HOM

E
Phn Nht :
THNG C V TRUNG C
Chng Mi
GIO HI THI CHUYN MNH
CA TH GII TRUNG C (t.k. XIV-XV)
I. Gio hi Ty phng thi khng hong
1. Cuc tranh chp gia Philippe le Bel v
Bonifaci VIII (1296-1303)
2. Ta thnh Avignon (1309-76)
3. i Ly gio Ty phng (1378-1417)
4. Cuc Ly gio chm dt: Cng ng Constancia,
v Ble Ferrara Florencia
II. Khoa hc thnh v Vn ngh Phc hng
1. Thn hc, trit hc, thn b hc v ging thuyt
2. i sng o c v tu tr
3. Nhn bn ch ngha v Vn ngh Phc hng
III. Gio hi h bn th k XV
1. Cc Gio hong thi Vn ngh Phc hng: t

c Nicolas V n c Phaol II
2. Cc Gio hong thi Vn ngh Phc hng: t
c Sixt IV n c Le X
S trng thnh ca cc dn tc Ty phng i dn
n ch chm dt s can thip ca ngi Gio hong trong
lnh vc chnh tr. Vn thn quyn chnh tr c cc
bc tr thc v lut gia em ra tranh lun v cng si ni.
Chc chn Gio hi vn nm gi vai tr trng yu trong
lnh vc vn ha, ngh thut. Nhng ngi ta khng cn
chp nhn chnh tr v vn minh l thuc vo Gio hi
na.
Ngay t cui th k XIII, cc Gio hi a phng
c khuynh hng bin thnh Gio hi quc gia trong l
thuyt v trong thc hnh; d nhin h vp phi phn ng
ca Roma. Nhng toan tnh nguy him mun thit lp cho
Gio hi mt ch i ngh hoc dn ch, lm lu m
quyn uy ti cao ca Roma, v gy cho ton th Kit gii
nhng thit hi khng lng c. Cng t y nhiu
phong tro dn tc pht sinh t gio thuyt Wiclif v Huss.
i sng Gio hi v tn gio bin i v dao ng.
Trong lnh vc thing ling, mt thn b hc cao siu v
thm su thu ht nhiu tm hn sng i sng ni tm, tuy
c phn lp d. T th k XIV, xut hin nhng hc phi
c khuynh hng bnh lun v ch quan, c bit duy danh
ch ngha. Do y, ni dy mt c th ch ngha a thch

bnh lun cc o l, cng nh nhng truyn thng ca

gio hi.
Tuy gp phi nhng th thch rt nng n trong thi
chuyn mnh ca th gii ang i tm mt th qun bnh,
tuy Gio triu v mt phn ln hng gio s lm cnh
khng hong v b bu xu, ta nh Gio hi vn ng
vng, tin ti thi canh tn v ci cch th k XVI.[1]
I
GIO HI TY PHNG THI KHNG HONG
1. Cuc tranh chp gia Philippe le Bel v Bonifaci
VIII (1296-1303).
Triu i ca c Bonifaci VIII (1294-1303) gp
ngay kh khn vi Philippe IV le Bel (1285-1314) vua
nc Php, v vn quyn bnh. c Thnh Cha ni
mnh c trn quyn trc tip trong phm vi thing ling v
quyn gin tip trong lnh vc trn th i vi cc vua
cha. l nguyn nhn su xa gy nn mt cuc tranh
chp v cng si ni t nm 1296.
H bn th k XIII, hai nc Anh Php thng xy ra
nhng cuc ng v ngi bu, gy thit hi cho hot
ng ca binh Thnh gi. Cc c Gio hong nhiu ln
phi can thip ging ha, nhng hu nh v hiu. ngn
nga chin tranh c th xy ra gia Philippe le Bel v

Edward I (1272-1307), nm 1297 c Thnh Cha

Bonifaci VIII, bng mt v tuyt thng, cm hng gio s
Php cng nh Anh khng c np mt cc tin thu cho
nh vua. Philippe le Bel phn ng ngay bng cch cm
a vng ra nc ngoi, trc xut cc nhn vin thu thu
ca Gio hong v cc ch ngn hng hot ng cho
Roma. Tc th, mt Sc lnh do c Bonifaci ban hnh
vi li l e da. Sc lnh c tr li bng mt vn th
vi nhng l lun nng ny qu khch ca lut s Pierre
Flote, t php i thn ca Philippe. Th l th t qua li
ti tp gy nn mt cuc bt chin. Nhng ri hai bn
cng lng du. Paris cng nh Roma by gi thc s
khng mun chin tranh.
Vn tr li vo nm 1301. Nm Ton x 1300 c
c 100.000 ngi hnh hng ti Roma, lm cho quyn uy
Gio hong li bt u ln. Tin tng s t thng li cho
quyn ti cao thing ling v trn th, c Bonifaci VIII
quay tr li chng Philippe le Bel. Trong khi , khm sai
Ta thnh, c cha Saisset gim mc thnh Pamiers, b
nh Vua bt gi, sau khi b t co m mu dy lon. Gio
hong i phng thch, tuyn b rt li cc c n ban
v cng b Tng chiu Ausculta fili, loan bo triu tp mt
cng ng nhm gii quyt vn Php quc. Nhng
Philippe nht nh khng chu t quyn mnh di cng
ng, v l ng xc tn quyn bnh ca ng l do Thin
Cha ch khng bi Gio hi. C nc Php xn xao, nht
l t khi ph bin mt Tng chiu gi mo v mt vn th

phc p cng gi mo, trong c nhng li nhc m v

nt n nhau rt b i. Ngy 10-4-1302, Quc dn i hi
c triu tp ti vng cung thnh ng Notre-Dame,
gm cc i din ca ba giai cp: gio s, qu tc v th
dn (tats genraux). Ln th nht nh Vua c cc i
din th dn cng vi hng qu tc hoan nghnh v ng
h. Sau , mt cng ng cng c hp ti Roma
(1.11.1302). Tng chiu Unam Sanctam nhc li ngha
ca thanh gm hai li sc bn trong Tn c (Kh I, 16;
II, 2). c Gio hong cn tuyn b tho li th trung
thnh vi nh Vua cho mt s lnh cha ch hu, v chun
b pht v tuyt thng vua nc php. Nhng mt hnh
ng ca v lc lm cho nhng quyt nh trn khng
thc hin c.
Ngy 7.9.1303, Guillaume Nogaret nhn lnh,
cng vi my anh em nh Colonna, n bt c Bonifaci
by gi ang Anagni. C gi 86 tui t ra can m v
cao thng, cng quyt khng t chc trc bo lc.
c Thnh Cha c phng thch sau , nhng v qu
bun ru, ngi t trn ti Roma vo my tun l sau
(11.10.1303). Mt tu s hin lnh thnh thin dng aminh
nn k v, tc chn phc Benedict XI (1303-04). c
tn gio hong khng mun tr li vn , nn cuc tranh
chp c coi l kt thc.[2] Cng t y chm dt quyn
Gio hong trn vua cha trong lnh vc chnh tr v quc
gia.

2. Ta thnh Avignon (1309-76)

c Thnh Cha Beneict bng h ngy 7.7.1304 sau
8 thng cai tr Hi thnh. Ngy 18 thng 7, 16 hng y hp
ti Perusa bu Gio hong mi. Hi ng bu c chia
lm hai phe: mt do hng y Mattei Orsini bnh c
Bonifaci VIII, phe kia do hng y Napoleo Orsini bnh
vua nc Php, ko di 11 thng. Sau cng, ngy 5.6.1305
c cha Bertrand Got, tng gim mc Bordeaux, c c
Gio hong, hiu Clement V (1305-14). L ng quang
c c hnh ti Lyon.
Chin tranh gia hai phe Guelfe (Bch ng) v phe
Gibelin (Hc ng) bt u t gia th k XII, by gi vn
cn xu x bn o i Li, nht l t khi hong
Henry VII nh Luxembourg (1302-13) mun ti din ci
tham vng ca nh Hohenstauphen, l t nn thng tr
trn t v Roma.[3] Cuc ni chin lm cho nhiu
Gio hong phi ri khi gio . Vi c Clement V,
mt bin c mi: Gio hong khng nhng ngoi Roma,
m ngoi c nc na, khi v Gio hong thiu cng
quyt ny chu p lc ca vua nc Php, lp Ta thnh ti
Avignon nm 1309.[4]
Cc Gio hong Avignon u l ngi Php c,
cng nh phn ln cc hng y: trong s 134 hng y c
t ln trong thi gian ny th 13 l , 5 Ty Ban Nha, 2
Anh, 1 Thy S, 113 Php. Tuy nhin, khng nn ngh rng
cc ngi b qun vic Gio hi ch lo phc v nc

Php m thi. Ring c Thnh Cha Clement vn bnh

hon v th xc, yu ui v tinh thn, nn b Philippe
le Bel iu khin. Nm 1311-12, i Cng ng hp ti
Vienne (Php), c Clement phi chiu vua Philippe
xin gii tn dng Hip s n th.[5] Cng trong Cng
ng ny, c Thnh Cha ban hnh Hin ch tn l v lun
l kt n Olivi ch trng sai lm v linh hn,[6] ng
thi kt n Bguard v Bguin (Fraticellos). tc nhm ch
trng rng: trn gian ny loi ngi c th t ti s trn
lnh, n tr thnh ngi khng th phm ti. c
Clement cn lo liu cho cc gio s dng triu hp tc
trong hot ng tng , thit lp trng dy ngn ng
ng phng m rng vic truyn gio. Sau ht, Cng
ng ban hnh nhiu Sc lnh canh tn Gio hi nht l v
i sng hng gio s. c Clement V khng khi mang
ting l ban nhiu c n v tin bc cho cc vua Php,
Anh, cho b con thn thuc v cc hi t thin Php, lm
cng qu Ta thnh hao ht t 1.040.000 xung 70.000
tin vng (florin), khi ngi bng h ngy 20.4.1314. Vua
Philippe cng mt nm y.
Ta thnh trng ngi hn 2 nm, v Hng-y-on chia
lm ba phe. Sau cng, ngy 7.8.1316 ti thnh ng tu
vin dng aminh Lyon, c hng y Jean d'Euse e
Cadurco c c v ly hiu Gioan XXII. Tuy 72 tui,
c tn Gio hong vn sng sut v cng ngh, ngy
m lo vn t chc Gio triu, thit lp nhiu a phn
mi, hn ch ti a vic vua cha can thip vo vic o,

lo tng ngn qu cho Gio hi chi tiu m rng vic

truyn gio chu, cng nh gip ngi ngho.
Ngn qu ln ti 4.500.000 tin vng v khi ngi bng
h (4.11.1334) cng cn 800.000.[7]
Ngi k v Gio hong Gioan XXII l mt thy dng
Xit, o c, nhim nht, c Beneict XII (1334-42).
Ngi chm lo vic canh tn ni hng gio s dng triu,
c bit dng Beneict. Ngi khng cho gia nh mnh
mt n hu no, v ch t nhng ngi xng ng ln cc
chc v trong Gio hi, do chnh ngi ch thn st hch.
Nm 1336, c Beneict khi cng xy ct cung in
Gio triu.
Sau c Beneict XII l c Clement VI (1342-52):
mt v Gio hong tuy nghim khc nhng rt qung i,
ngi l n nhn ca mt thi i trn y au kh. Nn hc
t dch (peste noire) nm 1348-49 tn ph khp u chu,
git hi trn 40 triu ngi, c Thnh Cha ra tay cu
tr cc bnh nhn, nht l Avignon, ni c ti 62.000
ngi mc bnh. Sau n dch l nn i, ri khng hong
kinh t x hi, n cuc bt b ngi Do Thi, v c bit
cuc ni chin xu x nc : thnh Roma vng Gio
hong cng i t, tan hoang. c Clement cn l mt
nh ngoi giao ni ting, mt nh ging thuyt tr danh,
a thch vn ngh. Chnh ngi gp nhiu cng vo thi
Vn ngh Phc hng. Nm 1348, c Thnh Cha b tin
ra mua t thnh ph Avignon, by gi thuc n hong
Jeanne I (1343-82) x Sicilia.[8]

c Innocent VI (1352-62) ln k v c Clement

VI. Nm 1353, tn Gio hong sai hng y Egidio
Albornoz, mt nhn vt c bit ti ngoi giao, cng binh s
i Roma. c hng y Egidio dn dn khi phc c nc
Ta thnh v ti lp ha bnh ti gio , dn ng cho
c Thnh Cha tr v. Nm 1357, c Innocent ban hnh
o lut Constitutiones Algidianae, lm cn bn cho vic
cai tr nc Ta thnh.
Sau c Innocent VI l chn phc Urban V (136270) dng Bin c. Cng vic ca ngi l chn hng hng
gio s v cc dng tu c v vic triu tp cc cng ng
min, khuyn khch vic hc, ban cho cc vin i hc
nhiu c n, thit lp thm nhiu. D vua nc Php can
ngn, d cc hng y Php nn n, c Urban V quyt nh
b Avignon, v ngy 16.10.1367 dn thnh Roma hn
hoan n rc c Thnh Cha tr v, lc y Roma ch cn
vo khong 30.000 ngi. Vic c Thnh Cha t 8 hng
y m ch c hng y Francesco Tibaldeschi l ngi Roma,
cn 7 v kia l Php, lm cho dn kh chu v mun
ni lon. Thy th, mc du Thnh n Birgitta (1303-73)
ht li khuyn can, c Urban tr li Avignon v bng
h ti .
c Gregori XI ln k v (1370-78) v l Gio hong
cui cng ca cuc lu y Avignon. Ngay t u, c
Thnh Cha mun v Roma s hin din ca mnh
may ra c th chm dt s ri lon trong nc Ta thnh.
Cc s thn Php, cc hng y v chnh thn ph ngi can

ngn, nhng c Gregori XI c thnh n Catarina thnh

Sienna (1347-80), mt gio dn dng Ba aminh, ly tnh
con tho ni khuyn v c v tinh thn, nn quyt nh
ln ng v Roma. c Thnh Cha b Avignon ngy
13.9.1376. sau 4 thng ng trng kh khn v gian
nan, v ti Roma ngy 17.1.1377, chm dt cuc lu
y gn 70 nm. Theo mt bc th ca thnh n Catarina,
c Thnh Cha ban nhiu Sc lnh canh tn hng Gio s
v Gio phm.[9] Ngi cng lo dp cc lc gio, khuch
trng vic truyn gio bn Persia, Hy-lp, Armenia. Sau
ht, ngi ku gi s hip nht Kit gio bng vic t chc
mt cuc gp g cc vua chu u ti Sarzana trong x
Liguria () nm 1378. Nhng cuc hp va bt u th
c Thnh Cha bng h ngy 27.3.1378.
3. i Ly gio Ty phng (1378-1417)
Vic Ta Thnh di qua Avignon l mt nguyn nhn
cho cuc Ly gio lu gn 40 nm Ty phng.[10]
c Thnh Cha Gregori XI bng h, hi ng tuyn
c Gio hong gm 23 hng y c triu tp ti Roma,
nhng 7 hng y vng mt (6 li Avignon, 1 Tuscia). S
16 hng y hin din phn ln vn l ngi Php (11 v), li
chia lm 3 khi. Cuc hp bt u ngay sau ba cm tra
ngy 7.4.1378. Bn ngoi, dn thnh Roma cm v kh
hp ti cng trng Thnh-Pher vi nhng khu hiu, i
mt Gio hong ngi Roma hay t ra l ngi

(Romano lo volemo, o almeno Italiano). Cc hng y khng

t du s hi cc ngi c sn 500 lnh l dng ngi Anh
ng khng xa Roma v hi ng cng chuyn vo n
Thin thn kh kin c, c tng Gandelin bo v.
Nhng dn chng la ht om sm sut ngy m, thc
cc hng y phi bu cho xong Gio hong. Ngy 8, c
cha Guillaume Voulte gim mc thnh Marseille, c phn
s canh gi phng hi ng, s hi v mun trn an dn
chng, cng xin cc hng y c gng kt thc cuc bu c.
Nhng cc hng y vn cha i n ch ng , mi cho
n 9 gi sng hm cc ngi mi tha thun bu mt v
ngoi Hng y on, c cha Bartolomeo Prignano ngi
thnh Napoli, tng gim mc Bari, ph chng n Tng
ta, nhng ch c 15 hng y b phiu, c hng y
Giacobini Orsini lnh mt ly l khng t do. Cng
ngy 8, trong khi cho ngi i mi c cha Prignano n
Vatican, sau ba n tra, 13 hng y hp li mt ln na v
t do b thm, vn trng c tng thnh Bari. Hng y
Giacobini Orsini loan tin c Gio hong mi, nhng
khng ni tn, v c cha Prignano cha ti Vatican.
Dn thnh Roma nghe bit c Gio hong mi, lin
x vo Vatican i cho bit ai; by gi nhiu tn c
tung ra, k c tn c tng gim mc Prignano. My v
gim mc s dn chng ni gin p ph, v Gio hong
c c khng phi l ngi Roma m ch l ngi , nn
nhc n tn hng y Francesco Tibaldeschi v ni gt l
ngi c c, cc hng y cng xin ngi c dn chng tin

nh vy ng trn an h. Nhng dn chng khng i li

tuyn b chnh thc, lin ly m o cho c hng y
Tibaldeschi v tung h ngi l Gio hong. c hng y
Tibaldeschi mt ln ting ph nhn: Ti khng phi l
Gio hong, nhng l c tng gim mc thnh Bari c
c Gio hong. By gi dn chng mi chu b ngi mt
mnh trc bn th thnh Pher.
ang khi y c cha Bartolomeo Prignano n
Vatican v nhn tin mnh c c Gio hong. Nhng
khng mt v hng y no c mt, 6 v s dn chng trn
vo n Thin thn, 4 v i khi Roma, cc v khc ln
trn trong thnh. Ch cn mt mnh c hng y
Tibaldeschi li chnh thc bo v Gio hong c c.
Ngy 9.4.1378, 12 hng y hi li trong in Vatican
lm l Tng phc (Adoration) v c hng y Pierre
Vergne cng b cho dn Roma theo nghi thc thng l,
c tn Gio hong ly hiu Urban VI (1378-89). L ng
quang c c hnh trong n Thnh-Pher nhm l Phc
sinh (18 thng 4) v c hng y Giacobini Orsini, ngi
c nht khng d cuc bu c, li l ngi t triu thin
ba tng cho c tn Gio hong. Ngy hm sau, cc hng
y bo tin ny cho 6 hng y cn li Avignon, v ngy 8
thng 5 cho cc vua cha.
My tun l u, c Urban VI thi hnh nhim v m
khng c s phn i. Ngi rt quen thuc cng vic hnh
chnh, nhng tnh tnh cng ci, li ni chua cay lm
mt lng nhiu hng y, nht l hng y Php. Chnh thnh

n Catarina thnh Sienna nhiu ln khuyn ngi nn c

thi nh nhn mm do, nhng khng kt qu. i vi
cc vua cha, ngi cng khng t nh hn. Cc hng y
mun c Urban sang Avignon, nhng ngi bc b v cn
d tnh t nhiu hng y ngi hng y Php khng
cn chim a s. Tt c nhng hnh ng trn lm cho cc
hng y khng phi l ngi u bt mn. Cc v nh li
nhng bin c ca ngy bu c, ri sinh ra nghi ng v bi
ri, sau cng cc ngi cho vic bu c bt hp php v
khng thnh. Tip n vic hng y Jean Grange, c vn
vua Charles V (1364-80) nc Php, sang Roma c v phe
chng i v ha s c s ng h ca nh Vua.
Cui thng 5 nm 1378, 13 hng y ngoi quc (vin
c nng bc b Roma xung Anagni cng khai chng
Gio hong. Ngy 9.8.1378, 13 hng y ny gi vn th i
khp ni tuyn b c Urban c bu ln bt hp
php, v cuc bu c din ra trong bu kh ca v lc,
cc v cn ra v cho c Thnh Cha na. My ngy sau, ba
hng y ngi Giacobini Orsini, Pietro Orsini v Simon
Borsano cng ng sang phe 13 hng y ni trn, v hi ti
Fondi. Ch mt hng y Tibaldeschi trung thnh vi c
Urban VI cho ti cng (+7.9.1378). Nh vy l c Urban
mt ht hng y, nhng ngy 18.9.1378 ngi t 29 hng y
mi. Cng ngy y, cc hng y ang hp Pondi nhn
c th ca vua Charles V vit khuyn nn bu Gio
hong mi. Cc v lm tht: ngy 20.9.1378 hng y
Robert Gebennis ngi Php c bu lm Gio hong,

hiu Clement VII (1378-94). Ba hng y ngi khng

d cuc bu c, nhng sau cng nhn nhn tn Gio
hong. c Clement VII cng vi cc hng y ca mnh
sang Avignon v lp Gio triu ti (thng 6 nm 1379):
cuc Ly gio bt u.
Ngy 16.11.1379, vua Charles V truyn cho quc dn
phi nhn Clement l Gio hong. Ngy 19 cng thng
y, c Urban VI ra v tuyt thng cho Clement VII;
p li, Clement cng tuyn v tuyt thng cho Urban.
[11] Clement c cc nc Php, Savoie, T Cch Lan,
Ty Ban Nha, B o Nha, Napoli nhn nhn. Cc nc
c, Anh, i Nh Lan, B, Bc v Trung , Bohemia,
Hung Gia Li, Ba Lan theo Urban. i hc Paris ban u
tranh lun si ni, nhng sau cng nghing v Gio hong
Avignon. Cc dng tu hnh kht chia lm hai, n c cc
ng thnh, mi v ng v mt trong hai phe. Bnh vc
c Urban VI c thnh n Catarina thnh Sienna, thnh n
Catarina nc Thy in, thnh Pher x Aragon. Phe
Clement VI li c s ng h ca nhiu nh ging
thuyt, ci cch, thn b hc ni ting, nh thnh Vinh sn
Ferrer, thnh n Coletta Corbie, chn phc Pher x
Luxemburg. Nu v ban u bnh Clemente, nhng sau li
b ngi k v ngi l Beneict XIII.
Cuc ly khai lm t lit vic phc hng Gio hi ang
cn thit lm gim bt lng trng knh v vng phc Ta
thnh, gio dn hoang mang khng bit v Gio hong no
do Thin Cha t ln. Nhiu lc gio nh John Wiclif v

Jan Huss, khng b ai ln n, t do hot ng. Vua cha

cng li dng thi xo trn ny cng nhng tay vo ni b
Gio hi, dn dn pht sinh ra ci tc l Placet regium
(Thnh cu vua) rt tai hi.
c Urban VI vn kh tnh, nhng rt thanh lim
trong vic cai tr: khng lo tch tr tin ca hay tm ngi
cho phe mnh mt cch ng trch. Tri li, c Clement
VII tm ht cch c tin bc v ngi ng h. c
Urban bng h ngy 15.10.1389 ti Roma. Ngy 2 thng
lin sau, 14 hng y hp bu c hng y Pietro Tomacelli
qu thnh Napoli ln k v tc Bonifaci IX (1389-1404).
c Clement VII cng t trn ngy 16.9.1394, v ngy
29 cng thng, cc hng y ti Gio triu Avignon chn c
hng y Pedro de Luna, ngi Ty Ban Nha, lm Gio
hong tc Beneict XIII (1394-1423): mt nhn vt o
c, thng minh, tnh tnh anh thp. Nh vy, hai cuc
bu c va qua ko di thm cuc ly khai v ha hn mt
giai on v cng ri lon.
Gia hon cnh bi t ny, i hc Paris, cc nh thn
hc v gio lut nh Henri Langentein, Conrad
Gelnhausen, Pierre d'Ailly, c gng tm mt gii php
trung dung chm dt cuc ly khai. H a ra ba gii
php: 1) Gii php thoi v (Via cessionis): c hai cng
t chc; 2) Gii php ha m (Via compromissi): mt
trng ti ng ra ha gii; 3) Gii php Thng hi
ng (Via Synodi Generalis): mt i Cng ng s c
triu tp gii quyt.

C l gii php th nht chng em li s hip nht

cho Gio hi hn c. Ngha l c hai Gio hong cng t
t chc, ri hai Hng y-on hi li thnh mt hi ng
bu c Gio hong mi. Hai bn u ha, nhng khng i
n thc hin, v c Beneict XIII khng bao gi t ra
thnh thc t chc, k c khi hai nc Php v Ty Ban
Nha thi ng h. Cn c Bonifaci IX v cc ngi k
v: c Innocent VII (1405-06) v c Gregori XII
(1406-17), tuy c thin ch hn, nhng khng chu t
mnh ngang hng vi Beneict XIII.
Nm 1407, c hai bn ng theo ngh ca vua
Charles VI (1380-1422) nc Php, l s n Savona
cng nhau tm bin php ha gii. Ngy 24 thng 9 nm
y, Beneict XIII n Savona, nhng Gregori XII khng
ti v s i phng c m mu, v ngh hp PortVendres. Cuc ly khai v th vn tip tc.
Cc vua cha v hng y thy th, ln ting t co c
hai Gio hong thiu thin ch, v nht nh t gii quyt
ly. Hng-y-on Roma b Gregori, Hng-y-on
Avignon cng b Beneict, ri c hai hi li Pisa, tuyn
b: khng Gio hong, th Hng-y-on cai tr Gio hi,
v chm dt cuc !y khai cn phi c i Cng ng.
y l ln th nht cc hng y ng ra triu tp Cng
ng, t d pht sinh ch thuyt i Cng ng trn Gio
hong, ngha l mi quyn bnh Gio hi trong Gio hi
ch khng trong tay v ng u. V i din cho ton
th Gio hi, nn i Cng ng c ton quyn v trn c

Gio hong, trong khi ngi ch l ngi ti t th nht

ca Gio hi (Primus servus Ecclesiae). y l ch
thuyt m thn hc sau ny ln n l sai lm.
Trong khi y, t ngy 2 n 5 thng 7 nm 1408, c
Gregori hp cng ng ti Aquilea, v s hng y
ngi t thm nhiu v mi, trong s ny c nhng v l
chu ngi. Ngy 7.11.1408, c Beneict XIII cng hp
cng ng Perpignan. Cng ng do cc hng y triu tp
ti Pisa ngy 28.3.1409, c s tham d ca 24 hng y 80
gim mc v 102 i din cc gim mc vng mt, 87 an
vin ph v 200 i din cc an vin ph vng mt, b
trn cc dng aminh, Phansinh, Ct minh, utinh, i
din cc i hc v vua cha, 300 nh thn hc v gio
lut. c hng y nin trng Gio Malesset, do c
Gregori XI t ln t nm 1375, ch ta cng ng.
Ngay nhng phin hp u, cng ng ni n hai
Gio hong v kt n cc ngi l c chp. Trong phin hp
th 8 (10 thng 10), cc ngh ph tuyn b cng ng Pisa
l i Cng ng c quyn ti thng trong Gio hi, trn
c Gio hong. Trong phin hp 15 (5 thng 6), cng ng
kt n Beneict XIII v Gregori XII l b phi, ri o
cng khai v bi c (schismatici, haeretici notorii,
perjuri) v l nhng gng xu cho c Gio hi.
phn ng vic trut ph ny, c Beneict XIII t thm
12 hng y mi.
Ngy 26.6.1409, cc hng y bu c hng y Pietro

Philarghi dng Phansinh, qu Candia o Creta, lm

Gio hong vi tc hiu Alexanr V (1409-10), ngi
ch ta cc phin hp cht ca cng ng Pisa. Cuc ly
khai bc sang giai on th thm khi Gio hi mt lc c
ba Gio hong: Gregori XII Roma, Beneict XIII
Avignon v Alexanr V lp Gio triu Bolonia. Hai v th
nht cng ln ting ph nhn cng ng Pisa. Nhng hu
ht gio dn Ty phng, nht l Php, Anh, B o
Nha, Bohemia. c, , u nhn nhn c Alexandr V,
v cu mong cuc ly khai s chm dt. Tuy nhin, h
khng khi nghi ng v thm quyn ca cc hng y trong
vic triu tp i Cng ng v bu Gio hong mi.
Khi c Gregori XII v l do chin tranh b buc phi
ri khi gio , th Roma thuc quyn c Alexanr V.
Thng 5 nm 1410 c Alexanr t trn ti Bolonia.
Ngy 17 thng y, 17 hng y chn c hng y Balthasar
Cossa, ngi thnh Napoli, ln ngi Gio hong hiu
Gioan XXIII (1410-15) ng ti Roma. Nm 1413, c
Gioan cng phi b gio cho Ladislas chim ng, i
cu cu hong La c Sigismund (14111 -37).[12]
Cha Quan phng dng hai nhn vt ny dn ng
chm dt cuc ly khai bng triu tp mt i Cng ng
Constancia.
4. Cuc Ly gio chm dt :
Cng ng Constancia (1414-18) v Ble-FerraraFlorencia (1431-43)

Theo li yu cu ca hong Sigismund, ngy

9.10.1413 c Gioan XXIII triu tp i Cng ng, n
nh khai mc vo ngy l cc thnh nm 1414, ngi cng
mi hai Gio hong Gregori XII v Beneict XIII n
tham d, nhng hai v ny khng ti. Ring c Gregori
XII c ln ting s t chc, nu c hai v kia cng lm nh
vy. Hin din trong Cng ng Constancia c 9 hng y,
200 tng gim mc v gim mc, 100 an vin ph, 300
nh thn hc v gio lut, khong 8.000 gio s cp di.
Hong Sigismund cng 1.000 lnh k m, nhiu vua
cha, qun cng, b tc cng c mt. Thm vo ,
70.000 gio dn cc ni ko n Constancia.[13]
Cc phin hp khong i din ra trong thnh ng
chnh ta Constancia, chng trnh ngh s gm ba im
chnh: 1) Ti lp s thng nht Gio hi; 2) Kt n John
Wiclif v Jan Huss; 3) Ci cch Gio hi. Cng ng chia
lm ba giai on: Giai on I, c Gioan XXIII ngi gh
ch ta danh d, ko di t 16.11.1414 n phin hp h
b c Gioan XXIII ngy 29.5.1415; Giai on II, t khi
c Gregori XII tham d qua hai s gi trong phin hp 14
(4.7.1415) cho n khi bu c Martin V (11.11.1417);
Giai on III, t khi bu c Martin V, v ngi ch ta cc
phin hp, cho n phin hp 45 ngy 22.4.1418.
c Gioan XXIII ti Constancia cng vi nhiu nhn
vt ngi t cui thng 10 nm 1414, mang tham vng
s c Cng ng nhn nhn mnh l Gio hong duy
nht. Ngi c tip rc nh v Gio hong chnh thc.

Nhng ngay trong phin hp u, cc ngh ph ngh c

ba Gio hong cng t chc, ngha l c Gioan XXIII.
Vic u phiu s khng theo u ngi, m theo quc
gia: c, Php, Anh, , n sau thm Ty Ban Nha (khi
Bin c XIII b cch chc). Trong phin hp k tip,
Gio hong thnh Pisa b t co nhiu ti khng ai bu
li ngi sau khi t chc. Thy mnh b b ri, Gioan
XXIII lin b trn vo bui chiu ngy 20.3.1415; ca
ngi l mun ph Cng ng. Vic b trn ny lm mi
ngi b ng v xn xao, nhng nh c thin ch v ti
kho ca hong Sigismund cng nhiu v gio s xut
sc, nht l linh mc Jean Gerson, vin trng i hc
Paris v c hng y Pierre dAilly, nn Cng ng vn
tip tc.
Sau mt bi thuyt trnh ca Gerson, Cng ng chp
nhn thuyt Quyn ti thng thuc Cng ng l hp
vi o l ca Gio hi. Cng ng c triu tp mt
cch hp php trong Cha Thnh Thn, to thnh mt i
Cng ng lm i din cho Hi thnh Cng gio. Cng
ng c quyn trc tip bi Cha Kit, nn ht mi ngi,
k c Gio hong, u phi vng phc trong mi s lin
can n c tin, hip nht v ci cch Hi thnh. Cng
ng khng th b gii tn do s b trn ng trch ca
Gioan v nhiu v khc, nhng vn cn nguyn vn s hp
php v quyn bnh. Cng ng s khng gii tn trc
khi cha thc hin c s hip nht v ci cch, cng
khng di chuyn i ni khc nu cng ng khng mun.

[14]
c Gioan XXIII sau khi i khi Constancia b
chn bt ti Brisach, v b giam trong mt lu i gn
Mannheim. Trong khi , phin hp 12 (29.5.1415) cch
chc Gioan v ti c tnh ko di cuc ly khai bng vic
b trn ng trch, bng ti mi thnh v i sng gng
xu. n lt c Gregori XII c c hng y Giovanni
Domenici v cng tc Caroli Malatesta n tham d
Cng ng t phin hp 14 (4.7.1415), tuyn b thoi v.
Ch cn mt mnh c Beneict XIII; hong
Sigismund ch thn n Perpignan xin ngi t chc, ng
gi gn vn khng chu b ngai Gio hong. T y
Pedro de Luna khng cn c nc Ty Ban Nha hu
thun v nhn nhn na, thnh Vinh sn Ferrer cng t b
ngi (12.1.1416). Sau cng, Beneict b Cng ng cch
chc v ti bi phn, phe phi v ri o trong phin
hp 37 (26.7.1417). Nhng Pedro de Luna vn cho mnh l
Gio hong chnh thc khng ai c quyn ct chc; ngi
rt lui v mt tu vin Peniscola gn thnh Valencia.[15]
Sau khi chp nhn s t chc ca mt Gio hong v
trut ph hai v khc, Cng ng cho hp hi ng tuyn
c bu Gio hong mi.[16] Thy 23 hng y hin din
khng uy tn, Cng ng tng cng cho hi ng
bu c 30 gim mc thuc nm nc Php, Anh, c,
v Ty Ban Nha, mi nc 6 v.
Sau 4 ngy hi kn, ngy 11.11.1417, c tri on hp

 bu c hng y Otto Colonna, ngi thnh Roma, thng

tho gio lut c tinh thn hiu ha v khim tn, ln ngi
Gio hong, vi tc hiu Martin V (1417-31). Sut ngy
m hm , chung cc thnh ng, tu vin vang ln
khp tri u, bo hiu cuc ly khai chm dt, c tn
Gio hong ch ta cc phin hp cht ca Cng ng.
Trc y, trong phin hp th 8 (4.5.1415), Cng
ng ln n lc thuyt Wiclif (+ 1384) chi s bin thc
(transsubs-tantiation) trong b tch Thnh Th. J. Huss
ngi x Bohemia, tn ca Wiclif, b c Alexanr
V pht v tuyt thng, nay cng b Cng ng ln n thiu
sinh trong phin hp 15 (6.7.1415), v trao cho nh cm
quyn thi hnh. Huss chu cht mt cch can m v cu
nguyn st sng. Gn mt nm sau, ngy 30.5.1416 gio
s Jrome thnh Praga, bn ca Huss, cng lnh nhn mt
bn n. Nhng hai n lm cho ng Huss ni dy
chng cc nh cm quyn o i x Bohemia trn na
th k.
Phin hp 43 ngy 21.3.1418, c Thnh Cha Martin
V ban hnh nhiu Sc lnh ci t Gio hi t trn xung
di, n nh s hng y t nay khng qu 24 v, v phi
c chn trong khp Gio hi. ng thi, ngi k tha
hip vi cc nc c, Php, Anh, v Ty Ban Nha v
s ng gp cho Ta thnh, v quyn ni n Roma; vic
ny lm gim quyn cc gim mc. Cng vi phin hp
45, Cng ng b mc ngy 22.4.1418. c Martin b
Constancia ngy 15 thng 5 nm y, qua Mantua v

Florencia, v ti Roma ngy 28.9.1420, c hng gio s

v gio dn n rc rt ng, xng v i din Cha
Kit.
Cng ng Constancia khng phi l i Cng ng
trong giai on I, v cc Sc lnh v quyn ca Cng ng
trn Gio hong khng c gi tr v tn l. c Thnh
Cha Martin V khng chu ph ht mi Sc lnh ca Cng
ng, nhng ch chu ph nhng g ch li cho c tin v
phn ri cc linh hn. c Eugeni IV ngi k v c
Martin V, nm 1446 cng tuyn b ch nhn nhn v tn
trng Cng ng Constancia trong gii hn, cc Sc lnh
ca Cng ng y khng nghch vi chc v v quyn ti
cao ca Ta thnh.
Cng ng Constancia, trc khi bu Gio hong
mi, n nh c 5 nm s triu tp mt i Cng ng.
c Martin V d khng a thch danh t i Cng ng
cng nghe theo cc vua cha v hng gim mc cho
triu tp Cng ng ti Ble, v y quyn cho c hng y
Giuliano Cesarini. Nhng c Thnh Cha bng h ngy
20.2.1431, khi Cng ng cha kp khai mc. c
Eugeni IV (1431-47), nguyn l mt tu s dng utinh rt
o c v khc kh, ln k v. c tn Gio hong tha
thun cho hng y Cesarini khai mc Cng ng Ble
(thng 7 nm 1431). Nhng cc ngh ph n tham d rt
tha tht, chnh c Eugenio cng khng th n ch
ta. V nhng l trn, ngy 18.12.1431 c Thnh Cha ban
Tng chiu gii tn Cng ng Ble, v cng b s hp ti

Bolonia cc s gi ca Constantinopoli ti d dng.

Trong khi , s cc ngh ph n Ble thm ng v
nhm phin hp th nht ngy 14.12.1431, nghe Sc
lnh ca c Martin V v c Eugenti IV triu tp Cng
ng Ble, ng thi n nh chng trnh ngh s gm ba
im: 1) Tn dit lc gio (Jan Huss); 2) Ti lp ha bnh;
3) Ci cch Gio hi. Nhng ngy 23.12.1431, s gi
Daniel Rampi trao cho hng y Cesarini Tng chiu gii tn
Cng ng. Nghe c Tng chiu, cc ngh ph ht sc
bt bnh, v trong phin hp th 2 ngy 15.2.1432 cc ngh
ph tuyn b Cng ng Ble c tip tc, c hong
v nhiu vua cha ng h. Cc ngh ph cn lp li quyt
nh ca Cng ng Constancia v quyn ti thng ca
i Cng ng.
Phin hp th 3 ngy 29.4.1432, cc ngh ph sai s
gi n xin c Gio hong b nh gii tn Cng ng,
ng thi xin ngi ch thn hoc sai c s n ch ta.
V hiu ha, c Eugeni IV bng lng cho Cng ng
tip tc ti Ble. Ngy 11.9.1433: ngi ra mt Vn th rt
li Tng chiu gii tn, nhng ph nhn quyn ti thng
ca Cng ng.
Nm 1437, khi Cng ng bn vn hip nht vi
Gio hi ng phng, c Eugeni ngh di chuyn
Cng ng n mt ni trong nc , anh em ng
phng d lui ti. Nhng phn ln cc ngh ph chng
i, v ngh c hp Ble hoc Avignon hay thnh

no khc trong x Savoie. Cng ng cn i c Thnh

Cha trong vng 60 ngy phi n trnh din. Trc thi
hng hch , c Eugeni ra Tng chiu Doctoris
Gentium ngy 18.9.1437 a Cng ng v Ferrara, l ni
ngi hi vi hong Byzantin.
li Ble, ch cn mt mnh hng y ngi Php tn
l Louis Aleman cng vi 10 gim mc v gn 300 nh
thn hc, lut gia, tu s hp cng ng ly khai chng
li c Eugeni IV. Php, thng 5-6 nm 1438 mt hi
ng gio s do vua Charles VII (1422-61) triu tp, nhn
nhn vi mt vi sa i 23 sc lnh ci cch ca Ble.
Cc sc lnh ny c cng b thnh lut quc gia trong
Pragmatique Sanction de Bourges ngy 7.7.1438. l
ngun gc Php gio ch ngha (Gallicanisme) sau ny.
c, ngh hi hp Frankfurt thng 3 nm 1438, tuy
tuyn b ng ngoi cuc tranh chp gia Gio hong v
Cng ng, nhng khi hp ti Mainz thng 3 nm 1439
cng chp nhn cc sc lnh ci cch ca Ble.
Ngy 16.5.1439 cng ng Ble di s ch ta ca
c hng y Aleman, cng b ba iu sau y lm nh
chn l c Tin (veritates Fidei): 1) i Cng ng c
quyn trn Gio hong 2) gio hong khng c quyn di
chuyn hay gii tn Cng ng, nu khng c s ng
ca chnh Cng ng; 3) Ai c tnh chng hai iu trn l
ri o. V ngy 25 thng lin sau, cng ng tuyn n h
b c Eugeni IV. c Gio hong mi, ngy 5.11.1439
hng y Aleman, 11 gim mc, 7 an vin ph, 5 nh thn

hc, 9 lut gia bu ng hong Amde VIII x Savoie

lm Gio hong, hiu Felix V.
Cng ng hip nht Gio hi Hy Lp v Latinh khai
mc Ferrara ngy 8.1.1438, chnh thc tip tc Cng
ng Ble. c Thnh Cha Eugeni ch thn ch ta t
cui thng 1 nm 1438. Phi on Hy Lp n rt ng,
khong 700 ngi; dn u c hong Joannes VIII
Paleologus (1425-48), c gio ch Josephus thnh
Constantinopoli v nh thng thi Bessarion tng gim
mc thnh Nicea, mt nhn vt rt thit tha vi s hip
nht, n sau c t lm hng y (1439) v li nc
sau Cng ng. Cc gio ch ng phng khc u c
i din: Gio hi Nga c c Isidorus, gio ch thnh
Kiev, ngi cng c nhit huyt vi s hip nht.
u nm 1439, Cng ng di chuyn sang thnh
Florencia, v dn thnh ny ha gip c Thnh Cha trong
vic i th cc ph tn cho phi on Hy Lp. Cng ng
bn n danh t Filioque trong kinh Tin knh. Sau nhiu
ngy tranh chp si ni, gio l ca bn La linh v Cha
Thnh Thn (bi c Cha Cha v c Cha Con m ra)
c mi ngi chp nhn, tr c cha Marcus Eugenius,
tng gim mc Epheso, nh h gio ni ting ca bn Hy
Lp. Bn Latinh c cha Juan Montenegro dng aminh v
cha Ambrosio Traversari dng Camaldoli, c coi l xut
sc hn ht trong cc cuc tranh lun. Cng ng cng
thng qua mt cch nhanh chng nhiu vn khc nh
luyn ngc, bnh khng men, quyn ti thng thuc Ta

thnh Roma.
Ngy 6.7.1439, Sc lnh hip nht Laetentur coeli
c cc v i din Gio hi Hy Lp k, v c Thnh
Cha cng b. Nh vy l Cng ng t c mc tiu
chnh. Cng ng cng cng b quyn ti thng ngi
Gio hong qua mt bn tuyn ngn quan trng uc
biu quyt: c Gio hong Roma l ngi k v thnh
Pher v l i din Cha Kit, ngi l u Gio hi v
l Cha cng l Thy mi gio dn, c quyn dy bo, cai
tr v iu khin ton th Hi thnh. Cng ng cn k
nhng Sc lnh hip nht vi Gio hi Armeno
(22.11.1439) v vi Gio hi Giacobit (4.2.1442). Ngy
25.4.1442, Cng ng c a v Roma, v kt thc vo
nm sau.
c Thnh Cha Nicolas V (1447-55) ln k v c
Eugenio IV; ngi k tha hip Vienna ngy 17.2.1448 vi
hong Friedrich III (1439-93). Sau tha hip ny, cng
ng ly khai b Friedrich trc xut khi Ble, di chuyn
sang thnh Lausanne, ni Felix V lp Gio triu. Nhng
Felix t chc ngy 7.4.1449. t ngy sau, gi th din,
cng ng bu' c hng y Tommaso Parentucelli hiu
Nicolas V lm Gio hong, v sau gii tn. T y,
chm dt cuc khng hong ni b ca Gio hi ko di
mt th k ri.
II

KHOA HC THNH V VN NGH PHC HNG

1. Thn hc, trit hc, thn b hc v ging thuyt
Ngnh i hc vn tch cc hot ng trong hai th k
XIV v XV thi ly gio Ty phng, i hc Paris ng
vai tr quan trng v c ting ni quyt nh trong c Gio
hi. Tuy nhin, n bt u mt tnh quc t, v t nm
1461 nh Vua cho t di s kim sot ca Quc hi.
Nhiu i hc khc c thit lp cnh tranh vi i hc
Paris, nh Avignon (1303), Coimbr (1308), Praga (1348),
Cracovia (1364), Vienna (1365), Cologne (1388),
Budapest (1389), Louvain (1425), Bordeaux (1441), v.v...
Cc vin i hc ny tuy mang tnh quc gia, nhng vn l
ca Gio hi. Cho ti cui th k XV, c 70 vin i hc
th 63 vin do Sc lnh thit lp ca Ta thnh.[17]
T cui th k XIII, Kinh vin hc phi chia lm
nhiu trng phi mu thun nhau v phng php cng
nh ng hng. Cui thi hong kim ca hc phi ny,
John Duns Scotus (1266-1308) dng Phan sinh ngi T
Cch Lan, gio s i hc Paris, Oxford, Cambridge v
Bolonia, ng ra sng lp mt trng phi mang tn
Scotus i lp vi trng phi Tma, Scotus c tr c rt
su sc, thu trit v i p c nhng vn hc ba
nht; ngi ta gi ng l Doctor subtilis (Tin s tinh anh).
S nghip ca ng v thn hc rt ln. ng i ngc vi
thnh Tma Aquin bng t ch ln trn l tr v ch

trng hn ch l tr trong thn hc. Thn hc i vi ng

l mt khoa hc thc dng, m c i l mc tiu. o l
ca Scotus tr thnh o l ca dng Phansinh, cng nh
o l thnh Tma trong dng aminh.
Cng xut hin vi trng phi Scotus, c trng
phi utinh, n tr nn thi danh trong th k XVI, c
bit trong Cng ng Trento. V sng lp l Doctor
fundatissimus (Tin s rt vng) Egidio Colonna thnh
Roma (+ 1316) dng utinh, hc tr thnh Tma, sau lm
gio s i hc Paris, ln chc b trn tng quyn dng,
ri tng gim mc thnh Bourges. Hc thuyt ca Egidio
bt ngun t thnh Tma, nhng trong nhiu im c
khuynh hng utinh-Platon, c chnh thc chp
nhn lm o l ca dng utinh t nm 1287.
Mt trng phi na c khai sinh sau t lu,
nghch vi c ba trng phi ni trn, l phi Occam
ca nh thn hc William Occam (1285-1349), dng
Phansinh ngi Anh. Ci ti l lun ca ng thu ht
c nhiu mn , h gi ng l Doctor invincibilis (Tin
s v ch). Nm 1324, Occam b khin trch ti Ta thnh
Avignon v nhiu im sai lc. Sau 4 nm b giam gi,
thng 5 nm 1328 ng vt ngc tm n Hong La
c Ludwig x Bavaria (1328-46) ti Pisa, nhng ng
nhn c v tuyt thng v trut chc. T nm 1329
c hong che ch, ng hot ng Munich chng
Gio hong v ch trng Gio hi quc gia t tr.

Ni v o l, Occam l ngi canh tn v truyn b

thuyt duy danh (nominalisme). Thuyt ny c t cui
th k XI vi trit gia Roscelin thnh Compige (+ 1121),
b Gio hi ln n nm 1092 trong cng ng Soissons.
l thuyt ch trng nim tng xng (universaux)
ch l ci g tru tng, danh t sung. N c ph bin
ti Anh quc trong hng ng gio s Oxford t th k
XIII, hp vi s ham thch khoa hc thc nghim ca
ngi Anglo-Saxon. Thuyt duy danh v th ch nhn nhn
l xc thc khi c s hin nhin (vidence), v ch l lun
ng khi c s ng nht tnh (identit). Theo thuyt ny,
ngi ta khng th l lun mt cch tru tng tm ra
nguyn nhn, nguyn nhn ch c th bit r bi thc
nghim. Theo h, l con ng mi (via moderna).
[18]
Hc thuyt nguy him ny, sut 150 nm lun b ln
n, tuy nhin cng li cun c nhiu nhn vt ni
ting nh Pierre d'Ailly, Jean Gerson, v sau ny c Martin
Luther. i din cho con ng mi cui th k XV
l nh thn hc Gabriel Biel. Trong cun Su tm v bn
quyn Sententiae (Collectorium super quattuor libros
Sententiarum), Biel trnh by hc thuyt ca Occam
mt cch kho lo v sng sa, nhng cng c gng gt
ty ht nhng l tng qu khch v nguy him. Du sao
i na, trng phi Occam khng th nh ni thuyt
duy thc n ha (ralisme modr) ca cc trng phi
Tma, Scotus, utinh.

Hc phi Tma, sau mt thi xung dc, nay c

phc hi vo cui th k XV sang u XVI, vi nhng nh
thn hc nh Giovanni Capreolo, thnh Antonin,
Giovanni Lapide, Pierre Crockart, nhng ni ting hn c
c l l Tommasodi Vio thnh Gaeta tc hng y Cajetano
(1469-1534), m ngi ta gi l Tma th hai. Ngi
li b sch v i Ch gii b Tng yu thn hc ca
thnh Tma.
Ngi ta cng khng th qun c hai nh thng
thi th k XV: mt Ty Ban Nha v mt c. C hai
thuc Kinh vin hc phi, nhng theo con ng t do v
mi m hn, l Raymundo Sabonde (+ 1440) v
Nicolas Cusa (+ 1464). Sabonde l mt trit gia, y s, tc
gi cun Th gii Thin nhin hay Thn hc Thin nhin,
trong ng mun dng s hiu bit v th gii thin
nhin ging dy gio l Cng gio. Cn hng y Nicolas
Cusa l mt nh nhn bn hc. Ngi i trc c
Copemic v Galilei bnh vc thuyt mt tri xoay vn ti
ch, lm trung tm cho thi dng h.
Khoa thn hc t th k XIII tr sinh thm khoa
thn b, cng gi l tu c hc, c coi nh mt bng hoa
xinh p ca Kit gio thi Trung c. Thc ra khoa thn b
c t u thi Trung c trong cc an vin, ch gii
ngha huyn b trong Thnh Kinh, hoc o l thnh
utinh v thnh Gregori C, hay tc phm ca PseudoDionisius-Areopagit. Th k XII, khi cc hc vin Paris
bt u hot ng, th trong cc tu vin thnh Bena

(1090- 1153) v an s Guillaume de St-Thierry cng

li mt thuyt tu c dy con ngi phi kt hip vi
Thin Cha bng c i, tr thnh nhng ngi bn
ca Thin Cha (amici Dei) theo danh t ca thnh
Gioan (Ga XV, 14).[19]
Th k XIV v XV, khoa thn b c ph bin trong
cc nc , Anh, v nht l c trong nhng tu vin hai
bn b sng Rhin, t Constancia n Cologne. c bit
gii ph n gp phn quan trng trong ngnh ny, nh ba
thnh n Catarina nc : Catarina thnh Sienna (134780), Catarina thnh Bolonia (+ 1463) v Catarina thnh
Genova (1447-1510). Anh c thnh n Giuliana thnh
Norwich (+ 1413). c, trong cc n tu vin aminh ti
Toss, Medingen, Colmar, c rt nhiu n tu o c, thnh
thin, c n xut thn, hn c nhng n tu dng Bin
c di thi thnh n Hildegarda (1098-1179) v
Mechtilda thnh Magdeburg (+ 1285). Nhng i din cho
cc nh thn b hc ca nc ny l nhng nh thn hc
Thierry thnh Freiberg, Johannes Eckhart, Johannes Tauler
v chn phc Henry Suso, tc gi cun Chic ng h
ca c khn ngoan (Horologium Sapientiae), tt c u
thuc dng aminh. Kinh s hi Thnh-utinh c nh
trc tc Tma a Kempis (1378-1471), m ngi ta tin l
tc gi cun Gng Cha Gisu (De imitatione Christi)
xut hin khong nm 1420. Nc B c chn phc Jean
Ruysbroeck (1293-1381), b trn kinh s hi Thnhutinh, cng l mt nh thn b hc ni ting. H Lan,

c Grard Groote (+ 1384), ngi sng lp tu hi cc Anh

Em Sng chung (Frres de Vie commune). Tu hi ny
sn xut nhiu nh tu c v thn b, nh Tma a Kempis,
John Mombaer.
Vic ging thuyt m Cng ng Latran IV (1215)
ku gi phi c, cung cp cho gio dn nhng lng
thc thing ling cn thit, m sau Gio hi y thc
cho cc dng tng , vn tip tc hot ng mnh trong
hai th k XIV v XV. Cc tu vin dng aminh,
Phansinh, Ct minh, utinh tung ra tng lot nh ging
thuyt v truyn gio. Hng gio s triu cng m nhn
vic ging Phc m trong cc Thnh L cha nht v l
trng ti gio x mnh coi sc.
C nhiu nh ging thuyt lng danh thu ht dn
chng ng v k, gy rt nhiu nh hng ti i sng x
hi ca c mt thnh ph hay mt min, nh thnh
Benain thnh Sienna (1380-1444) dng Phansinh, thnh
Gioan Capistran (1386-1456) cng dng Phansinh, Grard
Groote, Jean Gerson, Gabriel Biel, v.v... Nu ni n mt
nh i hng bin, i tng lm si ng c u chu,
th phi ni n ng trng php l Vinh sn Ferrer (13581419) dng aminh. Khi mun ni n mt nh ging
thuyt chuyn qut ph nhng i phong bi tc ca thi
i, khng king n mt gii no, k c Gio triu, th phi
k tn cha Girolamo Savonarola (1452- 1498), cng dng
aminh.

Ngoi ra, sch v tc li ni c ghi chp v n lot,

cng ng mt vai tr mi ngy thm quan trng trong
vic gio dc dn Cha, k t khi Gutenberg (1399- 1468)
pht minh ra my in nm 1440. Trc ht l Thnh Kinh,
v ngy xa hu nh khng bao gi ti tay ngi gio dn.
T khi sng ch ra my in cho n nm 1500, bn Thnh
Kinh Vulgata c in ti 100 ln, v cho n nm 1518
bn dch Thnh Kinh ting c c xut bn 18 ln.
Cng nh c my in m cc loi sch Kinh Bn c ph
bin khp ni, khin vic ging dy gio l tr nn d
dng v kt qu hn.
2. i sng o c v tu tr [20]
Cng nh nhng th k trc, vic rc l vn khng
c sing nng. S khuyn khch sing nng rc l ca
cc nh tu c ch nh hng ti cc tu s v mt s tm
hn. Vic dng Thnh L cng khng hn g. Cng ng
min Ravenna (1314) phi ln ting buc hng gio s
dng Thnh L mi nm t l mt ln, cng ng
Tarragona (1317) buc ba ln, cng ng Toledo (1324)
buc bn ln. T th k XIII v nht l trong my th k
k tip, ngi ta c nghe ni n nhng php l Thnh
Th (Bnh Thnh chy mu, Bnh Thnh b nm vo la
khng chy) nh Bolsena (), Andechs, Deggendorf v
Wilsnack (c).
Vn n x chim phn ln trong i sng tn gio

cui thi Trung c ny. C n x dnh cho nhng cng

cuc xy ct hoc trng tu thnh ng. n x hnh
hng, n x ving bn th hoc xng thnh, gia nhp
binh Thnh gi (chng Th Nh K, Sarrasen, Huss). Nm
Ton x ln u tin c c Bonifaci VIII cng b nm
1300, c trm ngn ngi tun n Roma knh ving cc
thnh ng. Thi gian n nh 100 nm mt ln c c
Clement VI (1343) gim xung 50, c Urban VI (1389)
n nh li 33 nm, v c Phaol II (1470) gim xung
na ch cn 25 nm nh ngy nay. Th k XV c nhng
iu kin dnh cho nhiu ngi khng th ti Roma,cng
c hng n Ton x.
Nhng ri vic ban n x dn dn i n lm pht
nht l di thi c Le X (1513-21) : n x 1.000,
10.000, 15.000 v 100 000 nm ! Ngi ta cn phn nn
v thi qu khch ca mt s nh ging thuyt n x,
cng nh nhng ngi i quyn tin vo vic trng tu
thnh ng. Th k XIII, nhiu nh thn hc dy c
th ch n x cho nhng ngi qu c. Nhng vic ban n
x nhng cho cc ng, ch bt u vi c Calixt
III (1456) v c Sixt IV (1476).
T nm 1260-61, xut hin nhng nhm ngi
sm hi i khp ph phng, t nh pht mnh
(flagellant) van ni n thng xt ca Cha, nht l
trong thi chin tranh, n dch. Nhng nhm ngi sm
hi nh th c mt hu khp Trung u. Nhng v n sau
c pha ln nhiu hnh ng qu khch, cung nhit, d

oan na, nn c Thnh Cha Clement VI phi ban lnh

bi b (thng 10 nm 1349). Tuy nhin, thi Ly gio Ty
phng u th k XV, thnh Vinh sn Ferrer hng dn
tng on ngi sm hi nh trn i khp cc nc Ty
Ban Nha, Php, Bc . Cng ng Constancia (1414-18)
mt ln na ln ting ngn cm. Th k XVI-XVII, ngi
ta li thy nhng on sm hi khc xut hin.
Gio hi thi ny lp thm nhiu L trng nh l c
M i ving, l Cha Ba ngi. Trong khi l c M V
nhim Nguyn ti c ph bin rng ri, nhng mi n
th k XVII-XVIII l ny mi c mng khp Gio hi.
Trong cc vic o c, ngi ta thy c thm vic c
kinh Sai Thin thn (Angelus) khi nghe chung sng, tra
v chiu. Ving ng Thnh gi bt ngun t vic suy
gm cuc t nn Cha, do qun binh Thnh gi v tu s
dng hnh kht ging dy v lm gng sng. i sng
o c ca gio dn c bit c t chc thnh hi
on, chuyn tn sng mt Mu nhim hoc mt ng
thnh, cu cho cc linh hn luyn ngc, hoc coi sc dn
dp thnh ng.
i sng tu tr thi ny cng nh tnh hnh chung ca
Gio hi gp nhiu khng hong. Cc dng tu c, tr dng
Chartreux v mt phn dng Xit, i xa mc ch v s
mng ca mnh k lut lng lo, tinh thn sa st. Nhiu tu
vin ni ting thuc dng Bin c, nh Saint-Gall, Fulda,
Reichnau, v.v... cng mt tnh trng. C nhng dng tu
hnh kht mi c thnh lp cng khng cn trnh

nh ban u.
Ring dng Phansinh, mt nhm tu s qu khch
tch ra khi dng, ly tn l Fraticellos. V ny pht sinh
t vic tng hi dng ti Perusa (1322) long trng tuyn
b nh o l Cng gio rng: Cha Kit v cc tng
xa khng c mt ca g cho c nhn cng nh cho on
th, nn dng Anh Em Hn mn phi theo tin ti
c trn lnh. Nhng c Thnh Cha Gioan XXII ph
nhn li tuyn b , v coi nh lc thuyt trong Tng
chiu Cum inter nonnullos thng 11 nm 1323, khin c
dng xn xao. B trn tng quyn dng Michel Cesena,
cng nhiu tu s khc nh Bonagratia Pergamo, William
Occam, ng ra lp nhm Fraticellos chng Gio hong
v ln n ngi l ri o. Sau , mt tu s thuc nhm
c bu ln lm Gio hong, tc Nicolas V, lp Gio
triu ti Roma nm 1328.[21]
Cuc ng ny dn dn pht sinh ra hai khuynh
hng ngt php v dung ha. Nhm Observantes
(ngt php) Php v Ty Ban Nha c Cng ng
Constancia (1415) cho ng t lp v quyn chn mt v
tng i din ring. S phn tch chnh thc bt u t
nm 1515 do Tng chiu Ite (et) vos in vineam ca c
Le X. T thnh hai dng bit lp: Observantes ch
trng ngt php, v Conventuales ch trng dung ha.
Dng Ct minh cng c hai khuynh hng ngt
php v dung ha. T nm 1431, dng chia ra lm hai

ngnh: Observantes v Conventuales. Sau khi mt t

Thnh, cc dng tu Hip s khng cn mc ch na,
nhng h vn hot ng Ty phng. Nm 1312, do p
lc ca vua Philippe le Bel, dng Hip s n th b gii
tn. Trong khi , dng Hip s Thnh-Gioan t tr s
trn o Rhodes t nm 1310, ci tn l dng Hip s
Rhodes. Trong hai th k, dng ny c nhiu cng
trong vic ngn cn ln sng Th Nh K. Nm 1522, o
Rhodes mt v tay Soliman II; tr s dng chuyn sang
o Malte, v th c tn l dng Hip s Malte (15301798).
Trong khi nhiu dng tu sa st, phn chia, hoc khng
cn, th c mt s dng tu khc ra i. Ni ting hn c l
tu hi Anh Em Sng chung do thy ph t Grard Groote
sng lp nm 1383. n sau thm tu hi Ch Em Sng
chung. Dng Bin c sau khi tr sinh ra ngnh Silvestrian
(th k XIII), nay li thm ngnh Ovivetan, cng gi l
dng c B ni Olively, c thit lp nm 1313 do
cha Bernardo Tolonei thnh Sienna (+ 1348) trn ni
Olivety, c ph bin trong nc v o Sicila. Thnh
Phansinh Phaol (1416-1507) nm 1460 lp dng Anh Em
Rt Hn mn (Frres Minimes), mt dng hnh kht theo
st tinh thn thnh Phansinh Kh khn, rt thnh vng
vo u th k XVI. Ngoi ra cn c nhng tu hi Alexian
(1348), Giesuate (1360), chuyn vic cu gip bnh nhn
v chn tng k cht, rt cn thit trong thi hc t dch.

3. Nhn bn ch ngha v Vn ngh Phc hng

Th k XIV, mt tro lu t tng c o hnh thnh
trong Gio hi Ty phng. Sang th k XV, n i su vo
mt phn ln gii tr thc v lnh o u chu. Chu nh
hng v gi tr con ngi, n c tn l Nhn bn ch
ngha (Humanisme), khi ngi ta bn v nhn sinh, lun
l, vn chng. Cng gi n l Vn ngh Phc hng
(Renaissance), khi bn n vn ngh, bi v y cng l
thi phc hi vn chng, ngh thut c in, ngha l tr
li di sn vn ngh c xa. Thi Vn ngh Phc hng
c coi nh bt u t thi s Francesco Petrarca (130474), nh i nhn bn hc th nht. Nhn bn ch ngha
hot ng mnh trc ht , m trung tm l Florencia.
[22]
Cuc tn cng ca Th Nh K vo bn o Balkan
v s sp ca quc Byzantin (1453), bt buc nhiu
nh thng thi Hy Lp phi chy sang Ty phng t nn.
Nh , Nhn bn ch ngha dn dn tr thnh mi trng
hot ng ca hu ht cc nh tr thc . Vic pht minh
ra my in (1440) cng gip mt cch rt c lc vo cng
vic ny. Florencia, nhiu ngi thuc hng qu tc
Medicis, nht l Cosma Anciano (1389-1464) v chu ng
l Lorenzo Magnifico (1449-92) l nhng i n nhn ca
ngh thut v khoa hc. Theo li yu cu ca trit gia Hy
Lp Plthon (+ 1450), Cosma cho thit lp Florencia mt
Hi hc Platon (Acadmie Platonicieune), c t di
s diu khin ca Marsilio Ficino (1433-99). Trit hc

Platon v th tr thnh trit hc ca cc nh nhn bn hc

ny, c b tc tr tui Pico Mirandola (1463-94) lm i
din.
T thi c Nicolas V (1447-55), cuc phc hng
tinh thn v ngh thut c cc Gio hong Roma c v,
nht l Sixt IV, Giuli II v Le X. Nhiu ng hong
nc nh Visconti v Milan, Gonzaga Mantua, Este
Ferrara, Montefeltro Urbino, n c cc vua nc
Aragon v Napoli cng theo gng . Nhn bn ch
ngha cn len li c vo hai i hc Padua v Bolonia.
Chnh ti y cc ca lng vn ngh c ngi
ta ku l nhng nh nhn bn (humaniste), phn bit
vi nhng nh ngh thut (artiste) thi trc.
T nc , tro lu nhn bn bnh trng sang nc
Php, Anh, H Lan, c, v.v... Php, i tin phong c
Jacques Lefvre d'laples (1450-1537), ng l gio s trit
ti hc vin Lemoine. Trn 20 nm, Lefvre cm ci
nghin cu v truyn b qua my in nhng bn dch v
ch gii cc tc phm ca Aristot, theo ng li ca cc
nh nhn bn v trit gia Emlolao Barbaro thnh
Venecia. Nhng v Lefvre quan tm n vic em tinh
thn Kit gio vo trit hc Aristot, nn ng thi ng
cng nghin cu v cho pht hnh nhng tc phm thn b
hc ca Pseudo-Dionisius, Richard de St-Victor,
Raymundo Lullo, Ruysbroeck, Nicolas Cusa, cng nhng
tc phm ca hai nh nhn bn hc Ficino v Pico. Sau khi
ln chc gim mc thnh Meaux, Lefvre cn c nhiu

ngi cng tc, nh Joseph Clichtove, Jrome Alandre,

Guillaume Petit dng aminh, Guillaume Bud ngi
sng lp hc vin Php quc (1529).
Bn Anh, i hc Oxford c nh thn hc John Colet
(1466-1519) l ngi th nht em phng php ngn ng
hc v s hc vo khoa ch gii Thnh Kinh (1496). l
phng php ngi i trc trong vic ging dy vn
chng. Colet coi l ng li canh tn khoa hc thnh
cng nh chnh Gio hi. Trong cc mn ca ng, ni
ting hn c c John Fisher v Tma More.
H Lan c nh i nhn bn Didier Erasmus (14961536) thnh Rotterdam. ng thng tho vn chng Hy
Lp v Latinh, c ngi ng thi gi l ng hong
vn hc. ng ch trng gii phng thn hc khi phng
php m ng gi l man r ca Kinh vin hc phi,
em n tr v ngun c tin, tc Thnh Kinh v gio ph.
ng l ngi th nht ng ra in b Tn c theo bn Hy
Lp (Ble 1516) v rt nhiu tc phm gio ph.
quc c Nhn bn ch ngha cng hot ng
mt cch ng ch trong th k XV. Th tng Johannes
Neumarkt ca hong Karl IV (1347-78) ti Praga, n
sau lm gim mc thnh Leilomischl, ri Olmutz (+ 1380),
l bn thn ca Petrarca. ng c nhiu cng trong vic
phin dch mt s tc phm ca cc gio ph ra ting c,
Alexander Hegius (+ 1498), gim c trng Deventer,
mt nh gio dc gng mu, cng l nh nhn bn hc

Kit gio ni ting. Nhiu sinh vin c nhim t tng

nhn bn khi theo hc ti cc i hc . Cui th k XV,
Nhn bn ch ngha nh hng mnh lit trong cc i hc
Vienna, Ble, Freiburg, Heidelberg, Tubingen, Ingolstadt,
Erfurt, Leipzig v trong nhiu thnh ph thuc quc,
nh Nuremberg, Strasburg, Augsburg, Cologne, Vienna,
v.v...
Thi Phc hng, sau vn hc cn phi ni n ngh
thut gm kin trc, iu khc, v hi ha. Kin trc li
Gothic th k XIII mi ngy thm hon ho, tinh vi, vn
cn thnh cho n gia th k XIV. Ngi ta thy c thm
li Gothic un cong nh ngn la (flamboyant), nhng
ch ng vng cho n khong nm 1420; min Bc
rng Alpes n tn ti cho n th k XVI, v c ni n
tn th k XVII, nh Anh quc.
, t nh hng ca nhng lu di c knh v li
kin trc ca Vitruvo (th k I trc cng lch), pht
sinh mt ngnh kin trc mi. N phng theo ngh thut
c Roma, nhng cng c ng nt ring v vn gi c
tinh thn ca thi Trung c. M u cho thi hong kim
Quattrocento (1400) l hai ngh s thnh Florencia: Filippi
Brunelleschi (1377-1446), tc gi mi bn cu i thnh
ng Florencia (1436) v Leo Battista Alberti (1404-72).
Nhng Donato Bramante (1444-1514) v Raphael Sanzio
(1483-1520), c hai cng qu Urbino, mi thc s l
nhng ngi sng tc ra ngnh kin trc ca thi Phc
hng ni y. l tc phm kin trc nguy nga s,

c bit ch trng n thut trang tr. Tng, ct u c

trang im bng nhng cnh l, trng hoa, tri cy, triu
thin, hnh nhn v nhng bc ph iu (chm ni).
Bramante li nhiu tc phm thuc ngnh ny Milan
(thnh ng c B Ban n) v Roma (Tempietto,
cung nh Belvdre Vatican). Cn Raphael c c
Giuli II v c Le X t ng du cng tc xy ct cc
dinh th Ta thnh, v trang tr in Vatican.
Ngnh kin trc th k XIV c khuynh hng t chn
(raliste), chuyn tc hnh nhn, t im lng tm, trang tr
thnh ng. Nhng nh iu khc ni danh, tr mt vi
nhn vt nh Claus Sluter ngi H Lan, Michel Colomb
ngi Php, Tilman Riemenschneider ngi c, cn hu
ht l nh Ghiberti, Donatello, Robbia, Verrochio,
Leonardo Vinci. Nhng ni bt hn c l Michel-Ange
Buonarroti (1475-1564), sinh qun ti Caprese (Toscana),
ng ng thi l ha s kin trc s v thi s. Tuy a cm,
Michel-Ange vn sng mt i sng o c v trung
thnh vi Gio hi. ng c mt s nghip ngh thut ln
lao t khi cn tr tui, nh tng c M Su bi (Piet).
Nm 1505, ng khi cng xy m c Thnh Cha Giuli
II, p tng avid, Misen. T nm 1521 n 1534, ng
thc hin ti Florencia nhng ngi m v i ca nh
Mdicis.
Hi ha tin b l lng t th k XIV. Li v l
tng ha (idalisation) tuy cn, nhng dn dn i vo li
t chn (raliste), ngha l din t lm sao cho ng vi

thin nhin, ng vi cm ngh ca con ngi. Giotto

Bon-done (1266-1337) l mt trong nhng ngi m li
cho ngnh hi ha mi m ny. Th k XV trng M
thut Florencia tr nn rt thi danh vi Tommaso
Masaccio (1401-29), Fra Filippi Lippi (1406- 69) dng Ct
minh, Sandro Botticelli (1444-1510), v.v... Dng aminh
c Fra Angelico (1387-1455), ha s c bit ti din t s
thanh khit siu nhin v s hoan lc ca cc thnh trn
Thin ng. X Flandria c Van Eyck (1390-1441) tc gi
bc ha Con chin thn b. Hans Memling (1433-94) tc
gi ha phm Ngy Chung thm.
Cui th k XV sang th k XVI, ngnh hi ha tin
ti tt nh ngh thut. Leonardo Vinci (1452-1519),
Raphael (1483-1520) v Michel-Allge l nhng ha s ni
ting nht ca thi Phc hng ny, c ba u l ngi .
Leonardo V c ti quan st v sng tc trong ngh thut.
ng cn l nh gii phu, iu khc, kin trc, k s, vn
ho, nhc s. ng li nhiu bc ha tr danh nh
Gioconda, Ba tic ly. Raphael l mt ha s hon ho,
trc tc nhng ha phm linh ng, cn i, dng s tht,
mu sc tuyt diu. Tuy ng mt khi mi 37 tui, ng cng
li nhiu tc phm qu bu nh Thnh gia, Thin thn
Micae, Thnh Georgi. Raphael ng thi l nh kin trc
v kho c. Michel-Ange tuy l nh iu khc nhng cng
rt ni danh trong ngnh hi ha. Tng khng c ha s
no snh kp vi ng v sng kin v to bo. Ngy
31.10.1541, Michel-Ange hon thnh bc ha Ngy

Chung thm trong nguyn ng Sixtino, danh phm ny

lm cho Roma v th gii thn phc.
Ngoi nc , Van Eych, Van Weyden (1400-64),
Van Goes (1397-1482), Hans Memling u l nhng ha s
tn tui ca x Flandria, h sng tc v kin ton li v
sn du. T x Flandria, ngnh hi ha ny trn sang nc
Php, vi Simon Marmion (1425- 89), Jean Fouquet
(1420-80), Jean Bourdichon (1457-1521). c c Albert
Durer v nh hi ha Mathis Grunewald. Durer (14711528) ni ting v ngnh v sn du v thy mc;
Grunewald (+1528) din t khoa thn hc thn b thi
Trung c qua 9 bc ha : ha phm gi tr ni nht l nh
Cha chu ng inh. Dung nhan oai nghi vi vng gai to
qun quanh u, hai tay y thng tch, thn xc b gia
hnh tan nt. Nhn vo, ngi ta c cm tng nh nghe
mt li t co khng khip, buc ti nhn loi thi y.
III
GIO HI BN TH K XV
1. Cc Gio hong thi Vn ngh Phc hng:
t c Nicolas V n c Phaol II (1447-71)
c Nicolas V (1447-55) l nh nhn bn hc th
nht ln ngi Gio hong. Ngi m u mt thi i chnh
tr vn ha mi ca Gio triu, trong ngi Gio hong

 u cho phong tro Phc hng vn ngh ko di n

thi c Le X (1513-21).[23]
Sau vic chm dt cng ng ly khai thnh Ble
(1449), c Nicolas V hu nh ch quan tm n vic sa
sang thnh Roma, trng tu cc thnh ng v xy ct
thm. Ngi ham say su tm cc co bn, v tr thnh
ngi sng lp th vin Vatican. Nm 1450 , c Thnh
Cha m nm Ton x thu ht gio dn ng v k n
Roma, em theo rt nhiu ca dng cng. Ngy 19.3.1452,
ngi t vng min cho hong Friedrich III (1440-93),
l v hong cui cng c Roma phong vng.
S suy sp ca Gio hi ng phng l mt au
thng cho i Gio hong ca c Nicolas V. Ch mt
thng sau khi Sc lnh Hip nht hai Gio hi Hy Lp v
La tinh c k kt (6.7.1439), phn ng tn Hy Lp
cng vi hng gio s v tu s ng ln chng i v
kch chnh tr ca hong Joannes VIII Paleologus. Phi
on t Cng ng Florencia tr v Constantinopoli b h
la li ch nho: Qun n bnh khng men, Qun phn
o, Qun Roma, bn t gio. Th l khng mt ai dm
tuyn b Sc lnh. Nga, vic hip nht cng tht bi
trc s ngn cn ca ng hong Basilius II. c gio ch
Isidorus thnh Kiev, sau khi c thng hng y, tr v c
v s hip nht b bt tng giam, nhng ngi trn sang
Roma. Cc gio ch thnh Alexandria, Antiokia,
Gierusalem gi i din sang k Sc lnh Hip nht cng
phi rt lui t nm 1443. Hong Joannes VIII dn dn

t ra lnh nht vi Roma, khi thy s lin kt Ty phng

cng khng th cu ng khi nn Th Nh K. o qun
Ba Lan v Hung Gia Li b nh bi Varna (1444)
trn b Hc Hi v Amselfeld (1448) trong x Serbia.
Tn hong Constantinus XI Paleologus (1448-53),
thng 12 nm 1452, lp li bang giao vi Gio hi Roma
qua c hng y S thn Ta thnh Isidorus, v truyn cng
b Sc lnh Hip nht trong i thnh ng ng Khn
ngoan. Nhng ngay hm sau, hng gio s c dn chng
hu thun, tuyn b: Th thy khn bt u ca qun
Th Nh K thng tr thnh Constantinopoli ny, chng
th thy m gio ch ca bn Roma. Trong khi , qun
Th Nh K b vy kinh thnh. Ngy 29.5.1453, mt
lot sng i bc m ng cho Mahomet II (1451-81)
tin vo Constantinopoli, chm dt quc ng phng.
Trung c thi i cng ht t y.[24] quc Byzantin
sp , qun Th Nh K trn vo bn o Balkan, e da
nhiu nc Kit gio khc. c Nicolas ln ting ku gi
Ty phng t chc binh Thnh gi. Nhng tht bi, v lc
ny u chu u c cn l u chu thi binh Thnh gi
Gierusalem na.
Vn Th Nh K vn l mi lo u ca cc v Gio
hong k tip. N lm cho vic canh tn Gio hi phi
ng xung hng nh c hng y Alonso Borgia ngi Ty
Ban Nha, 77 tui, ln ngi Gio hong, hiu Calixt III
(1455-58), nhc li vic m binh Thnh gi. Ngi truyn
cho c Gio hi n chay, cu nguyn cho ha bnh, sai s

thn i ging thuyt ti cc nc, xut tin v trang cho

mt on tu chin nh Th Nh K. Nhng Ty phng
vn t ra lnh nht, ch k. Hai nc c v Php cn
ang bt mn v ch thu kha ca Ta thnh. Nhng
nc chuyn ngnh hng hi, nh Venecia, ch ngh n
vn thng mi vi ng phng. . Ch c nc Hung
Gia Li hng ng, v ang b e da trc tip. Tng
Hunyadi c thnh Gioan Capistran (1386-1456) c v
tinh thn, chng Th qun rt can m, nh tan qun xm
lng ti trn Belgrade (22.7.1456). Nhng s thnh cng
ny khng c khai thc v Hunyadi v Capistran cng
mt nm 1456.
c Calixt khng phi l ngi a thch nhn bn
ch ngha v vn ngh. Phc hng. Ngi b mang ting
thin t b con, khi t ba ngi chu cn t tui ln chc
hng y, trong c Rodrigo Borgia vn ting ngang tng,
sau ny c bu lm Gio hong, tc Alexanr VI. Thi
ca Calixt III lm cho ngi Roma bc bi khng t.
Ln k v Calixt l mt nhn vt rt xng ng, c
Pi II (1458-64). Ngi cng l nh nhn bn hc, ging
thuyt v vn ho. Chng trnh ca triu i Pi II l
thng nht u chu v bo v Kit gio chng Th Nh
K. Nhng i Hi ngh cc cng quc u chu m c
Thnh Cha triu tp ti Mantua (1459-60), khng c
my vua cha n tham d. Vua nc Hung Gia Li,
Mathias Corvin (1458-90), cng vi cc con ca Hunyadi
vn cn y lui c qun xm lng. Nhng Albania,

Georgio Castriota (Iskender Bey), ngi t c nhiu

chin thng oanh lit t nm 1444, nay phi b tay chu
Th qun tin vo.
Trc s lnh m, ch k, chia r ca Ty phng,
c Pi II ch thn dn u mt cuc tin cng bng
ng thy. Nhng ngi kit sc v cht trc khi ti
Ancona ngy 14.8.1464. Ngi l v Gio hong duy nht t
tay bin chp lch s triu i Gio hong ca mnh:
Commentarii rerum memorabilium. Ngi mt i em theo
c nh v chng trnh ci cch Gio hi. Tuy nhin i
ngi cng c mt thnh cng, l nm 1461 thuyt phc
c vua Louis XI (1461-83) nc Php bi b
Pragmatique Sanction de Bourges (7.7.1438). bit n
nh Vua: c Pi II trao tng cho Louis XI danh hiu Rex
Christianissim (Vua rt Kit hu).
c hng y Barbo thnh Venecia, trc khi c bu
ln ngi Gio hong, tc Phaol II (1464-71), phi th
ha vi hi ng bu c nhiu iu, trong c vic tip
tc nh Th Nh K, hn ch t oan thin t con chu,
triu tp i Cng ng trong vng 3 nm. Nhng sau khi
bu ri, c Phaol II tuyn b nhng th ha khng
buc phi gi, bi v tri vi lut l v ch chung Gio hi,
khin Hng-y-on bt mn. c Phaol cng ch trng
chng ngoi xm, nhng khng lm c g hn ngi
tin nhim, tri li Th qun chim thm t. Ngi a
thch trang tr cung in v c thin cm vi Vn ngh
Phc hng. Nhng vic ngi gii tn hi ng k gi gm

70 ngi lm vic ti Gio triu, trong c nhiu nh

nhn bn hc, gy phn ut cho c on th nhn bn.
Platina, mt trong nhm k gi b bi chc tr th Gio
hong bng vic lm bi nh i sng ca ngi, trong
cun Cuc i cc Gio hong Roma.
2. Cc Gio hong thi Vn ngh Phc hng:
t c Sixt IV n c Le X (1471-1521) [25]
Ngi Gio hong thi ny, v phng din tn gio
v o c c coi l xung thp nht k t th k X v
XI. Triu Gio hong tuy c ting l nhng n nhn ca
thi Vn ngh Phc hng, nhng cc ngi li b lch s ch
trch v b qun nhim v lm Cha chung Gio hi.
Sau Phaol II l c Sixt IV (1471-84), nguyn b
trn tng quyn dng Phansinh. c tn Gio hong l
mt nh thn hc nhng cng rt ham ngh thut v khoa
hc i. Ngi lm giu cho th vin Vatican v m ca
cho cng chng vo, chnh trang thnh ph Roma, xy ct
nguyn ng mang tn ngi. Ngi cng h ho binh
Thnh gi nh Th Nh K, nhng Ty phng lm ng.
May mn hi Mahomet II mt (1481), mt cuc tranh
ginh ngi bu lm suy gim lc lng Th Nh K, Ty
phng c tm yn. Triu i ca Sixt IV b mang
ting bi t oan thin t con chu. Ngi t ln chc
hng y hai ngi chu: Giuliano Rovere (tc Giuli II sau
ny) v Pietro Riario l nhng ngi sng xa hoa th tc.

T lm gy ra nhiu bt mn, ghen t, on th i n

mu. Khi ngi nm xung, mt tnh trng hn lon tht s
din ra Roma.
c Sixt bng h, Hng-y-on bu c hng y
Battista Cibo, thuc hng qu tc thnh Genova, ln ngi
Gio hong, tc Innocent VIII (1482-92). Ngi khng
uy tn kim ch cc lm dng ti Gio triu cng nh
trong Gio hi, v chnh ngi khng trnh c s thin
t con chu.
Gng xu ni gio triu ln n tt khi c hng
y Rodrigo Borgia, 62 tui, ln ngi Gio hong, l c
Alexanr VI (1492-1503). Ngi l ngi c lm ti, bit
cai tr, dng b o mo. Nhng i sng t tht ng xu
h, qu kh vng nhiu vt nh. Ngi c t ln chc
hng y nm 1456 khi mi 26 tui, v i sng vn khng
thay i sau khi th phong linh mc nm 1468. n khi
ln a v ti cao trong Gio hi, vn cn l ngi lm dc
vng cho ti gi cht.
c Alexanr c bn ngi con trc khi ln ngi
Gio hong. Cesarano l con c, i sng phng ng, lm
tham vng, nhng c nhiu ti ngoi giao, c t lm
hng y hi 17 tui v m nhn nhiu trng trch ngoi
giao. Cesarano kt duyn vi mt cng cha nc Php v
cai tr x Romania (1501). Con th hai (sinh nm 1476) l
Giovanni c t lm qun cng x Benevento thuc
nc Ta thnh, nhng c my ngy th b m st cht,

hnh nh bi Cesarano anh ng. Ngi con th ba l

Lucrecia (sinh nm 1480), mt c gi rt xinh p. Nng
ban u kt duyn vi Giovanni Sforza, nhng hn nhn
c tuyn b khng thnh v Sforza bt lc. Lucrecia
ly ngi chng th hai l Alfonso con vua nc Napoli,
nhng ng ny b git, hnh nh cng bi Cesarano anh v
ng. Lucrecia kt duyn vi ngi th ba l Alfonso Este,
ng hong x Ferrara, t nng sng xng ng ngi
v c tinh thn cng gio dng Phansinh ti th. Ngi
con th t tn l Geoffroy (sinh nm 1481) ly cng cha
nc Napoli v c cai tr cng quc Squillacia.[26]
Nguyn vic lo lng lp gia nh, v thng quan tin
chc cho bn ngi con ny cng lm hao tn bit bao
thi gi, sc khe v tin bc cho mt v Gio hong.
l tt c nhng g ng ch trch nht ca triu i
Alexanr VI. Nhiu nh ging thuyt c tm huyt vi
Gio hong ln ting than trch ri i n ch trch. Trong
s ny ni ting hn ht c cha Girolamo Savonarola, b
trn tu vin aminh Florencia.
Cha Savonarola c gi n Roma v b cm ging.
Sau mt hi suy ngh. Savonarola nghe theo ting lng
tm bo c phi ging, do s mng c bit c Cha
trao ph. Cha b v tuyt thng do on th ngy
13.5.1497. Nhng Savonarola tuyn b bn n bt cng v
v hiu lc. T thng 2 nm 1498, cha cng khai t co
Alexanr v hai ti mi thnh v ri o, ng thi ku
gi trut ph bng mt i Cng ng, ng thi mun c

mt th ch thn quyn dn ch. Cha Savonarola b a ra

ta Truy t, gm ton thnh phn i lp. Ngy 23.5. 1498,
cha b cch chc v ln ha i v ti ri o, b ng v
ph bng Ta thnh. Cha Savonarola o c, trong sch,
v l ngi trung thnh vi Hi thnh Cng gio. Ngi ta
khng th kt ti ngi l tin h ca Luther c. Nhn
c ca cha c nhiu ngi ca tng qu mn, trong s
c Michel-Ange v thnh Philipp Neri. L ra vic chng
i i sng ca Alexanr VI phi c x mt cch i
lng hn. Tuy nhin, s st sng v lng o c ca
Savonarola khng trnh c nhng thi v li l
qu khch.[27]
Du sao i na, ng tng rng triu i Alexanr
khng c nhng thnh tch v vang. Khi cn l hng y,
ngi t c nhiu kt qu trong s mng ngoi giao.
Sut thi lm Gio hong, ngi kh nhc tranh u bo v
nc Ta thnh khi ch phong kin hn lon. Sau khi
tm ra Tn Th gii (1492), tc M chu, cng cuc truyn
gio c m rng sang . Nm 1500, ngi tuyn b
nm Ton x, v ch thn c hnh cc l nghi long trng
gia Hng-y-on, hng Gio phm v c trm ngn gio
dn t cc ni ko n. c Alexanr VI lm bnh v t
trn, sau khi chu cc b tch mt cch rt st sng.
Ln k v Alexanr VI l c hng y Francesco
Piccolomini, chu c Pi II, hiu l Pi III (1503). Triu
i ny khng c g ng ghi v ch c 26 ngy.

Mt cuc bu c chp nhong, hu nh mi ngi

ng nhng khng khi c s mua chuc, a hng y
Giuliano Rovere, 60 tui, ln ngi Gio hong, tc Giuli
II (1503-13). Ngi c c tnh cng trc, nng ny, th
tc, xng mt ng vua, ng tng hn l Cha chung Gio
hi. S kht vng quyn bnh, khng phi cho mnh hay
cho gia nh, nhng cho ngi Gio hong, v s ham thch
ngh thut, l hai yu t thc y ngi lm vic khng bit
mt. Nhim v ch chn c t xung hng th yu.[28]
L con ngi c hn ngh s, c Giuli thc hin
nhng cng trnh tht v i. Di s hng dn v
khuyn khch ca ngi, nhng nh ngh thut ni danh ca
nc to nn nhiu k cng kit tc: Bramante vi
n v i xy vng cung thnh ng mi (t vin
u tin nm 1506), Michel Ange vi bc ha tr danh
trn trn nguyn ng Sixtino v tng Misen trn m
Gio hong, Raphael vi nhng bch ha lng ly ri rc
khp cung in Vatican. l thi hong kim ca Vn
ngh Phc hng.
c Giuli II ci cch v gy sc mnh cng s n
nh cho nc Ta thnh, nhm em li cho ngi Gio
hong quyn c lp v hot ng chnh tr. Trc ht,
ngi trc xut Cesarano Borgia ra khi Hng-y-on, ri
trong mt chin dch ma ng do ngi ch thn cm
qun, ti chim c Perusa v Bolonia (1506). Vic
gia nhp Lin minh Cambrai, gm c hong
Maximilian I (1493-1519), Php quc, Ty Ban Nha v

mt vi nc khc, gip c Giuli thu hi tnh

Romania (1509). Theo mt ngha no , ngi c coi l
v cu tinh ca ngi Gio hong, v l ngi ti thit
nc Ta thnh.
Sau , c Giuli dn thn vo mt cng vic v
cng kh khn v nguy him, l nh ui ngi Php
ang chim ng thnh Milan ra khi nc . Trc ht
ngi thanh ton Alfonso Este, chng ca Lucrecia Borgia,
qun cng x Ferrara v l ng minh ca nc Php. Vua
Louis XII (1495-1515) nc Php ra tay i ph bng lnh
truyn cho quc dn mnh ct lin lc vi Roma v hp
cng ng thnh Tours (1510) chng Giuli II. Ma thu
nm 1511, nm hng y bt mn cng hp cng ng Pisa
v ng v phe vua nc Php. K , thm hong
Maximilian I, l ngi by gi c tham vng c hi
ng hng y bu lm Gio hong, khi c Giuli II lm
bnh nng vo thng 8 nm 1511.
ng trc tnh th nguy him y, c Thnh Cha
vn khng nao nng tinh thn. Nh li li ha ti hi ng
tuyn c nm 1503 l trong vng 2 nm s triu tp i
Cng ng, c Giuli lin quyt nh lm cng vic .
i Cng ng Latran V khai mc ngy 23.5.1512, quy t
15 hng y v 79 gim mc phn nhiu ngi , ngoi ra
cn c hai vua nc Anh v Aragon, n sau thm hong
Maximilian. Cng ng ln n nhm hng y ly khai
hp Pisa, by gi di chuyn sang Milan.

K tip Giuli II l c Le X (1513-21), thuc hng

qu tc Mdicis, c t lm hng y t hi 13 tui, v khi
ln ngi Gio hong mi 37 tui. y l nh nhn bn hc
say sa vn chng v ngh thut. Gio triu lc ny tr
thnh ni vit sch, vnh th v trin lm ngh thut. c
Le X trong phm phc Gio hong tham d nhng bui
trnh din vn ngh, sn bn, hi h. C khi gio phi Tin
lnh ang lm si ng khp Ty phng, ngi c im
nhin nh khng c vic g lo ngi. Vic canh tn Gio hi
khng bao gi c ni n. Ngi cng b mang ting l
qu lo cho gia tc mnh, khi t ginh ly cng quc
Urbino cho con chu (1516).[29]
i vi nc Php, c Le X t c mt thnh
cng ln v ngoi giao. Nm 1513, ngi thuyt phc c
vua Louis XII b nhm hng y ly khai by gi a
nhau sang Lyon, v nhn nhn Cng ng Latran V. Ngy
18.8.1516, c Thnh Cha k tha hip Bolonia vi vua
Francois (1515-47), ngi ti chim thnh Milan sau
trn Marignan (1515). Tha hip ny nhn nhn s hy b
vn kin Pragmatique Sanction de Bourges (1438). Tuy
nhin Ta thnh cng phi hy sinh v nhng b nhiu,
cng l trnh mt cuc ly gio c th xy ra. Tha hip
c Cng ng Latran V chp nhn trong phin hp II
ngy 19.12.1512. Cng trong phin hp ny, c Thnh
Cha cng b Tng chiu Pastor aelernus ln n vn kin
Pragmatique Sanction de Bourge, v lun phi ch trng
quyn ti thng thuc i Cng ng. ng thi, ngi

tuyn b Gio hong Roma c quyn trn cc Cng ng

v ch mnh ngi c triu tp, di chuyn v gii tn. V
tn l, trong phin hp th 8 (19.12.1513), Cng ng,
tuyn b s bt dit ca linh hn chng li trit gia Pletro
Pamponazzi (+ 1523). Sau ht, cng ng cng b my
Sc lnh v vic t chc Gio triu, bu gim mc, dy
gio l, qun tr ti sn Gio hi, v.v... Cng ng b mc
ngy 16.3.1517.
Vic Alfongso Petrucci v mt nhm hng y mu st
c Thnh Cha nm 1517 ni ln tnh hnh Roma v
Hng-y-on. Petrucci b n t hnh, nhng ch lm cho
tnh trng cng thm en ti. Cng nm y, s thng nht
Gio hi Ty phng v, iu m nhiu ngi on
trc. Bn nm cui cng ca c Le X (+ 1.12.1521) l
nhng nm nhiu bin c th thm nht cho Gio hi.

[1] Sch tham kho: Dom Ch. Poulet: Histoire du

Christianisme Paris 1934-40, Q. II, 757-81 v Q. III. tr
1-379 - Ch. Bmont: Histoire de lEurope au Moyen
ge (1270-1493), Paris 1931 - J. Huizinga: Le dcclin
du Moyen ge (bn dch ca J. Bastin) Paris 1932 - M.
H. Vicaire: Les craquements du monde Mdival, trong
Histoire illustre de lglise (G. de Plinval - R. Pittet),
Paris 1946-48, Q. I, tr 461-503- C. Bihlmeyer- H.
Tuchle: Histoire de lglise (bn dch ca D.

Grandclaudon), Paris 1962-68, Q. III. tr 15-168.

[2] Ngi thi by gi c cm tnh vi Philippe le Bel, con
ngi t ni, o c, trong sch, khc kh, hn l vi
Bonifaci VIII tuy hc thc cao, nhng tnh tnh nng
ny, d i t thi i thoi sang thi trch
thng. Cc s gia thng ng vi nhau khi ni
Bonifaci VIII, nhng bt ng v Philippe le Bel.
Michelet v Renan coi Philippe l mt chnh tr gia
thc t chng Gio hi, nhiu s gia khc li cho ng
l ngi tm thng b mt s lut gia git giy. Nhng
kin trn khng hp vi nhiu s gia thi nay. R.
Fawtier trong: LEurope occidentale... (Paris 1940, tr
300) v Les Captiens et la France (Paris 1942, tr 3842), cho rng Philippe mun trung thnh vi ng li
chnh tr ca Louis IX (c c Bonifaci tuyn thnh
nm 1297) trong vic bo v ch chnh quyn ca mnh,
cng nh trong vic truy n nhng ngi m ng cho l
lc gio hoc c ti, ng khc ng l ngi kiu cng
mc du c i sng khc kh.
[3] quc La c th k XI c cuc ni chin tranh
ginh ngi bu gia Welf II x Bavaria, chu Henry
qun cng x Saxonia, v Conrad III qun cng x
Suaben nh Hohenstauphen. Conrad sinh ti lu i
Weiblingen, do ng ng c tn l Gibelin, cn ng
ca Welf man tn Guelfe. Conrad III chin thng ti
trn Weinsberg (1140), t nh Hohenstauphen cai tr
quc cho n nm 1250. Chnh trong trn chin ni

trn, hai danh t Guelfe v Gibelin ln th nht c s

dng. Cuc tranh ginh gia hai ng c em sang
t vo thi tranh chp gia ngi Gio hong v
Hong t cui th k XII. ng Guelfe mang tn l
Bch ng t tr s Milan, ng h Gio hong i
quyn c lp cho nc v c khuynh hng dn ch,
ng Gibelin xng mnh l Hc ng c tr s
Pavia, trung thnh vi Hong v ch trng phong
kin. Chin tranh gia hai ng gy tang thng v
nt cho nc v thnh Roma sut th k XIV v
XV, ch chm dt khi vua Charles VIII (1483-98) nc
Php em qun vo nm 1494 (di triu Alexandr
VI).
[4] Sch tham kho: C. Mollat: Les papes dAvignon
(1305-1378), Paris 1930 - F. Dprez: Les prliminaires
de la guerre de cent ans, la papaut, la France et
lAngleterre (1328-1342), Paris 1902 - R. Brun:
Avignon au temps des papes Paris 1928.
[5] Dng Hip s ny (thit lp 1119) chm dt s mng
ca mnh sau khi t Thnh mt hn v tay Th Nh K
(cui th k XIII), nhng vn cn hot ng trong
nhiu nc Ty phng, tr nn giu c, gi vic qun
tr ti sn cho Ta thnh v nhiu vua cha. Hnh nh
tch thu ti sn khng l ca dng ny cng nh
dit i mt lc lng nguy him, Philippe le Bel
dng p lc i c Clement V phi gii tn. Ngy
13.10.1311, c Thnh Cha k Sc lnh gii tn dng

Hip s n th. Sc lnh cng b nm 1312. Ca ci

thuc dng ny c trao cho dng Bnh vin Thnh
Gioan thnh Gierusalem by gi c tr s trn o
Rhodes; cn Aragon v B o Nha cc ca phi
trao cho dng Calatrava v dng Cha Kit. Nhng
nc Php, Philippe le Bel khng i Sc lnh ca Gio
hong, ngay t nm 1307, ng cho lng bt nhiu tu
s, a ra Ta n ri kt n thiu sinh, trong s c b
trn tng quyn Jacques de Molay (1243-1314). Xem
Lizerand: Le dossier de l'affaire des Templiers, Paris
1923; Clment V et Philippe le Bel, Paris 1910.
[6] Olivi dy rng: Anima rationalis seu intellectiva non
est forma corporis humani per se et essentialiter
[7] Chin tranh lm tiu hao qu Ta thnh trn hai
triu tin vng. Di triu Innocent VI, chin tranh i
qu s tin thu c, khin Gio hong phi vay mn
khp ni. Xem Mollat Les papes dAvignon, Paris 1920,
tr 379.
[8] Avignon by gi thuc nh Anjou cai tr x Sicilia (kinh
Napoli), nhng cnh y Ta thnh c khu t
Comtat Venassin t nm 1274. Nm 1348, n hong
Jeanne I x Sicilia bn thnh Avignon cho Ta thnh vi
gi 80.000 tin vng Avignon v Comtat Venaissin thuc
quyn Ta thnh cho n nm 1791, l nm i Cch
mng chim ly, em sp nhp vo nc Php.
[9] Xem N. Denis-Boulet: La Carrire politique de sainte

Catherine de Sienne, Paris 1933. c Pi XII t

thnh n lm bn mng thnh Roma, c Pi XII tn
thnh n lm bn mng c nc .
[10] Sch tham kho: Salembier: Le Grand Schisme
dOccident, Paris 1921 - Noel Valois: La France et le
Grand Schisme d'Occident. Paris 1896-1902 - Perroy:
LAngleterre et le Grand Shisme, Q. I, Richard II, Paris
1933 - M. de Bouard: La France et lItalie au temps du
Grand Schisme d'Occident, Paris 1936.
[11] c Clement VII v ngi k v ngi l c
Beneict XIII khng c ghi tn trong s cc Gio
hong nhng Gio hi khng bao gi chnh thc phn
quyt v hai v, cng nh cc Gio hong khc c
bu ln trong thi Ly gio.
[12] Thi ny, Gio hong phi ri b Roma v l do chin
tranh ginh ngi bu Napoli. Nm 1397, Ladislas
(Lancelot) ngi thnh Angers (Anjou) lt Louis II
nh Anjou chim ngai vua Napoli v Sicilia. Ladislas c
tham vng chim c i Li, nhng ng b Louis II
nh bi Roca-Secca (1411). Tuy nhin, Ladislas ng
chim c thnh Roma v vng ph cn (1413),
ng mt nm 1414.
[13] H. Jedin: Breve Historia de los Concilios, Barcelona
1960. tr 79-89, 89-96
[14] Ngay t khi cuc ly khai bt u, mt s tin s cho
mnh l b c phn quyt cc gim mc ch l cnh

tay thi hnh. i vi cc v tin s ny, chc ca h

cng l mt b tch, nh chc linh mc. Xem Salembier:
Le Grand Schisme. Paris 1921, tr 212-300.
[15] Gregori XII t trn sau khi thoi v c my thng,
th 90 tui. Gioan XXIII n sau c tr t do, ngi
n Roma nhn quyn c Martin V, c t lm gim
mc Tusculum v l nin trng Hng-y-on, ngi qua
i nm 1419. Beneict XIII cng t trn nm 1423,
th 90 tui, cc hng y theo ngi bu mt kinh s thnh
Valencia ln k v, tc Clement VIII. Nhng khng
c my ngi theo, Clement VIII t chc nm
1429. Khi bn v ng gi gn Pedro de Luna
(Beneict XIII), linh mc Gerson c da theo mt cu
trong Thnh Kinh (Tv LXXI, 7) chm bim: Ha
bnh ch n vi Gio hi, khi no mt trng khng cn
chiu sng (Orietur in diebus ejus justitia, et
abundantia pacis, donec auferatur luna, Triu i
Ngi, ua n hoa cng l, v thi bnh thnh tr, ti
khi nao tu nguyt (mt trng) chng cn).
[16] Ni v ba Gio hong ri khi ngai nhng ch
cho mt v mi, Von der Hardt, trong cun Magnum
Oecumenicum Constansiense Concilium, Francfort v
Leipzig 1697-1700, c vit: Observas in Joanne XIII
miserabile spectaculum. in Gregorio XII mirabile
factum, in Benedicto XIII lacrymabile exemplum (Hy
coi Gioan XXIII mt tr ci, Gregori II mt hnh ng
ng phc. Benedict XIII mt tm gng lm chy

nc mt).
[17] C. Bihlmeyer- H. Tuchle: op. cit., Q. III, tr 70-91,
116-120.
[18] P. Vignaux. La pense au Moyen-ge. Paris 1938 Vacant-Mangenot Amann: Nominalisme trong Dict. de
Thol. Cath
[19] Xem Delacroix: Essai sur le mysticisme spculatif en
Allemagne au XIVe sicle. Paris 1890 - F. X. de
Homstein: Les grands mystiques allemands du XIVe
sicle, Luceme 1922 - A. Hyma. The Christian
Renaissance, History of the Devotio moderna, Grand
Rapids (USA) 1924 - E. Bruggeman: Les mystiques
flamands et le renouveau catholique francais, Lille
1928 - P. Groult Les mystiques des Pays-Bas et la
literature espagnole du XVIe si, Louvain 1926.
[20] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. III, tr 105-116.
[21] Xem F. Tocco: La questione della povert nel secolo
XVI, Napoli 1910 - L. Oliger Documenta inedita ad
historiam Fralicellorum spectantia, Quaracchi 1913.
[22] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. III, tr 120-139 Xem Ph. Monnier Le Quattrocento, Paris 1901 - H.
Nordstrom: Moyen-ge et Renaissance, Paris 1933.
[23] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. III, tr 139-144 Xem P. Imbard de la Tour: Lglise Catholique, la crise
et la Renaissance. Paris 1909- E. Gilson: Humanisme
mdival et Renaissance, trong Les ides et lettres.

Paris 1932, tr 171-196.

[24] Xem C. Schlumberger Le sige, la prise et le sac de
Constantinople par les Turcs en 1453. Paris 1915 - L.
Brhier Lglise et l'Orient au Moyen-ge, les
croisades, Paris 1928, tr 215-348.
[25] C. Bihlmeyer H. Tuchle: op. cit., Q. III. tr 145-154 Xem Rodocanachi: Histoire de Rome, une cour
princire au Vatican pendant la Renaissance, Sixte IV,
Innocent VIII, Alexandre VI (1471-1502), Paris 1925.
[26] c Alexanr VI tht s l mt nhn vt c i sng
khng tt p, lch s Gio hi cng phi than trch
iu . Nhng ngi ta nht l k th ca ngi
(Giovanni Burchard chng hn), thu dt qu nhiu
n tiu thuyt ha cuc i ngi, nhm bi nh gia
nh Borgia (Ty Ban Nha) ang nm quyn Roma.
Cha ni n nhng ngi khc mun li dng i
sng c nhn ca Alexanr ch giu o Cng gio.
Xem Larousse du XXe sicle (Alexandre VI, Q. I, tr
134): Alexandre VI (Rodrigo Borgia), cest un
personnage presque lgendaire, dont il est difficile de
dmler les traits historiques, que le romantisme a
dforme (Alexanr l mt nhn vt hu nh ca
truyn hoang ng kh phn bit s tht lch s, b
bp mo vit thnh thin tiu thuyt)
[27] Xem Roeder: Savonarole (bn dch Php vn ca Bl.
Prenez), Paris 1933. Cha Savonarola hin ang c Ta

thnh xc tin vic tuyn b chn phc.

[28] Xem J.A. Dumnil: Hist De Jules II, Paris 1873.
[29] Xem G. Truc: Lon X et son temps. Paris 1941.