HOME

Phn Nh :
CN KIM V NG KIM THI I
Chng Mt
MT CUC CI CCH TN GIO (t.k. XVI)
I. Luther ng u vi Ta thnh Roma
1. Tnh trng tn gio, x hi v chnh tr c
thi Luther
2. Thm cnh ca mt tm hn
3. Luther b Ta thnh Roma kt n
II. Gio hi Ci cch c
1. Luther bt tay vi hng qu tc
2. Gio hi Ci cch: mt lc lng chnh tr
3. Gio hi Tin lnh v ci cht ca ngi sng
lp
III. Calvin vi Gio hi Tin lnh Php v
Thy S
1. Gio thuyt Luther trn vo t Php
2. Zwingli v o Tin lnh Thy S
3. Calvin sang Thy S lp Gio hi Tin lnh

4. Gio thuyt Calvin bnh trng i cc ni v

ci cht ca nh ci cch
IV. Henry VIII v Anh gio
1. Henry VIII v cuc ly gio nm 1533
2. Nhng phn ng: nhiu ng T o
3. T ly gio n Anh gio di thi Elisabeth
Cn kim thi i bt u bng mt cuc ci cch
tn gio do Luther khi xng: ng thi khi pht
phong tro canh tn ca cc thnh nhn nhm chn
hng i sng Gio hi. Cui thi Trung c, i sng
Gio hi sa st rt nhiu, mi ngi mong c mt
cuc Phc hng ton din. Nhng ang khi cuc Phc
hng b cn tr bi tnh trng chnh tr bn ngoi, v
c cu t chc bn trong ca Gio hi, th Luther ng
ln m u mt cuc cch mng, to nn mt thi
khng hong tn gio.
Phong tro ci cch do Luther khi xng
c, lan trn mau chng sang nhiu nc khc.
Thy S, Zwingh lp Gio hi Ci cch ti Zurich.
Php, vua Franois I n p nhm Ci cch thnh
Meaux; mt s trn sang nc ngoi, trong c
Calvin lp Gio hi theo ch trng ca ng Genve.
T lc a, phong tro Ci cch trn sang Anh quc v
mc mt hnh thc hi khc. V l do hn nhn, vua
Henry VIII ng ln chng Gio hi Roma, i ti ly

gio; ri t ly gio tin ti Anh gio di thi n hong

Elisabeth. [1]
I
LUTHER NG U VI TA THNH
ROMA
1. Tnh trng tn gio, x hi v chnh tr c thi
Luther
T th k XIV, thn hc kinh vin bc vo thi
k suy thoi. Cc nh thn hc ch bit nhai li nhng
gio thuyt ca nhng ngi thuc th k trc, qu
mi mit v ung ph thi gi vo nhng cuc tranh
lun v hnh thc, danh t. Trng phi Tma thin v
l tr, cn trng phi Scot thin v ch, c hai knh
ch nhau. Khoa thn hc tr nn kh khan, khng gip
nng cao i sng o c. Trong khi y, trng phi
Occam c coi l tn tin: i vi trit hc, trng
phi ny hoi nghi tt c nhng suy lun siu hnh, ch
tin vo thc nghim; i vi tn gio, h b ri l lun
ch tm n tin tng. Chnh v th, trng phi Occam
dn ng cho Luther trong ch trng cngchnh-ha bng c tin.
Cui th k XV sang XVI, c cn xut hin
ch ngha Nhn bn (Humanisme) do Erasmus (1466-

1536) ngi thnh Rotterdam ng u. V vn

chng, Erasmus ch trng li pht biu ca cc vn
ho La Hy, khinh ch li hnh vn man r ca thn
hc kinh vin. V thn hc, ng ch trng tr v
ngun: Thnh Kinh v gio ph. Trong cun Ca tng
nng in (loge de la Folie, 1511), ng d dm ch
trch cc nh thn hc kinh vin, kch li sng o
c ca thi Trung c v nhng cch tn sng trong
Gio hi m ng cho l m tn, cn phi c ci
cch.[2] V th, ngi ta khng ly lm l khi thy ban
u Erasmus cng ng h Luther.
Chnh tnh trng sa st ca thn hc kinh vin v
s xut hin ca ch ngha Nhn bn m ng cho
Gio hi Ci cch. Nhng xt v hc thuyt, Gio
hi ny li bt ngun t gio l ca Wiclif (1328-84)
v Huss (1369-1415). Cng nh Wiclif, Luther ch
trng thuyt tin nh theo s mnh, ch nhn Thnh
Kinh, chi b Thnh truyn, ph nhn quyn ti thng
Gio hong, t chi mu nhim bin th trong Thnh
Th, kt n vn n x, khng cng nhn gi tr li tu
th...
S thnh cng ca Gio hi Ci cch cn nh
tnh trng Gio hi thi . Nhiu Gio hong cui th
k XVI, v qu quan tm n quyn li trn tc ca
nc Ta thnh, xao nhng vic ci t Gio hi. c
Alexanr VI (1492-1503) c nhiu gng xu, c
Giuli II (1503-13) qu ch tm vo vic bo v t

Ta thnh. c Le X (1513-21) ham thch ngh thut

v khoa hc hn o c. Hng Gim mc, tuy c
nhiu v tt lnh thnh thin, nhng phn ln sng xa
hoa v lm chnh tr. Cc linh mc hu ht ngho tng,
phi lm vic thm kim n. Khng c hun
luyn y v o c cng nh vn ha, nhiu v c
cuc sng bt xng. V th, ngi ng h cuc ci
cch ca Luther lc ban u u thuc thnh phn
nhng linh mc bt xng ny, nh Karlstadt, Munzer,
Oecolampade, Bucer. Cn gio dn, ngoi tr a s qu
tc n chi ng im v lm tham vng, phn ng c
i sng o c kh cao, nhng th o c s st,
vi li sng knh tnh cm thi Trung c. tnh thnh,
gio dn b nhim t tng chng hng Gio phm, do
tuyn truyn cng c, m cn do gng xu ca cc
ch chn na.
Tuy nhin nu khng c tnh trng x hi v chnh
tr thi to c hi thun tin, th gio thuyt ca
Luther c th b dp tt ngay t u v khng i n
ly gio. Trc ht, tnh trng x hi c cng nh
ch phong kin u chu by gi, y dn chng
vo cuc sng i kh v lm n l cho cc ng hong.
Nhng cuc vng dy ca nng dn nm 1461, 1470,
1476 v 1492 dn ng cho cuc ci cch m mu
nm 1524 do Munzer, ca Luther. Nhng Luther
b ri h, bt tay vi qu tc, v giai cp ny c th lc,
li ch trng chng hong v Roma.

Thi y ngi c th ght ngi , khng nhng

v l do chng tc m cn v chnh sch thu kha ca
cc B trong nc Ta thnh. Ti sn ca Ta thnh
c rt nhiu, cc ng hong cng nh dn chng u
khng mun nhng ti sn y ri vo tay ngoi bang.
ng h Luther ly khai vi Ta thnh, cc ng hong
s tc ot c cc ti sn !
ng v phng din chnh tr, gio thuyt ca
Luther cn c coi l mt lc lng thng nht
nc c chng hong , mt yu t lin kt cc min
theo cng mt gio phi, i n mt lin minh, m
vn bo v c quyn lc v t li cho mi ng
hong. Tt c cc l do trn gip Gio hi Ci
cch bnh trng v tin ti mt tn gio quc gia.
Nhng nm 1517, khi Luther khi xng mt ch
thuyt, c l khng n nhng hon cnh tn
gio, x hi, chnh tr ni trn. V cuc ci cch ca ng
tht ra khng phi x hi, chnh tr m l cuc cch
mng thn hc, kt qu bi thm ca mt tm hn.
2. Thm cnh ca mt tm hn [3]
Ngy 30.10.1517 ti Wittenberg, mt th trn nh
thuc quyn ng hong Friedrich x Saxonia, dn
chng i li tp np khc thng, h ko nhau n
thnh ng knh ving hi ct cc thnh lnh hi n
x. Sng hm y, Martin Luther, linh mc dng utinh,

 dn trn ca thnh ng mt bch chng bng

Lavn gm 95 ti v n x v vic quyn tin xy
thnh ng. ng tuyn b sn sng tranh lun cng
khai v cc ti . L do no thc y Luther
ng ln phn i vn n x ?
Theo Gio hi, n x l vic tha th tt c hay mt
phn hnh pht bi ti, m mi ngi phi chu i
ny hay i sau trong luyn ngc. Nhng mun c
s tha th ny, trc ht phi c n ngha vi Cha,
nu c ti trng phi n nn hi ci v xng ti. Cn
cc vic lnh lnh n x, nh cu nguyn, chay lng,
b th..., l nhng vic n t theo sau. Theo Sc lnh
nm 1476 ca c Sixt IV c th ch n x cho cc
linh hn ni luyn ngc, rt ngn nhng ngy n ti
. Ban n x, Gio hi mun thc y gio hu lm
vic thin n ti cho mnh v cho cc linh hn. Mi k
ban n Ton x l mt dp cc nh ging thuyt m
tun i phc a cc ti nhn n nn tr li. Nhng
trong vic ban pht cng nh lnh nhn cc n x ny
c nhiu ng nhn v lm dng. Mt s nh ging
thuyt mun li ko gio dn cng tht nhiu tin, nn
c li trnh by phng i.
Thng 10 nm 1517, theo li ca c cha Albert
Brandenburg, cha J. Tetzel (1465-1519) dng aminh
m tun ging n x ti Juterbog gn Wittenberg, ni
Luther dy hc. c cha Albert l tng gim mc thnh
Magdeburg, trc kim nhim a phn Halberstadt,

nay li nhn thm gio tnh Mainz. t chc ta gim

mc mi, c cha Albert xin Ta thnh cho ging n
x trong ba a phn ca ngi quyn tin. S tin thu
c, mt na dnh cho ta tng gim mc, cn mt
na s dng cng vo vic kin thit n thnh Pher
Roma. Cng vic c trao cho cc cha dng aminh,
ng u l cha Tetzel. Li trnh by ca nh ging
thuyt ny lm nhiu ngi tng n x c th mua
bng tin bc.
Khi a ra 95 ti, s thc lc y l Luther
khng c lm cch mng chng Ta thnh. Mc ch
ca ng ch mun ngn chn nhng li dng n x vi
li trnh by sai lm v ng trch. Nhng i su vo
tm hn ng, ngi ta thy vn n x thc s ch l
c hi tung ra nhng ch trng, m ng cho rng
khm ph c. Chng ta cn tm hiu i sng ca
v linh mc dng u tinh.
Martin Luther sinh nm 1483 ti Eisleben x
Saxonia, l ngi anh th hai trong tm anh em. Ngay
t b, Martin gp phi cnh cc kh ca mt gia
nh th m, khin cu c quan nim en ti v cuc
i. ng v thn sinh ca Martin tnh tnh li cng ci,
thng la mng nh p con ci. th, hc ng
Martin cn phi chu mt nn gio dc trng tr kht
khe ca thi , m sau ny khi nh li Luther gi l
a ngc. o gio c trnh by cho Martin l mt
th o nghim khc, s st v phn xt v ha ngc.

Nm 18 tui, gia nh Martin tr nn kh gi, Martin

vo i hc Erfurt theo ban vn chng trit l. Mt tai
nn xy ra vo ngy 2.7.1505 nh hng rt nhiu
trn cuc i Luther sau ny. Hm y t nh
Mansfeld n Erfurt, gia ng anh gp ma ln, st
nh ngang tai; v s qu, Martin xin vo dng u tinh
ngay ti Erfurt.
Bc vo dng, Luther theo ban thn hc cho ti
khi th phong linh mc nm 1507, ri c sai i hc
Thnh Kinh Wittenberg. Ma ng 1510, ng c
sang Roma trnh by vi b trn tng quyn v vic
dung ha hai khuynh hng rng php trong dng u
tinh. Ngi ta k li, hnh nh i sng xa hoa gio
m Luther c chng kin, ny sinh ni ng
tng cn phi c mt cuc ci cch. Tr v nc, ng
c tip tc hc Wittenberg v u tin s thn hc
nm 1512; lin sau , ng c c gi chc gio s
Thnh Kinh thay th cha b trn Staupitz. Nh ti dy
hc v ging thuyt, Luther c gii sinh vin v gio
dn qu mn. Trong nhng nm dy Thnh Kinh, ging
ngha Th thnh Phaol, ng a ra nhiu quan
im mi l m ng cho l khm ph c, nh
n Cha soi sng sau bao nm khc khoi lo u.
Ti sao Luther khc khoi lo u ? ng vn l
ngi o c knh s Cha; nhng l th o c
khc nghit, s st: s cht, s phn xt v hnh pht
i sau. Tng vo dng s c an tm, nhng tri li.

Mi khi cn cm d ni ln l mt ln ng cm thy
mnh l k b kt n. ng cu nguyn, hm mnh, n
chay, hnh xc nhng vn khng thot khi m nh ha
ngc. Nhng khi c cc sch o c v thn b thi
y, l nhng sch thng cao lng tin tng vo
Cha nhn lnh, v khuyn khch s ph thc hon ton
ni tnh yu ni Thin Cha, Luther bt u cm thy
nim an i lm du i nhng ni lo u. Vi tm trng
, mt hm Luther khm ph ra con ng gii
thot, m ng cho l nh n soi sng bt ng ca
Cha Thnh Linh. Con ng gii thot y c ng
tm thy trong cu Thnh Kinh: Ngi cng chnh
sng bi c tin (Kb II, 4; Rm I, 17). Bm cht vo
s khm ph l lng ny, nh ci cch xy dng dn
mt gio thuyt.
V mu nhim Cha Ba Ngi v Ngi Hai Nhp
th, Luther khng ch trng iu g mi l. Nhng khi
bn n s phn con ngi v tng quan con ngi
vi Thin Cha, ng t t bc vo con ng xa cch
Gio hi Tng truyn. ng ch trng ti nguyn t
lm con ngi bi hoi hon ton, n mi hnh
ng ca con ngi du l ti li, k c nhng vic
c coi l thin. Nhn c ca cc thnh ch l
hnh thc nhn c, thc s n l nt xu. Mun
c m bo n cu , ch cn tin vo ci cht ca
Con Thin Cha. c tin n b tt c ti li
nhn loi nn khng cn phi lm g khc hn l tin

mnh c cu thot; ch c trng hp hn tin mi

lm ngi ta xa Thin Cha.
3. Luther b Ta thnh Roma kt n.
Luther cho in 95 ti m ng dn ca thnh
ng Wittenberg, v ph bin khp ni. Nhiu nh
ging thuyt ln ting kch nhng ti ca Luther
trn ging i; ring cha Tetzel pht hnh cun Nhng
Phn (Les Antithses). Nhng Luther c nhiu
gio dn, sinh vin v cc bn cng dng ng h. Khi
ng hong Friedrich cai qun min m cuc iu
tra, th cha b trn Staupitz tr li che y rng: y ch
l chuyn my nh ging thuyt bnh phm nhau v li
tuyn truyn n x. Thng 11 nm 1517, sinh vin
Wittenberg biu tnh, t cun Nhng Phn ca cha
Tetzel v hoan h Luther, khin ng thm vng tm v
mnh dn.
c tng gim mc Albert Brandenburg trnh
95 ti ca Luther sang Ta thnh. c Thnh Cha
Le X lc u cho l vic tranh lun gia cc dng tu,
nn khng . Nhng thng 12 cng nm 1517, c
hng y Tommaso Vio thnh Gaeta dng aminh, ngi
ta quen gi l Cajetano, ln c Thnh Cha mt bn
tng trnh, vch r nhng sai lm ca Luther v s
cng chnh ha v quyn gio hun ca Hi thnh; lc
y c Thnh Cha mi lu tm n s vic, song cn

tin rng c th dp tt bng cch trao nhim v cho

cc b trn dng.
Thng 4 nm 1518, trong mt phin hp tng hi
dng u tinh ti Heidelberg, Luther c nhiu ngi
lm hu thun, n trnh by quan im ca mnh v
t bin h. Mt thng sau, ng ln c Thnh Cha
mt cun sch nh, nhan Gii quyt cc vn
ang c tranh ci v hiu nng n x (Resolutiones
disputationum de Indulgentiarum virtute), trong ng
t co nhng sai lm v lm dng ca nhiu nh ging
thuyt, cui cng ng kt lun rt khim tn, v sn
sng vng phc: Chp thun hay khng, ting ni ca
c Thnh Cha s l ting ni ca Cha Kit i vi
con, v nu con ng cht, con s khng ngi cht.[4]
V khng chu rt li gio thuyt ca mnh, Luther
c gi sang Roma, nhng ng xin kht v l cha
tin chi ph hnh trnh. ng hong Friedrich x
Saxonia ra mt bnh vc nh ci cch, ng xin c
Thnh Cha cho Luther c gp c hng y Cajetano
lc ang Augsburg, thay v phi sang Roma. T
ngy 12.10.1518, bng tnh cha con, c hng y c
thuyt phc Luther, nhng khng kt qu, v m 20
Luther i khi Augsburg. Bit mnh th no cng b kt
n, ngy 28 thng 11 nm y Luther n khiu ni
ln i Cng ng.
Thc ra cho n lc ny, Luther vn cha c ly
khai vi Gio hi. Thng 3 nm 1519, ng cn vit cho

c Gio hong: trc mt Thin Cha v loi ngi,

con khng h mun v lc ny con cng khng
mun chng li Gio hi Roma v c Thnh Cha.
[5] Nhng cc cuc ng vi nhiu nh thn hc
lm ng mi ngy thm xa Gio hi. c cc sinh
vin Wittenberg v cc bn cng dng ng h, thm
vo s che ch ca ng hong Friedrich v hip s
Ulrich Von Hutten, Luther quyt khng li bc.
V pha Roma, Ta thnh khng mun vi vng,
c th v nhng li l ca Luther vit cho c Thnh
Cha t ra sn sng tun phc, nhng cng c th v
nhng l do chnh tr i phi kin nhn. Mun bt
Luther, phi c chnh quyn tha thun v gip tay.
Nhng hong Maximilian I (1493-1519) lc y ang
au nng ch cht, cn ng hong Friedrich x Saxoma
li l ngi bnh vc Luther.
Trong s cc nh thn hc hng hi bnh vc chn
l c Maier Von Eck, ph vin trng i hc
Ingolstadt. T thng 12 nm 1518, Von Eck xut bn
cun Obelisci (signes typographiques, notes critiques),
vch r nhng sai lm ca Luther v thch thc mt
cuc tranh lun cng khai. Luther nhn li v cuc
tranh lun c n nh vo cui thng 6 nm 1519, ti
lu i Pleissenburg gn Leipzig. Von Eck l mt nh
h gio thi danh, tr khn sc so l lun anh thp, tr
nh phi thng, dn Luther n ng cng bt ng
phi nhn nhn nhng h kt tai hi, m c l ng cn

mun che y hay cha thc r rng. Von Eck thng

cuc, nhng trc c ta gm ng gio s nhiu
i hc, Luther tuyn b ph nhn quyn Ta thnh
Roma v c i Cng ng, m trc y ng i
ni n. ng ch nhn quyn Cha Kit v Thnh Kinh
m mi ngi c quyn gii thch theo Thnh Linh,
ngha l ng ch trng t do ph phn (libre examen).
Sau cuc tranh lun Leipzig, Luther c lp
trng r rt, nc c chia lm hai phe: bn bnh v
bn chng. Trong gii tr thc nhng nh nhn bn hc
vn khinh ch cc nh thn hc, bt tay vi Luther. Mt
s ngi nh Melanchthon theo ng ti cng, mt s
khc nh Erasmus khi thy Luther mit th con ngi,
coi ng l th ch. Trong gii chnh khch, nhng
ngi ch trng chng Roma, thay Luther t r thi
, cng bt tay vi ng. Ulrich Von Hutten ng u
cc hip s theo ch ngha t do v chnh ph, t trc
vn li dng Luther, nay dnh cho ng c 100 ky s h
v. Nhn thy lc lng s ngi ng h, Luther tuyn
b: Vic quyt nh xong, i i ti s khng bao
gi lm ha vi Roma. [6]
Nm 1520 lu nm quyt nh. Von Eck sang
Roma vn ng Ta thnh kt n Luther. Mt y
ban c thnh lp di quyn ca c hng y
Cajetano, xt x 41 ti ca nh ci cch. Ngy
15.6.1520, c Thnh Cha Le X ban Tng chiu
Exsurge Domine: Ly Cha, xin ng ln, bnh vc

ly chn l ca Ngi (Tv LXXIV, 22), ln n 41 ti

ni trn, cm Luther ging dy thn hc, buc ng phi
rt li lc thuyt, nu khng, s mc v tuyt thng.
c tin ny, Luther xc ng mnh lit, ng ni: Ti
cm thy au kh nh a con b m b ri. Nhng
cng lc ng gin d tuyn b. By gi ti mi
bit r Gio hong chnh l qu vng.[7]
Thng 8 nm 1520, Luther tung i khp ni bn
Tuyn ngn gi hng qu tc Kit gio c; thng 10,
cun Cuc lu y Babyln; thng 11 cun Quyn t
do ca ngi Kit hu. Tc phm sau cng bn v s
cng-chnh-ha bi nguyn c tin; hai cun trn cha
y nhng lun iu kch Gio hi, ng nho bng
lut c thn gio s, i chm dt nhiu vic tn sng
m ng cho l m tn, nh hnh hng, ving hi ct
cc thnh... Cui cng, ng kho lo i cho chnh
quyn can thip vo cc th tin dng cng v kim
sot hng Gio phm. V cc b tch, ng ch nhn Ra
ti, Ha gii v Thnh Th, m ng thy c trong Phc
m.
Ngy 10.12.1520, sau khi nghe bit cc sch ca
mnh b t ti Cologne do khm sai Ta thnh
Aleandro v Von Eck, Luther cng hp cc bn hu ti
cng thnh Wittenberg, t bn Tng chiu, cun Gio
lut v b Tng yu Thn hc ca thnh Tma, ng
ni: V bay m Li ca Cha b xuyn tc, ta ha thiu
bay! Ngy hm sau, Luther bc ln ging i ln

ting ni: Hm qua, ti cng trng, ti t ht

loi sch c n ca Gio hong. L ra chnh n, ti
mun ni chnh bn Gio triu, phi nng sng nh
vy. Nu anh em khng on tuyt ngay vi Roma, anh
em khng th ri linh hn c... Khn kip cho
Babyln! Bao lu ti cn hi th, ti cn ni: Khn
kip! [8] Ngy 3.1.1521, mt Tng chiu khc Decet
Romanum Pontificem, cng b n v tuyt thng cho
Luther.[9]
II
GIO HI CI CCH C
1. Luther bt tay vi hng qu tc
Hong Maximilian I bng h ngy 12.1.1519,
Carlos Quinto (vua Ty Ban Nha) c bu ln k v
(1519-56). Thi , hong La c c bn phn bo
v c tin Cng gio. Luther b Ta thnh kt n,
n lt hong c nhim v phi can thip. Cc S
thn Ta thnh thc ng thi hnh n lnh. Carlos khng
t chi, nhng v ang sa son chin tranh vi
Franois I nc Php, li thy dn chng v mt s ng
hong ng h nhm ci cch, nn cha mun thi hnh
ngay. ng cn nghe Friedrich, ngi bnh vc Luther,
xin hon vic em xt x li trong quc Ngh

hi (dite) sp hp ti Worns.
Ti Ngh hi Worms ngy 17-18 thng 4 nm
1521, Friederich yu cu cho Luther c t bin h
trc khi b kt n. ng trc Ngh hi, Luther can
m v hin ngang trnh by gio thuyt ca mnh v
thng thn ph nhn quyn ti thng thing ling ca
c Gio hong. Ch vo ng sch (23 quyn) ca
Luther, quan ta hi tc gi hai cu: Th nht, ng c
nhn cc tc phm ny l ca ng khng? Th hai, ng
c mun rt li iu no khng ? Sau khi nghe c
nhan cc cun sch ni trn, Luther tr li cu th
nht: Ti xin xc nhn y l nhng sch ti vit.
Tip n cu hi th hai, ng p: Bao lu ti cha
c qu v dng li Thnh Kinh hoc mt l hin
nhin (v ti khng ch tin Gio hong, cng khng
ch tin vo Cng ng, l nhng ngi thng hay sai
lm v mu thun), minh chng rng ti sai lm, th
ti cn phi nghe theo nhng li Thnh Kinh m ti
trng dn, lng tm ti tri buc vi Li Cha phn.
Ti khng th v cng khng mun rt li iu g v l
lm tri lng tm mnh l thiu chc chn v khng
lng thin. Ly Cha, xin thng gip con. Amen.
[10]
Kt qu, nh ci cch lnh n trc xut khi
quc, vic thi hnh trao cho Friedrich nh cm quyn
trc tip ca Luther. Nhng ng hong ny lp mu k,
Luther cn li trong nc c, tuyn truyn v

thnh lp Gio hi Tin lnh vi s ng h ca cc

ng hong. Ngy 4.5.1521, trn ng t Worms tr v
Wittenberg, Luther b mt ton 5 k binh bt cc em
i. Dn chng cho l Luther b bt v c th b git.
Nhng ng vn sng, ngi ta bo v ng, a ng n
Eisenach ti lu i Wartburg. Luther ci trang, ly tn
l hip s Georg, ru, xung tc ch i thi c
thun li li xut hin.
Mi thng n trn trong lu i Wartburg, i vi
Luther l nhng thng au kh, au kh v bnh hon,
nhng nht l au kh v tinh thn: b trc xut khi
Gio hi, ng cm thy lng tm cn rt. Tuy nhin,
ng vn ngh lc vit thm nhiu tc phm, nh
Bi b Thnh l t, vic xng ti; nhng ng k hn
c l phin dch B Thnh Kinh ra c ng. Phn Tn
c ng hon thnh trong 3 thng vi s cng tc
ca Melanchthon v Spalatin. Cn phn Cu c mi
nm 1534 mi hon thnh v phi nh n s cng tc
ca nhiu ngi bit c ng Hy B, nh Aurogallus.
Bn dch ca ng c ph bin rt mau chng.
Trong khi , gio thuyt Luther tip tc lan trn
i cc ni, ng thi nhng hnh ng phm thnh xy
ra lm ng lo ngi. Nhiu linh mc, tu s nam n theo
con ng hi tc ph gii ca Luther, kt hn, tr
thnh nhng cn b tuyn truyn cho gio thuyt mi.
Karlstadt h ho bi b Thnh L, trit h nh tng
thnh v cho rc l di hai hnh bnh v ru.

Munzer ng ra lp nc Cha Kit, chn 12 tng

v 72 mn , sai i ging cc cng trng, ch giu
Ta thnh Roma, ch trng mi s lm ca chung v
tnh huynh , xy dng mt x hi khng tng
(utopie). Munzer cn cho rng vic ra ti cho tr em
khng thnh, nn khi khn ln phi c ra ti li;
l gio phi Ra-ti-li (Anabaptisme).
u nm 1522, Munzer n Wittenberg li cun
c nhiu ngi theo, trong c c nhng
thn tn ca Luther, nh Amsdorf, Melanchthon v c
bit Karlstadt. Nghe bit ch trng ca Munzer v
nhng hnh ng qu khch ca Karlstadt, Luther cho
rng khng th tha th c, cn phi dp ngay. Ngy
1.3.1522, Luther b Wittenberg ln ting khin trch
hai : Cha Kit khng dy ti gi o, lm
thit hi cho k khc. Nguyn nhn lm cho Luther lo
s chnh l s thnh cng ca ng.
Tnh trng ri ren lc y cho php Luther xut
hin v t do hnh ng. c, Carlos Quinto vn cn
chin tranh vi Franois I. Ngh hi t tr s
Nuremberg thay hong cm quyn, tuy chng li
Luther, nhng v khng c cc thnh ph ng h bi
chnh sch thu kha qu nng, li thy nhiu ngi
trong chnh quyn a phng Nuremberg ng h
Luther, nn Ngh hi nh chu ha hon v ch i
mt cng ng c triu tp c. Cn bn Roma,
c Thnh Cha Adrian VI (1522-23) tuy cng quyt

phc hng Gio hi, v c hng y Chieregati sang

Nuremberg, nhng khng may c Thnh Cha bng h
vo thng 9 nm 1523, sau 20 thng ngi Gio hong.
Munzer v Karlstadt phi b x Saxonia, nhng li
hot ng cch mng trong cc x Suaben, Thuringia
v Alsace; i n u hai ng cng tuyn truyn chng
hng gio s v qu tc. Nng dn ang b n p di
ch phong kin, ha nhau theo. y khng phi
l ln u tin nng dn ng ln chng hng qu tc,
nhng cuc cch mng 1524 ny quan trng hn nhiu,
v c thm yu t tn gio. Nhng v t ph bt u t
Suaben, lan trn nhanh chng qua vng Tyrol.
Franconia, Hesse, ri c Thuringia v Saxonia na. Cc
ng hong b e da lin kt vi nhau i ph. S
n p tr thnh mt cuc trng pht m mu rng
rn. Munzer b bt v b trm quyt (1525).
Trc cnh mu y, Luther khng nhng
ng h nhng nguyn vng ca nng dn, tri li cn
gt gao kt n h: Hi cc lnh t, hy ng ln tiu
dit, ct c bn phin lon. Ai lm g c xin hy ra
tay. Chng ta ang sng trong thi i qu xo trn,
n mt hong t ln Thin ng bng mu k
khc, d hn mt ngi sing nng cu nguyn. [11]
Thi ca Luther lm nng dn on ght v khng
cn tn nhim ng na. D mun d khng, t nay b
buc Luther phi bt tay vi qu tc, ng thi bin dn
phong tro ci cch tn gio ca ng thnh cng c

chnh tr cho cc ng hong.

2. Gio hi Ci cch : mt lc lng chnh tr
Luther bt tay vi qu tc, nhng khng phi tt c
u ng h ng. Nm 1524, khi thy Nuremberg vn
gi lp trng ha hon, mt s ng hong nh
Fernando nc o, em hong Carlos Quinto,
Withelm II x Bavaria, c tng gim mc thnh
Salzburg v c gim mc thnh Trento, k kt mt
lin minh ti Ratisbon nht quyt trung thnh vi Ta
thnh. Cn cc ng hong ng h Luther, s thc
khng v l do tn gio cho bng t li v chnh tr.
Nm 1525, Albert Brandenburg,[12] b trn tng quyn
dng hip s Teutonic, theo li khuyn ca Luther,
hi tc, kt hn vi cng cha nc an Mch, cp
ly ti sn ca dng v lm qun cng th nht nc
Ph (1525-68). Cng nm y, ng hong Philipp x
Hesse bt tay vi Luther, ot ti sn ca Gio hi v
em ci chnh tr xo quyt gip Luther. Phong tro
bt u lan rng: nhiu ng hong cc ni ln lt theo
nhau tha mn lng tham.
Nm 1526 Ngh hi hp ti Spira (Speyer), Carlos
Quinto lc ny rnh tay v va chin thng Franois
nc Php xong, ng c th tr li v n Luther. Nhng
may mn cho nh ci cch thnh Wittenberg, v chnh
ngy khai hi, ngi ta c tin vua nc Php tm

cch phc th v lp lin minh vi cc nc b th lc

ca Carlos e da, trong c nc Ta thnh. ng
hong Fernando nc o, ch tch ngh hi, nghe tin y
ht hng hi thi hnh quyt nh Worms kt n Luther.
Carlos li bn tm vi Franois I, v thng 5 nm 1527
ng em qun nh chim nc Ta thnh, bt giam
c Thnh Cha Clement VII (1523-34). Cn Fernando
t nm 1526 ln k nghip Ludovilkus II lm vua x
Bavaria v Hung Gia Li, phi lo chng Hi qun, nn
khng cn thi gi ngh n vn tn gio c na.
i ph vi nhng e da tr li, cc ng hong
theo Luther k kt lin minh vi nhau Torgau, v lo
t chc ch mc s trong khu vc mnh cng bt
dn phi theo.
Nm 1529, sau khi k ha c vi vua nc Php
v c Gio hong, Carlos Quinto cho ti nhm Ngh
hi Spira. Trong khi ch i i Cng ng, Ngh hi
quyt nh: ti cc min cn Cng gio, n lnh ca
Ngh hi Worms phi trit thi hnh v cm khng
c tuyn truyn lc thuyt, cn cc vng theo
Luther, c tm duy tr hin trng, ch cm khng
c ch nho mu nhim Thnh Th, v khng c
quy ry ngi Cng gio khi tham d Thnh l. Tuy
quyt nh ny rt nhn nhng i vi gio phi
Luther, nhng h vn khng hi lng. Ngy 19.4.1529,
Johann x Saxonia, ngi k v Friedrich, v Philipp
x Hesse cng mt s ng hong khc, vi s ng h

ca x, ln hong Carlos mt bn Th c
Phn i (protestation) chng li quyt nh ca Ngh
hi Spira. Do y, ngi ta gi cc tn gio phi
Luther l Th phn" (Protestant).[13]
Nm 1530, hong Carlos tr v nc sau 9 nm
vng mt. Cho rng c th dp tan nhng xo trn tn
gio tng gy chia r trong quc, bng nhng cuc
gp g i bn, hong triu tp Ngh hi ti
Augsburg v cho bn Tin lnh (Th phn) c t do
trnh by quan im cng nh gio thuyt ca mnh.
Luther v mang n trc xut nn khng th c mt ti
Ngh hi, ng trao vic cho Melanchthon. ng ny
ch trng ha gii v bt tay vi Cng gio, v hon
cnh khng cho php ng c thi cng rn.
Melanchthon a ra mt bn Tuyn xng ly tn l
Confessio augustana (Confession d'Augsburg) gm 28
iu, trong nhiu ti cn bn ca Luther c che
y hoc b qua. ng cn cho rng o Tin lnh ch bt
ng vi Cng gio v my im thuc l nghi v k
lut, nh rc l di hai hnh bnh v ru, Thnh
L, xng ti, lut c thn, li tu th ...
Bn tuyn xng ca Melanchthon c c ti
Ngh hi Augsburg ngy 25.6. 1530. Hai bn Confessio
Zwingliana ca Zwingli v Confessio Tetrapolitana do
Bucer v Capiton son tho cng c em ra cu xt.
Sau 5 thng Ngh hi khng i n kt qu ngy
19.11.1530, hong ph nhn tt c ba bn Tuyn

xng ca Tin lnh v cng b sc lnh i trit thi

hnh cc quyt nh ca Ngh hi Worms (1521):
Quyn gim mc phi c ti lp, sch bo nhim lc
thuyt phi thiu hy, ti sn Gio hi b tch thu phi
c tr li.
B e da mt nhng ti sn chim ot, nm
1531 cc ng hong theo Tin lnh k kt vi nhau lp
lin minh ti Smalkalde, do Philipp x Hesse ng u.
Du vy lin minh vn cha dm gy chin vi hong
. Trong khi , Carlos Quinto v ang bn tm gip
Fernando bo v Hung Gia Li trc s e da ca Hi
gio, nn cng bng lng ko di thi gian thi hnh
quyt nh Augsburg. T nm 1536, cuc giao tranh
gia hong v vua nc Php ti din. Nhm
Smalkalde thy th tm cch buc Carlos phi nhng
b nhiu hn. Chnh sch ha gii a ra nhng cuc
gp g gia hai bn c t chc t nm 1539 n
1541. Nhng vn khng i n kt qu v Carlos chu
k mt tm c vi lin minh ti Ratisbon, cho php
gio phi Tin lnh tch thu nhng ti sn Gio hi
Cng gio cn li trong min ca h. Roma phn i
chnh sch ha gii gio thuyt v nhn nhng chnh
tr ca Carios.
Ngy 15.3.1545, c Thnh Cha Phaol III (153449) khai mc i Cng ng Trento, phe Tin lnh t
chi tham d. Lc y, Carlos mi bit khng th thnh
cng bng ng li ha gii gio thuyt. Sn c qun

s trong tay sau nhng cuc chin thng v ha c

Crpy (1544), Carlos quyt dng v lc dp lin
minh Smalkalde. Lc lng ny t nm 1541, ngha l
sau v kt hn trm vng ca Philipp x Hesse b
a ra nh sng, bt u chia r nhau. Maurice x
Saxonia nhy sang pha hong . trnh ting mt
chin tranh tn gio, Carlos tuyn b y l bin php
trng pht nhng ng hong v k lut v bt tun
thng lnh. Cuc trng pht bt u t nm 1546;
cng nm y, Luther nhm mt qua i ngy 18 thng
2. Cuc chin thng Munlberg ngy 24.4.1547 t cc
min Tin lnh c di quyn Carlos Quinto, hai
ng hong Johann s Saxonia v Philipp x Hesse b
bt giam v lin minh Smalkalde tan r.
Tng sau khi dp xong khi Smalkalde, Carlos s
cng tc vi Gio quyn ngn cn ln sng lc
thuyt v dp tt dn i. Nhng da vo th chin
thng, ng i can thip vo i Cng ng Trento,
mun t gii quyt ly vn tn gio c, khin
Cng ng phi nh hon (thng 3.1547). V qu
nghim khc i vi cc ng hong trong khi
Smalkalde v s nhng b gio thuyt trong tm c
Augsburg (1548), Carlos lm mt lng c hai bn
Tin lnh v Cng gio, cha ni n khuynh hng c
ti mun em chnh sch cai tr Ty Ban Nha p dng
vo nc c, lm tinh thn quc gia ca h ni dy.
Chnh tr tn gio vng v ca Carlos Quinto cn

a ng n s tht bi trong ha c Augsburg 1555.

Khi y cc ng hong li m mu vi nhau; Maurice x
Saxonia bn ngoi t v trung thnh vi hong ,
nhng bn trong ngm ngm tm cch bi phn. Nm
1555, Ngh hi hp ti Augsburg, mt ha c c k
kt: nguyn tc Cujus regio, ejus religio (min no o
y) c em vo dn lut c cc ng hong c
quyn chn hoc Cng gio hoc Tin lnh v bt dn
trong min phi theo, ai khng mun c quyn i
ni khc. Cc ti sn Gio hi b tch thu trc nm
1552 c gi li sau ny nhng ai ng qun l ti
sn nu b Cng gio theo Tin lnh, th phi li cho
Cng gio; l lut Bn quyn Gio hi (Reservatum
Ecclesiasticum). Ch tr gia tc Bugun vn phi tun
hnh lut chng gio thuyt Luther. Du vy, lut Bn
quyn Gio hi vn khng c cc ng hong Tin
lnh tn trng.
Nm 1556, hong Carlos sau khi bit mnh tht
bi, nhng ngi Vua Ty Ban Nha cho con l
Felipe II v ngi Hong cho em l Fernando I (155664), ri tuyn b thoi v. ng rt lui vo tu vin San
Jernimo de Yusto trong min Extremadura (Ty Ban
Nha) v t trn ti nm 1558.
Nm 1608, Hip hi Tin lnh gm hai phi
Luther v Calvin c thnh lp, bn Cng gio c
Maximilian x Bavaria cng t chc mt lin minh
gm cc ng hong Cng gio. S xung khc gia i

bn a nhau n cuc chin tranh Ba mi nm, bt

u t 1618 v kt thc bng ha c Westfalen 1648:
nhn nhn quyn t do tn gio.
3. Gio hi Tin lnh v ci cht ca ngi sng lp.
n y, chng ti tr li vi Luther v Gio hi
ca ng, bn v gio thuyt cng nh t chc ni b.
Sau khi b Wartburg (1522) ngn cn nhng hnh
ng qu khch ca Munzer v Karlstadt, Luther lm
mt vic cui cng dt khot ly khai vi Gio hi:
ngy 2.10.1524, ng ci b o dng, tuyn b bi b
bc tu tr v lut c thn gio s. Thng 6 nm 1525,
ng kt hn vi Catharina Von Bora, mt n tu dng
Xit hi tc theo thuyt ca ng.[14] Nh nhn bn hc
Erasmus, khi nhn vo cuc hn nhn ny, chm
bim mt cu: Tht l mt bi kch kt thc bng tr
h. Nhiu ca Luther, trong s c Melanchthon,
t ra phn nn v cuc hn nhn ni y. V mt ngy
kia chnh v linh mc ph gii ny cng th nhn
ly v. ti t h v tr nn n mt, n cc
Thin thn phi ci, t l ti tng nh th, v cc ma
qu phi khc.[15]
Tuy nhin, Luther vn gi c uy tn i vi cc
v ng tr thnh ngi ca thi i, lnh o
mt gio phi cch mng. Hn na. ng l mt nh
hng bin, mt trit gia, mt hc gi, thi s, nhc s; ng

vit rt nhiu (trn 100 tc phm). Nhng tt c ti

nng , ng s dng vo phc v mt cuc cch
mng chng Gio hi Roma, v xy dng mt gio
thuyt mi. Gio thuyt Tin lnh t trn ba quan im
nn tng: 1) Ti nguyn t hon ton lm h hoi
con ngi; 2) Thin Cha tin nh theo s mnh cho
mt s ngi c ri; 3) Con ng cu ri l tin vo
li ha Phc m. T ba quan im , nhng h kt
c rt ra dn dn v nhiu khi khng theo ng li
l lun. H ch nhn Thnh Kinh l ngun c tin, v
mi ngi c quyn t do ph phn (libre examen), t
rt ly cho mnh mt tn ch cuc sng theo s hng
dn ca Cha Thnh Linh.
Cho rng con ngi c cng-chnh-ha bng
nguyn c tin, nn ngi Tin lnh khng cu khn cc
thnh v coi cc b tch l khng cn. Nhng Luther
vn gi li ba b tch: Ra ti, Ha gii v Thnh Th.
V php Ra, ch trng ca Luther t hp l, v nu
ngi ta c cng chnh ha bi c tin, th cn chi
phi chu php Ra. V Ha gii, Luther b vic xng
ti, cng khng ni n s n nn hi ci v n ti;
ng ch dy lm mt tc ng vn mnh ln vi
Cha v khim nhng nhn li. V php Thnh Th,
Tin lnh khng cng nhn Thnh L l mt Hin t v
ph nhn s bin th (transsubstantiation), nhng ch
trng lng th ng ti (impanation,
consubstantiation), ngha l trong Thnh Th cng mt

lc c bnh ru v Cha Kit, bnh ru l du ch

(signes visibles) s hin din Cha Kit.
Trong 15 nm cui i, Luther sung sng thy
gio thuyt ca mnh ph bin rng ri. Nhng ng
cng bit Gio hi ca ng mun ng vng cn phi
c t chc, quy ch v cn b. Cng vic ny ng trao
cho Melanchthon, thn tn nht. Phiilppe
Schwarzerd Melanchthon (1497-1560) l mt nh thn
hc c, gio s i hc Tubingen v Wittenberg, c
Luther cm ha v theo ng t ban u. Nm 1521,
Melanchthon xut bn cun Lun chng Uyn nguyn
(Loci Communes Rerum Theologicarum) Luther nhn
lm kinh in cho hc thuyt ca mnh. Trong tc phm
ny, khi ti bn nm 1535, Melanchthon dnh mt
chng ring v cc t chc ni b Gio hi Tin lnh.
ng u Gio hi Tin lnh mi x l cc ng
hong. Cc ng c nhim v bt dn chng thuc
quyn phi theo gio thuyt mi. Lm i din ng
hong i kim sot cc ni l nhng y vin kinh lc,
h c trao cho nhng ch th phi thi hnh. Ti mi
gio x thn qu, c mt hay nhiu mc s hot ng
di quyn ca mc s chnh x. Cc mc s ny
c hun luyn cn thn v c nhim v ging dy.
Cc gio x thnh th t chc dn ch hn, v o
hu tr thc c cng tc vi mc s chnh x trong
vic cai qun v t chc h o. Nm 1542, Tn gio
Ngh hi '(Consistoire) thnh lp gm mt s mc s

v o hu do ng hong ch nh, c nhim v kim

sot cc cng ng gio x c ci cch. Ngh
hi c quyn ct c cc mc s, gii quyt cc v tranh
chp gia mc s v o hu. Sau khi Luther mt,
Ngh hi nm thm quyn gii thch cc vn thuc
gio l. Melanchthon cn son ra mt cun Gio l,
buc cc mc s phi theo ging dy dn chng.
cho Melanchthon m phng theo t chc ca
Gio hi Roma trong vic thit lp mt Gio hi quc
gia, vi cun Gio l buc tn hu phi hc theo,
Luther t mu thun, v ng lun kch c cu ca
Gio hi Roma, cho l chng ngi lm con ngi
khng th vn ln vi Thin Cha, v v ng vn ch
trng phi Li Cha t do hot ng cng nh
hng dn cc tm hn. Nu Luther nhn ra iu ,
chc ng khng khi au lng khi thy o gio ca
ng, mun ln ln v vng mnh, b buc phi ri xa
ng. Ri xa ch trng ca ng v i n ch mu
thun vi chnh ng.1
Luther mun ci cch Gio hi; nhng ci cch
Gio hi m ng ngoi Gio hi hoc khng cng vi
Gio hi, h khng phi l ph hoi? Lc ny sp sa
t gi ci i, nhn li s nghip, ng thy g? V kinh
t x hi, bit bao thnh ng, tu vin b trit h. V
chnh tr, mt nc c chia r vi cuc ni chin sp
bng n.[16] l cha ni n nhng cuc phn lon
m mu xy ra. V tn gio, mt Gio hi b nhng

ng hong y tham vng bin thnh cng c chnh tr,

v mt gio thuyt a y n mt nn lun l thp
km.
Tnh trng lun l thp km , t nm 1525
Luther nhn thy mt cch chua cay, ng ni:
Khng mt ai trong o hu chng ta li khng c i
sng xu xa hn trc Melanchthon cng ru r than
rng: Hy nhn ci x hi Tin lnh: bit bao ngi
ngoi tnh, say sa, du ng, bit bao cnh xu xa,
kinh tm. Hy xem cc gia nh, h c sng khit tnh
hn nhng ngi bi coi l dn ngoi khng? Sau ,
ng kt lun: Tt c ging sng Elbe khng nc
than khc nhng tai ng do cuc ci cch gy ra.
[17]
Trong my nm cui cng, Luther bun ru khi
nhn vo tnh trng Gio hi Ci cch ca ng, li
thm nhiu bnh tt, ng tr nn kh tnh. Ma ng
nm 1545, tuy kit sc, ng vn c gng n
Mansfeld dn ha cuc tranh chp gia hai b tc
v mt m ng. Khi ti Eisleben c hng ng,
Luther lm trng bnh v t trn ngy 18.2.1546, ng
c chn tng trong Thnh ng Tin lnh
Wittenberg. Trc khi cht, mc du khng ni c.
Luther vn c vit trn tng nhng li nguyn ra
Gio hong: Hi Gio hong, khi sng ta l n
dch ca ngi, khi cht ta s l t hnh cho ngi".
[18]

Trong cuc ly gio rt ng tic ny, d nhin

khng phi mt mnh Luther chu tt c trch nhim,
nhng ng v cc k li dng ng phi chu phn ln
nht. Phn trch nhim cn li phi quy cho cc v lnh
o Gio hi cng nh nhiu nh thn hc thi , b
ting l c on, th cu, thiu t nh, nht l t tm
hiu tm l ca mt thy dng ngi c v khng
thu r tm trng ca nh ci cch thnh Wittenberg.
Du sao, hnh ng ca Luther phn no c li cho
Gio hi ca Cha, v nh phong tro Ci cch ny
m cuc phc hng c xc tin v thc hin sm
hn. Oportet haereses esse... , Cn phi c phe
phi gia anh em, nhng ngi c iu luyn t
hin trong anh em (I Cr XI, 19).
III
CALVIN VI GIO HI TIN LNH PHP V
THY S
1. Gio thuyt Luther trn vo t Php [19]
Cng nh nhiu nc khc, thn-hc kinh-vin
Php bc vo thi suy thoi. V qu bo th, cc nh
thn hc khng c sng kin, nhng li hng say bo v
gio l ca Gio-hi hn c. ng u l i hc
Sorboune vi linh mc vin trng Noel Bda. V tnh
trng Gio hi, hng gio s Php thi khng hn g

cc ni khc tuy khng ti t nh c. V chnh tr,

ch phong kin khng cn, quyn hnh tp trung
trong tay nh Vua, hi l Franois I (1515-47). Cuc
ci cch khng th trng nh vo cc ng hong,
cng khng th li dng tnh trng mt Quc gia chia
tng khu t tr nh c. V th h s b chnh quyn
n p, dn chng khng ng h v cc tn Tin lnh
phi ln trnh ra ngoi nc.
T nm 1515, c mt nhm ngi theo nh
thn hc Lefvre d'taples, h ch trng mt cuc ci
cch su rng, vi s trit tn trng quyn bnh v
tnh cch duy nht ca Gio hi. H l nhng nhn vt
thi danh, nh Guilliam Bud, Grard Roussel,
Guilliam Farel, Guilliam Briconnet. Ch trng ca
nhm ny c c hi em ra p dng t nm 1516,
khi Briconnet c b nhim lm gim mc thnh
Meaux. c cha Briconnet chia 200 gio x trong a
phn thnh 26 gio ht, t mi ni mt nh ging
thuyt. Linh mc no thiu nhit thnh v km o c
s b cnh co trng pht. Nhng cuc hi h n chi
ng im b cm ngt. Phong tro Ci cch ca
nhm Meaux gy ting vang khp ni v c nhiu
ngi hng ng.
Nhng v gio thuyt, Lefvre cng c mt vi
ch trng hi nguy him, nht l vn cng-chnhha bi nguyn c tin v vic tn sng cc thnh. i
hc Sorboune cng vi Bda cng kch Lefvre d di.

Nm 1520, thuyt ca Luther bt u xm nhp nc

Php, lin lc vi nhm Meaux. Gp nh hng ca
gio thuyt mi, mt vi ngi trong nhm c nhng
hnh ng qu khch, khin gim mc Briconnet lo
ngi.
Nhng tc phm ca Luther ln lt vt qua bin
gii; ngi ta thng ho hc nhng ci mi l, nht l
nhng g b cm on. Ri n cc tc phm ca
Zwingli cng t Thy S lt vo. Trong gii tr thc,
ngi ta a nhng ch trng ca Luther ra nghin
cu v bn ci. V khng thiu nhng ngi c tm
hn ging Luther, nh L. Berquin bn thn ca
Lefvre. Mt s khc, v mun trc li cng ng h
gio thuyt mi, hy vng s khi np thu hoa li cho
Ta thnh, li cn c chia ti sn ca cc thnh
ng, tu vin. Mt t linh mc i sng km o hnh
cng nhit lit ng h vic bi b lut c thn. Nhiu
nhm theo Tin lnh xut hin, nhng h cha c mt t
chc duy nht hay mt gio thuyt r rt, nn sau ny
khi Franois I ra tay n p, s tan r mau chng.
Vua Franois trong 15 nm c mt ng li
chnh-tr-tn-gio do d i vi Tin lnh, nn gio phi
ny c phn no t do hot ng. Khng phi v nh
Vua khng c thc trch nhim ca mnh, nhng
v ng thiu cng quyt, ng khc ng l ngi ca
thi Phc hng, nghing v ch ngha Nhn bn v
khinh ch thn hc kinh vin. Hn na, v chnh tr ng

lun bn tay vi Carlos Quinto, v t nm 1531 ng

cn bt tay vi cc ng hong Tin lnh trong lin minh
Smalkalde.
ng trc s bnh trng ca Tin lnh, gii tr
thc v nh cm quyn Php chia lm hai phe: phe
ng h v phe bi tr. ng u phe bi tr l cc nh
thn hc Sorbonne, vi hu thun ca quc hi v i
php quan Duprat; phe ny v sau cn c thi hu
Louise x Savoie u. Bn phe ng h c cng cha
Marguerite x Navarre cm u, gm nhng ngi cp
tin theo ch ngha Nhn bn ca Erasmus hay Lefvre.
Cn vua Franois khng c lp trng r rt, d nghe
cng cha Marguerite m cng v n thi hu Louise,
nn lc ng nghing bn ny khi ng bn kia.
Nm 1523, Berquin b bt giam v phin dch sch
ca Luther v vit cun Tr h ca bn thn hc
(Farce des thologastres), ch giu cc nh thn hc.
Nhng Marguerite ra lnh phi tha. Nm 1524,
Franois lin minh vi nc Ta thnh, v chiu
c Thnh Cha Clement VII, ng ra lnh cm o Tin
lnh. Nhng nm lin sau, nh Vua bi trn v b bt,
thi hu Louise thay con cm quyn v mc Quc
hi t do hnh ng; nhm Meaux b t co v phi
gii tn, Lefvre v Roussel trn sang thnh Strasburg.
Nm 1526, Berquin b bt mt ln na; nhng thng 3
nm , Franois c tr t do v nc, nghe
Marguerite ng li th Berquin v bo v cho Lefvre

v Roussel tr v. Nhm qu khch ca Farel thy th

thm phn khi v lm nhiu iu phm thnh.
Hng Gio phm Php ln ting phn i. Bn
cng ng min c triu tp Bourges, Paris, Reims,
Lyon trong nm 1528, kt n lc thuyt, ng thi a
ra nhng ci cch chng li nhiu t lm trong vic tn
sng cc thnh v ging n x, khuyn khch vic
truyn b Phc m v dy gio l cho dn chng. Nh
phong tro chng lc thuyt li ni dy. Nm 1529,
li dng lc nh Vua vng mt v chin tranh, Quc hi
bt giam Berquin, kt n thiu sinh v thi hnh ngay
khng Franois kp can thip.
Sau ha c Cambrai (1529) k vi Carlos Quinto,
Franois lin minh vi cc ng hong o Tin lnh
thuc khi Smalkalde v thi thng tay vi gio phi
Luther Php. Do nh hng ca cng cha
Marguerite, nm 1530 nh Vua cho m hc vin quc
gia Php Paris, trao cho Bud iu khin; Tin lnh li
c mi trng hot ng. Dn chng v Quc hi t ra
bt bnh, nhng Franois vn do d mi cho ti v dn
bch chng xy ra. m 17.10.1534, gio phi Tin
lnh dn bch chng khp cc thnh ph ln v kinh
. H dng nhng li l th b bi bc Thnh L v
vic tn sng cc thnh, bu xu c Thnh Cha v
hng Gio phm, ch giu l nghi phng v.
Vua Franois lo s, lp ta n c bit xt x v

ni trn. Gn 40 ngi b kt n thiu sinh. Ngy

29.1.1535, nh Vua ban chiu ch cm lc thuyt; v
trc 8 ngy, ngi ta chng kin nh Vua i u
trn, cm uc dn u cuc hnh hng n ti ln
vng cung thnh ng Notre-Dame, theo sau c
hong hu, cc hng y, gim mc v dn biu quc hi.
Nhiu nhn vt thuc nhm Meaux tr li vi Gio hi,
nh Lefvre lm th th vin trong triu nh, Roussel
c tn phong Gim mc; nhng cng c nhiu ngi
trn ra nc ngoi theo Tin lnh, nh Farel sang Thy
S dn ng cho Calvin.
2. Zwingli v o Tin lnh Thy S
ng thi vi Luther c, Ulrich Zwingli cng
pht ng phong tro ci cch tn gio Thy S.
Tnh trng tn gio, chnh tr x hi Thy S by gi
gip nhiu cho s thnh cng ca Zwingli. Cui th k
XV, lin bang Thy S c thnh lp gm 13 tng,
mi tng c t chc hnh chnh bit lp vi nhng tp
tc ring, cn c nhng thnh ph t tr khng chu
quyn cai tr ca t chc tng. Phn ln cc thnh ny,
nh Ble, Saint-Gall, Zurich, u c ta Gim mc
hoc tu vin ln. Chnh cc gim mc hay tu vin
trng l nhng ngi ng ra m trng dy ngh,
khuch trng thng mi. Ch ngha Nhn bn ca
Erasmus lt vo cc thnh ph ; ring Ble n
c hng Gim mc, gio s i hc v cc nh xut

bn hoan nghnh. Erasmus cng c mt Ble t nm

1521 n 1529 trng coi vic n lot cc tc phm
ca ng. V l nhng trung tm thng mi thnh
vng, nn ti cc thnh ph ni trn, xut hin mt
giai cp trng gi a c lp t do. H mun ot
quyn cc gim mc hoc tu vin trng, sn sng ng
h ch trng chng Gio hi ca Zwingli.
Ulrich Zwingli sinh nm 1484 ti Wildhaus, tng
Saint-Gall trong mt gia nh trng gi, ch ng l
cha x Wesen c nhiu bng lc. c ch cho n hc,
Zwingli theo hc Berne, Ble v Vienna. Nm 1504,
Zwingli th phong linh mc v c c i coi gio x
Glaris. t lu sau, ng tnh nguyn lm tuyn y qun
i ; tr v nc, ng nhn gio x Einsiedeln c
trung tm Thnh Mu, ni hnh hng ni ting khp
vng Quatre-Cantons. V c ti ging thuyt, nm 1518
Zwingli c gi v Zurich, v c trao cho ging i
thnh ng Grossmunster.
Mi ngi u ca tng ti hng bin ca Zwingli,
nhng ngi ta li trch ng c i sng gng xu:
ng i li vi mt b ga tn l Anna Reinhard, v sau
ny ng ci lm v. Cc nh cm quyn tn nhim
ng, v ng gip h c nhiu cng vic v lm
sng kin hay. Vi tinh thn i quc, ng li dng
ging i ph tc l nh gic thu ca ngi
Thy S, cng nhng cnh nhc nh m ng chng
kin trong thi gian lm tuyn y qun i. c dn

chng hu thun, ng bt u kch li tn sng

Thnh Mu Einsiedeln, ch trch cha Samson dng
Phansinh t Milan n vng ging tun n x, ng
cn ch giu nhng t chc c cu trong Gio hi.
Nm 1522, c hng y Faber gim mc thnh
Constancia, yu cu ngh hi Thy S cm lc thuyt,
nhng khng kt qu v hi ng thnh ph Zurich ng
h Zwingli, v nhn nhn gio thuyt ca ng. Da vo
th lc ny, nm 1524 Zwingli trc xut cc tu s, trit
h cc nh tng thnh, v nm 1525 thay th Thnh
L bng vic ging Thnh Kinh. Cun Chnh gio v
T gio ca ng c dng lm Kinh Bn cho o mi.
[20]
Luther xy dng gio thuyt trn ch trng cngchnh-ha bng nguyn c tin, nhng Zwingli da
trn Thnh ca Thin Cha. Theo ng, mun ca
Cha c biu hin trong Thnh Kinh, v o chn
chnh l o trong khng thm khng bt Li Cha,
v th ng cng t chi Thnh truyn v cc lut l ca
Gio hi. V cc b tch, ng ch nhn c hai: Ra ti
v Tic ly. Tic ly ch l l K nim, Bnh thnh ch l
tng trng. i vi ng, khng cn hng Gio phm
xc nh tn iu hay son tho lut php, v phi
cc tn hu t do gii thch Thnh Kinh theo s hng
dn ca Cha Thnh Linh. Nhng trnh v trt t v
v t chc, ng trao vic kim sot Gio hi cho hi
ng thnh ph. Zwingli l ngi u tin khi xng

ch ngha Gio hi Quc gia Dn ch.

T Zurich, phong tro ci cch ca Zwingli lan
trn mau chng sang cc thnh ph v cc tng Thy
S. Ti Ble, nm 1522, Oecolampade cng
xng mt phong tro Ci cch. Ch trng ca ng
l dung ha hai gio thuyt Luther v Zwingli, thm
vo nhiu quan im mi m ca ch ngha Nhn
bn. l gio thuyt Tin lnh ca gii tr thc khng
bo ng; nhng khi phong tro ca Zwingli trn n,
th nhng hnh ng phm thnh cng xy ra.
Strasburg Bucer, nguyn l mt linh mc dng
aminh, cng a ra mt chng trnh ci cch. ng
ng lm trung gian a Tin lnh v vi Cng gio v
tm cch thng nht cc gio phi; nhng sau cng,
nm 1529 ng nghing theo Tin lnh v la b Gio hi.
T , Strasburg cng xy ra nhng hnh ng qu
khch nh nhiu ni khc.
ng trc cnh bch hi v xo trn do cuc
Ci cch gy ra, 7 tng cn trung thnh vi Cng
gio: Schwytz, Uri, Unterwanden, Lucerne, Zug,
Fribourg, Soleure, trong mt ngy thng 4 nm 1529,
k kt mt lin minh ng u vi gio phi
Zwingli, tc lin minh Zurich. V Zwingli khng t b
nh dng bo lc tuyn truyn gio thuyt ca
mnh, nn nm 1531 mt cuc ni chin bng n v
Zwingli cht ti trn Cappel. Ha c Cappel (1531)
phn chia lin bang Thy S lm hai: Cng gio v Tin

lnh. Zwingli cht, Gio hi Tin lnh Thy S tuy

thnh hnh, nhng v t chc cha c hon b, phi
ch Calvin n.
3. Calvin sang Thy S lp Gio hi Tin lnh
Ma ng nm 1534, trong s nhng cn b Tin
lnh t Php trn sang c hay Thy S c Jean Calvin
(1509-64). Calvin sinh ti Noyon tnh Picardie, thuc
gia nh tiu t sn mi bc sang giai cp trng gi.
Cha ng l Grard Calvin, trong thi gian lm qun l
cho Kinh s hi a phn Noyon, lm hao ht cng
qu m khng n bi. B khin trch, ri b thanh tr,
cui cng b rt php thng cng: nm 1531, ng
Grard cht ngoi Gio hi. T , gia nh Calvin cm
th Gio hi. Charles, ngi con c trong gia nh, v
li lut cm thch thc u gm, cng b pht v: nm
1537, khi cht Charles t chi chu cc b tch. Ri
n ngi con th, Jean Calvin, ng ln chng Gio
hi.
Nm 1523, Calvin c hc bng ca ta gim
mc Noyon theo hc ti collge de la Marche v
collge de Montaigu Paris, l nhng trng k lut
rt nghim khc. Nm 1528, Calvin ln bc i hc
chuyn lut khoa Orlans v Bourges, u c nhn
vo 2 nm sau. Nm 1532, ng xut bn tc phm u
tin bng La vn: Ch gii tc phm ca Annaeus

Seneca v c Nhn t (Annaeus Seneca libri de

Clementia cum Commentario), trong c nhiu li
kch Gio hi v thn hc kinh vin.
Calvin tr thnh tn hu Tin lnh khi no? Trong
thi gian hc Paris, ng thng i li vi nhiu gia
nh trng gi c c cp tin v theo ch ngha Nhn
bn, ng c cc sch ca Lefvre, Erasmus, Luther v
Melanchthon. Theo ng li gio dc ca collge de
Montaigu, ngi ta ni nhiu n ti li v hnh pht,
Calvin khng khi c nhng thc mc v tin nh v
i sng bn kia. ng gng kim ly mt gii p. Gii
p , ng tm thy trong gio thuyt ca Luther
by gi ang xm nhp nc Php. Sau m tang th
thm ca thn ph, thng 9 nm 1532 ng n tr trong
gia nh De la Forge, mt tn nhit thnh ca o
Tin lnh. ng ny xut tin gip cc bn ng
o t nhiu ni ln lt v Paris hi hp; Calvin tuy
mi 23 tui, cng c tham d cc bui hp kn ny.
Thng 5 nm 1534, Calvin tr v Noyon, t b cc
bng lc v a s m Kinh s hi mun dnh cho ng.
ng quyt nh ri b Gio hi Cng gio v cng khai
ng v pha cc tn Tin lnh.
Bt buc phi trn sang Thy S, Calvin ti
Strasburg, li t ngy ri n Ble, a im quan
trng ca Tin lnh, cng l trung tm vn ha ca Thy
S. ng nghin cu thn hc, lin lc th t vi cc
mc s danh ting, nh Bucer, Capiton... Thng 3 nm

1536, Calvin xut bn cun Ch Kit gio, tc phm

th hai bng La vn (Religionis Christianae Institutio),
trnh by gio thuyt ca ng; cun sch ra i ch
trong t thng tiu th ht. T , ng nghim nhin
tr thnh T ph th hai ca o Tin lnh. Lc y
chin tranh gia Carlos Quinto v Franois I li bng
n, Calvin phi b thnh Ble, theo con ng pha
nam qua x Savoie, n Genve.
Genve by gi l mt thnh ph t tr. Ma thu
nm 1532, Farel n y tuyn truyn gio thuyt
Tin lnh, dn dn ng c dn chng ng h v nghe
theo. Ngi Cng gio ng ln chng i lin b dp
tan bi phe Ci cch c thnh ph Berne tr gip; t
thng 5 nm 1536 Genve ri vo tay Tin lnh. Nh c
Calvin, Genve s tr thnh th th hai ca Tin lnh
sau Wittenberg.
S thc, dn chng Genve theo Tin lnh ch v
vn chnh tr v c sng t do, h khng
n gio thuyt. V th, nhng bi ging ca Calvin
khng c kt qu, v khi ni n vic ci cch i sng
lun l, ng b o v tht bi: nm 1538, ng v
Farel b trc xut. Calvin ngc ln thnh Strasburg,
hot ng chung vi Bucer. y, ng hc c vi
Bucer ng li hot ng mm do hn, ngha l i
khi cn phi cho dn chng sng ba bi. Hai nm
sau, ng ci Idelette de Bur gi trn l lut.
Vi kinh nghim gp thy c, ng xa trnh nhng

sai lm ca Luther trong vic trao quyn ch huy Gio

hi cho cc ng hong. Dn dn ngi ta bit ting v
tn nhim ng. Thi gian Strasburg, ng vit thm
nhiu sch nh cun Ch gii Th gi gio on
Roma, Bn v Tic thnh. Nm 1539, ng ti bn cun
Ch Kit gio.
Tt c gio thuyt ca Calvin cha ng trong
cun Ch Kit gio: tn l, phng v, Thnh Kinh.
Cng nh Luther, Calvin ch trng con ngi v ti
nguyn t b h hoi hon ton, do khng cn
ch t do lm lnh lnh d, nhng Thin Cha tin
nh cho mt s ngi vo con ng cu ri l c
tin. Tuy nhin, v phng din lun l Calvin dy rng:
nhng ai c tin nh cu ri phi n t t, khng
phi c cu ri nhng v c cu ri, c
vic lnh phc c cng ch l du c tin nh. i
vi cc b tch, ng quan nim ch l tr lc ca c
tin, Calvin nhn hai b tch: Ra ti v Tic thnh.
Trong Tic thnh, theo ng, c s hin din tim th
(virtuelle) hay bn th thing ling (substance
spirituelle) ca Cha Kit, Cha kt hip thc s vi
linh hn ngi rc l, ban cho ngi thm vng
tin vo n cu .[21]
Genve, sau khi trc xut Calvin, ri vo tnh
trng phng tng v trt t, v chia lm hai phe: phe
theo gio thuyt Calvin, phe ng h Tin lnh thnh
Beme. Cui cng, hi ng nhn dn b phiu yu cu

Calvin tr li. ng nhn li, v ngy 13.9.1541 c

mt ti Genve trc s hoan h ca dn thnh ph.
Lc y Calvin 32 tui, mang b mt khc kh, vi i
mt tinh anh, thi trang nghim. ging ni anh
thp. Tuy th xc ng lun b bnh hon dy v, nht l
chng nhc u, nhng tinh thn ng vn minh mn
sc so nghi lc rt do dai. Ngi ta xp ng vo hng
ngi siu phm, nhng ng s.
Sau hn 2 nm phi ng u vi cc mc s i
th, Calvin thng th, nht l t khi Servet b kt n
thiu sinh ngy 27.10.1553. T nay n ht i, ngha
l trong 11 nm, ng nm gn quyn Genve, t do
hnh ng v t chc Gio hi theo mun.
Gio hi Tin lnh ca Calvin chia lm bn cp:
mc s, tin s, ngh s v ph t. ng u trn ht l
Tn gio Ngh hi gm 12 ngh s do hi ng hnh
chnh ch nh, v 6 mc s do cc on th tuyn
chn. Mi tun Ngh hi hp mt ln vo th nm, c
nhim v bo v c tin, kim im lng o c gio
dn v i sng lun l ca h. Vi quyn hnh ca
Ngh hi v t chc lnh kim tc, mt ch tn
gio c ti c thi hnh Genve. Lut l rt kht
khe: khiu v, ru ch, c bc, sch khiu dm u b
nghim cm v pht t. Calvin cn khuyn khch
nhng cng tc x hi, nh lp bnh vin, qun tr.
Chnh ng c cng khuch trng k ngh dt
y.

4. Gio thuyt Calvin bnh trng i cc ni v ci

cht ca nh ci cch
Vi ch trng mt Gio hi ng ngoi s kim
sot ca chnh quyn, Calvin mc cho Gio hi ng
c tnh ph th, iu kin c th bnh trng khp
ni. Nm 1559, ng thit lp hc vin Genve, c mc
ch o to cc mc s v tin s gio hun qun
chng; ng thi l ni tu nghip ca nhiu cn b Tin
lnh t Php, Anh, H Lan n. De Bze, ngi bn
hc ca ng t khi cn l sinh vin Orlans, c t
lm vin trng. Ngoi vic hun luyn cc cn b
tung i cc ni, Calvin cn vit rt nhiu sch v th
t.
Ngi Genve, Calvin chm ch theo di cng
cuc truyn b gio thuyt ca ng. Nhiu khi ng cng
khng khi bun nn tht vng v nhng tht bi ca
gio thuyt, nh c v Thy in, o ca ng b
cn li trc sc mnh ca nhiu ng hong; i
Li v Ty Ban Nha. dn chng t ra trung thnh vi
Gio hi Cng gio. Nhng ng li c an i khi thy
chnh Thy S, ch thuyt ca ng dn dn thay th
nh hng Zwingli; n c Luther v phe Ra ti li
cng phi nhng ch cho ng Hung Gia Li v H
Lan; T Cch Lan, J. Knox mn ng thnh lp
gio phi Presbyterian (ch nhn quyn mc s); cn
Anh, sau nhiu ln lin lc th t vi Cranmer v

Somerset, kt qu ng vn khng c nh mun.

Nhng Quc gia m Calvin quan tm hn c l
nc Php, qu hng ng. Nm 1541, ng phin dch
cun Ch Kit gio t La vn sang Php ng, ng
hun luyn nhm ngi Php t nn Genve v
khuyn h tr v hot ng. ng lin lc th t vi
nhiu ngi trong nc v gi sch cho h. ng t
chc nhng nhm cm t em sch bo Tin lnh vo
t Php, c khi ng dng th on nh la nh cm
quyn, khin cng cuc truyn b ca ng t nhiu kt
qu. Nhng Gio hi Calvin Php gp nhiu th
thch vo cui triu Henri II (1547-59) v triu
Franois II (1559-60).
Nm 1560, Charles IX ln k nghip cha, v cn
nh tui nn mi quyn hnh c trao cho thi hu
Catherine de Mdicis (1519- 89). B ch trng bin
php ha gii. Nm 1561, hai bn Cng gio v Tin
lnh gp nhau Poissy. Calvin sai De Bze n tham
d, song hai bn khng th ni chuyn vi nhau trn
phng din gio thuyt, nht l v b tch Thnh Th.
Catherine vn gi thi ha gii v sn sng nhn
nhng. Phe Tin lnh tha th to nn mt bu kh
cng thng. Thng 3 nm 1562, v Wassy m mn cho
mt cuc ni chin tn gio ko di 36 nm. Hm y
cng tc Franois de Guise em qun v qua Wassy,
gp m ng trn 1000 o hu Tin lnh va hi
trng ra v. Thy cng tc, ngi Tin lnh gy s

bng cch nm : mt cuc u m mu xy ra, 60

ngi Tin lnh b git. My tun l sau, cuc ni chin
khai din. Trong khi , Calvin nm trn ging bnh
lo lng mnh cht i, khng ngi lnh o.
T nm 1559, Calvin v qu lao lc th huyt
nhiu ln, cc bnh c nhn ti pht, ng chu ng
mt cch can m nhn nhc. Ngy 19.5.1564 l ngy
kim tho tam c nguyt, ng c gng n tham d.
ng st sng ging mt bi hai ting ng h lin, sau
ng th huyt nng, lit ging, v qua i ngy 27.
Theo chc th, ngi ta an tng ng theo li ngi
ngho, trn m khng t Thnh gi.
i vi o Tin lnh, c ngi cho rng: Calvin l
ngi u tin ng ln ph Tin lnh chnh thng,
nhng c ngi li ni rng: gio thuyt Calvin cu
nguy cho gio thuyt Luther. C hai cng ng, v s
thc Calvin a o Tin lnh n nhng mc tiu
m Luther khng mun, nhng cng v th m Calvin
em cuc Ci cch ra khi tnh trng v lun l,
v trt t, v khi l thuc vo chnh quyn. Nh
Calvin m Gio hi Tin lnh tr thnh mt lc lng c
tnh cht tn gio, vi b mt trang nghim hn, ng
knh hn. Cn i vi Gio hi Cng gio, Calvin l
ngi x tan tnh chic o lin mt tm ca Gio
hi, v ngi ta ht hy vng khu li c. Du sao,
hnh ng ca ng cng l ting st kinh hong lm
thc tnh mi tng lp Cng gio, ku gi h gp phn

vo vic phc hng Gio hi ca Cha.

IV
HENRY VIII V ANH GIO
1. Henry VIII v cuc ly gio nm 1533 [22]
Nu c mt Quc gia no, chnh tr nm vai tr
quyt nh a c mt dn tc ly khai vi Gio hi
Cng gio, th l trng hp nc Anh. Henry VIII
(1509-47) khi mi ln ngi, v phng din tn gio
ng t ra rt trung thnh vi gio l Cng gio. ng c
cng ngn cn ln sng gio thuyt Luther mun trn
vo t nc ng. c Thnh Cha Le X ban tng
cho ng tc hiu Ngi bo v c tin (Defensor
fidei).
Tnh trng hng gio s Anh thi tuy khng hn
cc ni khc nhng cha ti t lm. Nhn vin cc ta
gim mc hu ht l ngi ca triu nh v khng
thiu nhng gim mc nm trong tay bng lc nhiu
ni m khng hot ng. Cn hng gio s thn qu
tuy ng nhng v khng c hun luyn y , nn
cng chng lm c g nn chuyn. ng trc tnh
trng y, phong tro ci cch Gio hi bt u ni dy
mt vi ni. Cambridge, nhiu hc vin c thit
lp nhm o to cc linh mc tng lai. i i vi

phong tro ny l ch trng ci cch ca nhm nhn

bn Oxford, ng u l J. Colet v Thomas More. H
mun mt tn gio n gin v tinh tuyn. Bang nhng
lun iu ch trch gt gao, v tnh h dn ng
cho cuc Ci cch chng Gio hi.
Vi con s bn triu dn, nc Anh thi ch l
mt quc gia nng nghip nh yu, snh vi Ty Ban
Nha, Php, , c. Vua Henry VIII thy mnh c
nhim v phi kin thit quc gia v t chc mt triu
i quyn bnh vng mnh lu di. ng kt hn vi
Catalina x Aragon (+1536), nguyn l v ca Arthur,
anh rut ng cht, sau khi c s chun chc ca
c Thnh Cha Giuli II.[23] Catalina sinh c nm
con m ch mt con gi cn sng, v khng hy vng
sinh thm, Henry rt lo ngi. Trong khi , ng gp
Anne Boleyn. nng nhan sc mn m c ti quyn r,
khin Henry say m. Chnh v nng m thm cnh
chnh tr tn gio khai din.
Cc nnh thn tm cch cho Henry ly d Catalina
ci Anne. H da theo li trong sch L vi: Ch
giao cu vi ch em du ngi, v l lm s nhc
anh em mnh (XVIII, 16), kt lun vic chun
chc trc y ca c Giuli II l tri lut v v gi
tr. nm chc thnh cng, ngi ta khuyn nh Vua
ng xin trc tip Ta thnh, m ch xin Ta thnh trao
vic xt x ny cho c hng y c s. Ngy
13.4.1528, c Thnh Cha Clement VII (1523-34)

thun cho nh xin, ng thi trao vic cho hai

hng y Campeggio v Wolsey, nhng khng c quyn
quyt nh. Ta n c thit lp ti London vo cui
thng 5 nm 1529: gim mc Gardiner bin h cho nh
Vua, cn bnh vc hong hu c gim mc Fisher.
Cui thng 7, theo ch th ca c Thnh Cha l c ko
di vic x n, hy vng vi thi gian, dc vng ca
Henry i vi Anne s du i, c hng y Campeggio
tuyn b hon vic phn x n u thng 10. Nhng
Catalina ni sang Ta thnh, c Thnh Cha bn rt
quyn ta n London, tr vic phn x cho Roma.
Nghin cu vn , c Clement VII nhn thy
cuc hn nhn ca Henry vi Catalina l hp php v
khng th tho ci c nhng cha mun tuyn b.
Henry vit th hi thc c Thnh Cha vi nhng li l
hm da. Nhn thy tnh trng ng lo ngi, vua
Franois I nc Php sai s gi sang Roma xin Ta
thnh tm cch ngn nga mt cuc ly gio c th xy
ra. Nhng thng 1 nm 1531, c Thnh Cha tr li s
pht v tuyt thng nhng ai dm em v hn nhn ca
nh Vua ra phn x Anh quc, cm Henry VIII tc
huyn trc khi c quyt nh ca Ta thnh. Lc y
Henry nht nh ly d Catalina ci Anne, ng
thi ly khai vi Gio hi.
gip thc hin cng vic ny, Henry c hai c
vn mi l Thomas Cranmer v Thomas Cromwell.
Cranmer l mt linh mc ci chu gi ca Osiander

mn Luther, cn Cromwell l mt tay xo quyt

gian hng. bt hng gio s phc quyn triu nh,
h by mu cho Henry ra lnh hi hp cc gio s tng
vng, bt phi nhn quyn ti thng ca nh vua
trong Gio hi Anh. Nhng gim mc Fisher yu cu
thm cu: trong gii hn lut Cha Kit cho php.
Hi ngh hai min Nam Bc u k nhn (1531). Henry
li dng s thng th, chu ph vic Quc hi bi b
thu li tc hng nm gi sang Ta thnh, cm hng
gio s khng c quyt nh iu g v tn gio m
khng c s ng thun ca triu nh.
Nm 1532, c gio ch Warham, tng gim mc
Canterbury t trn, Henry t Cranmer ln thay. Anne
Boleyn c thai v cc nh chim tinh qu quyt b
s sinh con trai, nh Vua cn hp thc ha t lm
hong t ni ngi. Ngy 25.1.1533, Henry b mt ci
Anne. Ngy 23 thng 5, Cranmer tuyn b b tch Hn
phi gia Henry v Catalina bt thnh, 5 ngy sau
ng hp thc ha cuc hn nhn ca Henry vi Anne.
Ngy 1 thng 6, Alme sinh con gi t tn l Elisabeth.
Hn mt thng sau, ngy 11 thng 7 Roma tr li thng
thn bng mt v tuyt thng gi Henry. Khng mun
quyn th mnh sp , Henry chi cn cch l t chc
mt Gio hi quc gia. iu ng chun b, lc
ny ch cn thc hin.
2. Nhng phn ng : nhiu ng T o

Bit rng ging thuyt v sch v l nhng phng

tin tuyn truyn c lc, Henry VIII ra lnh cho cc
gio s phi ging lin tip v quyn ti thng thuc
nh Vua trong Gio hi Anh, v cho xut bn nhiu
sch bnh vc ch thuyt ny. Gim mc Gardiner v
nhiu tinh thn khc cng tung ra nhng cun sch ch
trng phi tun phc nh Vua trong mi vn . Tuy
phn ng qun chng khoanh tay th ng trc hnh
ng ca Henry, nhng i khi h cng t ra bt mn
v phn ng. Catalina c dn chng hoan h mi khi
b ra khi cung in. Hn khi no, ngi ta ni n c
Thnh Cha. Hng gio s c l khng lng c
trc nhng hu qu tai hi do thi th ng ca
mnh. Henry th khn kho i tng bc, nhng ri n
lc ng phi dng chnh sch khng b, ngn cn
nhng chng i.
Trong 10 nm, on-u-i v gio-hnh-i c
t sn ti cc cng trng trng pht nhng ai
chng nh Vua. M u s nn nhn l n tu Elisabeth
Barton, dm kt n i sng ti li ca Henry. Tip
theo l cc cha dng Phan sinh do cha W. Peto dn u
cc cha dng ny kch kch lit cuc hn nhn bt
hp php ca Henry vi Anne: 50 cha cht r t. Khip
s hn c l s phn cc cha dng Chartreux; cc ngi
cng quyt khng nhn quyn ti thng thing
ling ca nh Vua: ba cha b trn b dn v kinh cho
nga ko qua cc ng ph ri b phanh thy moi tim

rut ra ngoi, cc cha khc b git hoc cht r t.

Nhng ci cht anh hng ca John Fisher v
Thomas More lm th gii u chu xc ng hn c.
[24] c cha Fisher (1469-1535) l mt trong nhng v
gim mc ng u phong tro ci cch Cng gio
Anh. L ngi ti c, hc thc uyn thm, c cha
chnh n vic hc hnh Cambridge. L cha linh
hng ca hong hu Catalina, ngi ng ln bin
h cho b, khin Anne Boleyn rt cm th. Nm 1530,
Fisher b bt giam v chng vic bi b np thu li tc
cho Ta thnh. Nm 1533, ngi b tng giam ln na v
ti cng khai phn i cuc ly d ca nh Vua, nhng
v l ngi c nhiu uy th nn triu nh khng dm
git. n khi c cha khng chu nhn quyn ti
thng ca nh Vua, Henry mi nhn thy khng th
tha c na. Nghe tin c Thnh Cha Phaol III
phong chc Hng y cho ngi, Henry ni gin ni: Lo
ta s khng cn u i m hng y. c cha chu
trm quyt ngy 22.6.1535.
Hai tun sau n lt Thomas More (1478-1535).
T trng s ln ngh s, ri ph th trng London. nm
1529 ng c Henry t lm i thn t php. ng l
ng thnh c i sng rt hn nhin, bnh tnh, vui v,
ng l mt trong ba nhn vt ng u phong tro nhn
bn Anh. Cng nh Erasmus, More ch trng ci
cch tn gio v vit cun L-tng Quc (Utopia,
1516), trnh by mt chnh th x hi dn ch. C l

ban u ng cng ng h Luther v mt vi phng

din nh Erasmus, nhng khi thy nh ci cch thnh
Wittenberg c nhng ch trng tri ngc gio l
Cng gio, ng thng thn t co v ln n. V
khng mun ng la vi cuc ly gio ca Henry VIII,
ng xin t chc, nhng phe Anne Boleyn tm cch hm
hi. H bt ng phi tuyn th quyn ti thng thing
ling ca nh Vua, nhng ng khng nghe. Ngy
6.7.1535, ng b x trm. Nghe bit More b x, Henry
ti mt mng Anne Boleyn: B phi chu trch nhim
v ci cht ca ng ta. Mt nm sau, Anne cng phi
bc ln my chm, sau khi b t co v hai ti bi
phn v gian dm.
n y, Henry nhn thy n lc phi thc
hin mc tiu ca vic ly khai vi Gio hi, l tch thu
ti sn cc tu vin. ng trao vic ny cho Cromwell:
327 tu vin b gii tn v triu nh mi nm s thu
c 32.000 bng Anh. Thy cc tu s phi b x s i
ni khc, dn qu t trc vn th ng nay ni dy
chng nh Vua. Trc y, sng trong khu ng rung
ca cc thy, h c n no mc m, lc ny ri vo
tay nhn vin ca triu nh, h b ngc i kh s.
Robert Aske dn 35.000 nng dn chim thnh Hull v
tin v London. Henry phi dng v lc mi dp yn.
S phn gn 500 tu vin cn li cng dn dn b chim
ot, em bn cho cc sng thn vi mt gi r mt.
i i vi vic tch thu ti sn tu vin. Henry tm

cch t nhng ngi thn tn vo cc ta Gim mc.

Lc u v cn phi cng c ni b, nn ng bt tay vi
Tin lnh c. Nhng khi h i Gio hi Anh cng
nhn gio thuyt ca h, th ng t chi. Tuy trong bn
Tuyn xng c tin 1536 ca Gio hi Anh ch ni n
ba b tch, nhng cng nhn nhn s hin din ca Cha
Kit trong Thnh Th, vic tn sng cc thnh v sch
Kinh nguyn vn cn. Vn cng-chnh-ha bi
nguyn c tin khng c nhc n. Phi on Tin
lnh c nhiu ln yu cu Henry bc vo con
ng ci cch ca Luther, nhng ng cng quyt
t chi.
Sau khi Anne Boleyn bc ln on u i nm
1536, Henry ln lt ci thm bn b v (J. Seymour,
A. Kleve, C. Howard. C. Parr) trc khi bng h ngy
27.1.1547. Ngi ta tnh s nn nhn trong cuc ly gio
ca Henry gm 2 hng y (Wolsey v Fisher), 18 gim
mc, 13 b trn dng, 575 linh mc, 50 tin s, 12 ngh
s, 20 hip s, 335 ngi qu tc, 124 trng gi v 110
b qu phi. [25]
3. T ly gio n Anh gio di thi Elisabeth [26]
Nm 1547, Henry VIII mt li ba ngi con:
May Tudor con ca Catalina x Aragon, Elisabeth con
ca Anne Boleyn v Edward VI con ca Jane Seymour.
Edward VI mi 10 tui c ch nh ni ngi cha,

nhng mi quyn hnh nm trong tay ng cu l

Edward Seymour, tc qun cng Somerset. ng ny
cho rng cn phi i xa hn cuc ly gio ca Henry
VIII, ng c Calvin vit th khuyn nn tm cho Anh
quc mt gio thuyt v mt lun l, ng nghe theo.
Somerset c nhiu tay chn, ng u l Cranmer, ri
Bucer. Cun Kinh nguyn (Prayer Book) do ng a ra
c khuynh hng Tin Lnh r rt: Thnh L ch cn l
L T n, Ra ti c hnh theo li Tin lnh, xng ti
khng buc, Anh ng l ngn ng chnh thc trong
phng v.
Nhng thng 7 nm 1549, dn qu ni lon chng
lut in a bc lt, ng thi i ti lp phng v
Cng gio. Somerset phi nh b tc Warwick mi
dp yn; nhng dp xong, Warwick phn li Somerset
v bt giam ng. Warwich ln cm quyn a Gio hi
Anh i hn vo con ng ci cch ca Calvin. Mt
o lut gm 42 gio iu c Quc hi chp nhn.
o lut ny c tnh cht n ha, nhiu ch trng
nghing v Cng gio, dn ng cho gio thuyt Anh
gio sau ny. Ngy 12.6.1553, Edward VI chu ph v
cng b o lut ni trn; mt thng sau ng mt (16
tui).
Dn chng a Mary Tudor ln k v (1553-58).
Warwick chng li b kt n t hnh. c hun luyn
trong tinh thn Cng gio ca b m, Mary t ra can
m trung thnh vi Ta thnh sut thi Henry VIII v

Edward VI. Va ln ngi, b cng quyt a Anh

quc tr v vi Gio hi Cng gio. Vic th nht b
lm, l tng giam tng gim mc Cranmer v hy b
tt c nhng lut l tn gio di thi Edward VI.
Hong Carlos Quinto, ngi anh h ca b, khuyn
b ng qu st sng vi vng, ng cng xin Ta thnh
ng bt chnh quyn Anh phi tr li nhng ti sn
b tch thu. c Thnh Cha Giuli III (1550-55) ng
, ngi c c hng y Reginald Pole l mt hong thn,
lm S thn Ta thnh gip n hong trong vic
phc hng o Cng gio. Vi s khn ngoan thng
thi sn c, c hng y c th cu c Gio hi Anh,
nu khng b nhng lm li ca Mary Tudor lm v.
Li lm u tin ca n hong l kt hn vi
hong t Carlos Quinto, tc Felipe II vua Ty Ban Nha
sau ny. Dn chng Anh khng ng h cuc hn nhn
; mt s ngi thuc phe qu tc ni dy chng li
S xm lng Quc gia ca ngoi kiu v mun a
Elisabeth ln ngi. Nhng Mary thng: phin lon b
nh tan, Elisabeth b tng ngc mt thi gian. Ngy
25.7.1554, l thnh hn c c hnh long trng ti
thnh ng Winchester.
Ngy 24.11.1554, c hng y Pole ti London v
c t lm tng gim mc Canterbury thay th
Cranmer. Ngy 30, ti thnh ng Westminster, ngi
long trng nhn Gio hi Anh tr v vi Hi thnh
Roma. N hong, cc quan v dn biu quc hi qu

gi xin n tha th, c hng y i din Ta thnh c

li gii v v tha ti. Ngy 3.1.1555 tt c cc o lut
chng Ta thnh ban hnh u c bi b. Thng
12 cng nm y, c hng y Pole t chc cng ng
ton quc v a ra nhng phng sch phc hng
Gio hi Anh quc theo vn kin Refomlatio Angliae.
ng trc cuc Phc hng ny, nhng ngi
theo o Tin lnh tm cch ph: nhiu hnh ng ch
giu v phm thnh xy ra. Tnh trng hn lon b
buc n hong phi dng n sc mnh. Qun thn ca
b thng tay n p nhng ngi trc tham gia
cuc ly khai v a gio thuyt Calvin vo nc Anh.
Nhiu n thiu sinh c thi hnh. Li lm th hai ca
Mary l mc cho xy ra nhng hnh ng qu lm
ny. n khi c hng y Pole ln ting can ngn, th
277 ngi b git.
Tuy nhin, iu lm cho Mary Tudor mt hn uy
tn vi quc dn, ng thi lm Gio hi Cng gio b
on ght theo l vic ngi Php chim mt Calais
(thuc Anh t 1347). Nm 1555, c Phaol IV ln
ngi Gio hong l ngi thn Napoli. Ma h 1556,
nc Ta thnh k kt ng minh vi Php v tuyn
chuyn vi Ty Ban Nha gii phng x Napoli,
nhm y lui nh hng ca h xa nc Ta thnh.
Mc du cc quan triu nh v c hng y Pole ht sc
khuyn can, Mary Tudor c bt tay vi Ty Ban Nha,
tuyn chin vi Php. Php qun li dng c hi chim

lun Calais (1558). Dn Anh phn ut, th ght ngi

Php. Gio phi Tin lnh tha th, tuyn truyn chng
Roma. Mary Tudor bun ru, t trn ngy 17.11.1558,
c hng y Pole cng qua i hm lin sau.
Mary Tudor mt, Elisabeth ln ngi n hong
(1558-1603). c gio dc di nh hng ca thi
Phc hng, b khng a vn thn hc, v trong thm
tm b l ngi v thn. B hng v o Tin lnh
khng phi v tn ngng nhng v chnh tr. Nhm
ngi Tin lnh trn sang thnh Ble, Strasburg,
Genve, nay lc tc tr v nc. Elisabeth ngm ngm
hot ng vi Quc hi ti lp quyn ti thng
thuc nh Vua trong Gio hi Anh. lm va lng n
hong, ngy 27.4.1559 Quc hi tuyn b nc Anh ly
khai vi Gio hi Cng gio Roma. Tip n l bi b
Thnh L, ri sc lut Uniformity Act (thng 6 nm
1559) c cng b, buc dn Anh phi tr li cun
Kinh Nguyn (Prayer Book), ngha l tr li cc l nghi
phng v Tin lnh thi Edward VI.
i vi cuc ci cch ca Elisabeth, phe qu tc t
trc vn nm gi ti sn ca Gio hi, n nhn mt
cch hn hoan, trong khi m dn thng mun phn
ng m khng dm lm. Ch hng gio s l c thi
cng quyt anh hng, khng nhn quyn ti thng
thing ling ca nh Vua. thay th hng gio s c
Elisabeth thit lp mt hng Gio phm mi, gm
nhng tay chn thn tn. M. Parker, tuyn y ca Anne

Boleyn, ph gii hon tc, nay c n hong t lm

tng gim mc Canterbury v gio ch. Parker c
tn phong theo l nghi truyn chc ca Edward VI. i
vi Gio hi Cng gio, l tn phong ny khng thnh,
nn tt c hng Gio phm Anh do Parker tn phong
u b coi l v hiu.[27] Mt s sinh vin c ch
nh m nhn cc ta Gim mc b trng. Cn hng
linh mc ti cc gio x c thay th bng nhng gio
dn hu ht lp gia nh. Tt c u do Parker tn
phong chc gim mc hoc linh mc theo l nghi Anh
gio. Nm 1563, n hong triu tp hng Gio phm
mi, o lut 42 gio iu ca Edward VI c em
sa li thnh o lut 39 gio iu, dng lm tn ch
cho Anh gio. Dn Anh v qua nhiu ch tn gio
nn t ra lnh m, d dng n nhn tt c. H ch cn
bit: vua theo o no, dn theo o y.
Elisabeth khng lo s nhng phn ng bn trong
cho bng nhng e da bn ngoi. e da th nht l
i Nh Lan, mt thuc a phong kin ca Anh quc.
Dn i vn trung thnh vi Gio hi Cng gio, trng
knh hng Gio phm, bo v cc tu vin. Phong tro
chng n hong c t di s lnh o ca Shane
ONeill. Elisabeth nghe bit lin sai qun i st pht v
t ch thng tr nng n hn trc. Nhng dn tc i
quyt ly mu vit thnh nhng trang s bi hng: h
kin tr bo v c tin Cng gio, d phi tri qua
nhng cuc bch hi khip s.

e da th hai l nm 1560, Mary Stuart t Php

tr li ngai vng T Cch Lan v kt hn vi Henry
Darnley, ngi ng u phe qu tc chng Tin lnh
ang c John Knox, ca Calvin, tuyn truyn
mnh m. Phe Tin lnh b dp yn mt thi gian.
Nhng nm 1567, Bothwell git Damley ri tm cch
bt b Mary kt duyn vi mnh. Gio phi Tin lnh
bn t co Mary m mu git chng, trut ph b v
t ngi con ca Damley mi mt tui ln ngi Vua,
tc James VI, ng thi ch nh b tc Murray, ngi
ng u phe Tin lnh, lm nhip chnh. Nm 1568,
Mary trn sang Anh quc ni s che ch ca Elisabeth,
khng ng li ri vo tay k th: Mary b tng giam.
ng u xong vi cc e da bn ngoi,
Elisabeth bt u dng p lc khai tr nh hng
Cng gio trong nc. Nm 1570, c Thnh Cha Pi
V tuyn n v tuyt thng pht Elisabeth. t thi
Quc hi Anh a ra nhng khon lut v ti bi phn:
theo o Cng gio Roma l phn bi t quc v triu
nh. Elisabeth da theo khon lut n p ngi
Cng gio: s nn nhn ln ti 800. Mt s gio s
Cng gio trn ra nc ngoi, o to nhng cn b tr
v nc hot ng truyn gio. Linh mc W. Allen thit
lp chng vin Douai (1568); c Thnh Cha Gregori
XIII cng thit lp mt hc vin Roma (1579) mang
tn Collegium Anglorum de Urbe. Elisabeth lo ngi, t
co Ta thnh Roma hun luyn nhng tn phn bi

a vo nc Anh, nhm lt v m st b. Cuc

bch hi tr nn c lit, trong s 300 linh mc t ngoi
vo, 124 v b git cng vi 61 gio dn; ng u l
cha Edmund Campion dng Tn (1581).[28]
Trong khi cuc bch hi Cng gio cn tip din,
Elisabeth cn phi ng u vi nhng kh khn ngay
trong Gio hi Anh gio. Nhiu lnh t Tin lnh c
hun luyn Genve tr v nc, ch trch Anh gio
thiu dn ch, v cn gi li chc Gim mc cng cc
phm phc cng nh nhng l nghi qu lng ly quan
cch. Nhng Elisabeth li kiu hnh vi l nghi trang
nghim lng ly . B cng quyt duy tr, li c
Whitgift tng gim mc Canterbury lm hu thun,
nm 1583 b cng b chiu ch Mt tn gio duy
nht: t nay trong nc Anh ch c Anh gio, ngoi ra
khng mt tn gio no khc c php c mt.
Nm 1587, Elisabeth nghe bit c m mu cu
Mary Stuart ang b giam gi, a ln thay th mnh
v James VI x T Cch Lan, b lin a Mary ln
my chm. tr th cho ci cht ca Mary, ngay nm
sau Felipe II nc Ty Ban Nha dn on tu bch
chin bch thng Invencible Armada nh st pht nc
Anh, nhng ng tht bi v phi rt qun.
Elisabeth mt nm 1603. V phng din tn gio,
b a nc Anh vo con ng ly khai hn vi
Roma, thit lp Anh gio. Rt nhiu dn tc chu nh

hng vn ha Anh cng b chinh phc trong tinh thn

chng Gio hi Cng gio. V phng din chnh tr,
b l ngi c cng xy dng mt Anh quc hng
cng, c th ng u vi nc Php v c vi Ty
Ban Nha thi y, m u nhng trang s v vang cn
ko di n ngy nay.

[1] Sch tham kho: Rohrbacher: Hist. Univ. de

lglise Catholique, Q. XI. Paris 1873, tr 1-321 - D.
Rops: Lglise de la Renaissance et de la Rforme,
Q. I: Une Rvolution religieuse, La Rforme
Protestante, Paris 1955, tr 307-578 - C. Bihlmeyr H. Tuchle: Hist. de lglise (bn dch Php vn ca
M. Grandclaudon), Paris 1962-67, Q. III, tr 172-239,
313-316 - M.H. Vicaire: La grande crise dOccident,
trong Hist. Illustre de lglise (G. de Plival), Paris
1946-48, Q. II, tr 5-52 - Paquier: Luther, trong Dict.
de Thol. Cath.
[2] Erasmus l mt trong nhng ngi c thin ch thi
ci cch ny, nhng ng b b qun khi mun
ng ra ha gii hai bn: Ta thnh Roma v Luther;
s thc ng khng t cch lm vic . Xem
Rohrbacher op. cit. tr 243-245.
[3] D. Rops : op. cit., tr 307 v tip.
[4] Approuvez ou dsapprouvez: votre voix sera sera

pour moi celle du Christ et, si jai mrit la mort, je

nhsiterais pas mourir. Xem trong D. Rops : op.
cit., tr 333.
[5] devant Dieu et devant les hommes: je nai jamais
voulu et je le veux moins encore aujourdhui,
attaquer lglise romaine ni Votre Saintet. Xem
trong D. Rops: op. cit., tr 333.
[6] Les ds en sont jets, ]e ne veur plus de
rconciliation avec Rome pour ternit, Xem trong
D. Rops: op. cit., tr 336. T y, Luther c nhng li
l hoc tranh nh ch giu v nguyn ra c Gio
hong cch thm t. Xem trong Rohrbacher op. cit.,
tr 42-46.
[7] Je suis en peine comme lenfant abandonn par sa
mre - Maintenant, je sais que le Pape est
lAntchrist, Xem trong D. Rops: op, cit., tr 336.
[8] Jai fait bruler hier, en place publique, les oeuvres
sataniques des Papes. Il voudrait mieux que ce fut
lui mme qui eut rti ainsi, je veux dire le Sige
pontifical. si vous ne rompez avec Rome, point de
salut pour vos mes ... Abomination sur Babylone!
Tant que jaurai un souffle dans la poitrine, je dirai:
Abomination! Xem trong Rohrbacher op., cit., tr
43.
[9] c Le hnh ng nh th, phi chng v pha
Ta thnh Roma khng c nhng sai lm? tr

li, M. H. Vicaire trong: op. cit., tr 26 c vit

Lgret dun Lon X, lors des premiers clats de
Luther - querelle de moines - et puis svrite
subite, o lon voudrait que la hte condamner
neut t le fruit que de lamour ardent de la vtir
catholique - D. Rops trong: op. cit., tr 337, cn vit
thm: Choix discutables dun Cajetan, plein de
bonne volont mais si peu fait pour comprendre la
psychologie complexe du moine germanique. Et
surtout, mconnaissance grave, dans tant de milieux
ecclsiastiques, des exigences chrtiennes les plus
lmentaires.
[10] A moins dtre convaincu par le texle des
Ecritures ou par une raison vidente (car]e ne crois
ni aux papes, ni aux conciles seuls; il est certain
quils se sont souvent tromps et contredits), je suis
li par les textes que jai apports et ma conscience
est captive dans les paroles de Dieu. Je ne puis, je ne
veux rien rtracter. Car il nest ni sur, ni honnte
dagir contre sa conscience. Gott helf mir. Amen.
Xem trong M. H. Vicaire: op. cit., tr 18 - c thm
W. M. Landeen: Greatest Discovery of all time, trong
Nguyt san Signs of the times (Tin lnh), Mountain
View, Cal, April 1971, tr 14-17.
Luther mt hm than thn trch phn: Mon coeur
frmissait. Je disais: es-tu donc seul avoir raison?
Tous les autres se trompent-ils? Et si ctait toi qui

errais? Si tu entrainais dans lerreur et la damnation

tant dmes. (Tim ti run ln. Ti t hi: phi chng
ch mt my c l? Mi ngi khc sai lm c sao?
V nu my sai lm? Nu my li ko bit bao linh
hn vo lm lc v a y, th sao?) Xem trong D.
Rops: op. cit., tr 340.
[11] Xem trong M. H. Vicaire : op. cit., tr 22
[12] Khng nn ln vi c cha Albert Brandenburg,
tng gim mc thnh Magdeburg v Mainz.
[13] Danh t Th phn (Protestant) ny khng c
Gio hi Ci cch chp nhn; nhng ngay t u cc
sch v Cng gio quen dng danh t . Gio
hi Ci cch ly tn l Gio hi Tin lnh (Lglise
Evanglique) hoc o C c (Christian Church),
v h mun mi ngi dng nhng danh t y. Ngy
nay. v chia ra lm nhiu gio phi Tin lnh khc
nhau, nn mi gio phi mang mt tn ring
Episcopalian, Presbyterian, Methodist, Lutherian,
Calvinist, Baptist, Pentecotist, Adventis...
[14] o Tin lnh quan nim mt mc s c thn l
mt mc s khng ng ngha, thiu qun bnh; do
y vic Luther ly v i vi h khng c g tri
nghch, ngc li ch l vic kin ton mt cuc
sng bi v ly v l mt nhu cu t nhin ca con
ngi, nh n ung, khc nh vn vn. (Cest un
besoin naturel de lhomme. comme boire, manger,

cracher, et le resle), Xem trong D. Rops: op. cit. tr

354-355.
[15] Erasmus: Cst une tragdie, termine en farce Luther Par ce mariage je me suis rabaiss et avili
tel point que les anges doivent rire, du moins je
lespre. et tous les dmons pleurer. D. Rops trch
trong H. Grisar: Luther, Freiburg im Br. 1911-12,
Q.I, tr 471.
[16] A. Von Hamack trong cun Dogmengeschichte
1897 Q. III, tr 788, c vit Cuc Ci cch c kt
thc trong mu thun. Xem trong D. Rops: op. cit.
tr 351.
[17] Luther Pas un de nos vanglistes qui ne soil
aujoiurdhui pire quavant - Melanchthon:
Regardez donc cette socit vanglique: combien
dadultres, divrognes, de joueurs, combien de
vicieux et dignobles. Examinez les mnages; sontils plus chastes que chez les autres que vous traitez
de paiens?- Toutes les eaux de lElbe ne
suffiraient pas pour pleurer le malheur de la
Rforme. Xem trong D. Rops: op. cit., tr 391.
[18] Xem trong D. Rops: op. cit., tr 395
[19] xem trong D. Rops : op. cit., tr 397 v tip.
[20] Trong cun Chnh gio v T gio, ngi ta nhn
thy tc gi c c tin chn thnh, mt tm hn nhn
o v tnh yu Thin Cha. Cu Thnh Kinh : Hi

cc k lao nhc v gnh nng, tt c hy n cng

Ta. Ta s cho ngh ngi li sc Mt XI, 28) c
Zwingli rt a chung
[21] Xem trong D. Rops : op. cit., tr 455.
[22] Xem D. Rops: op. cit., tr 504 v tip.
[23] Catalina x Aragon l c rut hong Carlos
Quinto, kt hn vi Arthur. Arthur l anh rut ca
Henry VIII, cht trc khi c k nghip cha l
Henry VII (1485-1509). V Henry VIII mun ci
ch du, nn cn phi c s chun chc ca c
Gio hong.
[24] Xem D. Sargent: Thomas More, New York 1934
(bn dch Php vn ca M. Rouneau, Paris) - Bridget
Vie du bienheurex John Fisher, Martyr sous Henri
VIII (bn dch Php vn ca A. Cardon, Lille 1890).
Nm 1935, c Thnh Cha Pi XI tuyn hin
thnh cho John Fisher, Thomas More cng vi 50 v
T o di thi Henry VIII.
[25] D. Rops. op. cit., tr 529-530. Chnh nm Henry
VIII bng h, mt bin c xy ra nc Nga, mang
theo nhiu hu qu: hong tr tui Ivan IV le
Terrible (1533-84) nhn vng hiu Tsar. Vi vng
hiu ny, Ivan nghim nhin tr thnh ngi k v
cc hong Constantinopoli, ng tuyn b: Hai
Roma sp Mascva l Roma th ba; v s
khng bao gi c Roma th t . Ri ng em qun

i nh chim nhiu ni, m rng b ci nc Nga,

nu khu hiu Fiat Russia Orbis ( quc Nga
phi l th gii). l khu hiu c truyn li
cho ti ngy nay, v chnh Nga X hay Lin X
mt thi tha hng tm trng b ch : Ton th
nhn loi s thuc v Hip hi Quc t Lao ng.
[26] D. Rops: op. cit., tr 573-577. D. Duval: Rforme et
affirmation du Catholicisme, trong Hist. Illustre de
lglise (G. de Plinval - R. Pittet), Paris 1946-48, Q
II, tr 90, 93-95.
[27] Trong tng th Apostolicae Curae (1896) c Le
XIII tuyn b Pronuntiamus et declaramus
ordinationes ritu anglicano actas irritas prorsus
fuisse et esse omninoque nullas. Xem trong C.
Bihlmeyer-H. Tuchle: op. cit., tr 315.
[28] Cha Edmund Campion cng vi 39 bn T o
c c Thnh Cha Phaol VI tuyn thnh ngy
25.10.1970.