HOM

E
Phn Nht :
THNG C V TRUNG C
Chng Tm
HI GIO, LY GIO NG PHNG
V BINH THNH GI (t.k. VII-XIII)
I. Kit gio vi Hi gio
1. Islam hay Hi gio v sch Coran
2. Nhng cuc xm lng v bo ca Hi gio (636737)
3. S phn ngi Cng gio v tinh thn qut khi
ca h
II. Gio hi Cng gio ng phng
1. Cuc khng hong Monothelisme (t.k. VII)
2. S th knh nh tng thnh v b Iconoclasme
Ph nh tng (t.k. VIII)
3. V gio ch Photius v vn Bo Gia Li (t.k.
IX)
4. Michael Cerularius v ly gio ng phng

(1054)
III. Gio hi thi binh Thnh gi
1. Binh Thnh gi v vng quc Gierusalem
(1096-1291)
2. Binh Thnh gi cu vin Gierusalem (t.k. XIIXIII)
3. Lc gio Cathar hay Albigens v binh Thnh gi
thnh Albi
4. Vic dp yn lc gio Cathar : thnh aminh v
ta Truy t (Inquisition)
n lc mt m my en ti bao trm c bu tri
Kit gio u chu, l ni tuy tng b xu x bi nhng
cuc tranh chp si ni, nhng cn gi vng c nn
thng nht v s trung bnh vi c tin. My en l
Islam, lm en nght c gc tri ng Nam Kit gii, k
c nhng ni c tn sng nht, tc t Thnh. N
chim ot ca Cng gio c mt vng rng ln; n lm
cho Persia, Ai Cp, Bc Phi mt o, tr li vi Thn gio;
n cn e da xm nhp u chu. Tnh trng ny s i ti
u? u chu v Gio hi phi hnh ng ra sao trc
nguy c ny? Vi s hng dn ca cp lnh o i cng
nh o, cc nc ng phng cng nh Ty phng
lm g i ph, ng bo ton c tin ? l nhng nt
chnh m chng ti s trnh by trong chng ny. [1]
Nhng trong cng cuc bo v cng nh qut khi

ny, s cn c nhiu v ri ren ni b xy n. V th

ngoi cc cuc giao tranh vi Hi gio cng nhng cuc
vin chinh ca binh thnh gi, chng ti s cp n s
ng nhn ng tic gy nn cuc bt ha gia Gio hi
Latinh v Hy Lp, tc bin tng a ti ly gio ng
phng. Ri cn phi bin minh cho nhng t chc tht
cheo leo v t nh, c bit min Nam u chu, nhng t
chc ny khng r phi tri n u c coi l cn
thit v c s dng trong cng vic dp lon ngay ni
a, l binh Thnh gi Albigenses v ta Truy t
(Inquisition).
I
KIT GIO VI HI GIO
1. Islam hay Hi gio v sch Coran
Sarrasen l dn m cc s gia Byzantin gi l Agaren,
by gi khng cn l mt dn tc xa l na. H l dn du
mc t lu nm sn bin gii quc chuyn ngh
cp bc cc thng gia v dn a phng. Uy lc no s
ng ra thng nht nhng b lc nhiu lon ny, ch
lm le thanh ton nhau? iu m khng mt lc lng
chnh tr no c th lm ni, th mt o gio xut hin
lm, tc Islam hay Hi gio.[2]
Mahomet (Mohammed), ngi sng lp Hi gio, sinh
ti La Mecque ( Rp) vo khong nm 570, qua i ti

Medina nm 632. ng t ho mnh l dng di Ismael,

con Abraham. ng kt duyn vi mt b ga giu c tn l
Khadikja, m trc y ng l ngi gip vic. Nm 40
tui, Mahomet t xng l tng v l tin tri ca Allah
(Thin Cha), c n mc khi v c sai n ci
cch tn gio, x hi. ng thu ht c nhiu mn ,
nhng cng gy nn lm th ch. Cuc ng nm 622
buc Mahomet cng cc mn phi t i khi Ta
thnh La Mecque, ni m h cho l b u bi qun
v o v nhm thng gia trc li, thit lp ti
Medina mt Thnh a mi, dnh cho cc tn hu chn
thnh. S xut hnh (hgire) ny tuy ch l mt bin c
xy ra, do s bt mn c nhn khng my quan trng,
nhng m u cho cuc cch mng tn gio ln nht
trong lch s.
Gio l mc khi ca Mahomet gm c mt nim
tin rt mnh lit vo Allah duy nht v ton nng. Ch cn
mt t l nghi v gii lut (cu nguyn, chay lng, tm ra,
hnh hng), nm gi con ngi di quyn uy ca
Allah, nhng cng kh uyn chuyn nhng ai c tn
ngng khc c t do thch nghi. Mc d l mt tn
gio cch mng, Hi gio vn ngi ta theo gi tn
gio ca T ph Abraham v tin tri Gisu, hoc tin tng
vo vin thn Kaaba, vo Thin thn v Qu thn
(Djinns). Khng ai ph nhn gio l ca ng cao p hn
a thn gio ti La Mecque. ng rao ging s ph thc
vo Thin Cha tc Allah, s lo s ngy thm phn. o

l ca ng cn cao nhiu c tnh, nh ngay tht hiu

khch, can m, v tnh huynh (t l gia cc tn hu
vi nhau). N khuyn khch i sng tu c, thanh bn v
chim nim. Nhng hu nh khng c mt bin php no
kim ch dc vng con ngi: dm , bo on, ham
danh, ham li. Sch Coran chp nhn tc a th, ly d v
ch n l. Nh vy, Mahomet khn kho lm va
lng mi tn gio v bn tnh t nhin ca con ngi,
bng cch mc cc tn hu t do tin tng v t do tm
kim sc dc, danh vng, tin bc.
Bit c mt gio l nh th, ngi ta s khng cn
ngc nhin g v v Badr nm 624 : Mahomet hng dn
dn thnh Medina cp ht hng ha ca nhm thng gia
t Syria i La Mecque. V cp to bo ny khng nhng
gy qu cho tn gio mi m cn c coi l mt
gng mu, mt hnh ng y ngha. Vi v cp
Mahomet tha nhn tc cp bc c truyn trn sa mc.
ng cn trnh by cho cc tn bit rng Hi gio l mt
o n cng (religion payante), l o em li cho cc
tn hu chin thng v li phm. T , khi tin ca k
khc t sn trc mt ngi tn hu, tc l h c quyn
ly. Cc nc trn gian c coi nh Allah (Thin Cha)
dnh sn, thng thng cc bc anh hng Hi gio. Khi
s dng cung tn v tham vng vo cuc thnh chin
(djihad) chng qun ngoi o, tc l Mahomet m rng
ca cho dc vng ca ngi Rp, tc l ng vch ra cho
ng bo ng mt hng i, dn dt nhng con ngi ng

ngo a thch giang h ngang dc trn sa mc, vo mc

tiu hp s thch, mt l sng on kt c k lut v mt
ci cht l tng. Sch Coran, mt tc phm gm 114
chng (sourate) c xp t mt cch khng hp l, ch
l mt danh phm gio l, nghi l v gii lut. Nhng theo
ngha su xa ca n, y cn l mt tc phm trnh by
nhng quan im chnh tr tn gio, m quan im ch
th hin c bng v lc.
2. Nhng cuc xm lng v bo ca Hi gio (636-737)
u th k VII, qun dn Persia k th c hu ca
quc, nhn lc Byzantin suy yu, vt sng Tigre v
Euphrate. Ch sau mt vi trn, ch qun trn ngp cc
x Assyria, Palestina, Tiu v Ai Cp (611-618). Thnh
Antiokia b ph tan hoang, nhng thit hi nht l thnh
Gierusalem b chim ng (614): M Thnh b thiu hy,
gio dn b st hi hoc t y. Thnh gi Cha b vua
Chosros chim ot nh chin li phm.[3] ng trc
cuc tn ph ngi dn thc tnh v quyn li ca
quc v o Cha. Mt cuc phn cng bt u di s
lnh o ca hong Heraclius (610-641). Kt qu,
Byzantin chin thng (627-628) git c Chosros, qun
Persia phi trit thoi, Thnh gi Cha c rc tr v
Thnh thnh.
Nhng Hi gio di thi Omar I (634-644) vng
ln, khai din mt thi xm lng bng bo lc ngoi sc

tng tng. Trn Yarmouk (636) ph tan qun phng v

ca Byzantin ti Syria. Trn Cadishja (637) m tung ca
bin gii Irak cho on qun xm lng trn sang t Ba
T, v t ngay y mt nn h (643). Nm 638,
Gierusalem tht th, hong Heraclius b chy, ch kp
mang theo Thnh gi Cha v Constantinopoli, Omar ci
lc vo thnh avid, ti nn n thnh c ng lm l
quy y v ban lnh xy mt ngi cha Hi gio. Nm 640,
tng Amrou (+ 662) nh Ai Cp cuc nh chm kt
thc vo 3 nm sau, khi thnh Alexandria u hng.[4]
Nh vy, khng y 15 nm, mt quc thnh hnh,
thng nht tt c mi dn tc ng phng di chnh th
qun phit, v cng xng tin mt tn gio. quc ny
c ton quyn s dng mt ti nguyn khng l, mt
ngun nhn lc bt tn. Moawia (610- 680), ton quyn x
Syria by gi, cng c mt hm i, v khng my chc
cc chin thuyn ca Hi gio c mt khp hi phn
Epheso v Constantinopoli, i din vi hi qun
Byzantin. Cc o trn bin Egea, nh Rhodes (654),
Cypro, Creta, u tr thnh nhng c im trng yu,
thng tr c a Trung Hi. Phi chu, cuc chin thng
Ai Cp khin cc x Fezzan, Tripoli, Nam Tunisia ln
lt u hng qun Rp. H tin vo Maghreb (Algeria
ngy nay), v c tng cng bi qun Berber v Mauro
xin gia nhp.
Nm 698, n lt thnh Carthago b h, c x Ifrikia
(Tunisia) lt vo tay Hi qun. Nm 711, Hi qun vt

eo bin Gibraltar, trn ln t Ty Ban Nha. Nm 717-718,

Constantinopoli b phong ta c trn b ln di bin hn
mt nm tri. Ngi ta c lng c 1.800 chin thuyn
tham d cuc phong ta ny.[5] Nhng hong Leo III
(707-741) nh tan on thuyn eo bin Bosphore.
Nm 720, cuc xm lng Php quc bt u, di s
iu khin ca c (mir) Abd-er-Rahman (731-732).
Tt c min Nam nc Php ri vo tay ch, lu vc sng
Rhne chu tn ph v b kim sot. Nhng i qun tin
vo t Poitou nhm nh chim thnh Tours. Ln th
nht trn t u chu, mt lc lng dm ng ln ng
u vi Islam, tc o qun Franc mc gip st, dng cm,
gan d, cm t ca Charles Martel. Sau trn mt ngy giao
tranh c lit, qun Rp mt ht tinh thn v ci cht ca
vin c, phi rt lui (thng 10.732): cuc xm lng
ca Hi qun b chn ng t .[6]
Vi nhng s kin v hon cnh no nh Hi gio
chim c vng Ty n tn n , c Bc Phi, x Ty
Ban Nha v min Nam nc Php ? Trc ht l do yu t
hiu ng ca dn Rp, vi mt tn gio cung tn v
th lng dc vng, sau l v c kch thch bi nhng
chin thng lin min, v s tham gia ca nhiu dn tc
hiu chin khc. Thm vo , s sa st ca hai quc
Byzantin v Persia t lu b chin tranh lm tiu hao
nhn lc v ti nguyn. Ngoi ra cn yu t chnh tr v
tm l cng c ch : ti cc ni h chim ng v cai
tr, ngi Hi gio bit khn kho li dng s bt mn ca

nhng phe phi c th lc trong dn.

Syria v Ai Cp, gio phi Monophysism tng
chn nn ch hp hi ca Byzantin, nay hn hoan n
rc nhng ng ch mi. Ngi Do Thi, tc nhng
ngi b Haraclius trng tr tn nhn, t dn ng v
cp lng thc cho qun xm lng, cng nh sau ny h
thnh lp mt o qun th nm Ty Ban Nha, hp
tc vi qun Rp, ch v h b cc vua Visigot ngc
i. Ngi ta cn kinh ngc trc s bi phn ca mt s
lnh t cng gio. Nu khng c qun cng Juliano, th
tng Rp Tarik cha chc vt c eo bin
Gibraltar b ln t Ty Ban Nha. Oppas thnh
Sevilla, sau ci cht anh hng ca vua Roderico, nhy
sang hng ng ch v tr thnh mt cng s vin c lc.
Chnh sch ngoi giao ca qun cng Aquitaine m mu
vi qun Berber, cng b coi l mt hnh ng phn quc,
nht l v Mauronte, qun cng x Provence, ku mi
ch qun vo min sng Rhme (737).
3. S phn ngi cng gio v tinh thn qut khi ca
h
S thc, s phn ngi dn b Hi qun cai tr khng
n bi quan khn kh nh nhiu ngi tng tng.
Nu so vi s h ca Byzantin hay Persia, th thit
tng y cn d chu hn, t l trong na th k u.
Cc th ln nh Damas, Gierusalem, Alexandria, u

c k kt nhng ha c tng i tha ng. Chnh

quyn Hi gio vn knh trng cc thnh ng v hng
Gio phm. Bng chng l vn cn t do i li lm n, bi
v ngi Hi gio ch cn cai tr v nh thu, mt th
thu nh hn ca Byzantin bay gi,[7] tuy h c dnh
nhiu c n cho gio phi Monophysisme.
Nhng v sau, tnh th en ti dn t cui th k VII,
khi cc vua Rp bp nght dn chng bng chnh sch
su cao thu nng. Nm 710, vua Walid (669-715) bin i
thnh ng Damas thnh ngi cha Hi gio. n lt
vua Omar II (717-720) a ra nhng bin php tht gt
gao bch hi ngi cng gio, h b trc xut khi chnh
quyn v qun i, trong s c thnh Gioan amascen
(+ 754), ngi ln ti chc thng th. Bc Phi,
Anatolia v Cypro, nhiu thnh ng b ph. Di triu
Abdauah-al-Mansour (756-775), Kit gio chu bch hi
cng khai, phng v b hn ch, Thnh gi b Ph hy, mi
ngi buc phi hc ting Rp. Nm 780-796, mu li
chy Syria. Trong khi , di triu cc vua Rp
Bagdad (Irak), gio phi Nestorius i vo thi thnh vng
nht trong lch s. Gio phi truyn gio, trong cc x
Persia, Armenia, Turkestan, sang tn n v Trung Hoa.
[8]
Thm hi hn c l Bc Phi, ngi cng gio y b
n p v hon ton c lp, nhiu ngi tht vng n mt
c tin, khin ch sau mt thi gian mi c cu tn gio
u tan r. Nhng Ty Ban Nha, Islam (Mozaarabe) t

ra kh nhn nhng, h lm thinh cho gio dn thnh lp

nhng nhm chnh tr t quyt ti Merida, v nhiu
ni trong vng Alicante v Murcia. Dn Ty Ban Nha nh
y vn sinh hot tn gio, gi cc l nghi v phong tc
ca mnh, nn c tin cn vng mnh.
Du sao ngi cng gio vn nui ch qut khi, ng
ginh li quyn c lp quc gia v bo v c tin ca
mnh. C ba chin khu sn sng phn cng: 1) Vng ni
Liban v Armenia, 2) Vng ni Atlas trong x Algeria, 3)
Vng cao nguyn Asturia Ty Ban Nha.
Trong vic canh phng qun Persia trc y, hong
Byzantin thit lp mt chin khu ti Liban gm
nhng qun s ngi Mardait (Maronit ngy nay), rt can
m, gan d v hiu chin. Khi Hi qun lm ch vng
ny, qun Mardait vn tr ng trn cc min rng ni,
khin vua Rp Abd-er-Melek (685-705) phi ln ting
i h rt v Tiu v Thracia. Nhng nhiu ngi trong
bn h vn ln lt li v, vi s tham gia ca nhiu
phn t quc gia Liban, h cm chn c Hi qun
cho ti thi binh Thnh gi. Trong khi , dn Armeno
nh c trong x Cappadocia v Cilicia cng cng mt
tinh thn v ch trng. H chuyn phc kch nh vo
hu c Rp hoc Th Nh K, chuyn ph cc trc giao
thng gy rt nhiu tn tht cho Rp, v trong nhiu trn
cu nguy cho thnh Constantinopoli (673-678).[9]
S phn ngi cng gio Bc Phi km may mn

hn. Nu Koceila, mt lnh t Berber, thng c

tng Rp Okba v ti chim Kairouau, th sau ng, v
vin binh ca Byzantin mi ngy thm yu km, qun
khng chin tp trung ti vng Aurs phi tan v ngay.
Mt vi gio on t tn tui chu sng lc lng au
thng trong vng Tlemcen v Bougie. Di triu Gio
hong Gregori VII, khong nm 1073 Carthago cn c v
gio ch cui cng: c Cyriacus. V Hi gio ch tm
tiu dit Kit gio Phi chu, nn Gio hi Phi chu ch
cn ch ngy khai t. [10]
Ty Ban Nha, sau trn Jerez (711), tng Pelagio
chy ln min Bc lp chin khu Asturia. Nm 719, ng
nh tan qun rp nh xm chim vng ny, v c
dn chng tn ln lm vua (719-737). Cc tng lnh cng
gio ton l nhng bc anh hng, chin du khng bit
mt, khi n khi hin, khi thng khi lui. Nhng trn
Codavonga (gn Ovideo) khng th phai m khi tr c
ngi Ty Ban Nha. Di triu Alfonso Catolico (735757), con r ca Pelagio, Hi qun b y lui khi x
Galicia v Len: c min Ty Bc bn o c gii
phng. Trong khi , min ng nhng cuc hnh qun
ca Charlemagne t nm 806 n 811, thit lp mt
vng chin thut trn sng Ebro t Saragoza n Tortosa,
dn ng cho vua Alfonso II (791-842) v cc vua k
nghip tin qun n tn sng Tago, tc chim li c phn
na bn o.[11]
Ngi cng gio Ty Ban Nha cho ti khi phi

chu mt cuc chin gian kh sut hai th k lin (VIII v

IX). Mt h thng phng th nh bi cuc xm lng
Rp v Mauro. C mt vng rng ln gia hai vng quc
Len v Estramadura cn gi li nhiu di tch ca cuc
phng th ny: x Castilla (Pho i). Nht l trong thi
chin, ngi Ty Ban Nha gi vng c s thng nht
tinh thn v c tin cng gio. V phng din ny, l
cung hin vng cung thnh ng Santiago thnh
Compostella ngy 6.5.899 l bin c lch s ca Ty
phng. Phong tro hnh hng ving ngi m c nhn
nhn l ca thnh Giacob tng , tr thnh phong tro
o c v sm ut. Hng on ngi t nhiu nc l
lt ko n, u cm thy mnh c lin i trch nhim
i vi cc chin s tin dn Kit gio chng Hi qun.
[12]
Nhng th k X, s phn ngi cng gio Ty Ban
Nha tr li en ti, khi Hi qun ca tng Abd-erRahman III (912-961) m nhng lot tn cng hai tn
vng quc Len v Navarra. Ln th nht (923) ng tin
qun n tn Pamplona (Navarra); ln th nh (934) ti
Burgos (Castilla), t y ng xng vng (Calife), ng
Cordoba, v thit lp i hc y khoa Rp. Nm
981-997, nhng cuc tin cng ca Al-Mansour cn c lit
hn na: Barcelona, Len, Santiago mt ln na ri vo
tay Mauro.[13]
Th k XII, nhn lc c s chia r ni b ca Hi gio
Cordoba, dn Ty Ban Nha li vng ln theo c lnh ca

Calatrava (Tn Castilla), di s lnh o ca nhng ng

vua anh hng x Castilla nh Alfonso VI (1065-1109),
thnh Fernando III (1217-52), trc ht chim li c
Toledo (1085) v Lisboa (1147). Mt th k sau, cuc
chin thng oanh lit ca cc vua Aragon, Castilla v
Navarra ti Las Navas Toledo ngy 16.7.1212 (git
200.000 ch) m u cho mt giai on quyt lit. Vua
Jaime I (1213-76) x Aragon nh chim Valencia (1238),
vua thnh Fernando III (1217- 52) v vua Alfonso X
(1252-84) x Castiha ln lt thu hi Cordoba (1236),
Sevilla (1248), ri Cadiz, Cartagena, Murcia. T cui th
k XIII, vng quc Mauro trn t Ty Ban Nha b thu
hp trong x Granada.
Cuc thnh hn ca Fernando V (1452-1516) thi t
x Aragon vi Isabella (1451-1504) cng cha nc
Castilla nm 1469, dn ng cho cuc thng nht Ty
Ban Nha, khi Isabella I ni nghip cha l Juan II nm
1474. Nm 1492, vua Fernando xut qun tin nh ngi
Mauro cn li trn t Granada, qut sch Hi gio ra khi
bn o.
II
GIO HI CNG GIO NG PHNG
1. Cuc khng hong Monothelisme (th k VII)
Trong khi Hi qun lan trn khp ni, mun tiu dit

c quc ng phng, th nhiu ng vua ni ting qun

s (Leo III 717-741, Romanus I 919-948, Nicephorus
Phocas 963-969, Basilius 976-1025) y lui c mi
e da ca Hi gio ra khi Constantinopoli rt xa, nn
quc vn cn gi c phn t Tiu , Thracia, Akaia,
Macedonia v Nam . Chnh trn phn t cn li ny ca
quc, xy ra nhng cn ging t cho Gio hi ng
phng, bt u t th k VII vi cuc khng hong
Monothelisme.
Lc thuyt Monothelisme xut hin vo khong nm
620 do thng ph gio ch Sergius (610-638) v hong
Heraclius (610- 641), ch trng Cha Kit ch c mt
Ngi v c nht, cng nh ch c mt ngh lc, mt thn
(monnergisme, monothlisme). Vn a n c
Thnh Cha Honori I (625-638), th c tr li rng:
Hy em vn cho cc nh vn phm, hoc nhng
ngi chuyn mn to danh t mi cho con nt. [14] S
thc, gio ch Sergius t lu c ao ti lp s thng
nht tinh thn trong Gio hi ng phng, tng b xu x
bi gio phi Monophysisme (t gia th k V, ngi tng
rng nu chp nhn mt ngh lc hay mt thn ,
ngi ta s tm c mt cng thc cho s hip nht
thnh (union sacre) ni Cha Kit, v cng thc c
th lm hi lng c ngi cng gio theo Cng ng
Calcedonia ln i phng tc Moniphysisme. Nhng s
ha gii li c t trn mt gio l mp m v sai
lm, khin mi bn ty theo lp trng ca mnh m l

lun hoc gii thch. l l do gio thuyt b c

Thnh Cha Gioan IV (640-642) v cc gim mc Phi chu
ln n.
Hai chiu ch Ecthse ca Heraclius (638), Type ca
Constans II (648) khng thuyt phc c phe
Monophysisme cng nh khng th lm hi lng ngi
cng gio. Constanstinopoli, hng gio s chp nhn
gio thuyt Monothelisme, nhng ti cc ni khc thuc
quc nht l Phi chu v i Li, cng quyt phn
i. V bo th c Thnh Cha Martin I (649-655)
khng chp nhn, Constans II (642-668) quyt din li ci
tr d man ca Justinianus xa, khi ng li v Gio hong
tui tc ny ra khi vng cung thnh ng Latran, dn
ti ta n cch chc ngi. Sau cng, v thnh Gio
hong phi cht ni lu y, ti min duyn hi Crimea
(655).
Nm 681, tc sau mt na th k tranh lun si ni,
khi Gio hi Hy Lp, ti Cng ng Constantinopoli III
(680-681), t co v ln n lc thuyt Monothelisme, th
ng thi cng mun ln n c Honori I, khin tn ca
ngi b gn lin vi tn ca gio ch Sergius, lm nh ngi
ng tnh vi lc gio, trong khi thc s ngi ch b
qun bn phn phi dp lc thuyt .
Di triu Justinianus II (685-695), khi cng ng
Trullo (Coupole) cng gi l Penthecte (Quinisexte) nhm
hp nm 691- 692, nhm b tc cho hai i Cng ng

Constantinopoli II (553) v Constantinopoli III (680-681)

bng nhiu khon v k lut, th ngi ta c cm tng r
rt l Gio hi Constantinopoli t quyt nh mt
ng hng ring, v t ng m rng quyn hnh ca
mnh. Tuy nhin. nhiu cng vic ca i Cng ng ny
tht ng ch , nht l b gio lut gm 102 khon,
cp n n ku gi, lut hn nhn v k lut gio s, cng
nhiu l nghi phng v.[15]
Gio hi Ty phng v ng phng tuy vn cn
hip nht vi nhau v cng xng mt c tin, song nhng
mu thun mi ngy thm trm trng, khin khng cn s
thng nht trong mt t chc v k lut na. Du vy,
di thi khng hong b Ph-nh-tng (Iconoclasme)
th k VIII, Chnh thng gio Hy Lp, khi bt thn gp
my ng hong ngng cung xc phm n vic tn sng
nh tng thnh, khng ngn ngi chy n cu cu vi
cc gim mc Ty phng.[16]
2. S th knh nh tng thnh v b Iconoclasme
(Ph-nh-tng th k VIII)
Thi y, cc thnh ng tu vin c trang tr ton
bng tng phm loi v rt qu bu, do cc hong
ngoan o thch t mnh ra l n nhn ca Gio hi.
Ngh thut iu khc by gi cha c g, nhng nhng
khm gin sc (mosaique), nhng ha phm trn vi, trn
tng, c y trong cc i thnh ng, din t nhng

tch truyn Phc m. Ngi dn khi nhn ngm cc bc

nh ny (mt s nh y c ting lm nhiu du l) s cm
ngh mnh nh ng trc mt ng linh thing. Trong
vic tn sng giu tnh cm nh th, nhiu tm hn t hc
thc d hng v mt ci g vt cht, tri ngc vi tinh
thn tn gio.
Ngay t th k IV, thnh Epiphan (310-402) gim nc
Salamina (Cypro) khi vo mt thnh ng Palestina,
khng hiu ti sao t tay x mt tm mn c hnh nh
Cha Cu Th. Th k VI mt gim mc thnh Marseille
p v ht nh tng cc thnh trong thnh ng
ca mnh. Nhng hnh ng c nhn lm xn xao
d lun, v t l trng hp th hai b c Thnh Cha
khin trch. Sang th k VIII, hong Le III (717-741)
bit hiu Isaurianus vn l mt tng lnh ti ba, mt
chnh tr gia bit ti t ng ng ln chng li s tn
sng nh tng thnh. Theo lnh ng, nh tng cc thnh
phi t trn cao trnh nhng c ch tn sng l lng
ca dn chng. Nm 727, bt chp s phn i ca quc
dn, ng truyn ct i bc nh Cha Cu Th t lu
trng by trc cung in nh vua. My nm sau, thay v
chu mt thi gi v kin nhn gio dc qun chng, Leo
III p dng chnh sch khng b, nht nh ph hy ht
nh tng, v thng tay trng tr nhng ai chng i. Song
ngi k v ng, Constatinus V hiu Copronymus (741775), cn c c hn na.[17]
Da theo quyt nh ca cng ng Hy Lp thnh

Hiera (754), Constantinus tuyn chin vi cc nh

tng, song khng phi ch ph cc nh tng m thi,
nhng cn bch hi tt c nhng ai bnh vc vic tn sng
ny, nht l cc tu s, nhng ngi c coi l chin s can
m nht, trong khi hng gim mc t ra d dt v nht
nht. Nhng hnh ng tn nhn gh s lin tip xy ra
Constantinopoli v Epheso (765-766).
Cc nghi Ph cng ng Hiera khng lng trc
c nhng thit hi xy n cho chnh quc v Gio
hi. Hnh ng ca Constantinus lm mt lng nhiu
tng t u t, xc phm n lng sng knh ca cc tu s
v nhng ngi ngoan o, khi su s chia r gia gio s
vi quan li, l nhng bin php tht vng v ca
nhng ngi va mun lm vua va mun lm gio
ch, trong cng vic gi l gio dc quc dn.
i ngoi, s c c ca cc hong Byzantin lm
mt s tin tng v lng trung thnh ca gio dn sng
trong cc x Syria v Palestina, di quyn h ca Hi
gio. i Li, nhng hnh ng thiu khn ngoan ca
hong Leo III gy lon ly khp ni, lm tn hi n
nhng quyn li, m cho ti khi Byzantin vn c
hng trn t ngi Roma. Trong khi y, cc v ln xn
lm x Illyria, a phn Ravenna v min Nam , xa la
quyn ti cao thing ling ca Gio hong, v t cc x
y o vng nh hng tn gio ca Constantinopoli, nn
trong tng lai l mt nguyn nhn gy nhiu rc ri
cho Gio hi. Cng t ngy c v tranh chp v nh tng

ny, gio dn Roma k nh mt hn cm tnh vi

Constantinopoli. Cc c Gio hong khng cn tn
nhim hong Byzantin nh xa na, cc ngi th quay
v pha nhng ng vua Franc. Chnh v vy m c s ng
h vic thit lp quc Ty phng, tc quc nh
Carolingien cnh tranh vi c quc.
Trong thi khng hong b Ph-nh-tng, ngi ta
thy ni bt ln nhiu v gio ch ng knh, nh
Germanus, Nicephorus, Methodus, thnh Gioan
amascen, tu s Theodorus v cc bn thuc an vin
Stoudium, tt c u l nhng chin s bo v vic tn
sng nh tng thnh, b gy c nhng l lun ca
i phng vu khng ngi cng gio th tng g .
Cc v nu r s xc phm n nh tng s a n s
bt knh v khinh thng cc thnh v Thin Cha. Lng
tn sng ca ngi ng phng i vi Cha Cu Th
v c Trinh N M Thin Cha by gi ln cao , h
khng th nhn nhc c khi thy nh Cha v c M
khng cn trng by trong cc thnh ng v cng s
na.[18] Trong khi mt s gim mc Ty phng cn gi
thi d dt s st, th hai Gio hong Gregori III (731741) v Adrian I (772-795) ln ting tha nhn s th
knh nh tng thnh. c Adrian vit cho n hong
Irenea nh sau: Mi nh tng c tc ha nhn danh
Cha hoc thin thn hoc tin tri hoc t o hoc
ngi cng chnh u l thnh c, bi l ngi ta khng
knh th g , nhng th knh ng c ha li trn g

.[19]
Cuc bch hi tm chm dt khi Irenea ln ngi n
hong (780-790 v 792-802) cai tr thay con l
Constantinus VI (780-797) cn nh tui. Nm 787, i
Cng ng c triu tp Nicea, ln n lc thuyt
Iconoclasme (Ph-nh-tng) v cng b vic tn sng
nh tng l chnh ng, cng Cng ng ny ln n lc
thuyt Adoptianisme, ch trng Cha Kit ch l Con
nui ca Thin Cha. Nhng nm 802, n hong Irenea
b lt v cht ni lu y (803): vic bch hi cc k
tn sng nh tng tr li di thi Leo V (813-820) v
Theophilus (829-842), tuy khng c lit v d man nh th
k trc. Gio hi ng phng ch c bnh an hn khi
Theophilus mt v thi hu Theodora ln cai tr thay con l
Michael III (842-867) cn t tui, v khi hi ng cc gim
mc hp ti Constantinopoli ngy 11.3.843, tuyn b nhn
nhn v thc thi cc Sc lnh ca Cng ng Nicea II
(787). Ngy c coi l mt trong nhng ngy lch s
trng i ca Gio hi Chnh thng.
3. V gio ch Photius v vn Bo Gia Li (th k
IX)
T cng ng Trullo (691-692), vic kim sot k lut
v ct c hng Gio phm ng phng dn dn khng
mun thuc quyn Gio hong Roma na. Gio hi
Byzantin li gt b nh hng ca bc an s, v c trao

ph trn vn trong tay cc thng ph gio ch. Nay cc

thng ph thng l nhng ngi ngoi hng gio dn
c c ln, ng thi l nhn vin cao cp trong chnh
quyn.[20]
L ngi ca nh nc, nn cc ng thng l
nhng bc lnh o ti ba, nhng li t tnh yu i vi
Gio hi: quyn li Gio hi v quyn li quc gia trc
mt cc ng ch l mt. Tm trng nh th ni ln
thi ca nhng v gio ch nh Photius, Michael
Cerularius, cng nhng hu qu tai hi lm v nn
thng nht Kit gio.
V i t ca Photius (815-891), c nhiu ngi ca
tng, nhng cng khng thiu ngi ch trch. S thc,
ng l mt nhn tr thc, mt i vn ho. Ngi ta snh
ng vi nhng nh nhn bn hc ni ting th k XV v
XVI. ng cn l mt quan chc c kh nng, nhit thnh
v rt quan tm n vn mng quc. [21]
Photius c c ln lm thng ph gio ch nm
858, do m mu ca tng Bardas (+ 866), trong khi c
thng ph Ignatius cn sng. c Thnh Cha Nicolas I
(858-867) ph nhn vic ct nhc ny, tc th Photius hi
cng ng i cch chc c Thnh Cha v lp Gio hi
Constantinopoli ly khai. Nhng nm 869-870 c Thnh
Cha Adrian II (867-872) triu tp i Cng ng ngay ti
Constantinopoli, ln n Gio hi ly khai v ra v tuyt
thng cho Photius. By gi Bardas khng cn, song

Photius ly c lng hong Basilius I (867-886),

nn khi c gio ch Ignatius qua i (878) ng c t
ln thay th, v ln ny c c Gioan VIII (872-882)
nhn nhn. Nhng Pholius mang sn mt mi hn i vi
Roma. Cc sch v ca ng, khi bn n mt thng li to
ln trong tng lai, cha mi l l sau ny cc k
th ca quyn ti cao Roma c th dng n c. V tn
l, ng ph nhn c Cha Thnh Thn bi c Cha
Con (Filioque) v c Cha Cha m ra. ng ch trch cc
l nghi Roma v lut c thn gio s. ng tht xng ng
l t ph ca ly gio ng phng.
min Ty, vng quc Bo Gia Li nm trn bn
o Balkan gia hai sng Save v Vardar, l ni hot ng
truyn gio ca thnh Cyrill (827-869) v nhiu tha sai
t Byzantin n. Nm 851, vua Bo Gia Li Boris
(Bogoris 850-896) lin minh vi hong Ty Phng,
tuyn chin vi Byzantin (thi hu Theodora). Nhng n
sau lm ha v b nh lin minh vi Ty phng,
cng xin theo o (864) ly tn thnh l Michael, nhn
hong Michael III (842-867) lm cha u.
Nhng vic Byzantin sai thm nhiu nh truyn gio
sang nc Bo lm Boris nghi ng. ng ny s nh
hng Hy Lp trn vo t nc ng v vic l thuc tinh
thn vo ta gio ch Constantinopoli s a n s l
thuc v chnh tr. ng yu cu thng ph Photius cho
thit lp ta gio ch Bo Gia Li t tr, d nhin l b t
chi. Boris lin quay sang Ty phng, sai s n c

Thnh Cha Nicolas I (866). c Thnh Cha by gi ang

tm cch ly li nh hng Illyria, thy c c hi bt ng
ny, lin gi ngay cho Boris mt Tng th di, ng thi
c hai gim mc Paulus thnh Populonia (Piombin) v
Formosus thnh Porto sang Bo Gia Li.[22]
Boris nh vy t c mt phn nh : ng c hai
gim mc. Nhng ng cn mun c mt Gio hi Bo c
lp. ng xin Roma tn phong chc gio ch cho
Formosus, ngi c ng tn nhim v mn phc. Khi
Formosus c gi v, ng li xin phong chc gio ch
cho v ph t Marinus, ngi c c sang
Constantinopoli lm c s Ta thnh, song b mc kt
Bo. c Nicolas cng nh c Adrian II u t chi.
Tht vng, Boris li quay sang ng phng. i s Bo
n Constantinopoli khi i Cng ng va b mc
(28.2.870), hong Basilius yu cu cc ngh ph hi
thm mt ngy nhn xt vic Boris xin. Cc ngh ph
tn thnh vic Bo Gia Li l thuc gio ch
Constantinopoli mc cho cc i din Ta thnh Roma ln
ting phn i. Thng ph gio ch Ignatius, ngi va
c i Cng ng em tr v, tn phong mt Tng
Gim mc v mt s gim mc ngi Hy lp, hnh nh
c Boris yu cu. c Thnh Cha Adrian II phn i v
ch, c Gioan VIII cn e pht v tuyt thng gio ch
Ignatius, nu khng tr li Roma quyn thing ling i
vi gio on Bo. Nhng ngi ch c nh , sau khi
Ignatius qua i v Photius ln k v (878). Vic nhng

Gia Bo Li cho Roma l mt trong nhng iu kin

chnh, m c Thnh Cha t ra cho Photius v hong
Basilius I. Roma t thng li, nhng khi c Thnh
Cha yu cu vua Boris phi nhn cc linh mc Latinh, thay
th cc linh mc Hy Lp, th ch c ng tr li mt cch
cung knh xin ng thay i.
Triu i cc Gio hong k tip c Gioan VIII (=
882) qu ngn, ng khc qu bn rn, nn khng v no
tm theo ui cng vic ca c Gioan Bo na.
Boris li dng c hi, xy dng nn c lp cho Gio
hi mnh: l nghi v ngn ng Slavo c a vo Gio
hi, v ngn ng ny c c Gioan VIII cho php
dng trong phng v ti cc x truyn gio ca hai anh em
thnh Cyrill v Metho. Sau khi thnh Metho qua i
(885), cc mn ca thnh nhn b trc xut khi
Moravia, thnh Clement dn h n Bo Gia Li v c
vua Boris tip n nng hu. Nh c cc v tha sai y
kinh nghim ny, m l nghi cng ngn ng Slavo dn dn
thay th l nghi v ngn ng Hy Lp. [23]
Nm 886, hong Balilius I bng h, Leo VI ln k
v (886- 912) h b gio ch Photius, v a hong thn
Stephanus mi 16 tui ln thay th. Cng nm ,
Stephanus chp nhn s c lp tn gio ca Bo Gia Li.
Nm 889, vua Boris nhng ngi cho con l Vladimir.
Nhng Vladimir t ra bt xng, mun em dn Bo tr li
Thn gio, lin b cha trut ngi v trao cho ngi con th
l Simeon. Nm 907, vua Boris qua i trong mt tu vin

nh mt tng thnh. Nm 918, vua Simeon hon tt cng

vic ca cha, khi thit lp ta gio ch.
4. Michael Cerularius v ly gio ng phng (1054)
Hai th k sau, nhn cuc tranh lun v bnh khng
men, ci mm ly gio ca Photius pht sinh hoa tri vi
v gio ch Michael Cerularius (1051-59).[24] Cng nn
bit s v bt ng xy ra vo chnh lc ng Ty ang
tm ht cch sch li gn nhau, chnh lc c Thnh Cha
Le IX (1049-54) v hong Constantinus IX (1042-55)
ang tin ti mt cuc ha gii, c tng Argyros (+ 1058)
lm trung gian. Thng ph gio ch Cerularius by gi
khng nhng c c k th Gio hi Latinh, nhng cn c
mi hn th Argyros na. ng quyt ph cng vic ha
gii ny ca Constantinus IX, ngi sai Argyros i.
Argyros l ngi gc Lombardo, cng vi qun
Normand chng Byzantin trn t , nhng n sau b
bn v lm ha vi Constantinus IX. Nm 1046. c gi
sang Constantinopoli, v nhn c cuc dy lon ca Le
Tomikios, Argyros cng vi mt nhm qun s Latinh
ng ln dp c Tomikios. T y, ng tr thnh nhn
vt kh quan trng trong triu nh.
Chnh thi gian ny, Argyros ng vi Cerularius,
khi v gio ch m chin dch kch cc l nghi v phong
tc Latinh, nht l v vic Ty phng dng bnh khng
men trong Thnh L. Theo ng, bnh khng dy men l

bnh cht, cng nh xc khng hn. Ri ng kt lun b

tch Thnh Th bn Latinh l sai lm v gi di, hng t
Thnh L t bao nhiu th k do cc linh mc Ty phng
u v gi tr. Cuc tranh lun v cng si ni gia
Argyros v Cerularius, khin Argyros tr thnh k th ca
v gio ch, n d Argyros nhiu ln b t chi cho Rc
l; v trong mt cuc ci ln qu nng ny, cc hnh bnh
b gim p di chn.
Trong khi , hong Constantinus vn tn nhim
Argyros. Nm 1051, ng c phong lm qun cng v c
sang Nam gi chc ton quyn, ng thi tm cch xc
tin vic ha gii gia ng v Ty. Cui nm 1053, gio
ch Cerularius tr li chin dch kch Gio hi Roma,
ln n l nghi Latinh v ng ca cc thnh ng Latinh
Constantinopoli. Constantinus, c l nghe theo
Argyros, bt p Cerularius phi vit cho c Thnh Cha
Le IX mt bc th ha gii, lm nn tng cho cuc bang
giao gia Roma v Constantinopoli. Cerularius vit, ng
c c Thnh Cha tr li v rt hoan nghnh thin ch.
Nhng v Cerulanus vn cm th Argyros, nn khng th
b nh ph cuc ha gii ny, bng cch ly khai thc s.
Thm vo , s li lm v thiu khn ngoan ca
Roma. Thng 3 nm 1054, c hng y Humbert, mt nh
thn hc ngi c v l ngi thn tn ca c Le IX,
dn u s on Ta thnh sang Constantinopoli. Trong
bn thng lu li kinh , s on mt nhiu thi gi vo
cc cuc tranh lun, ch trch lut hn nhn v t nhiu

im khc ca Gio hi Hy Lp: Vy th ch c cc ng

l thnh thin hn mi ngi sao?. [25] S on lm b
ch bit c hong , dng nhng danh t chua cay nht,
mi khi ni n thng ph gio ch, trong khi v ny ph
nhn quyn ca s on. Gia lc , c Thnh Cha Le
IX bng h ngy 19 thng 4. S on tip tc cng vic v
kt thc bng mt hnh ng bt ng. Hm y l th by
16.7.1054, chnh lc mt Thnh L bt u c hnh ti
thnh ng ng Khn Ngoan, s on t trn bn th
mt bn n vit sn pht v tuyt thng Michael
Cerularius, phi bi giy v i khi: Xin Thin Cha
phn x vic ny. [26]
Vi thi qu thng thn ny, s on tng s gy
cho gio dn Hy Lp mt cm kch mnh lit. Nhng
Humbert qun rng khng nn i x vi v thng
ph ca mt Gio hi ln nh vy mc du v ny c lm
li i na. S on khng ng s thiu khn ngoan
lm ngi Byzantin bc tc v ni gin b lun. T y,
Cerularius tha h khai thc s gin d ca gio dn v
gio s, lm tiu tan mi c gng ca hong
Constantinus IX trong cng cuc ha gii, sau cng ng
li cun c mt s gio ch khc. l hu qu ca
mt hnh ng cc cn ca mt ngi c do thnh Gio
hong Le IX c i! Ngi ta tic rng c Thnh Cha
khng dng n mt ngi , tc ngi Roma chnh
quy thng mm gio t nh hn, v nh vy chc chn
khng phm mt li lm nh th, to cho Michael

Cerularius c c hi ng ln lm k tr th cho Gio

hi ng phng.
ng khc, ngi ta cng nn bit rng: cho d Roma
c lm li v tuyt thng ca Humbert ch dnh vo c
nhn Michael Cerularius m thi. ng phng, v b
nhng ch chn xu lm lc hng, nn t ly khai khi
Roma, ch khng bao gi Roma ln n Gio hi ng
phng. Nm 1057, Cerularius ng u mt cuc o
chnh, lt Michael VI (1056-57) v a Isaac
Comnenus (1057-59) ln ngi hong . Nhng tnh kiu
cng cng nhng tham vng ca ng lm mt lng
Isaac, v ng b pht lu ra o Proconesa (1059), cht ti
.
T nm 1070, ngha l 16 nm sau cuc khng hong
Cerularius, quc Byzantin gp phi nhiu th thch
mi. Nhng chin cng oanh lit ca Nicephorus Phocas
(802-811) v Basilius II (963-1025) ginh c mt
khu vc rng ln, c th bo v an ton nhng yu im
ca quc cho n tn Syria, nay li b ch qun trn
vo v chim ng mt ln na. Nhng ngy en ti tr
li: qun Byzantin b nh tan Martzikiert (1071),
Gierusalem ri vo tay ch mi, Antiokia v Edessa cng
lt vo tay ch v qun Th Nh K trn vo Tiu , ng
ti Iconium, Smyrna, Cyzico... Kinh thnh Constantinopoli
b trc tip e da. n lc gio dn Ty phng phi
ng vo hng ng: l thi binh Thnh gi.

III
GIO HI THI BINH THNH GI
1. Binh Thnh gi v vng quc Gierusalem (10961291)
Binh Thnh gi bt ngun t nhng cuc hnh hng
t Thnh c v trang. Vic hnh hng Gierusalem cho
ti th k XI vn d dng, ch tr thnh kh khn v nguy
him t khi vng Tiu ri vo tay ngi Th Nh K
Seldjoukide (1070). Gio dn hnh hng by gi phi t
chc thnh on mang v kh. T hon cnh , ny ra
nh mt cuc hnh hng quy m nhm ti chim
Gierusalem.[27]
Ngy 27.11.1095, ti cng ng Clermont (Php), khi
c Urban II (1088-99) ln ting ku gi th gii Cng
gio ng ln cu t Thnh, c l c Thnh Cha ch ni
ln ngh c sn trong thm tm ca c Gregori VII
(1073-85). S lo u v nhng cuc tn ph nng n m
Gio hi ng phng phi hng chu, khin v thnh
Gio hong ny ngh n s vin binh ca cc vua Ty
phng, ng bo v Byzantin (1073). Gi nh khng
vng mc v Henry IV, th c l ngi thnh cng trong
vic thng nht cc vua u chu, v lin qun Kit gio
ngn cn c cuc xm lng ca Th Nh K vo Tiu .
iu m c Gregori VII c gng thc hin bng ngoi

giao vi cc vua cha, th c Urban II t c, nhng

bng phng tin khc. Ngi khng ku mi cc bc lnh
o quc gia, nhng ku gi qun chng v s nham gia
ca cc nam tc cng cc tng lnh cng gio. c
Thnh Cha nh thng vo lng qung i ca mi ngi
thin ch, ko ch mi gio dn hng v M thnh.
Chnh v M Thnh m cn phi c chin s.
Li ku gi ca c Urban gy nn mt ting vang
khp th gii Cng gio, pht ng mt phong tro hnh
hng dng ln nh sng cn. Thm vo , mt n
Ton x ha ban cho tt c nhng ai tnh nguyn gia nhp
n qun vin chinh, khng nhng v phn ri mnh, m
cn v s sng cn ca M Gio hi, cng thu ht v thc
y nhiu ngi. Ngi ta tin tng s t chn ln ng
i Gierusalem vi Thnh gi bng vi trn vai hoc sau
lng v trc ngc, chnh l bc ng chc chn vo
Nc Tri. Nhng li khng phi l iu m c Urban
tin liu. c Thnh Cha ch ku gi nhng ngi quen
chin u, ch ngh n vic thit lp nhng o qun tinh
nhu cho mt cuc thnh chin. Ting ni ca ngi qu
nhiu nh hng trong mt u chu st sng v o c
th k XI: ngi c i bn, ngi cha bao gi chin
u, gio s, ng gi, tr nt, tt c u ao c ln ng.
Guibert Nogent vit: H bit mnh s khng cm kh gii
ra chin trng, nhng h mong c phc t do. H
ni vi cc chin s rng: cc anh khe mnh v can m.
cc anh ra mt trn, cn chng ti, chng ti nhn chu

au kh vi Cha Kit ot Nc Tri.

Khng mun ch o qun chnh quy cn ang
c t chc, mt on ngi thiu chun b, qu nng
ny ko nhau i trc, di s ch huy ca mt hip s tm
thng tn l Gautier-sans-Avoir v linh mc Pierre, v tu
hnh rt o c nhng thiu khn ngoan. S phn ca
ngi v t chc ny, ngi ta tin on: thiu n, thiu
v kh, nn sau mt vi cuc ng vi ngi Bo Gia
Li v Slavo, h b kt trn b sng Bosphore. c
chuyn sang thnh Nicea, on ngi hn hp b Th qun
nh tan tnh.
Cng nm 1096, on qun chnh quy ln ng, vi
con s 200.000 n 300.000, c chia lm bn o.
Khng c tng t lnh, nhng c chung mt v lnh o
tinh thn, l c cha Admar (+ 1098), gim mc thnh
Puy kim khm sai Ta thnh. Cng khng c mt vua
no tham d, v c Cha Gisu l Vua duy nht v chn
tht. Nhng c nhiu hip s ni ting ng ra ch huy cc
o qun. o qun c do Baudouin Hainaut v
Godefroy de Bouillon; o qun Bc Php do Hugue
Vermandois v qun cng x Normandie ; o qun Nam
Php do Raymond de Saint-Gilles (Toulouse) v khm sai
Ta thnh Admar; o qun Normand () do
Bohemundo thnh Tarente v Tancredo. Tt c bn o
qun u c mt ti Constantinopoli vo cui nm 1096.
Hong Alexi I Comnenus tng binh Thnh gi

n ng c ton quyn s dng vo vic ti chim

cc tnh mt, khin cc qun binh ny bt mn v ch
Byzantin. i qun Thnh gi tin qua vng cao nguyn
ni i Cappadocia. Ti Dorylea, sau cuc giao tranh nh
c mng ngy 1.7.1097, binh Thnh gi y lui c
qun Th Nh K ca Sohman (Abou-Ayodb). Nhng trn
chin lu di v cam go hn c l trn Antiokia (t thng
10.1097 n thng 6.1098). Sau nhiu thng cng hm
ch, chnh gi chin thng mt th trn v cng khng
khip qut ngc li. Binh Thnh gi va trn vo thnh,
lin b Th qun p n. Lng thc kh cn, kh tri
nng nc; gia lc c mt o qun kit lc v hp hi, th
mt lung gi c tin thi ti. Ngi ta loan tin tm thy
di bn th trong n Thnh-Pher li ng m cnh
nng long Cha. Qun s nh sng li v h nhn ln
khng trung: mt o qun mc binh gip trng n ym
tr. Mt ln na binh Thnh gi gic ton lc nh trn
cui cng, ph tan c qun Th Nh K ang vy hm
h. Ti trn a Antiokia ny, Bohemundo t ra l danh
tng ca binh Thnh gi.
Nh c ch can trng v hy sinh tuyt i, binh
Thnh gi thng vt mi gian nguy v i kht; nay
h cn phi thng mt nhc v tnh ch k. Cc tng lnh
nh Bohemundo v Baudouin rt hi lng v nhng thng
li t c, nay lm ch Antokia v Edessa, khng cn
mun tin xa na. Nhiu tng t khc cn tranh ginh
nhau: ngi ta b qun Gierusalem. Nhng cc qun binh

trung thnh khng chu nh vy v cuc Nam tin bt

u. H ti Gierusalem thng 6 nm 1099. Thnh thnh
by gi c canh phng, khng phi do qun Th Nh
K, nhng do Hi qun t Ai Cp sang.
Sau 5 tun l vy hm, binh Thnh gi gm ton
nhng qun nhn Franc can trng v kiu hng tn cng
nh v bo. Raymond de Saint-Gilles, Godefroy de
Bouillon v Tancredo u l nhng anh hng ca ngy lch
s 15.7.1099. Mt trn chin c lit eo dui nhau t khu
ph ny sang khu ph khc, nht l trong khu vc gn n
th. My chy trn tra, tung te bn y ngi vt cng
nh ca. Chin thng v tay binh Thnh gi. Cc chin s
sung sng trong Cha, ra tay chn, b o vy mu,
mc o mi, ci giy bc vo Ni Thnh. [28]
Cuc vin chinh lu di v cam go ca binh Thnh gi
thit lp bn nc: vng quc Gierusalem, hu quc
Antiokia, hai cng quc Edessa v Tripoli. Cc nc ny
t chc theo th ch phong kin Ty phng vi nhng
quy ch (assises) ring, v c trao cho cc tng lnh
c cng. Gio dn li t chc nhng cuc hnh hng sm
ut nh xa. Nhiu dng tu hip s c thnh lp hoc t
chc li, nh dng Bnh vin, dng n th..., nhiu
thnh ng xy ct theo mu Ty phng.
Gierusalem l thnh thnh trong c M Cha c
nhn nhn l bu vt qu trng nht ca ngi tn hu, nn
vng quc Gierusalem cng c k l quan trng hn

c. Godefroy de Bouillon c bu lm vua (1099-1100),

nhng ng ch nhn danh hiu Lnh canh M Cha,
Baudouin I (1110-1118) k nghip anh, xng v l
ngi xy dng vng quc. V Gierusalem nm mt
a th nguy him cn phi c bo v, nn Baudouin
ln lt chim nhng yu im chung quanh nh SaintJean dAcre, Sidon, Beyrouth, Arsouf. Baudouin II n
sau chim thm Tyro (1124), v Baudouin III nh
Ascalon (1153).
Nhng th ch phong kin c thi hnh mt cch qu
kht khe, l nguyn nhn lm suy yu vng quc, y
dy k th chung quanh, trong khi ngha binh Thnh gi
ht hn khn ha rt dn v qu qun. Thm vo ,
nhng lng cng ni b gia qun binh Normand v
Byzantin, Php v c, nhng i hi ca cc qun nhn
dn ng, ri n v vua Baudouin IV (1174-85) mc
bnh ci, vua Conrad Montfenat b m st (1192). Vi
chng y kh khn v tai bin, vng quc b nh ny vn
tn ti gn hai th k, v tnh mng n ch lm nguy tht
s t nm 1146, khi binh thnh gi mt Edessa, v
Antiokia b e da. T lc y cc bc lnh o Cng gio
Latinh ng phng phi cn n s cu vin ca binh
Thnh gi.
2. Binh Thnh gi cu vin Gierusalem (th k XIIXIII)

Thc ra t nm 1101 c nhng cuc cu vin ring

r, nhng ngi ta ch k n tm cuc vin chinh qui m.
Cuc vin Chinh th nh (1147-48) c thc hin sau khi
Edessa b h (1146), v mi ngi Cng gio nhn thy
mi nguy c Gierusalem. Thnh Benad (1091-1153) i
khp hai nc Php (Vzelay, 1146) v c, ku gi t
vua quan n th dn gia nhp ngha binh: tri t rung
chuyn v vua Tri mt t, t m xa kia Ngi tr
ng; k th ca Thnh gi lin kt vi nhau chng li
Ngi, chng m ming kiu cng ni: Chng ta phi
chim lun n thnh ca y... Con mt Cha Quan phng
mun thy c ai i tm Thin Cha, c ai cm thng s
au kh ca Ngi v i chim li t cho Ngi. [29]
Theo li hiu triu ca thnh Bena, mt d n thit
ln lao c a ra: chng li Thn gio Silesia v
Lusace, nh ui Mauro Ty Ban Nha v Phi chu, dit
Th Nh K Syria v Ai Cp Cc dn Trung u v
Scandinavian, cc nc c, Anh, Php, Ty Ban Nha, ,
tt c u hng ng v tham gia. Louis VII nc Php,
Conrad III nc c v Manuel Comnenus ng phng
ng vai ch huy cuc vin chinh th nh ny. Nhng tic
thay, nhit tm khng th b p c nhng khuyt im
ln lao: cu th trong vic la chn binh s, xut qun vi
thi ph trng sc mnh, nhiu ti nhn i gia nhp
c dp chuc ti, nhiu cng cha hay b hong cng
i i theo cc chin s... Tt c nhng yu t trn a
ti kt qu khc hi, s thm hi trong vic tn cng mt

cch liu lnh vo thnh Damas, l im m cc s gia cho

l to ln nht.[30] Trc thm trng , thnh Bena than
rng: Hnh nh Cha b khiu khch bi ti li chng ti,
nn Cha qun i lng thng xt ca Ngi, n
phn xt th gian trc ngy nh... Chng ti loan
bo ha bnh m ha bnh khng thy n, chng ti ha
chin thng m ch nhn ton thm bi. [31]
S tht bi ny lm cho ngi gio dn sng trn t
Thnh cn phi on kt vi Byzantin, thit lp nhng o
qun thng trc, nhng dng tu hip s c ch huy ring,
cc tu s ny thm li tuyn th khng u hng gic. Cc
tu s n th bo v Gierusalem, Tortosa, St-Jean d'Acre,
tu s Bnh vin nay tr thnh nhng chin s canh gi cc
chin ly (krac). Bui u hai dng tu ny gy tn nhim
v t c nhiu chin cng rc r. Nhng sau v qu
nng lng vi ca ci, thiu tun phc, nn b ngi dn
on ght.[32]
Nm 1171, Hi qun t sng Euphrate n sng Nil
tp trung lc lng, di quyn ch huy duy nht ca
tng Saladin (Calah-ad-Din + 1193). ng u vi
Saladin, ch th rt li hi ny, phe Cng gio thua lin
tip nhiu trn trong nm 1187: Syria b tn cng o t, ti
n Hattin gn h Tiberiad: qun Franc b tiu dit
(4.7.1187). Ch c cc chin ly Tyro, Tripoli, Tortosa v
Antiokia thot tay ch qun. Cng nm 1187, Saladin
tha thng chim Gierusalem, ph Thnh gi khng l t
trn mi cha hi gio Omar, nhng ng tha git dn Kit

gio v tn trng cc Ni Thnh.

Thnh thnh v M Cha li ri vo tay Hi gio.
Theo li ku gi ca c Thnh Cha Urban III (1185-87).
Friedrich Barbarosa hong La c, Philippe-Auguste
nc Php v Richard bit hiu Gan S t nc Anh
xut qun, v y l cuc vin chinh th ba (1189-92).
Qun c theo ng b, nhng ci cht ca Friedrich
trn sng Cydnus (Cilicia) lm h tan v (1190). Hai
vua Php v Anh i ng thy, b ngoi lm ha vi
nhau, cng nh chim Saint-Jean d'Acre (thng 7.1191).
Philippe-Auguste lm bnh phi tr v, m mu vi John
Lackland (em ca Richard) nh chim ngai vng ca anh,
khin Richard cng vi quay v (1192).
Mt th k sau cng ng Clermont (l095), binh
Thnh gi ch cn gi c nhng c im trn min
duyn hi Palestina t Tyro n Jaffa, c Saint-Jean d'Acre
lm th . min Bc tuy cn hu quc Antiokia, nhng
suy yu lm. Tuy nhin, ln vin chinh ny, Richard
chim thm c o Cypro, xy dng mt vng quc
thnh vng cho vng tc Lusignan (1192-1489). Trong
khi vng quc Tiu Armenia c thit lp trn t
Cilicia do Livon II (1185-1219), lm ni lp nghip ca
cc hip s v thng gia u chu.
Cuc vin chinh th bn (1198-1204) do c
Innocent III (1198-1216) h ho. Nhng ln ny b ngi
x Venecia v Philippe x Suaben li dng nh chim

Zara (Dalmatia) cho mnh, sau chim Constantinopoli

(1204) v thit lp mt quc Latinh ng phng.
quc ny gm mt phn bn o Balkan (Thracia
Macedonia, Morea), tn ti cho ti khi Michael VIII chim
li c (1216).
Cuc vin chinh th nm (1219-21) do Jean de
Brienne vua Gierusalem (1210-25), Andrew II vua Hung
Gia Li v Leopold VI qun cng x o, gm cc qun
binh c v Hung. Cuc vin chinh nhm nh Hi qun
Ai Cp, nhng nc sng Nil ln cao khin ngha binh
phi trit thot.
Cuc vin chinh th su (1228-29) c t di
quyn ca hong Friedrich II nc c, mc du va b
c Thnh Cha pht v tuyt thng. Friedrich thay v
chinh chin m phn vi Meledin (Malex-El-Kamid).
Kt qu l mt tha hip c k ti Jaffa (1229) nhng
cho ngi Cng gio Gierusalem, Blem v Nazaret.
Nhng ngi Th Nh K vi phm tha hip ngay sau ,
v 10 nm sau Gierusalem li mt v tay Hi gio.
Friedrich sai lm, khi chp nhn gii php tha hip .
Thnh Louis IX (1226-70) vua nc Php cng
quyt ly li Gierusalem. Hai cuc vin chinh cui cng
ny l ca thnh nhn. Cuc vin chinh th by (1248-50)
nh vua Th Ayoub, khng phi Syria, nhng trn t
Ai Cp, ni tp trung lc lng ca quc Th. Cng
nh nm 1221, binh Thnh gi chim c Damietta,

nhng tht bi Mansourah (1250), em vua l Robert

qun cng Artois t trn. Vua v qun s u b bt v ch
c chuc bng mt s tin khng l. Sau , nh Vua
qua Syria ving thm v an i qun binh n tr y, v
tr li mt ln na vo nm 1254. Nm 1270, tuy gi
yu (65t) v cc quan can ngn, thnh Louis quyt ra i
chuyn na, l cuc vin chnh th tm. Thnh nhn
xut qun qua Tunis, nhng n dch lm tiu hao qun
binh Thnh gi, chnh vua cng lm bnh t trn ngy
25.8.1270.
T , lc lng ca qun Th Nh K tr thnh v
ch, tn cng khp cc ni ngi Cng gio ng qun
ng phng, trong khi hu quc Antiokia tan r t nm
1268. Saint-Jean d'Acre tht th nm 1290. Nm lin sau,
n lt cc cn c khc cn li, tr Cypro v Rhodes
thuc nh Lusignan v dng Bnh vin Thnh Gioan thnh
Gierusalem... Th k XIV v XV, tuy tinh thn ngha binh
vn cn, nhng cc th thay i: l binh Thnh gi
t v u chu chng li him ha Th Nh K. Trong
khi y, khng c nhng cuc vin chinh nh trc.
c nhng dng lch s trn, chng ta thy binh
Thnh gi tri qua nhng hi thnh suy, khi u l nh
thnh thin ca c Urban II, ni tip bng ch ch ring
t ca cc nh chnh tr hn l qun binh Thnh gi, ri
kt thc bng nhiu thm bi, n vua thnh Louis,
ngi y thin ch, cng khng lm li c ma xun

ca lch s ngha binh.

Thin Cha mun ! (Dieu le veut). S tht bi trn
chin trng lm tan v mi hy vng c dt ra
Clermont Vzelay, ni ln mun ca Thin Cha khng
l thuc vo nh ca con ngi, cng khng l thuc
vo nhng li tha thit ku cu ca cc thnh. S Quan
phng ca Thin Cha i khi cho ngi ta thy nhng
cng vic mnh c th lm c, nhng cn cn phi c s
khn ngoan v kin nhn t thnh cng. Khn ngoan
v kin nhn, hai c tnh ny khng phi l nhng g ni
bt qun binh Thnh gi. Mc ch trn th l chim li
t Thnh khng thc hin c, nhng nh c nhng
cuc thnh chin ny m rt nhiu ngi n nn sm
hi, chu gian kh hy sinh, hng hi dn thn v chnh
ngha c tin. Phi chng li khng phi l mun ca
Cha, ng cn tm lng hn l vt.
Ni th khng c ngha l v phng din th tc, cc
cuc vin chinh Thnh gi thm bi, n khng em
li c mt hu qu no tt p. S thc, cc cuc vin
chinh m rng ng giao thng v thng mi, ci
tin nn kinh t ca u chu phong kin, nht l s trao
i gia ba nn vn minh Trung c : Latinh, Hy lp v
Islam. Nhng vn minh ny thm nhun vo cc c cu x
hi, mt th gii mi xut hin.
3. Lc gio Cathar hay Albigens v binh Thnh gi

thnh Albi.
Lc gio Cathar c ni trong lch s di nhiu
danh hiu: Bogomil, Patarin, Albigens. Gio hi Cng
gio sut bn th k phi i ph vi lc gio ny, nht l
Bo Gia Li (t th k X), ri Bc v Nam Php
(th k XII v XIII).[33]
Gio thuyt Cathar na n ging gio thuyt ca Mans
(= 273), nhng khng c tnh thn thoi ca Maniks
nguyn thy, du vy ngi ta cng gi n l lc gio Tn
Maniks. S thc y l mt gio thuyt Slavo c k
m mu Kit gio. Cuc tranh chp gia Gisu Kit v
Satanael, l mt t tng bt ngun t Thn gio ca
ngi Slavo pha ln thn thoi Bielobog (Thn trng) v
Tchernobog (Thn en). Cc ph thy Volkivy (Carphatia)
ni: C hai phn, mt trn cao, mt di thp. Thin
trn cao, c di thp gm vt cht v xc tht.[34] Do
y, pht sinh mt th lun l cc oan: khinh ch xc
tht, kinh tm hn nhn, chn ght s sng...
c mu sc tn gio, h cng lp ra nhiu B
tch. Cc tn hu phi khun mnh trong k lut st, v
chu kim sot nghim ngt do cp lnh o b mt iu
khin. Gung my t chc ca lc gio rt c h thng t
trung ng ti h tng, c c quan u no, c quan h
tr, thng tin tuyn truyn, gio dc v c bit nhng
trung tm o to ph n thnh chin s can trng. Nh
c t chc quy c lc gio hnh ng gy nh hng mnh

m trong qun chng. Nhng v o qu kht khe, nhiu

ngi ch n khi sp cht mi xin gia nhp v chu b
tch Consolamentum. y l b tch chnh yu c
thng ban qua l nghi t tay, k th lnh phi th t b v
th ght o Cng gio, phi gi chay tnh v trinh khit
trn i. Coi Gio hi Cng gio nh t th, l c tnh
c hu ca lc gio Cathar.
Th k X ng phng, nhm Bogomil (bn ca
Thin Cha) bt u gy sng gi cho cc vua Bo Gia
Li. Sang th k XII, ngi ta chng kin nhiu cuc ph
hoi ca nhm ny ti Constantinopoli.[35] Cng thi gian
trn, lc gio xm nhp Ty u, nhiu tiu t thy c
vo u th k XI Mainz, Goslar, Cologne nc c,
Chlon, Rouen, Orlans, Nevers nc Php. Nhng nguy
him hn c l Bc (Lombardia), ni h mang tn l
Patarin, v c min Nam nc Php (Aquitaine,
Provence, Languedoc) ni h c tn l Albigens. X
Languedoc chu nh hng su xa ca lc gio hn ht, v
ni y hng Gio phm km ti thiu c, trong khi
ngi Cathar nu gng trn lnh, thu ht dn chng,
li cun c hng gio s.
ng trc tnh trng nguy ngp ny, cc tha sai
dng Xit, c thnh Bena v khm sai Ta thnh ch
thn rao ging Phc m v thuyt gio. Song cc ngi
khng t c nhng kt qu lu bn.[36] S t tin n
khinh ch ca nhiu v khm sai, l mt trong nhng
nguyn nhn gy nn tht bi . Nhng ngi ta ngh

n bin php mnh cu min Languedoc ny, v cho

l mt trch nhim.
c Thnh Cha Innocent III khng ngn ngi ln
ting mt cch thng thn. Nm 1199, ngi vit: chng ta
hy lin kt vi mi dn tc, chun b mt lc lng
chng li lc gio... Nhng y ch l li e da, mi
sau mi thc hin. Ngha l cho ti khi xy ra v c
khm sai Pierre de Castelnau b m st nm 208, chin
tranh mi bng n, v c tuyn b bng nhng li l y
nh khi h ho binh Thnh gi cu t Thnh: ...Ta
thun ban cho tt c nhng ai tham gia cuc thnh chin
ny bo v c tin, mt n x m ta vn ban cho cc k
hnh hng ving n Thnh Pher ti Roma hoc Thnh
Giacob thnh Compostella. [37]
Binh Thnh gi ban u (1209) t di quyn ch
huy ca khm sai Amaud-Amaury, nhng t nm 1211
c trao ph cho tng Simon de Montfort (1150-1218)
vi 25.000 qun. Cc cuc hnh qun khng nhm vo
thnh Albi, cho bng vng nh hp nm hng ng nam
thnh Toulouse gia hai sng Aude v Arige, l so
huyt ca phe Cathar, ni c nhiu thi p ca cc lnh
cha u (Minerve v Mirepoix). Nhng trn chin c
lit din ra Bzier (1209), Lavaur (1211), Muret (1213),
Toulouse (1218) nh bi lin qun Albigens, gm vua
Pedro II nc Aragon cng vi hai qun cng Toulouse v
Poix; trn Muret git c vua Pedro. Nm 1213, i
Cng ng Latran IV phong cho tng Simon de Montfort

lm qun cng thnh Toulouse. Tng De Montfort tuy

khng phi l ngi chu trch nhim v v thm st
Bzier, nhng trong vic dp cc lnh cha (feudit) v lc
gio, ng khng t b nhng bin php mnh m ng
cho l cn phi c. Nhng ln khi thiu hy cc lu i,
thi p bc ln lm en c bu tri Languedoc. Hng my
ngn ngi Cathar chnh quy (khng k thng dn) b
git hoc thiu sinh.
Binh Thnh gi thng, nhng khng cm ha
c lng ngi, nn lc gio Albigens vn cn. Khi
thnh Minerve b h, hng trm ngi Cathar phi ln ha
i. V cm thng cho s phn ca h, c khm sai Guy
Vaux-Cernay n khuyn rn h suy ngh li, th c h
tr li mt cch hin ngang, nh sau: Ti sao cc ng
ging dy chng ti? Chng ti khng th tin theo cc
ng, chng ti th b Gio hi Roma. D sng, d cht
khng th lm chng ti b c c tin ca chng ti.
Ni xong, tt c nhy vo ng la.[38]
4. Vic dp yn lc gio Cathar: thnh aminh v ta
Truy t (Inquisition)
Khng phi gm hay la dp c lc gio. Mun
cu Languedoc khi him ha Cathar phi dng bin php
khc, lc ny Gio hi tm ra bin php . Hng Gio
phm, khi b li sng Phc m v b qun s mng ging
dy ca mnh, chnh l nhng ngi phi chu trch nhim

v cuc khng hong ni y. Vn trc ht c t ra

l lc gio Cathar thnh cng nh c mt i sng
khc kh.
Qu v khng th ly li ni chinh phc nhng
ngi c con mt ch di theo gng lnh. Qu v hy xem
ngi lc gio, h li cun ngi dn cht phc bng
hnh nh thnh thin v ngho kh Phc m. Nu qu v
a ra mt hnh nh tri ngc, qu v s xy dng t m
ph hoi nhiu, v s khng thu c ch li g ? [39]
l nhng li khn ngoan ca nh truyn gio Ty Ban
Nha: thnh aminh (1170-1221).
Trc ht phi c gng lnh, nhng cng phi dng
li ging dy cho nhng ngi dn tht hc. i Cng
ng Latran IV (1215) c nhng li khuyn nh sau:
Cng ng nhn thy c nhiu gim mc khng th ch
thn thi hnh vic rao ging Li Cha, nht l nhng v
c a phn rng ln. Bi vy Cng ng truyn cho cc
v y chn mt s ngi c kh nng thi hnh s mng
ging Li Cha mt cch hu hiu, v khi c uy tn
trong li ni vic lm qu v s n tn ni, tc nhng ni
m cc gim mc khng th ch thn ti, d thm ving
ngi dn c y thc v qu v s dy dn bng li ni
cng gng sng.[40]
Chnh v mun th hin mun ca Cng ng ni
trn, m thnh animh c nh lp mt dng tu chuyn
vic ging dy mang tnh h gio. Dng tu ca thnh nhn

trc ht c c Cha Foulques thnh Toulouse ng h,

v c Thnh Cha Honori III chnh thc chu ph ngy
22.12.1216. u cng l cha Quan phng, c nhng
tay th truyn gio c lc v thc thi trong o binh
Thnh gi thing ling m Gio hi ang cn n.
Nm 1233, c Thnh Cha Gregori IX trao cho dng
aminh mt s mng rt t nh : Ta Truy t (Inquisition).
Ta ny c t nm 1184 di triu Gio hong Luci
III, do cc gim mc v khm sai Ta thnh nm gi, c
mc ch iu tra v t co nhng ngi theo lc gio v
trng pht cc k c chp gy nhiu lon. T nay Gio hi
trao cng vic ny cho mt cng on chuyn mn, c
ngi tha hnh, c k hoch v phng php. y l mt
s mng va kh khn va nguy him.[41]
Thi nay, ngi ta c lm quen vi nhng bo m
thng xuyn ca cng l, ca t chc Nhn quyn Quc
t, nn d c nhng li l rt gay gt mi khi ni n ta
n ny. Nht l ngi ta t co n c ti, bi v mi khi
iu tra mt v, quan n ch cn hi nhn chng hoc c
mt s ti liu, sau quan n ty ti thm phn cng
lng tm mnh m tuyn n. Bn n cng b khng ai
c chng li, tn ngi cung cp ti liu cng nh nhn
chng c trit gi kn. C khch quan m ni, bn n
do mt quan ta c lng tm phn quyt v cng b phi
chng li khng v t hn nhng bn n, tuy c tranh ngh
si ni, nhng li b p lc ca d lun hoc la li ca l

ng v trch nhim ?
ng trc tng Cha Chuc ti, suy ngh trong
thinh lng, quan n ca ta Truy t d thot c nhng
thin kin v nh hng ca hn th; t l th. Quyn hnh
ca quan ta rt ln, nhng ng tng ng c quyn
buc ti v nghim pht mt cch c on. ng phi tr
l trc mt c Thnh Cha, v thc s c nhiu v b
khin trch, trng pht v mt chc. Ngoi ra, cn c mt
c vn khn ngoan lun lun theo st ng trong khi thi
hnh nhim v, c th can gin v gip ng gii quyt
nhiu v lm bi ri lng tm. T gia th k XIII, cn
thm mt khon lut na cho quan ta, l khng mt bn
n nng no, nh l t chung thn hay x t c cng b,
nu cha c s ng ca c gim mc a phn.
Nguyn iu , cng m bo cho b co khi s nng
ny hoc thiu v t ca mt ta n lu ng.
Bn n thng c cng b trong mt khung cnh
trang nghim. M u bng mt bi thuyt trnh, m Ty
Ban Nha ngi ta gi l auto-da-f (acte de foi), nhm gy
cho cc ngi d cuc c cm tng v quyn ti phn
ca Gio hi, ng thi mi ngi chng kin s hi
hn hay c chp ca phm nhn. Thng l n t , tuy
nhin cng c nhiu cch n ti khc, nh hnh hng,
b th. n t hnh (ha thiu) ch dnh cho nhng u
ng c chp hoc c tha nay ti phm. Nhng cng
c nhiu u ng nh Gottachalk, Brenger, Ablard,
Henri Lausanne, Wiclif ch phi chu hnh pht theo gio

lut, nng lm l b qun thc trong mt tu vin.

Ni th, khng c ngha l tt c u tt p. S thc,
ta n ny i khi vo tay nhng gim mc hay nh thn
hc qu nghim khc nn lch s ca n khng khi nhng
vt nh, nh nhiu t chc khc. Li cng khng nn ln
ln vi ta Truy t c tnh chnh tr, c thnh lp nm
1478 ti Ty Ban Nha di triu Fernando V v Isabella,
thay th cho ta Truy t ni trn hu nh khng cn.
Ta Truy t mi ny ban u c trao cho linh mc
Thomas Torquemada (1420-98) dng aminh, ri n c
hng y Jimens (1436-1517) dng Phansinh, c mc ch
tm n cc ngi Do Thi v Mauro b n, l th ch
nguy him ca c tin v quc gia. Ta Truy t ny tht s
cng khng qu bo tn nh ngi ta ph phn, n buc
cc tn Do Thi v Mauro theo o Cng gio, nu
mun c li trn t Ty Ban Nha (v c lnh nh
vua trc xut h). Do , ta n ny khng nhng c
ton dn chp nhn m cn c hoan nghnh, v nh c
n m ngi Ty Ban Nha bo ton c c tin Cng
gio, thot khi mi xu hng, nguy him n mt o
trong th k XV v XVI di triu Felipe II (1557-98).
Ta n ging nh th cn hot ng c H Lan, tm
n nhng ngi theo lc gio.[42]

[1] Sch tham kho: Dom H. Poulet: Histoire du

christianisme (le moyen ge) - A. Fliche: LEurope

occidentale de 888 1125, v Diehl - Marcais: Le
monde oriental de 395 1081 trong Histoire gnrale
(Glotz) II, Q. II v III - G. de Plinval: Le drame
extrieur de la chrtient trong Histoire illustre de
lglise, Paris 1946-48, Q. I, tr 363-408.
[2] Diehl - Macais: op. cit., tr 158-185.
[3] Diehl - Marcais: op. cit., tr 114-151.
[4] Diehl - Marcais: op, cit., tr 185-196 - Xem L. Brhier
trong Hist. de lglise, Q. V, tr 127-130 v 134-140,
152-154.
[5] Xem Aigrain trong Hist. de lglise Q. V, tr 224-228 v
261-263. V cuc b vy thnh Comstantinopoli, xem
Deihl-Marais: op.cit., tr 251-252
[6] Xem Aigrain trong Hist. de lglise Q. V, tr 358-359.
[7] Diehl - Marcais: op. cit., tr 195 - Xem L. Brhier v
Aigrain trong Hist. de lglise, Q. V, tr 138-140 v 267268, 276.
[8] J. Labourt: Le christianisme dans lempire perse sous
la dynastie sassonide (224-632)- Xem Amann v
Tisserant: Nestorius trong Dict. de Thol. Cath.
[9] J. Pargoire: op. cit., tr 167-168 - Xem Deihl- Marcais:
op. cit., tr 208.
[10] R. Aigrain trong Hist. de L'glise, Q. V, tr 226-230 Xem G. Bardy: Revue apologtique 1930, tr 513 v tip

- W. Seston: Mlang. cole fr. de Rome 1936, tr 101124.

[11] R. Aigrain trong Hist. de lglise, Q. V, tr 270-275 E. Amann, Q. VI, tr 194-195
[12] E. Amann trong Hist. de lglise, Q. VIII. tr 423 - P.
Guirard trong Hist gnrale (Glotz) II, Q. IV, 2:
Lessror des tats d Ocident, tr 288-313 - V phong
tro hnh hng Compostella, ibid, tr 301-302. Xem
Revue des questions histonques 1934
[13] Amann trong Hist. de lglise, Q. VIII, tr 224-427.
[14] Xem M. Jacquin: Hist. de lglise Q. II, tr 287-291,
ch thch 3. V b Monothelisme, xem L. Brhier trong
Hist. de Lglise Q. V, tr 111-124, 160-176 v 183-190.
[15] J. Pargoire: op. cit., tr 199-214
[16] G. de Plinval trong op. cit., Q. I, tr 377-379.
[17] L. Brhier: La querelle des images, Paris 1904, v
trong Hist. de lglise Q. V, tr 431-470.
[18] C iu ng ch l cng ng Hiera cng khai
nhn nhn s nn cu nguyn cng c Trinh N
Maria, v nhng ng vua ch trng Ph nh tng
cung nhit nht cng khng bao gi b c thnh Gi.
[19] Mansi: Concil. XII, 1069.
[20] Cc thng ph gio ch Tarasius. Theodotus,
Cassiteras, Photius. Nicolas Mysticus u l nhng
quan thng th triu nh.

[21] V Pholius, xem Amnan trong Hist. de lglise, tr

465-501 v Dist. de Thol. Cath: Photius - M. Jugie: Le
schisme byzantin, Paris 1941 - H. Grgoire Du
nouveau sur le patriarche, Bulletin de la Classe des
lettres de lAcadmie royale de Belgique XX (1934), tr
36-53.
[22] L. Dujcev: Boris trong Dict. dHistoire t de
Gographie ecclsiastiques.
[23] Xc chng 6 mc II, 4 - E. Amann trong Hist. de
lglise Q. VI, tr 452-461
[24] E. Amann trong Hist de lglise Q. VII, tr 138-152 Xem L. Brhier Le schisme oriental du XI e sicle, 1899
- E. Amann: Michel Crulaire trong: Dict. de Thol.
Cath
[25] Fliche: La rforme grgorienne Q. I. Louvain 1924, tr
271-276
[26] C th xem ni dung bn n trong Dict. de Thol.
Cath. (Michel Crulaire). Xem Patrologie Latine
CXLIII, 1002-1003.
[27] Sch tham kho: L. Brhier Lglise et l'Orient au
moyen ge: Les Croisades, Paris 1907 - R. Grousset: .
Histoire des Croisades et du royaume franc de
Jrusalem, 3 Q, Paris 1934-35; Lpope des Croisades
1930 - P. Rousset: Les origines et les caractres de la
premire Croisade: Neuchtel 1945.
[28] R. Grousset: Lpope des Croisades. Tr 1-46

[29] Thnh Bena: Epist. 467. Xem Vacandard: Vie de

saint Bernard. Paris 1895, Q II, tr 229-303.
[30] R. Grousset: Hist. des Croisades et du royoume franc.
Q. II. tr 225-271.
[31] Thnh Bena: De consideratione II, I. Xem
Vacandard: op. cit., tr 415-435
[32] V cc dng tu Hip s, xem L. Brhier op. cit., tr 9698.
[33] Sch tham kho: A. Luchaire Innocent III 1904-08,
Q. II (La Croisade des Albigeois) - J. Guiraud: Histoire
de IInquisilion au moyen ge Q. I v II, Paris 1935-38 P. Belperron: Croisade con tre les Albigeois, Paris 1942.
[34] Mythologie gnrale ca F. Guirand (Larousse), tr
254.
[35] E. Amann trong Hist. de lglise Q. VII, tr 434-437.
[36] Xem Vacandard: op. cit., Q. II, tr 202-234.
[37] J. Guirand: op. cit., Q. I, tr 376.
[38] P. Belperron: op. cit., tr 206.
[39] Trch dn ca Guiraud: Saint Dominique (Les
Saint), tr 26.
[40] Trch dn ca Guiraud: op. cit., tr 72.
[41] L. Tanon: Histoire des tribunaux de IInquisition en
France. Paris 1893 - E. Vacandard: LInquisition. Paris
1914 - Inquisition trong Dict. de Thol. cath - J.
Guiraud: LInquisition mdivale, Paris 1928 - V

ngha tinh thn ca ta Truy t, xem D. Jordan: La

responsabilit de lglise dans la rpression de
I'hrsie au moyen ge Paris 1907 - H. Maille: Lglise
et la repression sanglante de I'hrsie, Lige 1909.
[42] Xem Inquisition trong Encyclopdie Universelle
Dictionnaire ca P. Gurin. Ta Truy ta ca cc vua
Ty Ban Nha dn dn ht hnh ng v bi b hn do
hin php nm 1820.