HOM

E
Phn Nht :
THNG C V TRUNG C
Chng Nm
GIO HI CM HA MAN DN
(t.k. V-VII)
I. Man dn xm lng quc Ty phng
1. Tm hiu ngi Mandi v tnh hnh quc
Roma thi mt vn
2. Tnh cht v nhng giai on ca cuc xm lng
3. Tm trng Man dn i vi ngi Roma
II. Thi ca Gio hi i vi Man dn
1. Ngi Roma ngh g v Man dn
2. S can thip ca hng Gio phm
3. Nhng th nghim sng ha bnh vi Man dn
III. Cng cuc cm ha Man dn
1. Vua Clovis v dn Franc theo o Cng gio
2. Dn Visigot Ty Ban Nha v dn Lombardo
i Li

3. Cng cuc truyn gio Anh Ct Li v i Nh

Lan

Thi Trung c trong lch s th gii bt u t khi

hong Theodosius I bng h nm 395, nh du s suy
sp ca quc Roma trc nn xm lng ca Man dn.
Cuc xm lng ca Man di sa li bn u chu trn
nhiu phng din. V chnh tr, ch quyn khng cn tp
trung trong tay hong v thng vin Roma na. Ngi
ta thy xut hin nhiu Quc gia mi, c vua cha, lut
php, phong tc ring. Nhng bin chuyn thi cuc
gy nhiu nh hng vo lnh vc vn ha. Khng k
nhiu di tch lch s, nhiu tc phm m ngh, vn chng
b ngn la chin tranh thiu hy, nn vn minh Latinh
xn ln xung dc r rt. Lnh th c ca quc b
nhng khi dn xa l n chim ng. Phn ng nhng
ngi khng quen thuc vi i sng vn minh; v
thng tnh np sng k chin bi - d c p chng
na - kh li cun c s ch ca nhng tay giang h,
kiu hnh .
Hon cnh i thay t Gio hi vo mt v tr
mi. T u n nay, Hi thnh trong bc ng nhp
th, c gng kin ton t chc ca mnh, nh nhng c
cu kh hon b ca quc Roma. T a v ngi khch,
Hi thnh dn dn thm nhp vo cc c cu ca

quc, v coi nh gn lin vi i sng ca n. Bin c

Man di ph gy ci gin mc nt, liu cy leo
Gio hi c tn li theo khng? Khng, m tri li. Khng
nhng Hi thnh bo v c di sn qu bu ca vn
minh nhn loi, m cn thu nhn nhng ch ng mi
hung hng vo gia nh mnh, ri t bnh trng
nh hng ca mnh su rng hn. Th gii thi Thng
c c Kit ha, nhng th gii thi Trung c mi
tht l sn phm, l con ca Kit gio. Trc y, Hi
thnh em o l ca mnh un nn nhng g c sn.
Nhng by gi, Hi thnh s truyn th li tt c kho tng
thin ph v th c ca mnh, xy dng mt trt t
mi, theo chiu hng mi. [1]
I
MAN DN XM LNG QUC TY PHNG
1. Tm hiu ngi Man di v tnh hnh quc Roma
thi mt vn
Ting Man di (Barbare) khng ng ngha vi d
man, mi r (sauvage). N ch mun ni ln s cch
bit gia mt dn tc c nhng t chc chnh tr ngh
thut, vn chng phong ph, vi mt khi ngi cn cht
phc, qu ma. Tuy nhin, nhng dn tc ny cng c mt
di sn tinh thn qu bu, m sau ny - khi c Gio hi

cm ha - h s ng gp phn quan trng cho nn vn

minh Kit gio. Khi Man di khng phi l mt dn tc
thun nht, nhng l tng nhm b lc, c khi lin minh
vi nhau, c khi chng i nhau. H cng khng ging
nhau v tnh tnh, tn ngng, phong tc i vi Kit gio,
h c nhng thi khc bit. S d bit a n
nhng cch i x khng nh nhau khi h xm chim
quc: c dn tn st ngi Kit gio, c dn quy thun v
tr thnh nhng chin s truyn b Phc m. Sau vi nhn
xt trn, chng ti theo nhiu s gia chia khi ngi Man
di ny thnh ba nhm, nhn nh : German, Slavo v
Mongol. [2]
Nhm German sng trong cc vng Ty Bc u chu
ngy nay. H l nhng ngi lnh cng trng, th sc
mnh thin nhin: mt tri, mt trng, sm chp..., trn
cng l Wodan hay Odin (Tri) rn h thng cu khn
mi khi mu toan i s. H sng thnh lin bang, bo v
quyn li v ti sn cho nhau. H chin u anh dng v
khng s cht. Tnh tnh tuy hung bo, say sa nhng c
im tt l cht phc, ngay thng. Sc dn German c th
chia lm hai ngnh: ngnh Teutonic gm nhng dn Franc,
Burgundo, Anglo, Alaman, Saxon: min Bc; ngnh
Goth gm Ostrogot, Visigot, Suevo, Vandal v c l c
Lombardo, min Nam. Nu tr hai dn Vandal v
Lombardo ra, cc sc dn kia - nht l Goth - phn nhiu
quen bit vn minh Roma, nn vic i x vi ngi
chin bi khng n h khc lm.

Nhm Slavo, pht xut t hai sng Vistule v Don,

bn tnh thch xm lng, chin tranh, di dng, ch khng
a nh c. H l thy t ca dn ng u ngy nay:
Russo, Bulgar, Tcheco.
Nhm Mongol pht xut t pha ng rng Oural,
Trung , m su vo min Trung u; nhm ny hung d
nht. y l ging da vng, nhng k m lanh l, gm
nhng sc dn Huno, Avar, Magyar, Turco... c im
chin tranh ca h l sau khi cp ph, tn st, lm c,
h rt lui v nhng cnh ng vng ch khng ng li
trong cc thnh th. Tn gio ca nhm ny l ngu tng,
m nhiu cht ma qui.
Cuc xm lng ca Man di khai t hn l bp cht
quc. Thc vy, quc b tan r, ph hoi ngay t trong
lng mnh. S sa st biu l trn nhiu phng din.
Trc ht v chnh tr v qun s, nhng cuc o chnh
thanh trng nhau thng xy ra ti triu nh. cng c
a v, chnh quyn trung ng p dng sch lc c
ch li nht thi, gy tai hi khng lng c. H loi b
cc cp ch huy qun i thuc hng qu tc, v dnh cc
chc y cho nhng tay qun s thun ty. Qun i v
thiu ngi nn phi m trong m n l v Man di. Do
, nhiu ngi Man dn chim c nhng a v cao
cp trong qun i. Nhiu tng lnh, t lnh vng l m
ngi ngoi lai, v h khng cn buc phi Roma ha tn
ca h na, nh Arbogast ngi Gaulois (+394) l nh
tay mt ca Theodosius, Stilicon ngi Vandal (+408)

tng ca Honorius. Cc hong s dng c lc

on qun ny trong cc v tranh chp quyn hnh.
ng khc, trong khi trung ng bn tm duy tr ngi
bu, th cc a phng tm cch ly khai. L do thc y
hnh ng ny hn khng g khc l s kht vng c lp,
thng tr..., nhng cng v l do t v na. Qu th, trc
nn xm lng ca ngoi bang, trung ng nhiu khi lm
ng khng tip vin. V di mt h, th qun Man di
chim cc th trn ri iu nh sau, hn l cp qun s cho
cc th trn chng c dp ni lon. [3]
Tnh hnh kinh t v ti chnh bi t khng km.
i th cho cc kinh ph khng l v hnh chnh v qun
s, chnh quyn t ra mt k thut nh thu rt tinh
xo, trong khi mc sn xut km dn. Dn th lo n
chi, tm sui nc nng v i h trng; dn thn qu b
vic ng ng trnh thu qu nng; gii cng ngh v
thng mi cng hnh ng tng t, c gii trung lu v
thng lu cng mun o nghip. Nh cm quyn phi t
chc cc phng (caste) thc bch mi cng dn
li hng ng ca mnh, nhng v hiu.
Cng nn xt n yu t tm l v lun l a
quc n suy tn. Nhng cuc thnh chin gia cng
gio, d gio v lc gio Arius lm st m tnh huynh
ng bo rt nhiu, cn nh hng n lim lc chin u
chng ngoi xm. Nim tin tng vo s trng tn ca
quc cng gy mt tm trng li, khng lo phng.

S bt mn ca nhn dn i vi chnh quyn v su cao

thu nng, khin nhiu ngi hoan h khi qun Chnh
ph rt lui trc sc mnh ca qun gii phng.
Trc mt ta lu i s nhng rn nt nh vy,
thit tng mt s ng trung bnh cng gy ra
nhng v, xo trn khn lng.
2. Tnh cht v nhng giai on ca cuc xm lng
Cuc xm lng ca Man dn khng phi l mt s toa
rp gia cc dn tc nhc tiu, ng lot tn cng
quc. Ngi ta ng ngh n mt phe Trc ca Man di,
chnh h cng nh ui ln nhau, v mi sc dn u lo
t v c yn thn. Cc chin lc gia Roma hiu nh
vy, nn kho li dng lm cho chng tiu dit nhau.
S thc, t lu Man dn mun tm t nh c v
sinh sng, m phn t quc Ty phng hp dn hn
c, v t mu m ph nhiu, kh tri du mt, trung tm
Roma l ni danh ting huy hong, ng khc qun lc
y rt km, bin thy li mnh mng kh canh phng.
Ngi ta cng ng hnh dung nhng bin ngi di
dng, o o nh thc nc, lm ngp lt c quc. Qun
s ca ch khng qu ng nh vi s gia Roma thi
phng. Khi qun Vandal qua Phi chu (429), h c 80.000
k c n b con tr, s ngi crn v kh vo khong mt
phn t. Qun ca Alaric, ngi u tin xm nhp Roma
(410), lc ng nht l 40.000, k c hng binh v n l.

Nhng giai on chnh ca cuc xm lng tm tt di

y.
Trc khi hong Theodosius bng h (395), c
nhng v xm nhp l t cp bc. Marcus - Aurelius
(161-180) sut i phi tun phng dc bin gii chng
xm lng. V vic t trn ca Decius (251) v Valens
(378) khi giao tranh vi dn Goth, cc s gia ghi nhn l
hai ng bt cn v khinh ch, hn l ti thc lc ca i
phng. Nm 274, Aurelianus phi m ca cho dn Goth
vo min Dacia (pha bc sng Danube). Du sao, cho n
nm 16, b ly bin gii vn cn bo v c.
Trc khi bng h, Theodosius chia quc cho hai
hong t tr tui: Honorius (11 tui) bn Ty, v Arcadius
(18 tui) bn ng. Ti triu nh, cc phe lo tranh ginh
nh hng, v Ty phng khng b mng xm ln ng
phng. l c hi nhng cuc tn cng ca Man
dn tr thnh nng n hn: nhng ln sng xm nhp u
tin din ra. Nm 405, qun Suevo di quyn ch huy
ca Radagasius (+ 406) chim thnh Florencia, gy tan
hoang khp Bc v lm c Ty phng kinh hong,
trc khi b Stilicon nh tan.[4]
m 31.12.406 l m lch s hi hng: chin tuyn
sng Rhin b chc thng. T b bin Baltic v rng
German, sc dn Franc, Burgundo, Suevo, Herulo, nht l
Vandal v Alano, tc nhng sc dn hung bo v thin
chin nht, vt bin gii quc trn vo x Gallia, lm

tan hoang c mt min ph nhiu phong ph. Qun Vandal,

Suevo v Alano cn ko nhau m thng xung bn o
Iberica tc Ty Ban Nha. Trong khi , qun Goth t min
ng ko sang x i Li. Ngy 23.8.410, Alaricus vua
Goth tin vo thnh Roma sau ba ln cng hm, ph phch
khp ni, tr vng cung thnh ng hai thnh Pher v
Phaol. Alaricus mt nm ti Cosenza. Ataulfus (410415) ln thay, lm ha vi Honorius v vi Placida em gi
ca Honorius, ri em qun sang min Nam x Gallia
(Aquitaine), lp nc Visigot trn bn o Iberica.
Bn mi nm sau, Attila vua Huno (432-453), sau
khi nh bi nhiu vua cha Ty phng cng nh ng
phng, xm nhp nh ph nhiu th x Gallia, nhng
tha cho thnh Lutecia (Paris ngy nay) do s can thip
ca thnh n Genevive (422-502). Nm 451, Aetius,
Meroves v Theodoricus hip lc nh tan qun Huno li
Catalaunica (gn Chlon). Nm sau, Attila ko qun xung
i Li e da lm c thnh Roma. c Thnh Cha
Le C phi ch thn can thip v yu cu ng rt lui,
kinh thnh mun thu mi thot gt giy st Huno. Cuc
vin chinh ca Attila tuy rm r (qun s ti na triu),
nhng khng lm xo trn cc din ca quc Roma
nh nhiu sc dn khc, v Attila vi cht ngay trong
m (453) l thnh hn vi Ildica ngi German. C
nghip ca ng min sng Danube b ct mnh.[5]
Qun Vandal, sau mt thi gian Ty Ban Nha di
quyn ch huy ca Gensericus (428-477) vt xung Phi

chu nm 428. Mt cuc tr th tn st ngi cng gio

din ra rt d man do ngi Vandal theo gio phi Arius,
c ngi Mauro v gio phi Donatus ha theo. Cuc
bch hi ko di cho ti khi nc Vandalia sp nm
543. Nm 455, Gensericus em qun chim thnh Roma,
mt ln na nh bn tay can thip ca c Thnh
Cha Le C mi khi b ph.
Sau t xm lng ln th nht ny, cc sc dn Man
di dn dn nh c v xy dng vng quc, hoc t tr
hoc lin minh vi quc. Dn Breton min Ty Bc
Gallia (Armorique); dn Franc chim ng Bc Gallia;
Burgundo Helvetia; Visigot, Alano v Suevo min
Nam Gallia v bn o Iberica; Vandal trn ng Bc Phi.
Thc quyn hong Roma (Valentinianus 425-455 v
Romulus Augustulus 455-476) ch cn i li. Nhng
cuc hn nhn, thng thuyt, lm cho ngi Man di gn
gi vi i sng chnh tr ca quc nhiu hn; ngi
hong Roma ngy cng gn tay h.[6]
K t nm 476, lch s bc sang mt khc r khi
Odoacrius, nguyn l mt s quan ca Attila ngi Skyro,
lnh o qun Herulo ni dy chng v nhip chnh Oreste
(cha ca Augustulus) lt Romulus Augustulus, v ln
ngai bu vi danh hiu Rex Gentium (vua cc dn tc),
nhng vn duy tr t chc ca quc c. Vng quc
Herulo khng c lu di, v nm 489-490 Theodoricus
vua Ostrogot (474-526) em qun vo t , git c
Odoacrius (493) v cm quyn trn 30 nm. L ngi

thng minh, kh phch, li c nhng v i thn cng

gio nh Boecius, Cassiodorus tr lc, Theodoricus c
gng dung ha hai m ngi c (Roma), mi (Goth) trn
bnh din vn ha, lut php, hnh chnh v c tn gio.
Cng vic ca ng thu c nhiu thnh qu tt p,
nhng v nhng mc cm ca thuc h, nht l sau bin
php thin cn ca hong ng phng Justinus I
(518-527) i loi tr phi Arius khi c cu chnh quyn,
khin Theodoricus vo cui i ni gin chng ngi
cng gio: Boecius b git nm 524.
Sau khi Theodoricus mt, nc ca ng b phn tn,
nhng ng vua k nghip (Theodatus, Vitiges, Totila) qu
yu km b qun Byzantin ca Justinianus I (527-565)
tiu dit, v i Li tr thnh mt tnh ca quc
ng phng (554). Nm 534, dn Vandal Phi chu phi
u hng Justinianus v qu suy nhc sau khi mt nhng
lnh t ti ba. H cn tuyt chng, v b c lp gia m
ngi Roma khng i tri chung vi Man dn. Bc Phi,
i Li v mt phn Ty Ban Nha thot ch Man di.
Nhng ch c mt thi gian 30 nm, v khi Justinianus
nhm mt, nhng sc dn khc d tn v lc hu hn, tin
vo t , th khng cn mt lc lng no chng li
c na. Vn minh Roma n hi dit vong [7].
Tht vy, ngay di triu Justinianus I, x Gallia t
nm 496 b mt sc dn mi, hon ton cha bit vn
minh Latinh, nm gi, l dn Franc do Clovis (481511) lnh o. ng thn tnh tt c phn t ca ngi

Alaman, Burgundo, Visigot, lp nn triu i Meroves

thng tr Ty u cho n nm 751. Nm 568, Justinus II
nghe gim pha cch chc tng Narses ang trn th
i Li. Narses tc gin m qun Lombardo (ru di)
lm phn. Lp tc Alboin vua Lombardo em qun trn
vo, i Li v ch chng tr yu t. Alboin lp quc
y, ly Pavia lm lnh . o Cng gio thit hi nng
n: 90 ta gim mc b thiu hy.
Trc trung tun th k V, o Britannia l t c ng
ca dn Breton, Scot v Celtic. Dn Breton b Scot quy
ph, phi cu cu anh em Saxon. Hengist v Horsa em
qun Saxon t lc a sang nh dn Scot, v li lp
nc Kent (455). Dn Saxon ko nhau sang ng hn v
lp thm ba nc Sussex, Wessex v Essex. Sang th k
VI, n lt dn Anglo di s lnh o ca Yda chim
min Trung, lp thm ba nc na: Northumbria,
Estanglia v Mercia (547). By nc hp thnh lin bang
(heptarchie) dn dn Breton sang min Ty t ph nhiu.
Ty phng t nay do nhng ngi xa l cm
quyn, quc Roma Ty phng sp hon ton; lin
lc ng Ty cng chm dt t .
3. Tm trng Man dn i vi ngi Roma
Hnh nh c hai tm trng kh khc bit ni bt ni
cc sc dn Man di, khi lt vo khung cnh i sng vn
minh Roma: mt nhm t ra bc tc, khinh b. tham lam;

nhm khc b ng v thn phc. Dn Suevo ca

Radagasius v nhng sc dn t b sng Maine v Danube
xm nhp cc th c knh giu c ca quc c bm
tnh tham lam, trm cp, a thch ph phch chm git
ngi.[8] Sc dn Vandal cng mt tm trng ging vy,
tuy chng mc hn. [9] Ri cng mt tm trng biu l
ni qun Huno khi giy xo x Gallia, ngi Saxon khi
xm chim o Britannia, ngi Franc khi chim ng x
Rhenani v Belgica, ngi Alaman tng qut ph c m
m, sau cng l dn Lombardo v Slavo. [10]
Tuy nhin, c nhng dn thng xuyn bang giao vi
quc, l sc dn Goth. Mc du bm sinh v k lut
v hiu chin, h cng ra chiu ng n, nghim trang
khi c khoc trn mnh mt vinh d. Cc lnh t ca h
rt ham chc tc trong qun giai; h d dng tin theo tn
gio (b Arius) ca ch, nhiu th nh Roma, Ravenna,
Constantinopoli i vi h nh nhng thnh thnh. Do
y, ngi ta khng l khi thy Athanaricus (+ 381), vua
Goth, ly lm vinh d c sng dng gi ti triu nh
Theodosius I. Tic mt iu l dn Goth cng t kiu, ch
k, tm t li v s an ton cho mnh nh cc sc dn
khc. Hnh ng ca Alaricus I cng nh Odoacrius cho ta
thy r im . S gia Orosius c ni n ng li
chnh tr ca Ataulfus vua Goth. ng ny c hoi bo em
chnh ch ngha Goth thay th cho chnh Roma,
nhng tht bi v tnh tnh hiu chin ca ng bo ng,
nn ng li m c mt chnh tr dung ha, trong ngi

Goth s li dng cc truyn thng ca vn minh Roma.

[11] cng l s m c ca Theodoricus I.
Trong khi qun Vandal t ra ht sc kiu cng v d
man i vi ngi chin bi,[12] nh Phi chu h dng
th dn Mauro vo chnh sch dit chng Roma, th cc
vua Goth li t ra khn ngoan sng sut v gi tr vn
minh Roma, bit cm phc php lut, bit s dng ngi
Roma ti gii.[13] Theodoricus khng bao gi c thi
ca k chin thng, ng lun tin mnh l mt ng vua hp
hin. Cc ng vua ny u tha hiu mun c sc mnh,
cn phi sng on kt v ha ng Roma vi Goth.
Nhng Roma khinh b v cm th Man di, trong khi ngi
Goth vn gi tp tc ring, ngn ng German, gio thuyt
Arius, v cho y l nhng du ch ca k chin thng.
Bi , thng xy ra nhng v dy lon mi khi mt
hong hu c tinh thn ci m (nh Amalasonte, con gi
ca Theodoricus, hong hu ca Theodotus; Brunehaute,
hong hu ca Sigebert), mun cho con mnh theo hc vn
ha Latinh.
S c chp ca hai dn tc nht nh khng chu ha
ng sng chung vi nhau, l c vn ca thi i
Man di ny. Vn khng th gii quyt, nu sau cng
vic hn nhn v uy tn ca o Cng gio khng dp i
c s t tn mc cm v chng tc. Bi v ngi Goth
mc du rt kiu hnh v dng mu thun khit v anh
hng ca h, h vn i bt c bng gi no phi c kt
hn vi nhng gia nh qu tc Roma. Ataulfus kt duyn

vi Galla Placida, em gi ca Honorius, v t chc l ci

rt trng th ti Narbonne (416), l mt tch in hnh.
n sau, con ca Gensericus tc Hunericus vua Vandal (+
484) kt hn vi cng cha ca Valentinianus III. C Attila
cng i kt duyn vi Julia Honoria, em gi ca
Valentinianus III. V pha hng qu tc Roma cng c s
mong c tng t. Nhng v kt hn ny, cho du i
khi c s lng gt nhau i na, vn l c hi tt hai
chng tc xch li gn nhau v tm trng cng nh v tinh
thn, gy nh hng trong ngnh gio dc th h tr v
dn ng cho vic theo o Cng gio sau ny.
II
THI CA GIO HI I VI MAN DN
1. Ngi Roma ngh g v Man dn
Ngi Roma phi chng cm ngh rng y l mt
cuc chin tranh bi thm, mt mt mt cn, gia hai
chng tc khng th i tri chung? Phi chng ngi
Roma tt c u ngao ngn n kinh tm, khi phi tip xc
vi Man di? Phi chng h gin in ln khi phi mang
ch thng tr ca nhng k chin thng ng ght ny ?
[14] C mt s sch v li, khin ngi ta ngh nh th.
Prudentius, ngi Ty Ban Nha, coi Man di khng hn
con vt; Sidonius Apollinarius gim mc thnh Auvergne,
dng nhng danh t kinh tm khi din t s n ung no

say ca cc k ngi n cng bn m ng buc lng phi

tip. ng trc s tn cng t ca k xm lng, ngi
ta nghe r ting h ho ca thnh Ambroxi, nh mun
ng vin c quc v Nc Tri, ri nhng ting ta
thn no nng ca thnh Gieronim, ni ln s bt lc mt
cch thm bi trc mt tai ng v cng khng khip.
[15] Nhiu nh hng bin, nhiu thi s, nhiu vt k nim
(huy chng, bi k) khng qun din t ngi man di
nh nhng k th xu xa cn phi tiu dit. Mt vn ho
nh Orosius cng cn t ra thch th, khi ni n v
Arbogast chc tit 10.000 qun Goth. [16]
C iu ngi ta nhn thy nhng li ta thn ,
nhiu hay t, hong ht hay bnh tnh, l ty tm trng v
cng ty ni c ng ca mi tc gi. Khi thnh Roma b
nh ph, thnh utinh Phi chu khng cm kch
mnh lit nh thnh Gieronim, ngi suy ngh bnh tnh v
s sp ca quc Roma. Nhng vo nm cui cng
ca i thnh nhn (430), khi nhng on k m Vandal
giy xo t Phi Chu v nht l khi thnh Hippone ca
ngi chu tn st gh rn, th v ch chn ny mi cm
kch lo u v au bun khng km thnh Gieronim khi
khc than thnh Roma b ph.[17]
Chin tranh l vy. Nhng c phi v nhng nhiu
lon v tn ph n mc khng khip y, m ngi ta
khng cn bit nhn xt na khng ? Ngi ta c th ln
ln Radagasius vi Ataulfus, hoc Theodoricus vi Attila
c khng? Phi chng trong mi trng hp, Man dn

trc mt ngi Roma ch l nhng k th khng i tri

chung, v ch l nhng bn c hip ng ght b ? Khng
ai qun c tm lng qung i v u i ca hong
Theodosius I i vi cc binh s Man di trong qun i
ng; v y cng nn nhc li hnh nh ca Paulin thnh
Pella. L ngi x Aquitaine thuc hng qu tc, con chu
ca cc nh hng bin v thi s, Paulin rt am hiu gi tr
vn minh Roma. L ngi phi chu nhiu au kh v cnh
nh tan ca mt, nhng nh c c tnh hin ha v nhn
ni, ng tm cch thch ng vi tnh th mi. Khng g
lm ng on hn hay xa cch ngi Goth. ng tip xc
thn mt vi h, ng ca tng c tnh v t, lng ho hip
ca h i vi ng.[18] Cn nhiu s kin, nhiu tch
truyn khc ng ngc nhin hn th na. Vn ho
Salvianus trong thi gian c ng ti Marseille, vit
nhiu bi ca tng c tnh ca ngi Man di.
Tuy nhin, thnh Ambroxi cng c l khi ngi kt n
nhng linh mc v gio dn trong nhng tnh b chim
ng, b y phc Roma v phc sc theo li Goth.
Hong Theodosius I phi ban hnh mt o lut khoan
hng i vi nhng ngi dn trong x Britania lin kt
vi qun xm lng Anglo-saxon. S thc l tinh thn
quc gia dn tc, nu cn mnh ni mt s ngi c
lng tm Kit gio hoc Thn gio (thnh Ambroxi,
Rutilius Namantianus, Claudianus), th cng bt u
gim dn ti nhng min b e da hoc, v tay ch
qun ri.

Chng ti ghi li y s nhn xt ca thnh

Gieronim khi ni v dn chng min Pannonia nh sau:
ng k mt s ngi gi c cn th tt c nhng ai
di thi lu y hoc chim ng, u khng t ra hi
tic s t do m h khng h bit n (Ep 123,17).
Orosius mt s gia ni ting khch quan. vit: C nhiu
ngi Roma th c sng ngho kh nhng c lp vi
Man di, hn l chu su cao thu nng trong x hi
Roma.[19] Salvianus cn vit r rng hn na: Dn
ngho y tht vng ch mong ch k th n, h cu xin
Thin Cha sai Man di n vi h.[20]
Cng nn bit rng ngi Roma thng mc cm s
st hn l on ght Man di. Tt c u phi chu ng
nhng cuc tn st, cp ph, lu y. Gii tr thc v
hng qu tc kh nhc nhiu hn v nhng t cch qu
ma, thiu gio dc ca nhng ng ch mi khng ai
mun tip nhn. Nhng giai cp trung lu v h lu li
khng cm kch v s cch bit v phong tc v ngn ng
n nh th. Tc gi cun Ku gi cc Dn tc (De
vocatione omnium gentium) t ra bnh tnh, khi din t
nhng cuc nhiu lon ang t t i n:
Trong thi bnh, bao k gin vic chu php Ra
ti, th nay s s hi thc bch h i tm nc ti sinh ...
iu m li khuyn rn khng th t c ni nhng
tm hn n li ngui lnh, th s e da ca chin
tranh v tai bin d lm c. Nhng ngi con ca Gio
hi, t nhn ca k xm lng, d thuyt phc c cc

lnh t ca h theo Phc m Cha Kit; v h tr thnh

nhng thy dy c tin cho cc k m h phi lm ti t
v cng l ca chin tranh. Nhiu ngi Man di khc,
trong thi gian trc y phc v quc Roma, hc
c ni chng ta nhiu iu, nay tr v vi x s h
mang theo mt nn gio dc Kit gio. Vy khng g c
th ngn cn c hiu qu ca n sng, bi l nh c n
sng m nhng xung t a ti thng nht, nhng tai
ha bin thnh linh dc v chnh nhng nguy him cng
nh s hi thc y Gio hi trn ng tin b. [21]
2. S can thip ca hng Gio phm
Gi ra tay can thip ca Gio hi im. Trong cc
cuc xm lng, qun Man di i ti u u coi tt c
nhng g c bng dng Roma l th ch, khng phn bit
tn gio hay chnh tr, chng t ph th, lng mc,
thnh ng, tu vin, cn qut dn lnh, khin mi ngi
ch bit b chy, cam chu s phn. Hng gio s cng phi
chu chung s phn: t y hoc lm ti. [22] Cc v t ra
bt lc trc cnh thiu hy thnh ng, cp ph ti sn
Gio hi, cng nhng cch i x tn t, d man i vi
chc bc trong Hi thnh. Vic phng t phi ngng, trt
t khng cn na. l tnh trng u th k V ti min
Bc Gallia v x Rhenani, cng nh Britannia, Ty Ban
Nha v Phi chu, ri Illyria v i Li.
Trc cnh xo trn bt ng, phn ng ca hng gim

mc tt nhin l khc nhau. c li bt tch ca nhiu

ng thnh, nh thnh Gieronim, thnh Ambroxi...,
ngi ta thy c nhng li than tic, trch mc, trc
nhng tn ph khin bao ngi v ti b git, bao gio s
phi t y, bao thnh ng b trit h hay b tc ha.
Lng i quc mnh lit lm lc thc y cc ngi dng
nhng danh t thm t ch m ngi man r. Thnh
Gieronim gi h l d th. Thnh Ambroxi cho h l
nhng qun tham lam v nhc dc, ch khng c tm tnh
ca con ngi. Tuy nhin, chng ta thy c nhiu v gim
mc khc thc t hn. Vi t cch ch chn, cc ngi tm
ht cch bo v thnh tr, hoc bng iu nh, hoc bng
qun s.
Thnh German thnh Auxerre (+ 448), by gi
gn 70 tui, trn ng truyn gio t Britannia tr v,
va bc chn ln t qu hng c tin ng bo
min Ty Gallia lt vo tay ph hoi ca qun Alano.
Thnh nhn lin ch thn gip mt vin lnh t ngi yu
cu, ngm e..., v kt qu qun s Alano bng lng rt lui.
[23] Cng trong hon cnh tng t, nm 452 thnh Gio
hong Le liu mng i tm Attila trn b sng Mincio
iu nh, v Attila chu trit thot, li nhng ci lic
nhn kinh thnh Roma hoa l giu sang mt cch thm
thung. Ba nm sau, cng trng hp y thnh nhn ra
n v iu nh vi Gensericus vua Vandal ti ca thnh.
[24]
Nhng hnh ng can m anh hng nh th cn phi

c nhn ni v hy sinh. Tuy nhin, khng nn ngh rng

cc gim mc i gp cc k chin thng ch l xin s
khoan hng hay u hng. Cc ngi cn ng vai tr lnh
t. L nhng ngi bo v cc th theo ng ngha, cc
ngi lo vic tip vin, ch huy cng cuc phng th,
phng hn lon, ln n cc v khng b. Trong thi xm
lng ln th nht, khi tt c cc th ln ca min Nam
Gallia tr thnh ng tro tn do nhng bn tay d man ca
Man di, th thnh Toulouse li thot c tai ng chung
do s kho lo ca thnh Euxuper, gim mc thnh .
[25] Vi mt lng dng cm khng km, thnh Lup di
thi Altila, cng t ra l v cu tinh ca thnh Troyes.
Hnh ng ca thnh Aignan c l quyt lit hn c, khi
thnh Orlans b qun Huno b vy, thnh nhn cm c
cho ti khi tng Aetius kp em qun Roma ti cu vin.
[26]
l vai tr ca cc gim mc ni ting trong giai
on nhiu lon ny. Vi kh nng sn c, cc ng nm
vng c qun chng, khuyn khch v an i h, cu
gip dn v ti. Cc ngi cn lm cho nhng ngi man
r tn bo nht n nhn quyn uy ca Kit gio v thin
chc cao trng ca bc linh mc. Hng ngy cc v phi
tn nhiu cng chn li nhng khn kh sp n, v
lm gim i nhng khn kh ang c. Thnh an vin ph
Severin (+ 507) sut i ng vai tr y. Lm tng
x Noriea, thnh Severin trong 30 nm lo bo v dn
chng sng trong vng t Salzach n rng Alpes. X

Norica by gi b qun Ruges chim ng, hong hu l

mt tn gio phi Arius. Nhng thnh nhn lun bnh
vc quyn li ca dn cng gio, nng thn phn h,
i cc ng hong trong x phi tn trng.[27]
Khi tnh th lng du, cc gim mc min Ty Gallia
cn phi lo n vic hi hng, hoc trao i t binh gia
ngi Burgundo v Visigot. Vic chuc li cc k b bt
lm ti s l mt trong nhng cng cuc ln lao ca Kit
gio thi . S phc hi cho h cc quyn li gia nh
hoc tn gio, cng nh s nng h v vt cht, u l
nhng mi lo u ca hai thnh Gio hong Le v
Gregori.[28]
S vic ri ! Ngi Man di du sao tr thnh
nhng ch nhn ng! Sau nhng pht tic xt Roma huy
hong trng l, ngi ta nh Roma sa a v m tn
c tng tng lun trong dp ny. Hi thnh ngh ti cuc
chinh phc m ngi chin thng, m Cha Quan
phng gi n.
3. Nhng th nghim sng ha bnh vi Man dn
Tnh th bt n v th thm ny khng th ko di
mi c. Sau mt thi k v bch hi nhau, cn phi
tm cch thng cm. C i bn u ngh nh th. Mi
khi v pha ng vua Man di c thi ho hip mun iu
nh, hng gio s cng gio tc khc ng ln p ng
ngay. Phi chu, mc du l ni hng gio s nhiu

phen chu ngc i mt cch c h thng v d man,

nhng khi cc vua Vandal nh Hunericus, Gontamond,
Thrasamond, mun ha gii vi hng gim mc, lin c
ngay mt v ng ra m nhn cuc m phn vi tt c
thin ch.[29] Ch tr x Britannia, ni ngi cng gio c
trn trnh v t ra bc tc khng chu sng chung vi dn
Saxon v Anglo, tc nhng dn m h gi l qun xm
lng ng kinh tm.[30] Nhng lc a, i vi dn
Lombardo vn l th ch man r nht, thnh Gregori
th chu mang ting bi phn vi Byzantin, hn l chp
nhn mt chnh sch dit chng. Hai cuc th nghim sng
chung ha bnh ng ch nht, c em thc nghim
vi ngi Burgundo Gallia v Ostrogot i Li.
Tnh tnh n ha t nhin ca ngi Burgundo v s
khn ngoan ca cc gim mc, to c mt s thng
cm nhau mt cch thnh thc v ngha hip. Nu c
nhng ng hong hiu ha nh Gondebaud t chi theo
o Cng gio, th t ra cc ng vn gi c tnh hu
ngh, n thn thin vi cc v i din ca Gio hi,
nh thnh Avit thnh Vienne (Dauphin).[31] Kt qu l
khng c g ng tic xy ra, mi khi c v t gio phi
Arius tr v vi Cng gio c bit nht di triu
Sigismond, ngi k v Gondebaud (cng ng Epaone,
517).
S kin khng c nh th trong cc x thuc
quyn Goth. Tuy nhin, sng kin ca Alaricus II (9484507) v s v t ca Theodoricus I (493-526) thnh

cng nh s sng sut ca thnh Epiphan thnh Pavia v

nht l s tn tm ca thnh Cesari thnh Arles. Nu
ngi ta t c mt chnh tr ha gii rng ri v tt
p gia Gio hi v chnh quyn Man di, th mt phn
l do cng nghip ca v i gim mc ni trn. Khong t
nm 513 n 529, o Cng gio ti cc khu vc thuc
quyn Theodoricus c uy tn c bit. Nhiu cng ng
c triu tp, l cung hin nhiu i thnh ng mi
c t chc long trng, s hp tc cht ch gia cc cng
chc cao cp v hng linh mc. Ai cng cho l im
bo mt tng lai tt p lu bn.[32]
Tuy nhin, khng hon ton ng nh vy, v ngay
trong thi thi bnh nht ca hai triu Alaricus II v
Theodoricus, khng thiu nhng ng nhn tai hi i n
cng thng. l v v pha cc tng lnh theo gio Phi
Arius vn c thi nghi k i vi hng gim mc; ri
bt ng xy n nhng v t co lm hi uy tn cc v i
din cao cp ca o Cng gio. Thnh Cesari b buc ti
ba ln, Boecius b n t hnh (524). c Thnh Cha
Symmac (498-514) phi vt v lm mi thot c s e
da trut chc; c Gioan I (523-526) b Theodoricus tng
giam v cht trong ngc. Nhng v nh th chng t kt
qu mong manh ca cc cuc ha gii, c coi l y
thin ch. y cng l mt bng chng ngi ta bit
mun tin ti ha bnh tht s, cn phi tm mt gii php
khc. Song ngi ta kh c mt gii php hu hiu no,
bao lu cn hai tn gio xung khc nhau, cn hai dn tc

khc bit nhau phi sng st cnh trn cng mt gii t,

nhng nht nh khng chu i tri chung.
Lm cho cc lnh t Man di knh n v thin cm vi
mnh m thi cha ; cn phi cm ha c khi Man dn
na bng mt cng cuc truyn gio. l s mng ca
cc gim mc v ca cc dng tu trong Hi thnh. S
nghip ca cc dng tu trong cng cuc ny, chng ti s
ni ring chng sau. y, chng ti ch bn n
nhng cuc theo o Cng gio c nh hng ln nht
trn t Gallia, Ty Ban Nha, i Li, Britannia, do
cng ca nhng v gim mc thi danh, m Cha sai
n m u cho cng cuc Kit ha u chu Man di.
III
CNG CUC CM HA MAN DN
1. Vua Clovis v dn Franc theo o Cng gio
S theo o ca Clovis vua dn Franc (481-511) l
bin c trng i nht trong lch s cm ha Man dn.
Clovis c qun s tn ln lm vua khi ng mi 15 tui,
chng t ng sm l mt v quan xut sc v chim c
cm tnh ca dn chng. Cc gim mc cng gio t
nhiu tin tng ni ng. Thnh Remi (437-533), tng
gim mc thnh Reims, gi cho nh vua mt l th bn v
cch tr quc an dn, trong ngi lu nh vua nn

thng ho vi cc gim mc. Gio phi Arius cng gim

ng Clovis, v ng c hai ngi con gi theo gio phi
ny, trong c Arboflde kt hn vi Theodoricus I.
Yu t quyt nh no khin Clovis theo o Cng
gio? Tht kh ni. Hnh nh c mu toan chnh tr trong
, v ng tha hiu bc tng ngn cch gia dn Franc
v Gallo-roman l tn ngng. Nu ng ng ra bnh vc
Cng gio, ng s thu ht c vn dn inh np bng cc
ta gim mc v an vin. Nh vy, ng hy vng s c
mt lin minh ng u vi dn Visigot. Nhng cng
phi k n nh hng ca hong hu cng gio Clotilda,
mt thiu n thy m v o hnh, cng cha ca
Chilpericus, vua Burgundo. Thm vo , nh hng ca
cc gim mc thnh thin c ng mi lm c vn. Sau
cng, mt bin c lm ng ng hn v pha Cng gio:
trong khi giao tranh vi qun Alaman ti Tolbiac (496),
Clovis ku cu ng Thin Cha ca Clotilda v ha s
chu php Ra nhn danh Ngi. Sau khi thng trn, ng
gi li v hc o vi thnh Remi. m Ging sinh 498,
Clovis chu php Ra, cng vi 3.000 tng t v binh s.
[33]
Cng gio t nay c cnh tay bo v Thnh Gregori
thnh Tours khng ngi v Clovis nh Constantinus th
hai. Khi y lui qun Visigot khi min Nam sng Loire,
Clovis lm mt vic c mu sc tn gio: Trm rt
bun thy lc gio Arius cn chim gi phn t x
Gallia. Th l qun Visigot, ri Burgundo, b qut khi

t Gallia, v quc hiu c ci l France (Php quc).

Ti sn Gio hi c tr li, hng gio s c mi tham
gia vic kin thit quc gia. Thnh Avit vit: c tin ca
c vua l chin thng ca chng ti. T y, cc gim
mc Php quc khng ngh n vic cu cu Byzantin
na, khng cn hng v mt ng hong xa xi, tn ti v
t thc t na. Cc ng cng nh gio dn nhn vo Clovis
v cc ngi k nghip ng, nh nhng ngi hn chinh
phc c, hoc nh nhng ng hong do Cha Quan
phng sai n.
S theo o ca dn Franc rt nh hng ti cc dn
ln cn, trong khi nh hng chnh tr ca h mi ngy
tng thrn. Vua Clovis v bn con l Didericus, Clodomir,
Childebertus, Clotarius d ln lt chinh phc cc dn
Visigot, Burgundo, Thuringio v Bavar. quc Franc
bnh trng ti u, ngn c Thnh gi pht phi n y,
khng nhng phc hng o Cng gio trong khp nc
Php m cn m ng cho nh sng Phc m lt vo cc
min gia hai sng Rhin v Danube na. T nm 532, dn
Franc thng tr mt vng quc bao trm cc x Gallia,
Belgica, Rhenani, Thuringia v mt phn Bavaria. Nh
th, h c th bnh vc Ty phng khi gio phi Arius
v s e da ca Hi gio sau ny.
V phn Gio hi cng ht sc khn ngoan, ha mnh
vi hon cnh mi ca x hi Franc. Dn ny khi khng
nh gic th lo cy cy, t thnh th, a trng trt v
chn nui. Do , Gio hi cng hng v ng qu, t

chc gio x, lp ta gim mc, xy thnh ng, trng

hc, bnh vin... Cui th k VI, trong ton ci vng
quc Franc c 11 tng gim mc v 125 gim mc,
Gio hi cn triu tp nhiu cng ng min (nh Vaison,
529; Arles, 541; Charles-sur-Sault, 650) hoc ton quc
(Paris, 614), trong d bao gi cng c nhng ng hong
tham d (khng u phiu). Cc sc lnh thng c nh
vua ph chun c hiu lc nh nhng o lut quc gia.
Cng ng Vaison (529) bn rt nhiu v s o
to thanh nin ln chc thnh; a ra nhiu khon v i
sng v chc linh mc, nh cm mang by ch i sn,
ng ln chc v n thng hay hi l, ng n vn bt
xng, ng m tn bi khoa, nhng hy chm lo sn sc
ngi bn cng, au yu, nht l phong ci; gio dn phi
king vic ng ng ngy cha nht. Ni tm, cc cng
ng t th k VI n VII u cho mi ngi thy, s
hng say v lng nhit thnh ca hng gim mc i vi
vic truyn gio v sn sc cc linh hn. Nh vy trong
khong mt thi gian vn, dn Franc theo o Cng gio
kh ng. V ngay t thi ny, Gio hi Franc c nhiu
ng thnh. Trong hng Gio phm, gio s: ngoi thnh
Avit (+ 518), thnh Remi (+ 533), thnh Cesari (+ 543),
cn c rt nhiu v khc, nh Vedast (Waast), Clodoal
(Cloud), Patern (Pair), German, Eligi. Ri n vua
Sigismond (+ 524), vua Gontran (+ 593) l nhng ng
thnh T o, cng vi cc gim mc Pretextat, Prejectat
(Priest), Leudegar (Lger). N gii cng khng thiu ng

thnh, trc ht c thnh n Genevive (+502), sau l

nhng hong hu thnh: Clotilda, Raegunda, Bathilda.
2. Dn Visigot Ty Ban Nha v dn Lombardo i
Li
u th k V, trn bn o Iberica c mt nhng
m dn Alano, Vandal, Suevo, n sau thm Visigot.
Nhng Vandal v Alano nm 428 xung thuyn sang Phi
chu. Trung tun th k, dn Suevo ngoi gio cng vi
vua Richiar (448-456) theo Cng gio kh ng. Nhng
khi Richiar mt, dn Suevo dn dn theo b Arius, nht l
t nm 466 khi vua Remismundo nghing theo gio phi
, khin Hi thnh Cng gio phi qua mt giai on th
thch c na th k. Tuy nhin, cc gim mc lun theo
di tnh th, triu tp nhiu cng ng (Tarragona, 516;
Gerona, 517) t chc hng gio s v phng v, bt lin
lc vi Ta thnh, t ra nhng lut l tuyn chn gim
mc, phi hip cc hnh ng ca dn Cha. Nh nhng
li rao ging km theo php l, dn Suevo vo khong t
nm 550 bt u tr li Cng gio, nht l t khi vua
Theodomir xin chu php Ra nm 562, v l cng rt
ln ca thnh gim mc Martin thnh Braga (ngi x
Pannonia).[34]
My chc nm sau, n lt dn Visigot b b Arius
xin theo o Cng gio vi vua Recaredo, do nh hng
ca thnh Leandro (+ 596). Thnh nhn dn xp cho

Ilgonda, ngi cng gio kt duyn vi thi t

Hermenegildo. Ilgonda rt kh s bi m chng hm da
iu, nhng nng kho d c Hermenegildo theo
chnh gio (579). Sau , thi t chng li s bch hi o
ca vua cha Leovigildo (573-586), nn b git cht (t o
584). Tnh hnh en ti mt thi, v Leovigildo rt xo
quyt: ng kho lo khng p ngi cng gio phi Ra
ti li, m ch cn t tay thi. Cng ng gio phi
Arius Toledo nm 580 chp nhn, v gim mc cng
gio Vicente thnh Saragoza mc la. Nm 585
Leovigildo sai qun nh chim vng quc cng gio
Suevo. Nhng trc khi cht, ng t ra hi hn, v cho
mi cc gim mc lu y tr v, cng xin hai gim mc
Leandro v Fulgencio lm c vn cho Recaredo.
Recaredo, con th ca Leovigildo, ln ni ngi cha
(586-601) v theo o Cng gio nm 587, li ko c dn
Visigot. T khi cc vua Visigot theo o, chnh quyn
thng triu tp i hi kinh thnh Toledo, son tho
nhng lut php rt tin b. V c cc gim mc tham d,
nn i hi tho lun v n nh nhiu vn d tn gio.
Thnh Leandro ng vai ch yu trong vic son tho cc
hun lnh ti i hi Toledo (589) v Saragoza (592). S
tip nhn cc gio s Arius v hng gio s cng gio, ri
thi phi c i vi nhng phn t Do Thi, l hai vn
ln nht ca cc v lnh o Gio hi Ty Ban Nha.
Vn th hai, v c yu t dn tc rt t nh, nn khng
bao gi gii quyt n tha. Cc vua Ty Ban Nha phi

dng n nhng bin php khi quyt lit khi n ha, song
khng mt gii php no em li kt qu, nn cng vic
ko di c chc th k sau.
Cc cng ng Ty Ban Nha trong nhng th k VI
v VII c mt khung cnh rt tn nghim. C nh vua n
tham d, nn cng ng mang nhiu quyn hnh, i khi
ch nh c ngi ln ngi bu, tham gia chnh tr, v c
triu nh knh n. Gio hi Ty Ban Nha do y s tr
thnh mt Gio hi hnh ng, nhit thnh v cng gio
nht.
Dn Lombardo i Li theo o Cng gio t
u th k VII do s kho lo ca c Thnh Cha Gregori
C (590-604), lm c vn cho hong hu cng gio
Theodelinda (+ 625), v vua Atauricus. Nm 592
Atauricus mt, cc quan triu nh dnh quyn cho
Theodelinda chn mt ngi ln ngi bu v ti gi vi
tn vng . B chn Agilulfus qun cng x Turino.
ng ny theo gio phi Arius, nhng b thuyt phc
c chng tr li Cng gio (603), v dn Lombardo
theo o rt ng. T y Gio hi c nhiu ca ci t
ai, cc gim mc b t y tr v a phn v c knh
trng nh xa. Trung tun th k VII, di triu Bertarid,
o Cng gio tr thnh quc gio ca dn Lombardo.
Nhng cui th k VII, cc vua Lombardo mun
thng tr c bn o i Li, trong khi cc c Gio
hong c gng lo cho dn c t ch. Do y, c s

bt bnh gia Ta thnh v nh Vua. Nm 752, Astolfus

(749-756) chim Ravenna v nh xm nhp t nc
Gio hong. c Thnh Cha Stephan III (752-757) phi
cu cu Ppin vua Franc (751-768). Ppin sang nh
Astolfus v bt k mt ha c (754). Nhng khi qun
Franc va rt v, Astolfus li e da Roma, Ppin em
qun sang ln na h Astolfus (756), v dng cho c
Thnh Cha x Ravenna cng nm tnh (pentapole): Rimini
Pesaro, Fano, Senigallia, Ancona. l ngun gc nc
Ta thnh, vng quc Lombardia suy yu dn, b
Charlemagne tiu dit hi nm 774.[35]
3. Cng cuc truyn gio Anh Ct Li v i Nh Lan
Theo Tertullianus th Phc m c rao ging ti
Britannia t th k II. Trong cng ng Arles (314) v
cng ng Rimini (359) c mt nhiu gim mc
Breton. Khi dn Saxon v Anglo trn sang Britannia, th
nhng ngi cng gio Breton rt sang min Cornubia
(min ng) v Armorique (bn Gallia). Ti nhng ni
ny, h lp thnh cng on ring khng lin lc vi bn
xm lng cho ti u th k VII. Dn cng gio Breton
khng lo truyn gio cho ngi Anglo-Saxon. Cng vic
ny ch c thc hin di thi thnh Gregori C (590604).
Va ln ngi Gio hong, thnh Gregori tip s
thn t Anh Ct Li (Britannia) qua, trnh by vic dn

Anglo-saxon mun theo o Cng gio. Phi on ny c

l do hong hu cng gio Bertha, chu vua Clovis, v vua
Ethelbert x Kent. Vic u tin c Gregori C t ra, l
o to ngay ti Roma trong cc an vin nhng thanh
nin Anglo-Saxon b bt lm n l Marseille nay c
tr t do, h tr v ging o cho qu hng. Nhng
nh khng thnh, nn ma xun nm 596, c Thnh Cha
ch nh thnh utinh (= 605) cng vi 40 an s qua Anh
Ct Li. Ban u, utinh v cc bn nghe ni v nhng
kh khn v nguy him ca cuc hnh trnh nn s hi,
phi chu b d cng vic, tr v i Li, khi va bc
chn ln min Nam Php quc. Nhng c Thnh Cha an
i, khuyn khch, v t thnh utinh lm an vin ph.
utinh v cc an s li ln ng, khi ti min Bc nc
Php c thm mt s linh mc nhp on. L Phc sinh
nm 597, thnh utinh v ng bn ti o Thanet, gn
thnh Ramsgate. Ti y, on truyn gio c vua
Ethelbert tip n t t v ban quyn ging o trong
nc.[36]
Trc khi p tu qua Anh Ct Li, thnh utinh
c tn phong gim mc, nn khi ti ni, ngi khi s
ngay vic rao ging Tin Mng cho dn Anglo-Saxon trong
x Kent, v lp ta gim mc ti kinh thnh Canterbury.
Vic truyn gio em li nhiu kt qu m mn: Ngy p
l Cha Thnh Thn Hin xung (13 thng 6) nm 597,
vua Ethelbert chu php Ra cng vi 18.000 ngi. Nghe
tin y, c Thnh Cha ht sc vui mng, gi thm nhiu

tha sai, cng ban nhiu ch th rt khn ngoan. Sau

ngi thit lp hng gio phm Anglo-Saxon, vi hai ta
tng gim mc Canterbury v Eboraci (York ngy nay), v
12 ta gim mc di quyn mt tng gim mc.
Cc ch th ca thnh Gregori C gi cho thnh
utinh nm 601 v cch i x vi dn Anglo-Saxon, c
gi tr chung cho vic truyn gio khp ni, ngha l
phi hnh ng t t v khn ngoan, thch nghi vi cc
phong tc a phng, a h ti s hiu bit i sng
cng gio. Ngi vit: Khng nn ph cc cha chin; ch
cn p v nhng ngu tng trong . Hy ry nc
thnh vo cc ni y, hy xy bn th v t xng thnh
ln trn. Nu l ngi nh kin c, ch cn chuyn vic th
cc Thn sang vic phng t Thin Cha. Ngi dn...
s d dng hp ti ni m h quen lui ti.[37]
T x Kent, o Cng gio trn sang cc x AngloSaxon khc, nht l Essex. Nm 604, thnh utinh, tng
gim mc Canterbury, thit lp thm hai a phn London
v Forrense, cng t 2 gim mc Mellito v Just cho hai
ni . Thnh Mellito khuyn c nh vua theo o,
cng ra ti rt nhiu ngi. Thnh Paulin, tng gim mc
Eboraci, nhn s mng cm ha dn x Northumbria, nm
627 ra ti cho vua Edwin (617-633). Thnh Felix
truyn gio cho nc Estanglia v thnh Birin nc
Wessex; c hai nc theo o ht: Wessex nm 634,
Estanglia nm 658.

Cng cuc truyn gio gp kh khn hn c trong x

Mercia v Sussex. Mercia kt np c mt khi dn
Breton theo Thn giao sng cch bit v th ch. Nhng
ri tnh th thay i, thng bn th k VII hai cha con
Oswald v Oswy h c hai vua Penda v Peada; cng
cuc truyn gio c trao cho cc tu s an vin
Lindisfarn t i Nh Lan sang, trong c thnh Aidan (+
651). o Cng gio Mercia tr nn thnh vng t nm
655. Trong khi , dn Saxon Sussex vn cha chu
nghe theo Tin Mng. Vic truyn gio y bng cch thu
phc nhn tm mt cch n ha v kho lo, by gi c
t di s bo tr ca cc vua Northumbria, l cng cuc
ca thnh Aidan v thnh Wilfrid. Thnh Wilfrid (+ 709)
ra ti cho nh Vua, v dn Sussex t theo o trong
nhng nm t 680 n 685. [38]
Nh vy, sau mt th k rao ging Tin Mng, hu ht
dn Anglo-Saxon tr thnh cng gio. Hn th na, nhiu
an vin c thit lp nh Malmesbury, Wearmouth,
Yarrow, Ripon, lm ni o to nhng nh truyn gio cho
Trung u v ng u sau ny.
Dn Scot (Celtic) trn o i Nh lan c nghe Phc
m t th k IV do ngi Breton hoc ngi Gaulois quen
i li bun bn y. i Nh Lan (Eireland) nm 431
c c Thnh Cha Celestin I sai thnh Palladi sang
truyn gio, sau khi truyn chc gim mc cho thnh nhn
ti Roma. Nhng gio dn lc y t v cuc i tng
ca thnh Palladi ch vn vn c mt nm, nn kt qu

khng l bao. V th thnh Patrici mi tht l v tng

ca x i Nh Lan. [39]
Thnh Patrici sinh nm 385 ti Killpatrick gn
Dumbarton, x T Cch Lan (Scotland). Hi 16 tui,
Patrici b bn cp bt v dn qua i Nh Lan cng vi
nhiu ngi khc, lm n l v chn cu b; trong thi
gian ny Patrici theo o Cng gio. Nm 407, thnh
nhn trn sang x Gallia li y lu nm, chm lo hc
hnh v cu nguyn ti an vin Lrins. C l cuc hnh
tinh nm 429 sang Britannia, lm ngi ngh ti vic rao
ging Phc m cho dn Scot. dn ng truyn gio,
thnh gim mc German thnh Auxerre truyn cc
chc v tn phong gim mc cho Patrici.
Khi c cha Palladi qua i (431), thnh Patrici n
min Bc i Nh Lan cng vi my ng bn hi nm
432, ging o cho nhng t trng cc b lc, v nu h
theo o s li cun tt c. Thnh nhn dng ti hng bin
i thoi vi cc lnh t, tranh lun vi cc thy bi ton,
ph thy, cn t ra rt khn kho trong vic thu phc hng
tr thc (filid, thi s), tc nhng ngi c nhiu uy tn v
nh hng trong nc. Va c mt s ngi theo o,
thnh nhn ngh ngay vic mua t xy thnh ng, v
phong chc cho mt bn ng hnh coi sc gio on
b nh . Cun Tng yu Gio l (Sommaire de la
doctrine chrtienne) do ngi bin son, c dng vo
vic dy cc tn tng; ngi cn c v n thin triu gio s
v tu s.

Thnh Patrici l mt tng gng mu, trong

trng, khim tn, y ngh lc, nhng cng rt mm do.
Ngi a dng phng php khuyn d cm ha cc tm
hn, hn l gy xo trn cc tp tc a phng.[40]
Thnh nhn qua i nm 461, khi thit lp ta gim
mc Armagh, sau tr thnh ta tng gim mc x i Nh
Lan. By gi dn Scot tuy cha theo Cng gio ht, nhng
Phc m c rao ging khp nc, nht l cc tnh
Leinster, Ulster, Meath, Connaught. Dn Scot, tc i Nh
Lan ngy nay, tn knh thnh Patrici nh v i tng
v anh hng t nc. Cc mn ca thnh nhn nh
thnh Benign, Finnian, Brendan, Enda, Kevin, Comgall
u theo ui cng vic ca thy, v t chc Gio hi i
song song vi cc t chc x hi.
Khi ra mt trong lch s th k VI, Gio hi i Nh
Lan c mt c im ni bt, do vai tr quan trng ca
bc an s. nh hng ca thnh Patrici c thy r
y: tuyt i khinh ch mi th vui nhc dc, ch ch
tm vo vic chim nim, a thch hy sinh v cu nguyn,
tinh thn truyn gio ni xa l. Rt nhiu an vin ni
ting c thit lp trn hn o cc thnh ny, nh
Bangor, Killarney, Clonard, Kildare, Iona, Lindisfam...,
cung cp hng on tha sai nhit thnh cho u chu i
lc, m chng ti s ni trong chng sau.

[1] Sch tham kho: Fustel de Coulanges: Hist. des Inst.

Politiques de lancienne France, Q.II v III, 1891-1892 J. B. Bury: History of the later Roman Empire, London
1889-1892 - F. Mourret: Histoire gnerale de lglise,
Paris 1912, 21, Q. II v III F. Lot : Les invasions
germaniques Paris 1939 - G. de Plinval: Lglise
ducatrice des nations Barbares, trong Histoire illustre
de lglise (G. de Plinval - R. Pittet), Paris 1946 - 48, Q.
I, tr 239-276.
[2] F. Mourtet: op. cit., Q. III, tr 130-131.
[3] Xem F. Mourret: op. cit., Q. II, tr 387-389
[4] Thnh utinh: De Civiltate Dei, V, 22.
[5] Xem F. Mourret : op. cit., Q. II, tr 483-484.
[6] Xem Lot, Pfister v Ganhof: Hist. du moyen ge, t. I,
trong Histoire gnrale (Glotz), Paris 1928 - L.
Halphen: Les Barbares, Paris 1930.
[7] Xem F. Martroye: LOccident lpoque byzantine:
Goths et Vandales, Paris 1903.
[8] Orosius: Hist. VII, 37: Khng thch danh vng v
chin li phm cho bng chm git (Non tantum
gloriam aut praedam quam inexsaturabili crudelitate
ipsam caedem amaret in caede).
[9] Prosper : Chronic. 455.
[10] V ngi Saxon, xem Gildas: De excidia Britann V ngi Franc, xem F. Loth: Invasions Germaniques,
tr 190 - V dn Alaman, xem Eugippius: Vie de Saint

Sverin c. 27 v 40.
[11] Orosius: Hist. VII, 43.
[12] "Ta quyt nh tiu dit tn tui v ni ging
chng bay, m chng bay cn dm m ming xin s g
na !. Cu ni ca Gensericus tr li ngi Roma
trong Victor de Vite: Hist. persec afric. I, 5. Gensericus
cn e da nhng linh mc no xin c li Phi chu.
[13] Xem Malnory: St. Csaire, vque d Arles, Paris
1894 tr 99 v tip.
[14] P. de Labrioue trong Histoire de lglise (Fliche Martin), Q. IV. tr 355-366.
[15] Th. Ambroxi: De Fide II. 128 Th. Gieronim: Epist.
LX, 16 v CXXIII, 15.
[16] Orosius: Hist. VII. 35.
[17] Possidius: Vie de saint Augustin, c.28. Thnh
Gieronim: Ep. CXXVI. 2: hm nay ti mun ngi
c sch ngn s Ezechiel, nhng khi cm sch c, ti
bi ri v ngh n nhng tai bin Ty phng, nht l
v tn ph thnh Roma... T lu ti thinh lng, hiu bit
y l thi ca nc mt.
[18] Paulin de Pella: Eucharisticos (Corpus de Vienne,
XVI).
[19] Orosius: Hist. VII. 41,7.
[20] Salvianus: De gubernio Dei, VII, 21.
[21] De vocatione omnium gentium. (Patrol Lat., t. 51, c.

33)
[22] Xem Carmen de Providentia (PL. t. 51, c. 617), tc
gi n danh. c ngi cho l ca Prosper dAquitaine Possidius: Vie de saint Augustin, c. 28 - Victor de Vite:
Hist. persec. afric.(PL, t. 58)
[23] Vie de saint Germain dAuxerre do Constance (MGH,
Merov. VII)
[24] Prosper : Chronic. 452 v 455.
[25] Thnh Gieronim: Epist. CXXIII, 15.
[26] Grgoire de Tours: Hist. Franc. II, 7 - Xc Vie de saint
Augustin, MCH. Merov. III, 108
[27] Eugippius: Vie de saint Sverin (Corpus de Vienne,
VIII)
[28] S can thip ca Deogratias trong vic cu nhng
ngi b Gensericus bt t Roma dn i (455), xem
Victor de Vite: op. cit. I, 8; s can thip ca thnh
Epiphan thnh Pavia trong vic chuc li cc t nhn
ngi x i Li (459), v ca thnh Cesari trong
vic cu dn x Orange b lu y (511). Thnh Le:
Epist. CLIX v CLXVI. Thnh Gregori: Epist. VII, 13.
[29] Victor de Vite: op. cit. II. 55-56 Vita S. Fulgentii XX.
[30] Ba: Hist. Eccl. I, 22.
[31] Grgoire de Tours: op. cit. II, 34
[32] G. de Plinval trong Hist de lglise (Fliche - Martin),
IV. tr 407-411 - A. Malnory: op. cit. , tr 99 v tip, 130-

132.
[33] Grgoire de Tour: op. cit. II, 29-30.
[34] Isidoro de Sevilla: Hist. Got. 50 - Grgoire de Tours:
op. cit. V. 38 - Xem Leclercq: LEpagne chrtienne,
Paris 1906.
[35] Aigrain, trong Histoire de lglise (Fliche - Martin)
Q. V, tr 412-430 v Amann, Q. VI, tr 17-68 - Xem L.
Duchesne: Les premiers temps de ltat pontificalm,
1971.
[36] Ba: op. cit. I, 26
[37] Thnh Gregori: Epist. XI, 56 - Ba: op. cit., I, 30.
[38] Ba. op. cit., II, 9-16; III, 17-24 - Aigrain, trong
Histoire de Lglise (Fliche - Martin), Q. V, tr 285-289
v 301-307.
[39] Xem F. Kenney: The sources for the early History of
Ireland, I, Columbia 1929 - L. Gougaud: Les Chrtiens
celliques, Paris 1911.
[40] J.B. Bury: The life of St. Patrick, Lon don 1905.