w. Graal, naczynie,
do ktrego biblijny Jzef z Arymatei mia
zebra krew z przebitego boku Jezusa,

spywajc z grota lancy, poszukiwane przez

rycerzy Okrgego Stou krla Artura.
Waza krysztaowa Niepokalane Poczcie.
Pusta, zw. gliniana,, waza (w tradycji
chrz.) ciao oddzielone od duszy.
Waza z pomieniem atrybut Miosierdzia i
witej Mioci (XIII w., w. Bona-wentura).
Waza z winogronami mode wino. Waza
ozdobiona figurami ptaszkw niezmcone
szczcie.
Waza z wstawionym prtem stosunek
seksualny.
Waza atrybut powonienia jako jednego z
piciu zmysw.
Dzban czowiek ograniczony, tpy. Tyle
samo dzban zaczerpnie wody ze studni, co z
oceanu" (Niti Sataka 49 Bhartri-harego, VI/VII
w. n.e.).
Garnek gocinno. W dawnej Irlandii
garnek gocinnoci" wisia stale nad otwartym
ogniem, a kady, kto wszed do domu, mg do
niego sign, aby si pokrzepi.
Waza (wg Ksig Kabay XIXIII w.)
skarb.
Zota waza sia tajemna; skarb ycia
duchowego.
Malowane garnki ludzie zepsuci, dbajcy
jednak o pozory przyzwoitoci.
Kocio czary, diabelstwo. Dalej, dalej,
siostry wiedmy, czarodziejski krg zawiedmy
wkoo kota, wrzumy do zbjczych jadw
pen do" (Makbet 4,1 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego). Panie! Patrz, tam z kota pary
znw si jaki twr wylga. Twarz ma okropnej
poczwary, przez pier jeneralska wstga"
(Kordia, Przygotowanie 2636 Sowackiego),
jest to genera Jan Stefan Krukowiecki.
W alchemii: waza alchemiczna, hermetyczna
odpowiednik macicy, miejsce, gdzie tworzy
si nowe ycie, gdzie powstaj cuda, miejsce
zawierajce tajemnice przeobrae; rezerwuar
ycia; eliksir ycia.

W
W jest symbolem pierwotnych si kosmicznych, Chaosu, oddziaywania boskiego,
wiecznoci, niemiertelnoci, mierci, zmartwychwstania, samordztwa, emanacji boskiej,
koa kosmicznego; materii, energii, siy,
promieni Soca, Ziemi, wody, fali,

gbin, wiatru, suszy, byskawicy, odnowy,

odrodzenia, zniszczenia; Afryki; ycia, pnia
mzgu i rdzenia krgowego, duszy ludzkiej,
podwiadomoci, zasady mskiej (fallusa),
zasady eskiej, obojnactwa, dugowieczno-'s
ci, mocy uzdrowicielskich, zdrowia, sekretw
ycia, odmodzenia, zmysowoci, uczucia,
seksu, chuci, podnoci, bezpodnoci;
perwersji, przyjemnoci, pieszczot, zazdroci,
pobaania sobie, pozorw, wiatowOci, zej
woli; niewinnoci, niepowodzenia, zmartwienia; ostronoci, lenistwa; proroctwa, wrby,
czarw; wiata podziemnego, zmarych,
odprowadzania dusz, stranika rde ycia,
stranika skarbu, bogactw duchowych przedstawianych w ksztacie ukrytych skarbw,
niebezpieczestwa; za, upadego anioa. Szatana, diabelskiej zoci, oszustwa, chytroci,
zdrady, zemsty, podstpu, trucizny; pokusy,
grzechu, kary, niewoli; wiedzy, mdroci,
dociekliwoci, wtajemniczenia, dialektyki,
logiki, materializmu; potgi; tajemnicy, ukrycia,
subtelnoci, inteligencji, samowystarczalnoci;
niespodzianki; gupoty; zob. te Bazyliszek,
Smok, Potwory, Tcza (wem).
W jest emblematem lekarzy, czarw, rzek,
morza,
bstw
podziemnych,
chmur
deszczowych, jest najstarszym fallicznym
zwierzciem totemowym, bstwem klimatu u
ludw uprawiajcych kult drzew; jest wyobraeniem spraw tajemniczych, rzadkich,
niezrozumiaych, skrytych w tajnikach nieuwiadomionych przey i myli.
Osobliwy wygld wa, istoty bez rk i ng,
bez uszu, powiek, gosu, a przy tym
nieustraszonej, zwinnej, nieruchomej lub
byskawicznej w ruchach, niesamowicie syczcej, niezalenej i zazwyczaj samotnej.
umiejcej zadawa czowiekowi nag i niespodziewan mier od uduszenia w ucisku lub
od jadowitego ukszenia; niech, wstrt,
strach, nienawi, jakie wzbudza u wielu,
wszystko to sprawia, e w czsto wystpuje
w wierzeniach religijnych, ceremoniach kultowych, legendach i folklorze licznych krajw i
ludw. Czciej wystpuje jako symbol, bywa
jednak te przedmiotem kultu. Synny jest
indyjski kult kobry, aztecki pierzastego
wa, w Afryce znale mona czcicieli pytona
krlewskiego.
W mitologii babiloskiej w jest zodziejem
kradncym
ziele
niemiertelnoci
Gilgameszowi. Kobra bya zwierzciem bogini
egipskiej Wadojet, ,,Zielonej", ktra

staa si tytularn bogini krlestwa Dolnego

Egiptu. Ureusz jeden z symboli wadzy
faraona, noszony nad czoem, przedstawia
atakujc kobr, niekiedy zionc ogniem i
skrzydlat.
W jest emblematem fallicznym, zwizanym w obrzdach podnoci z Bogini Ziemi, z
ziemi, jako zwierz czogajce si brzuchem
po ziemi, najbardziej ziemskie.
Grecki wyraz drakSn, mimo e jest etymologicznym protoplast wyrazw oznaczajcych w jzykach romaskich i germaskich
'smoka', tumaczy si jako 'w' lub niekiedy
'w-smok'. Dla Plutarcha w reprezentuje
bstwo, odnow lub wieczno, bo karmi si
wasnym ciaem gryzc wasny ogon, bo, tak
jak wiat, wychodzi od bstwa i do bstwa
wraca; zob. Smok (Ouroboros).
W czy si z zasad esk jako atrybut
bogi trzymajcych pk wy w rku, jak
Artemida, Hekate, Persefona, lub majcych
we zamiast wosw, jak gorgona Meduza i
erynie; czy si z t zasad take przez
biblijn Ew w raju i wyobraenia Madonny
(zob. niej).
Obok ww-demonw, jak Pyton w Delfach, Kychreus w Salaminie, Kekrops i Erechteusz w Atenach, spotykamy we w kultach
wielu bstw, jak Atena, Demeter, Dionizos,
Zeus Meilichios (agodny) i Sosipolis oraz
Trofonios i Asklepios. Jako stranik sanktuarium w Olimpii pojawia si Zeus Sosipolis,
aby chroni je przed napadami wrogw;
podobnie czyni duch opiekuczy wityni
Ateny
w
Atenach,
oywiony
dusz
Erichtoniosa. W odgrywa rol demonicznego
za w mitach o Tytonie i gigantach, a zasady
mierci w mitach o Filoktecie (bohater wojny
trojaskiej ukszony przez mij) i Heraklesie
(ktry ,,dzieckiem w kolebce" udusi dwa we
nasane przez Her).
W odnowa, dugowieczno, uzdrawianie; wynikao to zapewne z obserwacji
dorocznego ,,odradzania si", tj. zrzucania
warstwy, naskrka w okresie linienia; by
atrybutem boga lekarzy, Asklepiosa (Eskulapa), ktry sam by pierwotnie witym
wem uzdrawiajcym. Grecy i Rzymianie
uwaali we za duchy opiekucze wity i
otarzy; byy te one u nich czsto zwierztami
domowymi, ktre, podobnie jaki asice (o
kotach nie byo jeszcze mowy), tpiy myszy i
szczury. Dzieci bawiy si. z wami, panie
chodziy sobie nimi latemi

szyje i piersi. (Obrzydzenie do wy przyszo

dopiero pniej, wraz z chrzecijastwem.)
Nawet wizerunek wa jako obrocy miejsc
(ac. genius ld), ktre naleao chroni przed
zbezczeszczeniem, bywa skuteczny.
W bogosawiestwo: zaprzony do
wozu Triptolemosa, ktry wg mitu gr. z
rozkazu Demeter objeda wiat uczc ludzi
uprawy roli i dobrych obyczajw.
W wie si z wyroczni w micie o Pytonie (zob. Smok).
Mie uszy polizane przez wa mie dar
wrenia, przepowiadania, jak Melampus albo
Kasandra i jej blini brat, Helenos, ktrzy
otrzymali ten dar (a przy tym zdolno
rozumienia mowy ptakw i owadw) w czasie
snu w wityni Apollina, gdy wity w
poliza im uszy.
Gdy w poera omioro pisklt i matk, jest
to (w Iliadzie 2,325 i nast., Homera) znak
wrebny Zeusa, e wojna trojaska potrwa
dziewi lat, a w dziesitym zakoczy si
zwycistwem Grekw: mwi o tym Odys na
naradzie wojennej, cytujc wrb Kal-chasa.
Dwa we mier; zadusiy wieszczka
Laokoona i jego dwu synw, gdy prbowa
odwie Trojan od wprowadzenia konia
drewnianego do miasta. S te symbolem
wszelkich przeciwiestw, jak nieboziemia,
mczyznakobieta, radosmutek itd.
Laska Asklepiosa (Eskulapa) w mit. gr.-rz.,
boga sztuki lekarskiej, laska z wijcym si
wok niej wem, atrybut zawodu lekarskiego, a wraz z wag, atrybut farmacji. W
zrzucajcy co rok naskrek reprezentuje tu
odrodzenie, co czy si z leczniczymi
wasnociami jego jadu. Podobna, najstarsza
dotd odnaleziona wowa laska lekarza
pochodzi z III tysiclecia, z Mezopotamii.
Kaduceusz (gr. kerykeion, ac. caduceus)
laska herolda, pierw. czarodziejska, na ktrej
dwa wijce si we patrz sobie w oczy.
atrybut Hermesa (Merkurego), wyraajcy
zazw. rwnowag si, niekiedy podno (gdy
we uwaa si za zczon seksualnie par
wok symbolu fallicznego); w alchemii
poczenie.
Gdy min zoty wiek Saturna, czarne we
pod panowaniem Jowisza stay si wg mit. rz.
jadowite (Georgiki 1,129 Wergiliusza).
W kryje si (tai, czai si) w trawie, ac.
latet anguis in herbu niewidzialne

niebezpieczestwo czyha; z Eklog 3,93 Wergiliusza: Damostas ostrzega chopcw zbierajcych poziomki i kwiaty; pniej przen.
Zby wa-smoka zob. Smok.
Jako agathodemon mieszkajcy w Etiopii i
na wybrzeach Indii w jest, wg Swetoniusza, bstwem albo demonem dobroczynnym.
mija wyhodowana na piersi czarna
niewdziczno; wg bajek Ezopa Chtop i wa
oraz Wdrowiec i mija: pewien czowiek
znajduje zmarznit mij i chowaj w zanadrze, aby si ogrzaa, ona za, przywrcona
przez ciepo do ycia, ksa i zabija swego
dobroczyc. Przysowia: Nie wpuszczaj wa
w zanadrze. mija wyhodowana na piersi.
Gadzina ogrzana na wasnym onie. Ulubiona
niegdy metoda samobjstwa (ukszenie
jadowitego wa), wybrana te przez krlow
egipsk Kleopatr VII.
Jad wa moe by mniejszym zem: Raz
mija uksia mieszkaca Kapadocji, ale zdecha sama od jego trujcej krwi" {Epigram
Demodoka z Leros, ok. 450 p.n.e.).
B. rzadko wa przedstawia si jako gupca;
np. w Bajce 57 Ezopa ukszony w gow przez
os w kadzie gow pod koo nadjedajcego wozu, aby os zabi, i sam ginie.
Laska Aarona, ktra zmieniaa si w wa
kapastwo. Lewici, Synagoga. I wzi
Aaron lask przed faraonem i sugami jego, i
obrcia si w wa. Ale faraon wezwa
mdrcw i czarownikw (...). I rzucili laski
swoje i obrciy si w we. Ale Aaronowa
laska poara ich laski" {Ex. 7, 1012).
W jadowity oszczerstwo. Zaostrzyli
jzyki swe jak we, jad mijowy jest pod ich
wargami" {Psalm 139 4).
Wedug wierze ludowych w, widzc
jedca, zaczaja si na drodze, gryz wierzchowca w pcin, a gdy ten pada, atakowa
jedca. W Gen. (49.17) Jakub mwi do
synw: ,,Niech Da bdzie wem na drodze,
mij na ciece, ksajc kopyta koskie, e
spada jedziec jego na wznak".
W ywicy si pyem rado i szczcie. Wilk i baranek bd si pa razem (...),
a wowi py chlebem bdzie" {Izajasz 65,25).
Narody (...) liza bd proch jak we"
{Micheasz 7, 1617).
W miedziany przedmiotem kultu u sta-ro.
ydw. Rozgniewany Jahwe spuci na
szemrzcych synw Izraela we ogniste. ktre
bardzo wielu poraniy lub zabiy;

pomiarkowawszy si kaza Mojeszowi dla

uratowania pozostaych, sporzdzi wa
miedzianego i postawi go na znak: kto
ukszony spojrzy na, wyzdrowieje" (Nu-meri
21, 59). Krl izraelski Ezechiasz (...) czyni
dobrze przed Panem (...), znis wityki na
wyynach, skruszy bawany, powycina wite
gaje i poama wa miedzianego, ktrego byt
uczyni Mojesz; do tego bowiem czasu
synowie izraelscy palili mu kadzido,
nazywajc go Nohestan ('miedziany')" (4. Ks.
Krl. 18, 14). W chrzecijastwie
uzdrowienie i mdro. A jak Mojesz
podwyszy wa na pustyni, tak trzeba, aby
podwyszony by Syn Czowieczy" (Ew. wg
Jana 3,14). Zakrcony na ksztat wa pastora
biskupi jest pamitk tego symbolu.
Przysowie: Bywa i z wa driakiew (lek), tj. i
zy na co si przyda.
W wie si z drzewem, eskim symbolem dorocznej odnowy wegetacji, co objawiao
si w obrzdach ku czci babilosko-asyryjskiej bogini podnoci przyrody i mioci,
Isztar, i w opowieci biblijnej o wu w raju,
drzewie wiadomoci, Ewie i Adamie. (Gen. 3,
l7); w z drzewa wiadomoci zego i
dobrego (wac. uwiadomienia seksualnego)
jest wyobraeniem fallicznym, majcym
jednak zarazem silne zwizki z zasad esk,
z Ew; na wizerunkach redniowiecznych
czsto z gow i piersiami kobiety.
W w Biblii rwnie chytro i mdro.
W by chytrzejszy nad wszystkie inne
zwierzta ziemi" (Gen. 3,1). Bdcie mdrzy
jako we" (Ew. wg Mat. 10,16). Psalmista
porwnuje bezbonych do chytrego wa,
ktry zatyka sobie uszy, aby nie sysze gosu
biegego w czarach zaklinacza, nie mogcego
w tych warunkach uczyni wowi adnej
krzywdy (Psalm 57 5). redniowieczni
wojownicy skandynawscy jadali pieczone serca
ww, aby zyska ich mdro i odwag.
Chrzecijastwo uczynio wa (z drzewa
wiadomoci) Szatanem-kusicielem; jako symbol diaba przedstawiano go we wczesnej
sztuce chrz, u stp Madonny, nowej Ewy,
ktra w przeciwiestwie do poprzedniej pokonaa wa-Szatana, zgodnie z zapowiedzi
Jahwe: Poo nieprzyja midzy tob i
niewiast, ona zetrze gow twoj, a ty czyha
bdziesz na jej pit" (Gen. 3.15). A w,
ktry na ziemi przynis mier, przez Ciebie
zosta podeptan na wieki

salve Regina!" (Salve Regina 1012 Jana

Kasprowicza).
Kielich, z ktrego wntrza wysuwa si w
wizerunek oparty na legendzie o w. Janie
Ewangelicie: mia on wypi trucizn, gdy z
kielicha wysza ona w postaci wa; atrybut
w. Jana. We wczesnym chrzecijastwie
utosamiano wa z Lewiatanem (zob.).
W sztuce chrz, w jest atrybutem, prcz
w. Jana Ewangelisty, rwnie w. Barbata,
w. Cecylii, w. Eufemii, w. Hilarego,
apostoa Filipa, w. Tekli, w. Wer-diany i
wielu innych witych depccych we;
niektrzy z nich mieli cudownie oswobodzi
jaki kraj od plagi ww, inni, jak w. Patryk,
od fallicznego kultu wa, kultu w Irlandii
zwizanego z okrgymi wieami.
W Kundalini (sanskr. 'ozdobiona kolczykami', przydomek bogini Kali) wedug
tantra-jogi (ezoterycznej formy jogi) jest
utajon si (energi kosmiczn, symbolem
pocigu pciowego) zwinit u podstawy
krgosupa ludzkiego jak spryna. Tantra-joga dy do obudzenia wa Kundalini i
rozcignicia go wzwy, a do orodka siy
psychicznej, sahasrara ('o tysicu promieni'),
znajdujcego si tu pod czaszk. Wedug
Pliniusza (10,86) we zrodziy si z ludzkiego
krgosupa.
Pojcie wa niebiaskiego wyraa si w
piciu gwiazdozbiorach: W, W wodny,
W wodny may, Wownik i Smok (midzy
dwiema niedwiedzicami).
W morski olbrzymia istota bajeczna,
wytwr wyobrani eglarzy: przez dugie
miesice podry patrzyli na wijce si ruchy
fal morskich; symbol podwiadomoci i gbin.
Wami morskimi nazywa si dzi silnie
jadowite pawice yjce w strefie pela-gicznej
mrz na pograniczu Oceanu Indyjskiego i
Pacyfiku.
Przeciwiestwo wa, wrogowie wa:
bg soneczny (w Bajce 54 Ezopa w przyby
na wesele Zeusa z r w zbach, ale bg nie
przyj jej od niego), ptak, zw. ibis, orze
(orze zwyciajcy wa, podobnie jak w
przybity do krzya to chtoniczna zasada eska
pokonana przez Ducha), jednoroec, so,
jele, aba, asica, pszczoa;
byk (ywy bohater soneczny przeciwiestwem
martwego, chtonicznego), ryba. Przed
zjawieniem jadowitej mije stado w wodzie

nagle si rozprszy i do dna tonie" (Boska

Komedia, Pieko 9. 7677 Dantego, t. E. Porbowicza). Wedug poj ludowych: z tego
samego kwiatu w wysysa trucizn, a pszczoy
nektar pij" (Perykles 1,1 Szekspira, t. L.
UIricha). Jeliby twj syn prosi o chleb, czy
podasz mu kamie? albo gdyby prosi o ryb,
czy podasz mu wa?" (Ew. wg Mai. 1, 910).
W Midgardu w mit. skand, yjcy w
morzu demoniczny w okalajcy Midgard.
wiat zamieszkay przez ludzi, pooony
midzy pd. wiatem ognia i pn. wiatem lodu;
w ten jest symbolem ustawicznego
zagroenia istniejcego porzdku Kosmosu
(podobnie jak Lewiatan). ..wiecie! w
wiecznoci uskami w okrg ciebie gniecie,
zbem zatrutym boki ogryza nieznacznie"
(Kordian, Przygotowanie 6163 Sowackiego).
Widoczne, bliskie pokrewiestwo wa 7
jaszczurkami sprawia, e wizerunki jego,
zwaszcza w redniowieczu, maj apki, rki,
grzebienie i narole; w mitach i legendach w
jest czsto nie do odrnienia od smoka:
otrzymuje skrzyda, pira, ognisty oddech itd.
,,Jeli w nie poar wa. nie zostanie
smokiem" (Eseje: O szczciu, nr 16 Fran-cisa
Bacona).
W Boskiej Komedii (Piekl 25) Dante
spotyka w piekle znanych w XIII wieku
florentyskich zodziei i zoczycw, ktrych
pokuta polega na kolejnej przemianie z ludzi w
we i z ww w ludzi, za w gbi sidmego
jaru (Pieko 24) oglda zodziei. ktrych ciaa,
gryzione przez straszliwe we, rozsypuj si w
proch, aby si znw odrodzi. ..Odtd by
wom przyjacielem musz" mwi poeta (t. E.
Porbowicza). Przysowie arabskie: Jeli w
ci kocha, uczy sobie ? niego naszyjnik, tzn.
korzystaj nawet z niebezpiecznych ludzi.
W Nilu krlowa egipska Kleopatra VII;
przen. chytra kobieta o kuszcych, wowych
ksztatach.
W owinity wok drzewa emblemat
Drzewa ycia: pokusa.
W skrzydlaty dobroczynno, wyzwolenie, zgoda, anio brzasku, duch wszelkiej
wiedzy.
W uoony w koo. gryzcy swj ogon
koo, wieczno, sia. ktra si sama odradza.
koo zodiakalne.
W uniesiony w gr fallus.

W z rogami emblemat wody.

mija niewola u zaborcy. ..Na polskiej
ziemi gad, mija po caym kraju si suwa, co
nam lilijc zatruwa, co nam soneczko wypija, co
nam zaraa oddechy, dami w serce ugadza
itd." (Moja nuta l6 T. Le-nartowicza).
W w kieszeni skpstwo. Mie wa w
kieszeni by dusigroszem. kutw,
harpagonem, skner.
W atrybutem Mammona. uosobieniem
pienidzy, ich potgi, wulgarnego materializmu.
wyobraany na workach lub stosach zotych
monet.
Robi, skrca wa rodzaj figury
taneczno-zabawowej: marsz albo bieg w takt
muzyki szeregu osb trzymajcych si za rce.
W marzeniu sennym uosobienie gronych
stron przeywanego konfliktu.
W heraldyce strategia, sawa wojenna,
odwaga, czujno.
W alchemii: skrzydlaty w pierwiastek
lotny, bez skrzyde stay, przybity do krzya
przeistoczenie pierwiastka lotnego w stay,
uduchowienie, zniewieciato.
WZE
Wze symbolizuje niemiertelno, nieskoczono, ycie, bezkres; eglug; zgod,
pokrewiestwo, wi. spjni, cznika, ugod.
tajemnic, maestwo, wierno, mio;
ogrodzenie, zwizanie, niewol; powikanie.
trudno, kopot, zmartwienie; labirynt, problem, intryg; obron, odwet.
Wze mistyczny emblemat ind. nieskoczonego cyklu reinkarnacji; atrybut boga
Wisznu; chiski znak dugowiecznoci, szczcia, przeznaczenia, losu; tybetaski obroca
(zw. niewidomych) przed ..zym okiem".
Wze nieskoczono. czy w sobie
spiral i lini esowat. semk i semk lec, tj. znak nieskoczonoci; u staro.
Egipcjan ycie, nieskoczono. ydowski
emblemat pokolenia -ludy.
Wze Izydy niemiertelno: jest to
ANKH, krzy egipski z uchwytem, ale z
opuszczonymi ramionami, b. rozpowszechniony amulet.
Wze Salomona tajemnica; pokrtny
dese zoony ze swastyk, zawierajcy ukryte
Centrum mistyczne, podobnie jak labirynt i
wze gordyjski.

Wze egluga, od znaczenia, jakie miaa

dla niej umiejtno zawizywania wzw
marynarskich na aglowcach.
Wze gordyjski labirynt, trudny, skomplikowany problem nie do rozwikania, zawio. Wze na dyszlu starego wozu krlewskiego. dar wotywny w wityni Zeusa w
Gordionie; wg podania, kto potrafi ten wze
rozwiza, zostanie panem wiata. Aleksander
Wielki, nie mogc sobie z tym da rady. rozci
wze mieczem (i zosta panem wiata, ale na
krtko). Rozci wze gordyjski przen.
rozwiza zawiy problem w sposb prosty i
radykalny; zob. Jajo (jajko Kolumba);
otworzy labirynt. aby dotrze do mistycznego
Centrum.
Wze mio, maestwo; wze maeski zawizywanie takiego wza byo
czci ceremoniau zalubin w staro. Rzymie; pan mody rozlunia pas panny modej
rozsuwajc jego wze (la. nodus Herculeus
'heraklejski'); ..rozpi jej pas" znaczyo:
..oeni si z ni". Pan mody nie mia jednak
adnego wza na stroju lubnym, gdy
mogoby to (za spraw czyjej magii) uczyni
go w czasie nocy polubnej impotentem.
Rwnie naleao rozwizywa wszystkie
wzy na poonicy oczekujcej rozwizania i
na umierajcym (aby nie tamowa drogi duszy
chccej ulecie). W tradycji marokaskiej pan
mody moe obcowa cielenie z on dopiero
po rozplataniu siedmiu wzw na jej odzieniu.
Kapan Jowisza (ac. flamen Dialis) nie mg
nosi wzw na swej odziey. Greczynki
rozpuszczay wosy (klasyczne wzy greckie
splecione w kok nad karkiem) na procesjach
dionizjw.
Wze zwizanie; zwizek z ptl. sieci,
plecionk,
wizami,
ptami,
tykami.
jeniectwem. niewol.
Rozwizywanie wza uwolnienie si. np.
w buddyzmie emblemat rozstania si z
doczesnym wiatem pozorw; uwolnienie si
duszy z wizw ciaa, mier; por. wyej
Wze (mio). Rozwizywanie wza moe
te wyobraa uwolnienie si od kompleksw i
powika duchowych, rozwizanie trudnych
problemw, usunicie blokady psychicznej,
idei przeladowczej.
Wze obrona. Ludy prymitywne uywaj
wzw jako amuletw przeciw zym duchom.
Pozostao
arabskich
tradycji
przedislamskich: m przed wyjazdem czy

wzem koce gazek dwch drzew (tzw,

maestwo gazi); jeeli po powrocie
znajduje wze nie naruszony, wnioskuje, e
ona bya mu wierna; jeeli nie, czuje si
zdradzony. Pielgrzymi, ktrych spotyka burza
na morzu, zawizuj sobie wzy na odziey:
jednak ubir pielgrzymw do Mekki,
haddich. .musi by pozbawiony wzw.
Wyprbowanym arabskim sposobem odwrcenia grocego niebezpieczestwa jest zwizanie kosmyka wosw na gowie i wymwienia imienia Allacha; przeciw ,,zemu oku"
wszake skuteczniejszy jest supeek na brodzie.
Trzy wzy na biczu trzy osoby Trjcy
witej. Biczem o trzech wzach potrzsa
niekiedy w. Ambroy (ok. 339397), jeden z
Ojcw i Doktorw Kocioa zach., wygraajc
heretyckim arianom podwaajcym dogmat
Trjcy Sw.
Wzy na paskach zakonnikw przynaleno do zakonu franciszkanw; zob. Pas
(franciszkaski). I bernardyn ksidz Robak
wszed z wlastym paskiem" (Pan Tadeusz
2,46 Mickiewicza); bernardyni uywane
tylko w Polsce okrelenie tzw. pop. brzowych
franciszkanw.
Wze magiczny wadca wiatrw. Rybacy
szetlandzcy (Szetlandy grupa ok. stu wysp
na Atlantyku, 210 km na pn. od wybrzey
Szkocji), ktrzy zachowali do dzi niektre
obyczaje i obrzdy normandzkie, wierz, e
mog wpywa na kierunek i si wiatrw za
pomoc magicznych manipulacji wzami.
Wze impresa (godo) krla fr. Franciszka I (151547).
Wze ycie. Ndzny gadzie, twym
ostrym zbem rozwi teraz wze ycia
spltany" (Antoniusz i Kleopatra 5,2 Szekspira,
t. L. Uiricha). Kleopatra do mii, przykadajc
j do piersi. Snu wzy ycia i wiece
potgi" (Dzie dzisiejszy 36 Zygmunta
Krasiskiego).
Wze szanta modlitewny. Rozpowszechniony, zw. w krajach rdziemnomorskich sposb przymuszania witych do
dziaania: po zawizaniu supeka (ktry wie
witego) nastpuje przedstawienie konkretnej
sprawy z towarzyszc jej pogrk: Nie
wypuszcz ci, pki nie spenisz proby!"
Wze kopot, problem. Przysowie:
To bardzo trudny i ciki wze na mnie,

tj. twardy orzech do zgryzienia, trudna sprawa

do zaatwienia (problem do rozstrzygnicia).
Przysowie: Gupi wi wzy, a mdrzy je
rozwizuj.
Zaplataj dobrze wze, koce wsad do
wody" (Pan Tadeusz 9,129 Mickiewicza), aby
si nikt nie dowiedzia o caej sprawie. mwi
kapitan Rykw, Rosjanin. Ro.: koncy w wdu
'i ani ladu'.
Wzy powizania, zwizki, wizy, wi;
czno, spjnia.

Wzy
krwi
pokrewie
stwo.
Wze kochankw wierno i mio.
Dwa wzy na podwjnej wstce, z podwjnymi zakoczeniami.
Wze dramatu, komedii, sztuki, powieci
zawizanie i przeprowadzenie akcji, ktrej
przedmiotem jest konflikt midzy postaciami
utworu; intryga.
Zawiza sobie wzeek (np. na roku
chusteczki), aby nie zapomnie o czym, co
trzeba zaatwi; rwnie przen. o odwecie,
rewanu.
Krtko i wzowato treciwie, zwile,
lapidarnie.
W marzeniu sennym: trudnoci, komplikacje,
powikania yciowe.
WIATR
Wiatr jest symbolem czasu, nicoci, pustki,
przestrzeni, ruchu, szybkoci, przemijania,
niestaoci, zmiennoci, niepokoju, aktywnoci,
gwatownoci,
zniszczenia,
zamieszania,
odrodzenia; yciodajnego tchnienia bstwa.
gosu boego, potgi bstwa, porednika
midzy niebem a ziemi, posaca bogw;
aski, grzechu, gniewu bstwa, niebezpieczestwa, kary boej; ycia ludzkiego, duszy. ducha
twrczego, sil ywotnych, namitnoci
ludzkich, szalestwa, wojny, porywczoci;
mskoci, chuci, podnoci; cierpienia; pieni:
ekstazy; wolnoci, natchnienia poetyckiego i
wrebnego, (nie)pomylnej eglugi, traktu
(gocica); daremnoci, nietrwaoci; roznoszenia plotek, prnoci, niewdzicznoci,
kaprysu.
Nie znajc prawdziwych, fizycznych przyczyn powstawania wiatrw, staroytni widzieli
w nich istoty boskie. Skadano im ofiary na ich
wasnych otarzach, aby zapewni sobie dobre
zbiory i bezpieczn eglug. Dowdcy flot na
wyprawach wojennych skadali wiatrom ofiary
z czarnych owie

czek. Demonem wiatru mia by Eol (gr.

Alolos) zamieszkay na dalekim zachodnim
morzu, na Wyspach Eolskich, ulubienic bogw; przyj gocinnie Odyseusza i da mu na
dalsz podr worek z zamknitymi w nim
przeciwnymi wiatrami. Jednak u ojczystych
wybrzey, gdy znuony Odys zasn. ciekawi
towarzysze bohatera otworzyli worek; wiatry
zapdziy wtedy okrty na powrt do wyspy
Eola, ktry ju nie powtrzy swej usugi
(Odyseja 10.1 Homera). Eol nic by nigdy w
Grecji przedmiotem czci, nie skadano mu
ofiar; by wytworem wyobrani poetyckiej.
Inaczej u Wergiliusza (Eneida 1,53; 8,416),
gdzie Junona zwraca si do Eola z prob.
Pniejsi poeci uczynili go krlem wiatrw.
Germaski Wodan (Odyn) by prawdop.
pierwotnie take bogiem burz i wiatrw.
W tradycji perskiego mazdaizmu wiatr
podtrzymuje Wszechwiat i reguluje jego
rwnowag moraln i fizyczn. W tradycji
muzumaskiej wiatry podtrzymuj trzepotem
niezliczonych skrzyde prawody podpierajce
tron Allacha. Wiatrami rzdzili take Hermcs
(Merkury), Pan, Trofonios (legendarny
budowniczy wityni Apollina w Delfach),
Linos (piewak, twrca muzyki gr.), Amfion
(m Niobe. wadca Teb, muzyk i poeta).
Maruts (ind. wedycki bg burzy), w
mitologiach przedstawiani zwykle jako zotouci, bogaci, zodzieje, piewacy, czarujcy
gr na harfie, lutni, piszczakach trzcinowych,
gwizdaniem; kaprynicy; mynarze;
wojownicy; umiej szybko zmienia posta i
wzrost, niekiedy dwugowi, wielorcy. szybcy,
niepowstrzymani,
zdecydowani,
czsto
niewidzialni; daj si przebaga ofiarami; np.
Agamemnon ofiarowuje ycie swej crki.
Ifigenii. aby wywoa pomylny wiatr dla floty
majcej wyruszy przeciw Troi.
Wiatr pnocny, u Grekw Boreasz (gr.
Boreas 'szumicy'), zimny, ale wesoy i zdrowy dla Europy i Azji Mniejszej, w Afryce za
przynoszcy chmury i deszcze; od czasu. gdy
zniszczy flot persk Kserksesa, czczony
przez Ateczykw. U Rzymian Aquilo,
Arcturus, a Egipcjan Kehui (o baranim bie).
Wiatr pnocny rozpdza deszcze, a obmowa
wywouje gniewne oblicze" (Ks. Przypowieci
25,23). Dary wiatru pnocnego:
w folklorze azjatycko-europejskim wiatr pn.
(a. mrz, diabe, w. Piotr. Pan Bg) obda-

r biedaka magicznymi przedmiotami, jak

sakiewka wci napeniajca si zotem, stolik,
na ktrym na danie zjawiaj si potrawy,
zwierz zotonone, a wreszcie, gdy je
wszystkie od biedaka wyudzono, kije samobije,
wymuszajce zwrot czarodziejskich darw.
Urodzeni przy wietrze ptn. zaznaj czasw
wojny. Ironiczna uwaga Hamleta (2,2):
Szalony jestem tylko przy wietrze pnocoptnocnozachodnim; kiedy z poudnia wieje,
umiem odrni jastrzbia od czapli" (t). .1.
Paszkowskiego).
Wiatr wschodni: gr. Euros 'zaranny', rz.
Yullurnus, egips. Henk-Nisesui (o baranim bie),
suchy, czasami wilgotny, wiejcy g. w okresie
zimowego przesilenia dnia z noc;
w Palestynie wschodnie wiatry pustynne, czsto
jesienne, synny chamsin uwaany za plag.
Urodzeni przy wsch. wietrze bd obdarowani
zotem, nie zaznaj biedy.
Wiatr
pnocno-wschodni
Euroakwilo
(Eurocyklon. w. gregale), lewantyski, silny i
zimny (gl. zimowy), wiejcy w zach. i rodk.
basenie rdziemnomorskim, przynoszcy
zniszczenie, zarazy, burze, miotacz fal,
wysuszajcy owoce; wymieniony w Dziejach
Ap. 27, 14.
Wiatr poudniowy: gr. Ntos 'wilgotny', rz.
Auster, egip. Szebhui (o bie lamparta),
burzliwy, ciepy, przynosi Grecji czsto mg.
wilgo i deszcz, wieje na pocztku lata. szkodzi
zdrowiu, zy pasterzom, od nocy lepszy na
zodzieje, na rzut bowiem kamienia ledwie
signie oko" (Iliada 3, 1112 Homera. t. Fr.K.
Dmochowskiego). ..Gdy wieje wiatr z poudnia,
powiadacie, e bdzie gorco: i bywa" (Ew. wg
uk. 12.55). Zrodzeni przy wietrze pd. bd
ludmi towarzyskimi.
Wiatr zachodni: gr. Zefir (Zephyros 'ciemny'),
rz. Favonius. m Flory, egip. Hutczaiui (o bie
mii), przynosi Grecji burze i deszcze. a krajom
zachodnim pogod, wiosenny, pozwalajcy na
rozpoczcie eglugi, wiejcy g. w okresie
letniego przesilenia dnia z noc. W Palestynie
agodny, czsto deszczowy:
Gdy widzicie obok podnoszcy si z zachodu,
zaraz mwicie: bdzie deszcz, i tak bywa" (Ew.
wg uk. 12.54). W nowoytnej Europie symbol
idei wolnociowych Rewolucji Fr. ..Lecz skoro
soce swobody zabynie i wiatr zachodni
ogrzeje te pastwa. i c si stanie z kaskad
tyrastwa?" (Dziady cz. III, Ustp, Pomnik
Piotra Wielkiego

678 Mickiewicza). Urodzeni przy wietrze

zach. bd ledwo wiza koniec z kocem.
Ra Wiatrw graficzne wyobraenie
rozkadu kierunkw wiatrw, zwykle 4, 8 a. 16
kierunkw, czasem 12. Cztery g. wiatry
zwizane s z czterema temperamentami,
czterema elementami, czterema porami roku.
Wiea Wiatrw astronoma Andronikosa z
Kyros. zbudowana ok. 40 p.n.e. u wejcia na
agor atesk, bya omioboczna, a kada jej
ciana odpowiadaa kierunkowi jednego z
omiu wiatrw. Jest to jeden z najlepiej
zachowanych pomnikw staroytnoci.
Objawieniu si bstwa towarzyszy czsto
wicher, trba powietrzna. Wiatr Duch Boy
unosi si na pocztku nad wodami (Gen.
1,2). Hebrajskie ruah to 'wiatr, duch i
tchnienie'. Cherubini ukazuj si Ezechie-Iowi
w gwatownym wichrze pnocnym (l. 414).
Zesanie Ducha witego nastpuje wrd
szumu wichru gwatownego (Dzieje Ap. 2,2).
Bg mwi do Hioba ,,spord wichru" (Hiob
38.1). ..A oto Pan przechodzi, a wicher
potny i silny, wstrzsajcy grami i kruszcy
skay szed przed Panem" (3. Ks. Krl. 19.11).
W symbolice indyjskiej waju to 'tchnienie
kosmiczne i sowo', porednik midzy niebem
a ziemi, przynoszcy tchnienie ycia a.
podmuch mierci.
Wiatr uczucia (zw. gniew) bstwa. ..To
mwi Pan: Oto ja wzbudz na Babilon (...)
wiatr zaraliwy i pol przeciw Babilonowi
wiejaczy, ktrzy go przewiej i spustosz jego
kraj" (Jeremiasz 51. l2). Wszystkich
pasterzy twoich pa bdzie wiatr, a mionicy
twoi w niewol pjd" (22,23). ..Na wejrzenie
Boga zatrzs si gry i wiatr poudniowy wia
bdzie" (Eklezjasyk 43,17). W 2. krgu pieka
(pie 5 Boskiej Komedii Dantego), wrd
innych dusz ludzi zmysowych smaganych
wichrem. Paolo i Francze-ska miec si na
wietrze tam i sam jak lotne pierze" (t. E.
Porbowicza).
Wiatr wywouje ekstazy prorocze i wrbiarskie: wiatr szumicy w liciach dbu
wypowiada wyrocznie Zeusa w Dodonie,
Wiatr yciodajne tchnienie bstwa,
odrodzenie. To mwi Pan: Od czterech
wiatrw przyjd duchu i tchnij na tych pobitych. a niech oyj" (Ezechiel 37,9). Wiatr i
duch (tchnienie), jednakowo niewidzialne,
cz si w symbolice i nazwie: gr. pneuma
'duch, tchnienie, dmuchnicie, wiatr, duch,
natchnienie'. Pan tchn w oblicze pierw

szego czowieka dech ywota i sta si

czowiek istot yw" (Gen. 2,7).
Wiatr swoboda, wolno, wolno ducha.
Wiatr, kdy chce, dmie" (Ew. wg Jana 3,8).
Pomylny wiatr sprzyjajce okolicznoci;
tac. secundis ventis 'z pomylnym wiatrem
(pyn)'. Inny wiatr powiat, tj. przychylny.
Wiedzie, skd wiatr wieje wyczuwa, co
si dzieje, jakie si szykuj zmiany.
Wiatr szybko. Pdzi, gna jak wiatr, z
wiatrem na wycigi, z wiatrem w zawody, na
skrzydach wiatru (zob. Skrzyda). Synne z
szybkoci biegu rumaki uwaano za potomstwo
wiatrw Boreasza lub Zefira.
Wiatr pose bogw i ludzi. Ksztat wichru
przybierali m.in. Zeus, Herakles, Odyn,
Hurakan (jednonogi bg byskawicy Majw).
,,Powiejcie wiatry od wschodu! Z wami do
mojego rodu pol skarg" (Duma Lukierdy l
3 F. Karpiskiego). Wichrze! nad wzgrza,
pola nie me pozdrowienie std, rodzinn moj
pozdrw wie" (Pozdrowienie 57 K.
Tetmajera).
Wiatr rdo energii, sia napdowa,
rozpd. Zabra komu wiatr z agli, pierw.
eglowa na stronie nawietrznej innego statku,
zabierajc mu wiatr.
Wiatr gwatowno, porywczo. Przegna, przepdzi na cztery wiatry {Ezechiel
17,21), I jak dugo wichrem gwatownym bd
mowy ust twoich?" (Hiob 8,2). Kto sieje wiatr,
zbiera burz, przys. wg Ozeasza (8,7):
Bo wiatr sia bd, a wicher pn". Przeciw
wiatru trudno i (a. dmucha). agodny
wietrzyk rozpala ogie, gwatowny tumi
(Lekarstwa na mio 807 Owidiusza).
Wiatr prno, pycha. Wiatrem nadty.
Wiatr dza, chu; zob. Ko (Boreasz
zaptadniajcy klacze). Zefir przynoszcy
deszcze, a zatem i bogate zbiory, zosta przez to
maonkiem Chloris ('kwitncej'), ktra zrodzia
mu Karposa ('owoc'); znana te bya jego
namitno do Hiacynta, ktrego mier
spowodowa przez zazdro o Apollina. Powsta, wietrze pnocny, zerwij si, wietrze z
poudnia, przewiej mj ogrd, niech si
rozpynie jego wo balsamiczna; niech przyjdzie mj miy do swego ogrodu i niech
spoywa wyborne owoce jego" (Pie nad
pieniami 4,16). ..Wiatr lubieny, co zwyk

w swym przelocie wszystko caowa" (Otello

4,2 Szekspira, t. J. Paszkowskiego).
Wiatr czas. Czas jest to wiatr: on tylko
ma wiec zdmuchnie, wielki poar od wiatru
tym mocniej wybuchnie" (Pan Tadeusz 10,
3523 Mickiewicza).
Wiatr niestao, prno, nico,
przemijanie, zmienno, los ludzki. Kto
zamieszanie wnosi w dom swj, odziedziczy
wiatr" (Ks. Przypowieci 11,29), tj. nic. ywot
mj wiatrem jest" (Hiob 7,7), tj. szybko
przemija. Bawany (bogw pogaskich) to
pusty wiatr" (Izajasz 41,29). Losie czowieczy,
ty jest jak wiatr!" (Pie duchw nad wodami
345 Goethego). Czowiek to trzcina
chwiejca si na wietrze (por. Ew. wg Luk.
7,24), ale trzcina mylca" (Myli 6,347
Pascala). Mwi na wiatr, uprawia wiatrologi
(operowa beztreci-wymi frazesami). Szukaj
wiatru w polu. Wiatrem podszyta (o lichej,
przepuszczajcej chd odziey). Sowa na
wiatr niedotrzymane obietnice. Przemino z
wiatrem (tytu powieci autorki amer. Margaret
Mitchell: Gone wilh the Wind, 1936). Pdzi
wiatry po wiecie ugania si nie wiadomo
za czym. Pies szczeka, wiatr wieje gadanie,
obmowa bez znaczenia. Przysowia: Kto wiatrem suy, temu dymem pac. Co z wiatrem
przyszo, to z wiatrem uleci. Mie wiatr w
gowie by lekkomylnym. Wystawi kogo
do wiatru oszuka. y wiatrem nie
wiadomo czym. Puci majtek z wiatrem
zmarnotrawi.
Wiatr chwiejno, niezdecydowanie.
Chorgiewka na wietrze czowiek zmieniajcy pogldy. Li na wietrze czowiek
niestay. Gupio jest skary si na niestao
wiatru" (Heroidy, List 21 76 Owidiusza),
Wiatr grzech, plotka, obmowa. Wie
mwi w Prologu do Henryka IV cz. 2 Szekspira:
Ja to (...) na wietrze, moim koniu, unoszona,
gosz (...) potwarz" (t. L. Ulri-cha). Grzech
powtrzony jest jak wichru powiew, co kby
prochu w ludzkie oczy miota" (Perykles 1,1
Szekspira, t. L. Uiricha). Kto si wspiera na
kamstwach,
ten
pasie
wiatry"
(Ks.
Przypowieci 10,4). Przysowie z XVI w.:
Powstrzymywa bieg plotki to chwyta wiatr w
siatk.
Wiatr niewdziczno. Dmij, dmij,
wietrze zimowy, ksasz mniej bolenie ni

ludzka niewdziczno" (Jak wam si podoba

2,7, Pie Szekspira).
Zy wiatr dawn. morowe powietrze,
zaraza. Niech Zeus wreszcie odmieni nasz zy
wiatr!"
(Bfagalnice
775
Ajschylosa).
Przysowie: Bodaj ci zy wiatr (owion)!
Da komu wiatru przestraszy, da si
we znaki.
Wiatr w oczy niepomylne okolicznoci,
przeciwnoci, przykroci.
Wiatr instrumentem muzycznym. Rce
kad na wiatrach jako na harfy Eola strunach...
i gra mi wiatr jak najboleniej" (Beniowski
VIC, 2979 Sowackiego).
Wiatr pieniarz-deklamator. Polski
wiatr, rapsod jedyny spraw tu pokonanych"
(Ra, Prolog S, eromskiego). A na drutach
jaskki czerniej jak nuty, wedle ktrych wiatr
piewa swych westchnie pacierze" (Droga
1314 L. Staffa). Wiatr czasem sobie utnie
wyrwasa w takt szyderski" (Rycerska I, 1314
Or-Ota). Wyrwas przypiewka.
W plastyce wiatr wyobraano jako ptaka,
grzechotk, harf, lutni, fletni Pana lub inne
instrumenty muz., jako osoby a. gowy o
wydtych policzkach, dmuchajce, niekiedy w
rogi a. muszle, we wczesnym redniowieczu
czciej same gowy, pniej gowy
uskrzydlone. Bezcielesny bg wiatru dmcy w
chmury by godem (w. impresa) ksicia
Farmy Ranuccio Farnese (15691622) z dewiz: Pellit et attrahit tac. 'odpdza (zo) i
przyciga (dobro)'.
Wiatr z okna to strzaa z kuszy przysowie w.: aria da fmestra, colpo di bale-stra
ostrzeenie przed przecigami, postrachem
XVIIXIX wieku.
W marzeniu sennym: zapowiada wane
wydarzenie, zmian; (agodny) szczcie;
(burzliwy) nieszczcie.
Wg mniema lud. urodzeni w chwili bezwietrznej, w czasie ciszy, bd gupcami.
WIELBD
Wielbd (dromader, baktrian) symbolizuje
pych, godno, stateczno, krlewsko,
Azj; prno; okrt; przewz: ciki trud,
posuszestwo, potulno, niezmordowan
wytrwao; ostrono; dobr pami;
wstrzemiliwo, umiarkowanie, abstynencj,
niewybredno; nieumiarkowanie; lubie-no;
pokut; pozory; gupot, chytro;

nieforemno, niezdarno, garb; trudny

charakter, wcieko, ze nawyki; mier.
Wielbd na Wschodzie bogactwo i pogastwo Wschodu, okrt pustyni, dostojestwo, powaga, godno; wstrzemiliwo
(obywa si bez pokarmu i napoju przez wiele
dni marszu przez pustyni); droga (przez
pustyni) ku (ukrytej oazie) boskiej esencji.
Wielbd dobra pami; przysowie gr.:
Wielbd nigdy nie zapomina krzywdy.
Wielbd prno; prosi Zeusa o rogi,
ktre zdobi tyle innych zwierzt; bg nie
tylko odmwi jego probie,'ale jeszcze za kar
obci mu uszy (Wielbd bajka Ezopa).
Przysowie: Wielbd, szukajc rogw, kopyta
utraci.
Wielbd niezdarno, niezgrabno,
gupota. Wielbd na zgromadzeniu zwierzt,
zobaczywszy map w tacu, zapragn sam
popisa si tacem i puci si w plsy tak
niedonie, e wyrzucono go z zebrania
(Wielbld i Mapa Ezopa).
Wielbd egoizm, nieczuo. Przysowie
hebr.: Wiele starych wielbdw nosi skry
modych na targ.
Wielbd rozpusta. Wg Pliniusza (l 0,85)
krycie samicy odbywa si w miejscu utajonym i
trwa przez cay dzie.
Wielbd garb(y), bezksztat, nieforemno,
kabkowato,
przeciwiestwo
ksztatw opywowych. atwiej jest wielbdowi przej przez ucho igielne ni bogatemu wej do krlestwa niebieskiego" (Ew. wg
Mat. 19,24), wariant przysowia wsch.
Wodzowie lepi, ktrzy przecedzacie komara,
a poykacie wielbda" (Ew. wg Mat. 23,24).
Wielbd w chrzecijastwie umiarkowanie, powcigliwo, pokora, poddanie,
posuszestwo; ograniczono, ciasnota umysowa; sza, wcieko. Na posgu w katedrze
w Amiens atrybut uosobienia Posuszestwa;
tame klczcy wielbd wyobraa pokor,
poddanie si woli boej.
Wosiennica z sierci a. skry wielbdziej,
noszona dla umartwiania ciaa pokuta.
Atrybut w. Jana Chrzciciela (Ew. wg Marka
1,6).
Wielbd mylce pozory. Wielbd,
choby sparszywiay, uniesie juki wielu osw"
(Adagia 5,81 Diogenianusa; ok. 125 n.e,).
Wielbdnik z Mekki Mahomet.

Wielbd w raju muzumaskim Al Adha,

najszybszy z wielbdw proroka, jedno z
dziewiciorga zwierzt przyjtych do raju.
Ulubionym wielbdem Mahometa by wszake
Al Kaswa. W Kobie, w miejscu, gdzie uklk,
postawiono meczet.
Wielbdzioksztatny w by to, wg tradycji
rabinackiej. wierzchowiec demona Samaela, na
ktrym demon przyjecha do raju, aby nakoni
Ew do spoycia zakazanego owocu.
Latajcy wielbd wg g. ksigi Kabay,
Zohar, w, ktry kusi Ew w raju, uwaany
te za skrzydlatego wa a. smoka.
Czarny wielbd mier. Przysowie tur.:
mier jest to czarny wielbd, ktry klka przed
drzwiami kadego czowieka (aby zabra
zwoki).
Wielbd emblematem Azji jako jednej z
czterech czci wiata.
Wielbd zy nawyk, zgubne przyzwyczajenie. Nie wpuszczaj nigdy wielbdziego
nosa" (Wielbdzi nos Lydii H. Sigurney;
ang., 1815), bo wtedy bdziesz musia wpuci i
reszt.
Wielbd niewybredno, poprzestawanie
na byle czym. Dziewi dromaderw chodzio
co dnia na piasku pagrki karmi si chwastem
nadmorskich ajerw" (Ojciec zadzumionych
46 Sowackiego). Ajer szuwar, tatarak,
tatarski korze.
Dromader duma, pycha; wyobraany jako
wierzchowiec osoby majcej t wad.
Wielbd hardo, wynioso. Wraenie,
jakie wywouje wysoko uniesiona gowa i
wzgardliwy wyraz pyska.
Wielbd nieumiarkowanie. Gdy zaspokaja
pragnienie po dugim marszu bez wody, potrafi
odzyska stracon w podry wag w dziesi
minut, wypijajc 120 litrw wody.
W heraldyce: wytrzymao, zadowolenie z
losu.
W marzeniu sennym: harwka, (czarny)
gwatowna mier; zabjstwo.
WIELORYB
Nazwa waleni lub najwikszych gatunkw
ssakw morskich rzdu waleni, jak wal, petwal
bkitny, finwal, humbak, kasza-lot itd.
Wieloryb jest symbolem dwigacza Ziemi albo
Kosmosu, terenu przecicia si k

nieba i Ziemi, przepastnej, wieloznacznej

ciemnoci; morza i wiata, lepych si Natury,
bezrozumnej potgi, namitnoci, gwatownoci,
chuci; ogromu; zawierania albo ukrywania w
sobie; mistycznej mandorli, grobu, ciaa;
skpstwa, chytroci, pieka, diaba, podstpu; zob.
Delfin.
Wieloryb jest pierwszym zwierzciem wymienionym z nazwy gatunku w Biblii, w opisie
stworzenia wiata (Gen. 1,21): I stworzy Bg
wieloryby olbrzymie" (Wulgata:
,,cete grandia").
Wieloryb zawieranie lub ukrywanie w sobie,
np. grobu zawierajcego zwoki, ciaa
mieszczcego dusz, barki przewocej na
wschd podziemn rzek sonecznego boga;
ukryty skarb; zagraajca katastrofa;
arka Noego mieszczca ca ludzko i wiat
zwierzcy.
Wielka ryba i Jonasz zob. Ryba. Mnisi w
Lindisfarne w Anglii w X w. upowszechnili
mniemanie, e biblijna ,,wielka ryba" (z Ksigi
Jonaszd), ktra pokna proroka wyrzuconego ze
statku i zawioza go, nieuszkodzonego, w swoim
brzuchu, na brzeg naprzeciw Niniwy, aby Jonasz
mg tam speni polecenie Pana, to wieloryb.
Egze-geci biblijni dowodzili, e dziaania owego
wieloryba" byy prefiguracj zoenia do grobu i
zmartwychwstania Chrystusa.
Jonasz we
wntrznociach ryby przedstawia Zbawiciela lub
ziarno niemiertelnoci w kosmicznym Jaju.
W redniowieczu brzuch wieloryba wyobraa
czelucie pieka, a otwarta paszcza bram
piekieln.
Na dawnych mapach wiata wizerunek
wieloryba oznacza czsto oceany.
Wieloryb chytro, podstp. W wielu
bajkach i legendach, m.in. w pierwszym
opowiadaniu Sindbada eglarza (w Baniach z
1001 nocy), eglarze schodz z okrtu na wysp,
ktra okazuje si wielk ryb" i pogra si w
odmty, topic cz zaogi i pasaerw. Zob.
Wyspa (bezludna).
Wieloryb lubieno, podanie. Pa-rolles
mwi o hrabi Russylionu: Hrabia jest chopak
niebezpieczny i rozpustny, prawdziwy wieloryb
na paniestwo, poykajcy narybek" (Wszystko
dobre, co koczy si dobrze 4,3 Szekspira, t. L.
Uiricha). Symbolik t tumacz te olbrzymie,
fallicz-_ ne ksztaty wieloryba.

Wieloryb skpstwo i obarstwo. Wielkie

ryby mae r. Skpy bogacz jest jak wieloryb:
igra i koziokuje pdzc przed sob biedny
drobiazg, ktry na koniec jednym ksem
poera. Syszaem ja o takich wielorybach na
ldzie, ktre nie zamkn gby, pki nie pokn
caej parafii" (Peryktes 2,1 Szekspira, wg t. L.
UIricha).
Wieloryb albo Potwr Morski, gwiazdozbir
rwnikowy.
Biay wieloryb (Moby Dick) zob. Lewiatan.
WIENIEC
Wieniec symbolizuje ofiar, ochron, obron,
urodzaj; odwag, waleczno, zwycistwo,
honor, sprawiedliwo, odznaczenie, nagrod,
pochwa, chwa, pami; niewol, wolno;
mier;
dziewictwo,
rado,
wesoo,
uroczysto, maestwo, si ywotn, podno, obfito; dobrobyt; czary, zmartwychwstanie; zob. Korona; por. Koo.
,,Wieniec (korona) godnoci siwizna
(sdziwo); dochodzi si do niej drog
sprawiedliwoci" (Ks. Przypowieci 16,30).
Wieniec dziewictwo, zampjcie.
Izraelskie dziewice nosiy wiece z mirtu,
ateskie narzeczone z gogu, rzymskie z
werbeny, nowoytne bukiety lilii, kwiatu
pomaraczy, mirtu. (Zachowa, straci) wianek
dziewictwo.
Wieniec z r (w staro. Izraelu) bezbonictwo, sybarytyzm. (Bezbonik): Chodmy
w wiecach ranych (...); adnej ki niech nie
bdzie, po ktrej by nie miaa przej rozpusta
nasza!" (Ks. Mdroci 2,8).
Wieniec z r (staro. Gr. i Rz.) uczta,
biesiada. Wieniec biesiadny goci i gospodarzy.
rwnie z innych kwiatw. Uroczysty wieniec
cesarzy rz. Atrybut w. Doroty, mczenniczki z
IV w.
Wieniec (staro. Gr. i Rz.) znak powicenia
bogom, ochrona, obrona, sia ywotna;
urzd wadcy. Pierw, cz stroju kapana,
wykonana z roliny powiconej bogu (ac.
corona sacerdotalis}. ktremu kapan skada
ofiar. W czasie ofiary zostawali uwieczeni
ofiarujcy i zwierz ofiarne. Uwieczano take
posgi bogw, zwykle rolinami, jakie byy im
powicone, np. wawrzyn Apollinowi, db
Zeusowi, mirt Afrodycie, winorol a. platan
Dionizosowi, kosy zboa Demeter, oliwka
Atenie. Podobnie jak ludzi

ywych w znaczcych momentach ycia, tak i

zmarych uwieczano dla zapewnienia im
opieki bogw. Wierzono te, e energia
ywotna roliny wnika w gow czowieka,
chronic go i pomagajc mu; zob. Wawrzyn
(pioruny). Wieniec zdobi uczestnika wesela (c.
nuptialis), chroni biesiadnika od nie-strawnoci
i przepicia (c. conviviaiis), pomaga mwcy w
wyraaniu myli, nieboszczyka broni od zych
przygd na tamtym wiecie. Wiecem z lici
prawdziwych a. zotych wyrniano za zasugi
wojenne (byo to te oczyszczeniem po
przelewie
krwi)
i
triumfy
sportowe.
Najdawniejsz gr.-rz. ozdob gowy bya
przepaska weniana a. pcienna (gr. diddema),
suca pierw. do ujcia dugich wosw;
rozwiniciem przepasek stay si ozdobne
wiece rolinne potem metalowe, wreszcie
diademy i korony (zob.) krlw z boej aski",
cesarzy i ksit, naprzd jako oznaka
honorowa, pniej atrybut sprawowanej wadzy.
Wiecami zdobiono rwnie bramy miast w dni
uroczyste.
Wieniec urodzaj, podno. Zadaniem gr.
wieca mogo te by przychylne usposobienie
Charyt jako boginek urodzaju i podnoci. W
podobnych celach (w stosunku do swoich
bogw) Germanie i Sowianie w okolicach
przesilenia letniego wrzucali zioa do
rozpalonych ognisk, puszczali wiece na wod:
miao to zapewnia podno, pniej wry o
urodzaju i perspektywach maeskich (np.
germaskie letnie ogniska dla boga podnoci
Baldera, ognie i wianki w noc witojask w
Polsce).
Wieniec z siedmiu gwiazd w mit. gr.
wiato wewntrzne rozjaniajce dusz zwycizcy w walce duchowej; podarunek Dionizosa dla Ariadny, umieszczony po jej zgonie na
niebie jako Korona Pnocy.
Wieniec odznaczenie dla rz. legionistw i
wodzw: zoty, rzebiony w blanki, dawany
pierwszemu, ktry wdar si na mury
obleganego miasta (ac. corona muralis);
zoty, rzebiony w dzioby okrtowe, za
odznaczenie si w bitwie morskiej (c. Tiara/w);
z lici dbowych, za ocalenie ycia obywatelowi
rz. (c. civica}; zoty, w ksztacie palisady,
pierwszemu, ktry wdar si do obozu
nieprzyjaciela (c. castrensis)', z trawy i dzikiego
kwiecia, dla wodza, ktry oswobodzi oblone
wojska (c. obsidionalis);
mirtowy, dla wodza za sukces mniejszy (c.
ovatio); dla wodza odbywajcego triumf

(c. triumphalis). Wiece za poczciwe blizny

odebrane dla ojczyzny" (Marsz dla onierzy
234 Franciszka Karpiskiego).
Wieniec niewola. Wiece, majce by
jakoby pamitk okoww Prometeusza, stay si
w Grecji i Rzymie emblematem niewoli:
wkadano je na gowy zdobytych jecw
wojennych.
Wieniec z lici dbowych zob. Db
(Licie). Atrybut bstw nieba.
Wieniec z wawrzynu, zob. Wawrzyn. Wieniec z
rnych kwiatw atrybut Mury i muzy
Terpsychory; uosobienie Zotego Wieku i Azji.
Wieniec trzcinowy a. z sitowia atrybut
bogw rzecznych.
Wieniec w chrz. wyrnienie, mczestwo; wadza; zwycistwo nad grzechem i
mierci; emblemat Ksistw i Zwierzchnoci
niebieskich; atrybut Madonny, Krlowej
niebios. Wieniec otaczajcy owoc dobroczynno.
Wieniec chwaa. ..Gdy si ukae ksi
pasterzy, otrzymacie nie widncy wieniec
chway" (/. List w. Piotra 5.4). Szczliwy,
komu pierwsze wiece si dostay:
sam zyska chwa, innych zanci do chway"
(Ju si z pogodnych niebios... 2930 Mickiewicza).
Wieniec sprawiedliwo. ., Na ostatek
odoony mi jest wieniec sprawiedliwoci. ktry
mi odda Pan" (2 Lisi do Tymoteusza 4,8). W
tradycji Kabaty (XIII w.) zwany ..Jzykiem",
tworzy rwnowag midzy Sprawiedliwoci a
Miosierdziem, midzy Mdroci (strona
prawa. askawoci) a Zrozumieniem (strona
lewa. Surowoci).
Wieniec w rdw. wiece z ostrokrzewu
dawano wraz z najlepszymi yczeniami; wiece
z pietruszki i ruty nadaway si do przepdzania
zych duchw.
Wieniec gnostyczny symbol Boga. Wianek
ruciany (w dawnej Polsce) dziewictwo.
Pniej take wianek rozmarynowy. mirtowy.
Przysowie: Choby wsiada na sto koni, ju
wianeczka nie dogoni.
Wieniec grochowy (uwity z grochowin)
dawn. odprawa zalotnikowi. rekuza. odmwienie rki panny niemiemu konkurentowi.
Wieniec somiany dawn. szyderczy.
obelywy symbol utraty dziewictwa przez
pann.

Wieniec cze. ,,Kraju mj rodzony!

Wieniec twej czci odarty" (Wyzwolenie
wocian 578 Wadysawa Syrokomli).
Trzy wiece wiara, sawa i ojczyzna.
Niechaj ci, synu mj. wiara i sawa, i patria
bd pomylne i dadz swoje trzy wiece"
(Fantazy 2. 3. 41012 Sowackiego).
Wieniec wolno. ..Wiecem wolnoci
ozdbmy skro!" (Marsz 4 Ludwika Mierostawskiego).
Wieniec potga. Snu wzy ycia i
wiece potgi!" (Dzie dzisiejszy 36 Zygmunta
Krasiskiego).
Wieniec czary. Wiecem czarw ci
oplata drce serce me" (Koysanka 78
Kornela Ujejskiego).
Wieniec (w Wielkopolsce) doynki;
od wieca doynkowego symbolizujcego
urodzaj, obfite niwa.
Wieniec adwentowy (z jedliny, z czterema
wiecami) przygotowanie, nadzieja. Wszed
w uycie w nm. obszarze jzykowym po l.
wojnie wiat.
.lak wianki wi atwo, gadko, bez
trudnoci.
Wianki, zob. wyej Wieniec (podno).
W marzeniu sennym: (wieniec) przyjemno.
WIERZBA
Wierzba symbolizuje Wschd, wschd Soca.
wod, siy ywotne; esko. podno,
bezpodno, dziewictwo, celibat, kres mioci.
porzucon kochank, rozczarowanie;
tsknot, smutek; nieszczcie, bezdomno.
mier, aob; muzyk bukoliczn; ask bosk,
Noc Walpurgi, diaba, czary; wargi. wymow,
poezj, rado, mdro, stao;
wytrzymao, gitko; bezwartociowo.
Wierzba u staro. ydw rdo mdroci
oraz aski boej: nieustanne odrastanie ucinanych gazi emblematem Biblii jako niewyczerpanej krynicy mdroci; w chrzecijastwie ewangelia, ktr symbolizowa ma
wierzba jako rolina ..cieszca si yciem" (gr.
fildzoon). cigle na nowo rozkwitajca.
Wierzba u ydw rado, wesoo;
gazie wierzbowe uywane w pierwszy dzie
wita Szaasw, zwany te Dniem Wierzby.
zob. Palma (Gazka palmowa).
Wierzba s-nutek. tsknota. Nad rzekami
Babilonu siedzielimy i pakali na

wspomnienie Syjonu. N;) wierzbach w tamtej

krainie zawiesilimy lutnie nasze" (Psalm 136
l2), aby w niewoli, na wygnaniu, nie piewa
radosnych pieni swej ojczyzny.
Wierzby zwizane z wod (przez to i z Ksiycem). Bg o potomkach Jakuba: ..l bd r
midzy zioami jak wierzby przy wodach
ciekcych" (Izajasz 44.4). Przysowie: Lepiej w
Janiszowie na wirzbie. ni w Kosinie w izbie:
lepiej paka na powodzie, ni siedzie doma o
godzie.
Licie wierzbowe wargi (przez podobiestwo ksztatu). U ydw wargi wyznawcy chwalce Pana. U Grekw wargi
poety, std licie powicone muzom. Orfeusz
naby kunsztu mowy w gaju wierzbowym
Persefbny.
Wierzba mier. Wierzb uwaano za
drzewo nagrobne, drzewo rosnce u zej do
wiata podziemnego, za atrybut bstw zwizanych ze mierci, jak Per.scibna. Hekate.
Apollo. Hcrmes. nimfa Kirke i in. Przysowie
ro.: Kto sadzi wierzb, przygotowuje opat na
swj grb.
Wierzba gorzka rozpacz bezdomnoci.
..Pieni ju wam nie zanuc: pod cudzym
bdziecie dozorem skuba szczodrzeniec kwitncy i gorzk wierzbin ogryza" (Bukoliki,
ekloga. 1. 778 Wergiliusza. t. Z. Abramowiczwny).*
Wierzba bezpodno, dziewictwo. W
staroytnoci klasycznej uchodzia za rolin
bezpodn (gr. olcsikarpos 'podopsuj'. tac.
frufperda 'ptodogub'). a Jeszcze w rdw. za
symbol dziewiczej czystoci; std mniemanie.
e
wierzba
jest
antyalrodyzjakiem.
popdobjc (Pliniusz. St. 16.26: 24.9).
Wierzba porzucona kochanka. ..W takiej
jak ta nocy Dydona. w rku z gazk
wierzbow, na pustym brzegu wzywaa kochanka. aeby wrci" (Kupiec wenecki 5.1
Szekspira, tl. L. Uiricha).
Wianek wierzbowy utrata a. nieobecno
osoby ukochanej. ..Pod wierzb paczc
dziewczyna zy roni (...). Z gazek ja wierzby
zrobi sobie wianek" (Oleio 4.3 Szekspira, t.
J. Paszkowskiego).
Wierzba siy ywotne, wytrwao.
zmartwychwstanie, zdolno do aklimatyzacji.
Nawet szcztek drzewa, nawet uomek kory
yje i wypuszcza nowe witki i licie. ga
zatknita w ziemi zapuszcza korzenie. W
symbolice chrz. zmartwychwstanie.
Przysowie: Wierzbowe drzewo, gdzie posa

dzisz, tam ronie (o ludziach atwo przystosowujcych si do nowego rodowiska). ;

Wierzba esko. Tradycyjne porwnania elegancji i wdziku kobiety do gitkoci i
ruchw gazek wierzbowych na wie-, trze.
Wierzba gitko, pochlebstwo, lizusostwo. Przysowie: Grzbiet wierzbowy atwo
si gnie. ..Nie bd wierzbow witk, ktra tak
urocie. gdzie j z modu nachyl" (Zwierciado
1.31 Mikoaja Reja). Lord Wil-liam Winchester
na pytanie, jak zdoa si utrzyma na dworze
krlewskim, odpar:
..Bdc wierzb, a nie dbem".
Wierzba bczwartociowo. Witam ci,
drzewo, ty najmniej cenione" (Na wierzb 5 T.
Lenartowicza).
Wierzba guchota, niemota. Przysowie:
Gdy ci jzyk wierzbi, gadaj do dziurawej
wierzby (ktra ani nic usyszy, ani nie zdradzi
tajemnicy).
Wierzba drzewo czarw, wrek, czarownic. udzielajce wymowy i natchnienia
poetyckiego, gniazdowisko dzicioa krtogowa. wysannika bogw. Czarownice wypuszczay si w podre morskie w sitach z
witek wierzbowych, a na wierzbowych
miotach pdziy nad chmurami na sabaty, zw.
w Noc Walpurgi (30 IV/1 V).
Wierzba ..ze" drzewo, siedlisko Rokity.
..pokunika". ziemskiego demona. Przysowia:
W starej wierzbie diabe mieszka. Zakocha si
(mieje si) jak diabe w suchej wierzbie.
Wierzba muzyka pasterska. ..A kto ciebie,
ty wierzbino, wychowa? A kto twoje
fujareczki czarowa?" (Na fujarce 8. l2 M.
Konopnickicj). ..A graje mi piszczaecz-ko
(...). Uliniem ci z wierzbiny" (Moja pie
wieczorna 4244 Jana Kasprowicza).
Wierzba sil w saboci. Wierzba jest
saba, ale wie inne drzewa (przysowie w.);
wie si je wici wierzbow.
Wierzba polsko, ..Gdzie polem powiewa wierzbina, wiem. e si Polska koczy
lub zaczyna" (Wierzby 2. 1718 Kazimierza
Laskowskiego).
Wierzba paczca smutek, zmartwienie;
aoba, opakiwanie zmarych. Przysowie:
Smutna jak wierzba paczca.
Wierzba poca (Salix repens) rozczarowanie w mioci.
Wierzba migdaowa (S. amygdalina)stao
w mioci i przyjani.

Witki wierzbowe uwaane byy za amulet

przeciw czarom, czarownikom i magnetyzmowi
promieni Ksiyca.
Gazki wierzbowe powicane w Niedziel
Palmow (zw. te Wierzbow), zob. Palma (na
kocu). Budzono wtedy dzieci rzgami
wierzbowymi i piewano: ..Rzga bije, nie ja
bij, za tydzie wielki dzie!" lub: ,,Wierzba
bije, nie zabije, koci nie poamie!" Przysowie:
Mazali go wierzbowym olejem, tj. wychostali
wierzbow wici.
Gruszki na wierzbie co niemoliwego. nie
dajcego si zrealizowa.
WIEA
Wiea symbolizuje niewol, ka, stracenie
(skazaca), mier, grb, oczyszczenie: czas;
wizienie, zdrad; (najwysze) bstwo, otarz
boga (Soca), drabin do nieba, zbawienie,
Jeruzalem; czowieka, pikno, majestat.
wspaniao, szlachectwo, skarb(nic); wznioso, wysmuko, sup. ityffalusa; nadziej,
perspektyw, widok, stra, obserwacj, sygnalizacj, ostrzeenie, czujno; twierdz.
blanki, obron, schronienie, bezpieczestwo.
suwerenno, trwao, odporno, wrogie
otoczenie; odosobnienie, dziewictwo, czysto;
ukryt prawd, sumienie, medytacj;
przemian, ewolucj. Zob. Mysz. (Mysia
Wiea).
Wiee schodkowe, zikkuraty sumeryjsko-babilosko-asyryjsko-elamickic
symbolizoway prawdop. gr wiata", duchowe
wznoszenie si czowieka do nieba. Podanie o
Wiey Babel zrodzio si. by moe. na wie
o zikkuratach, o ktrych goszono. e sigaj
nieba.
Wjeta Babel (Gen. 11, 19) zamieszanie,
"'^mieszanie jzykw, haaliwy tum;
samoauszczenie. pycha, megalomania: przedsiwzicie zmierzajce do katastrofy; niespenione marzenie, brama do nieba, ktra ma
wprowadzi ludzi do siedziby bogw.
Wiea najwysze bstwo, zbawienie.
nadzieja. ,,Pan jest wie zbawienia krla
swego" (2 Ks. Krl. 22,51). Wie najmocniejsz imi Paskie" (Ks. Przypowieci
18.10). Stae si. Panie, nadziej moj. wie
mocn przeciw nieprzyjacielowi" (Psalm 60
4). ,,Silny jak wiea nadziej, powiadam:
Amen" (Ryszard U 1,3 Szekspira. t. S.
Komiana).

Wiea Jeruzalem. A ty, chmurna wieo

stada crki Syjon, a do ciebie przyjdzie (...)
krlestwo crki Jeruzalem" (Micheasz 4.8).
Wiea (obserwacyjna, wartownicza)
czujno, stra, dozr. ,,Str tedy, ktry stal na
wiey jezrahelskiej. ujrza oddzia Jehu" (4. Ks.
Kroi. 9, 17). Zaoy winnic, i potem j
ogrodzi (...) i zbudowa wie" (Ew. wg Mai.
21.33). W sztuce chrz. czsto symbol
czujnoci.
Wiea Dawidowa wysmuko. Oblubieniec do Oblubienicy: ,,Szyja twoja jak wiea
Dawidowa" (Pie nad pieniami 4,4). Wiea z.
koci soniowej wysmuko;
odgrodzenie si od ycia powszedniego dla
zajcia si sprawami wzniolejszymi. Szyja
Oblubienicy jak wiea z koci soniowej (Pie
nad pieniami 7,4). Przysowie: Zamkn si w
wiey z koci soniowej o elicie
odgradzajcej si od spoeczestwa, o artystach
tworzcych dla elity a. dla innych artystw.
Wiea stalowa miejsce kani u wejcia do
Tartaru. gdzie Radamant gnozyjski sdzi
zbrodniarzy, a Tyzyfone ich choszcze. (Eneida
6.554 Wergiliusza).
Wiea atrybutem Danae. crki krla Argos.
ktry j zamkn w spiowej wiey. bo
wyrocznia delficka przepowiedziaa mu. e
zginie z rki wnuka. Zeus przedosta si do
krlewny w postaci zotego deszczu i spodzi z
ni Perseusza.
Wiea muzyczna w Nisai w Megarydzie nad
Zatok Sarosk. zbudowana przez mitycznego
krla Nisosa; wiea rozbrzmiewaa dwikami
muzyki, bo kiedy Apollo przechowywa tam
swoj harf.
Ruchoma wiea, hulajpole. rodzaj dawnej.
kilkupitrowej szturmowej machiny oblniczej.
Wiea obrona. Od czasw staro.
nieodzowny skadnik murw miasta; w rdw.
systemie obronnym wiee bramne. baszty,
beffroi itp. ..Pobudujmy te miasta, a otoczmy
murem i utwierdmy wieami" (2. Ks. Kronik
14.7).
Wiea wznioso, wznoszenie si; o
wiata: ityfallus.
Wiea ciemnoci mier. Wiea
czowiek: grne okna przedstawiaj oczy i
umys czowieka.

Wiee bliniacze (w ksztacie litery H)

podwjne kolumny nieba; brama do nieba.
Zob. te Kolumna.
Wiea w chrzecijastwie czysto,
dziewictwo: ucieczka, azyl grzesznikw.
Atrybut w. Barbary z 11I/IV w.. ktr wg
legendy ojciec zamkn w wiey, a gdy chciaa
go nawrci, uci jej gow. Atrybut NMP
czsto z altan, pokojem, drzwiami. studni; w
litanii loretaskiej: wiea z koci soniowej,
wiea Dawidowa; zob. wyej.
Wiea sygnalizacyjna (np. latarnia morska)
chrz, symbol wskazywania okrtowi
doczesnego ywota transcendentnego celu
zbawienia; std wyobraenia wie na
nagrobkach starochrzec.
Wiea o trzech oknach Trjca Sw.
Wiea milczenia (dachma) oczyszczenie.
Na wieach takich parsowie indyjscy wystawiaj zwoki swych zmarych krewnych na
poarcie spom, po czym koci chowaj w
urnie.
Wiea wizienie. W dawnej Polsce turma
z podziemnym lochem dla plebsu i grnym
pitrem dla szlachty. Kara wiey kara
wizienia. Przysowie: Ze zej wiey kady
biey.
Wiea londyska, ang. Tower of London.
dawne wizienie dla krlw, ksit i szlachty.
forteca, ktrej mur wewn. ma 13 wie, a
zewntrzny 6 wie i 2 bastiony.
Wiea kocielna od okresu starochrzec..
zw. od okresu (pocz. VII w.) wprowadzenia
dzwonw kocielnych w Kociele zach.
kaznodzieja; upominanie, wezwanie do modlitwy. wznoszenie myli w gr. ku sprawom
niebieskim.
Wiea zegarowa czas; mier.
Wiea klasztor, pustelnia. ..W rodku lasu
samotna byszczy za Niemnem wieyca. by to
klasztor zakonnic, chrzecijan smutna budowa.
Na tej wieycy spoczy oczy i myli Aldony"
(Konrad Wallenrod 4.583 Mickiewicza).
..Dziewica pacze w pustelniczej wiey" (jw.
2.160).
Wiee mieszkalne, w rdw. obronne siedziby
rodw szlacheckich w miastach woskich.
pniej burzone. W San Gimignano z 76 zachowao si trzynacie.
Wiea godu. Torre delia Muda w Pizie, w
ktrej zmar z godu, zamknity tam przez
arcybiskupa Pizy. hrabia Ugolino delia Gherardesca. wraz z dwoma synami i dwoma
wnukami (por. Boska Komedia. Pieko 33

Dantego, t. E. Porbowicza); dzi na tym

miejscu Palazzo dell'0rologio.
Wiea moc, trwao. ,,Mocny jak wiea
bd, co si nie zegnie, chocia si wicher na
jej szczyty wali" (jw. Czyciec 5.14).
W heraldyce: trwao, odporno; strategia.
W alchemii: piec, w ktrym odbywa si
transmutacja metali, czsto sporzdzany w
ksztacie wiey, ktra symbolizuje wznoszenie
si w gr i poczon z nim przemian.
transformacj, ewolucj.
W marzeniu sennym: spenienie ambitnych
zamiarw; wzniesienie si, powodzenie.
WILK
Wilk symbolizuje ciemnoci, noc. zim; zniszczenie. Szatana, demony pogaskie; gd,
strach; dziko, drapieno, krwioerczo,
natur nieopanowan, okruciestwo, upiestwo, gwat, szybko, wojn, agresj; upr,
nieustpliwo, chytro, przebiego, podstp; zepsucie, zawi, chciwo, ktliwo,
tchrzostwo, hipokryzj; (w rdw.) herezj;
melancholi, ubstwo, ndz; opiek.
Wilk nienasycona aroczno, dza
mordu. Jego wycie, a zwaszcza pojawienie si
uwaano za zowieszczy omen. Przysowia:
Bierze wilk i liczone (owce). Wilczy gd.
Mw wilkowi pacierz, a on woli kozi macierz.
Natura cignie wilka do lasu. Wilcze prawo
przemoc, bezprawie, prawo silniejszego. Popie
oczy. wilcze gardo, co zobaczy to by zaro.
Wilkiem patrze ponuro spode ba, wrogo.
Wilkiem komu z oczu patrzy kto spoglda
wrogo, ponuro. Czowiek czowiekowi wilkiem
wrogiem. Wilcza przyja niegodna
zaufania (w bajce Pasterz i wilk Ezopa pasterz
powierza stado zaprzyjanionemu wilkowi,
ktry poera wszystkie owce).
Wilczyca namitno, podanie seksualne. podno. Prostytutki w staroytnym
Rzymie nazywano wilczycami (ac. lupa
'wilczyca'), std lupanar dom publiczny. U
Grekw mormotykeion bya wilczyc, eskim
demonem, ktrym straszono dzieci, mamk
Acheronta. syna Gai.
Wilk ucieka od ora staro. przysowie
gr.; tj. od szybszego od siebie; przen. czowiek
nie mogcy unikn zagraajcego mu
niebezpieczestwa a. skry si przed gosem
sumienia.

Wilk ludoerca. Jego brzuch jest grobem

czowieka, a rozwarta paszcza bram piekie,
Hadesu (bg Hades nosi paszcz z wilczego
futra). Wilk, podobnie jak pies, uwaany by za
przewodnika dusz ludzkich do wiata podziemi,
dokd si dostawa przez jaskini komunikujc
si ciemnymi tunelami z tamtym wiatem,
zwan po ac. mundus 'wiat;
pieko; niebo'.
Wilk w bajce tac. lupus in fabua ktry
si pojawia, gdy si o nim mwi, ywy jeszcze
pogos wierze, e wypowiedzenie nazwy
gronego zwierzcia (lwa, niedwiedzia. wilka
itd.) moe je sprowadzi. Przysowia: Nie
wywouj wilka z lasu. O wilku mowa (a wilk
tu). .,0 wilku mwiono w izbie, a wilk tu
siedzia na przyzbie" (Koza, kzka i wilk 212
Mickiewicza), W 37 bajkach Ezopa wilk jest
gwn postaci; w bajkach nowoytnych jest
ludoja-dem, wielkim zym wilkiem z
Czerwonego kapturka i z Trzech winek (1933)
Walta Uisneya (,, Who's afraid of the big, bad
wolf?" ang. 'Kto si boi wielkiego, zego
wilka?').
elazny wilk bajeczny, fantastyczny. Jak
bajki o elaznym wilku (sucha) o czym
niesychanym, niewiarygodnym.
Woa Wilk!" jak w bajce czyni mody
pasterz dla artu, zwoujc ssiadw, aby
obronili jego owce przed rzekomym napadem
wilka; po kilku takich artach ssiedzi nie
przyszli, gdy wilk zjawi si naprawd.
Wilk jako drapiene, lene zwierz erujce
noc i za dnia, ktre widzi w ciemnoci, ktrego
oczy wiec w mroku, jest typowym symbolem
dwuwykadnym: nocy i nocnego mordu oraz
Soca, ktrego strzay-promienie zabijaj i powoduj susz; wilk by
powicony Marsowi, italskiemu patronowi
wiosny, ktremu pasterze oddawali pod opiek
trzody, aby je broni przed wilkami, pniej
bogu wojny i rzezi; by te powicony
Apollinowi Lykoktonosowi ('wilko-bjcy'),
bogu Soca, jego zabjczych strza-promieni i stad sonecznych, ktre chroni od
wilkw i zarazy i zapewnia im podno;
Apollo by te sam pasterzem stad Admeta i
Laomedona (Iliada 2,766; 21.448 Homera). W
ogrodach i gajach otaczajcych sanktuarium
Apollina Likejosa ('wilczego'), na pn. wsch. od
Aten wzniesiono w V w. p.n.e. gimnazjon
(orodek sportowy) u rde Eri-danu; w 2 p.
IV w. p.n.e. zaoy tam Arystoteles
perypatetyczn szko filozoficzn,

Likejon (gr. Lykeion), od ktrego wziy nazw

nasze licea (za porednictwem tac. lyceum).
Wdrowny tryb ycia wilka czy go w
wyobrani ludu z uciekinierami, banitami i
porzuconymi
dziemi.
Wedug
legendy
cytowanej przez Arystotelesa (Historia naturalna zwierzt 580al5), Leto, jako matka
,,wilczego boga" Apollina, przybraa posta
wilczycy, aby zmyli przeladujc j, zazdrosn o Zeusa Her, i przebiega z kraju Hiperborejwdo Delos wcigu 12 dni. Wg mitu
wilki przeprowadziy uciekinierw z potopu
Deukaliona do azylu Lykoreia na grze Parnas.
Wilczyca kapitoliska (tac. lupa Capito-Una)
wykarmila swym mlekiem porzucone na
Kapitelu blinita Romulusa i Remusa. dzieci
Marsa. Jest to jedna z licznych opowieci o
niemowltach porzuconych i wykar-mionych
przez wilczyc a. wilcz rodzin (np. Mowgli w
Ksidze dungli Rudyarda Kiplinga).
Luperkalia stare rz. wito oczyszczenia i
podnoci, obchodzone 15 lutego ku czci Fauna
Luperkusa, chronicego owce przed wilkami; w
czasie obchodw z jego witej groty na
wzgrzu palatyskim wybiegali jego kapani,
luperci, odziani w skry kozw, i uderzali
kobiety rzemieniami, aby im zapewni
podno.
Sia i waleczno wilka czyni go alegori
wojny u wielu ludw Turkw, Mongow,
Indian; u staroytnych Rzymian i Egipcjan byt
symbolem odwagi, a w legionach rz.
emblematem wojskowym.
Biblia wspomina o wilku wielokrotnie.
,,Beniamin wilk drapieny" mwi Jakub o swym
najmodszym synu (Gen. 49,27), std wilk stal
si atrybutem plemienia Beniamin. Ksita
(Jerozolimy s) jak wilki drapiene, przelewaj
krew, niszcz ycie ludzkie, aby osign zysk"
(Ezechiet 22,27; por. So-foniasz 3,3).
Chaldejczycy s (...) szybsi ni wilki
wieczorne" (Habakuk 1,8). Jezus do apostow:
Oto ja was posyam jak owce midzy wilki"
(Ew. wg Mat. 10,16).
Wilki w owczej (baraniej) skrze ludzie
przewrotni, zakamani (przysowie starogr.).
Strzecie si faszywych prorokw, ktrzy
przychodz do was w odzieniu owczym, wewntrz za s wilkami drapienymi" (Ew. wg
Mat. 7.15).

Wilk w tradycji chrzecijaskiej dwa

grzechy gwne: chciwo i nieumiarkowanie
w jedzeniu i piciu. W redniowieczu wilk sta
si rodzajem potwora apokaliptycznego;
diabe, demon, czarownik udaj si na sabaty
w postaci wilka lub psa, czarownice za uyway wilkw jako wierzchowcw w drodze na
sabat (przy czym jedziy na nich zwrcone
twarz do ogona zwierzcia) lub przynajmniej
wkaday podwizki z wilczej skry. Wilk,
jako wyobraenie diaba, heretyka itp.,
przeciwstawiony jest barankowi reprezentujcemu wiar, ktry jest typow ofiar wilka w
bajkach. Przysowia: Miuje go jak wilk
barana. Pki wiat wiatem, wilk owcy nie
bdzie bratem. Gdy jednak wystpuj razem w
zgodzie, gosz rajsk idyll: pod Mesjaszem z
rodu Dawidowego bdzie mieszka wilk z
jagniciem", wilk i baranek bd pa si
razem" {Izajdsz 11,6; 65,25). I wilk syty i
owca cala.
W sztuce chrzecijaskiej jeden z atrybutw w. Franciszka z Asyu wilk z
Gubbio pod wpywem witego wstpi na
drog poprawy. Baranek midzy wilkami
Zuzanna i starcy {Daniel 13). W malarstwie
dominikaskim psy Pana (ac. domini canes)
atakuj wilki (heretykw).
Wilczyca wraz z lwem i panter to u Dantego (Boska Komedia, Pieko l, 3160)
alegoria trzech zych skonnoci: chciwoci,
pychy i rozwizoci, ktre udaremniaj
skruch i popraw grzesznika bronic poecie
wstpu na wietlan gr: ,,Wilczyca nabrzmiaa od podu dz wszelkich, mimo e
chuda i sucha, sprawczyni nieszcz
mnogiego narodu" (t. E. Porbowicza). Sw.
Patryk zmieni mia krla Walii. We-retyka, w
wilka. W wierzeniach indyjskich miejsce wilka
zajmuj tygrys i pantera, a w afrykaskich
lew i hiena.
Wilk w folklorze germaskim Czas.
Wilk-Tydzie chce pore sze maych owieczek wyobraajcych dni powszednie, jak
Kronos swoje dzieci, ale oszukano go podobnie jak Kronosa, podajc mu kamienie do
zjedzenia.
Potworny wilk Fenrir (Fenrisulfr) w mitologii skandynawskiej, to syn demonicznego
boga Lokiego i olbrzymki Angerbody. Obawiajc si jego dzikoci i siy, bogowie sptali
go magiczn wstg zrobion z kobiecej
brody, oddechu ryby, korzeni gr, liny ptasiej,
dwiku kocich krokw itd. Wstg

t Fenrir rozerwie w dniu koca wiata

(ragnarek, zmierzch bogw), pore Soce i
Odyna (ale zostanie zabity przez jego syna,
Widara). Porzdek Kosmosu moe wic by
zachowany tylko przez obezwadnienie za,
ktre i tak wyrwie si z wizw i zniszczy ten
porzdek. Wilk i kruk byy powicone
Odynowi.
Wilk z wow udzienic, wierzchowiec
czarownic, trollw, demonw, ludzkiego
ducha-stranika (odpowiednika anioa-str-a)
cie, nieodstpny towarzysz; dostrzeony
na jawie przepowiada zgon; zwykle jednak
pojawia si tylko we nie.
Wilk duch zboa, powicony Wielkiej
Bogini; moc zapewniania bogatych plonw
mieci si w jego ogonie. Std w wielu krajach
Europy niwiarka wica ostatni snopek
zboa nazywana jest wilkiem; w czasie
uroczystoci doynkowych, wrczajc wieniec,
zabiera si do ugryzienia ony gospodarza, ale
poczstowana kawakiem pieczeni daje si
odwie od tego zamiaru.
Wilkoaki, wilkoki (ac. versipelles 'zmieniajcy skr') wg staroytnych i redniowiecznych wierze (utrzymujcych si w Europie
do koca XIX w.) ludzie umiejcy si na czas
pewien zmienia w wilki a. zmienieni w wilki
za pomoc czarw; wilkoaki miay napada na
ludzi, wykopywa trupy, porywa niemowlta
itp. Opisywali wilkoakw Hero-dot (Dzieje
4,105) i Pliniusz St. (Historia naturalna 8,34).
W staro. Arkadii skadano ofiary z ludzi
jakiemu wilczemu bstwu wypartemu pniej
przez Zeusa Likajosa, ktry miat sanktuarium
na Likajonie 'Wilczej Grze' w Arkadii. Wnet
ujrzym czarownice wleczone na stosy,
Wilkoek z Optanym pojey nam wosy"
(Powzki 78), Stanisaw Trembecki przeciw
zabobonom i przesdom.
Zobaczy wilka zaniemwi (Republika
1.336D Platona). Mniemano powszechnie
(take Ojcowie Kocioa), e gdy wilk dostrzee czowieka wczeniej ni ten jego, odbiera czowiekowi zdolno mowy; ale gdy
zobaczy go pniej, nie moe mu uczyni
szkody. Wilk go ozion oczarowa
wzrokiem, omami, ogupi, zami mu rozum;
o czowieku milczcym.
Wilk chowany natura dzika, pozornie
tylko oswojona.
W Azji wilk bywa zwierzciem niebiaskim: w Chinach by stranikiem Paacu

Nieba; w Mongolii boskim protoplast Czyngischana.

Wilka za uszy trzyma antyczna ilustracja
trudnego pooenia, kiedy siedzc na wilku
rwnie niebezpiecznie jest puci jego uszy, jak
i trzyma si ich.
Wilk wierna, mska przyja, zob. Hiena.
Wilk przewrotno ludzka: Zdaje si, e
ludzie w wilku przeladuj i nienawidz wasn
przewrotno" (Wilk, psy i ludzie 3,70 A.
Dygasiskiego).
Wilczy d, wilcza jama, wilczod, wilkownia samowka na wilki w postaci gbokiego dou przykrytego gaziami, zawierajcego yw przynt.
Wilk morski stary, wytrawny marynarz,
eglarz. Por. Szczur (ldowy).
Wilczyca kresowa Teofila z Chocimirskich Chmielecka, ona Stefana, wojewody
kijowskiego od 1629, pogromcy Tatarw,
synna w caej Ukrainie z hartu, energii,
walecznoci, gwatw, okruciestwa, czsto na
koniu, z broni w rku, posta osobliwa nawet
w krajobrazie kresw XVII w.
Wilczy bilet w Rosji carskiej dokument
uniemoliwiajcy osobie wydalonej z jakiej
uczelni wstpienie do jakiejkolwiek innej.
W marzeniu sennym (zabi) triumf;
(zobaczy) cierpienie, nieszczcie.
Wilk (Lupus} gwiazdozbir nieba poudniowego, w Polsce niewidoczny.
W heraldyce: przezorno w czasie ataku;
podstp wojenny.
Wiek czowiek szedziesicioletni.
WINO
Wino symbolizuje ycie osiade; napj bogw,
dar boy, krew (Boga), gniew bstwa, ofiar,
oczyszczenie, Dionizosa, wtajemniczenie,
konsekracj, uwicenie, bogosawiestwo,
rkojmi wiary, zmartwychwstanie, zbawienie,
eliksir ycia (wiecznego), ycie (wieczne),
eucharysti; prawd, mdro, natchnienie,
skarb; modo, dobr kompani, upojenie,
ao,
lk,
pokrzepienie,
pocieszenie,
zapomnienie; agodno, wesoo, animusz,
odwag; mio, podanie, erotyk; dziko,
podeganie, wroga, zdrajc, diaba.
Wino ycie osiade. Hodowla wina bya
czsto otwarciem drogi do osiadego ycia
rolniczego. Jonadab, chcc ochroni Reha-

bitw z pokolenia Kenijczykw przed tymi

nowinkami, przykaza im: Nie bdziecie pi
wina, wy i synowie wasi a na wieki, i domu
nie bdziecie budowa, nasienia nie bdziecie
sia i winnic nie bdziecie sadzi ani mie, ale
bdziecie mieszka w namiotach" (Je-remiasz
35, 110).
Wino napj Boga. Jahwe kae Mojeszowi, aby dwa razy dziennie lano wino na
oharzu w ofierze napojnej {Ex. 29,40).
Wino uwicenie, oczyszczenie, bogosawiestwo, rado. Cztery kielichy wypijane w czasie wieczerzy paschalnej (hebr.
seder) u ydw symbolizuj czterokrotn
obietnic zbawienia dan przez Boga: przez
poczcie, urodzenie, odkupienie i przygarnicie
do siebie caego narodu.
Wino (wraz ze zboem) dary boe.
Bogosawiestwo Izaaka: Daje ci Boe z
rosy niebiaskiej i z tustoci ziemi obfito
zboa i wina" (Gen. 27,28).
Wino gniewu gniew Boga, kara boska dla
ludzi i narodw buntowniczych a. niewiernych.
Mwi Pan zastpw: We kubek wina
zapalczywoci z rki mojej, a poczstujesz nim
wszystkie narody, do ktrych ciebie pol. I
napij si, i strwo si, i szale bd od
oblicza miecza, ktry puszcz midzy nich"
(Jeremiasz 25, 1516). Powsta Jerozolimo,
ktra pia z rki Paskiej kielich gniewu jego;
a do dna kielicha odurzenia napoia si i
wypia a do drody" (Izajasz 51,17).
Wino, upojenie winem nago, kazirodztwo, odrodzenie rodu; zwizane z podaniami o wielkich katastrofach, Mezopotamski
bohater potopu, Utnapisztim, uratowany na
zbudowanej przez siebie arce, skada ofiary z
jada i z wina, do ktrych bogowie zlatuj si
jak muchy" poczuwszy smakowite wonie"
(Poemat o Gilgameszu 11, 155161). Noe po
opuszczeniu arki zasadzi winnic, a pijc
wino upi si i obnay w namiocie swoim.
Cham, ujrzawszy odkryte ono ojca, powiedzia
o tym braciom" (Gen. 9, 2021). Po spaleniu
Sodomy i Gomory Lot mieszka z crkami,
ktre postanowiy spoi go winem i spa z nim
kolejno, aby mie potomstwo z ojca" (Gen. 19,
3038).
Mode wino modo. Przysowie:
Mode winko musi wyszumie.
Wino w micie gr. boska natura Dionizosa.

Wino afrodyzjak, podanie, sperma.

Twoje ono to okrga czasza, niech w niej
nie braknie wina!" (Pie nad pieniami 7,3).
,,(Wielka wszetecznica), z ktr nierzd
uprawiali krlowie, a winem jej nierzdu
upijali si mieszkacy ziemi" (Apok. 17.2).
..Wino, ktre pij. to gwat" (A"J. Przypowieci
4,17). ..Gdzie nie ma wina. tam nie ma
mioci" (Bachantki 773 Eurypidesa). ,.AIe po
dobrym winie dogodzi si dziewczynie." (Sine
Cerere et Baccho friget Venus ac. 'Bez jada i
wina chodnieje podanie' 34 Daniela
Naborowskiego). Przysowie: agiew do
wszeteczestwa wino.
Wino gupota. Rozpustna rzecz wino i
zwadliwe pijastwo; ktokolwiek si w nich
kocha, nie bdzie mdry" (Ks. Przypowieci
20.1). To wino tak ogupia czowieka. Ono
nawet najmdrzejszego doprowadza do piewu, do szalonego miechu, kae mu (...)
taczy i wyciga swko, ktrego lepiej
byoby nie mwi", gr. oms eleos 'wino
ogupiajce' (Odyseja 14,463 Homera, t. .1.
Parandowskiego).
Wino wesoo, rado. Wino rozwesela
serce czowieka" (Psalm 103 15). Pij wino
swe z radoci" (Eklezjastes 9,7). ,,Wino
strapione serce rozwesela" (Monacho-machia
3,8 Ignacego Krasickiego).
Wino odwaga, animusz. Andromacha
dolewa wina do wody bojowym rumakom.
(Iliada 8,189 Homera). ..Wino dodao im
odwagi", ac. yina dabant animos (Metamorfozy 12.242 Owidiusza). Przysowie: Od
wina gsta mina.
Wino pocieszycielem. Bachus rozprasza
gryzce troski", ac. Dissipat Eyius curas
edaces (Pieni 2, 11, 18 Horacego).
Wino zapomnienie. ..Nie dawaj krlom
wina (...) by snad (...) nie zapomnieli ustaw i
nie naginali prawa wszystkich ubogich.
Dawajcie mocny napj smutnym, a wino
strapionym! Niech pij i zapomn o ndzy i
boleci swojej" (Ks. Przypowieci 31, 47).
Lecz tej biedy zapomina skoro flasz zetnie
wina" (Pijacy 3, l Franciszka Bohomolca).
Wino odurzenie, upojenie, inspiracja,
natchnienie poetyckie. Z wina dobra myl
rocie" (Pieni l, 24. 38 Jana Kochanowskiego). ..Wino dowcip zaostrza" (Schadzka
ziemianina 57 Piotra Zbylitowskiego). Wino
ko poetycki" (Wino ko poetycki 7 Wacawa
Potockiego). ..W tyrti winie dzi jeszcze si
znajduje ogie Prometeusza"

(Anakreontyki 2, 357 Juliana Korsaka).

Napj poetw: w Anglii oficjalny poeta
nadworny (ac. poeta laureatus) w zamian za
pisanie d otrzymywa dawn. 200 funtw
sterlingw i beczk wina hiszpaskiego.
Przysowie: Z wina dobra nowina.
Wino inteligencja, mdro. Wino czyni
czowieka inteligentnym" (Talmud babiloski
Joma, fo. 76b). ...la wiem, gdy przy starym
winie, co si w Wgrzech dzieje" (Do Bachusa
312
Wespazjana
Kochow-skiego).
Przysowie nm. Wenn ich trinke Wein, so red
ich Latem 'gdy pij wino, prawi acin'.
Wino prawda. ..Wino pite a do upicia
ujawni serca pys7.nych"(Eklezjastyk 31,31). In
vino veritas ac. 'w winie prawda', wino
rozwizuje jzyki, pijany zdradza swe sekrety.
Wino nic nie wymyli, wypaple tylko"
(Piccolomini 4,7 Schillera). Przysowia: Kiedy
si wino wzburzy, wszystko na wierzch wynurzy. Ile wina w gowie, tyle prawdy w
sowie.
Wino zwierciadem czowieka, gr. oinos...
anthropois dioptron (wg Fragmentu 16 Alkajosa).
Wino ludzkich serc probierski kamie"
(Zabobonnik 1,2 F. Zabockiego).
Wino ao. (Boe) dae dowiadczy
ludowi twemu cikich rzeczy, napoie nas
winem aoci" (Psalm 59 5).
Wino kojarzy si z morzem: u Homera stay
epitet ozdobny (ac. epitheton ornans}'. epi
oinopa ponton, gr. 'na morze ciemne jak wino
(a. po morzu ciemnym jak wino)'.
Wino krew winnego grona. ..(Juda)
omyje w winie szat swoj, a we krwi jagd
winnych paszcz swj" (Gen. 49,11).
Wino powszechnie uywane jako libacja
zastpujca krew ofiarn, jako krew grona", a
zatem krew ziemi", ktra je rodzi.
Wino krew Boga. krew Chrystusa.
(Jezus) wzi kielich, podzikowa, da im i
pili z niego wszyscy. I rzek im: To jest krew
moja nowego przymierza, ktr si za wielu
wylewa" (Ew. wg Marka 14, 234), w czasie
Ostatniej Wieczerzy. Aluzja do krwawej ofiary
z cielcw zoonej przez Mojesza w
ceremonii zawierania przymierza z Bogiem
(Ex. 24, 58). U Grekw krew Dionizosa.
Wino najlepszym lekarstwem", gr. pharmakon d'driston oinon (Fragment 158 Alkajosa).

Wino budzi dziko, agodno i skonno

do tarzania si w bocie. Wg przypowieci
rabinackiej Szatan zakopa pod korzeniami
pierwszej, zasadzonej przez Noego, winoroli
lwa, owc i wieprza; dlatego czowiek czerpie
z wina cechy tych trzech zwierzt.
..Wino w miar pite ycie zrwnowaone (...). Radoci duszy i serca. Zdrowiem duszy i ciaa" (Eklezjastyk 31, 3237).
..Wino zbytnio pite rozjtrzenie, gniew i
wiele upadkw; jest gorzkoci duszy.
miao pijastwa jest powodem upadku
gupiego, umniejsza siy i zadaje rany"
(Eklezjastyk 31. 3840).
Najlepsze (najsodsze) wino zmienia si w
najostrzejszy ocet. Najlepsi ludzie popeniaj
najfatalniejsze bdy. Najgortsza mio
zmienia si w najzacieklejsz nienawi.
Strze si gniewu dobrodusznego czowieka
(przysowie wielu ludw).
Wino to zdrajca, naprzd przyjaciel, potem
wrg" (przysowie ang. z XVII w.). ..Wino
agodnie wschodzi, ale na kocu uksi jak w
i jak mija jad rozpuci" (Ks. Przypowieci 23,
312).
Wino wrg tajemnicy. ..Gdy wino wchodzi. sekret wychodzi (na Jaw)" (Midrasz,
Rabbah Liczb 10,8; ok. 625 r.).
Wino przyczyna zwad, sprzeczek. ,.A
przede wszystkim unikaj ktni wywoanych
przez wino" (Sztuka kochania 1.591
Owidiusza).
Wino to straszny wrg. trudno si z nim
mocowa" (Cyklop 678 Eurypidesa).
Wino diabe. Diabe jest w kadej
winnej jagodzie" (Koran, sura 2). ,,0 ty.
niewidzialny duchu wina, jeli jeszcze nie
masz imienia, bd nazwany diabem" (Oleio
1. 3, 283 Szekspira).
Wino ycia, eliksir ycia i niemiertelnoci.
Grekom nie wolno byo czyni libacji z wina
bogom podziemnym, gdy uwaano je za
napj ycia. Wszystko jest tylko blichtrem;
wielko, wito zniky, scedzone wino
ycia, same tylko mty zostay w tym lochu
marnoci" (Makbet 2.3 Szekspira, tl. J.
Paszkowskiego).
Zmiana wody w wino. Wg legendy gr.
Dionizos co rok odwiedza synn z winnic i z
kultu dionizyjskiego egejsk wysp Andros i
zmienia w rdle wod w wino;
nad tym winnym potokiem mieszkacy pili.
taczyli i piewali uwieczeni winorol (por.
obraz Tycjana. Prado, Madryt). Cud

w Kanie Galilejskiej: w czasie uczty weselnej,

gdy zabrako trunkw. Jezus zmieni sze
stgwi wody w wino (Ew. wg Jana 2, 111).
Zob. Woda (i wino).
Wino w chrzecij. emblemat komunii.
Ostatniej Wieczerzy, dnia w. Marcina itd.
Wino i chleb, zob. Chleb (i wino): pociecha.
dar pogrzebowy dla zmarego; krew i ciao
Chrystusa.
Pknity puchar wina atrybut w. Benedykta z Nursji; wg legendy, gdy. chciano go
otru, puchar pk i zatrute wino si wylao.
Vinum theoiogicum ac. 'wino teologiczne'.
wino wybornej jakoci, aluzja do skonnoci
mnichw do dobrego jada i napitku.
Mode wino la w stare bukaki bd. bo
stare miechy z koziej skry pkaj od
modego, jeszcze musujcego wina (Ew. wg
Mat. 9.17); przen. nowe idee nic mieszcz si
w starych formacjach spo. i rozsadzaj

Je.
..Wieniec na wino, wiecha na piwo, krzy na
mid" (Ioviatilales albo arty... Wacawa
Potockiego), oznaczenie sprzeday trunkw
przed wejciem do dawnych gospod polskich.
zamiast szyldu. Przysowie wielu ludw:
Dobremu winu nie trzeba wieca (bo sprzedaje
si samo).
Oprnienie nalanego kielicha wycignicie konsekwencji z powzitej decyzji.
Wino nalane, trzeba je wypi", fr. Le vin est
yerse: ii faut te boire (de Charost do krla
Ludwika XIV w. czasie oblenia Douay w
1667 lub Talleyrand do Napoleona I o
aresztowanym i w kilka dni potem
straconym ksiciu d'Enghien).
Wino pochwaa. Pochwa upoisz. Jak
winem.
..Stare wino lepsze" (Ew. wg Luk. 5.39).
Stare wino ugruntowana sawa. (Rycerze) po zamkach zawieszaj na oku zbroice.
a winem napeniaj wgierskim piwnice, tak e
dopki w garda przyjacioom lej, to si ich
sawy jako te wina starzej i coraz niby
lepsze..." (Zawisza Czarny 5. 6748 Sowackiego).
Wino skarb bezcenny. Der Wein ist mehr
als Kronen wen. Das hal ein Kaiser mich
geiehrt nm. 'wino jest wicej warte ni korona,
nauczy mnie tego pewien cesarz' (Wino jest
warte zota, nm. pie studencka).
Kwane wino cierpienie, gorycz, utrapienie. mier.

Kwane wino! (a. Gorzka wdka!) art.

okrzyk na weselu, wzywajcy pastwa modych do publicznego pocaowania si, bo
dopiero wtedy napoje bd gociom smakoway.
Chrzczone wino z domieszk wody,
faszowane.
Gsie wino woda.
W marzeniu sennym: wino szczliwa
staro.

WINOGRONA
Winogrona symbolizuj ofiar (zw. czerwone), wito, uroczysto; komuni; Ziemi
Obiecan; modo, podanie, podno,
jesie, wrzesie, urodzaj; upojenie, dobr
kompani, gocinno, otuch, przyjemno,
dobroczynno, rado, triumf.
Winogrona atrybutem Dionizosa, Mitry,
uosobienie Jesieni, Wrzenia; Mojesza; Jozuego i Kaleba (Num. 14, 69).
Kicie winogron wiszce na drku niesionym przez dwch ludzi w rdw. Ziemia
Obiecana; ludzie ci reprezentuj Jozuego i
Kaleba lub yda i chrzecijanina.
Winogrona w tradycji yd. gocinno.
Prawo yd. pozwalao kademu, kto przechodzi przez cudz winnic, zerwa tyle gron,
ile zdoa zje na miejscu, ale nie wicej.
Kwane winogrona pokuta za grzechy
przodkw. Mwi Pan: ,,Dlaczego to uywacie
midzy sob przysowia o ziemi izraelskiej:
Ojcowie jedli kwane winogrona, ^ zby
synw cierpy? (...) Kto postpuje wedug
moich przykaza, ten nie umrze id win swego
ojca" (Ezechiel 18, 217).
Kwane winogrona! okrzyk Lisa, gdy
wreszcie zrozumia, e nie moe dosign
wysoko rosncych kici (Lis i winogrona,
bajka Ezopa): przen. o rzeczach nieosigalnych
i dlatego ocenianych jako niewarte zachodu.
Winogrona w tradycji chrz. przeciwiestwo fatalnego owocu z drzewa wiadomoci, reprezentujce zmartwychwstanie,
dobroczynno, (zw. z kosami zboa) krew
Chrystusa, eucharysti; atrybut w. Wincentego
z Saragossy, patrona hodowcw winoroli.
Sok z winogron wg tradycji bliskowschodnich suy do rozjuszania soni bojowych.

,,Soniom pokazywali sok grona winnego i

morwy, aby je rozjuszy do bitwy" (/. Ks.
Machabejska 6,34).
Prasa (tocznia) do winogron przelew
krwi, podbj, rze, pasja, gwatowno, gniew
boy. Mciwy Bg Izraela depce narody
ciemizcw w toczni winnej swego gniewu
(Izajasz 63, l6).
Ki dzikich winogron wesoo, rado;
miosierdzie.
Winogrona emblemat stanu Oregon,
USA.
WINOROL
Winorol symbolizuje ycie, odrodzenie,
zmartwychwstanie,
podanie,
podno,
urodzaj, aromat, jesie, wrzesie, obfito,
bezpieczestwo, zamono, gocinno, przyjemno, pokj, szczcie, mio w rodzinie,
rado, wesoo, natchnienie poetyckie: zawiso; nieumiarkowanie, nietrzewo, sza,
gniew, wito, mdro; wiato; obietnic;
czysto; mier.
Winorol waciw (Vitis vinifera} uprawiano na Bliskim Wschodzie ju przed szecioma tysicami lat; stamtd przesza do Egiptu
(winnice powiadczone w 2500 r. p.n,e.) i pd.
Europy.
Winorol symbolem ycia (na Bliskim
Wschodzie); w Sumerii li winoroli.
Winorol w Egipcie atrybutem Ozyrysa;
sdzono, e wino pochodzi z krwi olbrzymw i
dlatego upija mw i pobudza do
gwatownych czynw. Panie Zastpw (...)
przeniose winnic z Egiptu, wygnae narody
i zasadzie j" (Psalm 79 89).
Winorol obietnica. Zwiadowcy izraelscy
w ziemi kananejskiej przybyli a do doliny
Eszkol i ucili tam ga krzewu winnego z
jedn kici winogron" (MIM. 13,23); dowd, e
Ziemia Obiecana jest krajem obfitoci.
Winnica bezpieczestwo, zamono,
pokj. ,,I mieszka Juda i Izrael bez wszelkiej
bojani, kady pod winnym szczepem swoim"
(3. Ks. Krl. 4,25).
Winorol emblemat Izraela, jako jeden z
najwaqiejszych produktw rolnictwa krajowego. Bo winnic Pana Zastpw jest dom
Izraelw, a m Judy latorol jego rozkoszn"
(Izajasz 5,7). Brama (wityni Salomona)
miaa nad sob zoty krzew

winny, z ktrego zwisay winogrona wielkoci

czowieka" (Wojna ydowska 5,210 Flawiusza, t. Jana Radoyckiego).
Winorol zapowied Mesjasza. ..Nie
oddali si bero od Judy (...) a przyjdzie
wadca jego (tj. Mesjasz), uwie ol u krzewu winnego, a mode swojej olicy u szlachetnej latoroli winnej" (Gen. 49,10).
Winnica jedno z najcenniejszych dbr
czowieka. Nabot wzbrania si odstpi sw
winnic krlowi Achabowi; krlowa Jezabel
kae zamordowa Nabota; uradowany krl
bierze winnic w posiadanie (3. Ks. Krl. 21,
116).
Winorol emblematem plemienia Efraim.
Winorol mdro. Mdro mwi:
Jak winny szczep wydaam wo wdziczn"
(Eklezjastyk 24,23).
Winorol drzewem wiadomoci zego i dobrego wg Miszny (yd. tradycja ustna wczona do Talmudu).
Winorol podno, urodzaj, atrybut
bogw i bohaterw, ktrzy nauczyli ludzi
rolnictwa, przede wszystkim za uprawy
winoroli. I pocz Noe, m oracz, uprawia
ziemi, i zasadzi winnic" (Gen. 9,20). ona
twoja jak podny krzew winny we wntrzu
domu twego" (Psalm 127 3).
Winorol rado Boga i ludzi. I rzeky
drzewa do szczepu winnego: Pjd, a rozkazuj
nam! A on im odpowiedzia: Izali mog
opuci wino moje. ktre uwesela Boga i ludzi?" (Ks. Sdziw 9, 1213).
Winorol powicona Dionizosowi (Bachusowi). Dionizos. klasyczny bg wina. ktry
wg mitu gr. wprowadzi upraw winoroli do
Grecji, wyobraany by w wiecu z lici i gron
winnych, podobnie jak jego orszak zoony z
sylenw, satyrw i nimf. Wino nie byo
napojem bogw olimpijskich, jedynie
Hefajstos upi si raz z namowy Dionizosa;
w rytuaach ofiarnych wino nie miao wikszego znaczenia poza kultem Dionizosa;
w Rzymie napojem wylewanym w ofierze
bogom byo gwnie mleko.
Winorol

mier,
odrodzenie,
zmartwychwstanie. Dionizos wie si
kultowo z misteriami ycia pomiertnego,
odrodzenia i zmartwychwstania, co uczynio z
winoroli emblemat grobowcowy, przejty
przez chrzecijastwo. Stay motyw ha
grobowcach, w katakumbach rz.. mozaikach
bizantyjskich,
rdw.
witraach
i
paskorzebach.

Winorol wito. Ni inne drzewa,

pierwej wity szczep winnicy zasad tu, w
tyburyskiej wdzicznej okolicy (Wa-rusie)"
(Pieni l, 18, l2 Horacego, t. Lucjana
Siemieskiego).
Li winoroli, 35-klapowy, w sztuce gr.rz. zwizany z pci; uywany w rnych
okresach dla zasonicia genitaliw w wyobraeniach plastycznych czowieka; por. Figa
(licie figowe).
Winorol w chrzecijastwie atrybut
Kocioa, Chrystusa, apostow; winorol i
pszenica komunia. Jam jest prawdziwy
szczep winny" (Ew. wg Jana 15, l17).
Winnica krlestwo boe, ktrego owocem jest wino-eucharystia, w przypowieci o
przewrotnych dzierawcach winnicy (Ew. wg
Mat. 21, 3346; Ew. wg Marka 12, 112).
Kad, w ktrej depce si zebrane grona w
Apok. 14, 1820, poza Jeruzalem niebieskim
zguba wieczna potpionych, a krew pynca
z kadzi wielka kara.
Winorol wiato, czysto, mdro wg
sabeizmu (mandaizmu), synkretycznej religii
panteistycznej, ktrej prorokiem jest Jan
Chrzciciel.
Splecione winorole poczenie pierwiastka ludzkiego z boskim.
Winorol na paliku a. rozpita na kracie,
drucie itd. sabo wspomoona, uomno;
w symbolice chrz. mio braterska.
Winorol i wiz zwizek (maeski),
wsparcie biednego przez bogatego (tj. przez
winorol); winorol pnie si czsto na wizach.
Winnica pole pracy duchowej.
Winobranie jesie, wrzesie; wesoo.

WOSY
Wosy s symbolem Opatrznoci, promieni
sonecznych, bohaterw sonecznych, ognia;
potgi magicznej, sitdziby duszy, duszy
zewntrznej; wielkoci, energii, siy; podnoci, mioci; si twrczych; pozycji spoecznej;
aoby; szacunku, honoru. Por. Broda.
Magiczne wasnoci przypisywane w wielu
kulturach wosom na gowie, na ciele, brodzie i
wsom, wynikaj z ich osobliwej cechy:
w ciele ludzkim, co raz ucite, nie odraza. z
wyj'kiem wosw (i paznokci, rwnie
tworw rogowych pochodzenia naskrkowego). Ludzie silni bywaj mocno owosieni,

a starzejcy si czsto ysiej. Std wosy

uwaano za siedlisko ycia, siy. si psychicznych, duszy, mocy magicznych, czarodziejskich. a u kobiet si pocigu erotycznego, zniewalajcego mczyzn w sposb magiczny. Dlatego cinano wosy rzymskim
westalkom. w niektrych zakonach mniszkom skadajcym luby, golono te gowy
kobietom posdzonym o czary, jako sukom
Szatana, aby odj im moc szkodzenia blinim.
Uwaano te, e kto zna si na czarnej magii,
moe, znalazszy czyje wosy z gowy.
zaszkodzi tkwicej w nich jeszcze duszy
waciciela, dlatego naleao ucite wosy
chowa lub niszczy. Grecki bg morza. Posejdon, zasadzi na gowie swego wnuka,
Pterelaosa, krla wyspy Tafos (dzi Meganisi). zoty wos zapewniajcy mu niemiertelno, ale crka krla, zakochana w Amfitrionie, wyrwaa ten wos ojcu. aby zyska
wzajemno ukochanego; Pterelaos zaraz
umar. Skylla, crka krla Nisosa. zakochana w
Minosie. ktry oblega jej rodzinn Megar,
wyrwaa ojcu purpurowy wos, od ktrego
zalea los pastwa. Po zdobyciu miasta Minos
kaza zdrajczyni utopi; wg wersji Owidiusza
(Metamorfozy 8, l151), zmieniona zostaa w
ptaka Ciris od gr. keireein 'ci'. W
islandzkiej Historii o biaym Nja-lu (NjatSaga) z ok. 1300 n.e. ona Gunnara. Hallgerda,
intrygantka i wichrzycielka, jest sprawczyni
mierci ma, odmawiajc mu swego
czarodziejskiego wosa na ciciw uku,
skutkiem czego Gunnar ulega przewadze
nieprzyjaci.
Bg unosi prorokw biblijnych za wosy
symbol nawiedzenia, wizji, natchnienia. .,1
pada tam na mnie rka Pana (...) i uchwycia
mnie za kdzierze gowy mojej, i podnis
mnie duch midzy ziemi a niebo" (Eze-chiel
8, 23; por. Daniel 14.35).
Wosy podno: przez skojarzenie z traw. listowiem, zboem, deszczem. Kobiety
skaday ofiary z wosw dla sprowadzenia
yciodajnej ulewy. Bokowie podnoci, chutliwi satyrowie, sylenowie. Faun. Pan leny.
byli wszyscy gsto owosieni. Protoplast
licznego rodu Edomitw by brat blini Jakuba,
Ezaw (hebr. 'kosmaty'), rudy. cay jak paszcz
wochaty" (Gen. 25.25). Dziewczta pragnce
wyj za m skaday w ofierze wosy
Artemidzie, dziewiczej pa-trance szczliwych
porodw. Przysowie

ac.: Vir pilosus aut fortis, aut luxuriosus 'czek

kosmaty jest albo silny, albo chutliwy'.
Wosy, zwaszcza dugie wosy na gowie,
kojarz si z promieniami sonecznymi. std
zwizek dugowosych herosw z bohaterami
sonecznymi, z pomieniami, z ogniem.
Kapani kultw sonecznych, np. greccy i
arabscy, skadali doroczne ofiary ze swych
wosw-promieni w czasie letniego przesilenia
dnia z noc, naladujc skracanie si promieni
Soca.
Wosy siedziba siy. ..Nie bdziecie strzyc
wosw dokoa waszej gowy, ani brody goli"
(Lev. 19.27). Gdy Absalom strzyg wosy co
roku, wayy wosy gowy 200 syklw" (2 Ks.
Krl. 14,26). Prawo nazyreatu: ..Jeeli m lub
niewiasta zoy szczeglny lub, lub nazyreatu,
aby si powici Panu (...), brzytwa nie
przejdzie po ich gowie" (Num. 6, 24).
Samson do Dalili: elazo nigdy nie postao na
gowic mojej, bom jest nazyrejczyk (...). jeli by
mi gow ogolono, odejdzie ode mnie moc moja
(...) i bd jak inni ludzie" (Ks. Sdziw 16,17).
Samson, hebr. szimszon 'jak Soce':
nazyrejczyk od hebr. nSzir 'powicony'. Wos
wam z gowy nie spadnie, tzn. nic si wam nie
stanie. Nie daj Boe, aby wos z jego gowy
mia spa na ziemi" (/. Ks. Krl. 14,45).
Chrzecijastwo a dugie wosy kobiet.
Czy sama natura nie uczy was. e mczyzna. jeli zapuszcza wos, okrywa si niesaw, a kobiecie, jeli zapuszcza wosy, przynosi to chlub? Gdy wosy s jej dane jako
przykrycie" (/. List w. Pawia do Kor. 11. 14
15). Sw. Piotr do kobiet: Ozdob wasz niech
nie bdzie to, co zewntrzne, trefienie wosw,
zote klejnoty lub strojne szaty" (/. List 3.3),
gdy trefienie wosw jest broni erotyczn
niewiasty, z ktrej rezygnuje tylko wtedy, gdy
czas nagli: ..Nie bd sobie warkocz trefia,
tylko wos zwi spltany, bo bym si
bardziej jeszcze spnia, a mj tam tskni
kochany" (Laura i Fiion F. Karpiskiego).
Dziesi wow nie pocignie nas z tak si
jak jeden wos kobiety" (Saga krla Olafa
H.W. Long-fellowa). Wosy nad zoto s sida
zdradliwe. w ktre ty. panno, owisz serca
chciwe" (Do Jagnieszki 34 J.A. Mcirsztyna).
Przysowie o kobiecie: Dugie wosy, krtki
rozum. Kobiety maj przykrywa gowy w
czasie naboestwa, aby nie rozprasza

uwagi mczyzn i aniow, bo nie s obrazem i

odbiciem chway boej jak mczyni, lecz
(...) odbiciem chway mczyzny" (7. List do
Kor. 11,7), przeto gdy modli si z odkryt
gow, habi si tak, jakby bya ogolona"
(11,5).
Obcinano lub zapuszczano wosy, zalenie
od obyczaju danego miejsca i czasu, przy
lubowaniu, przyrzeczeniu, w wypadku aoby,
dla oczyszczenia si po zabjstwie, jako ofiar,
jako emblemat ascezy, dla przeciwstawienia si
praktykom magicznym, jako symbol bogactwa,
wadzy lub niewolnictwa, biedy, radykalnych
lub rewolucyjnych przekona, jako znami
przestpcy, zdrajcy (np. obcinanie wosw
kobietom yjcym z Niemcami w czasach
okupacji 193945 w Polsce), dla odsunicia
od gowy myli wiatowych i bezbonych (np.
tonsury zakonnikw i ksiy w Kociele kat.,
majce przypomina koron cierniow
Chrystusa, ale prawdop. przejte od kapanw
egip.; zniesione przez papiea Pawa VI od l I
1973). W rnych kulturach nie obcinano
wosw w czasie wojny, podry lub a do
wypenienia zoonej obietnicy (np. Brodacze
hiszp. Barbados Fidela Castro, ktrzy
przysigli nie strzyc brd, dopki nie wyzwol
Kuby od tyranii Battisty).
Ogolenie wosw haba; wyludnienie
kraju. W owym dniu ogoli Pan (...) rk krla
asyryjskiego, gow i wosy na nogach (Judy),
a take zarost na brodzie" (Izajasz 7,20).
Ostrzyenie lub ogolenie wosw aoba i
narzekanie. Jeremiasz do uosobionej Jeruzalem: Ostrzy wosy twoje i odrzu, i zanu
skarg na wyynach" (27,29). O Moabie:
Bo kada gowa ysa, a kada broda ogolona
bdzie; na wszystkich rkach wizy, a na
kadym grzbiecie wosiennica" (48,37).
Drze (wyrywa) wosy z gowy rozpacza. ,,A gdym usysza t rzecz, rozdarem
paszcz mj i suknie, i rwaem wosy z gowy i
brody mojej, i siedziaem smutny" (Ezdrasz
9,3). Gdy (Agamemnon) spojrza na swoje
okrty i wojsko, rwa garciami wosy z gowy,
aby Zeus ujrza jego rozpacz" (Iliada 10.15
Homera).
Ofiary z wosw. Jako siedlisko siy i duszy
wosy s cenn ofiar: u Grekw z okazji
zalubin i pogrzebw, przy nadawaniu praw
obywatelskich. Od redniowiecza skadano
kosmyk wosw niektrym witym jako

wyraz oddania lub alu za grzechy (por. wyej

Obcinanie: Tonsura). Staroytni Ger-manowie i
redniowieczni
chrzecijanie
odbierali
przestpcom godno przez obcicie im
wosw. Jako namiastk ofiary z ycia
zawieszano w staroytnoci ucite wosy w
witych gajach i na gaziach drzew nad
grobami. Gdy krlowa Dydona, porzucona
przez Eneasza, mieczem pozbawia si ycia,
mimo e jej Prozerpina nie cia zocistych
wosw z czoa (...), Iris spyna z niebios (...)
woajc: Z woli Najwyszego wic t ofiar
dla Plutona i uwalniam ci z ciaa!" Tak rzecze
i wos jej ucina. Wnet ciao Dydony ostygo, a
jej ycie rozpyno si w powietrzu" (Eneida
IV Wergiliusza;
zakoczenie). Podobnie Tanatos, bg mierci,
cina lok wosw Aikestis, gdy ofiarowaa swe
ycie za ma. Hekuba przed opuszczeniem
Troi ucina siwe wosy z gowy i skada na
grobie swego syna, Hektora (Metamorfozy 13,
4259 Owidiusza).
Dugie i krtkie czupryny, peruki, brody i
wsy pojawiay si i znikay w zalenoci od
kolejnych md, ale uczeni gr. i rz filozofowie.
zwaszcza cynicy i stoicy, nie szli za mod. lecz
zapuszczali bujne brody (lad tej tradycji
odczyta mona zapewne w brodach
duchowiestwa Kocioa wsch.). Broda staa
si wic atrybutem zawodu i misji
mylicielstwa (wykpionym w przysowiu ac.:
Broda nie czyni filozofa), cho wanie filozof
Arthur Schopenhauer wystpowa
gwatownie przeciw brodzie jako zewntrznemu objawowi grubiastwa, oznace pci
wyrastajcej porodku twarzy, wiadczcej o
tym, e przekada si samczo czc nas ze
zwierztami
nad
humanizm".
Homer
przedstawia Achajw jako dugowosych.
Chrzecijanie zapuszczali dugie wosy na znak
pokuty. Mogy one te by u mczyzn
oznak wolnego stanu lub pochodzenia
szlacheckiego (np. symbol niezalenoci i
wolnoci staro. Gallw). u kobiet
dziewictwa.
Dugie wosy mog by w pewnych okresach
atrybutem
ruchw
wolnociowych
lub
rewolucyjnych (por. bujne brody klasykw
marksizmu), a w niewiele lat wczeniej czy
pniej reprezentowa powag monarchw (np.
car Aleksander III, krl Belgw Leopold II) i
buruazji albo subkultury przeciwstawiajce si
konwencjom obyczaju i mody, jak np.
pustelnicy, jogowie, guru, hippisi.

Zwykle uwaane s po prostu za ozdob gowy

mskiej: (Atena Odyssa) uwieczya bujnymi
kdziorami podobnymi do kwiatw hiacyntu"
(Odyseja 23,158 Homera, t. J. Parandowskiego). Aforyzm Likurga: Pikna
fryzura czyni przystojnego piknym, a brzydkiego okropnym.
Rne fryzury w rozmaitych okresach,
kulturach i krajach byy emblematem rnych
zawodw, klas, grup ludnoci, kast, pci, wieku.
W czasach cesarstwa rzymskiego szybkie
zmiany mody uczesania kobiecego sprawiy, e
bogate damy kazay si portretowa
rzebiarzom na popiersiach z ys gow, aby
nakada na nie modne marmurowe fryzury.
Wosy nosi w pkole, jak woscy w obrazach
anieli ala... a la Botti-celli" (Wesele l, 17, 503
5 Wyspiaskiego).
Rozpuszczanie wosw przez kobiety. Gdzie
czarownicom, kobietom upadym i cudzoonicom nie obcinano wosw, tam zmuszano je przynajmniej do ich rozwizywania,
gdy splatanie wzmagao moce magiczne
wosw. Grzesznica w domu faryzeusza
namaszcza rozpuszczonymi wosami olejkiem
nogi Jezusa (Ew. wg uk. 7,38). Apollo,
cigajc dziewicz Dafne widzi jak na (jej)
ramiona wos w nieadzie spada" (Metamorfozy
1,498 Owidiusza). Mede wity sza napada,
biegnie wok otarzy z rozpuszczonymi jak u
bachantki wosami" (jw. 7, 2578). Na
pogrzebie Polidora w krg stany kobiety
trojaskie z rozpuszczonymi wosami, jak
zwyczaj nakazuje" (Eneida 3,65 Wergiliusza).
Dugie, rozpuszczone lub splecione w warkocz
wosy oznaczay dziewictwo lub wolny stan,
rwnie u chrzecijanek, std zawizywanie,
przycinanie lub nakrywanie wosw matek
(w Polsce ceremonia oczepin).
Wosy zwichrzone, potargane, w nieadzie,
byy atrybutem osb (zwaszcza kobiet)
obkanych, pogronych w rozpaczy, nagle
osieroconych. Wowe, rozwiane wosy okrutnych, zowieszczych bogi, demonw jak w
mit. gr. Tyfon, erynie (furie), jak w mit. skand,
walkirie, demony wojny.
Wosy staj dba, je si ogarnia kogo
przeraenie Zdj mnie strach i drenie (...), a
gdy duch przechodzi przede mn, powstay
wosy na ciele moim" (Hiob 4,15). Na ten gos
zadra Pryjam, czonki mu zdr

twiay i z bojani na gowie zjey si wos

biay" (Iliada 24,359 Homera, t. F. Dmochowskiego).
(Ucity) lok wosw znakiem, zakadem,
fetyszem, amuletem mioci. Lok witego jest
typow relikwi zachowujc intymn wi z
dusz i cnotami witego. Lok wosw dziecka
jest pamitk rodzinn wyraajc pragnienie
zatrzymania dziecictwa w czasie. Pukiel
wosw na czole Okazji, za ktry trzeba
chwyci nim nas minie, gdy z tyu jest ysa.
Rozday wiele wosw, ez, podwizek: adna
nie wesza std w maeski zwizek"
(Beniowski l, 2889 Sowackiego).
Liczba wosw na gowie olbrzymia,
niezliczona mnogo. Wyraenie: Ma wicej
dugw ni wosw na gowie, jest aluzj do
Psalmu 39 13, gdzie mowa o grzechach: ,,Pojmay mnie nieprawoci moje i (...) s liczniejsze ni wosy na mej gowie".
Wos (jcg0 szeroko) niezmiernie maa,
niedostrzegalna
goym
okiem,
drobna
odlego, rnica itp., zw. w wyraeniach:
Ani o wos; Na wos; O (may) wos; Rozszczepia wos na czworo, tj. z pedantyczn
dokadnoci analizowa, roztrzsa. Wos
symbolem kruchoci, amliwoci, saboci:
ycie czyje wisi na wosku; zob. Miecz (Damoklesa). Przysowie gr.: Nawet najmniejszy
wos rzuca swj cie, tj. i najdrobniejszy
faszywy krok nie pozostaje bez skutkw.
Symbolika koloru wosw.
Wosy blond, zociste, zazwyczaj wi si
ze Socem, bohaterami sonecznymi, zboem
i boginiami urodzaju, boginiami mioci z
cnot, dziewictwem, mdroci. Wosy blond,
krtkie czy dugie, naszym
paniom
wystrojonym wiadcz miosne usugi jak
we z gowy gorgony" (Pochwala kobiet F.
Rabelais'go). Gentlemen Prefer Blondes ang.
'Mczyni wol blondynki', tytu powieci
(1925) pisarki amer. Anity Loos. Wos
litewskiego ludu, biay albo powy, pozaca
si jako an dojrzaego yta" (Pan Tadeusz 11,
199200 Mickiewicza).
Wosy rude, miedziane, cz si z grzechem, wiatem podziemnym, mierci, Judaszem, Szatanem, ale take z pomiennym
zotym skarbem z bajki Andersena, sawnym
rudowosym skrzypkiem. Od bujnych wosw
miedziano-czerwonych kobiet ca-unkiem
mierci naznaczonych" (Elegia konajcej
jesieni 1920 L. Staffa). Gdzie wi

dziae uczciw kobiet z rudymi wosami?"

(Moralno pani Dulskiej 2,12 G. Zapolskiej).
Wosy niebieskie, nie spotykane w yciu,
maj wykadni ujemn, podobnie jak rude,
np. u mordercy on, Sinobrodego.
Wosy zielone maj boginki morskie i rzeczne, syreny, rusaki.
Wosy czarne uchodz za pikne lub egzotyczne. Wosy jego jak latorole palmowe,
czarne jak kruk" (Pie pochwalna na cze
Oblubieca, Pie nad pieniami, 5,11). Sta
przed ni wysmuky, czarnobrewy, przepyszny, najpikniejszy ze wszystkich moojcw" (Ogniem i mieczem 3 H. Sienkiewicza).
Bya ona tym, co to dawniej zwano ho
czarnobrewk" (Sfinks l J.I. Kraszewskiego).
Siwizna staro (i mdro). Siwizna
ozdob staroci" (Ks. Przypowieci 20,29).
Przed gow siw powsta i szanuj starego"
(Lev. 19,32). Siwizna Boga (Starowiecznego)
w Widzeniu Daniela: Wosy jego jak wena
czysta" (7,9) oznacza wieczno; wosy Syna
Czowieczego jasne jak wena biaa i jak
nieg (Apok. 1,14) oznak Przemienienia
Paskiego. Przysowia: Siwizna to kwiaty
mierci. Szanuj siwy wos (tj. staro). Siwe
wosy mwi o wieku, a nie o mdroci. W
Bajce 182 Ezopa mczyzna, ktry mia dwie
ony, star i mod, wkrtce cakiem wyysia,
gdy stara wyrywaa mu ciemne, a moda
siwe wosy.
Siwizna ogarniajca wosy nagle, np. wcigu jednej nocy wstrzsajce przeycie i
jego (niezbyt prawdopodobny) skutek. Skarga
to straszna, jk to ostatni, od takich modw
bieleje wos" (Chora) 34 K. Ujejskiego).
Samotny wos na ysej gowie Ojca-Czasu
znany by w staro. Egipcie jako lok Horusa.
ysina (albo ogolona gowa) inno,
kalectwo, mieszno; mdro, kapastwo.
Kapani staroegipscy golili gowy. Przysowia:
Lepszych dziesiciu ysych ni jeden ryy.
ys, zyz, kuternoga, jeli co dobrego, aska
Pana Boga. Nie kady ysy pleban. Niech
wosistym o ysych koncepta si roj, gowy
ludzkie rozumem, nie wosami stoj. Nic
bardziej pogardy godnego ni ysy udajcy, e
ma wosy" (Epigramaty 10,83 Marcjalisa).
Pole bez trawy, rolina bez lici, gowa bez
wosw brzydkie s" (Sztuka kochania
3,249 Owidiusza). Przysowie na pociech
ysym: Wulkan traw nie zarasta.

Bra pod wos uzyskiwa co u kogo

przez schlebianie mu, granie na jego sabostkach, na ambicji, snobizmie.
Gaska pod wos docina, dogryza;
dogadza, uprzedza yczenia, i na rk.
Cign co za wosy robi co z wielkim
wysikiem, na si", przemoc, gwatem.
W marzeniu sennym: oszukastwo.
W plastyce dugie wosy pokrywajce nago kobiety to czsto symbol pokuty, atrybut
Marii Magdaleny i Marii z Egiptu, pokutujcej
prostytutki z Aleksandrii. wite dziewice i
biorce lub panny mode w obrazach
Odrodzenia
przedstawiano
czsto
z
rozpuszczonymi wosami, a kurtyzany i
wyobraenia mioci wieckiej zazwyczaj z
wosami splecionymi. Czste tematy w plastyce: biblijny Samson pi z gow na onie
Dalili, a ona (lub jaki Filistyn) obcina mu lok
wosw; Semiramida porzuca czeszc j
suk i spieszy z wosami w nieadzie na pole
walki na wie o rewolcie w Babilonie
(Pamitne czyny i powiedzenia Wale-riusza
Maksymusa, I w. n.e.); naga Wenus
Anadyomene ('wynurzajca si') wyciskajca
wod z wosw. Erminia, bohaterka Jeruzalem
wyzwolonej Tassa, opatruje rany Tan-kreda i
zawizuje je wasnymi, zotymi, ucitymi
warkoczami.
WCZNIA (Oszczep, Dzida, Dziryt, Pika,
Kopia, Spisa, Lanca)
Oszczep od starszej epoki kamiennej bro
wojenna i myliwska; pierw. ostro zacity kij,
pniej z grotem kamiennym, kocianym,
metalowym; sport, kij z grotem do rzutw w
lekkiej atletyce.
Dzida dawna bro drzewcowa z grotem,
lekka wcznia, pika.
Dziryt krtka wcznia do walki wrcz a.
do rzucania.
Wcznia bro drzewcowa dl. ok. 22,5
m, uywana pierw. w jedzie i piechocie.
Pika od XV do pocz. XVIII w. w Europie
drzewcowa bro piechoty (pikinierw) d. do
ok. 5 m.
Kopia bro drzewcowa rdw. jazdy rycerskiej, d. do 4 m, z masywnym grotem i
proporcem (do XVI w.); w Polsce XVIp.
XVIII w. kopia husarska z drzewcem do

5,5 m, drona dla lekkoci, do jednorazowego

uycia (bo si kruszya od uderzenia).
Spisa w XVII w. dzida Kozakw zaporoskich, d. ok. 2 m, z obu kocw ostra.
Lanca kawaleryjska bro drzewcowa z
wskim grotem i proporczykiem, w Polsce od
koca XVII w. do 1939: jedna z odmian dawnej
kopii.
Wcznia symbolizuje o wiata, promie
Soca, byskawic, ogie; ycie; wiek brzu;
krlewsko, bero, wadanie; owy; rycersko,
godno, honor, prymat; rycerstwo, buaw,
rozkaz, wojn, odwag, szybko, ochron, si,
zabjstwo, mier, zniszczenie, ran, uleczenie
rany; potg, modo, tworzenie, fallusa, pasj,
podno; prawo, wasno, prawd, rozum,
cnot,
bystro,
stao,
hart
ducha,
mczestwo.
Wcznia wojna. I przekuj swoje miecze
na lemiesze, a swoje wcznie na sierpy"
(Izajasz 2,4).
Wcznia atrybut wojownika i owcy.
Wcznia krlewsko. Wcznia bya
emblematem wadcw nim miecz j zastpi.
Nie strzeglicie swego pana, pomazaca
Paskiego: popatrz tylko, gdzie jest wcznia
krla (Saula)" (/. Ks. Krl. 26,16).
Wcznia w mit. gr.-rz. atrybut bogw
wojny i podnoci, atrybut Hery (luno Ludna},
Pallas Ateny (Minerwy), Zeusa, uosobienia
Odwagi i Staoci; Jowisza Dolichenchesa i
Mitry (czczonych w legionach rz.), Aresa
(Marsa). onierzy za mstwo nagradzano
wczni bez grota, bo nie udzielaa adnej
wadzy.
Wcznia rana, uleczenie rany. Achilles
zrani wczni Telefosa, zicia Priama,
usiujcego przeszkodzi ldowaniu Grekw
pod Troj, a potem, zgodnie ze wskazwk
wyroczni, wyleczy rannego rdz z grota
wczni. Bo me spojrzenie, jak dzida Achilla,
zdolne jest zabi i zdolne uleczy" (Henryk
VIcz. 2 5,1 Szekspira, t. L. Uiricha),
Srebrne wcznie przekupstwo, korupcja.
Na zapytanie, jakiego sposobu uy, aby
zwyciy w wojnie, wyrocznia delficka
poradzia Filipowi Macedoskiemu walczy
srebrnymi wczniami.
Wcznia wiek brzu, jeden z czterech
wiekw ludzkoci".
Wcznia o wiata, promie Soca,
ogie, podno, fallus; spowinowacona z si

ywotn drzewa. Tak zdziwi si Romulus, kiedy wbiwszy wczni w ziemi na

Palatynie, ujrza jak niezwocznie krty korze
z eleca wyrasta zaczyna; wnet caa co za
dziwo! wyrasta drzewina" (Metamorfozy
15. 5658 Owidiusza, t. B. Kici-skiego).
Odpowiednik laski Aarona i laski Jessego
(zob. Laska: zakwitajca).
Dziryt, dzida atrybut Diany; atrybut
majcych wyobraa bogini portretw Diany
de Poitiers, 14991566, faworyty krla fr.
Henryka II; przybraa ona dziryt jako impres
(godo) z napisem na banderoli:
Conseguitur quodcmque petit tac. 'osiga
wszystko, do czego dy'. Dziryt z poncym
ostrzem wbity w serce zakonnicy atrybut w.
Teresy z Avila.
Wcznia Lugusa (jednego z najwaniejszych
pogaskich bogw celt.) byskawica.
Czarodziejska wcznia ognista, ktr bg
otrzyma w darze od swego wychowawcy,
Manannana, wraz z wielk proc, hememniewidk i magiczn tarcz.
Wcznia w chrz. mczestwo, cnota,
odwaga; jeden z atrybutw ukrzyowania;
atrybut w. Hipolita, Longina, Tomasza Ap.,
Judy Tadeusza Ap., w. Jerzego, Michaa,
Barbary, Wojciecha, Demetriusza, niekiedy te
Mateusza Ap. Zwierz przebite dzirytem
wystpki, grzechy.
Zamana wcznia atrybut w. Jerzego
(ktry mia, wg legendy, zabi smoka mieczem,
gdy wcznia mu si zamaa); uszkodzony
fallus; naruszona potencja seksualna krla.
Wcznia i Graal zasada mska i eska.
Biblijny Jzef z Arymatei mia zebra do
kielicha Graala krew Jezusa spywajc z
przebitego boku po grocie wczni centuriona
Longina.
Wcznia w. Maurycego panowanie
krlw i cesarzy nm. Wcznia zawiera relikwi: gwd pochodzcy rzekomo z Krzya
Sw.; przechowywana w skarbcu wiedeskiego
Burgu. Kopia wczni ofiarowana w 1000 r.
przez cesarza Ottona III Bolesawowi
Chrobremu, obecnie w skarbcu katedry
wawelskiej.
Rka wczni prawa; rka tarczy lewa.
Wcznia prawo, ktre broni kontraktw,
procedury, porzdku obrad.
Wcznia prawda; rozwaga; umiejtno
odrniania dobrego od zego. ,,Pochoni

tego tym trci Ituriel lekko sw wczni, gdy

nie moe aden fasz stawi czoa dotkniciu
Niebiosw" (Raj utracony 4, 10335 Miltona.
t. M. Somczyskiego), dotknicie wczni
anioa Ituriela ujawnia oszustwo.
Wcznia zwizek z Ziemi, z ktrej
wyrasta drzewo-drzewce.
Ponce Wcznie jedno z okrele zorzy
polarnej,
Grot wczni zrczno; bystro umysu:
gotowo do suby wojsk.
I do kogo z dzid atakowa. Ty do
mnie z pergaminem, ja do ciebie z dzid
jakoby sowa Wadysawa Jagiey do Krzyakw.
Dzida praca dzienna. Przysowie: Skadam. dzid, sam spa id.
Dziryt szybko. ..Ko czarny zagrzmia
po granicie, chyy jak dziryt" (Giaur 2512
Mickiewicza).
Kopia bro husarska. Przysowie:
Pki kopii, poty Polakw.
Kruszy kopie walczy o co, broni
czyjej sprawy; spiera si o co. o kogo;
dawn. walczy na kopie.
Mgby z kopi goni (np. w domu;
w mieszku) pusto; bieda.
Lanca onierz, rycerz, wojsko. Lanca
nigdy nie stpiaa pira, ani piro lancy" (Don
Kiszot 1.18 Ceryantesa); onierze i literaci nie
przeszkadzaj sobie wzajem.
Lanca krlowa broni. Nie masz pana nad
ulana, a nad lanc nie masz broni!" (Pie
uanw l2 Wincentego Pola).
W heraldyce: (wcznia) poczucie honoru;
gotowo bojowa; szybko; wolno.
WODA
Woda jest symbolem chaosu, niestaoci,
zmiennoci, przeobraenia, rozpuszczania si;
bezmiaru moliwoci; uzdrowienia; rda
ycia, odrodzenia ducha i ciaa; zmartwychwstania; potgi, podnoci: niebezpieczestwa.
mierci; oczyszczenia, chrztu; wiedzy i pamici
utajonych w podwiadomoci;
zwierciada; prawdy, mdroci; dobra i za;
aski i cnoty; duszy ludzkiej; umysu kosmicznego; zapomnienia; zasady eskiej; magii.
Zob. Puchar, Waza.
Woda pojmowana bya jako pramateria.
zwaszcza przez ludy zamieszkae nad morzem
lub rzek, np. egipski ocean pierwotny Nun;
babiloski pierwotny ocean wody sod

kiej. Apsu, i wody sonej, Tiamat; biblijne

wody Chaosu (tohuwabohu), nad ktrymi
unosi si duch boy (Gen. 1,2). Woda jest tu
wic widziana jako podstawa wszech-rzeczy;
obrazem tej idei jest te rzeka lub morze
opywajce albo unoszce dysk ziemi, jak np.
grecki Okeanos. Woda jest te materi
pierwotn, pocztkiem przyrody dlatego, e
wszystko, co ywe, yje wilgoci, a martwe
wysycha, e zarodki wszystkiego s mokre, a
pokarm soczysty (wedug jo-skiego
filozofa przyrody z VIIVI w. p.n.e., Talesa z
Miletu). Jako woda chaosu unoszca ziemi,
jako morze Lewiatana, materia prima
wszelkiego ycia, jest ona synonimem
nieuporzdkowania,
przeciwiestwem
Kosmosu ('porzdku'), a take przeciwiestwem uduchowionej pustyni. Woda wyobraa
niestao, chwiejno, a przy tym bezwad,
inercj: przybiera ksztat naczynia, do ktrego
si j wlewa. Jakub mwi do Rubena (Gen.
49,4): Jeste niestay jak woda, nie wyrnisz
si (spord braci)". Mwi si. e co jest
(widami) na wodzie pisane, tj. nie pozostawia
ladu. Woda jako masa niezrnicowana
zawiera nieskoczono moliwoci, zarwno
moliwo rozwoju jak i uwidu.
Woda oczyszczenia. .,1 wylej na was wod
czyst i bdziecie oczyszczeni od wszystkich
nieczystoci" (Ezechiel 36.25). Woda przynosi
symboliczn mier i takie odrodzenie w niezliczonych ceremoniaach kultowych, kiedy
umiera stary", a rodzi si nowy" czowiek.
Takie odrodzenie" caego ludu nastpi miao
przy przejciu Izraelitw przez Morze
Czerwone (Ex. 1415) i przy przejciu przez
Jordan u progu Ziemi Obiecanej (Jozue 34).
Podobnie rzecz si miaa z Jzefem, ktrego
bracia wrzucili do studni (co prawda pozbawionej wody) w Dolanie, gdzie mia umrze
(Gen. 37, 2024). i z Jeremiaszem, ktrego
spuszczono do studni (co prawda zawierajcej
boto, a nie wod), aby tam zgin (Jeremiasz
36, 613). Krlowie soneczni czsto umierali
zanurzajc si (jsk zachodzce soce) w
wodzie, natomiast boginie ksiycowe
nieustannie igray w wodzie (jak wiato
ksiyca), kpic si dla odzyskana dziewictwa
i oczyszczenia si. Ablucje maj znaczenie
rytualne i duchowe: semickie obrzdy
oczyszczenia
miay
rwnie
swoje
odpowiedniki w staroytnym Egipcie, u Grekw i Rzymian. Z obrzdw tych wywodzi

si chrzest symbolizujcy odrodzenie duchowe.

przyjcie do zbiorowoci, wtajemniczenie w
nowy kult religijny, poczone z uzyskaniem
nowego.imienia dla zaznaczenia nowego okresu
ycia, rytua dugowiecznoci. oczyszczenia i
egzorcyzmu (przed ochrzczeniem naley
przysze imi trzyma w sekrecie, aby ze duchy
nie dowiedziay si o nim). Podobne znaczenie
miay rytualne kpiele przy zawarciu lubu albo
przy obejmowaniu funkcji kapaskich (rytua
czsto upraszczany do zwykego pokropienia,
zwaszcza w krajach ubogich w wod. a pniej
i w innych). W biblijnej Ksidze Liczb (19) Bg
owiadcza Mojeszowi, e kiedy kto dotknie
zabitego lub zmarego albo koci czy grobu
jego, wtedy wezm popiou z ofiarnej
czerwonej krowy spalonej za grzech, wlej na
popi wody w naczynie, umocz w niej hizop i
pokropi
ni
splu-gawionego
takim
dotkniciem, jego sprzty i namioty". Czepiec w
Weselu (2, 15, 7902) S. Wyspiaskiego:
..Dajcie, bracie, kube wody: rce my, gb
my, suknie pra nie bdzie zna".
Wod yciodajn, zapadniajc, wyzwalajc, wzmacniajc s ciecze natury (jak deszcz)
i pyny ciaa (jak krew. pot, nasienie. mleko,
wody owodni). We wszystkich kulturach
archaicznych, gdzie istnia mit o Ziemi i niebie
jako rodzicach wiata, niebo zapa-dnia Ziemi
niebiaskim nasieniem. Dlatego take rda,
jeziora i rzeki miay wasnoci zaptadniajce.
Dziewczta greckie w Tro-adzie. majce wyj
za m, kpay si w Ska-mandrze. mwic:
Skamandrze, przyjm moje dziewictwo!" W
wielu rytuaach magicznych woda gra rol
nasienia. Czste s w mitologiach bitwy bogw
i bohaterw ze smokami i innymi potworami
strzegcymi yciodajnej wody; zwycistwo nad
nimi symbolizuje zakoczenie suchej pory roku
albo suszy i odrodzenie wegetacji. Staroytni
Egipcjanie skraplali wod mumie swych
zmarych, aby im zapewni ycie pomiertne, co
czsto przedstawiaa plastyka egipska.
Studnie i rda s dla wdrownych synw
pustyni miejscem radoci i wesela, doniosych
spotka, rodzcej si mioci, ktra koczy si
maestwem. Gocinno Bliskiego Wschodu
wymaga poczstowania wie, rdlan wod
do picia i wod do umycia znuonych i
zbrudzonych w czasie wdrwki stp. Biblia
jest hymnem na cze wody.

Ozeasz (6,3; 14,6) przyrwnuje Boga do

deszczu i do rosy. Pie Mojesza (Deut. 32,
23) gosi: ,,Niech spywa jak deszcz nauka
moja, niech skrapla si jak rosa nauka moja, jak
deszcz na zioa, jak krople na traw, bo bd
wzywa imienia Paskiego".
Woda w studni, w rdle, strumieniu, morzu
wpywa na losy ludzi mieszkajcych na ldzie
przez wydobywajce si z niej bajeczne i
mityczne stwory, dobroczynne i zbawcze albo
przynoszce nieszczcia i mier. Grecki bg
morza, Posejdon. wysya z morza potwora, ktry
mia pore Hezjon, crk krla trojaskiego,
Laome-dona; dwa ogromne we, aby udusiy
Lao-koona, kapana Apollina w obozie Grekw
pod Troj; ofiarowuje krlowi Krety, Minosowi, piknego byka, w ktrym zakochaa si
krlowa, Pazyfae. Syrenka z bajki Andersena
ratuje ycie ksiciu kosztem wasnego ycia. W
balladzie Mickiewicza Swi-tezianka zakochuje
si w strzelcu, ale przynosi mu mier w
odmtach wody.
Woda jako sprawca raju ziemskiego. W
Proroctwie Ezechiela (47) rdo wypywajce
ze wityni w nowej Ziemi Sw., symbol ycia
nadprzyrodzonego i bogosawiestw boskich w
okresie mesjaskim, staje si wielk rzek
uyniajc ziemi i uzdrawiajc wody Morza
Martwego. W Objawieniu sw. Jana (22,1)
Chrystus ukazuje prorokowi rzek wody ycia,
jasn jak kryszta, wychodzc ze stolicy Boga".
ywa woda. Woda zawsze w ruchu (rzeka,
morze, deszcz), zmienna w kolorach, odbijajca
czowieka i wiat, mwica bekotem,
bulgotaniem, szmerem, hukiem, oywiajca
wyschnit
rolinno,
odwieajca
spragnionych i chorych, oczyszczajca z brudu
ciao (a wic i dusz), grona w sztormach,
burzach i powodziach, zdaje si by w wielu
religiach istot yw i godn czci.
Reprezentowaa, jak ziemia, zasad esk.
Woda gojca, odmadzajca, miaa wedug
tradycji albo legendy waciwo przywracania
modoci lub ycia, leczenia itd., np. woda
sadzawki Siloe w Jerozolimie, w ktrej kpiel
miaa przywraca siy i zdrowie (Ew. wg Jana
9,7), albo wody Owczej Sadzawki zwanej
Betesda, pooonej na pnoc od wityni
jerozolimskiej, ktre miay uzdrawia, gdy anio
porusza ich powierzchni (Ew. wg Jana 5, 2
3). Kto pragnie,

niech przyjdzie, i kto chce, niech bierze wod

ycia darmo" mwi Duch i Oblubienica w
Apokalipsie 22,17.
Od najdawniejszych czasw leczenie i kulty
lecznicze wizay si ze rdami, strumieniami,
studniami itd. Woda. jako rdo ycia w wielu
mitach, jest najpowszechniejszym lekiem,
zarwno
we
wspczesnych,
jak
i
przedhistorycznych kpieliskach i uzdrowiskach. Takie rda, jak Forli we Woszech,
Saint Moritz w Szwajcarii czy Saint-Sauveur i
Grisy we Francji odwiedzane byy ju przez
kuracjuszy epoki neolitu i brzu. W staroytnej
Grecji najsynniejsze sanktuaria powicone
Heraklesowi byy przy gorcych rdach
siarczanych w Termopilach i Aidep-sos;
Rzymianie mieli gorce rda w Aquae
Abuale, w Aquae Grani (Akwizgranie), w
Aquae Mattiacae (dzi Wiesbaden) i w in.;
na rodkowym Wschodzie Kallirrhoe, gdzie
bezskutecznie leczy si Herod. Wiele kultowych uzdrowisk czy si ma z pojawieniem
si bstwa lub witego (np. epifania Madonny
w Lourdes we Francji, w Scafati we Woszech).
Rwnie wielkie rzeki maj uzdrawia
kpicych si lub wypasza demony, jak np.
Ganges, Dumna i Saravati w Indiach, Nil.
Tybr, Jordan, Eufrat.
Woda ycie. W ksice Antoine Saint-Exupery'ego Ziemia, planeta ludzi (Na pustyni
4) autor opowiada, jak Maurw, ktrych
obwoono po Sabaudii, przewodnik zaprowadzi przed wielk kaskad i da do pokosztowania jej sodkiej wody, i ta woda tak
upragniona, ktrej ani jedna kropla od
dziesiciu lat nie spada w Porl-Etienne.
szumiaa tutaj, jak gdyby... wyleway si
wszystkie zapasy wiata... Chodmy...
Trzeba zaczeka. Zaczeka na co? A to
si skoczy. Chcieli doczeka tej godziny, kiedy
Bg zmczy si wasnym szalestwem. Poauje
go szybko, jest skpy". Tame (W sercu pustyni
7) do umierajcego z pragnienia na pustyni
autora zblia si Beduin z naczyniem penym
wody. Wodo, nie masz ani smaku, ani koloru,
ani zapachu, nie mona ciebie opisa, pije si
ciebie nie znajc ciebie. Nie jeste niezbdna do
ycia:
jeste samym yciem". Nie moja to wina, e
ciao ludzkie nie moe przey trzech dni bez
wody. Nie mylaem, e a tak dalece jestem
winiem rde (...) Nie wida sznura, ktrym
(czowiek) jest przywizany do studni, ktrym
jak ppowin przywizany jest

do trzewi ziemi. Jeli pjdzie o jeden krok za

daleko umrze" (W sercu pustyni 6. t. W. i Z.
Biekowscy).
Woda jako ywio poredni midzy ywioami eterycznymi, jak powietrze i ogie. a
elementem staym ziemi, midzy yciem a
mierci, jak w rzekach narodzin lub mierci
(Styks, Lete, Acheron itd.). tworzeniem i
niszczeniem, parowaniem (sub-limacj) a
uynianiem (strcaniem).
Woda niebezpieczestwo dla ycia
(przez grob utonicia). Grecy obawiali si go
najbardziej, gdy, jak sdzili, woda zabija
rwnie i dusz, gaszc jej ognist natur.
,,Niech mnie nie zatapia nawano wody i nie
poera mnie gbina, ani niech nie zawiera
nade mn studnia otworu swego!" (Psalm 68
17).
Woda narzdzie kary. W wielkich potopach z mitw rozpowszechnionych w Europie,
Azji i Ameryce, mier caej bez maa ludnoci
w odmtach wody jest kar za nieposuszestwo, ale i odkupieniem grzechw i
win przy pomocy tego ywiou, co ma da
pocztek nowemu, moe lepszemu wiatu. W
Potopie biblijnym gin wszyscy li ludzie
(Gen. 68), w wodach Morza Czerwonego
tonie cae wojsko faraona (Ex. 14, 2131),
winny nieposuszestwa rozkazowi Pana
Jonasz wrzucony jest do morza (Jonasz l. 13
16).
Woda narzdzie sdu albo ujawnienia
winowajcy. Odbicie w wodzie suyo wielkiej
liczbie wyroczni opierajcych si na jej
rzekomej mocy wieszczej. Spojrzenie na powierzchni wody (pniej na kul krysztaow)
ukazywao oku wrbity popenione lub
przysze przestpstwa. Rodzajem sdu boego,
opierajcego si na domniemaniu. e bstwo
ochroni niewinnego i przyczyni si do
wykrycia sprawcy, bya prba wod\ (prba
czystoci). Jest to jedyny sd boy. o ktrym
wspomina Biblia (Num. 5. 1131);
Bg nakazuje, aby on podejrzan o cudzostwo przyprowadzi do kapana, ktry po
odpowiednich obrzdkach da pi. kobiecie
wod zazdroci, wod bardzo gorzk, na ktr
kltwy nagromadzi, zmieszan z pyem
posadzki tabernakulum. Jeeli jest winna. ono
jej wygnije, a ywot rozedmie si i pknie; jeli
niewinna, zostanie zdrowa i podna.
redniowieczna prba gorcej wody polegaa
na zanurzeniu rki oskaronego we wrztku
(gdy nie byo ladw popa-

renia by niewinny): prba zimnej wody

(czyli pawienie) polegaa na wrzuceniu
oskaronego o czary, zwizanego, na gbok
wod; jeli uton by niewinny, jeli nie
uton, zosta spalony na stosie.
Woda ucisku: I da wam Pan chleb utrapienia
i wod ucisku" (Izajasz 30.20) wikt
dostarczony winiom bdcym o chlebie i
wodzie.
Woda jako ukrycie dla nieprawoci; zaplta
wze, a koce utopi w wodzie (zob. Wze:
Zaplataj).
Woda atrybutem zgody, przymierza, przyjani; wg dawnego rytuau: la wod na szable.
Czysta woda prawda, porzdek, blask
drogich kamieni (np. diament czystej wody).
Wypyn na czyst wod, wydoby si z tarapatw, uporzdkowa swoje interesy. Wyprowadzi co na czyste wody, uporzdkowa,
doprowadzi do waciwego funkcjonowania.
Przysowie: Kto chce mie czyst wod, niech
idzie do rda (w. Chi vuol deifacaua chiara,
vada alla fonie). Kt potrafi oczyci mtn
wod? Ale gdy poczeka, a si ustoi, oczyci
si sama" (Tao--leh-king 17 Lao-tse, ok. 550
p.n.e.).
Woda uchodzia za ywio szlachetny. Woda
najszlachetniejszym z ywiow" (gr. Ariston
men hydor) i'iwi Pindar w Odach olimpijskich
1.1: 3.42; rwnie napis nad pijalni w
angielskim zdrojowisku Bath.
Zimna woda (pierwotnie) oszczerstwo,
zniesawienie: ..Oblewaj nas zimn wod" (tac.
Atjuam frigidam suffunduni) pisze Plaut w
Komedii skrzynkowej 34 (ok. 200 p.n.e.);
pniej synonim otrzewienia, ostudzania zapau. rozwiewania marze.
Gboka woda niebezpieczestwo:
Wyzwl mnie od nieprzyjaci i z gbin
wd!" (Psalm 68 15). albo trudne warunki
ycia: rzuci kogo na gbok wod".
Rozlana woda szkoda albo bd nie do
naprawienia: Wszyscy umieramy, jestemy jak
woda rozlana po ziemi, ktrej nie da si ju
zebra" (2 Ks. Kroi. 14,14).
Mtna woda zamieszanie, niepewna
sytuacja, chaos. Mci wod intrygowa,
wprowadza zamt. W mtnej wodzie ryby owi wyciga z zamieszania korzyci dla
siebie.
Woda uporczywie kapica cierpliwe. ale
skuteczne drenie albo nieznona plaga.
.,Kropla dry ska nie si. lecz cigym

kapaniem" (ac. gutta cavai lapidem). Powiedzenie przypisywane Salomonowi: Trzy rzeczy
wyganiaj czowieka z domu: dym(icy piec),
woda (ciekncy dach) i za ona.
Cicha woda niepoyteczna i grona, oznacza
moe te czowieka na pozr tylko potulnego i
niemiaego. Przysowia: Cicha woda mynarza
nie wzbogaci. Cicha woda brzegi rwie. Strze
si cichego psa i cichej wody.
W Objawieniu w. Jana (17,15): Wody. ktre
widziae,
nad
ktrymi
rozsiada
si
wszetecznica, to ludy i tumy, i narody. i jzyki",
nad ktrymi panuje Rzym. swacha babiloska,
krlestwo tego wiata.
Woda zwierciado duszy. ,,Duszo ludzka.
jake podobna do wody!" (nm. Seele des
Menschen, wie gleichst du dem Wasser!. z
wiersza Goethego Gesang der Geister uber den
Wassern
3233).
W
miejscowociach
pooonych nad wod wielu mieszkacw
wychodzi przed wieczorem na wybrzee, na
bulwar, aby popatrze na wod. pokontemplowa, wej w gb siebie, odsun si na
chwil od spraw powszednich. For water and
meditalion, they say, go together" ang. 'Bo woda
i rozmylanie kojarz si z sob' (Waterland 3
Grahama Swiffta).
Woda mdro. Babiloski Oannes
ptryba, pczowiek wynurzy si z wody i
nauczy ludzi sztuki pisania, rolnictwa,
nawadniania, architektury itd. Co noc znika z
powrotem w morzu. Babiloczycy nazywali
wod domem mdroci". ..Wod gbok s
sowa z ust ma, potokiem wylewajcym zdrj
mdroci" (Ks. Przypowieci 18.4),
Woda niewiadomo (nm. das Unbewusste, w ktrej czyha mog niebezpieczestwa dla racjonalnego ego") i niepami.
Woda niepamici, woda letejska przynosia
zapomnienie duszom zmarych (wg mitologii
grecko-rzymskiej). gdy napili si jej z rzeki
Lete.
Woda i wino ludzka i boska strona
Chrystusa. Cud w Kanie Galilejskiej to
przemienienie wody w wino (Ew. wg Jana 2,
l12). Odwieczny spr o rol alkoholu w
twrczoci i w codziennym yciu: poeta starszej
komedii attyckiej, Kratinos. pisa okoo 450 r.
p.n.e.: Z picia wody nigdy nie powstaje
sztuka". Horacy w Listach l. 19, 2 pisze: ..Nie
przetrwaj pieni powstae przy wodzie" (ac.
N vivere carmina possunt, quae scribuntur
aquae potoribus}. Ale pisarz

amerykaski XIX wieku H.D. Thoreau w

opowieci Watden r, l, powiada: Woda to
jedyny napj mdrego czowieka". Podobnie
starszy od niego niemal o dwa wieki Wacaw
Potocki w wyjtku z Syloreta (O wite lasy!...
9799): Niechaj z szczerego zota delikaci
kanar (tj. wino kanaryj-skie) pijaj, wod ja
ukracam pragnienie;
ywy strumie u mnie paci (tj. liczy si,
popaca)". Francuskie przysowie natomiast
gosi: ,,Wszyscy li ludzie pij wod, czego
niezbitym dowodem by potop". Por. Wino.
Woda i krew zob. Krew (i woda). Woda i
mleko zob. Mleko (i woda).
Astrologia czy wod ze znakami zodiaku:
Rak, Wodnik, Ryby i Skorpion.
Woda wyobraana przez: Ksiyc, pksiyc, per, kielich, naczynie, liter M, linie
faliste, zygzakowate, wszystko co wklse,
wygite, wydrone.
Znak wodny: tajny symbol redniowieczny,
ktrym chrzecijascy heretycy i mistycy
porozumiewali si w sprawach wiary.
W marzeniu sennym: (kpa si) utrata
przyjaciela albo krewnego; (wrztek) szczcie;
(wpa do wody) przeladowanie, ruina;
(mtna) kopoty, ktnia.
Wodnik (Aquarius) gwiazdozbir rwnikowy widzialny w Polsce latem i jesieni,
znak zodiaku, znak dzienny, powietrzny,
wilgotny, krwisty, zimna, ciemnoci, powodzi,
deszczu, burzy, pomylny emblemat braterstwa,
wsppracy, solidarnoci, tolerancji;
rzdzony przez planet Saturn, do ktrej dodano
(po jej odkryciu) planet Uran. Wyobraany
jako czowiek wylewajcy z dzbana wod do
pyska Ryby Pd.

WZ
Wz (rydwan myliwski, bojowy, triumfalny.
biga, kwadryga itd). symbolizuje tarcz soneczn, pojazd boga, zbawienie, siy kosmiczne
i psychiczne; obok, wist wichru;
wadz, autorytet, organizacj; spr, potg
wojenn, wojn, przeraenie, wyczyn, czyn
bohaterski, podbj, triumf, saw; zemst,
gniew; pomoc, przezorno; ja, ciao ludzkie,
nisze instynkty; por. Koo; Soce.
Wz bojowy dwukonny, wz elazny, kosisty, rydwan wojenny uywany do wjedania
w szeregi nieprzyjaci, zaopatrzony z bokw, z
dou i na osiach w sierpy, kosy

i miecze. Nie bdziemy mogli wnij do gry,

poniewa Chananejczycy uywaj wozw
elaznych" (Jozue 17,16). Sisara (wdz
chananejski) mia 900 wozw kosistych" (Ks.
Sdziw 4,2).
Rydwanw uywano prawdop. naprzd na
pogrzebach krlewskich, pniej na wojnie,
wycigach i polowaniu. Pojawiy si w Mezopotamii ok. 3000 p.n.e. W tysic lat pniej
rydwan bojowy zrewolucjonizowa strategi i
taktyk wojny (podobnie jak czog w l. i 2.
wojnie wiat. XX w. n.e.), przyczyniajc si do
zwycistwa Hyksosw w Egipcie. Hetytw w
Anatolii, Arian w pn. Indiach i Mykeczykw
w Grecji, a pod koniec XV w. p.n.e.
rozpowszechni si w Egipcie, na Bliskim
Wschodzie, na Krecie i w pd. Europie. Za
czasw Filipa II i Aleksandra Macedoskiego
rydwany byy ju wyparte przez jazd, ale
wycigi rydwanw stay si g. dyscyplin
sportow igrzysk olimpijskich i pytyjskich, oraz
cyrkw rz. (dwukonne bigi i czterokonne
kwadrygi); przewoziy te triumfatorw rz. w
uroczystych procesjach. Wyobraano je na
ukach triumfalnych i na monetach. Najpniej
przyjy si wozy (transportowe) w wiecie
muzumaskim. Pod panowaniem tureckim nie
byo w Atenach do 1833, a na wyspie Kos do
1912 ani jednego wozu. Wg mit. gr. wozy
wynalaz Erichtonios, aby ukry, e mia we
zamiast ng.
Wz jako symbol buddyjski i platoski
konwencjonalne okrelenie ego, jani, gdy
istnieje tylko jako poczenie swych czci
skadowych: gdy je rozpatrywa oddzielnie,
wz przestaje istnie.
Wz mio seksualna. W mit. babil.
bogini Isztar, chcc uwie Gilgamesza.
ofiarowuje mu wz ze zota i lazurytu.
Wz nowy nosiciel Arki Przymierza. ,,I
woyli skrzyni bo na wz nowy (...) a
synowie Abinadaba prowadzili wz nowy" (2.
Ks. Krl. 6,3).
Wz ognisty duchowe wywyszenie
czowieka. A gdy (Eliasz i Elizeusz) szli i idc
rozmawiali, wz ognisty i konie ogniste
rozczyy obydwu, i wstpi Eliasz przez
wicher do nieba" (4. Ks. Krl. 2,11).
Wz zbawienie. A wozy twoje (Panie) s
zbawieniem" (Habakuk 3,8).
Powrz wozowy grzech. ,,Biada wam.
ktrzy cigniecie nieprawo powrzkami

marnoci, a grzech jak powrz wozowy" (Izajasz

5,18),
Wz Soca bg Soca; ruch Soca po
firmamencie. (Jozjasz) kaza (...) rydwan boga
Soca spali" (4. Ks. Krl. 23,11).
Boe wozy moc Pana Zastpw. Wozw
boych wiele dziesitkw tysicy" (Psalm 67
18).
Wozy Izraela sia Izraela (prorok Eliasz by
tym dla Izraela, czym wozy bojowe dla wojska):
Wozie Izraela i wonico jego!" (4. Ks. Krl.
2,12).
Wz niebieski chmur i obokw u staro.
ydw pojazd Boga, dla Grekw praczasy,
chaos, pierwsze pokolenie bogw (Uranos)
poprzedzajce olimpijski porzdek ruchw
Soca i gwiazd. Ty, Boe (...) czynisz oboki
wozem twoim, przechadzasz si na skrzydach
wiatrw" (Psalm 103 3).
Szczerozoty wz Cherubw w wityni
jerozolimskiej, rozcigajcych skrzyda i zasaniajcych skrzyni przymierza Paskiego" (/.
Ks. Kronik. 28,18).
Wz sawa. Tam umrzesz i tam bdzie
wz sawy twojej, haba domu pana twego"
(/za/a.sz22,18).
Rydwany bogw ulubiony motyw dekoracyjny; zwierzta cignce wozy bogw
wyobraaj ich cechy, np. rydwan-wz ind. boga
wedyckiego Ardany cign biae konie
symbolizujce czysto duszy boga, wz Zeusa
cign ory, Hery pawie. Afrodyty gobie
a. jelenie, Demeter skrzydlate smoki a. we,
Artemidy i Ojca Czasu jelenie, Dionizosa
pantery, tygrysy, centaury, Rei-Kybele lwy,
Posejdona hip-pokampy, Hadesa-Plutona
4 kar konie, Hefajstosa psy, Kronosa
byki, Her-mesa jaszczurki, bociany a. barany,
Ateny sowy, Aresa wilki, Okeanosa
wieloryby. Pana kozy, Sylena osy, Nocy
koguty, nimf morskich delfiny. Admeta
dziki i lwy. Nieboskonu niedwiedzice,
Jutrzenki i Kupidyna 4 biae konie, Diany i
Luny biay i kary ko, Sawy sonie, Frei
koty, Dziewictwa jednoroce, Soca
(Heliosa, Apollina) 4 rumaki. Zoty rydwan
Posejdona umierza wzburzone fale morskie;
Zeus przejeda! przez zachmurzone niebo z
oguszajcym
turkotem
k-grzmotw
i
trzaskaniem biczw-byskawic.
wite wozy bogw w wielu kultach. Posgi
Ozyrysa woono w odzi-wozie;

bogowie skand. Wanowie Freyr i Freja w wozie

cignitym przez ludzi zapewnia mieli urodzaj i
dobr pogod. Wozy wi si szczeglnie z
bogami Soca i wegetacji, jak Rea-Kybele,
Attis, Mitra, Apollo itd.
Wz Tespisa teatr objazdowy. Najstarszy
tragik attycki, Tespis, mia obwozi swoje
dramaty na wozie (Sztuka poetycka 276
Horacego).
Zaprzga konie (a. woy) za wozem
czyni co w niewaciwej, odwrotnej kolejnoci. ,,Stawiam wz przed koniem, jak Homer"
(Do Attyka, 1,16 Cicerona). Gr. hysteron
prteron 'pniejszy wczeniej'; ac. plaustrum
boyem trahit 'wz cignie wou'.
Wz dwukoowy, rydwan bosko w
podwjnej postaci, jak Awinowie (Nasatiasowie), podwjne bstwo wedyjskie (Indie)
jedce po nieboskonie zotym rydwanem,
wyobraajce prawdop. gwiazd zarann i
wieczorn; jak Dioskurowie (Kastor i
Polideukes).
Wz czterokoowy rwno harmonijna
czca umysy tego samego rzdu (Pseudo-Denys Areopagita).
Wz w tradycji yd.-chrz. rydwan
Boga i aniow; Koci kat.; Chrystus.
May Wz, Wielki Wz Maa, Wielka
Niedwiedzica (konstelacje pn.).
Wz Dawida, Wz Anielski (Hiob 9,9;
38,32) Wielki Wz, Wielka Niedwiedzica.
,,Niesusznie posplstwo zwie go Dawidowym,
gdy to jest wz Anielski. Na nim to przed czasy
jecha Lucyper, Boga gdy wyzwa w zapasy,
mlecznym gocicem pdzc w cwa w
niebieskie drogi, a go Micha zbi z wozu, a
wz zruci z drogi. Teraz popsuty midzy
gwiazdami si wala" (Pan Tadeusz 8, 805
Mickiewicza).
Wz kara. W rdw. i pniej karano
prostytutki i przestpcw obwoc ich po
miecie i batoc.
Wz z sianem rdw. flamandzki symbol
podania dbr doczesnych, nieuczciwego
bogacenia si, pogoni kleru za benefi-cjami i
prebendami;
zaj
niepotrzebnych
i
bezpodnych; ukazywany w pochodach karnawaowych. Synny obraz Hieronima Bo-scha,
rodkowa cz tryptyku, Madryt, Prado.
Wz (u kabalistw) ciao ludzkie, doczesny,
egzystencjalny aspekt czowieka;
wonica ja, konie .sia yciowa, lejce
sia woli i inteligencja.

Wonica i wz. Wonica rozsdek. rozum

kierujcy namitnociami i popdami. siami
kosmicznymi i psychicznymi, duchowa natura
czowieka wyznaczajca kierunek i szybko
ruchu. Wz strona materialna, fizyczna
natura czowieka, jego nisze namitnoci,
podania i apetyty, instynkt zachowania i
instynkt niszczenia, wehiku wonicy-duszy.
Przysowie ang.: Mio sucha jak wonica
piewa, ale nie jak wz piewa. Najgoniejszy
wz najatwiej si wywraca. Wonica Czas.
wz wiat. Jak wonica wyrwany za wosy
z wozu taki bdzie Czas, i jak pusty wz
zrzucony w przepa przez nieokieznane konie
taki bdzie wiat" (Dom ycia II 90 'Retro me,
Sathana!' Dantego Gabriela Rossettiego).
Wonica (Auriga) gwiazdozbir nieba
pn.
Wz wrki wyraa jej cechy i humory,
dobre czy ze. ,,Kada wrka jedzi wozem z
innego materiau: jeden hebanowy, cignity
przez biae gobie, drugi z koci soniowej,
cignity przez kruki; inne znw s cedrowe
(...) Gdy wrki wpadaj w gniew, zaprzgaj
do wozw skrzydlate smoki lub we ziejce
ogniem" (La biche au bois Char-lesa Perrault).
Snad si krlowa Mab widziaa z tob (...).
wozem jej prny laskowy orzeszek, dzieo
wiewirki lub majstra robaka" (Romeo i Julia
1,4 Szekspira, tl. J. Paszkowskiego).
Wozy alegorie. Osio cignie wz lenistwa, mu wz biedy, czarne byki wz
mierci, kogut wz czujnoci, sonie wz
Sawy, cielta wz wiosenny, nietoperze
wz Nocy, skrzydlate rumaki wz Jutrzenki.
Czarny wz karawan. ..Czarny wz si
toczy jak mi ciemno! ten wz czarny
ciemni moje oczy" (Marsz pogrzebowy 34
Kornela Ujejskiego).
Rydwan gniew. ..A rydwany jego gniewu
piorunowe tworz chmury i ciemna jest Jego
cieka na skrzydach nawanicy" (O Wor-ship
the King Roberta Granta).
Wz Drzymay symbol walki chopw
polskich z Poznaskiego z polityk germanizacyjn rzdu pruskiego na pocz. XX w.:
zabroniono Polakom stawiania budynkw
mieszkalnych na nowo nabytych parcelach,
Micha Drzymaa zamieszka wic w wozie
cyrkowym, ktry przesuwa z miejsca na
miejsce.

Wz albo przewz konieczno wyboru:

albo albo.
Raz na wozie, raz pod wozem raz w dobrej. raz w zej sytuacji.
Pite koo u wozu osoba lub rzecz zbyteczna.
Jecha z kim na jednym wzku dzieli z
nim wsplny los, wspln dol.
W heraldyce: wz zwycizcy.
W marzeniu sennym: nagroda.

WRBEL
Wrbel jest symbolem rozwizoci, podnoci,
zodziejstwa; Diaba; wojowniczoci, odwagi;
chytroci. czujnoci, naladownictwa, pamici;
przywizania do czowieka;
oczyszczenia; melancholii, samotnoci; maej
wartoci, skromnoci.
Wrblom od czasw antycznych przypisywano rozwizo i lubieno, podobnie jak
gobiom, uwaano, e nawet ich jajka maj
wasnoci afrodyzjaku; wrble stay si wic
(tak jak pliszki) ptakami Afrodyty;
przez ni byy te zwizane z morzem (gdy
Afrodyta powstaa z piany morskiej). Podstaw
takich opinii byy najpewniej charakterystyczne
toki. gdy samczyk wierkajc taczy wok
samiczki, a ona go odpdza. Jednak ten
pozornie tak erotyczny balet koczy si z
reguy platonicznie rozfru-niciem si
uczestnikw w przeciwne strony. ..Ten
wykaponiony namiestnik wstrzemiliwoci
cae pastwo wyludni. Wrblom nawet nie
wolno pod jego dachem si gniedzi, zbyt s
jurne" (Miarka za miark 3,2 Szekspira, t. L.
UIricha).
W plastyce w rkach modej kobiety
wrbel oznacza swawol, nieskromno. podanie: moe te oznacza, e wyobraa ona
Lesbi. kochank poety rz. Katulla (Caius
Valerius Catullus. ok. 86po 54 p.n.e.). .,0
pacz. Wenero! Paczcie. Kupidynki! Paczcie
wy wszyscy, co tkliwiej czujecie:
umar wrbelek, rozkosz mej dziewczynki.
ktrego ona ukochaa przecie wicej od oczek
swych" (Na mier'wrbla Lesbii l5 Katulla,
t. W. Zechentera).
Wrbel podno; wyprowadza co rok trzy
lub cztery serie modych, kada wykluta z
piciuszeciu jaj.
Wrbel samotno (w Biblii): Nie
spaem i staem si jak wrbel samotnik

na dachu" (Psalm 101 8). Francuskie moineau

'wrbel' znaczy waciwie 'zakonniczek. mniszek'.
Wrbel przywizanie do czowieka.
prawda, e interesowne. Wywdrowal z tropikalnej Azji i rozprzestrzeni si po wiecie
idc w trop za czowiekicm-rolnikiem;
nic osiedla si dalej ni o pl kilometra od
siedzib ludzkich. Przysowie ac. z XIII w. n.c.:
Wrbel zostaje pod okapem, a jaskka ucieka.
Ale te susznie uwaa si go za zodzieja
ziarna i dotkliwa plag rolnictwa, Przysowie:
Kto bierze adn dziewic, sieje dla wrbli
pszenic (bo zostanie rogaczem. zdradzanym
mem).
Wrbel oczyszczenie. Krew wrbla miaa,
wedug polece Boga dla Mojesza. due
znaczenie przy oczyszczaniu trdowatych (Lev.
14).
Wrbel Diabe; w. Dominik oskuba
wrbla ywcem, aby dokuczy Diabu.
Wrbel butno. zaborczo, pewno
siebie; cechy te wykazuje w stosunku do innych
ptakw, nawet wikszych od siebie. Wrble
przywaszczaj sobie gniazda jaskek.
wyrzucajc ich pisklta lub zabudowujc je i
duszc. Przysowie lr.. hiszp.:
Dwa wrble na jednym kosie niedugo poy-j
w zgodzie. ,.'Who killed Cock Robin?' '!,' said
the Sparrow, 'with my bow and arrow, l Killed
Cock Robin'" ang. ..'Kto zabi Rudzika'.'' '.la'
powiedzia Wrbel, 'strza z uku zabiem
Rudzika' " (Zbir adnych piosenek Tomcia
Palucha', ok. 1744),
Wrbel dobra pami, naladownictwo.
chytro. przebiego; potrafi unika najkunsztowniejszych paci i puapek. Starego
wrbla na plewy nie zapiesz. Stary wrbel wie
o wszystkich dziurach w strzesze. ..Dusza nasza
jak wrbel umkna z sida ptasznikw" (Psalm
123 7). W rzeczywistoci cechuje go tylko
daleko posunita ostrono i strach przed
wszystkim, co nowe i nieznane.
Wrbel proletariuszem wrd ptakw:
szary, niepozorny. ..Nawet wrbel znalaz
domek (...). gdzie skada pisklta swoje" (Psalm
83 4),
Wrbel maa warto. ..Kto jest pierwszym wrd wrblw. nie jest pierwszym z
ptakw" (Wrbel K Ignacego Krasickiego).
Sowo wyleci wrblem, a wraca woem. Sowo
nic wrbel u mnie (tj. ja dotrzymuj sowa).
Wrble gnied mu si w gowie

(tj. jest lekkomylny, pdziwiatr). ..l zda si

wrbli dwch w Polszczc nie wa" (Zawi-sza
Czarny 7.1121 Sowackiego). Przysowie:
Lepszy wrbel w garci ni kanarek na dachu
(tj. lepsza rzecz mao warta, ale pewna). z. bajki
Ezopa Stowik i Jastrzb, w ktrej sowik,
schwytany przez jastrzbia, prosi aby go
wypuci, gdy. starczy mu tylko na jeden yk i
radzi mu zaj si jakim pokaz.niej-szym
upem. ..Drwi z wrb. Lichy nawet wrbel nie
padnie
bez
szczeglnego
dopuszczenia
Opatrznoci" (Hamlet 5.2 Szekspira. I, .1.
Paszkowskiego). W Ew. wg Mat. 10.29:
..Czy nie sprzedaj dwch wrbli za miedziaka? A wszake aden z nich nic spadnie na
ziemi bez woli ojca waszego". Za grosz
dostan 9 wrbli" (Troilus i Kresyda 2.1
Szekspira, tt. L. UIricha).
wierkanie wrbli prny haas, wrzawa.
plotki, obmowa, .luz i wrble o tym wierkaj
(wiergocz) to nie sekret. ,,(Maciej) z
czapki proso w traw miota dla wrblw; spada
z dachw krzykliwa hoota" (Pan Tadeusz
6.5956 Mickiewicza). Wrblego stada
miech posucha (...). Tak ta sobie wiergol:
Wie, gdzie pse-nica? Wiem wiem?
Wie? Wiem! (...) Mnie wier, tobie wier!
wier! wier!" (Zaczarowane koo l Lucjana
Rydla).
Wrbel obywatel czasu i przestrzeni.
..Kochany wrblu mj. obywatelu czterech pr
roku i wiata caego, bywalcze wszystkich drg"
(Wrbel 13 L. Staffa).
Strach na wrble kuka postawiona dla
odstraszenia wrbli czynicych szkody w polu
a. w ogrodzie. Wygldasz jak strach na wrble
jak czupiradlo. straszydo.
Sejm wrbli w duych miastach od
wrzenia do pierwszych mrozw wrble masowo gromadz si przed zachodem soca na
niektrych drzewach i haaliwie wiergocz.
jakby odbywajc gorczkowe narady. Sens lego
zwyczaju jest tajemnica wrbli.
WYSPA
Wyspa symbolizuje odosobnienie, osobliwo.
osamotnienie, ucieczk od wiata. pierwotne
centrum
duchowe,
schronienie
przed
otaczajcym oceanem miernoci a. namitnoci,
a. podwiadomoci, nadnaturalny wiat.
Kosmos; porzdek, pokj, szczcie. pikno,
doskonao, raj: trwao. wyszo; utopi:
kobieco; mier. Elizjum,

miejsce pobytu dusz; wyzwanie dla podrnika,

odkrywcy; Angli.
Wyspy narodw najodleglejsze krainy.
Straszny bdzie Pan (...) i bd mu si kania
mowie z miejsca owego i wszystkie wyspy
narodw" (Sofoniasz 2,11).
Wyspa powabnych kobiet, czarodziejek,
wrek, wyroczni, rajska wyspa pena pokus i
niebezpieczestw, wystpujca w licznych
legendach eglarskich. Ogygia, bajeczna wyspa
na ppku morza" (tj. z dala od ldw), gdzie
mieszkaa nimfa Kalipso, u ktrej Ody-seusz
spdzi siedem lat (Odyseja 7 Homera). Biaa
Wyspa pogrzebowa, gdzie kapankami byy
pikne kobiety, na ktr nimfa Tetyda uniosa
ciao swego syna, Achillesa, porwawszy je ze
stosu caopalnego, a Posejdon ciao swego
syna, Likosa. Acheloos, bg rzeki w Etolli,
zamieni pi nimf w wyspy Echinady (na M.
Joskim, naprzeciw ujcia rzeki Acheloos).
Neptun zmieni w wysp Pe-rimel, ktr ojciec
zrzuci ze skay w morze za to, e kochaa
Acheloosa
(Metamorfozy
8,
554610
Owidiusza). Kytera (Cytera), wyspa mioci na
M. rdziemnym naprzeciw pd.-wsch.
wybrzea Peloponezu, syna kultem Afrodyty.
Sena na Atlantyku (dzi Sain u wybrzey
Bretanii) bya w staroytnoci wyroczni
dziewiciu dziewic galijskich uwaanych za
czarodziejki umiejce przeobrazi si w
dowolne zwierz.
Wyspa Kosmos w zmniejszeniu, kompletny i doskonay, o skoncentrowanej wartoci
kultowej, zw. jeeli znajduje si na niej
witynia a. sanktuarium bstwa.
Wyspy pywajce. Delos w archipelagu
Cykladw (dawna Ortygia, dzi Mikri Diios)
wg legendy krya po morzu dopki nie
zakotwiczy jej Zeus, aby moga przyj Leto
cigan przez zazdrosn Her. Symple-gady,
dwie skay na Morzu Czarnym u wejcia do
Hellespontu, ktre wg mitu gr. zwieray si,
gdy chciao si midzy nimi przepyn;
unieruchomione przez Argonautw. Ajolia,
wyspa pywajca, gdzie mieszka Ajolos (Eol),
wadca wiatrw (Odyseja 10,1 i nast. Homera).
Wyspy Bogosawionych a. Szczliwych,
pooone na skraju Ziemi, na Zachodnim
Oceanie, gdzie bohaterowie wyrnieni przez
Zeusa wiedli szczliwy, wieczysty ywot
(Prace i dni 171 i nast. Hezjoda).
Wyspa raj, nadnaturalny wiat, gdzie
przebywaj bogowie i dusze zmarych, jak

np. w mit. celt. Avalon, ziemski raj, pomiertna

przysta krla Artura; Wyspa Szczcia z irl.
eglugi Brana; Wyspa Raju Ziemskiego z irl.
eglugi w. Brendana;
Wyspa Siedmiu Miast na Atlantyku z XVII-wiecznej legendy, utopijny raj, gdzie zamieszkao siedmiu biskupw hiszp. wygnanych
przez Maurw.
Wyspy w podaniach, legendach. Atlantyda,
wg b. dawnej legendy olbrzymia wyspa na
Atlantyku, na ktrej miao istnie zamone
pastwo; wyspa zapada si nagle w gb
oceanu ok. 9500 r. p.n.e., co byo kar bosk za
grzechy jej mieszkacw (Timajos 235;
Kritias 113126 Platona). Wyspa Bimini, na
ktrej tryska miao rdo Modoci,
przywracajce ludziom peni si modzieczych. Ponce de Leon, Narvaez, de Soto i inni
podrnicy i odkrywcy poszukiwali tej wyspy i
rda na Florydzie, Bahamach i na innych
wybrzeach Ameryki, jednak nadaremnie.
Bezludna wyspa grzbiet wieloryba.
Podrni lduj na wyspie, ktra okazuje si
grzbietem olbrzymiego wieloryba (a. kolosalnej ryby), jak w egludze w. Brendana
(1121) mnicha Benedykta. Zob. Wieloryb
(chytro).
Wyspa Dzwonna (fr. L 'Isle sonante) zamieszkana przez grajkw pogrzebowych zmienionych w ptaki (Gargantua i Pantagruel 5
Rabelais'go).
Wyspa ptaskonosw kraina duchowej i
moralnej paskoci (jw. 4,9).
Wyspa wyzwanie dla podrnika-odkrywcy. Inni (...) l po zaszczyty synw za
granic; jednych na wojn w zapasy z fortun,
drugich, by gdzie tam wyspy odkrywali"
(Dwaj panowie z Werony 1,3 Szekspira, t. S.
Komiana).
Wyspa Szmaragdowa Irlandia; aluzja do
bogatej rolinnoci wyspy.
Wyspa Anglia, Brytania.,,Pomnij, krlu
(...), na przyrodzon si naszej wyspy, ktra
zakwita jak ogrd Neptuna, jak niezdobytym
otoczona murem ryczc fal i ska palisad"
(Cymbelin 3,1 Szekspira, t. L. UIricha).
Wyspa bezludna, wyspa nieznana, wyspa
czarw i zaskakujcych zjawisk temat lit.,
bani, legend, jak wyspy na O. Indyjskim w
Podrach Sindbada eglarza (z Bani z 1001
nocy), wyspa Aleksandra Selkirka (Mas a Tierra
w archipelagu Juan Fer-

nandez na Pacyfiku), wyspa Robinsona Crusoe

(powie Daniela Deloego), Wyspa Skarbw
(powie R.L. Steyensona) i wiele innych.
wita wyspa ono matki. Igraj, dzieci,
na onie matki! Na tej witej wyspie nie
znajdzie ci pospna zgryzota, nie znajdzie
troska" [.Bawicy si chopiec Friedri-cha
Schillera).
Wyspiarstwo duchowe odrbno duchowa.
Miasto Stu Wysp Wenecja pooona na
118 wysepkach, przecita przeszo 150
kanaami; ..Wenecja uroczycie na stu wyspach tronowaa" (Childe Harold 4, l Byrona).
Wyspa Zaczarowana miejsce wiecznej
wiosny, z dala od zesputego wiata. Precz z
systemami! Precz z zepsutym wiatem!
Oddychajmy powietrzem Zaczarowanej Wyspy" (The Ordeal of Kichard f'everel 19
George Mereditha).
Wyspa miejsce wybrane miejsce
pokoju, ukojenia i wiedzy wpord morza
niewiedzy i niepokoju, wite, biae centrum
pierwotne. Wrd oceanu czarnej kawy pyn
do Wyspy Ukojenia" (egluga l2 Ludwika
Szczepaskiego).
W marzeniu sennym: opuszczenie; obraz
miejsca, gdzie w przyszoci nastpi ma
zaspokojenie marze.

ZAJC
(Szarak,
Krlik)
Zajc symbolizuje szkodnictwo, oszustwo,
brak zasad, fasz, zoliwo, kapryno,
niestao; wynioso; obd; samotnictwo,
melancholi, kontemplacj; intuicj, mio
wiedzy, ciekawo, spryt, zaradno; wczgostwo, szybko, czujno, bojaliwo,
tchrzostwo; pokor, dobroduszno; ycie.
zmysowo, podno, zmartwychwstanie,
Wielkanoc, wiosn; wegetarianizm.
Zajc w wielu mitologiach powicony jest
Ksiycowi (tak jak kogut Socu). gdy
buszuje po ciemku, a w dzie sypia;
przeto zwizany z. noc, snem. powiat
Ksiyca, ksiycow Artemid; prowadzi
ywot przyziemny a. zamieszkuje nory (krlik), czy si z. Matk Ziemi, bogami wiata
podziemnego, rolinnoci, yw wod,
odradzaniem si ycia i tajemnicami mierci.
Towarzysz Hekate. bogini Ksiyca na nowiu,
ktra nawiedzaa rozdroa jako wadczyni
czarw. Czarownice i wiedmy

chtnie przybieray posta zajca, ktrego,

zdaniem dawnych myliwych, ustrzeli wtedy
mona byo tylko srebrn kul. Potem zawsze
kto we wsi by identycznie ranny i umiera.
Dlatego przebiegnicie drogi przez zajca ma
przynosi nieszczcie, rwnie u niektrych
plemion afrykaskich; w Skandynawii jeszcze
w XIX w. rybak rezygnowa z wypynicia na
morze, gdy na drodze do odzi spotyka zajca
(a. pastora lub kobiet). Przysowia: Z zajcem
si potka gotowe nieszczcie. Zajc drog
przeszed (wic wrmy si raczej). Kobiety w
ciy bay si spotkania z zajcem, bo dziecko
mogoby si nabawi zajczej wargi (zob.
niej). Czarownice rzdziy burzami, zwaszcza
na morzu, dlatego na statku nie wolno byo
uy sowa ,,zajc".
Zajc umieszczony w Biblii wrd czterech
istot maluczkich na ziemi, a mdrszych nad
mdrce" zajczek, gmin nieduy, ktry
czyni sobie w skalach oe swoje" (Ks.
Przypowieci 30,26).
Zajc tchrzostwo; rwnie zajcza
skrka, zajcze serce, zajcze poty. W rdw.
plastyce zajc cigajcy rycerza oznacza
tchrzostwo. Przysowia: Zajc wlaz mu w
nogi (tzn. stchrzy i uciek). I zajczek
wtenczas miay, kiedy lew w klatce. Jak zajc
na bbnie (dry, boi si). Lwu zdechemu zajc
brod skubie.
Zajcze ycie. W bajce Ezopa zajce,
znuone yciem w bezustannym strachu, uday
si nad staw, aby si utopi, gdy kilka ab
wystraszonych szmerem wskoczyo do wody;
wtedy zajce zrzeky si swego zamiaru.
Kady ma swoj ab, co przed nim ucieka, i
swojego zajca, ktrego si boi" {Zajc i aba
278 Mickiewicza wg Lafon-taine'a).
Zajc, jak sdzono, pi z otwartymi oczami,
sta si wic atrybutem czujnoci, a w sztuce
staroegip. Ozyrysa zmartwychpo-wstaego
dziki interwencji Izydy.
L)
ydw
reprezentuje zadum, intuicj, wiato. ukryty
pomie, oywcze gorco, otwarte drzwi a.
okno, ale do konsumpcji si, jako zwierz
nieczyste, nie nadaje.
Zajc szybko i szybko mijajce chwile
ycia. Przysowia: .luz zajc za gr (tj. ju za
pno, ju po wszystkim). Poluje na zajce
wozem zaprzonym w woy. Robota nie zajc
(tj. nie ucieknie). Przysowie

starogr.: Musisz szybko biec, by zapa zajca.

Zajc spryciarz, filut, frant, wyjadacz,
zwaszcza gdy wielokrotnie szczwany. lawirant, wyga, zrczny taktyk, przebiega sztuka,
uosobienie dowiadczenia i chytrej dobrotliwoci. Zajc wyskakuje, skd si nie
spodziewasz" (Don Kiszot 2,10 Ceryantesa, t.
A.L. i Z. Czerny).
Zajc podno. W antycznej Grecji
istota zaszczuta, gatunek utrzymujcy si przy
yciu tylko dziki niezwykej podnoci, bo:
poluje na kady zwierz, ptak i czowiek (...).
Jedyne to ze wszystkich zwierz, ktrego
samica przed wydaniem podu zachodzi
powtrnie w ci" (Dzieje 3,108 Herodota, t.
S. Hammera). Dla jednych by to wynik
popdu
mechanicznego,
pozbawionego
elementw uczuciowych, dla innych rezultat
lubicnoci i rozpasania. Dlatego szarak i
krlik byy atrybutem Afrodyty (Wenery) i
Erosa, czsto przedstawiane na obrazach, gdzie
gwnym tematem jest para kochankw, na
hellenistycznych martwych naturach jako
symbol szczcia, na grobowcach jako
emblemat przemijania czasu i krtkoci ycia.
Podno zajca wie si te z obfitoci,
bujnoci, mnoeniem dbr, a zatem i z
niepowcigliwoci,
nieumiarko-waniem,
trwonieniem, marnotrawstwem. U Grekw
zajc by emblematem padziernika, jesieni,
niw, urodzaju; zimy.
W staro. Rzymie hodowl krlikw przejto od Iberw po zdobyciu Hiszpanii. Krlik
na monetach rzymskich za czasw Hadriana
(urodzonego w Hiszpanii) by emblematem
prowincji Hispania.
Zajc w chrzecij. wiosna i Wielkanoc;
podno i zmysowo. Niekiedy przedstawiany (biay zajc) pod stop Marii, co
ukazywa ma zwycistwo czystoci nad pokusami ciaa. Zajc i jajko wielkanocne s
pozostaociami pogaskich, przedchrzecijaskich rytuaw urodzaju; artobliwe
wyobraenie zajczka wielkanocnego skadajcego jajka to poczenie dwch potnych
symboli
podnoci.
Rwnie
symbol
zmartwychwstania. Kocioa; biednych i pokornych; saboci, szybkoci, tchrzliwoci.
Krlik nowicjusz dopuszczony do
wtajemniczenia w misteria.
Zajc dobry posiek. Ze wszystkich
czworonogw zajc dziery pierwsze miejsce"
(jako przysmak) (Epigramy 13,92Marcjalisa).

Zajc melancholia. W redniowieczu

utrzymywano, e zajc jest najbardziej melancholijnym stworzeniem i e leczy si z
melancholii skubic dzik cykori-podrnika. Rwnie spoywanie zajca miao napawa melancholi.
Zajca traktowano te jako istot bezpciow
a. zmieniajc pe co rok (w folklorze wielu
krajw).
Zajc lekcewaenie, wynioso. W bajce
Ezopa pierwszy do mety przychodzi w wycigu o zakad w, bo lekcewacy go jako
biegacza zajc zbyt pno puci si za nim w
pogo.
Zajc poczciwiec. Czowiek zabija
zajca, ale go lubi poczciwego zajca widzi
nawet na ksiycu" (Zajc 7 Adolfa
Dygasiskiego).
Zajc marcowy (ang. March hare) obkany, ze wzgldu na jego zachowanie si w
marcu, w okresie godowym. Mie zajczki w
gowie mie bzika, fioa, by nieco
pomylonym.
Zajc, zajczy eb rzecz mao warta.
Szkoda ust (...) suszy ktni o zajca" (Pan
Tadeusz 2.806 Mickiewicza). Przysowie ang.
z XVI w.: Stawiam zajczy eb przeciw gsim
drbkom (zakad niezbyt ryzykowny).
Zajcza apka talizman aktorski. Noszona
w kieszeni chroni ma przed blami
reumatycznymi i kurczami. Dawano te do
noszenia uczniom i niemowltom do koyski.
W heraldyce: spokj na ustroniu; owiectwo,
szybko, czujno, podno.
W marzeniu sennym: (krlik): (czarny)
kamstwa, niepowodzenia; (jedzcy) wyzdrowienie; (szary) maestwo; (zabijany) groba
zdrady; (biay) przyja, powodzenie.
Krlik dowiadczalny suy w laboratoriach
biologicznych do eksperymentw;
przen. czowiek, na ktrym dokonuje si
dowiadcze medycznych (zw. kobiety w niemieckich obozach koncentracyjnych za rzdw
Hitlera).
Zajc (Lepus) gwiazdozbir nieba pd., w
Polsce widzialny zim, w pobliu Oriona i
Psiej Gwiazdy uzupenia obraz polowania.
Zajczki wiato soneczne odbite w lusterku.
Zajcza warga med. rozszczepienie wargi
grnej u noworodka ludzkiego; nazwa od
podobiestwa do wargi zajczej; uwaano, e
sprawiaj to elfy albo ze wrki; por.

wyej (Spotkanie z zajcem). To demon

Flibbertygibbet (...) spojrzawszy zezem rozszczepia ludziom wargi w ksztah zajczych"
(Krl Lew 3,4 Szekspira, t. J. Paszkow-skiego).
Zapa zajca przewrci si, potkn si.
ZAMEK
Zamek (budowla) symbolizuje niedostp-no,
niezdobyt twierdz, obron, stra, czuwanie,
bezpieczestwo, miasto; wadz, potg,
panowanie,
zwierzchnictwo,
autorytet,
arystokracj, szlachectwo, bogactwo;
wiat doczesny, sens istnienia, doskonao,
si duchow, ask; marzenia, romantycz-no.
Zamek miasto otoczone murami, dusza
transcendentna w niebiaskim Jeruzalem,
czsto przedstawianym w dawnej sztuce jako
zamek obronny z wieami, basztami i
blankami, na szczycie gry.
Zamek wadza, autorytet, symbolika
wzmocniona elementem niedostpnoci, gdy
zbudowany wysoko, na spadzistym wzgrzu,
otoczony murami, fos itd.
Zamek bogactwo, przeciwiestwo chaty.
Wojna zamkom! pokj chatom!" fr. Guerre
aux chateaux! paix aux chaumieres! (Z Noty o
autorze w l. zbiorowym wydaniu dzie
Chamforta), haso, ktre autor mia poleca
onierzom wkraczajcym na ziemi nieprzyjaciela. Ale c robi mj kochany bracie?
Jedni si w zamku, drudzy lgn w chacie" (Do
Nakwaskiego. O poytku mienia 1516 T.K.
Wgierskiego).
Zamek bezpieczestwo, obrona przed
natrtami, nieproszonymi gomi. Przysowie
ang.: My house is my casile 'mj dom jest moj
twierdz (zamkiem)'; zob. te Dom (Anglika).
Zamki na piasku, na lodzie, w powietrzu, na
Ksiycu, zamki hiszpaskie marzenia,
projekty nie majce szans urzeczywistnienia,
oparte na niepewnych podstawach. Budowa
zamki na lodzie snu marzenia, ukada
projekty jw. A wszelki, ktry sucha tych sw
moich, a nie czyni ich, bdzie podobny mowi
gupiemu, ktry zbudowa dom swj na piasku"
(Ew. wg Mat. 7,26). Budowa w powietrzu",
ac. in aere aedificare (Kazania, 2, 6, 2 w.
Augustyna).

Zamek Obrotowy (Caer Sidi), Zamek Ponury, Zamek Skarbw, Zamek Czworograniasty. Krlewski, Na Wzgrzu, Zamek Zabaw, Zamek Doskonaych, Zamek Szklany,
nazwy zamku z legend celtyckich, znajdujcego si w zawiatach (Annwn), zamek niedostpny dla miakw, gdy nie ma wejcia i
obraca si szybko, zamek, w ktrym bij
fontanny z winem, gdzie nie ma choroby ani
staroci.
Zamek Mioci dziewictwo, czysto. W
lit. i sztuce rdw. i wczesnego Odrodzenia
broniony przez dziewice przed atakami
modziecw zbrojnych w kwiaty i owoce.
Zamek Zwtpienia. By tam te zamek
zwany Zamkiem Zwtpienia, wasno Olbrzyma Rozpaczy" (Wdrwka pielgrzyma cz.
I Johna Bunyana).
Zamek Ciemnoci w wielu legendach
siedziba Czarnego Rycerza a. Plutona lub
niedostpny dla yjcych zamek Charona,
Zamek Bez Powrotu. Kryjwka alchemika a.
czarownika.
Czarny zamek (w bajkach, legendach)
beznadzieja; utrata; ao; brak odmiany, brak
moliwoci wyjcia, obraz pieka zamieszkay
przez samotn dusz bdzc bez koca w
jego murach.
Czarny zamek dusza. Sysz dziwny
piew w czarnym zamku duszy" (Nokturn
1112 Tadeusza Miciskiego).
Zamek zgaszony (w bajkach, legendach)
niewiadomo, zamglona pami, nieokrelone pragnienia, roztargnienie.
Zamek owietlony (w bajkach, legendach)
wiadomo, gorce, gbokie pragnienie,
podjta praca.
Zamek wiata (w bajkach, legendach)
suma i spenienie wszystkich szlachetnych,
pozytywnych de i marze, doskonao.
Zamek ten zwykle zawiera skarb; mieszka w
nim rycerz dcy przez pokut do zbawienia i
dama jego serca; zamek pojawia si i znika
niespodziewanie.
Zamek romantyczno. Gotycka siedziba
pana feudalnego, miejsce akcji czarnych
romansw", ,,powieci grozy", z ktrych
pierwsz bya Zamek Otranto, powie gotycka
(1764) Horacego Walpole'a. W Anglii i w
Szkocyi kady zamek lordw, w Niemczech
kady dwr grafw by teatrem mordw!"
(Pan Tadeusz, 1, 3778 Mickiewicza).

Zamek siedlisko wiata doczesnego a. sensu

istnienia, a. nieosigalnej aski:
w powieci Zamek (1926) Franza Ktki zamek,
do ktrego geometra K. usiuje si daremnie
dosta walczc ze skomplikowan i
niedostpn hierarchi biurokratyczn.
W heraldyce: szlachectwo, wielko, trwao. obronno.
W marzeniu sennym: szczliwe wydarzenie; (w ruinie) zmartwienie.
ZASONA
Zasona na gow, welon, woal. kwef. chusta
ilp. symbole m.in. uwicenia, pokuty.
wyrzeczenia si wiata; skromnoci, dziewictwa; maestwa; kamuflau, tajemnicy.
arkanw; niewiedzy, lepoty, cienia, ciemnoci.
nocy; mierci; zazdroci; hipokryzji.
Wyznawcy staroytnych religii Bliskiego
Wschodu, czujc obecno Bogu w miejscach
witych, osaniali twarz ju to rbkiem szaty,
ju to specjalnymi zasonami na gow, jako
oznak czci i trwogi; czyniono tak zwaszcza
przy skadaniu ofiar. Gdy Mojesz schodzi z
gry Synaj, twarz jego promieniaa od
uczestnictwa w rozmowie z Panem, a gdy
koczy przemawia do ludu. wkada zason
na twarz (Biblia. Ex. 34. 2934). Podobnie
postpowano w czasach katastrof, klsk ywioowych, nieurodzaju czy suszy: suba.
wracajc od studzien z pustymi dzbanami.
zawiedziona i zawstydzona, zasiania gowy
(Jeremiasz 14.3). Gdy w czasie buntu Absaloma Dawid uchodzi z Jerozolimy i paczc
wstpuje boso na Gr Oliwn, i on. i wszyscy
jego onierze, zasaniaj gowy (2. Ks. Krl.
15,30).
Maja jedno z podstawowych poj
filozofii indyjskiej, pojmowana jest m.in. jako
niewiedza czowieka o jego naturze. jako
pozr, uuda, jako zasona zakrywajca jego
prawdziw ja. ktra w rzeczywistoci jest
identyczna z Brahmancm (istot najwysz.
rdem wszechrzeczy).
Zasona ycic i podno, mier i wiat
cieniw. Gdy babilosko-asyryjska bogini
podnoci Isztar zstpuje do wiata podziemnego. aby odzyska swego kochanka Tammuza, musi przed kad 7 siedmiu bram
podziemi zrzuci jedn zason, aby wreszcie
stan naga przed straszliw krlow zawiatw Ereszkigal. Wracajc, przywdziewa
znw kolejno wszystkie siedem zason.

Staroytni bogowie egipscy uywali zason.

aby widzie wszystko, nie bdc widzianymi.
Kobiety izraelskie, ukazujc si publicznie.
okryway zason gow, szyj i ramiona:
zdjcie zasony poza domem habio niewiast.
Rebeka, ujrzawszy po raz pierwszy Izaaka.
zakrya twarz zason (Gen. 24.65). Gdy
cnotliw Zuzann prowadzono na mier przez
ukamienowanie, bezwstydni starcy-sdziowie
kazali zerwa welon osaniajcy jej gow,
chcc j pohabi, a zarazem nasyci wzrok jej
urod (Daniel 13.32). Jednak zason okryway
si take nierzdnice religijne, nic chcc, aby je
poznano (byy to bowiem uczciwe kobiety,
ktre powinny byy raz w yciu odda si. za
srebrny pieniek, przypadkowemu przechodniowi w witym gaju lub na schodach
wityni). Biblijna Tamar owdowiawszy. gdy
nie wydano jej. jak naleao, za brata ma.
przyobleka si w zason, aby jej te, Juda.
obcowa z ni. wziwszy j za prostytutk
religijn. Wtedy wanie pocza chop-cwbliniakw. z ktrych Fares (Peres) zosta
protoplast rodu Dawidowego (Gen. 3S. 13
30).
W mitologii greckiej uratowani z potopu
Deukalion i Pyrra na rozkaz bogini Temidy
zasaniaj twarze i rozpuszczaj szaty, po czym
dopiero rzucaj za siebie kamienic, ktre
przeobraaj si w ludzi (Owidiusz, Metamorfozy 1.38S;). W Odysei Homera (5.346)
dobroczynna boginka morska Leukotea (dawna
Ino. matka Fryksosa i Helle) rzuca bliskiemu
ju mierci wrd rozszalaych lal morskich
Odysowi ..bosk namiotk" (cienk chust),
ktra osania go przed gniewem Posejdona i nie
pozwala uton. Wyszedszy bezpiecznie na
brzeg Scherii. kraju Feakw. musia, nie
ogldajc si. rzuci namiotk na powrt do
morza.
Sw. Pawe gosi (/. Lisi do Kor. II). e
kobieta winna dlatego nakrywa gow, e jest
to oznak ulegoci wobec aniow. Wyrnienie kobiety pod tym wzgldem charakteryzuje obyczajowo wielu krajw
rdziemnomorskich do dzi. W magii zasona
okrywajca kobiet spenia podobn rol jak
zawizanie lub obcicie wosw ujarzmia jej
moce magiczne.
W staroytnej Grecji w czasie uczty weselnej
panna moda siedziaa wrd swych rwienic
okryta welonem (katyptra). W Rzymie nosia
jako strj lubny krtki welon

(flammeum) purpurowo-zoty. opadajcy na

ramiona, osaniajcy policzki i cz wosw.
Czasownik aciski nubere 'zasania' znatzy
dlatego rwnie 'eni si. wychodzi za m';
pann mod nazywano nupta 'osonita'. a
wesele i maestwo nuptiae. Rwnie
chrzecijastwo przyjo welon lubny; jest on
oznak kresu dziewczcej kokieterii i swobody,
emblematem wejcia w obrb obowizkw
wobec ma. Welon doy w kolorze biaym
naszych czasw, cho coraz wicej panien
modych rezygnuje z niego. podobnie jak
wikszo wdw z welonu aobnego, ktry
symbolizuje odsunicie si od wiata osoby
owdowiaej lub osieroconej, pokut, a
pierwotnie zapewne prb ukrycia si przed
gron zawici zmarego.
Francuskie prendre la voile. dosf. 'przywdziewa welon', znaczy tyle. co 'zosta zakonnic, przyodzia habit', zatem oddzieli
si od wiata, aby powici si Bogu. Nakrycia gowy zakonnic kwefy i kornety
symbolizuj zoone przez nie luby zakonne.
Zason w. Agaty (wg legendy mczennicy
urodzonej w Katanii w III wieku). relikwi w
katedrze florenckiej. wedug wierze ludowych
m moc gaszenia poarw i broni przed
wylewem lawy wulkanicznej. W niektrych
zakonach Kocioa Wschodniego mnisi nosz
do
dzi
welon
przymocowany
do
kamelaukionu (wysokiego, cylindrycznego
nakrycia gowy, bez ronda).
Oblicze Allacha przesonite jest. jak wierz
muzumanie,
siedemdziesiciu
tysicami
..welonw wiata i mroku". Bez nich blask
bijcy od Boga olepiby wyznawcw. Tylko
wici mog uchyli niewielk cz tych
oson. Mimo to kobiety muzumaskie w
niektrych krajach kryj gow i twarz (z
wyjtkiem oczu lub oka) pod czarczafem.
jaszmakiem czy kwefem. tradycyjnym symbolem wstydliwoci kobiecej. Ortodoksyjny
islam zabrania kobiecie pokazywania twarzy
lub jakiejkolwiek innej czci ciaa obcemu
mczynie.
Zdjcie, odsonicie zasony poznanie.
wtajemniczenie, objawienie ac. revelalio,
dosf. 'odsonicie, zdjcie zasony' (ac. velum,
velamen). Prorok Izajasz w Pieni chwaty na
cze Pana (25.7) przepowiada. e Pan
rozerwie zason (oznak lepoty duchowej)
rozpostart nad wszystkimi ludami. Metafor t
ma zapewne na myli ewangelista Mateusz,
piszc (27,51). e w chwili

mierci Chrystusa rozerwaa si zasona wityni jerozolimskiej (cho nie mwi ktra:
jedna zakrywaa ..wite witych", pomieszczenie arki przymierza, druga przesaniaa
wejcie do przedsionka, a obie zrobione byy z
bkitu i szkaratu, i z karmazynu dwakro
farbowanego, i z bisioru skrconego.
wzorzycie haftowanego", Ex, 26, 31, 36).
W XVIII wieku gwnym symbolem epoki
Owiecenia byo zdzieranie zasony ciemnoty i
przesdu, odsanianie wiata wiedzy i sprawiedliwoci spoecznej. By to take jeden z
symboli wolnomularstwa. W synnym wierszu
Do exutanlw polskich pisze poeta--jakobin
Jakub Jasiski: ..Suchajcie wieszcza niemylnej
przestrogi, wieszczom przystpne grnych
niebios progi, gsta skrytego zasona wyroku
niezdolna wstrzyma orlego ich wzroku" (w.
61,64).

ZBOE
Zboe symbolizuje dar ycia, obfito, podno, rolnictwo. Soce, niwa, urodzaj.
mier, zmartwychwstanie, chleb, straw niemiertelnoci. bogosawiestwo, jesie; majestat. fundament, bogactwo; czysto; bierno; zob. Chleb.
Zboe atrybutem Demeter (Ceres), personifikacji Lata. Obfitoci, Urodzaju, symbolem
mierci i zmartwychwstania, atrybutem
Ozyrysa. Attisa, Adonisa, Rut.
Zboe obfito, dostatek, ratunek od
mierci godowej. ..Syszaem, e w Egipcie
sprzedaj zboe. Jedcie, a nakupcie nam
czego potrzeba, abymy mogli y. a nie
niszczeli w niedostatku" (Gen. 42.2). Jakub do
synw.
Kosy pene i cudne: siedem kosw wychodzio z jednego dba we nie faraona (Gen.
41,5) symbol Ozyrysa jako boga urodzaju.
Kos w Grecji owoc matczynego ona
Matki Ziemi, symbol dziecka kobiety, atrybut
Demeter w misteriach eleuzyskich oznaczajcy niemiertelno.
Kos zboa bogactwo, subtelno,
wytworno; w astrologii: gwiazdozbir i znak
zodiaku: Waga. Soce; podno;
(wraz z winogronami) eucharystia. Matka
Boska.

Kos i sierp atrybutem bstwa zboa, bstwa

zabijanego dorocznie za pomoc noa
kastracyjnego reprezentowanego przez sierp.
Ziarno zboa niwo, podno, pokora,
filigranowo; ziarno, ktre umiera i jest
pogrzebane, rozmnaa si w gbi ziemi,
wydajc na powierzchni kos z licznymi
ziarnami symbol rytmu wegetacji, nastpstwa ycia i mierci, nie objawionego i objawionego, odrodzenia, wtajemniczenia. Ceremonie wtajemniczenia misteriw eleuzyskich
miay za cel wyzwolenie si z tej kolejnoci
przemian i zapewnienie duszy staego
przebywania w wietle. Si le grain ne mewi...
fr. 'Jeli nie obumrze ziarno...' tytu tomu
wspomnie z lat dziecicych i modzieczych
Andre Gide'a. ..Jeli ziarno pszeniczne
wpadszy w ziemi nie obumrze, samo zostaje,
lecz jeli obumrze, wiele owocu przynosi" (Ew.
wg Jana 12, 2425). W rdw. emblemat
ludzkiej natury Chrystusa schodzcego do
wiata
podziemnego,
a
potem
zmartwychwstajcego.
Snop zboa ofiara zoona Bogu przez
Kaina-rolnika, na ktr Pan nie chcia wejrze
(Gen. 4, 35).
Zwizany snop zboa zgoda.
Snop zboa z lemieszem Wiek Srebrny, a.
Zmysowy, pod wadz Zeusa, w mit. gr. jeden
z czterech okresw dziejw wiata.
Confarrealio (tac.) w staro. Rzymie
dopenienie aktu maestwa przez wsplne
zjedzenie przez pastwa modych placka z
mki, ruty ofiarnej i wody w obecnoci
dziesiciu wiadkw, symbol zwizania modej
pary przez zboe, bogosawiestwa, podnoci.
Zboe (zazw. pszenica) i winogrona ukazane
razem w sztuce religijnej zob. Chleb
(Paski).
niwa. U staro. ydw radosne zabawy po
ukoczonych niwach: urodzaj oznacza
bogosawiestwo boe. Ci, ktrzy siej ze
zami, bd z radoci. Idc szli i pakali.
rozsiewajc nasienie swoje, ale wracajc si
przyjd z weselem, niosc snopy swoje" (Psalm
125 56).
Duch zboa zawarty w ostatnim ztym
snopku. Obrzdy lud. majce zapewni w sposb magiczny urodzaj w roku nastpnym:
zazwyczaj ostatni gar ztych kosw, zawierajc, jak wierzono, ducha zboa, wieszano
w stodole na krokwi i pozostawiano do
przyszego roku. Niezliczone odmiany tego

obyczaju w wielu krajach, np. doynki (okrne, wiecowiny, wieniec) wrczanie gospodarzowi wieca ze zb symbolizujcego
roczny plon; pozostawienie w polu kpki zboa
dla przepirki", by starczyo chleba do
przednwka itp. Duch zboa bywa rwnie
zawarty w zwierztach ofiarnych, takich jak
winia, krowa, byk, kogut, klacz, dawniej take
skadany w ofierze czowiek.
Kobieta zbierajca w polu pokosie w
plastyce: Rut na polu Booza (Ks. Rut 2).
Pszenica (wraz z winem i oliw) u staro.
ydw jedna z form ofiary rytualnej. Grecy
i Rzymianie obsypywali ziarnem a. mk
zwierzta ofiarne przed zabiciem.
Pszenica rolnictwo, urodzaj, dobrobyt,
chleb, obfito, niwo, rozrodcza sia Stwrcy,
Logos, mier; lato a. jesie; (z winogronami)
eucharystia. W heraldyce hojno Ziemi.
Wg tradycji arab. Adam zabra z sob z raju
pszenic jako krlow poywienia. Atrybut w.
Wacawa, krla Niemiec i Czech, w. Walburgi
(z VIII w.).
Siew, dojrzewanie pszenicy i niwa urodzenie i mier a. mier i zmartwychwstanie
czowieka.
Snop pszenicy podno, niwa, mier;
atrybut Saturna.
yto bogactwo. Przysowie: Kto ma
ytko, ten ma wszytko. Pki yta, poty byta"
(Zwierciado 1,282 Mikoaja Reja).
Jczmie Soce, rdo ycia, dawny
pokarm czowieka, pniej tylko ubogiego (ale
przysowie mwi: Jczmienny chleb nie gd,
zgrzebna koszula nie nagota); wrba,
proroctwo, natchnienie (dym z palcych si
ziarn mia wywoywa wizje); zmartwychwstanie (aby je zapewni, wrzucano ziarna
jczmienia do grobw egipskich). W marzeniu
sennym: zdrowie, rado.
Owies specja (g. dla konia, gsi).
Przysowie: Ceremonia sieczka, satysfakcja
owies. Tak mu si tego nie chce jak kobyle
owsa. I w Paryu nie zrobi z owsa ryu. Ale
przysowie mwi te: Przed dobrym owsem to
i pszenica czoa uchyli.
Proso bieda. Przysowie: Kto sieje proso,
ten chodzi boso.
Proso typow ofiar dla zmarych przodkw,
aby si ich dusze miay czym karmi i mogy
nad istnie.
Kukurydza majestat. ,,W majestacie
kukurydza gnie si pod zotymi trzosy"

(Rolnictwo 2930 .1. uszczewskiej-Deotymy).

Ry podno, pokarm, szczcie; ry
rzucany na nowoecw, pn. confetti na
balach, zabawach.
Soma. W Biblii: bezbonicy (Psalm l 4).
niewdziczni oszczercy (34.5). wrogowie (Izajasz 29.5). bawochwalcy (Ozeasz 13.3). Soma
poamana ktnia, zerwana przyja.
Sirohmann. nm. dosl. 'somiany czowiek'
osoba podstawiona, 1'igurant. Somiany
ogie krtkotrway zapa, przelotne uczucie.
Somiany wdowiec ma. ktrego ona jest
chwilowo nieobecna. Somiana wdwka
matka, ktrej m jest chwilowo nieobecny.
Soma wariant strzay i laski przy wreniu
(zob. Laska; uk i strzay);
cie nadziei: przysowie; Toncy somki si
chwyta. Robi cegy bez somy prbowa
wykona co bez narzdzi i materiaw. Faraon
rozkaza doda Izraelitom roboty: ..Nic
bdziecie wicej dawa ludowi plew do
wyrabiania cegy, jak przedtem. ale sami
niechaj id;) i niech zbieraj som" (Ex. 5. 7
20). '
Somiane figury wrogw wg dawnego i szeroko stosowanego obyczaju torturuje si i
niszczy, pali publicznie, aby przy pomocy
magii sympatycznej zaszkodzi wrogom. dzi
aby da wyraz swoim nieprzyjaznym
uczuciom. W dawnym rytuale palono a.
topiono somiane kuky ludzkie a. zwierzce w
ofierze bogom zboowym.
Soma w marzeniu sennym: (w stodole)
dochd: (w snopkach) oszczdnoci: (w stogach) obfito, bogactwo: (ponca) strata
pienina; (mokra) uwizienie.
ZERO
Zero jest symbolem prawoli w Chaosie przed
stworzeniem, pocztku, bczgraniczno-ci.
nieskoczonoci,
wiecznoci,
mierci.
nieistnienia, siy wiata w ciemnociach. jaja
kosmicznego,
znikomoci.
cakowitej
wolnoci, krenia, zasady eskiej, macicy.
pochwy (wraz z msk jedynk tworzy cao
liczb 10).
Zero znikomo. bezwartociowo. O
czowieku bezwartociowym powiada si:
Zupene zero. ..miertelnik, co si zrodzi
milionerem. (...) przy cyfrze swego mienia jest
ostatnim wielkim zerem" (Karnawaowy
amem poety 1316 A. Asnyka). Jest take

symbolem pocztku, bo od niego rozpoczyna

si liczenie (czciej jednak od jedynki), ono
te oddziela wartoci liczbowe dodatnie od
ujemnych.
Cytra 0. wynaleziona ok. V w. p.n.e. przez
Babiloczykw (zero szedziesitkowe) i ok.
I V w. n.e. przez Majw (zero
dwudziestkowe), miaa jednak tylko znaczenie
lokalne; dopiero sanskryckie sunya 'nic' w
postaci kropki lub kka, zaznaczajce od ok.
V w. n.e. puste miejsce zapisu dziesitkowego,
przejte w postaci kka przez Arabw, rozpowszechnio si przez hiszpaskich Maurw
w caej Europie i na wiecie. Liczb zero i jej
wasnoci algebraiczne odkryto w Indiach ok.
VI w.
Zero nieistnienie; zwizane z jednoci
jako jej odbicie i przeciwiestwo. Wyraa te
to. co utajone i potencjalne. -lest emblematem
Jaja Orfickiego, zoonego (wg religii
orfickiej) przez Czas (Chronos), z ktrego to
jaja wyklu si prabg Mioci i wiata (ErosFanes). Oznacza te ..aosne. nuce Kolo",
tj. los czowieka: konieczno przechodzenia
przez wiele kolejnych wciele.
Zero niekiedy warto najwysza. Grupa
zerowa
(zabytkw)
oznacza
obiekty
podlegajce ochronie midzynarodowej ze
wzgldu na najwysz w skali wiatowej
warto art. i hist. Kino zeroekranowe
premierowe, w ktrym wywietla si nowe
filmy, gdzie bilety wejcia kosztuj najdroej.
Zerwka pop. najwysza klasa przedszkola.
przygotowujca do szkoy podstawowej.
ZBY
Zby symbolizuj Czas. przemijanie, zanik;
zim; kamienic, pery, gwiazdy; si. witalno: podanie; jad. nienawi, zawi. zo,
plotki,
obmow,
uraz,
zgryzot,
niewdziczno, ktni, agresywno, wojn.
okruciestwo, cierpienie, unicestwienie, obron; mdro, wrb.
Zby bro zaczepna drapiecw
aktywno, ywotno, pewno siebie, potencja seksualna, energia, okruciestwo. Plemiona prymitywne zdobiy si zbami i pazurami pokonanych nieprzyjaci i upolowanych
drapiecw. Utrata a. zamanie zba strach
przed klsk yciow, obawa przed kastracj,
pozbawienie
modoci,
agresywnoci.
moliwoci obrony, frustracja, sabo.
Uzbrojony po zby tj. a po ostateczn

bro, ,,Trzeba nieraz mie zby tygrysie" {U

trumny Wieszcza 70 Jana Kasprowicza).
Zb sia, potga. W mit. gr. trzy Graje,
uosobienia staroci i potworw morskich,
straniczki gorgon, posugiway si jednym
wsplnym zbem, w ktrym zawieraa si ich
sia; skrad go im Perseusz, aby wymusi na
nich wiadomo o miejscu pobytu gorgony
Meduzy.
Zby (u gnostykw) palisada, mur
obronny wntrza ciaa czowieka, podobnie jak
spojrzenie jest obron duszy ludzkiej. Stranicy
jzyka, sowa, mowy. Jakie to sowo (...)
wymkno si z zagrody twych zbw?"
(Odyseja
1,64
Homera,
t.
Jana
Parandowskiego; podobnie 23,70; Iliada 4,350;
14,83). Trzyma jzyk za zbami, zob. Jzyk.
Przysowie szkockie: Dobrze, e zby s przed
jzykiem.
Zb czas poerca rzeczy", tac. tempus edax rerum (Metamorfozy 15,234 Owidiusza). Zb czasu, wieku upyw niszczcy
wszelk materi, yw i martw (wyraenie
antyczne, np. u Simonidesa z Keos). Nie tylko
sztuki twoje, znikomy czowieku, lecz martw
pier ywiow przetrawia zb wieku" (Na
pokj grecki 2930 Mickiewicza).
Zby wa-smoka zob. Smok.
Zgrzytanie zbw zo, wcieko,
rozpacz. Achilles zgrzyta zbami z wciekoci na Trojan" (Iliada 19, 3634 Homera
t. I. Wieniewskiego). ,,Bdzie pacz i zgrzytanie zbw" (Ew. wg Mat, 22,13).
Zb Teonowy (Teona), ac. dens Theo-nina
skonno do potwarzy, oszczerstwa (Listy l,
18, 82 Horacego). Teon, poeta satyryczny,
oszczerca.
Zb w szczypcach atrybut legendarnej
mczennicy, w. Apolonii z Aleksandrii,
patronki dentystw i ich pacjentw, ktrej
miano wyrwa wszystkie zby przed spaleniem
jej na stosie za to, e nie chciaa zoy ofiary
bogom olimpijskim (p. III w.). Jest take
wita Apolonia od zbw" (Krzyacy 1,12
Henryka Sienkiewicza).
Zb za zb zob. Oko (za oko).
Zbki Oblubienicy zob. Owca.
Zby synw cierpy" zob. Wino (grona
kwane).
Vagina dentata ac. 'zbata', w mitach
rnych plemion (m.in. Indian pd.amerykaskich) pomieszanie sfery genitalnej z
oraln, projekcja mskiego strachu przed
kastracj.

Zby pery, gwiazdy, gradziny (bryki

lodu gradowego), zby alabastrowe, z koci
soniowej porwnania miosnej poezji
perskiej i europejskiej.
Zby kamienie. W mit. skand, z zbw
olbrzyma Imira trzej Azowie uksztatowali
skay i kamienie.
Zby wrba. Bohater poudniowego
(modszego) cyklu legend irl., poeta Fionn
(Finn), gotujc pewnego dnia obiad swemu
panu, ugryz kawaek ososia Mdroci; odtd
umia przewidywa przysze wypadki, gdy
tylko dotkn swych zbw kciukiem.
Zby mdro. Zby mdroci zakoczenie okresu dojrzewania; ostatnie tylne zby
trzonowe, wyrastajce po 16. roku ycia. Zb
mdroci suy w Irlandii do zaklcia zwanego
teinm laegda 'natchnienie do pieni': poeta a.
bohater kad kciuk na zbie mdroci,
przygryza, po czym piewa czterowiersz i
skada ofiar bogom.
Zby mio niebiaska, ll si zbw
mio w ciebie wpija?" (Boska Komedia, Raj
26,51 Dantego, tl. E. Porbowicza).
Zb cierpienie. Przysowie fr.: Cierpi si,
gdy si wyrzyna, cierpi si, gdy si go leczy,
cierpi si, gdy si go traci. Jeszcze nie byo
dotd filozofa, ktry by cierpliwie wytrzyma
bl zbw" (Wiele haasu o nic 5,1 Szekspira).
Zb niewdziczno. Zimne wiatry od
pnocy, dmijcie, dmijcie z caej mocy, zb
wasz ksa mniej gboko ni zb krwawy
niewdzicznika" (Jak wam si podoba 2,7
(Pie) Szekspira, t. L. UIricha).
Zb zgryzota, smutek. Zb smutku
wtedy najsroszy, gdy bodzie, a nie przebija
jadu w penym wrzodzie" (Ryszard II 1,3
Szekspira, t. S. Komiana).
Zb zawi. Serce mnie boli na myl, e
zasuga nie moe obsta przed zbem zawici"
(Juliusz Cezar 2,3 Szekspira, t. J.
Paszkowskiego).
Zb wa jad. Zb wa jadem zaprawny nie przestaje grozi biednej niecnocie
naszej" (Makbet 3,2 Szekspira, wg t. J. Paszkowskiego).
Zb nienawi. Rzu te przyjaznym
okiem na mj rym ubogi, a ju go nienawici
zb nie ruszy srogi" (Do Adama Narusze-wicza
o maym ludzi uczonych powaaniu Oda 678
Kajetana Wgierskiego).
Zby zima. Zima szczerzya szczerbate
zby" (Poezje 154 Bolesawa Czerwieskiego;
Lww 1881).

Zby wojna. Wstpili w kraj zbami

wojny wieo poszarpany" (Ogniem i mieczem
4,11 Henryka Sienkiewicza).
Dugozby ambitny.
Siady zbw na naskrku kochanka a. kochanki potga podania miosnego.
Zb instrument brania w posiadanie.
arna trce, aby nasyci aknienie.
Zb uraza, zo. Mie zb na kogo
mie do niego pretensje, gniewa si na niego.
Zby grabarze. Przysowie fr.: Smakosze
kopi sobie grb zbami, Les gourmands font
leur fosse avec lew dents.
Zby plotki, obmowa. Popa na zby
sta si celem plotek, obmowy. Wzi kogo
na zby zacz go obmawia, szkalowa.
Zby sobie kim wyciera oczernia kogo.
Trudno si zoliwego zebu ustrzec trudno
si uchroni przed obmow, po-twarz.
Zby mleczne dziecistwo, dziecictwo.
Zote zby (w folklorze) chepienie si
bogactwem; bogactwo; moc magiczna.
Ani w zb zupenie nic (nie rozumie, nie
wiedzie, nie umie).
Cho zby wbij w cian bieda, gd.
Na jeden zb mao, skpo.
Nosi koszul w zbach jest maym
dzieckiem.
Na zb pooy, zby przetrze poywi
si, zje co, zaspokoi pierwszy gd.
Ostrzy sobie zby: na co mie na co
ochot, apetyt; na kogo szykowa si do
rozprawy z kim; na kim obmawia kogo;
o kogo poniewiera kim.
Pokaza komu (wyszczerzy na kogo)
zby (psie, wilcze zby. ky) grozi, okazywa zo, niewdziczno.
Suszy (szczerzy) zby umiecha si
zalotnie, wdziczy si, kokietowa.
Szczka (dzwoni) zbami z zimna. ze
strachu. Szlachta, skuta w kodzie, siedziaa
rzdem, dzwonic zbami na chodzie" (Pan
Tadeusz 9. 967 Mickiewicza).
Urosy mu zby na moim chlebie okaza
swoj niewdziczno, zo.
W zby go kuje (kole ) gardzi jakim
prostym jadem, grymasi, nie w smak mu ju.
W zby zaglda (patrze) ocenia,
szacowa. Przysowie: Darowanemu koniowi
nie zaglda (patrzy) si w zby.
Wzi na zb, chwyci na kie chcie
postawi na swoim, zawzi si.
Wyszczerzy zby umar.

Zaciska, zacina zby wytrzymywa co,

znosi dzielnie, cierpliwie (np. bl);
zawzi si, nie ustpowa, obstawa (trwa)
przy swoim, zacina si w uporze.
Zb na zb trafi nie moe komu
dygocze, trzsie si z zimna a. strachu.
Zb za zb kci si, sprzecza zawzicie, uparcie, zajadle.
Zby pokazywa grozi, stawia si.
Przysowie w.: Gdy nie umiesz gry, nigdy
nie pokazuj zbw, Se non puoi mordere, non
monstrar mai i denti.
Zby policzy (porachowa) komu zbi
go, spra, stuc.
Zby sobie poama na czym, na kim
nie da (czemu, komu) rady.
Zjad zby na tym jest praktykiem,
specem, dowiadczonym znawc przedmiotu.
W marzeniu sennym: (zb zepsuty) choroba;
(wypadajcy) mier przyjaciela a. krewnego;
(wyrastajcy) cia, pord, ejakulacja spermy;
(biay) powodzenie.
ZIELE
Ziele jest symbolem przyrody, ycia, podnoci, wegetacji, wody, morza, nocy, wiosny,
odrodzenia, lici, traw, rozkadu (pleni),
mierci, zmartwychwstania, niemiertelnoci;
mioci, pci eskiej, wieoci, modoci,
radoci, gocinnoci, zdrowia, wolnoci, obfitoci, trwaoci, bogactwa; pokoju, harmonii,
rwnowagi, spokojnego ta, wspczucia,
wsplnoty, wiernoci, wiary, pamici, cnoty,
niewinnoci, przystosowania si, posuszestwa, biernoci (przeciwiestwo czynnej czerwieni), niezdecydowania; mdroci, wiedzy,
rozmyla, intuicji, wtajemniczenia, oczekiwania, nadziei; melancholii, strachu, zazdroci,
zawici, trucizny; niedojrzaoci, niedowiadczenia, niewiedzy.
Ziele nadzieja; wiosenna ziele rolinno, ktra powinna przynie obfite plony.
Wdziku i piknoci da oko twoje, ale nad
oboje wyej jest ziele zasieww" (Eklezjastyk
40.22). Ukwiecona ziele bya strojem
weselnym panien jerozolimskich;
dawaa im nadziej podnoci, szczcia
maeskiego i chronia przed demonicznymi
wpywami osb nieprzyjaznych.
Ziele bya barw szmaragdowej Izydy,
Horusa i Ozyrysa. Afrodyty zrodzonej z seledynowej fali, Apollina (wawrzyn). Ateny
(oliwka, w), Hermcsa (jako wysannika

mierci), walkirii Brunhildy, Szkocji, Irlandii

(Szmaragdowa Wyspa i emblemat koniczyna), Walii (emblematpor), wieszczek,
zoliwych skrzatw, koboldw, przybyszw z
Marsa (maych, zielonych ludzikw), kolorem
wicym si z wem, fallusem i noem.
Ziele w chrz. kolor liturgiczny na
dzie powszedni, wyraz nadziei zbawienia,
zmartwychwstania, zwycistwa nad mierci,
walki z Szatanem, czystoci, medytacji.
pokory. Matki Boskiej, w. Michaa, w.
Jerzego, murw Nowego Jeruzalem, Boego
Narodzenia, Trzech Krli, Wielkanocy. W
Objawieniu w. Jana Najwysza Istota jest
podobna do jaspisu i krwawnika, a tcza wok
tronu podobna do szmaragdu" (4,3),
symbolizujcego nadziej; std te zapewne
bierze pocztek legenda o Graalu jako
naczyniu ze szmaragdu lub zielonego
krysztau, do ktrego zebrano krew Ukrzyowanego. Kolor bladozielony wyobraa
chrzest.
Muzumaski sztandar Proroka, zielony jak
jego paszcz zbawienie; dla koczownikw
pustynnych ziele jest obrazem lub miraem
ycia, odwieajcego zdroju oazy.
Ziele jest barw neutraln (zob. Barwa,
kanon Lotaria hr. Segni), tac. color medius,
poredni midzy ciepem i zimnem, wyyn i
nizin, niebiaskim bkitem i piekieln
czerwieni, barw odwieajc, uspokajajc,
barw rolinnoci, wd morza (tak jak
czerwie jest barw ognia).
Zielone, gorzkie zioa" na stole sede-rowym
(paschalnym) u ydw: seler, pietruszka, rzepa
lub inne warzywa w stanie surowym (korpus),
maczane w occie lub sonej wodzie
nadchodzca wiosna i odnowienie ycia.
Ziele barw wegetacji, rolinnoci, nazwa
urobiona od ziele, zioo. Zwiedzi duchem na
przeaj ziele sam w sobie" (Topielec 6
Lemiana). Wz nurza si w zielono i jak
dka brodzi" (Stepy Akermanskie 1
Mickiewicza), Zielone puca wielkiego miasta
parki i ogrody miejskie. Ziele wyzwalajca si z gruntu, z pkw drzew na wiosn.
symbolizuje rwanie wizw, wyzwolenie z
niewoli.
Gra w zielone: wiosenna gra zn.ina taki w
Polsce i opiewana przez poetw od XVI w.:
kto z grajcych nie ma przy sobie zielonego
listka lub choby dba trawy, daje fant.

zwykle niewinnego causa. Ta gra tym si

prawem chlubi: komu zwidnie, kto je zgubi
lub go zbdzie inszym ksztatem opaca
zakad ryczatem" (Zielone 2528 Wespazjana Kochowskiego). Gra w zielone jest tak
stara, jak ludzkiego serca bicie" (W zielone I,
l2 Marii Konopnickiej).
Zielony niedojrzay, mody (owoc, czowiek): ..Zna w zielonym, co ma by w dojrzaym" przysowie. Niedojrzaej zbywszy
si kory zielone przypomnisz lata" (Oda do
miodosci 589 Mickiewicza).
Ziele barwa ycia. Wszelka teoria jest
szara, drogi przyjacielu, a zieleni si tylko
drzewo ycia" (Faust, Fragment Goethego),
Mefistofeles do Ucznia.
Ziele zazdro. O strze si tego
potwora zielonookiego" (Otello 3,3 Szekspira,
tl. J. Paszkowskiego). ,,Zazdro z renic
zielon" (Kupiec wenecki 3,2 Szekspira, t. L.
Uiricha). Kady (nowy poeta) (...) w oknie
duszy ma zielone szyby" (Beniowski 3, 356
Sowackiego).
Zwizek zieleni z medycyn w redniowieczu kolor stroju (togi) lekarzy, do dzi
jeszcze barwa farmaceutyki, apteki (zioa).
Zielone poczochy nosia w redniowieczu
starsza, niezamna siostra na lubie modszej.
Zielony frak (fr. habit vert) strj czonka
Akademii Francuskiej, z wyhaftowanymi zielonymi palmami akademickimi, wprowadzony
w 1801 r.
Mie zielono w gowie by lekkomylnym, niestatecznym, niepowanym.
Pj (posa kogo) na zielon trawk
straci prac, posad (pozbawi kogo pracy,
posady, stanowiska).
Przechodzi przez zielon granic, przez
granic pastwow nielegalnie, omijajc stra
graniczn i celnikw.
Zielone palce palce ogrodnikw, ktrym
wszystko, co zasadz, kwitnie i owocuje.
Zielone sukno st obrad, bilardowy,
karciany.
Zielony karnawa okres zabaw tanecznych
midzy kocem Wielkanocy a pocztkiem
wakacji.
Zielony stolik (od zielonego sukna nakrywajcego stolik) przen. (hazardowa) gra w
karty, w ruletk.
Zielone wiato dla kogo, czego sygna
pierwszestwa przejazdu, otwartej drogi.
rwnie przen.

Ludzie lubicy ziele s jakoby mili, chodni, stali, gadcy, unikajcy skandali, ale
lubicy plotkowa, odwani, ale z rozwag,
dobrzy ssiedzi, rozumiejcy cudze problemy.
W heraldyce: wolno, mio, rado,
obfito, wiosna, pikno, szczcie, przyja,
zdrowie, nadzieja, agodno; barwa zwizana
ze szmaragdem; skone kreski z prawa na
lewo.
W muzyce koresponduje z nut F naturaln.
W astrologii kolor zwizany z planet
Merkury, pniej z Saturnem, kolejno podzcym i poerajcym swoje potomstwo;

wytrwao
.
W sztuce nadzieja, rado, modo,
wiosna (u Grekw i Maurw zwycistwo).
Kamienie: szmaragd, jadeit, jaspis, malachit.
turkus itd.
ZIEMIA
Ziemia symbolizuje zasad biern. Wielk
Macierz, genitalia eskie, dawc ycia, podno, ork, siew. niwa, skarbnic ycia i bogactw, odrodzenie; nieruchomo, gsto,
kondensacj, przeciwiestwo nieba, witoci,
duchowoci; ciemno, wiat podziemny,
mier, grb, niemiertelno, wieczno;
wol i potg bosk, chwa Pana, podnek
Boga, gniew bstwa, wito; cykliczno
istnienia; uczuciowo; mdro; zmys praktyczny, materializm; wiadka, gwaranta.
Ziemia dyskiem wspierajcym si na supach,
zob. Kolumna. Mwi Pan do Hioba:
Na czym osadzone s filary ziemi, kto zaoy
jej kamie wgielny?" (Hiob 38,6).
Ziemia podnkiem Boga. To mwi Pan:
(...) ziemia podnkiem ng moich" (Iza-jasz
66,1).
Ziemia wieczno, niemiertelno. Pokolenie przemija i pokolenie nadchodzi, a
ziemia na wieki stoi" (Ektezjastes 1,4).
Ziemia cykliczno: narodziny, rozkwit,
dojrzao i widnicie.
Ziemia wito. Przysowia: Nie wart,
aby go wita ziemia nosia. Czarny jak wita
ziemia.
W mitach o genealogii czowieka jego ciao
i koci stworzone zostaj z ziemi i gliny, z
prochu ziemi, z kamieni (uwaanych przez mit.
gr. za koci Matki Ziemi). Utworzy tedy Pan
Bg czowieka z muu ziemi" (Gen. 2,7); zob.
Proch i py.

Ziemia schronienie, ukrycie, azyl. Schowa si pod ziemi b. dobrze. Chcie

zapa si pod ziemi (np. ze wstydu)
chcie znikn, sta si nieobecnym. Pod
ziemi w konspiracji, w ukryciu. Podziemie
tajna organizacja.
Ziemia grb czowieka. Wszystko, co
jest z ziemi, do ziemi si wrci, a wszystkie
wody powrc do morza" (Eklezjastyk 40,11).
,,Ziemia zabiera wszystko, co zrodzia", tac.
capit omnia tellus quae genuit (Phar-salia
7,818 Lukana). Pj do ziemi umrze.
Niech ci ziemia lekk bdzie!, tac. sit tibi terra
levis! (czsto na rz. nagrobkach w formie
inicjaw STTL). Gry ziemi nie y.
Odda kogo ziemi pochowa go. Droga
wszystkiej ziemi mier (Jozue 23,14).
,,Grobem sawnych mw jest caa ziemia"
(Wojna peloponeska 2,43 Tukidydesa, t. K.
Kumanieckiego).
Gar ziemi rozstanie ze zmarym, wi
zmarego z ojczyzn. Dawnym zwyczajem
wrzuca si garstk ziemi do grobu na trumn
zmarego. Kady gar ziemi polskiej w zaszyciu wynosi, a konajc wrd bojw towarzysza prosi, by t ziemi ojczyst zasu mu
powieki" (Wiersz pisany na Alpach 746 K.
Brodziskiego); zob. Proch i py.
Ziemia praktyczna zaborczo, materializm, przeciwiestwo uduchowienia, boskoci, nieba. Spada, zstpowa na ziemi,
stpa po ziemi porzuci bezpodne marzenia, zyskiwa praktyczne poczucie rzeczywistoci. ciga kogo z obokw na ziemi
odrywa od ponnych roje, sprowadza do
realnego wiata. Kto nie dotkn ziemi ni
razu, ten nigdy nie moe by w niebie"
(Dziady cz. II 4767 Mickiewicza), o Zosi,
ktrej myl gonia za motylkiem, za
barankiem, ale nigdy za kochankiem".
Ziemska mdro, w przeciwiestwie do
niebieskiej zazdro, pycha, ktliwo,
kamstwo: nie jest to mdro z gry zstpujca, ale ziemska, cielesna, diabelska" (List
w. Jakuba 3, 1415).
Stworzenie wiata w wielu mitologiach:
Ziemia zapodniona przez Niebo rodzi ycie,
albo nawet, jak u Hezjoda, Ziemia rodzi Niebo
i nastpnie dopiero, zapodniona przez nie,
wydaje na wiat wszystko, co yje. Na
pocztku stworzy Bg niebo i ziemi" (Gen.
1,1); przeciwiestwa wiat niewidzialnych
duchw i nasze codzienne otoczenie. Nago

wyszedem z ywota matki mojej i nago si tam

wrc" (Hiob 1.21) porwnanie Ziemi z
onem matki. Wmit.gr. Ziemia-Gaja-Matka (gr. Gala. GS Meler. tac. Tellus-Maler). zaplaciniana przez Uranosa (Niebo) i
przez swe liczne dzieci, staa si z czasem
matk-bogini urodzaju Demcter. czczon
pniej jako Kybele. Orka. siew i niwa wi
si cile w wyobrani poetyckiej z zapodnieniem. ci i porodem kobiety, lemies/
pugu kojarzy si zallusem. wyorana bruzda z
genitali;inii eskimi, orka /c stosunkiem
pciowym, zbir owocw / karmieniem piersi
ild. ..Demcter (...) dzielia mio i loe /
.liizjonem na niwie trzykro zoranej" (Ody-seja
5.125 Homera, li. J. Parandowskiego).
..Kobiety wasze s dl;i was zaoran. gotow do
zasiewu rol" (Koran 2.223). ..Ksiyc (...)
niebo i ziemi owieci. One teraz (...)clrzem;lly obok siebie juko maonkowie szczliwi:
niebo w c/ysle objo ramiona ziemi pier"
ll'cin Tadeusz 8. 5560 Mickiewicza).
Zicmiii matk;i. macica metali i innych
kopalin, przeciwniczka wody.
Ziemi;! skarbnic;! ycia i dobrobytu.
..Chowajcie przykazani;! moje (...). aby wam
/iemiu rodzia owoce moje. ktrych bycie
uywali ;i do sytoci" [l.ev. 25. 1819).
Ziemia dotkniciem udziela sil i zdrowia.
Antcusz. syn Gai i Posejdona. by niezwyciony dopty, dopki dotyka Matki-Ziemi;
pokona go Herakles unisszy go w gr. W
folklorze wielu krajw uoenie na goej /iemi
u;itwi;i noworodkowi przystosowanie si do
samodzielnego ycia, a konajcym udziela
lekkiej mierci.
Ziemia wiadek i gwarant przysig i
rytuaw braterstwa. Jeli (...) ziemia otworzy
sw czelu i pochonie ich (...)i ywcem
zstpi do otchani, poznacie, e ci mowie
bluniU P;inu" (Num. 16.30). ..Niech sucha
/icmi;i stw ust moich \" (Deul. 32.1) pie
Mojeszu. Dawne przysigi n;l ziemi i dzi
znajduj echo w wyraeniach: Niech mnie
ziemia pochonie, jeli ! Niech si ziemia
pode mn zapadnie, jeeli to nieprawda. Niech
raczej w ziemi wrosn!
Ziemi;! ojczyzna-matka. Dla ydw
ojczyzna bya krlestwem Mesjasza, ..now
ziemi" (Apok. 21.1). ..krain yjcych" (la.
mr vivenlitim}. w przeciwiestwie do ziemi
pogaskiej, wygnaczej albo do krlestwa
zmarych, ..ziemi zapomnienia" (la. lerra
oblivionis). Emigrantowi, wygnacowi, po

wrt do kraju, gdzie si urodzi, do ziemi

ojczystej, do Matki-Ojczyzny. przynosi odrodzenie duchowe; std szczeglny rodzaj tsknoty nostalgia (od gr. nstos 'powrt').
Sl ziemi najwartociowsze jednostki.
najcenniejsi ludzie (Ew. wg Mai. 5.13).
Raj ziemski wg poj rdw. istniejc;!
gdzie na wiecie kraina wiecznej szczliwoci. pikna, niemiertelnoci, spoczynku.
radoci. umicszcz;in;i zwykle n;i kracach
znanego wiata. pr/cw;inic LI wybrzey Chin
;l. Indii,
Trzsienie ziemi wg poj staroytnych
oznaczao, e bstwo ;i. zwicr/ podtrzymujce
Ziemi (np. skarabeusz w Egipcie, w w
Indiach, so w Azji Poludniowo-Wsch..
wiclk;i ryb;i w Japonii) porusza si (w Clin;ich powiadano o trzsieniu ziemi: ..Ziemski
byk przekad;! swj ciar n;i drugie rami")
albo e bstwo si gniewu lub porusz;! ziemi.
aby przysposobi gleb do sieww, albo e
bg si narodzi, lub e nowo narodzony jest
bstwem. Grecy i Rzymianie przypisywali
trzsienia ziemi niespokojnemu zachowaniu
si olbrzymw z;iniknilych przez Zeusa pod
ziemi i przywalonych grami (wulkanami).
W marzeniu sennym: (trzsienie ziemi)
groba, zapowied niebezpieczestw;!.
Ziemia wasno ziemsk;!. obszar, terytorium. kraina, kraj. ojczyzn;!. Ziemia
obiecana. ziemi;i mlekiem i miodem pync;i.
Ziemia witu K;in;i;m. Palestyn;!.
Kamienisty grunt bezpodno. j;ilo-wo.
ugr.
Ziemia noszon;i j;iko amulet dodajcy sil.
zapewniajcy rozwj dziecka, uatwiajcy
pijakom zerwanie z naogiem.
Ziemi symbolizuj: szecian, kula. jabko
krlewskie, w: kolory: czerwony, ty.
zielony brzowy i brunatny.
Ziemia jeden z czterech ..pierwiastkw"
staroytnoci: pozostae to: woda. powietrze. i
ogie.
W alchemii: pramatcria. oddzielona od wd
(Gen. 1.9).
W astrologii Ziemia czy si ze znakami
zodiaku: Byk. Panna. Kozioroec.

ZOTO
Zoto
jest
symbolem
boskoci.
boskiej

inte-

ligencji.
niemiertelnoci,
niczniszczalnoc

i. chway (zwl.
niebieskiej),
doskonalenia i

owiecenia duchowego, wszystkiego, co wane

i wartociowe (rwnie w sferze ducha),
mdroci, wiedzy ezoterycznej, tajemnicy
Ziemi, doskonaoci, staoci, niezmiennoci,
czystoci; milczenia; godnoci, majestatu.
krlewskoci. potgi, bogactwa, obfitoci;
soca, wiata sonecznego, ognia, ukrytych
skarbw, witu, ziarna zb. ywotnoci.
podnoci, mioci, eliksiru ycia; serca, krwi;
pienidzy, doczesnoci, chciwoci, zniszczenia, degradacji, zawici, pokusy, zdrady;
zob. te Barwa.
Szlachetno, niezniszczalno. odporno
na ogie, rdz. wod. powietrze, wikszo
kwasw, jego niezwyka kowalno i plastyczno. wreszcie jego rzadko uczynia
zoto od najdawniejszych czasw wyobraeniem rzeczy piknej, cennej, przydajcej
szacunku, wyobraeniem skondensowanego
bogactwa. Zoto powszechnie czono ze
Socem, z uwagi na barw wiata sonecznego. i z niebem; dlatego czsto pozacano
dachy paacw i wity (do dzi kopuy
cerkwi), dawano zote to witym obrazom
(np. na mozaikach bizantyjskich); zoto
reprezentowao tam splendor rajskiej wiatoci. przestrze idealn, bosk. Wizerunki
bstw i witych ozdabiano zotym nimbem.
aureol itd. Zoto na obrazach Buddy oznacza
wiato prawdy i doskonaoci.
W Egipcie trony, posgi, grobowce, naczynia faraonw sporzdzano z masywnego
zota lub pozacano. Biblijny Abram. gdy
wyszed z Egiptu, ..byt bardzo bogaty w posiado zota i srebra" (Gen. 13,2); na staro.
ju jako Abraham, wysyajc sug po on dla
Izaaka. dal mu dla niej ..nausznice zote,
wace 2 sykle i 10 nausznikw wagi
dziesiciu syklw" (Gen. 24.22). Lud izraelski
wychodzc z Egiptu mia ze sob wiele zota
uytego pniej na zote sprzty przybytku
(Ex. 25. 1040). na ozdoby szat kapaskich
(Ex. 28. l43). wreszcie na zotego cielca.
posg witego byka odlany przez Aarona jako
przedmiot kultu dla Izraelitw w czasie. gdy
Mojesz na grze Synaj rozmawia z Bogiem
(Ex. 32. 135). Zote cielce odlewa kaza
take krl Izraela Jeroboam I w X w. p.n.e. (3.
Ks. Krl. 2. 2832); stay si one symbolami
bogactwa, pienidzy, mamony. Salomon
sprowadza dla swej wityni, paacu i tronu
zoto z Ofiru (3. Ks. Krl. 9. 2628; 10.14).

Czyste, wypraone w ogniu z zanieczyszcze zoto ludzie, ,,ktrych Bg dowiadczy i uzna ich za godnych siebie. Jak zoto w
piecu wyprbowa ich i jak ofiar caopalenia
ich przyj" (Ks. Mdroci 3, 56).
Zote jabka na srebrnych czaszach zob.
Jabko.
Zoty wiek w mit. gr. i rz. pierwszy okres
dziejw wiata, wiek patriarchalny, pod
wadz Kronosa (Saturna), kiedy bya wieczna
wiosna i pyny strugi mleka i sodkiego
nektaru (por. Prace t dnie Hezjoda.
Metamorfozy 1.89 Owidiusza); przen. najlepszy okres, np. Aten (za Pizystrata. za Peryklesa), cesarstwa rzymskiego (za Antoninw),
w lit. aciskiej (70 p.n.e.18 n.e.: Cicero.
Wergiliusz. Horacy. Liwiusz) itd. ..Miny
czasy szczliwej prostoty, trzeba si uczy.
upyn wiek zoty" (Monachomachia 3,940
Ignacego Krasickiego).
Zota ga niemiertelno. Ga cudowna. uamana przez Eneasza. ktra zapewnia mu powrt na Ziemi z podry do wiata
cieni (Eneida 6,137 i nast. Wergiliusza).
Zote runo cel wyprawy Argonautw,
symbol zdobywania rzeczy nieosigalnych lub
niewyobraalnych.
Zote umiarkowanie (ac. aurea mediocritas), najlepsza porednia droga midzy skrajnociami (Pieni 2. 10. 5 Horacego).
dza zota. ..Przeklta dzo zota (ac.
auri sacra fames\}. do czeg to nie popychasz
serc miertelnikw!" (Eneida 3.56 Wergiliusza). Chciwy krl Frygii. Midas. wg. mit. gr.
poprosi Dionizosa: ..Czegokolwiek si dotkn.
niech si zotem stanic", a gdy bg prob
speni, krl byby umar z godu. gdyby go
Dionizos tej waciwoci litociwie nie
pozbawi, kac mu si wykpa w Paktolu.
rzece odtd zotodajnej. ..Cauj. ciskaj zimne
zoto!" (Dziady cz. IV 967 Mickiewicza).
Gorczka zota ywioowy pd do poszukiwania zota, zw. w piasku rzek zotodajnych (Kalifornia. Newada. Alaska. Australia. Pd. Afryka itd.): przen. do bogacenia
si; pogo za zyskiem.
Gry zota, zote gry wielkie korzyci,
Obiecywa zote gry (Phormio. l. 2, 68 Terencjusza).
Zoto z Tolozy rzecz przynoszca pecha,
nieszczcie, bo niesprawiedliwie zagarnita.
zagrabiona; konsul rzymski Ouintus Senilius
Caepio w 106 p.n.e. skrad, a potem

utraci skarbiec zota i srebra wityni ApoIlina celtyckiego w Tolozie (dzi Tuluza).
Zote jabka Hesperyd, Atalanty, Iduny, zob.
Jabko (niemiertelnoci).
Zoty osioek zob. Osio.
Zoty pas zob. Pas.
Zoty acuch zob. acuch.
Zoty puchar zob. Puchar.
Zote jajo zob. Jajo.
Zoty deszcz w mit. gr. Zeus zapadniajcy Danae ukryt w spiowej wiey (poczcie
Perseusza).
Zoto w chrz. duch boy, wiara
triumfujca, chwaa, rado, mio; jako najcenniejsza warto doczesna byo ofiar najbardziej godn bstwa. Trzej magowie przynosz w darze nowo narodzonemu Mesjaszowi
zoto, kadzido i mirr. Por. Srebro (w
symbolice chrz.).
Zote ulice w Nowej Jeruzalem (Apok.
21,21); ,,Ulice miasta to zoto czyste jak szko
przezroczyste".
Zotousty (gr. chrysstomos} przydomek
w. Jana (ok. 347407), ojca wczesnego
Kocioa, egzegety biblijnego, arcybiskupa
Konstantynopola, nadany mu jako synnemu z
wymowy kaznodziei.
Zote ostrogi symbol stanu rycerskiego w
redniowieczu.
Id zoto do zota!" wg pop. legendy
Bolesaw Krzywousty wysa w 1109 roku
wojewod Skarbka z Gry z poselstwem do
krla nm. Henryka V, a gdy ten ukaza
Skarbkowi swj skarbiec i powiedzia: Tym
pokonamy Polakw", pose rzuci swj zoty
piercie do skrzyni z klejnotami, mwic:
Id zoto do zota, my Polacy wolimy elazo".
Zoto Renu. W epopei germaskiej (ok.
1200) Pie o Nibelungach zawistny o chwa
Zygfryda Hagen zabija go, kradnie krlowej
Krymhildzie zdobyty przez Zygfryda skarb
Nibelungw i topi go w Renie, aby wydoby
go w odpowiedniej chwili, ale zostaje zabity
przez Krymhild.
Zoto doskonao, czwarte stadium" po
pierwszych trzech: czarnym (grzech i skrucha),
biaym (odpuszczenie grzechw i nie-wino) i
czerwonym (uwzniolenie i arliwo).
Chrysaor, magiczny zoty miecz Artegalla,
rycerza sprawiedliwoci najwyszy stopie
wzniosoci duchowej (Krlowa wieszczek
Edmunda Spensera, poety ang. XVI w.).

Zoto doczesno. Jeli masz umrze, a

c ci po zocie?" (Z Anakreonta, Kiedy by
worek bogatego zota... 8 Jana Kochanowskiego). ,,Spytaj (...) jak lalk wypikszon
(...), co jest szczcie (...), odpowie: Mio z
cnot a pomyli: Zoto, zoto"."
(Doywocie 3,4 Aleksandra Fredry). Brudne
zoto! Ohydne, wstrtne, ale wspaniae" (Homo
sapiens, Na rozstaju II S. Przyby-szewskiego).
,,Zoto jest przyrzd, ktrym si strca
gwiazdy na ziemi" (Zoto Tadeusza Rittnera).
Potga zota. Czy (to miasto) jest tak trudne
do zdobycia, e nawet osio obadowany
zotem nie bdzie mia do dostpu?"
(Moralia, Powiedzenia krlw, 178B Plutarcha). Tak pyta krl Filip II Macedoski, gdy
szpiedzy donosili mu, e jakie miasto jest nie
do zdobycia. Zoto caym wiatem wada i
najkrcej ludziom gada" (Trzy panny do
wybrania... 1920 F. Karpiskiego). ,,Zoto
wnet zbani burmistrza i rajc, zoto uczyni
zodzieja i zdrajc" (Apoftegmata 23, O
bogaczu a o mniejszym stanie 534 Reja).
Od zota zaley, do zota biey wiat cay"
(Faust I, Wieczr, Magorzata Goethego).
Na wag zota o czym bardzo cennym,
rzadkim, b. poszukiwanym.
Szczere zoto o czowieku dobrym,
rozumnym.
Zote kajdany niewola w dobrobycie.
Zote myli aforyzmy, sentencje, maksymy.
Zota modzie zamona, wielkomiejska,
lekkomylna, gonica za uciechami (pierw. o
dandysach roku 1714, fr. jeunesse doree).
Zota ndza (bieda) ukryta pod pozorami
zamonoci.
Zota ni zob. Ni.
Zota regua nie czy drugiemu, co tobie
nie mio. ,,A jak chcecie, aby wam ludzie
czynili, tak i wy im czycie" (Ew. wg uk.
6,31; por. Ew. wg Mat. 7,12).
Zota wolno (tac. aurea libertas) prawa
i przywileje wywalczone przez szlacht w
dawnej Polsce.
Zote gody (wesele) 50. rocznica lubu.
Zoto milczenie; zob. Srebro (Mowa jest
srebrem).
Zoty rg dany przez Wernyhor, rg,
ktry mia zabrzmie na znak do boju o niepodlego kraju, do Czynu, prowadzi do
zwycistwa (Wesele 3,37 S. Wyspiaskiego).

W heraldyce: wznioso umysu, szlachectwo, wielkoduszno; cnota, godno,

inteligencja, doskonao, szacunek; wie si z
topazem. Darmo mie zoto w herbie, darmo i
w tytule, kiedy za cikie prace wiatr tylko w
szkatule"
(Bera
zote
56
Jana
Kochanowskiego).
W marzeniu sennym: strata pienina. W
alchemii: cel dziaania uzyskanie zota z
poledniejszych metali; skoczone dzieo,
najwysza mdro; la. aurum po-labile, zoto
(Soi, duch boski) i srebro (Luna, duch ludzki)
lek uniwersalny.

chorobami, tpiciela myszy. Wg Herodota

koczownicy libijscy budowali swe szaasy

z odyg
asfodelow
ZOTOW ych.
OS
(Asfodel)

Zotowos w chrz. atrybut Madonny.

Zotowos w rdw. czono z planet
Saturn.
Zotowos w jzyku kwiatw al.

Zotowos symbolizuje mier, wieczno,

wiat zmarych, smutek, melancholi, al,
monotoni; pokor; sentymentalizm.
Zotowos, asfodel (Asphodelus) rodzaj z
rodziny liliowatych, rolina o niemiym,
smutnym wygldzie; szarawy kolor lici i tawy kwiatw skojarzyy prawdop. Grekom t
rolin z bladoci zmarych i wyobraeniem
melancholii zawiatw.
Zotowos w mit. gr.-rz. mier, wieczno, podziemny wiat zmarych; uywany w
kulcie Persefony i jej maonka Hadesa,
chtonicznej Artemidy-Hekate i chtonicznego
Dionizosa, ktrego matk, Semele, rwnie
obdarzano kwiatami zotowosa. Jeden z
kwiatw (obok kwiatu lotosu, hiacyntu i krokusa) wycieajcych oe maeskie Zeusa i
Hery.
ki asfbdelowe rozcigajce si szeroko w
Hadesie miay by miejscem (wg Odysei
11,539 Homera), gdzie przechadzaj si cienie
zmarych skazanych na bezradosn, monotonn pegzystencj. Grecy sadzili asfodele na
grobach, co wynikao, by moe, z mniemania,
e zmarym take naley si jakie poywienie,
mianowicie mae bulwy na korzeniach roliny,
jadane dawniej w Grecji przez wszystkich, a
pniej tylko przez biedakw. Std asfodele
byy take symbolem pokory. Nam raczej
wiece z trupich asfodeli" (W Olympii 29
Lucjana Rydla). (Pomponia Grecyna)
wyglda jakby za ycia jeszcze chodzia po
ce porosej asfodelami" (Quo vadis? 1,1
Henryka Sienkiewicza).
Zotowos uwaany by w folklorze za
odtrutk przeciw jadowi ww, obron przeciw czarom i robactwu, za afrodyzjak, lek na
suchoty i konwulsje, ochron wi przed

ZWIERZ
Mimo wielu tysicy lat obserwacji zwierzt,
zachoway one u ludu (i a do czasw nowoytnych take u osb wyksztaconych) wiele
cech zagadkowych, tajemniczych, niepojtych,
nasuwajcych myl. e s one nosicielami
demonicznych mocy kosmicznych lub boskich,
mogcych oddziaywa na ludzi zarwno
korzystnie, jak szkodliwie. Usiowano wic
magicznymi sposobami uruchamia te
domniemane waciwoci przez zaklcia, gesty,
tace, ktre nabiera miay tym wikszej mocy.
gdy uczestnicy przystrajali si w zwierzce
futra, pira, rogi, zby i maski. Wspaniae
sceny z ycia zwierzt malowane i rytowane na
cianach i sklepieniach jaski okresu kultury
oryniackiej i magdaleskiej (jak w Altamirzc
lub Lascaux) miay prawdop. znaczenie
magiczne a. religijne, zwizane z mylistwem.
Symbolika zwierzca wywodzi si moe z.
totemizmu (totem zwierz, rolina a.
przedmiot, suce jako godo rodziny lub
klanu, uwaane czsto za przodka a. opiekuna,
otaczane czci relig.) lub kultu zwierzt.
Rwnie obecnie, w epoce robotw i komputerw, przetrway cise i ywe zwizki
czowieka ze zwierztami. Towarzysz mu one
od najwczeniejszego dziecistwa jako
zwierzta domowe, bohaterowie bajek, historyjek obrazkowych, wierszy i opowiada, jako
zwierzce zabawki. S ywymi symbolami
namitnoci, uczu i cech ludzkich, nosicielami
ukrytych prawd o nas samych. Ich cechy,
prawdziwe, domniemane czy fantastyczne, yj
te w jzyku, gdy np. mwimy o kim, e
tchrzy, gzi si, zbaranial, zacietrzewi si,
zaspi, rozwydrzy, win-tuszy, myszkuje,
mapuje, rozbestwi si itd.
Bogw wielu religii wyobraano sobie w
ksztatach zwierzcych lub 7. gowami
zwierzt (sonia w Indiach, szakala. ibisa. kota,
krowy w Egipcie, w chrzecijastwie Ducha
Sw. jako gobicy), a liczne stwory i potwory o
postaciach zwierzco-ludzkich. wylge w
wyobrani czowieka, mog stano

wi wcielenia dwoistej jego natury: centaury,

satyrowie, trytony, syreny, harpie, gryfy,
hipogryfy, chimera, jednoroec, ami, Minotaur, Echidna, Skylla, Kekrops, Erechte-usz,
sfinks itd. Mogy te zrodzi si w wyobrani
ludzkiej na widok zwierzt autentycznych
wprawdzie, ale nie poddajcych si
prymitywnej klasyfikacji staroytnych, jak np.
koniki morskie, nietoperze, ryby latajce, jee
morskie itd. Cechy bogw i ludzi
przypisywane w mitach i folklorze zwierztom
znalazy bogate odzwierciedlenie w symbolicznych postaciach bajki zwierzcej, przywarach ludzkich w zwierzcym przebraniu.
W plastyce staroytnego Bliskiego Wschodu
walka zwierzt wyszych z niszymi, potniejszych ze sabszymi oznacza moga
walk wyszych instynktw ludzkich z niszymi, dnia z noc, dobra ze zem itd. (np.
walka ora z wem, lwa z bykiem). W wielu
mitach zwierzta wystpuj jako podpory
nieba a. wiata: sonie, wie, we, krowy
itd., jako stranicy czterech stron wiata a.
czterech naronikw Ziemi.
Do korabia Noego weszy wg Biblii (Gen. 7,
1416) wszystkie zwierzta i ptaki (po parze,
samiec i samica) z wyjtkiem stworze
morskich. Ksiga Kapaska dzieli ju jednak
zwierzta na czyste i nieczyste (r. li):
pierwsze mona je i skada w ofierze Bogu,
drugich nie wolno. Czyste s parzystoko-pytne
przeuwacze oraz zwierzta wodne majce
skrzela i uski. Nieczyste s rwnie zwierzta,
z apami lub bez ap, ktre czogaj si po
ziemi na piersi a. brzuchu.
Zwierzta czyste: bawoy, baanty, bki
(owady), bekasy, bydo domowe, daniele,
drozdy, gobie, jarzbki, jelenie, jelonki,
komary, kozy, kuropatwy, kury, majki lekarskie, mole, motyle, mrwki, ortolany, oryksy,
osy, owce, pajki, przepirki, pszczoy, sarny,
skowronki, synogarlice, szaracza, szerszenie,
trzmiele, wieloryby, wrble i yrafy.
Zwierzta nieczyste: bki (ptaki), biao-zory,
bociany, dudki, dziki, hieny, ibisy, jaszczurki,
jednoroce, jeozwierze, kameleony, kanie,
konie, koty, krety, krogulce, krokodyle,
krliki, kruki, lamparty, lisy, lwy, abdzie,
asice, mapy, muchy, muy, myszy,
niedwiedzie, nietoperze, nosoroce, nury,
ory, osy, pantery, papugi, psy, puszczyki,
ropuchy, rozgwiazdy, ryjwki, rysie, spy,
skorpiony, sonie, sokoy, sowy, sroki, strusie,

winie, tygrysy, wielbdy, wilki, zajce, aby i

urawie.
Od pradawnych czasw kojarzono zwierzta
w nienawidzce si pary lub pary, w ktrych
jedna strona czuje irracjonalny lk przed drug.
I tak np. jaszczurka boi si wa, ko
wielbda, lew koguta, mapa wia,
pantera hieny, pies wilka, puszczyk
wrony, so wini, zajc psa, zaskroniec
nagiego czowieka, mija ichneumona; z
tego prawdop. tylko 4 pary zestawiono na
podstawie obserwacji natury.
Oglna symbolika zwierzca klasyfikuje je w
porzdku zstpujcym jako: l) suce do jazdy
wierzchem, 2) skadane na ofiar bogom, 3)
reprezentujce nisz form bytu.
Nie ma dowodw na to, aby staro. Grecy i
Rzymianie uprawiali kult zwierzt, mimo
zwierzcych epitetw bogi u Homera (wolooka Hera, sowiooka Atena), mimo e liczne
zwierzta byy atrybutami bogw (np. ania
Artemidy, w Asklepiosa, w i sowa Ateny,
orze Zeusa, paw Hery, wilk, gryf i kruk
Apollina, w i pantera Dionizosa, ania
Heraklesa i Izydy, g i owca Junony, pies
larw, ko i sp Aresa, kogut Hermesa, byk
Posejdona, zimorodek Tetydy, gob, abd i
wrbel Afrodyty, lew Hefajstosa, wilk i
dzicio Marsa, wie Pana na grze Partenion
itd.), mimo e nieraz bogowie, aby oszuka
boginie lub miertelniczki, przeobraali si w
zwierzta, jak np. Zeus w byka, aby porwa
ksiniczk fenick Europ, lub w abdzia,
aby uwie krlow spartask, Led. Kiedy
indziej przemieniali si na czas pewien w ora,
niedwiedzia, konia lub wilka. Apollo zmienia
si w spa i delfina, Atena w jaskk,
Dionizos w byczka, kol i lwa, Acheloos w
byka, Posejdon w byka i rumaka, Artemida,
krlowa zwierzt", w ani, Hermes w barana,
a Pan w koza. W znacznie liczniejsze
natomiast gatunki zwierzt zmieniali bogowie
ludzi, poczwszy od wierszczy (Titonos) i
pajkw (Arachne), przez jaskki, sowiki i
jastrzbie (Filomela, Prokne, Tereus), a do
jeleni (Akteon), a (lo) i niedwiedzic
(Kallisto).
Pojawienie si zwierzt w micie suy zwykle jako symbol siy i namitnoci, jako prba
odwagi bohatera, jako narzdzie kary a.
ucieczki lub przemiany. We polizay uszy
Melamposa, aby mg rozumie mow ptakw.
Byk Posejdona spodzi z kr-

Iow kretesk Pasifae Minotaura. c/lowieka i.

gow byka. l.cto. ona krla Sparty Tyndareosa. matka Apoliina i Artemidy, przeobrazia si w wilka, aby uciec przed zemst
Hery. Krla Arkadii. Likaona, Zeus przemieni
w wilka, aby go ukara za skadanie ludzkich
ofiar.
Zwierzta cmblematycznc rzymskich sztandarw wojskowych (la. signum): orze, wilk.
byk, ko i dzik. symbolicznie ustawiane na
szecianach (Ziemia) i kulach (niebo, wszechwiat).
Zwierzta pozostajce w zwizku z. czterema ,,elementami": ziemia pazy, ogie
ssaki, woda we i smoki, powietrze
ptaki.
Cztery zwierzta dobroczynne w mit. chiskiej: jednoroec, feniks, w i smok.
Podstawowe symbole zwierzce chrzecijastwa: baranek, gobica, ryba. Hwangelistw: ukasza w. Jana orze. Marka
lew. w. Piotra kogut.
Zwierzta najczciej przedstawiane przez
plastyk romask: paw, wl, orze, zajc,
lew, kogut, uraw, kuropatwa, szaracza.
Plastyka rdw. i Odrodzenia wyraa przez
przedstawiane zwierzta ogromny, skomplikowany wiat symboli (np. Hieronim Bosch.
Piter Brueghel), czciowo ju tylko dla nas
zrozumiay. Zwierzta wzbogaciy te
symbolik heraldyczn mnstwem fantastycznych ksztatw zoologicznych, ujtych
wszake w cile okrelone prawida. Bardzo
rozpowszechnione bestiariuszc zawieray ju
poczwszy od IV w. niezliczone opowieci o
prawdziwych i fikcyjnych zwierztach, .a od
XI w. rzeba i architektura kocielna
wprowadzia je na kapitele kolumn i archiwolty portali kocielnych. Rwnie XX-wieczny nadrealizm zapeni wyobraenia
plastyczne tumem zwierzt i potworw zwizanych z gbokimi pokadami psychiki
czowieka.
Zwierzta o fantastycznych waciwociach
to np. latajce konie bogw i bohaterw jak
Pegaz, konie Heliosa. Feba, Al Borak
Mahometa, Sleipnir Odyna. Pelikany w okresach godu rodzieray jakoby wasn pier i
karmiy swe dzieci wypywajc krwi.
Salamandra, wg Pliniusza (10.86), mieszka w
ogniu i potrafi go gasi przenikliwym chodem
swego ciaa.
Zwierzta i raj Mahometa. Dziewicioro
zwierzt przyjto do muzumaskiego raju:

s to: Al Rakim. pies muzumaskiej wersji

Siedmiu picych z Efezu (zob. Siedem);
olica Balaama (zob. Osio); mrwka Salomona. o ktrej powiedzia: ..Id do mrwki.
leniwczc. a przypatruj si drogom jej i ucz si
mdroci" (Ks. Przypowieci 6.6); wieloryb
Jonasza (zob. Wieloryb); baran ofiarowany
przez Abrahama na caopalenie zamiast Izaaka
(Gen. 22,13); ciel uwarzone przez Abrahama
na przyjcie Boga i dwch aniow (Gen.
18.7); Al Adha. najciglejszy z wielbdw
Mahometa, i Al Borak. jego rumak. szybki jak
byskawica; kukuka Bilkis, muzumaskiej
krlowej Saby; gobica Noego (zob. Gob).
Zwierzta jako symbole cech ludzkich i
boskich, zob. w odpowiednich hasach, a
ponadto: buldog symbolizuje upr. zawzito, cykada poezj, kawka zarozumialstwo, chepliwo, kret lepot, tpot,
krlik podno, mul upr, papuga
gadatliwo, naladownictwo, sjka bezsensowne gadulstwo, sroka gadatliwo,
wierszcz staro, turkawka wierno
maesk.
Zwierzta nie nauczyy si kama, tac.
mentiri na didicere ferae (Liber spectaculorum ep. 30 Marcjalisa).
Zwierz szlachecki. ,,W jzyku strzeleckim
dzik. niedwied, o, wilk. zwany by
zwierzem szlacheckim" (Pan Tadeusz l. 800
801 Mickiewicza).
Zwierz w czowieku. ,,Ktre zwierz nasrosze moe by w tych czasach? Zy hodyniec, zy tygrys, zy lew w gstych lasach,
zjadlejszy zwierz dwunogi. z blinich szkod,
franci, hipokryci pokryci, zdradni syko-fanci"
(Zjade zwierz Wespazjana Kochow-skiego).
,,Jedno jest tylko zbawienie na ziemi:
zatumi w sobie dzikie ludzkie zwierz" (Na
pamitk 1314 Kazimierza Tetma-jera).
,,Marz czsto o tym wieku, gdy zwierz ginie
w czowieku" (Pochwaa wieku dojrzaego l
2 T. Boya-eleskiego). ,.Spi w piersi tumu
straszny zwierz o kach stu krwawych
pyskw" (Szkoa 81 2 L. Staffa).
Zwierzta stworzone s dla ludzi. ,,Niech
(czowiek) panuje nad rybami morskimi i nad
ptactwem powietrznym, i nad zwierztami
(...), i nad wszelkim pazem, ktry peza po
ziemi" (Gen. 1,26). ..Nic oezywistszego ni to.
e wszystkie zwierzta stworzone jedynie i
wycznie na uytek czowieka"

(Headlong Hali rozdz. 2 Thomasa L. Peacocka, 1816).

Ze zwierz. Cet animal esl Ires mechant,
quand on 1'attaaue ii se defend" fr. 'Zwierz to
jest bardzo ze: napadnite broni si!" (La
Menagerie, Theodore P.K., anonim. 1868).
Rwno zwierzt. Wszystkie zwierzta s
rwne, ale niektre s rwniejsze od innych"
(Ferma zwierzca, rozdz. 10 George'a Orwella,
1945).
W alchemii: l) feniks, 2) jednoroec. 3) lew.
4) smok.
Astronomia czerpaa obficie ze wiata zwierzt. Na dwanacie konstelacji zodiaku osiem
jest zwierzcych: Baran, Rak, Kozioroec,
Lew, Ryby, Skorpion, Byk i Strzelec (centaur
a. jedziec na koniu). Z pozostaych 76
gwiazdozbiorw a 37 nosi nazwy zwierzt,
prawdziwych lub mitycznych.
W symbolice astrologicznej staroytnym
planetom" odpowiadaj pewne zwierzta. A
wic np.:
Soce orze, lew, byk, kogut, jele, ko.
skowronek.
Ksiyc ryba, ostryga, sowik, aba.
zajc, limak, sowa.
Merkury mapa, kot,.lis, papuga, zaskroniec, wiewirka.
Wenus gob, baant, kuropatwa, turkawka, jagni, koza, wrbel.
Mars wilk. dzik, sp. byk. ko. w.
stru, skorpion, kania, pies.
Jowisz sok, paw, daniel, jele, so.
Saturn ropucha, nietoperz, sowa, skarabeusz, kruk, osio, w, niedwied, szczur,
kret, pajk,
RDO (Krynica, Zdrj)
rdo symbolizuje prawd, wiadomo
duchow, mdro, erudycj, rozsdek, sprawiedliwo. wraliwo, obraz duszy, wyroczni, wol ludu, natchnienie poetyckie, zapomnienie, pami; Boga, pokut; rado i gorycz: ycie, si yciow, wieczny ywot;
zasad esk; vulv; modo, odmodzenie,
ozdrowienie, cudowne pokrzepienie, odnow,
oczyszczenie; pragnienie, czyst wod. Zob.
Rzeka, Studnia, Woda.
rdo rdo si yciowych czczone jako
symbol czystoci, podnej obfitoci, krwi
boskiej, spermy niebiaskiej, macierzystwa.

rdo obraz duszy jako rda ycia

wewntrznego, niewyczerpanej energii duchowej, osobowoci, wasnego ja" (zwaszcza
jeli znajduje si w rodku zamknitej
przestrzeni, np. basenu, patia, kruganku).
rdo w tradycji yd. pokuta, oczyszczenie: pociecha, zaspokojenie pragnienia;
odrodzenie, ycie wieczne.
rdo ycia, radoci, mdroci. Nauka
mdrego zdrojem ywota" (Ks. 'Przypowieci
13,14). Zdrojem ywota nauka tego, ktry j
ma, a nauk gupich szalestwo" (jw. 16.22).
rdem ycia usta sprawiedliwego" (jw.
10,11). Boja Paska zdrojem ycia" (jp.
14,27).
,,rdo nog zmcone i zdrj zepsuty
sprawiedliwy upadajcy przed bezbonikiem"
(jw. 25,26).
..rdo woajcego (wg Biblii) wytryso
z. paszczki olej, gdy Pan otworzy w
uchwie trzonowy zb, aby umierajcy z
pragnienia Samson mg si napi" (Ks.
Sdziw 15, 1819).
rdo wody ywej (wg Biblii) Bg;
przeciwiestwo zbiornika na wod, tj. bawochwalstwa. Mwi Pan: Bo dwie zoci
uczyni lud mj: opuci mnie, rdo wody
ywej, a wykopa sobie cysterny rozwalone,
ktre nie mog zatrzyma wody" (Jeremiasz
2,13). U Boga jest zdrj ywota" (Psalm 35
10),
rdo kobieta, on. Niech bdzie
zdrj twj bogosawiony, wesel si z on
modoci twojej (...), piersi jej niech ci upajaj na kady czas, a mioci jej rozkoszuj si
ustawicznie" (Ks. Przypowieci 5, 1819).
Zdrj zapiecztowany, zdrj ogrodw
Oblubienica (Pie nad pieniami 4, 1215)
niedostpna nikomu, prcz swego Oblubieca;
Matka Boska.
rdo vulva. W Grecji rda, nieraz
otoczone fallicznymi kolumnami, tworzyy
razem zesp dwupciowy oznaczajcy podno, urodzaj. U Grekw (i wielu innych
ludw) rdo uosobione jako eskie bstwo,
a. znajdujce si pod opiek najad, nimf
rdlanych.
rdo wytryskujce z podziemnego wiata
zmarych mier, ycie przysze, narodziny
i zmartwychwstanie. Czczone jako istota ywa
i boska. Wizao si z pomiertnym sdem nad
dusz w krlestwie podziemnym;
dlatego sdziowie suchali wrebnych rad
rde a nimf rdlanych.

rda lecznicze zob. Woda.

rdo wrba, wyrocznia. rda
wrebne w najsynniejszych wyroczniach, jak
Apollina w Delfach (rdo Kassotis), w
Didymajonie na pd. od Miletu itd.
rdo natchnienie poetyckie; rda
powicone muzom, jak Aganippe w Beocji u
stp Helikonu, jak Hippokrene, tame, ktre
wytrysn miao pod uderzeniem kopyta
Pegaza, jak kastalskie w Delfach u stp
Parnasu.
rdo zapomnienie; pami. Wg orfikw
u wejcia do Hadesu znajduj si: rdo
zapomnienia, a nieco gbiej rdo pamici; kto si napije wody z drugiego, bdzie
przebywa wiecznie midzy bohaterami, zachowujc wiadomo.
Nawet rdom doskwiera pragnienie" ac.
fontes ipsi sitiunt (Ep. ad Quint. 3, l, 4
Cicerona).
W rdle radoci gorycz. Z samego
rda radoci wytryska kropla goryczy, ktra
dokucza nawet w kwiatach" (O naturze
wszechrzeczy, 4,1133 Lukrecjusza).
rdo w Banduzji, tac. fons Bandusiae
rdo natchnienia, inspiracji, opiewane przez
Horacego (Pieni 3, 13. l): O fons Bandusiae
splendidior vitro" 'O rdo w Banduzji
janiejsze od szka!"
rdo dziewiczej, ywej wody (w tradycji
chrz.) Niepokalane poczcie NMP;
Chrystus. Ja dam pragncemu darmo ze
rda wody ycia" (Apok. 21,6). Baranek (...)
poprowadzi ich do rde wd ycia" w.
7,17).
rdo krwi Emanuela (tj. Mesjasza) w
ktrym chrz, grzesznik, po zanurzeniu si,
otrzyma ma odpuszczenie grzechw.
rdo Mimira (Mimisbrunnr) mdro
wiata, proroctwa, poezja. Mimir, skand. bg
mdroci, pozwoli Odynowi napi si z tego
rda, ale wyupi mu jedno oko;
Odyn sta si najmdrszym z bogw.
rdo czysta woda. Przysowie w.:
Chi vuol dell'acqua chiara, vada alla fonie 'kto
chce czystej wody, niech idzie do rda'.
rdo Vaucluse'y, fr.fonfainede Yaucluse,
uniemiertelnione przez poezj Francesca
Petrarki.
rdo modoci ustawiczne odmadzanie
si. Napoje boskie a. ofiarne, jak gre-cjca
ambrozja, indyjska soma i amrita to take
rda modoci zapewniajce modo

i dugowieczno, podobnie jak eliksiry ycia

alchemikw. Wg mit. rz. Jowisz zmieni nimf
Iuventas w rdo, ktre odmadza wszystkich
kpicych si w nim (pod okiem figury
Kupida); ac. fons iuventutis: w Powieci o
Aleksandrze Aleksandra de Bernay (fr. fontaine
de jouvence). rda wiecznej modoci
poszukiwa mia, wg legendy, konkwistador i
odkrywca hiszp. Juan Ponce de Leon na
Florydzie (ktr odkry w 1513);
w rzeczywistoci szuka penej skarbw' wyspy
Bimini, o ktrej sysza od Kari-bw.
rdo sprawiedliwo. S w naturze
pewne rda sprawiedliwoci, z ktrych, jak
strumienie, wypywaj wszystkie prawa
cywilne" (Adyancement of Learning 2, 23, 49
Francisa Bacona).
Owcze rdo, zob. Owca.
Wieczne rdo rozsdku Geoffrey
Chaucer (przedmowa do Bajek Johna Drydena).
rdo wraliwo. .,Droga wraliwoci!
niewyczerpane rdo wszystkiego, co cenne w
naszych radociach, co kosztowne w naszych
zmartwieniach!" (Podr sentymentalna. The
Bourbonnais Laurence Ster-ne'a).
rdo autor naladowany. Sawmy
autora, z ktrego bierzemy; gdy wod pijem,
rdo uwieczajmy!" (Myszeidos 10. 1234
Ignacego Krasickiego). ,,Sobie bd rdem,
by innym by winem" (Igrzysko 1,592
Leopolda Staffa).
rdo sodkich ez serce (Gniazdo
wrbla Williama Wordswortha).
Siedzie przy rdle na waciwym,
korzystnym, lukratywnym miejscu.
Z dobrego rda (informacja, produkt itd.)
z pierwszej rki, otrzymany bezporednio;
od osoby godnej zaufania, gwarantujcej
prawdziwo wiadomoci.
ABA
aba symbolizuje podpor wiata. Soce,
Ksiyc, wiosn, wod, deszcz, wyroczni,
wrb, nadziej; lubieno, chu, rozpust;
zmartwychwstanie,
powtrne
narodziny,
podno, akuszerk; chwa, natchnienie;
czowieka, kobiet, mio, bel canto, gadatliwo, czcze przechwaki, prno, kamliwo, lekkomylno; zawi, nadmierne
ambicje; niezdecydowanie, dwuznaczno,

herezj, prozelityzm: oszustwo, wcibstwo:

plag, zaraz, mier, trupi czaszk, diaba.
czarownic, szkarad. plugastwo. nieczysto.
brzydot; niezdarno. bezczynno:
lenistwo, beztrosk: sabo, bezbronno.
ograniczono.
aba w staro. Egipcie wodny ywio
pramuu. wylew Nilu. zmartwychwstanie.
atrybut Izydy (noszono amulety wyobraajce
ab. aby zapewni sobie aski bogini. m.in.
podno). Niektrych bogw wyobraano z
gow aby. np. czterech prabogw;
byli to: Nun (woda). Huh (nieskoczono).
Kuk (ciemno). Amon (niewidzialno a. powietrze). ktrzy, wraz ze swymi wogowymi onami: Naunct. Hauhet. Kaukct i
Amaunet. stworzyli wiat, ktrym dugo
wadali nim zeszli do podziemi, skd rzdz
Nilem i ruchem Soca. Heket. dawna bogini
wody. bogini-aba. bogini szczliwych porodw, dugiego ycia i zmartwychwstania.
udzielaa ycia ludziom i zwierztom uksztatowanym przez Chnuma.
aba zmartwychwstanie; ze wzgldu na
dramatyczne przeobraenia w kolejnych stadiach rozwojowych kijanki.
Zielona aba nadzieja; zmartwychwstanie.
aba w staro. Izraelu ambicja (siga
wysoko chwytajc owady); niemiao poniona. sigajca po wiedz i mdro; stan
niezdecydowania: prozelita. neofita: bdnie
rozumujcy niszczyciel mdroci; zwierz
nieczyste.
aby plaga. Druga plaga egipska (Ex. 8.
115).
aba w hinduizmie Soce spoczywajce
na widnokrgu; podpora wiata; ycie materialne; Matka Ziemia; deszcz; podno.
aba lubieno. zmysowo, podno.
Samica aby. dziki swej olbrzymiej podnoci. otwartoci i dugotrwaoci aktu
seksualnego odbywanego bez wyboru z rnymi partnerami, z reguy mniejszymi od niej.
bya ulubienic Wielkiej Macierzy. Jako
symbol podnoci bya czst ofiar wotywn
skadan Herze w Herajonie na wyspie Samos
i Artemidzie w jej wityni Orthia v. Sparcic.
aby wieniacy; mil. gr.: Bdzca po
wiecie, przeladowana przez zazdrosn Her
Latona. w ciy z Apollinem i Artemid.
spragniona, nachylia si nad strumieniem. aby
si napi wody. ale przeszkodzili jej

w tym wieniacy tncy ozin. Latona zmienia

ich w aby. Ulubiony temat malarstwa i rzeby
ogrodowej XVII w., zw. we Francji.
aba wyrocznia, przepowiednia, zwierz
sfery apolliskiej, ulubione przez lud gr.;
jednak w komedii Arystofanesa aby (406
p.n.e.) chr ab towarzyszy do piekie Dionizosowi.
aba potga gosu i bezsilno ciaa
(Bajka 44 Ezopa).
aba prno, zarozumiao, pycha.
Gdy aby poprosiy Zeusa o krla, zrzuci im
kij, ktry by jednak zbyt nieruchawy dla ich
ambicji; zaday wic potniejszego wadcy;
wtedy bg zesa im wa wodnego, ktry je
wszystkie poar (Bajka 42 Ezopa).
Przysowie: Chciay aby krla, dostay
bociana. aba nadymaa si, pragnc
przerosn wou, a pka (Bajka 1,42 Fedrusa). Konia kuj, a aba nog nadstawia.
aba sabo, bezbronno, bezsilno,
wto. aba i mysz postanowiy rozstrzygn
pojedynkiem, ktra z nich ma by gospodarzem pewnego bagienka; nadleciaa kania
i poara obie rywalki \Bajka 168 Ezopa).
aba beztroski ywot. Dobrze by ab.
chopcy: yje bez frasunku, do szklenie nie
nalewa, do ma wok trunku" (Sielanka 10,
523 Teokryta).
aby w Styksie. Dzi nawet dzieci (...) nic
wierz w brednie o duchach, podziemnych
krlestwach i rzekach, i czarnych abach
rechoccych w wodach Styksu" (Satyra 2,
148150Juwenala).
aba ziemnowodno; ambiwalencja,
dwuznaczno. Przejcie z prawd Chaosu. z
elementu wodnego, w ziemski i na odwrt.
aba (i ropucha) zwierz ksiycowe,
sprowadzajce deszcz i odrodzenie jako istota
ziemnowodna: zmiana rodowiska odpowiada
fazom Ksiyca a. zmianom pogody z suchej
na mokr, deszczow, i odwrotnie;
znikanie w wodzie i pojawianie si aby
zwizane z ide mierci, stwarzania i zmartwychwstania. W wielu legendach aba na
Ksiycu. Przysowie starofr.: Kto kocha
ropuch, przypomina Ksiyc.
aba kobieta, jako przeciwiestwo
fallicznej ryby i takiego wa.
aba naturalna ofiara wa.
aba w chrzecijastwa herezja; niestateczno, pocho, pogo za doczesnymi

uciechami (za muchami), nieczysto, rozpusta,

prno, kamliwo; diabe.
aby nieczyste duchy czartw. ,,I widziaem z paszczy smoka i z pyska bestii, i z
ust faszywego proroka trzy nieczyste duchy
na ksztat ab. Albowiem s to duchy czartw"
(Apok. 16, 1314).
aba czowiek, anatomiczna antycypacja
czowieka; std czsto w legendach i bajkach
przemiana aby w piknego ksicia. aba z
gow starca na tacy niesionej przez Murzynk
przedstawia najwysze stadium ewolucji w
obrazie Boscha Kuszenie w. Antoniego
(Egipcjanina).
aby oszuci. Oszuci jak aby w bocie
kryj si w gorcej smole na dnie fosy w
piekle (Boska Komedia, Pieko 22. 1628
Dantego).
aba kropielnicy bigot trzscy si przed
herezj, przesadnie i powierzchownie religijny. W wielu dawnych kocioach umieszczano
w kropielnicy ma rzeb aby a. ropuchy
wyobraajc demona egzorcyzmowa-nego
wod wicon.
aba talizman, amulet. Rne czci
ciaa aby (i ropuchy) uwaano za potny
talizman magiczny przeciw nieszczciom,
chorobom i zemu oku" a. sprowadzajcy
choroby i bied na wrogw.
aba bezczynno, lenistwo. aby wygrzewajce si w promieniach Soca.
aba parafiaszczyzna, ograniczono.
Przysowie jap.: aba w studni nic nie wie o
wielkim oceanie.
aba rechocca, kumkajca, skrzeczca, .
dukajca paplanina, gadatliwo, plotkarstwo.
Polskie aby wirtuozeria. adne aby
nie graj tak piknie jak polskie" (Pan
Tadeusz 8.581 Mickiewicza).
aba, ropucha szpetota, szkarada, paskudztwo. plugastwo, brudy, boto, bagno.
Przysowia: aba odrzeka si bota, a lezie w
nie. Posad ropuch na zotym stole, a ona na
to: Do bota wol!
abie oczy wyupiaste, wypuke.
abi skok bardzo blisko; bardzo krtki.
aby, abojady Francuzi, a zw. paryanie, dla ktrych abie udka s przysmakiem.
Rwnie aluzja do trzech ropuch heraldycznych Chlodwiga, zob. Ropucha.
W marzeniu sennym: nieogldno, niedyskrecja.

ELAZO
elazo symbolizuje niezmienno, niezawodno, twardo, spoisto, odporno,
trwao; krzepko, nieustpliwo, nieugito, si; upr, cierpliwo; okruciestwo;
kar, niewol; bro.
U staroytnych ydw elazo byo emblematem utrapienia, niewolnictwa; hartu ducha,
stanowczoci i zdecydowania. Jedno z
przeklestw rzucanych na nieposusznego
Bogu: ,,Niechaj niebo nad tob bdzie z miedzi,
a ziemia, ktr depczesz, z elaza" (Deut.
28,23), albo odwrotnie: I dam wam niebo z
wierzchu jak elazo, a ziemi miedzian" (Lev.
26,19), tj. niebo bez deszczu, a ziemi
nieurodzajn. Bdziesz nimi rzdzi lask
elazn, a jak naczynia garncarskie pokruszysz
ich" (Psalm 2 9). Zwykle jednak tradycja
biblijna przeciwstawia elazo miedzi i spiowi:
metal pospolity metalom szlachetnym, tak
jak wod ogniowi, czer czerwieni, pnoc
poudniu.
W tradycji ludowej elazo jest najlepsz
obron przeciw zym duchom, czarnej magii,
demonom, wampirom, czarownicom i przynosi
szczcie, zwaszcza elazo w postaci
podkowy, gwodzia wbitego do koyski, do
ka rodzcej, noyczek; moe to by te
elazny a. osinowy k, ktrym przebija si
serce nieboszczyka, aby si nie sta upiorem
(por. Dziady cz. III 462481 Mickiewicza).
,,Pierwsze rzeczy potrzebne do ycia ludzkiego s: woda, ogie i elazo" (Eklezja-styk
39,31).
W tradycji ludowej i biblijnej elazo jest
take metalem demonicznym, nieczystym,
szataskim narzdziem mierci i wojny,
brutalnej siy, materializmu, niewiadomoci.
Metal pochodzcy zarwno z nieba (z meteorytw), jak i z rud podziemnych, z domeny
bstw chtonicznych, piekielnych. Przy budowie wityni Salomona mota i siekiery i
wszelkiego narzdzia elaznego nie byo
sycha w domu" (3. Ks. Krl. 6,7); druidzi nie
posugiwali si narzdziami elaznymi, cinali
wit jemio zotymi sierpami.
elazny wiek w mit. gr. ostatni, najgorszy
okres w dziejach wiata: wg Hezjoda {Prace i
dnie 42,201) pity, pod wadz Plutona, wg
Owidiusza (Metamorfozy l ,89) czwarty,
wiek zbrodni, chytroci, zdrady

i przemocy. elazo odkryto na szkod ludzi"

(Dzieje 1,68 Herodota).
Epoka elaza, trzecia po epoce kamienia i
epoce brzu; cho pocztek jej datuje si
zwykle okoo 1200 r. p.n.e., w europejskim
redniowieczu elazo zajo pierwsze miejsce,
przed miedzi i brzem, dopiero wraz z wprowadzeniem eliwnych luf armatnich. W Ameryce przedkolumbijskiej elaza nie znano.
elazo bro, miecz. elazo bowiem cignie
ma ku sobie" (Odyseja 16,294;
19,13 Homera, t. J. Parandowskiego). Ogniem
i elazem, tac. ferro et igni, ogniem i mieczem,
zob. Ogie. Kto rany nie odebra. artuje z
elazem" (Romeo i Julia 2,2 Szekspira, t. A.
Mickiewicza). elazo ostrzy si elazem", ac.
ferrum ferro exacuilur (Ks. Przypowieci
27,17).
elazo, elaza kajdany. ,,Siedzieli w
ciemnoci i mroku, zwizani ndz i elazem"
(Psalm 106 10). Zaku w elaza. Ju w
gruzach le Maurw posady, nard ich dwiga
elaza"
(Konrad
Wallenrod,
Ballada
Alpuhara" 6767 Mickiewicza).
elazne oe Oga, krla Basanu z rodu
olbrzymw, miao dziewi okci wzdu i
cztery wszerz" (Deut. 3,11).
elazny wz konny staroytnego Wschodu,
wz zaopatrzony w noe, miecze i sierpy
przymocowane do osi, k i dna, ktry wjeda
w gstwin nieprzyjaci tnc, kujc i rac;
zob. Wz.
elazna korona Lombardii zob. Korona.
Rozpalone elazo w sdownictwie rdw.
narzdzie prby, sposb dowodzenia winy a.
niewinnoci oskaronego; np. przejcie boso po
rozpalonych do czerwonoci lemieszach
elaznych bez szwanku dla stp wiadczy
mogo o niewinnoci kobiety posdzonej o
zdrad maesk.
elazny czowiek" rdw. android (automat naladujcy pewne czynnoci czowieka)
w. Alberta Wielkiego (ok. 120080). figura
witajca goci.
elazne mury. Grd Disa w pitym krgu
pieka otoczony jest murem barwy elazistej
(Boska Komedia, Pieko 8,78 Dantego);
przest. flota wojenna jako puklerz imperium
brytyjskiego.
List elazny list bezpieczestwa, konwojowy, opany, glejtowy, glejt, ac. salvus
conductus, dawn. dokument gwarantujcy
nietykalno posiadajcej go osobie.

,,elazna Rka" rycerz nm. z Frankonii,

Gtz von Berlichingen (14801562), ktry
utraci praw rk i nosi zamiast niej elazn;
bohater tytuowy dramatu Goethego (1773).
elazna rka rzdy energiczne, despotyczne, w karnoci i dyscyplinie. Trzyma,
rzdzi elazn rk.
elazna rka w aksamitnej rkawiczce
symbol twardych rzdw z zachowaniem
cywilizowanych form. Frankowie ,,wtedy stoj
na chway i potgi szczycie, gdy ich trzyma
elazna rka w aksamicie" (List do Jdrzeja
syna... 778 Kajetana Komiana).
elazna rkawica bstwo, potga, sia;
atrybut skand, boga piorunw, Thora.
elazna miota kto. kto brutalnie
wprowadza porzdek, usuwa zbdnych a.
nieudolnych pracownikw.
elazny papie" przydomek papiea
Sykstusa V (Felice Perretti 152190).
elazna dziewica" z Norymberg! elazne pudo z kolcami sterczcymi do wewntrz, XVII-wieczne narzdzie tortur.
,,elazna maska" tajemniczy fr. wizie
stanu z ostatniej wierci XVII w., osadzony w
twierdzy w Pognerol; przewoony do Bastylii,
musia nosi czarn mask.
elazny ksi" przydomek bryt.
dowdcy i polityka Arthura Wellesleya, ksicia
Wellington (17691852).
elazny krzy, nm. Eisernes Kreuz, pruskie
odznaczenie wojskowe ustanowione w 1813.
odnowione w 1870 i 1914. a w 1939 jako
odznaczenie nm.
elazny kanclerz" przydomek kanclerza
nm. Ottona von Bismarck (181598).
elazny wilk, zob. Wilk.
elazny kapita pienidze nienaruszalne
a. odoone na specjalny cel.
elazny repertuar lista utworw, do
ktrych wznowienia teatr (opera, filharmonia
itp.) jest stale przygotowany w danym okresie.
elazna racja, porcja ywno zachowywana na czarn godzin, na wypadek
odcicia od wszelkich rde zaopatrzenia np.
w wojsku w czasie wojny.
Kuj elazo, pki gorce zaatwiaj spraw
korzystajc z pomylnej chwili, z okazji. ze
sposobnoci.
Droga elazna przest. kolej (elazna).
komunikacja kolejowa. ..Mio jest spieszcemu
tym elaznym szlakiem kilka mil na

godzin przelatywa ptakiem" (Majtek albo imi

4,6 Jzefa Korzeniowskiego).
W astrologii: planeta Mars, czerwona jak rdza,
jak krew (czerwona dziki zawartoci atomw
elaza w hemoglobinie).
CIE
cie jest symbolem wiecznoci, bram nieba,
witoci, ducha, potgi (boskiej). Prawdy
objawionej (paszcz w. Piotra), staoci (wiary);
energii, wiata, jasnoci. Soca, ognia,
wschodu, witu, ciepa, powietrza, ziemi,
owocowania, dojrzaego owocu, lici jesiennych,
zota; oddechu, radoci, dobroci, szczcia,
godnoci, mioci, natchnienia, wspaniaoci,
wspaniaomylnoci, chway, uznania, nagrody,
bogactwa; domu, gocinnoci, maestwa,
podnoci,
urodzaju.
obfitoci,
jednoci,
delikatnoci,
wzniosoci,
dobrodziejstwa,
pokoju, czystoci (duchowej); intelektu, wiedzy,
rozpowszechniania
wiedzy,
osdu,
wszechstronnych
uoglnie,
dojrzaoci
duchowej,
intuicji,
natchnienia;
ambicji,
arogancji, pogoni za sensacj, chytroci. obudy,
skpstwa, wrogoci, zdrady (maeskiej),
zazdroci, niestaoci, tchrzostwa, choroby,
melancholii, mierci, rozkadu.
cie na staroytnym Wschodzie wiato i
majestat. Otrzymywany z wysuszonych znamion
supkw i prcikw szafranu (krokusa)
uprawnego barwnik (zwany take szafranem),
uywany by do barwienia wykwintnych strojw
w krlestwach Babilonii. Medw i Persw.
Frygw, ubiorw greckich . dostojnikw i
dziewic; by take strojem bogw (Apollo,
Dionizos) i bogi (Atena). Jak kolor ci wie
si z kniciem z zazdroci, zawici, z gorycz,
z taczk, przeciw ktrej uywano w rdw.
ubiorw, wstek i amuletw tych. U ydw
barwa baldachimu lubnego, u Rzymian barwa
welonu (por. jednak Czerwie) i obuwia panny
modej. Przeciwiestwo bkitu (w redniowieczu
take bkitnej krwi). Barwa kapaska
hinduistw, buddystw, kapanw birmaskich.
cie jest barw chtoniczn, barw ziemi i
jej podw, lata i jesieni, dojrzaych kosw i
jesiennych lici, staroci i mierci.
ty kolor zazdro, niestao, zdrada,
rwnie maeska. We Francji drzwi mieszkania osoby skazanej za cudzostwo sma

rowano t farb. W XVI wieku prostytutki hamburskie musiay nosi te szale. W

niektrych krajach w redniowieczu zmuszano ydw do noszenia tego kapelusza.'
paszcza, tej aty na odzieniu, co symbolizowao zdrad Judasza (rudowosego?); rwnie ofiary hiszpaskich stosw inkwizycji
ubierano na to jako zdrajcw i heretykw.
ta Ksiga (fr. livre jaune) zbir
dokumentw dyplomatycznych rozpowszechnianych w parlamencie fr. w tej okadce.
Nazwa tomu rosyjskich praw wojennych,
ktrym Litwa podlegaa od 1812 do 1830 (nazwa od barwy okadek). A czy Sdzia, rzek
Major, t Ksig czyta?" Co to za ta
Ksiga?" pan Sdzia zapyta. "Ksiga. rzek
major, lepsza ni wasze statuty, a w niej pisze
co sowo: stryczek. Sybir, knuty"" (Pan
Tadeusz 9, 1658 Mickiewicza).
ta Haga sygna choroby zakanej (albo
kwarantanny) na statku morskim. W
redniowieczu (wraz z czerwieni i czerni)
barwa Zarazy, Czarnej mierci, dumy.
ta prasa sensacyjna, szowinistyczna.
skandalizujca; nazwa powstaa w USA ok.
1898 z powodu panikarskich artykuw w
prasie brukowej na temat tego niebezpieczestwa". zagraajcego rzekomo Zachodowi (a zwaszcza jego handlowi) ze strony
Chin i Japonii.
ty diabe (ro. ioltyj diawof) potga
zota; z opisu Nowego Jorku w szkicu Miasto
witego diabla (1906) Maksyma Gor-kiego.
todzib osobnik mody, niedowiadczony, nowicjusz, smarkacz.
Kolor ty uwaany jest w teatrze za przynoszcy pecha, np. w scenografii, kostiumach
itd.
W alchemii siarka, kolor kamienia
filozoficznego.
Kamie ty beryl, heliodor. chryzoberyl, topaz, chryzopraz, diament, jaspis, bursztyn itd.
W heraldyce i symbolice eklezjastycznej,
czsto zamiast barwy zotej, oznacza wiar,
stao, mdro, chwa; pole kropkowane.
W sztuce wiato myli; zazdro,
fasz, zdrada, niestao, niepowcigliwo.
Metal zoto. Planeta Soce, Merkury.
W muzyce nuta E naturalna.

Ludzie lubicy barw t s rzekomo

nieustraszeni, idealici, intelektualici, reformatorzy, godni zaufania, nietowarzyscy,
skonni do kpin.

W
w symbolizuje podpor nieba a. wiata,
ogie, wod, noc, Ksiyc; dugowieczno,
niemiertelno; materializm, gnuno, powolno, ostrono, bezpieczestwo, powcigliwo, ascez, czysto; mio, lubieno, fallusa, obojnactwo, podno;
wasny dom, bierny opr, tarcz, zbroj, wytrwao, si; postp, pilno; medytacj,
mdro, przewidywanie.
w w mit. ind. kosmofor, dwigacz
wiata, niekiedy podpierajcy praocean, wyspy
bogosawionych, tron niebiaski a. sonia
dwigajcego wiat; gdy w si porusza, aby
zmieni uciliw pozycj, nastpuje trzsienie
ziemi; awatar (wcielenie) bodhi-sattwy a. boga
Wisznu podtrzymujcy wiat w czasie, gdy inni
bogowie czerpi amrit (eliksir ycia i
niemiertelnoci, rodzaj ambrozji) z oceanu
mlecznego. U Japoczykw podpora nieba,
grskiej siedziby bogw.
w maestwo Nieba z Ziemi:
wypuky karapaks (pancerz grzbietowy)
sklepienie niebieskie; paski plastron (pancerz
brzuszny) ziemia (wg wczesnych poj
paska).
w noc. Ksiyc, praocean. w,
kosmofor wynurzajcy si z prawd, wie si
z noc. Ksiycem i jego fazami.
w mdro. Tajemnicze znaki na
pancerzach wi poczytywano czsto za jakie
pismo, ktrego treci usiowano si domyla.
w ostrono i przewidywanie. Podobnie jak krokodyl i rak, w zachowaniem
swym zapowiada uyniajce wylewy Nilu.
w staroegip. i grecki symbol podnoci
i urodzaju. Cho niektre gatunki skadaj w
jednym lgu tylko jedno jajo, inne, zw.
morskie, skadaj ich przeszo dwiecie. w
w ogrodzie ochrona kwiatw i owocw
przed gradem i burz (wg wierze ludowych).
w mio, lubieno, obojnactwo
(hermafrodyta, atrybut Hermesa i Afrodyty,
kobieco okrge ciao i falliczna gowa), atrybut
Apollina i Pana. Greczynki nosiy

kolczyki w ksztacie wi. W plastyce

niekiedy wierzchowiec bogi mioci, bstw
wodnych. Wenus na wiu stoi" (Kolda
pannom l Wespazjana Kochowskiego). Nimfa
Chelone (gr. chetone 'w') wymiewaa
maestwo Zeusa z Her nieustannie zdradzan przez ma; za kar zostaa zmieniona w
wia morskiego. Podnki w wityniach
Afrodyty oznaczano wizerunkiem wia jako
wasno wityni.
w w wielu mitach zwierzcy Prometeusz, nauczyciel uytku z ognia.
w dugowieczno, zdrowie, niemiertelno. wie yj niekiedy znacznie
duej ni sto lat; dlatego uywano kawakw
pancerzy jako amuletw dugowiecznoci i
obrony przeciw czarom.
w powcigliwo, wstrzemiliwo.
koncentracja, medytacja, samotno, czysto.
W razie potrzeby zwierz chowa pod pancerz
gow, apy i ogon, rezygnujc czasowo z
kontaktu ze wiatem zewntrznym;
chroni si w swojej ,,wiey z koci soniowej".
Atrybut bogini Skromnoci (gr. Aids, la.
Pudicitia), bo milczy i nie opuszcza domu, jak
przystao gr. pannie.
w, ac. testudo ruchomy dach
drewniany, ktry zasania przed pociskami
obrocw legionistw rz. szturmujcych mury
miasta; sklepienie ze sczepionych ze sob
puklerzy nad gowami szturmujcych mury
legionistw rzymskich.
Gos wia w tradycji chrz. gos
Ducha Sw.
w zwierz demoniczne, zwizane z
ciemnymi, chtonicznymi siami; w plastyce
przedstawiano walk koguta (herold Dnia) z
wiem (Noc), np. dwukrotnie na mozaikowej
posadzce starochrzec. bazyliki w Ak-wilei (w
pn.-wsch. Woszech).
Siedzie jak w w skorupie izolowa si
od otoczenia, by zamknitym w sobie,
skrytym, milczcym.
w wasny, przenony dom i zbroja.
e zamknity w skorupie niewygodnie
siedzia, aowaa mysz wia; w jej odpowiedzia: Miej ty sobie paace, ja mj
domek ciasny; prawda, e nie wspaniay
szczupy, ale wasny"" (w i mysz Ignacego
Krasickiego).
w wcielenie transcendentnych si
ywotnych, zob. Rak.
w pilno, nieustanne pokonywanie
trudnoci.

w wiat widzialny, egzystencja ma- jcy dusze zmarych na miejsce przeznaczenia.

terialna, przeciwiestwo transcendencji; gruby
Dwugowy uraw dobrobyt. Wg tradycji
materializm.
egip. mia pojawi si nad Nilem za panowania
w powolno, przeciwiestwo skrzyde; Menesa I, zaoyciela l. dynastii (ok. 2800
lenistwo, bezczynno; napuszono, niejasno, p.n.e.), zapowiadajc okres dobrobytu.
stagnacja; maa ruchliwo i powolny chd
uraw atrybut bogw i bohaterw, np.
typowy dla wikszoci gadw. w z wydtym
egipskiego Totha, Hermesa jako boga
aglem na grzbiecie impresa Cosima podrnych, wdrowcw i pielgrzymw,
dc'Medici z mottem la. Festina lenie 'spiesz si Demeter, Artemidy, Ateny, Perseusza, gaelpowoli'. Bo wy to, o wie, leniwni,
skiego boga Manannana, opiekuna eglarzy i
bezczynni, o dzieci sennoci i podej bojani" kupcw.
(wie 212 Romana Zmorskiego).
uraw alfabet. Wg mitu gr. Palamedes,
w w plastyce Pracuj powoli!" rysunki mdry doradca Grekw pod Troj, uzupeni
na murach w okresie okupacji nm. w Polsce
alfabet literowy Kadmosa, biorc za wzr do
193945, wezwanie do biernego oporu, do liter ksztaty kluczy urawi (wg innych uczyni
maego sabotau" gospodarki okupanta.
to Hermes); std zwizek urawi i Hermesa z
W heraldyce: odporno, niewraliwo na
pismem i z poezj; i Hermes, i urawie, to
ciosy; powolny, ale trway postp; tarcza
protektorzy poetw. urawie! (...) wycie mi
obronna wadcy; liczna i szczliwa rodzina. W byy niegdy ukochane, wycie jesienn moj
astrologii: Chaos; znak zodiaku Rak. W byy harf!" (Grb Agamemnona 325
alchemii: massa confusa tac. 'mieszanina'; Sowackiego).
materia Sztuki: Hermes sporzdzi ze skorupy
uraw taniec. Gdy co wprawia urawie
wia kitar i ofiarowa j Apollinowi w w podniecenie, biegaj i skacz z rozpozamian za skradzione mu bydo; std w tradycji
startymi skrzydami, przypominajc nieco
chrz, moralna przemiana grzesznego ciaa uczestnikw dyskoteki. Wg mit. gr. taniec
pod wpywem dziaania ducha.
Soca, naladujcy zawioci Labiryntu kreW marzeniu sennym: osoba nica.
teskiego i radosne plsy Tezeusza i towarzyszy po zabiciu Minotaura, prawdop. na
cze Wielkiej Bogini, ktrej liczb jest dzieURAW
witka. uraw musi jakoby uczyni 9 krokw,
uraw symbolizuje wznioso, niemiertelno, aby wzbi si w powietrze.
urawie w mit. gr. wrogowie bajecznego
szczcie; podr, wdrwk, taniec, wiosn,
poranek, deszcz; wyroczni, wrb, pilno, ludu karw Pigmejw w pd. Egipcie a. w
czujno, bystro, wcibstwo, ostrono; Etiopii; ich krlow Geran Junona pokonaa w
dugowieczno, dz, mio, podno; pojedynku i zmienia w urawia (gr. geranos).
pobono, miosierdzie, wierno, czysto, urawie, co z wielkim klangorem w podniebne
dobrobyt;
arystokratyzm,
zarozumiao, bezkresy wzlatuj w ucieczce przed zim (...),
snobizm, skpstwo, gupot, nie-zgrabno; na skrzydach za nios zagad i mier
plemieniu Pigmejw" (Iliada 3, 36 Homera,
paplanie, trajkotanie, zdrad;
I.
Wie-niewskiego),
mieszkajcych
dobroduszno, sprawiedliwo, lojalno, tl.
inteligencj, mdro; alfabet, poezj. Por. najbardziej na poudnie w oikumene (obszarze
zamieszkanym przez czowieka).
Bocian.
uraw w Indiach zdrada. Bogini Bal- uraw skpy gospodarz, zob. Lis. urawie
Ibikosa nieoczekiwani wiadkowie zbrodni.
gala-muchi o gowie urawia to oszustka,
Jedynym wiadkiem mordu popenionego na
uosobienie-sadyzmu i zniszczenia.
poecie i piewaku gr. Ibiko-sie z Region by
uraw pobono. uraw przestrzega
pory swego przylotu, lecz mj lud nie chce przelatujcy klucz urawi;
mordercy zdradzili si, kiedy na tumnym
zna praw Pana" (Jeremiasz 8,7).
uraw niemiertelno. Ptak wdrowny. rynku jeden z nich, na widok leccych urawi,
wykrzykn: urawie Ibikosa!"
w mitach psychopomp odprowadza

uraw w chrzecijastwie religijno.

lojalno (pielgrzymuje w lad za swoim
przewodnikiem), ycie klasztorne; dobroczynno; uczciwo.
uraw czujno, spostrzegawczo. Jego
czujno i pochliwo wesza w przysowie:
Czujny jak uraw. Stoi jak uraw na stray.
Sygnalizuje dononym gosem wszystko, co go
zaniepokoi: aby nic zasn, uraw-war-townik
stoi na jednej nodze, a w drugiej trzyma
kamie. Pozycja ta daje jednak ptakowi
rwnie opini gupca i niezgrabiasza. Oczy
ptaka, osadzone po bokach, maj;) zasig
widzenia 360; wznosi gow wysoko i wid/i
swym doskonaym wzrokiem na terenie
otwartym wszystko.
uraw niedyskrecja. Zapuszcza urawia
niedyskretnie zaglda.
uraw wiosna. Przylatuje z ciepych
krajw z pocztkiem wiosny. Dla staro/.
Grekw klangor urawi by hasem do siewu (i
do niw).
uraw wit. Stojc w wodzie urawie (i
czaple) pierwsze witaj wschd Soca.
uraw wznioso: niebotyczne wyyny,
na jakie si wzbija; przebywanie w czystym
,,eterze" napowietrznym.
uraw mio, podanie; rado ycia.
Dugi dzib symbolem fallicznym. Taniec
urawi uwaano za przejaw pobudzenia
pciowego w okresie godowym.
uraw wrba; podno. Zapowiadaj
deszcz a. burz i ich skutek urodzaj.
Pojawienie si urawia to dobry omen (tak jak
ora a. spa); moe obwieszcza koniec wojny.
uraw w folklorze wielu krajw sprawiedliwo; dobroduszno; mdro, inteli

gencja cechy przypisywane mu przez lud,

a do niedawna take przez ornitologw,
cakiem bdnie.
uraw dugowieczno. Wg ludu uraw,
zw. czarny, ma y do tysica lat, pogld
usprawiedliwiony
wielkimi
trudnociami
obserwacji ycia urawi z bliska, w gszczach,
zarolach, wrd bagien, W plastyce c/ono go
z dugowiecznymi cyprysami i sosnami.
uraw arystokratyczne maniery, wiatowy styl ycia towarzyskiego, zadzieranie
nosa wobec innych stworze, eleganckie
zachowanie si we wasnym gronie; cechy
przypisywane mu z powodu piknych, wysmukych ksztatw ciaa, muskania pir,
wytwornych ruchw i elastycznego chodu.
uraw dobroczynno, miosierdzie. Jak
bajeczne urawie nad dzikim ostrowem, nad
zakltym paacem przelatujc wiosn i syszc
zakltego chopca skarg gon, kady ptak
chopcu jedno piro zruci, on zrobi skrzyda i
do swoich wrci" (Pan Tadeusz, Epilog 102
6 Mickiewicza). ,,Przynios mi chleb
wdrowne urawie" (Krl-Duch 2.422
Sowackiego).
Zbarczony (tj. postrzelony w skrzydo)
uraw melancholia, tsknota. Smutek,
zniechcenie s treci mojej duszy... Z skrzydy zamanemi myl ma (...) wc/.y si jak
zharczonc urawie po ziemi" (Zamylenia II
l4 Kazimierza Tetmajcra).
Wdrowny uraw scudzozicmczay Polak. ,,0, jake wiele jest u nas urawi!"
(Cudzoziemczyzna 1,4 Aleksandra Fredry).
W .heraldyce: czujno, stra; pomysowo;
zapowied wielkich wydarze.