HOME

Phn Nh :
CN KIM V NG KIM THI I
Chng Su
GIO HI NG TRC VN
TN GIO, CHNH TR, X HI
THI CN I (1850-1914)
I. Gio hi t c Pi IX n c Pi X
1. c Thnh Cha Pi IX t nm 1850
v vic i Li Tr xm chim nc Ta
thnh (1870)
2. i Cng ng Vatican I (1869-70)
3. c Le XIII (1878-1903) v c Pi X
(1903-14)
II. Gio hi ti cc nc u chu thi Cn kim
1. Gio hi Cng gio c vi Mt trn Vn
ha
2. Gio hi Cng gio o, Thy S v Bc u
3. Gio hi Cng gio Php, Anh, Ty Ban

Nha v B o Nha
4. Gio hi Cng gio v Chnh thng ng
u
III. i sng ni b ca Gio hi Cn i
1. K lut, phng v v ngh thut
2. Sng o, hi on v dng tu
3. Khoa hc thnh v Duy tn thuyt
Lch s Gio hi cui th k XIX sang XX l mt
cuc i ph lin min vi cc lc thuyt, di sn ca
ch ngha t do th k XVIII, c bit trong hai nc
c v Php. c, phong tro bi tn gio do
Bismarck cm u ly tn l Mt trn Vn ha.
Php, tri li, n khng phi do mt ngi cm u,
nhng l c mt t chc, tc hi Tam im, vi nhng
Mt trn mang danh hiu khc nhau. Cp tin, X
hi Cp tin, X hi Cng sn... V do mt t chc cm
u, nn n tn ti lu hn v tai hi cng nhiu hn.
V phng din chnh ti, t h bn th k XIX,
lch s Gio hi i ra hai ng ng c v tri ngc
nhau. Mt ng, quyn li trn th cng nh ti sn b
tc ot dn, v kt thc vo nm 1870, khi thnh
Roma b xm chim v sp nhp vo nc thng
nht: lnh th Ta thnh b thu hp trong mt khu t
trn i Vatican. Nhng trong khi , quyn thing
ling ca ngi Gio hong li c knh trng v vn

ln rt cao. Chnh nm 1870, i Cng ng Vatican

tuyn b tn iu v ng ca Gio hong. T y, s
trng knh v lng trung thnh ca ngi Cng gio
i vi Ta thnh mi ngy thm r rt v mnh m.
n thi Le XIII, c Gio hong mc du ch
cn l ng Vua ca mt nc nh nht trn th gii,
nhng ting ni ca ngi trong lnh vc chnh tr, x
hi cng nh tn gio, vn y uy tn v c th gii
knh n. Sang th k XX, thnh Gio hong Pi X
ng vai bo v c tin, qua nhng cuc chin u
chng cc lc thuyt mi, ng thi ci cch l nghi
phng v v gio lut.[1]
I
GIO HI T C PI IX N C PI X
1. c Thnh Cha Pi IX t nm 1850
v vic i Li Tr xm chim nc Ta thnh
(1870) [2]
Sau cuc ci cch khng thnh ca c Thnh Cha
Pi IX, [3] tnh hnh nc Ta thnh mi ngy thm
en ti. Khi nhn thy vic thit lp mt lin bang
i Li di quyn lnh o ca c Gio hong ch l
gic m, cng nh vic xy dng mt nn cng ha l
iu khng th c c, cc nh i quc quay sang

ng h Victor Emmanuel II (1849-78), vua x Sarenia

v Piamonte, ang c tham vng xy dng mt nc
i Li Tr thng nht. T nm 1848, chnh tr tn
gio c khuynh hng bi Gio Hi. Cc cha dng
Tn b trc xut, o lut hn nhn c ban hnh, cc
quyn li Gio hi v cc c n gio s b bi b. Th
tng Cavour (1852-61) tung ra khu hiu Gio hi
t do trong Quc gia t do. Nh chnh tr ny lm
vic rt hng say, nh ui qun o v thng nht
nc . ng dng n mi phng tin, n c cc
lc lng ca nhiu hi kn v cch mng.
Nm 1856, ti ngh hi Paris sau chin tranh
Crima. Cavour nu vn i Li. V mt mnh
ngi khng th thc hin ni cng cuc thng nht,
ng tm cch lin minh vi Php quc. Thng 7 nm
1857, mt tha hip c k kt gia hai nc. Nm
1859, Cavour nh bt c qun o ra khi
Lombardia. c Thnh Cha yu cu o qun rt khi
nc Ta thnh, nhng h va ra i, dn chng lin
vng dy trong hai tnh Romania, Umbria v ti cc
bin trn. H tuyn b bi b quyn Gio hong, v i
sp nhp lnh th Ta thnh vo Piamonte, ngha l
vo nc thng nht ang thnh hnh. c Thnh
Cha Pi IX ra v tuyt thng cho tt c nhng ai tham
d vo vic cp t Ta thnh, nhng v hiu. Ti
nhng vng chim ng, chnh quyn Piamonte ban
hnh cc o lut chng Gio hong. Nm 1866, nhiu

v bo hnh xy ra: tch thu ti sn Gio hi, tc ha

cc hc ng, v.v...
T nm 1859, cc cng quc Toscana, Modena v
Parma ln lt sp nhp vi tn Quc gia. Tnh
Romania k nh mt v tay Victor Emmanuel. Nm
1860 Garibaldi, nh i quc qu khch v chng Gio
hi, chim Sicilia v Napoli, lt Franois nh
Bourbon, ng hong ngoi quc cui cng trn t
. Hng y quc v khanh Antonelli t chi li yu cu
ca Cavour i chm dt vic m lnh nh thu
trong qun i Gio hong. Qun gii phng t
Sardenia xm nhp tnh Umbria v cc bin trn.
Qun lc ca Gio hong, di quyn ch huy ca
tng Lamoricire, b nh bi Castelfidardo
(18.9.1860) v, sau mt cuc biu tnh, cc tnh ny
u b sp nhp vo quc: Victor Emmanuel c
tn ln lm Vua (thng 8 nm 1861).
Nh vy, nc Ta thnh mt hai phn ba t
ai, ch cn thnh ph Roma v vng ph cn
(Patrimoine de St-Pierre). ng trc nhng i hi v
ngh ca Piamonte, c Pi IX v Antonelli vn gi
lp trng Non possumus (chng ti khng c th).
Roma lc cn c qun i Php bo v, trn nh
p ca (Garibaldi nm 1862 tht bi Aspromonte.
Bng mt tha hip thng 9.1864. chnh quyn cam
kt vi nc Php s tn trng phn t cn li ca Ta
thnh v bo v chng mi cuc xm lng. Tuy nhin,

Garibaldi m mu vi Piamonte tn cng t Ta

thnh mt ln na, nhng ng b Php qun v v binh
Gio hong nh tan Mentana (3.11.1867).
Cuc chin tranh Php - c a nc Ta thnh
ti ch sp hon ton. Qun Php phi rt khi
Civita Vecchia v Napolon III b trut ph sau trn
Sdan (2.9.1870). Ngy 20.9.1870, Piamonte c i
s Ph Von Arnim khuyn khch, em qun chim kinh
thnh mun thu v Vatican. c Thnh Cha phn i
v cp t Ta thnh v ra v tuyt thng cc k
m mu cng nh tham d, nhng v ch. Thng
6.1871, Roma tr thnh kinh i Li v in
Quirinal c chn lm hong cung.[4] Cuc xung t
gia ngi Gio hong v quc vng ln tt .
Ngy 13.5.1871, chnh quyn ban hnh o lut
mang tn lut m bo (loi des garanties), n
phng gii quyt s phn nc Ta thnh.
Vng quc nhn nhn s bt kh xm phm v
quyn ti cao thing ling ca ngi gio hong, cp cho
ngi mi nm s tin 3.225.000 bng (lires), dnh
cho ngi hai in Vatican v Latran cng bit th
Castel Gandolfo trn b h Albano, ng thi bo m
quyn t do ca ngi trong lnh vc tn gio. Cc gim
mc s do c Thnh Cha b nhim. Quc vng
khng cn i cc gim mc phi tuyn th trung
thnh, v t b lun c quyn c. c Pi IX ph
nhn lut m bo (15.5.1871), v sau hai ln nhn

khon tin np, ngi t chi khng nhn na, ch

trng nh tin bc cng c ca gio dn (Denarius
Sancti Petri), v s thc gio dn tn tnh gip
ngi.
T , c Thnh Cha t giam mnh trong khu
Vatican khng h bc chn ra ngoi, v vn
Roma tr thnh ci gai m trn thn mnh vng
quc cho n nm 1929. Cc ngi k v c Pi IX
vn tip tc phn i v ln n hnh ng xm lng tn
nhn, n d tiu dit mt Quc gia c c ngn nm,
ng thi i mt s bi thng tng xng. S bang
giao gia Vatican v Quirinal v cng cng thng: nh
cm quyn dng bo lc ngay lrong thnh Roma. Do
y, nm 1874 c Thnh Cha chu ph Sc lnh Non
expedit ca ta X gii c t 6 nm trc, cm ngi
cng gio tham gia cc cuc bu c mang tnh chnh
tr trong vng quc, cho rng lm nh th l ng h
cc ng phi qu khch (2 nm sau, vic tham d cc
cuc bu c cp x v tnh c ban php).
Xt v ni b Gio hi, triu Gio hong Pi IX
c coi l mt thi v vang v lm bin c trng i.
l thi Roma tr thnh trung tm im th gii
Cng gio. S tp trung quyn cai tr Gio hi, s phc
tng ca hng Gio phm i vi ngi Gio hong v
Ta thnh ni bt trong thi ny. D nhin l khng th
trnh khi nhng phn ng ca phe trit gia, phong
tro cch mng v ch ngha t do. Nhng tin trin

trong c cu t chc Gio hi, cng nh trong cng

cuc truyn b c tin, c chng minh bi vic ti
lp hng Gio phm Cng gio ti Anh quc v H
Lan, bi vic thit lp trn th gii nhiu Ta Tng
Gim mc (29), Gim mc (132), nhiu i din hoc
Ph don Tng ta, bi vic k tha hip vi cc nc
Nga, Ty Ban Nha, o, Wurtemberg, Bade v vi
nhiu Quc gia M chu Latinh. Mt bin c quan
trng na ca triu i l s phc hng v ph bin
trng phi Rma, m trc y ch hn hp trong
nc Ty Ban Nha v . l nh s hot ng ca
hai dng Tn v aminh, cng l nhng dng ng ra
bnh vc quyn ti cao v n v ng ca v i din
Cha Kit.
Cho ti ngy nay khng c Gio hong no a
dng quyn ti cao ca mnh nh c Pi IX. T nm
1849, ngi thm d kin ca hng Gim mc, ri
ngy 8.12.1854 ngi cng b Tng chiu Ineffabilis
Deus v tn iu c M V nhim Nguyn ti, m
thi Trung c nhiu ln bn n. Mt bin c trng
di khc: nm 1858 c M hin ra hang
Massabielle (Lourdes) vi thnh n Bernadette 18 ln,
lm nhiu du l v xng mnh l V nhim Nguyn
ti
Ngy 8.12.1864, Thng ip Quanta Cura gi n
cc Gim mc bn Syllabus, tm tt 80 iu sai lm
ca thi di ta, tc nhng lc thuyt b ln n trong

hon cnh x hi ng thi. Lc thuyt tai hi hn c

ca th k XIX l ch ngha T nhin (Naturalisme),
con ca ch ngha T do t tng th k XVIII. N
ch trng p mi tn gio, nht l Cng gio,
ng u phi k n A. Comte (1798-1857). Tip n
l ch ngha X hi v ch ngha Cng sn ca
Karlmarx (1818-83), Lnine (1870-1924).
Nhng lc thuyt ni trn c nhiu nguy him, khi
em ra p dng gii quyt nhng vn quan trng
i sng c nhn cng nh on th. V th trong
Thng ip Quanta Cura, c Thnh Cha kt n T
nhin ch ngha; ngi i chnh quyn khng c ph
nhn a v tn gio trong Quc gia v khng c t
cc tn gio ngang hng vi nhau. Ngi cng kt n
ch trng dn c gi tr vt trn lut t nhin v
Thin Cha, ln n c ch ngha X hi cng sn, v
i phi bo v quyn gio dc gia nh. Sau cng,
ngi ph nhn ch trng Gio hong Roma c th v
phi tin b ng iu vi tin ca vn minh tn tin
v t do ch ngha. Bn Syllabus gy nhiu phn n
trong cc gii cp tin, h cho l bn tuyn chin
vi vn minh th gii; trong khi c Thnh Cha thc
s khng bao gi chng i s tin b ca vn minh
nhn loi, nhng ch phi bc v ln n nhng g nghch
vi l lut Thin Cha v Gio hi.
S nghip ln nht v cng l bin c trng i
nht ca c Pi IX l Cng ng Vatican I, m chng

ti s trnh by di y. Nhng nm cui cng ca

ngi l nhng nm trn y lo u v bun thm: nc
Ta thnh b xm chim, gio phi Cu Cng gio,
Mt trn Vn ha c v Thy S, phong tro t
do v bi Gio hi nhiu nc. Vi s can m v
bnh tnh nhn nhc trc nhng au kh y, c Pi
IX c c th gii Cng gio trng knh v yn mn.
c Thnh Cha bng h ngy 7.2.1878, th 86 tui sau
31 nm 7 thng ngi: triu Gio hong lu nht sau
thnh Pher.
2. i Cng ng Vatican I (1869-70) [5]
Ngy 6.12.1864, tc 2 ngy trc khi cng b bn
Syllabus, trong mt phin hp ca thnh B L nghi,
c Thnh Cha Pi IX thng bo ring cho cc hng y
bit t lu ngi c triu tp mt i cng ng,
nh phng tin bt thng ny m gii quyt
nhng cng vic bt thng ca cng ng Kit gio.
Nhn ngy i l mng Mi tm Trm Nm cuc T
o ca hai thnh Tng Pher v Phaol nm 1867,
trc c ta 500 gim mc v ng o gio dn n
tham d, c Thnh Cha cng khai loan bo v i
Cng ng, trong s triu tp ht cc Gim mc
trn th gii Cng gio, cng nhau ng tm hip
lc tm nhng phng php cn thit v hu ch, ng
i ph vi bit bao s d ang nng trn Gio
hi

Ngy 29.6.1868, c Thnh Cha ban hnh Tng

chiu Aeterni Patris Unigenitus, chnh thc triu tp
Cng ng v quyt nh khai mc vo ngy l c
M V nhim nguyn ti 8.12.1869. c Thnh Cha
cng vit th cho cc Gio hi Chnh thng ng
Phng v Tin lnh, mi h tr v on chin duy
nht ca Cha Kit v tham d Cng ng, nhng
khng c hng ng. Tng chiu cn ni n mc
ch chung ca Cng ng l cu xt rt cn thn v
xc nh r rng cc vn lin h vic khuch trng
Gio hi, bo ton c tin, canh tn l nghi phng v,
chn hng i sng gio s dng triu, o to hng
gio s, ci cch phong ha, gio dc thanh thiu nin
theo tinh thn Kit gio, xy dng ha bnh th gii v
tnh thn hu gia cc dn tc.
Vic loan bo triu tp Cng ng gy xn xao
trong qun chng, nht l t khi t Civilla Cattolica
nhng 2 nm 1869 ca cc cha dng Tn loan tin s c
cuc tranh lun v n v ng ca Gio hong, v tin
on Cng ng s ng thanh phn quyt. c s
gia Doellinger ng u phong tro chng v ng.
Ch tch Quc hi Bavaria, hong thn Hohenlohe
cng ku gi cc chnh quyn u chu can thip vo
nhng hnh ng m ng cho l nguy hi ca
Cng ng. Cc gim mc c hi Fulda, thng
9.1869, phi ph bin mt vn th trn an d lun; a
s cho rng vic phn quyt v cng b khng c li

cho hon cnh lc ny.

Sau nhiu nm chun b, Cng ng khai mc
long trng trong vng cung thnh ng Thnh Pher
ngy 8.12.1869. Hin din c 774 ngh ph, gm 49
hng y, 10 thng ph gio ch, 10 trng gio ch,
127 tng gim mc, 529 gim mc, 6 gim chc bit
ht, 16 an vin ph, 26 b trn tng quyn cc dng
tu, 1 gim qun Tng ta.[6] Cng ng thnh lp 5 y
ban chuyn mn v cc vn c tin, k lut, cc hi
dng, chnh tr tn gio, Gio hi ng phng v
Truyn gio, c nhim v nghin cu cc vn lin
h, son tho thnh d n em ra trnh by v tranh
lun trong cc phin hp; sau thu thp ti liu,
kin c pht biu, lp thnh vn kin v cng b
ti cc phin hp khong i. Cng ng nhn c rt
nhiu d n v ngh. Sau phin hp khong i ln
III 24.4.1870, Hin ch Dei Filius (thuc d n De
Fide Catholica) c Cng ng chp thun v cng
b, trong cc ch thuyt v thn, duy l, duy truyn
thng, duy thc nghim, duy vt, phim thn, u b
kt n. K , Cng ng bn n vn k lut hng
Gim mc, v i sng thng ngy ca cc gio s.
Nhng vn n v ng ca Gio hong mi
tht ng ch . Ngay t u c nhng cuc tranh
lun v cng si ni bn ngoi cng nh bn trong
Cng ng. Theo s yu cu ca 480 ngh ph, vn
c a vo d n De Ecclesia Christi v trao cho cc

ngh ph t ngy 6.3.1870, ghi ch nhng nhn xt

ring. Cuc tranh lun ko di t thng 5 n thng 7.
Ngh trng chia lm hai phe: i a s ch trng
vic phn quyt ca Cng ng v tn iu ny l hp
thi v cn thit; phe chng tuy thiu s nhng quan
trng, gm nhiu gim mc c (trong c Hefele,
Ketteler, Dinkel, Scherr, Melchers), o-Hung
(Rauscher, Schwarzenberg, Simor, Strossmayer), Php
(Dupanloup, Darboy, Maret, Ginoulhiac) v mt vi v
ngi Hoa K, phn nhiu vin l vic phn quyt s
gy nhiu xo trn, chng i Gio hong v c th i
n ly gio...
c cha Hefele, gim mc thnh Rottenburg, a
trng hp c Gio hong Honori I (625-638) ra
bnh vc lp trng ca phe mnh.[7] Nhng cc l
lun cng nh mi n lc ca phe ny khng t kt
qu. Phin hp 13.7.1870, d n De Ecclesia Christi
c em ra biu quyt. C 601 v hin din: 451
thun, 88 khng thun, 62 thun vi iu kin. Ngy
hm sau, 57 ngh ph (trong s c 12 c) thuc phe
chng v tnh hiu tho xin c Thnh Cha cho
php ri Roma, khi phi by t s bt ng trong
phin hp khong i ti, nhng sn sng vng theo
mt khi tn iu c phn quyt.
Ngy 18 thng 7, phin hp khong i ln IV ca
Cng ng, c 537 ngh ph tham d. Hin ch Pastor
Aeternus (thuc d n De Ecclesia Christi) uc a ra

cho Cng ng biu quyt v cng b: 535 phiu

thun, 2 phiu khng thun. Hin ch gm 4 chng
ni v ngun gc, s lin tc, ngha v bn tnh ca
quyn ti thng v n v ng ca Gio hong. c
Thnh Cha c quyn trc tip v ti cao trn Gio hi
trong cc vn thuc tn l, lun l, k lut v cai tr
Hi thnh. Trong chng IV c cu: cc phn quyt
t trn ngai (ex cathedra) ca c Gio hong v
cc vn c tin v lun l khng th sai lm
c, v do y t chng (ch khng phi do s
ng ca Gio hi) khng c th sa i c.[8]
Nhn dp ny, c Thnh Cha c mt bi din vn
gii thch v cc iu c phn quyt, ngi ni:
Quyn ti cao ca ngi Gio hong, tha ch huynh
ng knh, s khng bp cht nhng tng thm, s
khng tiu dit nhng xy dng, v nhiu trng hp
cn cng c trong chc v, hip nht trong c i, tr
lc v bo v cc quyn li ca ch huynh, ngha l
ca hng Gim mc. Cui phin hp, c Thnh Cha
tuyn b Cng ng tip tc.
Cho ti y, Cng ng k nh mi bt u. Trong
s 51 d n, ch c 2 c biu quyt v cng b, v
cc vn k lut, ch c 4 c em ra tranh lun,
nhng cha kt thc. Phin hp khong i IV cng l
ln cht. V ngay hm sau, tc 19.7.1870, chin tranh
Php-c bng n, khin nhiu ngh ph phi ri
Roma tr v gio phn. T y, s ngh ph trong cc

phin hp ch cn vo khong trn di 100. Phin hp

89 ngy 1.9.1870 l phin hp cui cng c 104 ngh
ph tham d. Ngy 20.9.1870, thnh Roma b qun gii
phng Garibaldi xm chim, kt thc cng cuc thng
nht nc . ng mt thng sau, ngy 20 thng 10,
c Thnh Cha cng b Vn th nh hon Cng ng
ch cho ti khi c hon cnh thun tin s tip tc.
T thng 9 nm 1870 n thng 12 nm 1872, tt
c cc ngh ph khng c mt ti phin hp khong i
IV, ln lt th ln c Thnh Cha xin nhn nhn
Hin ch Pastor Aeternus. Trong khi , t ngy 22
n 24 thng 9 nm 1871 , phe chng i ca gio s
Doellinger (1799-1890) phn nhiu l ngi c,
Thy S, o, hi nhau ti Munich v quyt nh thnh
lp mt Gio hi c lp, t xng l Cu Cng gio.
H t chc thnh mt gio on, c bit b xng ti
(1874), b lut c thn gio s (1878), v ph nhn tn
iu c M V nhim Nguyn ti. H khng gy
c nh hng g su xa (53.000 tn nm 1879).
Sau ny, khi Bismarck ng ln chng Gio hi, tm
cch che ch v bnh vc h. Nhng ri h mt s
nng v tn li dn khi Bismarck tr li chnh sch
giao ho vi Ta thnh di triu c Le XIII.
V Cng ng nh hon bt ng, nn nhiu d n
b d. Tuy nhin, ti liu Cng ng gip ch cho
vic son tho b Gio lut. c Thnh Cha Pi X
(1903-14) xc tin vic son tho ny (Motu

Proprio, 29.3.1904). B Gio lut (Codex Juris

Canonici) c c Gio hong Beneict XV (191422) chnh thc cng b nm 1917.
3. c Le XIII (1878-1903) v c Pi X (1903-14)
c Pi IX mt ngy 20.2.1878, hng y Gioachim
Pecci, tng gim mc Perusa, c bu ln k v, tc
Le XIII. Mc du 68 tui, triu i ca ngi ko
di ti 25 nm. c tn Gio hong c coi l ngi
ca phe n ha. Ngi l mt nh thng thi, mt
chnh tr gia li lc (nguyn S thn Ta thnh ti
Bruxelles), mm do, hiu ha, xng mt lnh t, v l
mt trong nhng Gio hong tr danh nht ca Cn
i. Vi s cng tc ca nhng hng y Quc v khanh
ti ba: Jacobini (1880-87) v Rampolla (1887-1903),
ngi thu c nhiu thnh qu to ln trn lnh vc
tn gio, ngoi giao v x hi, khin ngi Gio hong
di thi ngi t ti mc hu nh cha tng c v uy
quyn trong Gio hi v nh hng trn th gii.[9]
Thi y, Gio hi gp rt nhiu kh khn trn
chnh trng u chu, nhng vi ti ba phi thng,
c Le XIII ha gii thnh cng, ni li mi bang
giao vi cc chnh quyn, bng s nhn nhn ch
Dn ch ca cc Quc gia tn tin. Ch c vic iu
nh vi vng quc cn gp lm tr ngi v nh
hng ca b Nhim. Nh cm quyn lun lun t ra

c cm vi Ta thnh. ng khc, chnh sch ngoi

giao ca Php lm cn tr cuc mt dm gia Vatican
v th tng Crispi i ti mt hip c. Trong
tnh th y, ngi Cng gio vn cn theo lnh ca
c Pi IX l, khng tham d cc cuc bu c (ne
elettori, ne eletti).
c Le XIII khng th lm nc Php b
chnh sch th nghch Gio hi, cng khng thnh
cng trong vic thng nht cc lc lng Cng gio
Php thnh mt mt trn chung. Cui i ngi, vic
tch bit do i Php c chun b tuyn b.
C trong nhng Quc gia c truyn thng hn, nh Ty
Ban Nha, bNhim vn khng thi hot ng.
Tri li, c Le thnh cng trong vic lm
lng du Mt trn Vn ha c. S khn ngoan v
cng trc ca ngi c cc gii Cng gio u bit
n. Bng chng l trong vic tranh chp gia hai nc
c v Ty Ban Nha v qun o Carolina, do s
ngh ca th tng Bismarck, hai bn thnh c
Thnh Cha v c ngi gii quyt tha ng (1885).
Hai ln (1888 v 1903) c Le XIII tip kin hong
Wilhelm II (1888-1918) ti in Vatican. Nhn dp
l Kim khnh, ri Ngc khnh chc linh mc ca c
Le (nm 1887 v 1897), hu ht cc vua cha trn th
gii gi n ngi li mng chc v l vt; ch c
nc khng ni g.

S nghip ca c Thnh Cha Le XIII bn trong

Gio hi khng km v i. Hng Gio phm hon cu
c thm 248 ta Tng gim mc v Gim mc, 48 ta
i din v Ph don. Ranh gii cc x Truyn gio
m rng[10]. c Thnh Cha theo ui cng cuc ci
cch ca Cng ng Vatican, v qua nhiu Thng ip
ngi lm sng t i sng ngi Kit gio phi c
trong gia nh, ngoi x hi v Quc gia, giao ho vi
th gii tn tin, mi gi ngi Cng gio tham gia
tch cc vo i sng x hi vn ha.
c Thnh Cha chng li chnh sch c ti,
nhng cng chng tr chnh sch c nhn ch k, ngi
ku mi s hp tc gia Chnh quyn v Gio quyn,
s thng ho gia hai quyn. Ngi kho lo cp n
nhng tng quan gia Gio hi v vn minh nhn
loi, gia th quyn v thn quyn, gia t do chn
chnh v gi hiu, n vn th thuyn (Thng ip
Rerum Novarum, 1891), n nhng nguy c ca X hi
ch ngha v b Nhim, n chnh th Dn ch Kit
gio, n s thnh thin ca hn nhn, n vic tr li
c tin Cng gio, v.v... Ngi c v s tn sng Thnh
Th, Thnh Tm, kinh Mn ci, dng Ba, v khuyn
khch hc thnh khoa. Trong thng ip Aeterni Patris
(1879), c Thnh Cha gii thiu thnh Tma nh l v
tn s trong cc phn khoa trit hc v thn hc; ng
thi a ra nhiu bin php cao trit hc ca thnh
tin s trong nhiu i hc, nh Louvain, Fribourg, ni

cc cha aminh c trao cho vic ging dy trit hc

v thn hc (1890). c v khoa Thnh Kinh, ngoi
vic thit lp trng Thnh Kinh Gierusalem do cc
cha dng aminh (1890), nm 1902 ngi cho lp y v
Thnh Kinh (on sc Vigilantiae studiique), c nhim
v c ng phong tro kho st Thnh Kinh v lo cho
s hc hi ny khi b sai lm. i vi khoa lch s,
ngi m ca cng hm v th vin Vatican, nhng
nh thng thi cc nc, cc tn gio c th n nghin
cu (1881). Tinh thn ca c Le vn minh mn v
y ngh lc cho ti ngy t trn 20.7.1903, th 93
tui.
Ln k v c Thnh Cha Le XIII l mt ng
thnh, c bit ch tm vo i sng o c v mc
v ca Gio hi, l thnh Gio hong Pi X, nguyn
l hng y Giuseppe Sarto, gio ch Venecia, con mt
gia nh bnh dn. Chng trnh hot ng ca ngi l
To dng mi s trong Cha Kit (Instaurare omnia
in Christo), gm tm trong ba im: 1) C v s tn
sng Thnh Th 2) Chin u chng Duy tn thuyt; 3)
Ci cch gio lut v phng v. [11]
Ngi ta gi c Pi l Gio hong ca Thnh
Th. Bng nhiu Sc lnh, ngi sa i nhng tp tc
trong vic sng knh b tch cao c ny. Sc lnh Sacra
Tridentina Synodus (20.12.1905) p tan nhng tn
tch cn li ca thuyt Jansenius, c v vic sing nng
rc l v rc l hng ngy, min l sch ti trng v

c ngay lnh. Sc lnh Quam Singulari (4.8.1910)

kt n tc l bt tr em ch i n 14, 15 tui mi
c rc l ln u, ng thi khuyn khch tr em
xng ti rc l t khi bt u n tui khn. Trong
i ngi, nhiu i hi Thnh Th c t chc rt
long trng London, Cologne, Madrid, Vienna,
Montral, Malte, Lourdes.
c Pi cng lo chng li cc lc thuyt ca thi
i, mang tn chung l Duy tn thuyt (Modernisme).
c Thnh Cha nhn thy s tai hi ca thuyt nn
gt gao kt n. T nm 1903 n 1906, cc sch ca
A. Loisy, A. Houtin, L. Laberthonnire v Ed. Le Roy
ln lt b lit vo Mc lc Sch cm (Index). Thng
ip Pascendi divini gregis (8.9.1907) cng khai kt n
Duy tn thuyt, ng thi a ra nhng phng dc
nh sau: hun luyn gio s theo trit hc v thn hc
Kinh vin, loi b cc gio s b nhim lc thuyt.
Ngy 1.9.1910, T sc Sacrorum Antistitum truyn cho
cc linh mc chnh x v gio s phi tuyn th chng
Duy tn thuyt.
Ngay t khi ln ngi, c Pi c bit quan tm
n vic son tho mt b Gio lut (Motu proprio
29.3.1904). y ban son tho c thnh lp gm
nhiu hng y, cc nh gio lut v thn hc ni ting.
Ngi cng ra nhiu vn kin a vo b Gio lut
mi, nh Sc lnh Ne temere (2.8.1907) v hn nhn
Cng gio, Hin ch Sapienti Consilio (29.6.1908) t

chc li cc thnh B c t thi Sixt V v lp thm

nhiu B mi, Sc lnh Maxima Cura (20.8.1910) v
vic thuyn chuyn cc cha s. Do kinh nghim trong
vic bu c Gio hong nm 1903 (Chnh quyn o
ph quyt chng hng y Rampolla), c Thnh Cha
a ra nhng khon lut mi v vic ti quan trng
ny, trit cm mi can thip ca cc nh cm quyn.
Ngoi ra, cn c nhng khon lut khc nhm ci tin
tng mc v v chng trnh o to hng gio s
(1906-08). V khoa Thnh Kinh, nm 1907 c Thnh
Cha trao cho dng Bin c, di s iu khin ca v
hng y tng lai Gasquet, vic n lot mt bn dch
Vulgata da theo khoa ch gii (Sng th' k pht hnh
nm 1926); v sau 2 nm, Thnh Kinh Gio hong
hc vin c thnh lp (sau ny sp nhp vo i
hc Gregorian). Nhiu vic ci cch khc lin can n
l nghi phng v, Hin ch Divino afflatu (l.11.1911)
sa i vic c Thnh vnh trong kinh Thn v; T
sc v thnh nhc (11.11.1903) cao bnh ca
Gregorian trong phng v v cm dng cc bn nhc
i trong thnh ng. Sau cng, nhiu v hin thnh
v Chn phc, trong c 28 Chn phc T o
Vit Nam, c tuyn b di triu i ny.
Trong lnh vc chnh tr tn gio, c Pi X gp t
may mn. Ngi khng phi l nh ngoi giao li lc
nh c Le XIII. Khi hng y Quc v khanh
Rampolla t chc, ngi chn mt v ngi Ty Ban

Nha mi 38 tui tc hng y Merry del Val (1903-14).

V vic bang giao vi nc , ngi theo chnh sch
ca c Le XIII. n sau, v tnh th thay i, tuy trn
nguyn tc Sc lnh Non expedit vn cn, nhng
rng php cho ngi Cng gio trong nhng trng
hp bt thng v h trng, c tham gia cc cuc
bu c, trnh vic la chn nhng phn t th
nghch Gio hi; trong trng hp y cc gim mc
gio phn phi lnh chu trch nhim (1905). i ngi
cn chng kin chnh sch tch bit o i ca nc
Php. Nm 1911, nc B o Nha cng theo chnh
sch . i chin bng n, nhng cuc tng tn cht
chc lm c Thnh Cha bun ru qu m t trn ngy
20.10.1914. S thnh thin, lng nhn hu v i sng
n gin ca c Pi thu ht c lng m mn ca
mi ngi.
II
GIO HI TI CC NC U CHU THI
CN KIM
1. Gio hi Cng gio c vi Mt trn Vn ha
Sau khi cuc Cch mng 1848 m li cho cc
quyn t do, Gio hi Cng gio cng bc vo con
ng tin trin mi, k c min Ty Nam nc c,

ni c phong tro bi tn gio tai hi nht Ch ngha

Dn ch ca thi i tin ti nhng kt qu tt p; cc
t chc hi on, c quan ngn lun, hot ng x hi
ca Gio hi u c t do pht trin.
Hai cng ng gim mc hp ti Wurzburg nm
1848, v Freiburg nm 1851, ln ting i quyn o
to v b nhim hng Gio s cng quyn thi hnh k
lut Gio hi, quyn xy ct hc ng v tu vin,
quyn t do gio dc v qun tr cc ti sn Gio hi.
Khng c p ng tha ng, mt cng ng khc
cng hp ti Freiburg thng 6 nm 1853 a ra mt
kin ngh khc, vi nhng yu cu chi tit hn, do c
cha Ketteler son tho. Trong khi , cc gim mc c
thi hnh nhng vn quan trng nht m cc ngi bit
trc chnh quyn s t chi, to nn mt vic
ri.
Tnh trng d nhin phi gy ra nhng cuc
xung t, v cc Chnh ph vn cng quyt lp
trng. c cha H. Von Vicari tng gim mc Freiburg
(1842-68) b kim thc v sau cng b bt giam (1854)
v ti lm ri lon c nguy hi n an ninh trt t
chung. Nhng thi can m ca v tng gim mc
lo thnh gy nhiu nh hng. Chnh quyn nhn
thy cn phi thng thuyt vi Gio hi lm gim
i nhng kh khn chnh tr. Nhiu bang trong lin
bang c k tha hip vi Vatican, nhng cc tha
hip y khng tn ti lu di trc nhng chng di

mnh lit ca cc dn biu ng T do.

Tnh hnh Gio hi Ph t trung tun th k XIX
c coi l thun li hn ht trong lin bang c. C
v pha chnh quyn, ngi ta cng khng thy c iu
g ng phn nn hay lo ngi cho n nm 1866, chnh
vua Withelm I (1861-88) cng khai nhn nhn iu
. Nhng ngay sau cuc chin thng o quc (1866)
v Php quc (1870-71), m ngi ta coi nh Gio hi
Tin lnh chin thng gio hi Cng gio, v sau khi tn
quc c c thnh lp (18.1.1871), phong tro
bi Gio hi Cng gio li bt u.
c, khng nh nhiu nc khc, ch ngha T
do ca giai cp trung sn gn lin vi ch ngha Quc
gia, thm vo nh hng trit hc ca Hgel, t
lu c cm vi Gio hi. Lc ny n mun ti thit mt
gio hi quc gia t tr v tuyn chin vi Gio hi
Roma. N li cun c nhiu ngi theo, nht l t
khi c bn Syllabus (1864) ca c Pi IX v Cng
ng Vatican (1869-70) v n v ng ca ngi Gio
hong. Ngi ta mun tc ht mi quyn t do ca
Gio hi, ph v mi c cu t chc, v bt Gio hi
phi hon ton l thuc chnh quyn. l Mt trn
Vn ha (Kulturkampf), do nh c ti Bismarck
(1815- 98) cm u.
Mt trn Vn ha cho tn gio l ci g li thi v
cn tr bc tin ca khoa hc. L tng Cng gio,

theo h l lm lc hng hot ng t nhin ca con

ngi, do ph phm sc lc, thi gi, tin bc. V
th h tm cch ph Cng gio, m h cho l k th
s mt ca vn minh. Thc ra Mt trn Vn ha ch l
bnh phong che y nhng tham vng chnh tr ca nh
c ti kht ting ny. Sau chin tranh c-Php,
ngi Cng gio c chim c nhiu gh trong
Quc hi, h ch trng n ha, yu cu t ra nhng
khon lut m bo t do tn ngng. Bismarck khng
nghe v cn tm cch loi b h.
Mt trn Vn ha bt u Ph vi s tip tay ca
tng trng Falk, khi ng ny bi b chi b Cng gio
ra khi b cc tn gio (8.7.1871), cho rng chi b ny
khng mun ng h chnh quyn. Mt trn tr nn si
ni t khi c cuc xung t vi cc gim mc v gio
phi Cu Cng gio. Tip n l lut Chng li
nhng lm dng ta ging (10.12.1871): pht t cc
gio s ni n vn quc gia trn ging i; lut
kim sot cc hc ng (thng 3.1872): t tt c cc
t chc gio dc di quyn kim sot ca Chnh ph;
lnh trc xut dng Tn v nhiu dng tu khc, nh
dng Cha Cu th, Lazarist, Cha Thnh Thn v cc
bi Thnh Tm Cha (4.7.1872), m h cho l c h
hng vi dng Tn.
c hi nht l T lut thng ntn (11-14 thng
5) nm 1873. Cc lut ny nhm ph mi c cu t
chc Gio hi v bin n thnh mt Gio hi quc gia,

ri i n ch t tr (1873) n ch tr thnh cng c

ca chnh quyn (1875). Cc gim mc, gio s, ai
cng li s b trng pht, c khi phi lnh n t kh
sai. Hai tng gim mc thnh Melchers thnh Cologne
v Ledochowski thnh Gnesen-Posen v bn gim mc
khc b trc xut. Nm 1874 v 1875, T lut thng
nm c tng cng bng nhiu o lut khc,
chn li mi phn ng. Ngoi ra cn c dn lut v hn
nhn bt buc mi ngi phi theo (thng 2.1875).
Trong thng ip Quod nunquam ngy 5.2.1875, c
Thnh Cha Pi IX tuyn b cc o lut ni trn v
hiu lc, v l khng ph hp vi lut Thin Cha v
Gio hi. Thng ip c p li bng nhng hnh
ng tht d man.
Nhng thit hi do Mt trn Vn ha gy nn
khng th lng c. Nm 1878, ch cn bn gim
mc ti v, cc chng vin b ng ca, khong 1.000
gio x b phong ta, hng ngn linh mc b trc xut.
Tuy nhin, chnh quyn tht bi trong vic p dng
cc o lut trc s phn ng quyt lit ca hng gio
s v gio dn. Ch c mt s t gio s, gio dn ng
theo Mt trn v lm tay sai cho chnh quyn, cn hu
ht vn trung thnh vi c Gio hong v hng Gio
phm.. Cuc ng ny lm h thm dng cm,
vi nhiu t chc hi on Cng gio rt cht ch,
c s iu khin ca nhng nhn vt nh L.
Windthorst, H. Von Mallinckrodt, hai anh em Augustus

v Petrus Reichensperger.
Tt c mi ngi bt u chn ngy nhng cuc
tranh chp v ch mong mun ha bnh tr li. Chnh
quyn gp nhiu kh khn, ng X hi dn ch hot
ng mnh, ri n nhng ri lon (v mu st hong
Wilhelem I nm 1878) l nhng ting ci bo ng.
Vic th tng Bismarck tr li chnh sch bo th, v
s cn t mt hng ro ngn cn tin ca X hi
ch ngha bng nhng o lut x hi lnh mnh,
gip cho cuc chin phi tm ngng. Vic thay i
ngi Gio hong cng tip tay cho vic ngng chin
ny. c Thnh Cha Le XIII nhn thy c nhim v
ti thit ha bnh ti c quc v phi i ph vi
chnh quyn Ph. Sau nhng cuc m phn dn
ng ca cc S thn Ta thnh ti Munich (Masella)
v Vienna (Jacobini), v sau vic bi chc tng trng
Falk (1879), Bismarck bng lng bi b dn nhng o
lut chng Gio hi ca Mt trn Vn ha. Nhiu
gim mc c tr v a phn, v nm 1882 ta i s
Ph Vatican m ca li vi v tn i s Von
Schlozer. Vic thit lp ta S thn Ta thnh ti Berlin
khng thnh, do s ph quyt ca hong . Hai tng
gim mc Melchers v Ledochowski t chc li
Roma, ln chc hng y ti Gio triu.
S bang giao gia Bismarck v Le XIII mi ngy
thm tt p. Hai o lut mi 1886-87 bi b ta n
tn gio v vic kim sot cc chng vin, ng thi

nhn nhn chng trnh hc ca Gio hi vi mt vi

iu kin. Cng khi y, nhiu dng tu tr li hot ng,
cc l nghi phng v v b tch c c hnh t do.
o lut Ha bnh ban hnh ngy 29.4.1884 c
c Thnh Cha Le XIII gi l con ng tin ti
ha bnh (aditus ad pacem). Cc thnh phn khc trong
quc c u c nhng giao ho tng t.
2. Gio hi Cng gio o, Thy S v Bc u [12]
o quc, tnh hnh Gio hi tr nn en ti t
nm 1860. Nm 1868, di thi th tng Beust, hip
c 1855 b cc o lut ca chnh quyn vi phm v
ln t trong nhiu im quan trng (vn hn nhn v
gio dc). c cha Rudigier, gim mc thnh Linz, b
tng giam v mt bc th mc v; nhng ngi c
hong Franz Josef (1848-1916) phng thch. Thng
7 nm 1870, chnh quyn tuyn b hy b hip c,
vin l mt trong hai bn thay i. Sau cng,
nhng o lut thng 5 nm 1874 t gii quyt mi
quyn ngoi giao ca Gio hi. Nhng ting phn i
ca c Pi IX v ca hng Gim mc khng c ai
nghe. Tuy nhin, vic thi hnh cc o lut cha n
gt gao, nn cn trnh c cc v xung t ln, v v
hong ch trng chnh sch i hp ch
(dualisme), nn Gio hi cn c hng kh nhiu t
do.

Gio phi Cu Cng gio lt vo cc th

nc o t nm 1872, v tr nn mnh sau nm 1897
nh c phong tro Los Von Rom (Sparons-nous de
Rome). Trong cc tnh k ngh Bc Bohemia, H o
v Styria, l nhng ni thiu linh mc (v l chnh tr
nh s k th nh Habsburg v ch ngha Quc x
c), o cng gio b n p; nhng cuc ri lon
c Gio hi Tin lnh c gi tin bc, cn b v
truyn n. Khong 20.000 ngi Cng gio theo
Cu Cng gio v 50.000 theo Tin lnh. Sau nht
th chin, Cng gio mt thm 60.000 ngi na.
T nm 1902 c nhng on qun t v Cng
gio c t chc hon b hn, s ym tr ca hi
on Thnh Boniafaci v hi on gio dc. Mt trn
bnh dn ca nam tc Vogelsang c bin thnh
ng X hi Cng gio vi s chp thun ca c
Thnh Cha Le XIII. Nhiu cng ng min c triu
tp (1908). Tuy nhin, ch ngha T do chng Gio
hi, hoc lnh m vi tn gio, mi ngy thm su
rng trong gii tr thc. Bo ch v t bn u t ra th
ch vi Roma.
Thy S cng c phong tro chng Gio hi t
nm 1870. Ngi Cng gio hnh nh khng c mt
ting ni trong Chnh ph lin bang. Hin php c
duyt li nm 1874 khng nh quyn Quc gia trn
Gio hi, v mt ln na trc xut cc cha dng Tn v
cc dng tu m h cho l c lin h vi dng ny, cm

lp tu hi mi hoc ti thit nhng tu vin b gii

tn. S thn Ta thnh phi ra i (thng 2.1874). Nhm
Cu Cng gio v cc gio phi c chnh quyn
nng . Trong cc vng Genve, Ble v Berne, Mt
trn Vn ha hot ng mnh, nhm ph Gio hi: gii
tn, bi chc, trc xut, lu y...
Tnh hnh thay i khi c Le XIII ln cm
quyn (1878). Ta Gim mc Ble c ti lp vo
ma thu nm 1884 vi c cha Fiala. c Thnh Cha
cng c gim mc Lachat lm gim qun Tng ta
Tessin: nm 1888 gio phn Lugano c thit lp
Genve sp nhp vo Lausanne nm 1883 v c cha
Mermillot c c lm gim mc, t tr s
Fribourg; nhng ngi b chnh quyn trc xut ngay sau
. Chnh quyn Genve cng nh ti nhiu tng khc
vn c cm vi Gio hi, vic bang giao tin hnh mt
cch chm chp. Chnh ph lin bang phi mt nhiu
nm mi gt c ht c k th do Mt trn Vn ha
gy nn: lut cm rc kiu mi n nm 1917 mi bi
b.
C iu ng ch l i sng ni b ca Gio
hi Cng gio Thy S tr nn st sng v hot ng k
t nm 1880. Cc hc ng, cc hi on cng nh
cc t chc x hi bc i pht trin kh quan. Tng
Fribourg nm 1889 thit lp vin i hc cng gio th
nht (v c nht) Thy S. Sau khi khc phc mi
kh khn ban u, n c mt uy tn quc t v thi

danh. Phn khoa thn hc c trao cho cc cha dng

aminh nm 1890. Cng ti Fribourg, nm 1921 trung
tm quc t hip hi Tr thc Cng gio Pax Romana
c thnh lp. Nm 1903, ln th nht i hi gio
dn Cng gio hp li Lucerne.
Chnh sch tch bit o i c a vo Genve
nm 1907 v Ble nm 1911, nhng khng c g ng
lo ngi. Ta i din Ta thnh c thit lp ngay
trong thi nht th chin, nhm cu tr nn nhn
chin tranh, bin thnh ta S thn ti th Berne
nm 1920.
B, nhiu cuc ng xy ra, nht l trong vn
gio dc. Nm 1879, Chnh ph thuc ng T do
(1878-84) ban hnh o lut, t chc mt nn gio dc
tiu hc v tn gio ti cc lng x. Ngi Cng gio
chng tr mnh lit, h xy ct trng t thc khp
ni. Cuc bu c 1884, phe Cng gio thng th v
chim a s trong Quc hi cng nh trong Chnh ph
cho n nm 1919. Vic bang giao vi Ta thnh c
ti lp v vn gio dc c gii quyt trong tinh
thn t do. Cc dng tu bnh trng khp nc, vin
i hc Louvain l trung tm u no ca i sng tri
thc cng gio, dn dn c uy tn trong v ngoi nc.
Tuy nhin, b Nhim v ch ngha X hi bi tn gio
vn cn nhiu ngi theo.
H Lan, Gio hi Cng gio gp hon cnh kh

thun li, nhiu dng tu b Mt trn Vn ha trc xut,

u n lnh nn ti vng quc ny. Nhng v chnh
quyn ch trng nn gio dc v tn gio, nn
ngi Cng gio phi chu nhiu hy sinh xy ct
trng t. n sau, cc trng ny cng c chnh
quyn tr cp, tiu hc t nm 1889, trung hc t
1905. Hot ng x hi bc i, cc hi on, bo ch v
i truyn thanh Cng gio u pht trin rng ri.
Ti cc nc Scandinavian, ch c mt s rt t
Cng gio, gia tng chm chp bng nhng v tr li
v di dn, c bit sau nh th chin. Nhiu Ph
don Tng ta thit lp nm 1868-69 ti an Mch v
Na Uy, c nng ln hng i din Tng ta nm
1892, trong khi i din Tng ta Thy in c t
nm 1782. n sau thm hai i din Tng ta Trung
v Bc Na Uy.
i sng ni b Gio hi Scandinavian tht ng
phn khi, nu ngi ta hiu r nhng iu kin kh
khn ca nhng gio on kiu ng ny. an
Mch, cc hi dng t do hot ng, c bit trong
ngnh gio dc (vi s nng ca chnh quyn) v
bc i x hi: vn ho J. Joergensen theo o nm
1892. Na Uy, cc tu s hot ng tr li t nm 1897.
Trong s ngi Na Uy theo o, ni ting hn c c
nh thn hc Knud Krogh Tonning (1910) v n vn s
Sigrid Undset (1925). Thy in nm 1860 mi bi b
cc o lut trng pht (lu y, tch thu ti sn)

nhng ai b o quc gia Lutherian; ngi Cng

gio t c php thnh lp gio x ring; 10 nm
sau, h c tham gia hu ht cc chc v trong Chnh
ph. Nhng ngi Cng gio vn khng c tr cp
ngc li h phi ng gp cho Gio hi quc gia
Lutherian. Cc dng tu cn b cm cho n nm 1951.
Phn Lan, quyn t do tn gio mi n nm 1921
mi c. Cho ti nm 1970, s gio dn Cng gio
vng Scandinavian vn c coi l thp nht u
chu: an Mch 26.000 (0,53%), Na Uy 8.700
(0,23%), Thy in 49.400 (0,63%), Phn Lan 2.800
(0,06%), Nh Lan 1.050 (0,6%) [13]
3. Gio hi Cng gio Php, Anh, Ty Ban Nha v
B o Nha [14]
Nc Php phc hi mau chng sau cuc tht trn
nm 1870-71, lt Napolon III (4.9.1870). Chnh
ph tam cng ha ban u c thi thn hu vi
o Cng gio v Ta thnh, v l vt tch chin tranh
hy cn, v v nhng hnh ng d man ca cng x
Paris (thng 3-5 nm 1871), trong c tng gim
mc Darboy v 62 con tin gm gio s v gio dn b
bn cht, lm cho ngi ta hi tm suy ngh. Nhng
tm trng v thn hoc dng dng d lan rng khp
ni, thm vo cun tiu thuyt Cuc i ng Gisu
(1863) v nhiu tc phm khc v lch s Kit gio ca
vn ho bi gio Renan (1823-92).

Nhng c gng ti thit nn Qun ch u tht bi,

Cng ha t ng v ng Cp tin th ch Gio hi
c b Nhim ngm gip, lm ch tnh th. Nm
1877, Gambetta ln ting ti h vin: Bn gio s chnh
l k th. Di thi tng trng gio dc Jules Ferry
v Paul Bert, khi s mt cuc chin chng Gio hi
Cng gio, gy nhiu thit hi nng n. Cc vin i
hc Cng gio thit lp sau nm 1875 khng cn c
quyn pht bng cp (1879) v ht l i hc. Nhng
Sc lnh thng 3 nm 1880 bi b cc c s gio dc
ca dng Tn, cn nhng dng tu khc cha c
chnh quyn tha nhn, phi lm n xin iu chnh
trong vng 3 thng: 261 nam tu vin b gii tn.
Nhiu o lut khc (1880-83) buc hng gio s
phi thi hnh ngha v qun s, bi b chc v tuyn
y trong cc binh chng v bnh vin, hy b ngy
ngh cha nht, v dnh mi d di cho vic ly hn.
Chnh sch gio dc v tn gio min ph v cng
bch c p dng: cm dy gio l trong cc trng,
loi b cc gio s, tu s ra khi ngnh gio dc (188286).
S chia r ca ngi Cng gio trn lnh vc
chnh tr cng lm cho k th Gio hi thm mnh.
Mc du c li ku gi ca c Thnh Cha Le XIII
qua nhng Thng ip 1884, 1890 v 1892 (re du
ralliement) cng gng sng ca c hng y
Lavigerie (toast d'Alger), vn c nhiu ngi Cng

gio khng nhng thuc hng qu tc, m ngay trong

hng Gio phm, gio s v mt vi dng tu, nht nh
khng chu li trn t cng ha Php. H tht c l
khi phn khng cc nh chnh tr cng nh nhng o
lut chng gio hi, nhng thi qu khch ca h
lm cho i phng vin c bo v T quc, thm th
ght Gio hi.
Tuy nhin, nh hng ca Gio hi hy cn kh
ln trong i sng ca dn Php, v nhiu dng tu vn
tip tc hot ng trong ngnh gio dc t. Chnh v
th, k t u th k XX, nhiu bin php mi nhm
trit h cc dng tu, nht l nhng hi dng chuyn
gio dc. o lut 1.7.1901 v cc on th cm cc
hi dng khng c giy php; ri cm c nhng dng
tu trc kia c chnh quyn nhn nhn, sau cng
cm lun mi hi dng hot ng gio dc: trn 10.000
trng t thc b ng ca (1903-04), ti sn ca cc
dng tu b tch thu, c t bc ca cc dng tu c
phn tn trong tay nhng ngi cm quyn v cc k
tha hnh.
Mc ch ca ng cm quyn by gi l th tc
ha tt c, ngha l loi b Kit gio ra khi x hi v
Quc gia. Quc hi bn ci t lu v vic hy b
bn hip c 1801 v thi hnh chnh sch tch bit o
i, m vn cha t kt qu. Nhng vo cui thi
Gio hong Le XIII, mt cuc xung t vi Ta thnh
v vic c Gim mc xy ra. Thng 4 nm 1904, bt

chp lnh cm cc lnh t Cng gio (t nm 1870),

tng thng Loubet (1899-1906) c sang Roma ving
thm quc vng . ng b c Thnh Cha Pi X ln
ting cnh co v cho mi hai gim mc Php n hi
kin v vic ny, lp tc th tng Combes tuyn b x
bn hip c, ct t mi lin lc ngoi giao vi Rma
(thng 7.1904), v a ra d n tch bit o i (thng
10). D n mc du b c Gio hong cng nh hng
Gim mc v gio dn Php kch lit phn i, vn
c h vin chp thun (341 phiu thng 233) ngy
3.7.1905, v Thng vin (179 phiu thng 103) ngy
6.10.1905.
o lut Chnh Gio Phn ly ngy 9.12.1905
bo v quyn t do tn ngng v tn gio, nhng cm
Chnh ph v cc lng x khng c gip hay tr
cp cho bt c tn gio no, ng thi tr tnh thnh
lp Hp ng tn gio (Associatioins cultuelles),
mi ti sn cng nh cc c s ca Gio hi phi trao
cho t chc ny qun tr, di s kim sot ca chnh
quyn.
Nh vy, Gio hi Cng gio b tc ot lt mi
quyn hnh v ca ci, rt xung thnh mt hi on
t, b ng khung v nm trong tay chnh quyn. Gio
dn Php mt phn ng theo o lut Phn ly v
sng theo ng li ca Chnh ph cng ha. Nhng
c Thnh Cha Pi X khng nhng kt n o lut
ny trong Thng ip Vehementer nos (11.2.1906), m

cn ph nhn vic thnh lp Hp ng tn gio qua

Tng th Gravissimo munere (10.8.1906), cng Tng
th ny ban php cho cc gim mc c a ra nhng
bin php cn thit i ph vi tnh th. Ti sn
Gio hi phi khai bo, Chnh ph tch thu dn.
Nhng dn chng bt u c nhng phn ng i n
bin ng, khin Chnh ph Briand phi cho php h
s dng thnh ng v c hnh cc l nghi (1907-08).
Tnh hnh Gio hi Php tr nn nghim trng.
Nhng s th thch ny l c hi ngi Cng
gio Php c o luyn v tr nn vng tin. nh
hng ca o ni qun chng trc y b mt mt
nay tr li, v i sng o c dy ln trong cc
th ln. Lng qung i i vi Gio hi v nn gio
dc thanh thiu nin, s dn thn vo cc cng tc x
hi bc i tht l lng. Nhiu trng hc c o b
ng ca, nhng hot ng tr li di hnh thc
trng t. Cc nh thn hc gip Gio hi lt thng
mi gian nguy do ch ngha Duy tn gy nn, v do
ch trng Dn ch Kit gio ca Sangnier (18731950) trong phong tro Le Sillon (b c Pi X ln n
nm 1910, Sangnier vng phc ngay). K t ngy ban
hnh o lut tch bit o i, c Thnh Cha c trn
quyn b nhim gim mc, v gim mc b nhim cc
cha s.
Sau vic ti lp hng Gio phm (1850), Gio hi
Cng gio Anh tin trin mau l. Phong tro tr li

em v cho Gio hi hng trm nhn vt quan trng v

ni ting. Phong tro ch ngng li mt thi gian ngn
vo nm 1896, khi c Thnh Cha Le XIII tuyn b
s v hiu trong vic tn phong gim mc v linh mc
ca Anh gio. [15]
Cuc sng bn trong Gio hi Anh cng tch cc
hot ng, mc du phi ng u vi nhiu kh
khn; vic bnh trng cc hi dng, hc ng v hi
on c nhiu t chc trong nc ng h mnh m.
Ni ting nht trong cng cuc ny l c hng y
Newman (1801-90) dng Din ging, v c hng y
Manning, gim mc Westminster (1865-92), ngi xng
ng l mt nh lnh o tinh thn ca thi Phc hng,
c bit ti t chc v c gii th thuyn London
mn phc, do nhng cng tc x hi ln lao. Ch tic
mt iu l ngi ch trng qu kht khe, khi cm cc
thanh nin Cng gio theo hc hai i hc Anh gio
Oxford v Cambridge. K v ngi l c hng y
Vaughan (1892-1903), ri c hng y Bourne (190335). Theo ngh ca c hng y Vaughan, c Thnh
Cha Le XIII hy b lnh cm (ca hng y
Manning) cc sinh vin theo hc hai i hc Oxford v
Cambridge. Nm 1911, c thnh Cha Pi X thit lp
hai ta Tng Gim mc Birmingham v Liverpool n
lt c Thnh Cha Beneict XV, nm 1916 thit lp
tng gio phn th t ti Newport-Cardiff thuc x
Galles, trong khi Westminster vn l ta Gio ch Anh

quc. T khi vua George V (1910-36) ln ngi, Gio

hi dn dn ly li quyn t do hon ton.
T Cch Lan, dn s Cng gio gia tng dn ln
ti 500.000, c bit do cuc di dn t i Nh Lan
sang. c Le XIII ti lp hng Gio phm nm 1878:
hai ta Tng Gim mc Edinburg (vi 4 ta Gim
mc) v Glasgow.
i Nh Lan, chnh quyn Anh phi nhng
b trc cuc tranh u kin nhn ca ngi Cng
gio. T nm 1869, di thi th tng Gladstone,
Gio hi i ht l thuc vo chnh quyn. i chng
vin Maynooth thuc tng gio phn Dublin bt u
c tr cp. Nhng vin i hc Cng gio Dublin do
c cha Newman lm vin trng tin khi (1851-58)
khng th sng ni v thiu thn phng tin. Nm
1908, Chnh ph thit lp i hc quc gia i Nh Lan
gm ba hc vin Dublin, Cork v Galway, c tnh r rt
Cng gio.
Ty Ban Nha, cuc Cch mng 1868 lt n
hong Isabella II gy nhiu bin ng chnh tr v
nhiu th thch cho Gio hi. Ha bnh ch tr li sau
khi ti lp triu i Bourbon Cadiz v vic con ca
Isabella ln ngi Vua, tc Alfonso XII (1875- 85). Hin
php 1876 nhn nhn Gio hi Cng gio, Tng truyn,
Roma lm quc gio, tuy vn dnh cho ngi khng
Cng gio s t do tn ngng v tn gio, nhng cm

khng c lm vic phng t cng khai (gim nh

t nm 1910). Gio hi Tin lnh cng ht sc hot
ng, song khng t c kt qu no ng k.
Tnh trng ko di sut thi nhip chnh ca
thi hu Maria Christina (1885-1902) v con b, tc
Alfonso XIII (1902-31). V mt i ngoi, chnh quyn
Ty Ban Nha lc y khng c may mn. Chin
tranh vi Hoa K nm 1898 lm mt ba thuc a
Cuba, Porto Rico v Philippin. Cng cuc ni tr cng
gp lm tai bin x hi ln tn gio. S chia r gia
ngi Cng gio v s tht m ca h sau cuc bi
trn nm 1898 l c hi cho nhm ci cch, ang
mun gt b di sn o c ca cha ng i theo
phong tro t do v ch ngha thc nghim ca u
chu, dnh c nhng gh gio s trong cc i hc
v chim c gii thanh nin tr thc.
Theo gng nc Php, phe t do ng u vi
cc dng tu, nht l di thi th tng Canalejas
(1910-12), ng thi i xt li tha hip 1851. Tuy
nhin Ty Ban Nha trnh c mt cuc ly khai vi
Ta thnh. S tht au thng nht l gii th thuyn
ti cc thnh ph k ngh min ng b nhim t
tng cp tin, cch mng, v chnh ph, bc pht t
nm 1909, nhn v n x Francisco Ferrer
Barcelona. Nhiu bin ng m mu xy ra: nh
chim thnh ng, tu vin, m st gio s, v.v...

Trong khi phn ln dn Ty Ban Nha cn sng

trung thnh vi Gio hi, th tnh hnh B o Nha
mi ngy tr nn en ti. Nm 1881, c Thnh Cha
Le XIII phi chia li ranh gii v gim thiu s gio
phn (3 tng gim mc Lisboa, Braga, Evora, v 9
gim mc). Tuy nhin, vn khng tiu dit c cc t
oan v gng xu trong hng gio s v gio dn.
Vua Carlos I v thi t Lui Felipe phi thoi v
ngy 1.2.1908, do mt cuc dy lon. Vua Manuel II
cng b lt vo thng 10 nm 1910 v chnh th
Cng ha c thit lp (Manuel lu vong bn Anh
quc v cht nm 1932). Chnh quyn Cch mng ch
trng bch hi dng tu, trc xut dng Tn, tch thu
ti sn ca dng ny, ri ngy 20.4.1911 tuyn b
chnh sch tch bit o i vi nhng hnh ng bo
quyn d man. c Thnh Cha Pi X ln ting phn
i qua Thng ip Jam dudum (24.5.1911), vic bang
giao vi Ta thnh b ct t hn t nm 1913. Bu kh
ngt ngt bao trm khp nc.
4. Gio hi Cng gio v Chnh thng ng u
[16]
Trong nc Nga vua Alexandrov II (1855-81) ko
di cuc bch hi Cng gio ca cha l Nikolai I. Cuc
ni dy ca Ba Lan nm 1863 khin chnh quyn c
nhng bin php mnh n d man. Hu ht cc tu

vin b gii tn, nhiu linh mc, tu s i y (1863-64).

Tha hip 1847 khng cn c tn trng, lin lc
ngoi giao vi Ta thnh chm dt (1866), ting Nga l
ngn ng duy nht phi c dng trong cc hc
ng v l nghi phng v (1869-70). Dn Cng gio
Ruthen b ngc i hn na: 260.000 ngi (gio
phn Chelm) b cng bch ghi tn vo Chnh thng
gio (1875).
Nm 1881, Alexandrov II b nhm v chnh ph
(nihiliste) git cht, tnh trng Gio hi c sng sa
hn di triu Alexandrov III (1881-94), t l i vi
Gio hi Latinh. Thng 12 nm 1882, mt tha hip
mi c k kt vi c Le XIII; cc gim mc Ba
Lan c phng thch, cc chng vin m ca li. Nm
1894, lin lc ngoi giao vi Ta thnh cng tr li
bnh thng. Bn tha hip trong nhng nm 1897 v
1907 c b tc thm mt vi im. Nhng v bin l
ti cao ca Thnh Hi ng, tn l Pobjedonotsev
(1880-1905), i din cho phi bo th Nga, tm ht
cch Nga ha cc hc ng cng nh cc Gio hi,
v ng khng t chi s dng bt c mt bin php
no, hu loi b quyn t do tn gio ca ngi Cng
gio cng nh Tin lnh.
Cuc Cch mng 1905 chm dt ch quc
Tn gio Nga. Sc lnh Nga hong Nikolai II
(1894-1917) ban hnh ngy 17.4.1905, bi b mi hnh
lut dnh cho nhng ngi b o Quc gia v

nhng gio s ban pht cc b tch cho nhng ngi t

Chnh thng gio sang Cng gio. Tuyn co ca Nga
hong ngy 17.10.1905 cng b quyn t do tn
ngng, km theo mt hin ch. T , trn nguyn
tc, Gio hi Chnh thng khng cn l Gio hi c
quyn trong quc Nga na. T nm 1905 n
1910, trn 230.000 gio dn trc kia b cng p theo
Chnh thng gio (hn 2/3 thuc cc tnh min Ty)
nay tr li vi Gio hi Cng gio Roma. Tuy nhin,
do s can thip ca Thnh Hi ng v cc gim
mc Chnh thng, ngi Cng gio cn gp nhiu kh
khn.
Nhiu ngi tr li Cng gio phi i khi
nc gi o. Cui th k XIX, thm mt s khc
tr li mt cch lng l, thnh nhng vin u
tin cho vic phc hng Gio hi Cng gio Nga.
Trong s ny, c bit c trit gia Vladimir Soloviev
(1853-1900), tc gi cun Nc Nga v Gio hi Ph
th (1899). u nm 1909, quc Nga c
131.193.000 dn, th trn 100 triu theo Chnh thng
gio; 13.500.000 Cng gio (8.400.000 Ba Lan),
6.500.000 Tin lnh v hn 5 triu Do Thi gio.
Ba Lan, Gio hi Cng gio t nm 1903 b
quy nhiu bi gio phi Mariavit. l gio phi t
xng l nhng gio dn trit theo gng c Trinh
N Maria. Nguyn l mt tu hi gm cc n tu s v
linh mc, c thnh lp theo nhng thn o ca mt

b ga tn l Maria Kozowska vi s hp tc ca linh

mc J. Kowalski. B kt n nm 1904, h tuyn b ly
khai vi Gio hi. Nm 1906, c Pi X ra v tuyt
thng cho cc hi vin c chp. Gio phi c chnh
quyn Nga nhn nhn v bo v, tip tc hot ng
trong x Ba Lan v Lithuania: 200.000 nm 1911.
Nm 1909, gio phi Mariavit hip nht vi nhm
Cu Cng gio, v Kowalski c tn phong gim
mc Ulrecht. Mt Gio hi quc gia Ba Lan theo li
Cu Cng gio khai sinh ti Hoa K nm 1900 em
v mu quc, c chnh quyn nhn nhn s sp nhp
vi gio phi Mariavit. Nhng nm 1924, nhm Cu
Cng gio tch khi Mariavit, c hai ln bi dn t
y.
Sau cuc chin tranh Nga Th (1877-78) v hi
ngh Berlin (1878), cc nc Rumani, Serbia, Bo Gia
Li thot quyn thng tr ca Th Nh K v dn dn
tr thnh nhng vng quc c lp. V phng din
tn gio, Serbia nm 1879 v Rumani nm 1885 tch
ri khi ta Gio ch Chnh thng Constantinopoli
thit lp nhng Gio hi t tr theo kiu Hy Lp, trong
Quc gia ng trn Gio hi. Cn nc Bo Gia
Li t nm 1870 c vua Th Nh K chp thun
cho c mt khu vc tn gio c lp ngay ti
Constantinopoli. Nhng Gio hi Bo b thng ph
gio ch pht v tuyt thng (1872); mi n nm 1945
mi ha gii xong. Quyn bnh ca ngi Gio ch

Constantinopoli cn b st gim hn na do chin tranh

Balkan (1912-13), n ch cn tc v Gio ch
danh d i vi cc Gio hi Chnh thng (tr Nga),
vi con s 28 triu tn hu (nm 1930), thuc 20 Gio
hi t tr.
Gio hi Chnh thng Nga bit lp khi Gio
hi Chnh thng Constantinopoli t nm 1448, v sut
th k XIX l Gio hi quc gia Nga, Nga hong ng
thi l gio ch, Thnh Hi ng ch l tay sai ca
chnh quyn. Gio hi Chnh thng Nga nhn s mng
truyn b c tin ti cc nc Hi gio v trong trong
cc x thuc a Nga chu, c bit Siberia, ni
lu y ca hng vn ngi: nm 1840, mt ta Gim
mc c thit lp ti Kamtchatka. Cng cuc truyn
gio n sau c trao cho hi Truyn gio Chnh
thng thnh lp nm 1870. Cc gio phi, nht l phi
Raskolniki, bnh trng mnh m. H bn th k XIX,
i sng xa hoa ca cp lnh o v gii thng lu l
mi nguy c cho quc. S bt mn ca dn chng
biu l qua nhng hnh ng qu khch, do ch
ngha v chnh ph pht sinh.
Thi ny Gio hi Chnh thng Nga c nhng
nhn vt ni ting, nh thi s Dostoievski (1821-81),
vn ho Tolstoi (1828-1910). Tolstoi t nm 1877
thnh mt t tng gia cung tn, mt nh ci cch x
hi qu khch mun p mi tn gio, chin tranh,
Quc gia v quyn t hu, ch trng tr li s tinh

khit v yu thng Kit gio nguyn thy. Mc du b

Thnh Hi ng ln n, Tolsloi vn c nhiu ngi
theo. ng l mt trong nhng nhn vt dn ng cho
ch ngha Cng sn.
Cc Gio hi ng phng khc phn ln khng
th pht trin c. Nhm Kit hu, quen gi l ca
thnh Tma Tng n (khong 350.000)
mt thi theo gio phi Nestorius, nay a s tr v vi
Roma. Nhiu Gio hi quc gia theo gio phi
Monophysisme nh Gio hi Syriac cng gi l Jacobit
vi 100.000 tn hu trong x Syria, Kurdistan v
Mesopotamia, di quyn mt v gio ch Hins
(Syria); Gio hi Copt Ai Cp vi 2 triu tn hu
thuc gio ch Alexanria, c ta Le Caire; Gio hi
Abyssina vi 6 triu ngi thuc gio ch AddisAbeba; Gio hi Armen (Gregorian) quan trng nht
vi 3 triu gio dn, ri rc khp u chu, Ai Cp v
M chu, di quyn lnh o ti cao ca v
Catholicos Etchmiadzin (Nga) v nhiu gio ch.
Khong 120.000 gio dn Armen hip nht vi
Roma, 40.000 theo Tin lnh khi ngi Anh v Hoa K
n tr gip h. Ngoi ra cn c Gio hi Nestorius
vi con s tn hu 30.000 Kurdistan, Persia v Irak,
c v gio ch Kosschanes (Kurdistan).
i vi Gio hi Cng gio Roma, cc Gio hi
Chnh thng ng phng c nhng lin lc khng
my mt thit, trong khi cc c Gio hong hng lu

tm n vic hip nht v tha thit ku mi cc Gio

hi ly khai.[17] c Thnh Cha Gregori XIII (157385) thit lp y ban gm nhiu hng y c trch Gio
hi ng phng, m trng cho cc gio s Hy Lp,
Maronit v Armen. c Gregori XV (1621-23) v
Urban VIII (1623-1644) u quan tm n cc Gio
hi ng phng cng nh cc x Truyn gio. T th
k XIX, s lin lc gia Ta thnh vi cc Gio hi
ng phng cng nhiu hn. Ngy 6.6.1848, c
Thnh Cha Pi IX gi ti cc anh em thuc Gio hi
ng phng bc Tng th In suprema Petri, ni n
vic hip nht v long trng ha rng s hip nht ny
s tn trng cc l nghi ca h, bng lng cc gim
mc ng phng tip tc gi chc v c v ngang
hng vi cc Gim mc Cng gio Roma; nhng cn
phi c s thng nht: thng nht trong c tin v nhn
nhn quyn ti cao ca c Gio hong Roma. Nhng
s ku mi khng c hng ng. Cc Gio ch
ng phng tr li bng mt thng ip v thn hc.
Nm 1868, nhn dp i Cng ng Vatican I
(1869-70), Tng th Arcano divinae providentiae ngy
8 thng 9 gi hng Gim mc thuc cc Gio hi
theo L nghi ng phng khng thng ho vi Ta
thnh, trong c Thnh Cha Pi IX nhc n hai
i Cng ng Lyon II (1274) v Florencia (1439),
ng thi mi cc v n tham d Cng ng. Cng
nm 1868, mt Tng th khc ngy 13 thng 9 gi

cc anh em Tin lnh v cc tn hu khng Cng gio,

trong Tng th, c Thnh Cha mi gi tt c tr v
on chin duy nht ca Cha Kit. Nht l i hi
Thnh Th Gierusalem nm 1893, trong dp ny vic
c c hng y Langnieux lm c s Ta thnh
em li nhiu ha hn lc quan. c Thnh Cha Le
XIII li tha thit ku gi qua hai Tng th Praeclara
gratulationis (1894) v Satis cognitum (1896), cng
khai cam kt tn trng cc l nghi ng knh ca ng
phng... Vic ku mi vn tip tc di cc triu Gio
hong sau ny.
III
I SNG NI B CA GIO HI CN I
1. K lut, phng v v ngh thut [18]
Tn iu v n v ng ca Gio hong cng nhiu
ti liu v k lut ca i Cng ng Vatican I, dt
khot tr li nhng khuynh hng Gio hi quc gia.
T nay, uy quyn Gio hi c nu cao, gio dn
on kt cht ch vy quanh v i din Cha Kit, v
ngi nhn quyn ti cao bi Thin Cha. Nu uy quyn
ca ngi Gio hong b sa st trong lnh vc chnh tr
v th tc, th quyn ca ngi li ni bt trong lnh vc
thing ling v tn gio, mt thi i chnh sch tch

bit o i c p dng ti nhiu nc.

c Thnh Cha Pi X va ln cm quyn ngh
ngay n mt b Gio lut mi, vic son tho c
trao cho lut gia tr danh Gasparri (hng y nm 1907,
Quc v khanh 1914-30; + 1934). Sau 15 nm lm
vic, b Gio lut thnh hnh v c c Thnh Cha
Benedict XV cng b nhm ngy l Cha Thnh Thn
Hin xung (27.5) nm 1917. y l mt cng trnh
ln lao, dung ha khuynh hng bo th vi nhng
tin b mi m, ng thi t sn mt quy ch cho s
hip nht Kit gio v khuch trng sc sng ca
Gio hi. Nm 1917, mt y ban c bit c thnh
lp c nhim v gii p cc thc mc. Nhiu hip c
k kt sau ny cng da theo cc khon lut mi. B
Gio lut c cc gii hoan h n nhn, phn
khoa gio lut xut hin ti nhiu vin i hc.
K lut Gio hi v l nghi phng v l mc tiu
cng cuc ci cch ca nhiu Gio hong thi hu
Cng ng Vatican I. Trong lnh vc ny, v i Gio
hong ca cc linh hn c Pi X, chim nht. T
vic canh tn ca c Pi X, mt phong tro l nghi
phng v ni dy trc nht th chin t lu.
Phong tro ny c nhiu im tt, mun tr li c tnh
cng ng trong cc l nghi ca thi Thng c, nhm
mc ch lin kt cht ch hn gia gio s v gio dn
trong thnh L Missa. Nhng trung tm nghin cu
c thit lp ti nhiu an vin v tu vin Php,

c, o, H Lan. Song song vi phong tro ny l vic

hc Thnh Kinh, m kt qu l bn dch Php vn
Bible de Jerusalem (1950) ca trng Thnh Kinh,
Gierusalem. Stuttgart c cng l ni hc hi Thnh
Kinh, pht sinh t phong tro l nghi phng v v s
tip xc vi anh em Tin lnh.
Cc nh ngh thut tn gio cng rt hot ng.
Vic ci cch thnh nhc theo tinh thn c truyn
c t ti nhng thnh qu l lng, nh c nhiu hi
on ly thnh n Cecilia lm bn mng. Mt tng hi
Thnh Cecilia thnh lp nm 1868 c do linh mc
Fr. X. Witt (+1888), v c c Thnh Cha Pi IX
chp thun nm 1870; nhiu nc khc lm theo. Nhc
Gregogrian, cng nh cc l nghi c canh tn v
em p dng, c bit Solesmes v Beuron. n lt
c Thnh Cha Pi X ban ch th cho mt cuc phc
hng bnh ca v truyn phi tr li nhc Gregogrian
thun ty nh xa (1903-04).
Ngnh kin trc v hi ha u tham gia vo
phong tro phc hng ngh thut thnh ny. Php,
c cng nh B, H Lan, Thy S, phong tro bt
u vo cui th k XIX. V dn chng ngy cng thy
phi t chc nhng i l c tnh cng on ti nhng
ni thnh, nhiu ngi thnh ng theo li tn Gothic,
tn Roman, tn Byzantin mc ln chung quanh cc
th ln. l nhng thnh ng bng b-tng hay
bng gch thay v bng , gin d, khc xa li kin

trc c in, lng ly, xa x. Thnh ng thng xy

theo hnh Thnh gi, mi con mt dn ln pha
cung thnh. Cng v l , nhiu ta nh khng xy
ct, khng c gian bn, khng v tranh cnh, ta Ha
gii n trong bc tng dy, ging Ra ti bit hn mt
ni. Tt c nhng bi tr trn thit, nh bch ha, khm
gin sc, tng nh, ph iu, knh v mu, bi k, u
mun li ko con ngi ra khi vt cht v a h
vn ln cao.
Ngh thut iu khc v hi ha (bch ha, knh
v) tr nn thnh t v tin b, nht l t khi c cuc
Trin lm Ngh thut tn gio Paris nm 1911, ri
nhiu cng xng theo tp truyn thi Trung c c
chn chnh, nh trng Beuron, trng Saint-Luc,
trng Ngh thut Maredsous, trng Croix Latine
Louvain, sau cng nhiu tp san v Ngh thut thnh
c pht hnh (1935). Nhng tc phm ca nhm ha
s Nabi (linh hng, 1890): Denis, Desvallires,
Vuillard, Bonnard, Couturier, v ca nhiu ha s khc
nh Servais, Woestijine, Munch, cng nh nhng nh
iu khc Landowski, Dufrasne, Roux, u c nhng
nt ngh thut rt c o, lm cho c nhng ngi
khng hiu g v ngh n ph din, cng phi ch
mc nhn xem v ca ngi (cuc u xo Quc t
Paris nm 1937).
2. Sng o, hi on v dng tu [19]

T th k XIX, li sng o v hnh thc tn sng

khc nhau ti mi vng mi min trong Gio hi.
Php quc, min Ty Bc gi o st sng hn vng
ng Nam, c l v yu t lch s. Vic m mang cc
trng trung hc Cng gio sau nm 1850, a mt
s ln ngi c hc thc tr li i sng o. Ngc
li, gii th thuyn mi ngy thm ng li sng ngoi
Gio hi mt s ln. L do khc nhau: hoc v thiu
linh mc hot ng cc vng ngoi rng ln, ni
sinh sng ca gii cn lao v sn, hoc v t tng bi
gio s, bi tn gio nhim vo u c giai cp ny,
hoc v t cch c on, bo th ca hng gio s. T
cui th k XIX, c phong tro Linh mc th, v
ngi ta bt u thy mc ln nhng t chc dnh cho
th thuyn, nh tu hi Anh Em Thnh Vinh sn-Phaol
ca cha Prvost (+ 1874) ti Vaugirard (1855), hi Le
Prado ca cha Chevrier (+ 1879) Lyon (1860). Nhiu
linh mc triu t hp thnh nhng hi on, c mc
ch hot ng gia gii th thuyn, nh Hi Tng
(Union apostolique) ca Lebeurier.
Gio dn th k XIX-XX cng hot ng rt hng
say. n ng, n b tch cc tham gia v hiu bit
sng o hn xa; h bit dng Sch L, sch in p v
ph bin (cui th XIX). Nhiu ngi, nht l thuc
gii tr thc, bit san s trch nhim vi hng gio s
trong vic iu khin x o.
Vic tn sng c truyn nh tn sng Thnh Th,

Thnh Tm, c M, vn hot ng nh xa, nhng

nhiu hi on thuc th h c tn li dn. Ngc li,
ngi ta thy pht hin nhng phong tro, nhng hi
on thc thi hn. Vic sng knh c M c nhiu
hi on, nh hi Mn ci sng (1826) ca c Pauline
Jaricot, hi Con c M (1847), bt ngun t vic c
M hin ra vi thnh n Catharina Labour (+ 1876),
o binh c M do anh Frank Duff (1921). Vic tn
sng Thnh Th cng pht sinh nhng t chc gi
thnh, chu Mnh Thnh Cha ban m, chu Mnh
Thnh Cha lin tip; t khai sinh ra nhiu dng tu
chuyn lo vic ny. Nm 1874, i hi Thnh Th
c t chc ln th nht l do nguyn vng v sng
kin ca mt thiu n khim tn o c tn l
Tamisier, con thing ling ca cha Chevrier. y cng
l ngun gc i hi Thnh Th ton quc v quc t
ln lt c t chc khp ni, quy t c triu gio
dn. Hai Sc lnh nm 1905 v 1910 ca c Thnh
Cha Pi X v vic sing nng rc l v vic rc l
ca cc tr em, ri phong tro Ngha binh Thnh Th,
nay gi l Thiu nhi Thnh Th, xa b i nhng d
dt qu ng i vi b tch tnh thng ny.
Th k XIX, ngi ta cn c mc kch nhiu
cuc hnh hng v i, m ch ngha Duy l trong th
k trc mun bp cht: l nhng cuc hnh
hng Salette (1846), Lourdes (1858), Fatima (1917).
Thm vo , nhng cuc hnh hng Roma nhn dp

cc Nm thnh (25 nm mt ln), v Nm Thnh Mu

(1954, 1958). H hnh hng khng phi xem du
l cho bng cu nguyn, xin n v sm hi.
Th k XIX cng l th k cu nguyn rt nhiu,
c nhng hi cu nguyn tr thnh quc t, nh hi
Mn ci, hi Tng cu nguyn (1861). ch thng
da theo ca Gio hi: cu cho s tr li ca ti nhn
v cho dn Do Thi, cu cho s hip nht Kit gio v
cho cc linh hn ni luyn ngc (Montligeon). Trong
s cc ng thnh ca th k XIX, ngoi nhng nh
gio dc, tha sai, cn c nhng v sng chim nim v
thn b, cng c nhng v sng thnh thin mt cch rt
n s, hon ton ph thc trong tnh yu Cha, nh
thnh n Teresa Hi ng Gisu (1873-97).[20]
Cc hi dng dnh phn u tin trong cc hot
ng bc i, x hi v vn ha. Th k XIX-XX, nhiu
dng tu pht trin mnh, nhiu tu hi mi c thnh
lp, nhiu tu vin trc kia b gii tn hoc sa st, nay
ly li sc sng mi. Ngay sau cuc nht th chin,
ngi ta ni n mt ma xun ca cc dng tu.
Cc dng c hot ng khng ngng trong vic ci t
v thi hnh s mng.
Nm 1893, c Thnh Cha Le XIII thng nht
cc an vin dng Bin c thnh 14 tnh hi
(congrgation), nhng vn nhn nhn s c lp v
quyn hnh ca mi an vin; ng trn ht l c

thng ph (abb primat) c quyn kinh l cc nh, v

ny t tr s Roma. Nm 1957, c dng c 200 nh
vi 12.561 an s. Dng ny ni ting trong lnh vc l
nghi phng v, thnh nhc v ngh thut thnh. Ngoi
ra phi k n 23.600 n an s sng trong 280 nh vi
mi hot ng, t i sng kn v chim nim n
nhng cng tc t thin bc i.
Dng Xit th k XIX cng c thm nhiu nh
mi, nhng ngy nay ch cn vo khong 44 an vin.
Ngnh Xit ci cch, tc dng Trappist (t nm 1664
Doligny la Trappe do an vin ph De Ranc) c an
vin ph tng quyn ring t nm 1892, vi 64 nh.
Bn ngnh Phansinh Observantes nm 1897 c c
Thnh Cha Le XIII cho thng nht thnh mt, mang
tn dng Anh em Hn mn (Ordo Fratrum Minorum).
Dng Tn pht trin mnh nht t trung tun th k
XIX, ni ting trong cc ngnh x hi: tr thc, gio
dc v truyn gio. Nm 1850, c Thnh Cha Pi IX
dng quyn t cha Jandel (+1872) lm b trn tng
quyn dng aminh, va c cha Lacordaire ti thit
trn t Php. Trong 22 nm di thi cha Jandel, dng
ly li phong v tin mnh trong s v bo v
c tin, bng mi hnh thc truyn gio v vn ha.
[21]
Cc dng tu thnh lp trong th k XIX phn ng
chuyn ngnh truyn gio, chng ti s ni trong
chng sau; y ch k hai dng thuc ngnh gio

dc.
Tu hi Thnh Phanxic Salding (Socit de
Saint Franois de Sales) cng gi l dng Salding,
thnh lp ti Turino () nm 1859 do thnh Gioan Don
Bosco (1815-88), c mc ch gio dc nam thanh
thiu nin, c bit nhng tr bi i. T nm 1875,
dng c nhng x Truyn gio, nh Patagonia
(Achentina), Ratjaburi (Thi Lan). Nm 1872, thm
dng n Saleding do thnh Gioan Bosco vi s hp
tc ca thnh n Maria Mazzarello (+1881) lp ti
Mornese (), cng mt mc ch gio dc nh dng
nam, nhng cho n gii. Dng n Salding hin ang
hot ng trong 71 Quc gia, iu khin cc trng k
thut, trung tiu hc v c nhi vin.
Tu hi Cha Cu chuc (Socit du Sauveur),
cng gi l dng Salvatorian, do mt linh mc triu tn
l J. B. Jordan ngi x Bade (c) sng lp ti Roma
nm 1881, nh mt tu hi Tng gio dc c mc
ch truyn b c tin bng ging dy v sch bo.
Ngnh n tu mang tn N tu Cha Cu chuc (Soeurs
du Divin Sauveur) thnh lp vo 7 nm sau.
Sang th k XX, c thm nhiu tu hi mi nh:
Dng N Bin c Thnh Batilda c thnh lp
nm 1921 do m Bndicte (Marguerite Waddington
Delmas), theo sng kin v tinh thn ca cha Dom
Besse (+ 1920); nh m t ti Vanves. Cc n tu sng

i chim nim, ch hot ng trong an vin, n tip

cc gio s, tu s v gio dn n tnh tm.
Hi Ph t truyn gio (Socit des Auxiliaires de
Missions) do hai cha Lebbe v Boland lp nm 1926,
c mc ch o to nhng linh mc triu i gip cc
a phn c trao cho hng gio s bn quc. Hi
t trung tm Louvain (B).
Dng N tu Y vin Truyn gio (Medical Mission
Sisters) do m Anne Dengel thnh lp ti Hoa K nm
1925, c mc ch truyn gio bng cng tc y t ti
nhng nc cn n.
Dng Tiu Cha Gisu (Petits Frres de Jsus)
do cha Ren Voillaume sng lp ti El Abiod Sidi
Cheikh (Algerie) nm 1936, theo tinh thn cha Charles
de Foucauld (1858-1916), nh truyn gio Maroc v
Sahara. Cc tiu sng ngho nn ti cc xm bnh
dn lm cho Cha Gisu c bit v c yu.
Nm 1939, thm dng Tiu mui Cha Gisu (Petites
Soeurs de Jsus) do ch Madeleine de Jsus thnh lp,
cng cng mt tinh thn v mc ch.
Dng Tha sai Bc i do m Tersa Calcutta, n
tu truyn gio n , sng lp nm 1950 ti
Calcutta. Dng c hai ngnh N v Nam, sng chim
nim v hot ng truyn gio, bc i.
Th k XX, cn xut hin nhng tu hi i

(instituts sculiers); nm 1947, cc hi ny c c

Thnh Cha Pi XII ban Tng hin Provida Mater
Ecclesia lm quy ch cn bn. l sng kin ca
nhng gio dn sng o mun em i sng trn lnh
Phc m vo gia cc hon cnh ca thi i di hnh
thc bn tu s. H sng theo lng tm, thi hnh
nhim v tng gio dn v tin ti bc trn lnh
Phc m, trong khi c mc o i v hot ng gia
i.
Dng n Thnh Phao l Thin bn do linh mc
Joseph Horderet sng lp nm 1873 ti Fribourg (Thy
S), mc ch truyn gio bng sch bo. Opus Dei
(Cng vic ca Thin Cha) l tu hi i th nht c
thnh lp Ty Ban Nha nm 1928 do chn phc
gim mc Escriv de Balaguer. Tu hi gm hai ngnh
Nam v N, c mc ch em c trn lnh Phc m
vo cc gii, nht l tr thc. Tu hi ny hin ang hot
ng hu khp ni mt cch bn cng khai, nht l
Ty Ban Nha v M chu, len li vo cc cp lnh o
v gii tr thc, gy nhiu nh hng ln lao. Hi N
t Quc t Cng gio (Auxiliaires Fminines
Internationales Catholiques) do ch Yvonne Poncelet (+
1955) sng lp nm 1937 ti Bruxelles (B), di s
hng dn ca cha Boland, theo tinh thn cha Lebbe.
N t t nguyn sng tn hin trong bc gio dn. Tu
hi N t Cha Gisu v M Maria (Ancelles de Jsus
Marie) do ch Marcelle Veyrac thnh lp nm 1947 ti

Versailles (Php), nay gi l tu hi Hin din v Sng,

c mc ch gieo rc tnh yu Cha khp ni v lm
chng nhn cho Cha Kit bng i sng trn lnh.
Dng n Lao ng Truyn gio do linh mc Roussel
Galle sng lp nm 1950 ti St-Denis (Php).
3. Khoa hc thnh v Duy tn thuyt [22]
Khoa hc thnh c cc c Gio hong, c
bit c Le XIII c v v t nhng kt qu thit
thc. n lc nc Php theo kp nc c, nh c
nhiu hc vin Cng gio thnh lp ti Paris. Lille,
Lyon, Angers, Toulouse (1875-77). Cc Gio hong
hc vin Roma trc y ch ch trng n trit hc
v thn hc kinh vin, nhng t na th k nay quan
tm n mn gio s. Nm 1922-23, phn khoa gio s
v truyn gio c m ti vin i hc Gregorian.
Nhiu i hc Cng gio thit lp trong th k XIXXX u c phn khoa thn hc, l nhng i hc
Louvain (1834), Fribourg (1889), Washington (1889),
Milan (1920), Nimgue (1923). Hip hi cc i hc
Cng gio c c Thnh Cha Pi XII ti lp nm
1949, hin c trn 20 vin lm hi vin.
c nm 1846, nhng c gng thnh lp mt
vin i hc t thc Cng gio khng thnh, v
trong nc ny cng nh o quc phn khoa thn
hc phi nhp vi cc vin i hc ca Chnh Ph.

Nm 1922, Hn lm vin Thnh Anb c thit lp ti

Cologne, dy trit hc kinh vin, nhn in li cc tc
phm ca thnh tin s .
Nm 1915, c Thnh Cha Beneict XV nng y
ban chng vin thuc B C mt ln thnh mt B, v
sp nhp B Hc v (t 1824) vo B mi vi danh
hiu thnh B Chng vin v i hc, ngy 24.5.1931,
c Pi XI ban hnh Hin ch Deus Scientiarum
Dominus, nhm phc hng trit hc v thn hc ti cc
i hc. V ton hc v vn vt hc, nm 1936 ngi
cho thit lp Gio hong Hn lm vin Khoa hc, ni
quy t nhiu nh thng thi trn th gii.
Thnh khoa tin ti mt khc quanh quan trng
vo gia th k XIX, nh c s phc hng ca Kinh
vin hc phi, m trong th k XVIII b b qun.
Trng phi Tma vn hot ng trn t Ty Ban Nha
(i hc Salamanca t 1239) nht l trong cc hc vin
dng aminh, ni ting hn c c cha Gonzlez (n
sau ln chc Hng y, +1894). Nhng i Li mi l
ni trng phi c pht trin sang nhiu nc
khc, tin phong trong cng cuc ny l linh mc
Buzetti (+1824) thnh Placencia, ri n cc cha dng
Tn Perrone, Franzelin, Liberatore, Palmieri; linh mc
Sanseverino; thuc dng aminh c hng y Zigliara v
cha Lepidi. Cha Kleutgen dng Tn t Roma em
hc thuyt Tma v c, v c nhiu nh thn hc
Bonn, Munster, Freiburg, Mainz, Cologne theo.

Trng phi Tma ni bt khp ni, v t ti

nh thnh cng khi c Thnh Cha Le XIII cng b
Thng ip Aeterni Patris 1879, truyn cho cc gio s
trit hc cng nh thn hc phi ly thnh Tma lm
khun vng thc ngc (sagesse d'or), ng thi t
thnh tin s lm bn mng cc trng Cng gio.
T cui th k XIX, cc nh thng thi Cng gio
hip lc vi nhau pht hnh nhng tp ch v
thn hc v trit hc. Nhng b t in v i nh
Dictionnaire de Thologie Catholique, Dictionnaire de
la Bible, Dictionnaire dHistoire et de Geographie
Ecclsiastiques, cng nhiu b sch thn hc, trit hc,
ch gii Thnh Kinh c ln lt xut bn. Nhng
cuc hi ngh quc t khoa hc Cng gio c nhm
hp ti Paris (1888, 1891), Bruxelles (1894), Fribourg
(1897), Munich (1900). Sau nh th chin, hi ngh
thng hp Roma.
i din cho cc khoa hc thnh th k XIX-XX,
phi k n nhng nhn vt sau y:
Khoa Ch gii Thnh Kinh c nhng gio s
ngi c, nh P. Schanz, Fr. Kaulen, J. Sickenberger,
R. Cornely dng Tn. Cc cha dng aminh iu khin
trng Thnh Kinh Gierusalem do cha J. Lagrange
sng lp nm 1890, vi s cng tc ca cha Louis
Vincent. Cc cha dng Tn iu khin hc vin Thnh
Kinh Roma, v mt trng thc tp Gierusalem t

nm 1927. Cha V. Scheil dng aminh ni ting l nh

ng phng hc. Vigouroux hi St-Sulpice, tc gi
b Dictionnaire de la Bible, cng l mt gio s thnh
Kinh ni ting th k XX.
Khoa H gio c c hng y J. Newman dng
Din ging, v nhiu nh thn hc ngi c, nh
Hermann Schell, Alois Schmid, cng ba cha dng
aminh A. Weiss, A. Gardeil v A. Sertillanges.
Khoa Tn l c nhng nh thn hc thuc trng
phi Tma dng aminh v dng Tn. i din cho
dng aminh l c hng y Zigliara v cc cha A.
Gardeil, Del Prado, Garrigou Lagrange. Dng Tn c
hai hng y Frenzelin v Billot, v cc cha Perrone,
Kleutgen, Palmieri v Pesch.
Khoa Lun l v Gio lut c cc gio s Fr. X.
Linsenman, Val. Thalhofer, cha A. Lehmkuhl dng
Tn, v hai cha aminh Prummer v Merkelbach.
Khoa Gio s v Gio ph c gio s F. X. Kraus,
cha II. Denifle dng aminh, gio s F. X. Funk, cha
Hartmann Grisar dng Tn, hng y J. B. Pitra dng
Bin c, cha P. Mandonnet dng aminh v gio s
L. Duchesne.
Thi i ny cng nh cc thi khc khng trnh
c nhng cuc tranh lun v thn hc, ri nhng lc
thuyt ni dy lm bn tm Ta thnh. Frohschammer,

gio s trit hc Munich, ph nhn s tng quan

gia khoa hc vi mc khi v quyn bnh Gio hi.
Sau khi b ln n hai ln (1857, 1862), ng b o v
cht ngoi Gio hi (1893). Hai trit gia Gioberti v
Rosmini ch trng con ngi c th trc gic v trc
tip nhn bit Thin Cha, cng b ln n nm 1861 v
1866. Cui th k XIX, c cuc tranh lun si ni v
ch thuyt Cng gio ci cch (Catholicisme
rformateur). Bnh vc ch thuyt ny c nhng gio
s ni ting ngi c nh Kraus, Schell, Funk, thi s
Fogazzaro ngi , tc gi cun ng Thnh (b cm
nm 1906), trit gia Von Hugel ngi Anh. H mun
nng cao uy quyn Gio hi Cng gio bng cch thch
ng mnh lit vo i sng tn tin, ng thi p tan
tt c mi ci m h cho l lc hu. Gio s Schell
c bn tc phm bnh vc ch thuyt ny, nhng cc
tc phm ca ng u b lit vo loi sch cm nm
1898; ng ci u vng theo ngay.
Nhng ng lo ngi hn c l mt lung duy l
xm nhp vo trit hc v thn hc Cng gio u th
k XX c, Php, Anh, m sau ny ngi ta gi l
Duy tn thuyt (Modernisme). N bt ngun t thuyt
bt kh tri lun (agnosticisme) ca Kant, ch ngha ni
ti (immanentisme) ca Schleiermacher, cng nh
thuyt tin ha (volutionisme) ca Darwin, lm nn
tng cho s hc tn quan (conception moderne de
l'histoire). N xut u l din u chu ngay khi M

chu ch ngha (amricanisme) ca Hecker v Ireland

Hoa K b c Thnh Cha Le XIII ln ting cnh
co (Testem benevolentiae 22.1.1899).
Duy tn thuyt ch trng gt b mc khi, ch
dng suy lun t nhin gii thch c tin v Gio
hi, lm sao cho hp vi s hc ph bnh v trit hc
tn tin; ng thi xc nh cc tn iu ch l nhng
biu hin d thay i ca mt chn l trong o, m t
n khng c ai c th hiu c. Phong tro Duy tn
bnh trng mnh nht Php v , n su vo u c
cn non tr ca chng sinh, o ln tinh thn o c
ca hng gio s. y cng l phong tro i ci cch
ta nh bn trong ca Gio hi, phong tro ca gii tr
thc, v n su vo bc thng lu x hi, nht l hng
gio s Chin s tin phong ca Duy tn thuyt l gio
s Alfred Loisy (1857-1940) tc gi cun Phc m v
Gio hi (L'vangile et 1glise, 1902) ct ngha
ngun gc o Cng gio mt cch v cng tai hi.
Sau , c nhiu ngi tn tui ng h v chy theo,
nh Houtin, Tyrrel, Murri, Fracassini, Schnitzer,
Kock Qun chng ch bit sau khi Ta thnh dng
bin php cng rn vch trn lc thuyt. Ngay t nm
1903, c Thnh Cha Pi X quyt lit chng li ch
thuyt nguy him ny. Sc lnh Lamentabili ngy
3.7.1907 ca B Thnh v kt n 65 lun , phn
ln rt trong cc tc phm ca Loisy. Thng ip
Pascendi dominici gregis 8.9.1907 trnh by gio

thuyt ny v gi n l cc lc thuyt, ng thi

a ra nhng bin php nh . Sau cng trong T
sc Sacrorum Antistitum 1.9.1910, c Thnh Cha
truyn cho cc i chng sinh trc khi chu chc ph
ph t, cng nh cc linh mc gio s hoc c nhim
v coi sc gio dn phi tuyn th chng Duy tn
thuyt. Ch mt s t gio s t chi tuyn th.
Duy tn thuyt tan dn, khi nhng ngi khi
xng ra n b loi khi gh gio s, hoc t b Gio
hi. Loisy b v tuyt thng (7.3.1908), ri n Houtin;
c hai u b o. Trong khi , nhiu ngi nhn ra
li lm ca mnh, d tr li vi Gio hi, v tuyn b
ch trng Duy tn khng th tha mn nguyn vng
con ngi. Gio hi nh cng bt lo u, h mt
vi v kh xung, nh c Benneict XV bi b B
Mc lc Sch cm (Congrgation de lIndex) v trao
sang B Thnh v.
c Pi XI rt quan tm n cng vic su tm
nghin cu khoa hc, nh xy ct i Thin vn
Castel Gandolfo, vin Bo tng Roma, vin Kho c
Cng gio, t chc Hn lm vin Khoa hc (1935-36).
Ngi tuyn b: Gio hi vn ng h khoa hc, min
sao khng bao gi i ngc vi chn l c tin Cng
gio. Gio hi ng h khoa hc v cng c c tn tin
bit s dng nhng pht minh mi ca thi i. Gio
hi v th nh tan Duy tn thuyt v lm cho cc
ca ch ngha ny quy chnh dn dn.

[1] Sch tham kho: Y. Congar: La Catholicit en

marche, ralisations et espoirs de lglise - G.
Castella: LEglise devant les problmes poliliques G. de Plinval: L' glise en face des problmes
moraux et religieux, trong: Histoire illustre de
lglise (G. de Plinval - R. Pittet) , Paris 1946-48,
Q. II, tr 327-494 - C Bihlmeyer - H. Tuchle:
Histoire de lglise (bn dch Php vn ca M.
Grandclaudon), Paris 1962-67, Q. IV, tr 163-247.
[2] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 163-168
- Xem G. Mollat: La question romaine de Pie VI
Pie XI, Paris 1932.
[3] Xem chng trn, I, 4.
[4] Xin coi nh v ghi ch tr 199
[5] G. de Plinval: op. cit., Q. II, tr 449 v tip - Xem
Manning: Histoire du Concile du Vatican (bn dch
Php vn) Paris 1872 - H. Jedin: Breve Historia de
los Concilios, Barcelona 1960, tr 127-159.
[6] Ngh hi c coi l phn nh ca t chc Gio hi
v s phn chia cc Gio phn thi y: trn 2/3 ngh
ph t cc nc u chu n (176 , 88 Php, 41
Ty Ban Nha, 40 Ao-Hung, 34 Anh v i Nh Lan,
16 c...) 79 v t M chu (40 Hoa K, 9 Canaa,
30 Trung v Nam M), 42 v thuc Gio hi ng
phng v khong 60 t cc x Truyn gio. Ch

nc Nga cn tr khng cho cc gim mc Cng

gio i hi.
[7] Xem Phn Nht, chng Tm, II, 1, tr 324 v tip
[8] ... cest pourquoi les dfinitions du Pontife Romain
sont irrformables d'elles mmes et non par le
consentement de 1glise (Pastor Aeternus, IV ad f)
[9] Xem F. Mourret: Les directions politiques,
intellectuelles et sociates de Lon XIII, Paris 1920
(Histoire de lglise, Q. IX, tr 403-444) - G. Goyau.
Lon XIII, trong Dict de Thol. Cath.
[10] Xem chng sau, II. 1-4
[11] Xem R. Bazin: Pie X (Collection: Les grans
coeurs), Paris 1928 - Amann: Pie X, trong Dict.. de
Thol, Cath.
[12] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 186188, 193-195.
[13] 1971 Catholic Almanac.
[14] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 188194.
[15] Xem chng Mt, IV, 3, tr 57, ch thch 1.
[16] C. Bihlmeyer - H. Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 195196, 244-246.
[17] Xem Y. Congar: op. cit., Q. II, tr 372-378.
[18] C. Bihlmeyer H. Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 208-

214
[19] C. Bihlmeyer H. Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 214222.
[20]
Nhn k nim 100 nm ngy t th, thnh
n c c Gioan Phaol II tn phong Tin s
Hi thnh ngy 19.10.1997.
[21] Sau y l nhng con s tu s thuc cc dng nam
ng nht trong nm 1970:
1- Tn Cha Gisu: 33.828, 2- Phansinh: 26.666, 3Salding 21.905, 4- Lasan: 15.394, 5- Capuxin:
14.127, 6- Bin c: 10.936, 7- aminh: 9.399, 8Marist 9.229, 9- Cha Cu th: 8.155, 10- Oblat:
7.387, 11- Lazarist: 5.817, 12- Verbit: 5.502, 13Spiritain: 4.681, 14- Conventual: 4.590, 15- utinh:
4.447, 16- Ct minh: 3.874, 17- Passionist: 3.824,
18- Cha Trng: 3.659, 19- Trappist: 3.432, 20Clarettiani: 3.416. Mt vi con s khc: Tr th
Thnh Gioan Thin Cha: 2.170, Montfortain: 1.855;
Xit: 1.536, Thnh Th: 1.458, Columban: 1.190,
Tha sai Paris: 789, St-Sulpice: 671, Tiu
(Foucauld): 240 (Annuario Pontificio 1971).
Ba Dng n c con s tu s ln nht (1970) l: N t
Bc i Thnh Vinh sn Phaol: 43.742, Salding:
18.789, v Ctminh: 13.643.
Mt vi con s khc: ng Chn lnh (Angers):
10.885, Phansinh Tha sai c Maria: 10.120,

Thnh Phaol de Chartres: 3.964, Cha Quan Phng

(Portieux): 1.341, c B Truyn gio: 1.294, Kinh
s Thnh - utinh: 1.226, Tiu mui (Foucauld): 960
(Annuario Pontificio 1971).
[22] C. Bihlmeyer H.Tuchle: op. cit., Q. IV, tr 222229.