THIN THCH

TC GI : NGUYN HIN L

Ngun: Th vin Tiu Ln nh my: Goldfish

c bn Ct.Ly a ln trang VNTHUQUAN ngy 30/07/2007 cc c gi c online
SU TM V CHUYN THNH EBOOK :

NG C KHI

Nguyn Hin L

thin thch
Li nh xut bn Vn du k nu kho vit th c th p nh th, vui nh tiu thuyt, m li ghi chp c thin nhin, x hi, tnh cm mt cch trung thc hn hoc di do hn th v tiu thuyt. V vy m cho ti th k trc, th rt c trng phng ng cng nh phng Ty. Liu Tn Nguyn ni danh l nh vit du k c ti nht Trung Hoa; T ng Pha, Vng An Thch u lu li nhng bi du k ngn bt h. Chateaubriand, Lamartine, Victor Hugo, Pierre Loti du lch Hy Lp, La M hoc Cn ng, Vin ng u

tng cho nhn loi nhng tc phm c gi tr v vn chng, x hi hc. Qua th k XX, bt u gia hai th chin, th hi thay i. Cc vn nhn thi s vn cn ham i du lch, nhng ngay c Paul Morgan v Andr Gide cng khng nhm mc ch thng ngon na m mang theo hnh l nhiu ni thc mc v thi cuc, x hi, chnh tr. T sau th chin th nh, th gn nh mt hn: by gi ngi ta ln phi c khng phi du kch na m iu tra, phng vn; ting nhc ca thin nhin v ting nhc ca lng b ting n ca cc hi ngh, ting h ht ca cc cuc mt tinh v ting bom n, phi c phn lc t mt! Cho nn trong ci rng sch ca phng Ty m gp c mt cun nh Ma Xun Rp (Un Printemps Arabe) ca Benoist Mchin th th v ngn. on ng t cnh Eden Msopotamie nn th lm sao! nc ta, hi tin chin, ch c vi ba nh vit du k, ni danh vi cun Chi H Ba B v Sau Dy Trng Sn, tuy c hng th nhng ngn bt c km luyn. T sau th chin, th du k cng theo tro lu chung m chm hn: lc c trn bo c t bi, phng s hn l du k; cn in thnh sch th ch ton l a phng ch. Duy c cun By Ngy Trong ng Thp Mi ca ng Nguyn Hin L l na c tnh cch du k, na c tnh cch bin kho. Hon ton l du k th c l ch c cun Thin Thch m hm nay chng ti cho ra mt c gi, nhng cun ny cng li vit t gia chin tranh. ng Nguyn Hin L vit n t nm 1943, ri gp hi khng chin, tn c, may m mang theo v gi li c. T khi hi c, my chc nm nay, ng khng ngh ti chuyn xut bn, cho rng khng hp thi. V li ngay khi vit ng cng khng tnh ti vic in, ng bo: Vit ko di ci cm gic thch th khi

du lch, by nhiu ri. Nh xut bn chng ti ngh Thin Thch st nc ta m nhiu ngi khng c bit, khi t nc bn thanh bnh ri chc nhiu ngi cng mun thm; nht l ngh loi du k vng bng trn vn n th cng l iu ng tic, nn xin php thn nhn gia nh tc gi cho xut bn tp mng ny. Theo thn nhn tc gi, chng ti gi ng li vn hi tr ca ng nn khng sa li bn c. NH XUT BN

Chng mt T SI GN TI SIEMREAP SI GN NAM VANG My ln nh i coi ph tch Thin Thch m khng thnh. Ln ny khng nh i th thnh. S c cht vic Nam Vang v Siamreap; ti Siemreap li c ng bn va l ng song va l ng nghip (*) hai ln vit th mi ln chi, thc khng cn c hi no tt hn na. Ti khi hnh Si Gn ngy 21-1-1943, nhm ngy 16 thng chp m lch. Xe ra khi chu thnh Svayrieng th trng trn vnh vnh l lng trn nhng ngn cy tht nt (1) tha tht trn mt cnh ng phng l v mnh mng. Cnh ng Cao min c c im ny: l ng m vn l vn, bt ngt m nhn khng mi mt, nh nhng thn tht nt cao thp, thng tp a ln tri xanh nhng chm l ta nh ngn chi. Ti ma ma, y trn thm c xanh, hin ln nhng vng xinh xinh

phn chiu bng sen v c trng. Qua khi Kim Long, cnh thay i hn: ng chy men sng Cu Long, hai bn t ct ph nhiu, ton l vn nh min Cn Th, Sa c. Tuy thiu nhng rch nho nh v nhng cu g khom khom m ta thng gp min Hu Giang, nhng trong m xoi xanh thm l ra mt mi cong cong hoc mt ngn thp nhn ca ngi cha Min, trng cng l mt. Bn cnh cha l nhng rng gn tha tha nh ng ten. Cnh c v thanh t, thn mt m nn th. NAM VANG SIEMREAP Ti li Nam Vang mt ngy lm vic s. Nm gi chiu ln xe i Siemreap. Phi a th cn cc cho cng an bin s, cng nh khi Si Gn ln xe i Nam Vang. Lt v cng vy. Ra khi thnh ph Nam Vang, xe chy theo b sng Tonl-Sp. Bn tri l mt cnh ng mi bt u khai ph, y c lt v im vi m m. Bn phi l vn tc, t sa sang nhng ng c. Nh sn u khng c hin, t ca, tr trn nh hp g. Thnh thong qua hng cy tha, mt sng hin ra, phng lng v xanh ngt vi hng trm cnh chim loang long. C iu kh chu l trn mi lm cy s, khng kh tanh hi, lm ging: ma ny ngi Min lm mm, nh no cng c mt ng c trc ca. Qua bn Kompong Luong (Kompong Luong ngha l bn nh vua hi xa kinh Cao Min Oudong, trn bn ny vi cy s), ng xe ri b

sng m i su vo trong ng. Cnh kh khan hn nhng bt ngt hn. Chung quanh ta ton l mt mu t . Mt vi n b theo ng mn, lng thng v tri, li sau chng nhng m bi nht dn trong cm my vng chn tri ng hng. Gn ti Skoun (mt qun nh) xe chy ngang mt khu rng rm nhng t cy ln. Mt trng ng lp l trong cnh l bn tay mt bng chy vt qua tay tri ri mt pht sau, tri trn nn tri xm m ngng li, rc r vng trn nc mt dy ph lu ct ton bng g, en nh mc tu v lnh lo nh quan ti. Xe ngng Skoun nm su pht ri li bng qua rng. Trn mt gi sau, ta thy lp lnh mt dy n : xe ti Kompong Thom. Ngh na gi n cm ri tin ln Siemreap. T Kompong Thom ti Siemreap hai bn ng cng ton l rng nhng tha hn v mt vi ni c xm lng. Su mi cy s trc khi vo Siemreap xe qua mt chic cu nh m hai bn cu c bn con naga, loi rn thn ca ngi Min. T y ta bt u vo khu vc c nhiu ph tch, nhng ph tch u xa ng xe chy, nn khng thy. Khong hai gi khuya xe qua mt chic cu c trng, chui di vm cy ri ngng ngang s Bu in Siemreap. Ti xung xe. c ngi nh anh H ng n. Ti theo ngi qua bn kia ng, bc ln mt

chic cu g. Ti ngng li, tng mnh trong mng: trng vng vc chiu qua cnh l la tha ca mt loi cy ta nh phng ty, lp lnh nhy ma trn mt dng nc con con. L xo xc trn u, run ry di chn ti, trn lng cu khom khom c tay vn. My nh tri trn mt rch. Thoang thng c mi hng du v t tch c ting nc nh git. Mt ting vt ngn trn khng. Ti c cm gic ngm mt cnh trn o Ph Tang. Qua khi cu nghe ting anh H: - Bit m! Anh ln, th no cng cm Stung Siemreap ca ti m (Stung ngha l sng nh). Thi, vo nh . Nh cch u cu t bc. Mt mi tranh chung quanh c vn rng, quay mt ra Stung, mt bn l S Th y, mt bn l Cu lc b. Ch thch: (1) C ngi cn gi tht lt (*) Theo Hi K Nguyn Hin L th ng bn l ng Vn Hch (ghi ch nh du * l ca Goldfish)
Chng hai SIEMREAP CHU THNH SIEMREAP Tm gi hm sau ti mi dy (gi mi) (1) Mt tri nhum vng tng khong trn rng cy b sng, nhng tri vn cn lnh y nh thng mi ngoi Bc. i thm cnh Thin Thch th ma ny l tin

nht, v ba bn thng sau th y nng lm, ri ti ma ma lun su thng. n sng xong, anh H a ti i coi thnh ph. Chng ti qua chic cu g hi m ri i theo b sng, trn mt ng trng nha. Mt bn l cc cng s: to Cng s, s Bu in, s Kim lm, s no cng c vn rng chung quanh, gin hoa trc mt. Nhng gin hoa bng b tng, s si nhng lch s, coi xa nh nhng hng ca kt bng bng xanh trn trn mt dy di hai ba trm thc. Mt bn na l mt li i trng hoa nm theo b sng. Sng hp, b cao, ma ny cn, un khc di mt hng bn chic cu g cong cong, xinh xinh. Hai hng cy cao kt thnh mt ca t v trn u du khch du lch, th xung nhng chm hoa v tm. Nhng mu cng vi mu ngh chic c sa ca vi ng lc, (2) mu chm v mu l xoi trn nhng tm xim ca cc c gi Min, v thnh mt bc tranh sc s ti cha tng thy. Ti bng khung nh cnh Bc trong ting tu h v ting chim cu ua nhau ht trn cnh; ti tng tng cnh i ni Sn Ty trong ting thng r ro cui ng; ti rng rn nghe ting xoang xong ca xch ng buc chn mt bn t ng lm c bn b sng. V chm trong ting nhc l lng c ting thnh tht, u u, bt tuyt, nhp mt, ting ca nhng git nc trong vt chm chm t trn gung nh xung. Nhng gung th gung dng Qung Nam y nh nhng bnh xe, trc knh khng khng di bn thc, t ngay m nc, cch nhau ba bn chc

bc, thung dung quay sut ngy m, nh nhng gn tng git nc pha l vo nhng mng nc di a vo vn. N c v nhn h lm sao! Ti c cm gic nh ngi Min dng n khng phi ly nc m o thi gian, nhc khch du lch rng thi gian y tuy vn tri nhng t t tri, khng vic g m phi vi! Phi b ci tt hp tp, ci g cng phi cho nhanh, ca th k ny i gt cho ht bn phn hoa trn b con Stung ny i, cho tm hn c trong tro nh nhng git nc nh nhng mng kia, ri hy thng thng bc vo cnh y b mt, y huyn o, v cng hng v, v cng lng mn ca min Thin Thch. Nhng gung , m gi ai t s ngn tay vo cng lm cho ngng li, u oi khng km g dng nc l . Ngi ta phi p p trn ba phn t lng rch, dn nc vo mt li rng chng hai thc bt n phi chy, ng lu luyn vi cnh hoang tn ca Thin m n va ri c vi cy s. Con ng trng nha nm trn b sng y di hn ngn thc, bt u t chic cu c m chic xe hi hi hm chy qua cho ti khi ch mt cht. C dm ba ng na chy ngang qua, mt v sch. Khu y l khu cng s. Cn khu thng mi l khu quanh ch. Ch bn v ti, gi na ca Hoa kiu, mt phn ca ngi Min, mt phn nh ca Vit kiu. C mt rp Min, vi hng cm Ty v Tu. Nh hng Grand Htel ct u chu thnh, trc mt sn th thao, bn cnh mt vn th tiu iu gm vi chung kh v chung chim. l bn y sng. Bn kia sng cng c mt mt

con ng nm theo b sng, vi cng s v nhiu nh sn bn thu, ti tm ca ngi Min. Bp ca h thng t pha trc nh, ngay di mi hin. H n cng ti . Coi qua thnh ph ri, ti li s Cng chnh c cht vic. ti gp hai ngi bn ng nghip na, anh Th. ngi Vinh, lm vic Lo v anh T. qu qun H Ni. Ti r h i coi Thin Thch. H cng ni: - Li y c non mt nm, chng ti i coi su by ln ri, nhng cha ln no i ht mt vng ln, v gn y thng c cp. Mi ri, mt bn mi tn Min c sng, ph mt kho ca mt cng ty thu khon. Nhng ln ny th chng ta c i. Cho chng lt o l cng ch g. Hn sng ch nht 24-1. Anh T. ly bn ch ng i ch cho ti coi: vng nh hai mi cy s, vng ln ba mi cy s. Chng ti s hp hai vng lm mt, i lm mt ln. V ba phn t vng nh nm ln vng ln, cho nn vng hn hp ca chng ta ch di khong bn chc cy s thi. (Coi bn ) Ch thch: (1) ng h sm hn gi thc mt gi (2) Ting Min ngha l ng, ch cc ho thng hoc cc ngi giu sang N BANTEAI SREY (Thnh tr ca ph n): Anh T. cm cy thc o ngc ln pha trn vi phn ri ni tip:- Nhng ci tuyt m khng phi y ( Thin Thch) m y, Banteai Srey. Ch ny c mt ngi n ng gia rng, khng cao ln bng Angkor Vat, nhng chm tr rt cng phu.

Khng mt phin no ca ngi n y m khng chm. Hnh rt p, nt rt sc, sc hn chm vo g. Nm ngoi ti c ln y vi mt ng gio s v mt nh iu khc. ng ny khen rng hnh ngi v sc vt chm rt hp vi khoa gii phu, khng ch vo u c. T bp tht ti ng gn u ng v tr. C mt hnh s t ch ln bng ng bc m thy r c v s hi hin trn nt mt n khi mt v thn lay chuyn tri t. Ngh s no to c cng trnh y c mt cp mt rt tinh v lm cho n Banteai Srey c gi tr ca mt vin ngc khng l. n xy cui th k th X, di triu vua Jayavarman V, sau b b hoang gia mt khu rng rm mi n nm 1914 mt ngi Php mi tm ra. Sau , nhiu k n cp nhng phin chm tr em bn, gy ra mt v kin si ni Nam Vang. Nm 1924, trng Vin ng bc c (cole Francaise dExtrme Orient) dng li bng nhng vt liu c, theo bn c, v chn li c s ph phch ca thi gian v ca loi ngi. Anh thy bin gii mi khng? (1) Mt ng thng nm ngang trn t Min, cch ch mnh ng y mi hai cy s ng, chy theo v tuyn 15 g rat, bng b n, men con sng nh ny, m ly n Banteai Srey ri mn con ng mn ny tr v v tuyn 15 ri thng tin qua sng Cu Long. Ci mi nhn bt thng y cho anh thy gi tr ca n Banteai Srey m khng mt ngi n no qua y khng i coi, li cn ghen vi ngi Min, nhn lm cng trnh ca t tin ca h na. i coi Banteai Srey, ta cn thy mt cnh cm kch ta

rt mnh, cnh mt ci ho rng chng ba thc, di hng trm cy s, o thng bng gia mt khu rng rm rp, m u, mnh mng. Ho tc bin gii mi, nm theo v tuyn th 15. Mun i, phi xin php Pradak cch Siem Reap non hai chc cy s. C giy php ri, anh s c ng qun trng s ti cho vi tn lnh i h tng v ng thng c cp. s Cng chnh ra, mt tri gn ng bng, nng chang chang, khng c mt ngn gi. Hai bn ng l rung, chn r chy kh. Nng y gay gt hn Si Gn nhiu. Ch thch: (1) Trong chin tranh gia Thi v Php nm 1941, Nht ng h Thi, p Php phi ct t Min cho Thi. Nm 1946, ng minh thng, Thi tr li t cho Min. HAI BN B SNG SIEM REAP Chiu hm , ti ngc sng Siemreap hai cy s. Khi cu c, vn tc cng sm ut, gung nc cng nhiu, t c hai bn b. Cnh y nh min Li Thiu: cng nhng cy tri nh xoi, bi, qut, mn, mng cu cng nhng ng mng nho nh chng cht trong vn, cng mi hng cau thoang thong trong khng kh. Mt ngi cha Vit thp, rng, n hin sau hai hng cau, trong mt khu vn trng bng v rau, i din ngi nh th cao, ngo ngh nhng cc mch v mt ngi cha Min rt r trong m xoi me pha sau. i qu ln mt cht na l s Bo tn Thin (Conservation dAngkor) hoang vng, khng bng ngi ra vo. V chin tranh nn khch du lch rt t. Mi chuyn xe Kompong ln ch c bn, nm ngi

ngon cnh, mc du ma ny l ma du lch. Trc y ba bn nm, nhiu khch phng xa ti cho nn chung quanh ch Siemreap v trong sn s ny, xe hi thng chen chc nhau u. Ti vo hi mua cun Guide Groslier m khng c, nh mn ca anh T. HT MIN Ti hm , v chng anh H. r ti i coi ht Min. Ti rp lc tm gi. n sng, trng vang m khng c ngi ln vn ngoi. Rp vng tanh, gh cn cht ngn ngang trong mt gc. Ti ra ngoi hi ngi Min bn giy: - My gi ht? - Tm gi. - Tm gi mi ri. - Tm gi ht. Chng ti i vng li ch mt lc, tm gi ri tr li, vn cha thy bng mt khn gi. Chn gi mi c ngi li mua giy. Hng nht 0,50. Mt lc sau, ngi Min lc tc ko nhau vo tng bn yn lng nh nhng bng v ngi thu c vo trong mt gc cui rp, cp mt long lanh trong bng ti, d tn nh ang rnh mt k th. H khc nh t pha. Ti nh li hi trc c ngi bo: - Mt s tn hc ca h cng n bc, bc tht v canh cng bc. ng lut s Min cnh nh ti cng thng theo tc . Ti nhn ln tng: tranh v ngay vo tng, nt rt kho nhng m di mt lp vt bn kinh nin. Nhng tm mn trn sn khu cn bn hn na.

Khi mn cun, non hai chc o kp xp hng theo hnh bn nguyt, o mt bn, kp mt bn, cui u cho khn gi, ht bi Madelon ri mi bt u din. Ngh thut ca h cng phng pht nh ngh thut ht b ca ta. Qun o ca h cng nh qun o thng ca ngi Min nhng ho nhong hn, tuy khng sch hn. Nhiu rch, v. Ti khng kin tm ngi i cho ht tung coi h ma, mc d trc khi i, ti nht nh th no cng xem vi v khc ca Min. C nhn trong cc tm nh ca s Du lch m tng tng li hn. Ra khi rp ti hi anh H: - Nghe ni t khi vua Shihanout ln ngi, ui ht nhng mi (v n) trong cung ra, bn i cc tnh kim n, c ln y khng? - C, nhng chng hn g bn ny. TRONG MT CHA MIN Cn sm, chng ti cha mun v nh, lng thng qua mt chic cu g ngang ch, r vo mt ngi cha Min. Cha ny rt rng, c hai lp hc, mt lp dy tr em, mt lp dy cho thy si, u bi tr theo u. gia sn c mt ngi nh qun quan ti. Mt ngi Min lai Trung Hoa, nh bun bn c bc triu, b ra my vn ng lm chay cho v, b th v cng cha xin php ct nh qun . Nh bng g lp ngi, mi chiu nm thc. ng lc ni qun ti ba nm. Tuy khng kh khng tanh hi m ti t nhin cng mun nn th. Bn cnh nh qun, vi ngi th Min ng ly mi dao nhn gt nhng ming t th lm khung c nhng phin xi-mng xy

thp. Ming t nm tc vung m h gt nm ngy cha xong. Thy vy ri ta mi tng tng ni cng phu khc ca ngi Min by tm th k trc to nn Thin Thch, l v i n bc no. P BARAI Tm gi sng hm sau, xe hi s Cng chnh li n ti i coi cng vic xy p Barai. Xe chy qua ca chnh n Angkor Vat vo lc mt tri m p v rc r mi nh ln khi khu rng m u bn tay phi. Nhn nm ngn thp nh nm bp sen hin sau mt bc thnh ru phong, trn nn tri ng , gia m cy xanh, sau mt ln sng lam cn quyn luyn vi ln nc phng lng trn h, ti c cm gic rng sau bc thnh , di nhng bp sen kia, l c mt th gii thn tin, b mt. Xe chy vng quanh n Bayon, di n ci hin t ca pht Avalokitecvara ri r vo mt ng hp ngp ct, ngng li ti ch xy p. Ti i coi my gian nh l ct cho lao cng v lnh Min , mt chi canh dng trn cnh cy, ri xung xem p trn dng sng Siemreap. Sng y nh mt ci lch nh, rng chng mi lm thc, un khc gia mt khu rng cao. C ch nng li qua c. Nc trong xanh, trng thy ct di. p s nng cao mt nc ln bn thc. pha trn p vi chc thc, ti thy vt mt con kinh cn. Vin k s bo ti: - Tm trm nm trc, ngi Min bit cng vic dn thu ri. Chnh h o kinh ny em nc

vo h Barai ty, cha ri dn n vo rung. Chng ti cng theo vt h, dng ngay kinh , ch sa sang li mt cht thi. Hnh nh xa kia, kinh ny y rng by chc thc, by gi ch cn non mi thc. By nhiu cng . Nhng hai b kinh v b lu, ch ra ch vo khng u, nay phi sa li. Ti cn ngh rng chnh ch by gi xy p l ci nn ca ci p hi xa. p chng ti xy c c im ny l tuy ngn nc li, nhng khng ngn ht, vn cho mt phn nc chy qua c, nu khng th chu thnh Siem-reap (*) s mt mt con sng v nhiu vn rt p. Cng vic y khng kh. Kh l kim nhn cng. Ngi Min lm vic khng nh chng mnh. ng coi ka, mt gnh t khng nng mi k-l m h gnh u oi nh vy . H c tnh ung dung ca nhng nh hin trit. Phi chu chung h lm, h mi chu lm gim cho y. V vy t ngi u gi m ngi u r nht cng b thu tng ln 97%. - Chn mi by phn trm? Mt nguyn do na c phi l s bt an ca min ny khng? - Cng c l. Nhng ngi ta c n nhau l c cp bc, s thc khng c g c p ny xy dng xong, mc nc h Barai ty s nng cao c bn thc, s cha nc cho 15.000 mu rung. Ph tn s vo khong 600.000$. Chiu nay ng mun i coi h , ti s bo ti x a ng i. Tt nhin l ti khng t chi. Ch thch: (*) Ti c gng chp ng theo ti liu ngun mc d

c s thiu nht qun: Siem-reap, Siem reap, Siemreap, SIM REAP. a danh Banteai Srey c ch ghi Banteai Srei. K hiu n v ng cng vy: lc ghi lc ghi $. H BARAI TY Ba gi chiu xe li n anh H. v ti i. Ra khi thnh ph, i ln pha Sisophon mi cy s, qua nhng xm lng tch mch di bng da v cau ri r vo mt ng nh di vi trm thc bn tay phi. Mt ln nc trong v lng, vung vn, chung quanh c cao, cy rm. Trn b ct mt ngi nh sn trc mt by mt ci bn v bn chic gh du khch ngh ngi trc khi tm. H rng mt chiu 2.000 thc, mt chiu 8.000 thc. Bn pha l bn cao trn mi thc, mt rng nm mi thc. C hai h nh vy. H ny pha ty nn gi l Barai ty. Barai ng hin nay cn v thnh rung. Gia h nh ln mt ngi n nh, n Mbon, cng mt kiu vi n Baphoun, coi kin trc n , cc nh kho c on rng h ny o vo hi th k XI gia mt ng rung. C l thi h thng vi Bin h bng mt kinh ln, v thuyn ca Hong gia thng u y. Ngy nay h l mt ch rt tin cho thu phi c p xung

Chng ba DN TC MIN MT CHT LCH S Nh c cun Guide Groslier (1) anh T. cho mn, ti

c bit qua loa v lch s, tn gio ca ngi Min. Thin Thch c hai ph tch ln: Angkor Thom v Angkor Vat, Angkor Thom l mt n th. Nh tm c nhiu tm bia, cc nh kho c hin nay cho ta bit mt cch gn nh chc chn thi k xy ct nhng ngi n chnh. Nhng ph tch c nht dng t th k VI, ri ti th k IX ngi Min tip tc kin thit khu Thin Thch cho n u th k XIII. Di y l mt bng cho ta bit thi k ca nhng ph tch ln, sp theo th t thi gian: Phnom Bakheng vo khong nm 900 Mbon ng 952 Pr Rup 961 Bantai Srei 967 Takeo 1.000 Baphoun 1.060 Angkor Vat tin bn th k XII Ta Prohm 1.186 Prak Khan 1.191 Bayon v tng thnh Angkor Thom cui th k XII T tin ngi Min ngy nay c l cng mt dng vi ngi Mn nam Min in, ho hp vi vi dn tc dy Trng Sn, sau chu nh hng ca n v vn minh. H khng phi l gc n m cng khng b n xm lng, h nh trc kia ngi ta lm tng. u k nguyn, ngi Trung Hoa gi x Cao Min l Ph Nam (Fou Nan). T th k th III n th k th

VII, x pht trin mnh, giao thip c vi n v Trung Hoa. Gia th k th VI c ni lon, mt vua ch hu Kambuja chim ht b ci, dng gn Kompong Thom. Do tn Kampuja m ngi Php gi l Cambodge, ta gi Cao Min. Sut th k VIII, Min quc chia lm hai x: Thu Chn Lp (Nam Vit v Cao Min ngy nay) v Th Chn Lp (Trung v H Lo ngy nay) (*). Thu Chn Lp b Java v Sumatra xm chim. Qua th k sau, mt v anh hng Min thng nht lnh th, ln ngi, tn l Jayavarman II, tuyn b c lp, khng chu s h ca Java na, dng kinh min ni Kulen, m u cho mt thi k Angkor, tc thi thnh nht ca dn tc Min. ng mt nm 850, tr v c 48 nm. Trong my th k sau, nc vn cn thnh, cc vua Min di kinh xung Angkor; ri vo khong th k XI xy dng nhng n rt p l Takeo, Phimanakas, Baphoun Tin bn th k XII, xut hin mt nh vua rt anh hng, vua Suryavarman II. ng lin kt vi Chm, chng li ngi Vit, ri tr li nh chim t Chm. ng cho xy n, i, lng tm. Cui th k XII, vua Jayavarman VII (2) ui c ngi Chm ri h c Chm ln Lo. ng dng li nhng n c Angkor Thom, nht l n Bayon, xy thm mt bc tng bao bc kinh v lp rt nhiu dng ng trong nc. Nhng cng vic kin thit

 hao tn rt nhiu ti sn, sc lc ca dn, m ngi Min t u th k XIII, ho ra kit qu, b ngi Thi chim. Cui th k , nm 1296, mt ngi Trung Hoa tn l Chu t Quan (Tcheou Ta Kouan) qua Min, au lng cho cnh suy tn ca Angkor v vit mt tp du k ghi phong cnh v phong tc Min. Tp , Paul Pelliot dch ra Php vn, nhan l Mmoires sur les coutumes du Cambodge (xut bn nm 1902). Cc vua Min t phi b min Bc trnh ngi Thi, xung min Nam, dng Oudon, pha trn bn Kompong Luong vi cy s, ri li di ln na xung Nam Vang, sau b Vit ri ti Php h. KIN TRC Theo Chu t Quan th cc cung in ca vua Min cui th k th XIII khng xy bng m bng nhng vt liu nh, nh g, gch, ngi; cn dn thng th nh l. Vy ph tch Thin Thch khng phi l cung in vua . Theo cc nh kho c ca trng Vin ng, n cng khng phi l ni sng bi chung nh cc nh th chu u; n l nhng in nh vua xy ct th cc v thn hoc t tin ca cc triu i; c ngi ch l lng tm. Hu ht ngi no cng hng v phng ng; iu t rng ngi Min th k th XII vn cn chu nh hng ca mt tn gio chung cho nhiu dn tc thi c: tc s th phng mt tri. Kin trc ca n Angkor Vat, ca h Neat Pean, ca

nhng con ng thm thm Prak khan t rng cc ngh s Min bit bao qut, ho hp, c mt ngh thut cao, hng v m cn i, lm cho ai cng phi phc rng c min Angkor l mt cng trnh mnh m, thun nht v p ca mt b c bit t chc, suy ngh chn chn. Ch tit mt iu l nhiu in xy ct cho mau xong, nn mc nhiu li v k thut: c n chng ln nhau m khng xen k, li khng neo k vi nhau nn d . Mt iu ng ch na l phn chnh ca n ct trn mt khu hp, chen chc to n to kia, c v s, nhng cho ta ci cm gic nght th, nhn lu thy mt. Vt liu thng dng l sa thch d c xen vi ong v nhng vin gch nung k ln, nh nhiu c, t c 22 x 12 x 4 ti c 30 x 16 x 8,5 phn. Ngi Min a c hnh trn . in Angkor Vat c trn 12.000 thc vung c hnh v i cc v thn thnh. n Bayon, hnh din li i sng hng ngy v phong tc ng thi. Sn Voi ti Angkor Thom, trn bn trm thc chiu di, hin ln hnh nhng loi vt ln bng vt thin nhin. Khi ngi Php ti, c min Thin Thch b b ph trong mt khu rng t ai lui ti. n nm 1898, chnh ph Php lp ra trng Vin ng bc c v lu ti s bo tn nhng ph tch . H phi ph rng v, chng nhng bc tng, pho tng sp , sau h mi dng mt phng php thc hnh t lu Hy Lp, Java, tc phng

php xy dng li nhng ngi n c bng nhng phin , vin gch ca chnh n nu c thiu th thm nhng vt liu mi nhng thm mt cch kn o v dng nhng vt liu ging vi vt liu c. Ngha l h phi tho g, tho tng ming, chi c ri sp li ng vi tm hnh v bn ca mi ngi n. Nh cng phu m ngy nay du khch c ngm mt k quan v c bit thm nhiu on s ca dn tc Min Ch thch (1) Hin nay c cun Les Monuments du groupe dAngkor ca Maurice Glaize, bn in th nh do nh Albert Portail xut bn nm 1948. Cun ny kh y . Tc gi c ch dn du khch v dn tc, lch s, a l, tn gio Cao Min, li lp chng trnh i coi ph tch theo con ng no, v nhng gi no khi b st nhng ch ng coi. Sch dy 280 trang, rt nhiu hnh nh v bn . Nn coi thm cun Pour miex comprendre Angkor ca G. Coeds - Andrien neuve 1947. (2) Xem ph lc (*) C ngi cn gi l Lc Chn Lp hoc Thng Chn Lp TN GIO Mi u ngi Min theo o B La Mn ri sau theo o Pht, phi Tiu tha. Bn v thn Pht c h th l: - Thn Brahma sinh ra mun loi.

- Thn Vichnou gi gn cho mun loi khi b tiu dit. - Thn Civa tn ph v kin thit. - Pht Avalokitecvara, v Pht ca chu k hin ti. Trong bn v , ba v sau c th phng nhiu hn. Pht Avalokitecvara c bn mt quay v bn phng tri cu nhn th. Con rn thn linga tng trng cho thn Civa. Cn thn Vichnou c khi l mt con rn c khi l mt con ra, c khi l mt con ln rng, chnh thn ny khuy nc bin cho thnh sa nui loi ngi. Ngoi ra cn nhiu v thn tng trng bng voi, s t, b n no Thin Thch cng chm hnh cc v thn. Ti nhn thy thn no cng tr, khng nh thn Trung quc (*) phn nhiu c ru di. Nh cun Guide Groslier v nh ba ngi bn a i, ti khi phi mn ngi ch dn. Ngh ch dn du khch lm giu cho mt s ngi Min. Hi xa h sung sng v nhn h hn cng chc nhiu, nhng t khi c chin tranh, a s tht nghip. Ch thch: (*) Sau 5 t Trung Hoa, y li xut hin t Trung quc! Ti cng phi chp ng nguyn vn. Xin ni thm l cc t nu thy sai chnh t ti u chnh li cho ng, v d nh Coedes (sai) c sa li thnh Coeds (ng). C th trong ti liu ngun cn vi li chnh t m ti khng thy v chc chc l c nhiu li chnh t l do ti g sai. Rt mong cc bn ch ra gim. Xin cm n trc

Chng bn ANGKOR THOM

(Angkor l th - Thom l ln)

NI BAKHENG

Sng hm sau, 24.1., anh H. v ti mn xe l i Thin Thch (nm ng mt ngy). Hai anh Th. v T. i sau. Hn i nhau Srah-Srang. Chng ti nh i Angkor Thom trc, coi ht nhng n trong vng nh v vng ln ri cui cng mi i coi n Angkor Vat. Qua ca Angkor Vat ti thy vi ngi ch dn qun o chnh t i du khch trc nh cho mn voi. Chng ti i thng n ni Bakheng, cch ca ty n Angkor Vat 1500 thc v ca nam thnh Angkor Thom 500 thc. Trc khi ngm mt cnh bao la ti thng tm ch no cao coi ton th cnh . Cch Siemreap mi cy s v pha Bc c ni Chrom cao trn trm thc, ng trn ngn c th bao qut gn ht min m ngi Min xa la dng kinh . Ti tic khng c th gi leo ln ni nhng cng khng n hn my v ln ni Bakheng. Nghe ni xa ni ny cao v ln, ngi Min c ra ly xy vi ngi n ti Thin (Angkor Thom) cho nn nay ch cn cao su chc thc. Ch c mt li ln, trng xung con ng nha ni Angkor Vat v Angkor Thom. Li dc, khng xy bc, thng ln di chn, cho nn ln mt,

xung li kh. Ti gng lm mi khi ngh lng ni. Ln ti ngn, u ti chong vng, nhng nh khng kh trong v mt, ch ngh vi pht sau ht mt. Nhng ti cn phi leo na v ch mi l ci sn rng mi chiu trm mt. Gia sn l mt mi ngi nh che mt phin c c lm xung thnh hnh mt bn chn di hai thc. Ngi Min bo l mt bn chn Pht, cn mt bn chn na ni Kulen (1) tc ni Pht t. Nhng ngi ln ni Kulen ri ni chuyn rng hai bn chn tuy ln nh nhau, nhng ngn chn bn ny hng v mt pha th ngn bn kia hng ngc li, thnh th khng bit Pht ng cch no. Xt nh vy cng t m qu. Cui sn l mt ci thp m mun ln ngn phi tro ln nm thang na, thang di 10 bc, thang k 9 bc, c mi thang rt i mt bc, thang cui ch cn 6 bc. Mi bc cao 20 phn, rng 20 phn; t dc bn chn khng c, phi t ngang, tay bu ly bc trn cho khi ng. Ngi Min ni nh kin trc ch lm nh vy ngi i xung phi i ngang khng quay lng vo n th Pht. ch l mt li ging. Theo ti, nhng bc hp v cao c mt tc dng kin trc: k c nm thang cao ch c tm thc thi, nhng xa nhn thy thang dng dng ln, li gn phi nga mt ln mi thy bc cht thnh th thang c v cao ln, lm cho ta ngp. Thp trn ni ta thp Chm, xy bng sa thch trn nn ong. Bn mt quay ra bn phng, u

chm tr. ng di chn thp, nhn chung quanh, ta thy mt bin cy gn sng; pha nam hin ln mt cnh c trng, tc nh hng Grand Htel, pha ty h Barai loang long ta li gm; pha bc ni Chrom nh ln thnh mt o con, v chn tri xa tt, chy mt dy ni xanh bic: ni Kulen. di chn ta n hin mt dng nc xinh xinh, un khc m nhng bp sen ca n Angkor Vat. Ta tng nh ng trn mt ni non b v i, ngm mt vn thng uyn mnh mng cn ng trong nh vng v gi hiu hiu ca bui sm. THNH ANGKOR THOM Chng ti xung ni, va ln xe ngi c mt cht thy ca nam thnh Angkor Thom thm thm trc mt. Ca cao hn mi thc, xy trong mt bc tng, trn c v Pht Avalokitecvara. Thnh ny vung vn, mi chiu di 3.000 thc chung quanh c ho rng chng 100 thc, y lc bnh. Sau ho l mt bc tng cao chng tm, chn thc. Bn ca chnh hng v bn phng ng, ty, nam, bc. Pha ng c thm mt ca na. Trong thnh l c mt khu rng tha cha khng bit bao nhiu ph tch. Ch thch: (1) Trong nhng tn Cao Min, ch u c nh ch u Vit, khng phi ch u Php; vn ai, ei c nh ay, y Vit.

N BAYON ca nam vo, chng ti li thng n Bayon th Pht Avalokitecvara bn mt, mt ngi n cc k v i, tn k. Khp th gii c l khng u c mt kin trc phng pht nh vy. Hi trc, Pierre Loti phi chm ph nhng gai gc, dy leo, len li mi v c n v rng m cht ly n khp pha, bp nght n, nghin nt n; nhng cy a chm ch ngi trn nc thp nh ngi trn b, hon thnh cng vic tn ph. Mt ci b khng cao, mt chiu 160 thc, mt chiu 140 thc. Trn b l ba dy phng bao bc chung quanh. Dy ngoi b thi gian tn ph, ch tr nhng ct cao hai thc v vi bc tng chm cc hnh sinh hot thi xa ca ngi Min i cc v vua cha, cc ng lc, quan li, dn chng, lnh trng. Dy gia cn c gn nh nguyn vn, c nc bng ton bng sa thch chia ra tng phng nho nh chng hai thc mt chiu. Trn tng cng chm tr nh dy ngoi: c nhng hnh voi, xe nga k d, nhng u bi tc kiu, nhng b mt hung d, nhng chic xim l lng, nhng v thn nghim trang, hin t. i trong dy phng , lun lun ta phi bc ln, tht xung, v c ch cao, ch thp. Khng kh nng n, kh th, m thp, lnh lo, m nh sng th xm xm, ng c. Ti hi rng mnh, tng nh y cn vng cht hn ca ngi xa m hnh nh

chp chn trn tng . Qua mt li i na, ta v dy sau cng, li cng thy rng rn hn. Ta vi v bc vo su tm cht nh sng m p, vng vng trong cng kia, trong khong sn hp di hng trm cp mt ca Pht Avalokitecvara. y c 50 ci thp (*), ci no cng cao trn mi thc. C 172 mt ngi (tc 43 u Pht mi u c 4 mt) ln hai, ba thc, ci trn cao, ci di thp, ci sng mt na, ci sng mt gc, ci sng c, ci ti c, hng bn phng tri, v ci no cng c cp mt hin t, cng c n ci khoan ho, ma mai v b mt. Nhng phi ti y mt m trng mi thy c ci v cng thn diu, ci v cng k d ca cnh, thy c ci ti tng tng v sng tc khng tin khong hu ca ngh s. Ta s thy di nh trng huyn o c cp mt long lanh nh ci loi ngi kh di; c cp mt n t nh khc nhn th trm lun; c cp mi nh tru ct ma mai; c cp mi nh my my mun ni; c n ci t bi, c nt mt v v; li c cp mt nh ng lng nhm li, c v mt nh thng tm m quay i. Trm by mi hai mt cng mt khun m trm by mi hai v! Qu thc l mt th gii k d trong thn thoi do nhng sinh vt hon ton khc chng ta dng nn. Ta thn th trc cnh v t hi: Lm sao h ch c c nhng ni qua bit bao rng su, ng ly t dy ni Kulen ti y; ri dng vi ct g gn

m tri my trm nm khng , khng h dng my ng c m nn di sc nng th kia vn khng st; h mi lm sao, xp lm sao m nhiu ch hai phin kht nhau n ni ta lm l mt phin; v c chm lm sao m nt u, sc nh vy; trm mt Pht ging nhau nh vy? Tt c cc du khch u ca tng kin trc ngi n ny. Doudart de Lagre bo n l thn tin, l lng, Tissandart khen n l c nht trn th gii. V Pierre Loti vit: Ti ngng u ln nhn nhng thp dng ng trn cao, chm trong cnh xanh ti , v thnh lnh ti rng mnh, s st mt ni s m ti cha tng bit khi ti thy mt nt mm ci lnh lo ri t trn cao xung ti ri li c mt nt mm ci na ng kia, trn mt mnh tng khc ri ba, ri nm, ri mi ci mm ci, u cng c; ti b gim st khp ni. Theo cc nh kho c th vua Jayavarman VII mi u ct ngi n ny theo kiu n Ta Prohm hay Banteai Kdei th Pht, sau sa i nhiu ln, dng li trn nn c, xy thm phng, thm hnh lang, thp, nn n thiu tnh cch thun nht, cht chi, c nhiu mc cao thp khc nhau. Trn ngn thp ti trung tm n l tng ca vua Jayavarman VII, v Pht vng, ngha l mt v Pht u thai xung lm vua. Ngi ngh sn n, ngm cc mt Pht hi lu, chng ti lui ra, lng hoang mang, c v vn. Xung khi b , dm ln l rng ca rng tha, nghe ting

xo xc di chn, ting ro ro trn u, chng ti tng nh ting ca nghn xa a li. N BAPOUN Chng ti th thn li Bapoun. y khng kh d th hn. Mt li i rng trn 10 thc, di trn 200 thc lm ton bng nhng phin ln, bt trn nhng ct cao hn mt thc, ta nh mt chic cu, nn thc s, cn cao hn n Bayon; nu xy ct mt khong trng th v oai nghim tng ln nhiu. Cui li i l mt to ba tng, nhiu ch nt, nn sp. Trn tng cao nht l mt ngi n cng chm tr, cng c nhng dy phng chung quanh. Chng ti khng vo, ngi ngoi ngm rng. Sau khi nhn nhng to s Bayon, ti cho mt ngh ngi trn nhng chm l xanh non run ry trong gi di chn ti. B VOI N PHIMANAKAS Bayon xung, chng ti li B nh vua cng gi l B voi v bc tng bng cao bn thc, bao bc b, c c nhng hnh voi ln bng voi thc, con th nh sen, con th khing kiu. B rng khong 200 thc, di 300 thc. C hai bc ln, gia b c n ht nh Bapoun, nhng nh hn. n l n Phimanakas. Chu t Quan trong tp du k bo n ny c ci thp bng vng, ch ngh ngi ca nh vua. Dn chng thi tin rng trong n c hn mt con rn chn u lm ch c non sng, c m m n hin hnh thnh mt ngi n b rt p; nh vua

ng canh mt phi ti thp n i vi n trc, ri mi ti phin hong hu hoc cc cung phi tn. Nu n hin ln m vua khng ti th th no nh vua cng gp tai v; nu n bng nhin khng hin ln na l s mng nh vua sp ht. Ch thch: (*) C ti liu cho rng Bayon c tt c 54 ci thp; tn gi v cch l gii v v Avalokitecvara cng c s khc bit (Xem http://vi.wikipedia.org/wiki/Bayon v http://www.thuvienhoasen.org/angkordauanphatgiao.htm). B VUA HI Chng ti khng vo Phimanakas, qua b bn cnh, b Vua hi. B ny khng c g c sc, ngoi ci tng Vua hi. Vua hi ngi mt chn xp bng, chn kia u gi a ln, thn th lo l - trong ngh thut Cao Min khng thy c mt tng th hai nh vy nhng khng c c quan sinh dc. Ngi ta vn cha bit tng l vua no hay thn no. C ngi bo l thn Civa, c ngi coi ch khc trn b li bo l thn cht Pharmarja. Li c thuyt bo l vua Jayavarman VII (coi ph lc) (*) Theo ng Coeds, tc gi cun Pour mieux comprendre Angkor th b vua hi ny hi xa l ni ho thiu cc ngi cht trong hong tc, cho nn mi dng tng thn cht . Thuyt ng khng phi l v l. Hin nay Nam Vang v Bangkok, nhng ni ho thiu cc ng vua u pha bc cung in, th b Vua hi

ny cng pha bc cung in vua Min thi xa (1). Trc mt b Voi v b Vua hi l mt ci [sn] (**) hnh ch nht, di 550 thc, rng 200 thc, nay dn trng. Chu t Quan chp rng: Sn cha hng ngn ngi, dng n kt hoa v m m ngi Min t pho bng cho nh vua ngm. C mi thng c c mt cuc l. Thng chn b tnh mi ni hp , thng nm ngi ta ch tt c cc tng Pht v y tm ra trc mt nh vua. Mi khi nh vua ra ngoi thnh th k binh, c qut, i nhc dn ng, ri ti cung n bng nhng vng bc, k l xe nga, xe d thng v gng chm bc. B quan ci voi che lng. Pha sau l hong gia, cui cng l vua ci voi m ng u bc vng. Cn lng cng bng vng. Mt i k binh h v nh vua. Ch thch: (1) Tng vua Hi gip Pierre Benoit tng tng mt truyn nhan l Le roi Lpreux (Albin Michel) na tnh i, na mo him, khung cnh l Thin Thch, nhng khng lin quan g ti c s Cao Min c. (*) C th xem hnh nh v mt cch l gii v tng Vua hi ti http://blog.360.yahoo.com/blogz31WN...eec-?cq=1&p=58 (**) Ch trong du ngoc ng do Goldfish ghi thm. CA KHI HON b Vua hi, chng ti tin li ca Khi hon. Ca ny cng nh ca nam thnh Angkor Thom, nhng hai bn thm hai dy thn ngi m con Naga, mi bn

54 v ln hn ngi thc cch nhau hai thc, coi cng c v hng v. Con Naga (*) thuc loi rn h mang n (cobra) nhiu u; theo thn thoi Min, n l thn nc, ly u che c Pht khi ngi ngi thin nh. Ch thch: (*) Cc bn c th xem tng con Naga v tm hiu thm v con vt ny ti http://vnexpress.net/Vietnam/Khoahoc/2005/08/3B9E14A6/ Chng nm CC N NH
N TAKEO (ng t kn) Khi ca Khi hon mt cy s, vn trn vng nh, chng ti dng li trc ca n Ta Keo. Kin trc n ny khc hn n Bapoun v Phimanakas. Gin d hn v nm ngi thp trn ngn gom li gn nhau, hp thnh mt khi. C hai tng, khng cao lm nhng b v, oai nghim. Ch thch: (*) Chng ta c th tm hiu thm n ny qua bi Takeo, ngi n b nguyn ra ti http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...eec?cq=1&p=81 N TA PROHM (ng t Brahma) n Ta Keo ra, i thng xung pha nam hn mt cy s n ca ty n Ta Prohm.(*) Mt li i di khong 500 thc y l rng, thng tp gia rng

cy cao vt. Khng mt ting ng. n bng , thp, c nhiu dy phng, nhng nay c. Kin trc khng c g c sc, ta nh mt ngi cha c ca ta, khng c nhiu bc, khng c thp cao. nm ngn ngang, lp c li i. nh sng l m. Khng kh hi hm. Tng n di m cht ly , trng rn ngi. Du khch nhn thy iu ny l tt c cc n Thin Thch ch c n ny cn gi ci v hoang vu gia rng. Trng Vin ng bc c c sng kin la ni y m bo tn cnh thin nhin ta hng cht cm gic rng rn ca cc nh thm him hi trc. Sng kin ng khen v n Ta Prohm l ni m chng ti thch nn n li lu nht. y mi thc l cnh hoang tn. y ta mi thy s chin u gia cy v , gia loi ngi v ho cng. C nhng r cy ln my tc, di hng chc thc, un khc m ly b ca to n v ni gn ln nh mun vn cho n mi chu thi. C cy li kiu cng ngi xp bng trn mt to khc, ung dung th hng trm r xung, nh hng trm tay ca loi bch tuc, gh cht ly mi ca mnh, khng cho n ca ri ht dn tinh tu ca n, cho tht n r, xng n tan m hin nay ngi n cng gn tn, gn r. C cy c c hn, m mt r ln t nh n xung nh cm li gm vo u qun th. K thu, n ch l mt ht nh hn ht thc, bay theo lung gi nh ri dnh vo lng con chim hay mt con nai ung nc bn b sui. Ri khng hiu sao, mt ngy n n ti y. n miu y nguy nga m t ct y mnh mng. N ch xin mt cht khe

trnh gi ngn v ma ngun. khng hp lng, che ch cho n. V n cng khng sng nh . Mt ht bi, mt git sng nui n hng tun. Khng ai ti n na. N hin t sng. Nhng khi ngi ta nh ti n th n dim l, uyn chuyn, pht phi nhng khi trng rm ln. N c ging ht du dng khi ti gi mai ni v m dng lm sao, n bit ci nhng o hoa mt nh xun, thm nh h trn mi tc xanh ca n. Ngi ta cho n l v hi, li cm n n t im cho cnh cng ci, bun thm ca ny. Ngi ta cu cho n sng. Ri bng i kh lu, ngi ta tr li th n tr thnh mt hung thn khng sao ui c. N m nanh mc vut. Mi u nhng nanh vut ch l nhng si t y nha, ng nh, trng nn thng t cnh xung, ong a di gi chiu. Mt con chim chm cnh vo n, n gy, mt con kin cn n, n cng t. Nhng n ti mt t, m su xung , hoc len c vo mt khe . Ngi ta tng n s cht bp ch ti om om v cht hp ca khe , nhng khng, n vn sng, y ra hai bn sng. V by gi khng cn ai lay ni n na. Anh em chng rt ng, kn c khi t mnh mng ny. Chng m, gh, , y, vn, c, lm mi cch cho ln ln r ra, nghing i, sp chn chng. Lu i nguy nga khng cn na, nay ch cn nhng hang cho chn , nhng khe cho kin b v mt ngun cm hng v tn cho khch hoi c. Theo tm bia trong n th hi xa n cha ti

12.640 ngi, trong s c 18 ho thng, 2.740 thy t t, 2.232 ngi gip vic v 615 v n. Vua Jayavarman VII cho xy n ny th t tin, sai c 260 bc tng, dng 39 ngn thp, 566 khm nh bng , 286 ngi nh bng gch. 3.140 lng v 79.365 ngi phi hu h v cung cp cho n. n c ti nm tn a chn bng vng, 512 ging, 524 ci lng; ngc trai m c bn vn vin, kim cng 35 ht, ngc thch 4.540 vin. Khng hiu dn Min hi dc na triu ngi khng m phi chu ci gnh nng dng y! Ch thch: (*) n ny cn gi l Ta Phrom. Mi cc bn c thm cc bi Ta Phrom, thn rn hin thn (http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...ec?cq=1&p=76), Angkor, ngi nh ca thn linh (http://www.nhavui.com.vn/index.php?o...242&idtype= 392) v n trng tu n Ta Phrom Campuchia (http://www.tuoitre.com.vn/Tianyon/In...5&ChannelID= 10) N BANTEAI-KDEI (Thnh tr cc phng nh) H SRAH SRANG n Ta Prohm ra, chng ti li n Banteai-Kdei (*), kin trc nh ht n trn. Trc mt ca ng l mt b rng chng vi chc thc, hai bn c tay vn chm hnh s t v rn thn. B a xung mt ci h mt chiu 300 thc, mt chiu 700 thc, bn b lng xm ng c. H tn l SRAH SRANG (ch tm ca nh vua). Ti th thy hai anh Th. v T. ngi i. Bn anh em ang nm di trn b , gi u vo

cnh tay, nghe gi thi trong l th bng c ting gi: - Lc, lc (ng, ng). Nhm c dy. Mt ngi Min ng di b nhn ln, gi chng ti. Anh Th. hi bit ting Min, ni chuyn vi ngi trn mt pht. Khi anh va ngng, chng ti ng thanh hi: - Ci g vy, anh? V nh ti nhng v cp xy ra my thng trc. - C l nguy him. (Cu ny anh Th. ni bng ting Php) - Ti sao? Anh khng p, quay i, ni chuyn vi ngi Min. Mt lt anh li ngng, chng ti li hi: - C g khng? Anh suy ngh, khng p, li tip tc hi ngi Min. Chng ti nhn chm chm ngi ny: mt y hin lnh thn nhin, nhng chng ti vn php phng, gin mnh l khng bit ting Min. Mt lt sau, ti nghe y ni : - Bt, bt... (phi, phi) lun bn, nm ting, va ni va gt u. Ri anh Th. Quay li, ci vang ln: - C g u, n tng mnh l ng th y ., mun mi v nh chi. Ti ging, n hiu ri. Mi u n ni nhng ting g, mnh ch hiu c l v nh, v nh tng l cp m hong. Sau cu chuyn , chng ti m thc n. Nc v nh di chn, gi vi vu trn u, li thm nhng cu chuyn vui bn Lo ca ng Th. lu mi c n mt ba cm gia tri th nh vy. Ngh Srah Srang mt gi ri. Mt gi chiu chng

ti bt u i v chng trnh bui chiu cn nng. Rng vng tanh. ng thm thm di hai hng cy cao. Thnh thong mt con kh nh u trn cnh t m nhn chng ti qua. ---------(*) C th xem thm bi vit v hnh nh ti http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...eec?cq=1&p=78 N PREY-RUP (Lt xc li) (*) Mt lt sau chng ti thy hai chic xe li u di chn n Prey Rup (ting Min ngha l lt xc ngi cht li, mt l nghi trong lc ho thiu). Tng truyn ngy xa c mt ng vua Min rt thch trng c mt th da rt ngon, mun ngn k trm, ra lnh cho ngi lm vn git nhng k m ti ln vn chung quanh vn. Mt m nh vua thm da, vi hnh ti vn, ngi lm vn tng lm l k gian phi, h st ng. n Prey Rup ny k nim ng vua . Tro ln n, chng ti thy bn ngi Bc ang ngm cnh. Chng ti cho nhau. Kin trc u phn pht nh n Ta-Keo. C ba tng, tng di su thp, tng gia ba thp, tng trn mt thp. Cc thp u gom li trn mt b cao nn c v hng v m vn xinh. c sc ca n l xy ton bng gch, dy hn gch ta, mu ti, nung rt k, cnh gc cha h sc s. ng Groslier bo h xy tng l mt cht nha ly cy, tt nh xi-mng. Thp ta nh thp Chm. Ngn trn cng l thin, c hai v thn, mt cao mt thp. Trc thp, mt sn

gch, c mt ct trn, cao thc ri, tng trng kh dng. T Prey Rup i Ta Som, ng bng qua h Ba-rai ng (hin cn, thnh rung) v ngang n M-bon ng, ta nh n Prey Rup, nhng nh hn. Chng ti r vo coi qua n Ta Som. n cng hoang vu nh n Ta Prohm, khng c g c sc. ---------(*) n ny cn gi l Pre Rup. Mi cc bn mt tm n trang http://www.diendandulich.net/dulich/...?showtopic=23 0 NEAK PEAN (Rn cun mnh) (*) Chng ti ngh hi lu Neak Pean. y khng phi l mt n m l nm ci h, ci ln nht gia, - mi chiu chng tm chc thc- bn ci nh - mi chiu bn chc thc - chung quanh. H xy bng , su bn thc, nay cn. Gia h ln ni ln mt thp nh, chm hnh sc vt. Mt cy nh r cnh trn ngn, cho ta cm gic ng trc mt ni non b. Ngi ta ni hi xa h hng nc nhiu n tuyn chung quanh, nn dng tm nhng ngi mc nhng chng bnh no . Theo Delaporto th h xy th Pht khi Ngi nhp nit bn v cc nh tu hnh gi ht bi trn m tin ln ng o. Nc h gia khi no nhiu qu s chy qua bn h chung quanh do mt l c trong bng mt con voi , ui h ln, vi h nh. Ti tng tng hi xa, my ng sc chiu ln, cy chung quanh r xung, mt h p bit bao, nht l

nhng ngy l, thiu n Min, xim y sc s li y cng Pht, cnh cng thm linh ng, dim l. ngh xy nm ci h ny cng tn k. N PRAK HAN (Gm thn) B n Krol K trc mt Neak Pean, b n Banteai Prei cch Neak Pean hai cy s, chng ti ngng li n Prak-khan. n ny phn pht nh n voi phc H Ni. Cng c mt li ra vo, di 300 thc, thm thm gia hai hng cy cnh l xum xu v l t, mc bn b nc. Nhng chu vi rng hn nhiu: mi chiu khong 800 thc, b mt 56 mu ty. n cng do vua Jayavarman VII xy ct th cha m. Xa n c 515 pho tng, mt dng ng, mt trm ngh. S ngi phc v non mi vn, trong c 1000 v n. ca ng vo, thy hai bn hai dy chc i (tr n) bng cao hn u ngi, ri ti hai dy thn con naga. Cnh hng v, k th v cha vo n, ta c cm tnh vi n. Kin trc cng ging nh n Ta Prohm nhng ln hn v p hn. Ta i gia hai hng ct , ngng li hnh lang mc tng m trn tng chm khng bit bao nhiu Pht tnh to trn to sen. nh nng x x lc qua cnh l, to trn ru, phn chiu li, xanh du tng u nh nhum mt mu ngc thch huyn o. Ta thy ni ny khc xa th gii ngoi v tng tng cnh nhng ng lc xa thin nh y, trong nh sng v trong hng trm. Qua hnh lang mc tng bc vo hnh lang ca v chm hng trm v n ma theo nhp n. Nt

chm khc tinh vi lm sao: dng iu rt mm mi, th tht rt r rt, thn th y m khng th, ming ti m a tnh. Xa nhng hnh u dt vng dt ngc, v di nh lung linh ca hng trm ngn nn, nhng hnh ho ra linh ng, cng ho mt khc vi cc nng mi ca nh vua. Ngoi hai hnh lang ra, n cn mt c sc na l c hai dy t v nh trong mt gio ng La-m. Mt vi cy, thn thng tp, v trng bch, mc ngay bn, khng lm cho ni m u thm sng, thm vui m ch lm cho thm lnh, thm gh. Mu trng v cy y sao c v nht nht nh da ngi cht! Ch thch: (*) Gi nh th v c tng con rn cun mnh di chn nn thp gia h ln MT CH QUN BC ca ty n Prak Khan chng ti i thng li ca bc thnh Angkor Thom. Gn ti th gp bn ngi lnh Min eo sng i tun. Xe chy thng xung pha nam, qua b Voi v n Bayon m chng ti i coi bui sng, lt chn ni Ba khang [Bakheng?] ri u li trc ca n Angkor Vat. Lc y bn gi chiu. Hai anh Th. V T. mt v p xe my trn bn chc cy s. Chng ti vo ngh trong mt qun cm gn . Ti gi gii kht. Ch qun quen ming p: -Bt, lc (Tha ng, vng). ng ta l ngi Hi Dng, lp nghip y trn hai mi nm: u l th vi si tc, cp mt ti h, ru mp nh Quan Cng, mt chy ra, nhn nhng

m. Hon ton l mt Hu kiu Qung ng. C l ngi ta chu nh hng ca t nc khng nhiu bng chu nh hng ca ngh nghip. n vi chic cun b ri chng ti i coi cng trnh tuyt nh ca kin trc Cao Min. (*) Ch thch: (*) Mi cc bn truy cp vo a ch http://blog.360.yahoo.com/blog-z31WN...eec?cq=1&p=37 xem v tr cc ni chng ta tham quan nh n Bayon, n Bapoun, b Voi, n Phimanakas, b Vua hi, ca Khi hon, n Ta Keo, n Ta Prohm, n Banteai Kdei, h Srah Srang, n Prey Rup, Neak Pean, n Prak Han trn bn tng th khu vc Thin Thch v trn bn khu trung tm Angkor Thom. Trn bn th nht, cc bn cng s thy v tr Angkor Vat, cng trnh tuyt nh ca kin trc Cao Min, m chng ta s gh thm

Chng su ANGKOR VAT

(CHA M L TH)

VI CM TNG CA TI V KIN TRC CAO MIN Nhng sch ch dn m ti c nh cun Angkor ca Groslier, b Guides ca Marchall, cun Guide ca Grolier (*) u t t m kin trc nhng n Thin Thch, nhng khng cun no cho ti bit i cng v s tin ho hoc bin chuyn ca khoa kin trc , vch cho ti nhng giai on m nh kin trc Cao Min qua i

ti giai on Angkor Vat, phn tch c im ca tng giai on. Chng ti khng phi l nh kho c, li i coi rt vi trong mt ngy, m mi coi c mi hai n, nhn xt chc chn l c ch nng ni, nhng cm tng ra sao, xin ghi li di y, chng qua ch gi c so snh ca c gi, bit u chng c v t m, tm kim thm m hiu r kin trc Cao Min. Chng ti nhn thy rng nhng n Thin Thch ct theo bn kiu: 1) Kiu th nht gm nhng n nh Ta Prohm, Banteai Kdei, Ta Som, Prak-khan (p nht l n Park khan). Nhng n ny c tng hay ho chung quanh. Nn thp. C hai li i thm thm t hai ca ng v ty a vo, c mt dy phng gia v nhiu dy phng a qua hai bn t, hu. 2) Kiu th nh gm nhng n nh: Bakheng, Ta Keo, Prey Rup, Mebon ng (p nht l Prey Rup). Nn rt cao (thng ct trn ngn i), c ba tng, c bc thang a ln, trn nhng tng c thp, cng ln s thp cng t, ti ngn ch cn mt thp. Kiu ny p hn kiu trn; tuy n khng rng nhng cao, gom li, c v uy nghi, mnh m. Nhng n ct theo kiu th nht phng pht nh n ca ta, ca Tu, cn nhng n ct theo kiu th nh ging n ca Chm. 3) Kiu th ba gm nhng n nh Phimanakas, Bapoun, Bayon (p nht l Bayon). Nn cng cao nhng

khng ct trn nh ni. C ba tng, hai hay ba dy hnh lang i sut bn mt, gia hai hnh lang c mt khu sn hp. Ti gc hoc gia hnh lang c thp v gia n c mt thp cao, ln, p hn c. 4) Kiu th t l Angkor Vat, tp thnh ba kiu trn. Cng c tng, ho chung quanh, cng c nhng li thm thm a vo n nh kiu th nht, cng c nn cao, ba tng v nhiu thp nh kiu th nh v cng c ba dy hnh lang bao bc bn pha nh kiu th ba. ANGKOR VAT Ht thy nhng n khc u quay v hng ng, duy Angkor Vat (*) quay v hng ty. Ngi ta ni do a th bt buc n khng th ct pha Ty ng c v pha t ly, m phi quay ra ng (ng ny xa vn c), cho nn phi hng v pha ty. Vua Jayavarman II cho khi cng u th k XII trn mt khu t di 1.500 thc, rng 1.300 thc, rng khong 200 mu ty. Mt 60 nm mi xong. n l ni th phng ng v hnh nh xa c cha di hi ng. V l n hng ty v p nht, nn chng ti li sau cng ci th ngm n. Phi i bui chiu mi thy ci cnh thn diu ca nh sng t dng trn nhng ct v hnh lang bng . Chng ti ti ca n hi bn gi ri chiu. ng ng nhn vo khng thy g p c. Nh kin trc v danh mun giu vin ngc trong ci v tm thng chng? Sau khi coi nhng b Voi, nhng n nh Bayon, Bapoun, th bc tng di mt cy s ny gia

c c ca, mc d hng trng, cng khng cho ta thm mt cm gic g mi. Nhng khi ta qua ci ho rng trn 200 thc m lc bnh nh mun gi my chiu trn nc, va bc ti ca ty th ta thy c ci g nng ln tm hn ta. Ti nh ln u tin i thm ni Hng, va qua mt khc ng cong, bng thy ni cao v rm, sng sng dng ngay trc mt nh n ng, ti cng c cm gic nh vy. Ln ny cm gic mnh hn. Ti khng phi ng trc mt cng trnh kin trc na m hnh nh ng trc mt sc mnh thng minh, uy nghim, cao c, mun thng tr ti. Nhng khi phn tch ra th ti khng thy c nguyn nhn. Cao th khng cao, cn km Bayon. Rng tuy c rng, nhng khng bng b Voi. Rt cn i, rt iu ho. Hng triu phin (mt nh kho c tnh rng ct n ny mt 22.000 thc khi ) ch hp thnh mt khi din t mt tng hng dim. y ta thy r mt b c ch huy tt c, khng nh Bayon m b hp qu, thp li cao qu, nh c s tranh ginh ca hai ba tng. Ta t t tin vo, nh bc trn con ng rng hai chc thc, lt ton ln, v di nm trm thc, a t ca ngoi n b ca n; tuy bc m mt vn dn vo ngi n nh b thi min, khng ch ti hai to th vin v h vung bn ng. Ti hiu ti sao mt ngi n b M thch cnh ny n ni nguyn khi cht i, c ho thiu ri di hi c vi trn con ng lt ny. Di chc c thc hnh nm 1936. Di hi ca b ta chc

cn vng u y, trong nhng kt chung quanh ti. Ta ti ci b. B khng rng nhng chm ch, qu phi. Ta tro ln, quay li, nhn con ng hun ht mi qua, thm thm gi hai tay vn, chi li di nh chiu. Ta nhn vo n: mt hng ct di hai trm thc, na sng na ti, v mt hng bng xin xin, song song nm trn hnh lang. Ta ngng ln, ba ngn thp ch trng, ch xm c knh in trn nn tri xanh thm. Ti thy chi v ngp. Ri tin vo, qua hnh lang th nht, ti mt khu sn, ngng ln, ngn thp cng cao, cnh cng tch mch, bng cc hng ct c v u huyn k d, lm tim tht li. ng sn ny ng ra ngoi thy my ngn tht nt l ln khi dy hnh lang th nht. Ta mun cht nhng cy i. Khng u cy hi cho cnh bng y. Cnh y khc vi th gii ngoi xa qu. Nhn chung quanh ch c v bng ti, nhn ln trn ch c tri xanh v my trng, ta tng nh gn tri, cch bit hn vi th gian, trt ht c nhng th dc ca ta m thng cm vi cc v tinh t m m s ti thm ta trn khong thm thm kia, cho nn ta tht vng khi thy my tu tht nt . Ln u tin ta ght loi tho mc, n lm hng c mt cnh. Li leo ln hai chc bc na, qua dy hnh lang th nh. Cng vo su, cng ln cao, bng ti cng ta, thp cng vn ln. Mi bc a ta vo mt th gii khc. Ti sn th nh ta rng rn khi thy mt cu thang bng sng sng ngay trc mt, dc ngc xung, bc rt

nhiu v hp. Nhng thp trn kia quyn r ta, khng th khng leo c. Ta vng qua bn tri, ch ny mt ngi n b trt chn t b s, cho nn trng Vin ng xy mt bc bng xi-mng c tay vn. Phi bu cht vo tay vn, chn t nghing, d d tng bc, mt khng dm nhn ln m cng khng dm a xung. Ta va tro va m: ba mi tm bc. Ti bc cht, ta th mt cch nh nhng, v ta ngi ngh mt cht cho tim bt p. Ta trong mt hnh lang na, bn mt ci h cn di chn ngn thp cao nht c bn in hng v bn phng tri. Ta t t bc vo, thy m m tng Pht. Ai thiu lng tin nht ti y cng phi mt c l tr khng suy ngh g c na, hon ton b tn gio cm kch v sc mnh v cng ca n. Ta mau mau li ra. ng gc hnh lang kia thy d th hn. Nhn ci h gia hai ct , ta tng tng nhng khi h y, bng thp v ct chiu xung nc long lanh nh trng, cnh huyn o lm sao! Li mt gc khc, nhn xung sn di xa, vng vng mt mu c a, v rng chung quanh, m u, xanh thm, ta thy vui vui. Lc ny ta li yu cy c, li thch n gi mt trn ngn a v v c ta mt sau khi b kch thch qu mnh. Ta xung ba mi tm bc thang hi ny, i chung quanh hnh lang tng nh: hng chc tng Pht bng g sn xp thnh hng, mt tri xoan, nt rt thanh. Ta xung mt cu thang na, ti hnh lang th nht di hai trm thc mt chiu m chm cao n hai thc tnh ra c ti non hai ngn thc vung chm. C cnh:

cnh thin ng, cnh a ngc, cnh trn gian, cnh gic gi, cnh cung din vi cc v n, cnh thn Vichnou khuy bin cho thnh sa Bit bao nhiu kiu o, kiu xe v bit bao nhiu loi vt k d! Khng mt nt no khng sc. C ch tay ngi s nhiu qu, bng ta snh. Tht l c mt pho s bng : s cc triu i, s tn gio, s vn minh, s vn vt. hnh lang th nht ny c mt phng rt l: hp chng mt thc mi chiu, nhng cao. ng gia phng m vo ngc, ta s nghe c ting vang ta ting chung vng vng t xa li, nhng ni ln th khng c ting vang. Coi ht dy hnh lang ny, chng ti ra dy ty bc ngi ngh, mt tri xung gn n ngn thp ca ty, tri vn mt mu xanh ngt, hnh lang pha bc nhum mt mu vng nht, mt hng tht nt cao nh hng ct dng song song ngoi. Trc cnh tnh mch ca bui chiu, bn mt khu rng du hiu, ti tng tng mt m kia, cch y non tm th k. MT M TRNG Quc vng Cao Min Jayavarman VII sau khi thng c Chim Thnh, lm l bn v thn Angkor Vat ri m cuc ca v trn b trc n thnh Angkor Thom, m no nhit l thng, my chc nm cha tng thy. Ting gi go, xay la, dt ci tt hn, nhng cho ting ci, ting ht, ting trng, ting ching. Trai gi gi tr qun xim rc r, m tc loang long du da, tay bng u ng lp lnh, dt du, chen chc nhau vo ca

n, ng cht c sn. Nhiu k leo ln cy, ln bc tng chung quanh, ngi xm, mt chm ch nhn vo b. Mt khc nhc bt u ni th h im bt nh c lnh ca Thng . Nh vua i m mi chn tng dt ngc trong n t t bc ra, ng trn chic ngai vng, hai bn l cc ng lc v i thn. Vng vng c ting vng chm nhau, thoang thong c mi hng theo gi. Mt on rmann (mi) nh nhng, uyn chuyn nh con naga un khc t mt pha hnh lang bc ra, i ht mt vng b ri ti trc ngai vng, cng qu xung mt lt. Bao nhiu uc bng tt. Ch cn nh trng long lanh trn nhng m v xim dt vng, dt ngc ca su trm v n. Nh vua a tay ra hiu. C on v n li ra, chia lm nm bn nh o hoa n ra nm cnh, ri khi mt khc nhc du dng ni ln, quyn ly nhng tm thn y nhng v cng mm mi th mt ngn hai trm bn tay xo ra mt lc. H bt u ma. Ta cn thy mt vin kim cng v i ln chuyn di nh trng vng vc, chiu ra hng triu tia sng lung linh ca cc th ngc Xim, Lo, Pailin, tit ra mt mi hng ngan ngt ca cc th trm qu nht M Lai, cc th hoa thm nht trong min Siemreap. Hng vn cp mt khng chp, hng vn b ngc nn th. Ri mt ging ht t trong su trm ming hoa tht ra. Khi nh bay vt ln cung trng, khi nh quyn luyn trong cnh l. Trong khi y th h Srah Srang, h Ba rai ng v ty

hng trm chic thuyn sn son thp vng, chng n hai bn, ng ln trn ln nc phng lng; v trong cc n Ta Keo, Ta Prohm, Banteai Kdei, Pr-rup, Mbon, Ta Som, Preak-Khan, ging tng kinh ca hng vn ng lc lm vang ng c rng thm. C kinh thnh Angkor Thom m nay ca khc khi hon. Ch thch: (*) Hnh nh c s nhm ln. Trong vi li tha trc v trong ch thch chng ba, cc sch c tc gi nhc n l: Guide Groslier, Pour mieux comprendre Angkor ca G. Coeds v Les monuments du groupe dAngkor ca Maurice Glaize SC MNH CA TN GIO Ti mun ngi y ngm cnh mt tri ln nhng my anh em gic ti v v m ti, min ny nguy him. Qua hai to th vin, gp hai ng lc tin v n, mt thm thm dn xung t, bnh bt bn sn. H bc nh nhng ci bng, im lm. H c nhn thy chng ti khng? H ngh g? Nhng bui hong hn, nhng lc bnh minh, nhng khi gi thi trong rng hoang hoc trng mc trn ngn thp, h ngh g? Nhng phin m t tin h em ht c tinh huyt ra chm tr sau khi ch t dy ni Kulen v, dy ni m nay nm bn kia bin gii mi? Gi th thm g vi h? H, dng di (*) ca mt dn tc m ton th theo o, mt dn tc ngh s li cng trnh khng tin khong hu ? Nh nhng ngy tt ca h - vo khong thng t dng

lch ht thy dn gian u vo cha lun ba bn ngy tng kinh nim pht, ting m vang c trong nc; nh mt v xy ra nm trc Nam Vang, ht thy cc ng lc Cao Min u v kinh xin cho mt ng lc khi b ngi Php x ti lm cho c x si ni, nhiu ngi Php b thng; ri trng n Bayon kia, ti tng nh trong n ci ca v Avalokitecvara hin t c mt ci g v cng b mt. n Banteai Kdei, Ta Prohm, Prak Khan, Neak Pean, Ta Som, Krol Ko, Ta Nei, Bantai Chmar, Vat Nokor, Kompong Cham, v s cc n nh khc trn khp x, c trn con ng ln Lo, ra Chim thnh; ngoi ra ng cn ct 121 ci sala lm trm ngh cho k hnh hng v 162 dng ng na. Cha c ng vua no m xy ct nhiu nh vy, m Cao min thi nh khoc mt khn ph ren bng . ng x m mang, c 12 hai 15 cy s li c mt nh trm. Dng ng t chc rt ng hong: mi ni c hai v lng y, tm ngi n b gip vic, hai ngi gi kho, hai ngi bp, su mi tm ngi lao cng, mi bn y t. Mi nm ba ln, triu nh ly trong kho ra cp cho mi ni th: mt, ng, m, cc gia v, qu, dm Tnh ra mi nm c quan y t dng ti trn 11 tn go, trn 2.000 k m, non 2.000 ht thuc tr bnh tr, 105 k bch u khu, 48. 000 ngn liu thuc tr st rt. Mt tm bia ghi rng: Nh vua au kh v nhng bnh tt ca thn dn hn l bnh tt ca ngi. Ngi cu nguyn cho mi sinh vt thot khi bin trm lun,

khng bit ng c chu nh hng ca b v sau khng. Hay l ng n hn bt dn chu bit bao ni lm than xy ct nhng n i khp ni. ng Coeds trong cun Pour Mieux Comprendre Angkor vit: Phi tng tng m ng ngi th c ni Kulen, m lao cng ch nhng khi thch ln, m th n sp nhng khi ln, th chm, khc Ch thch: (*) Trong ti liu ngun ghi l ging gii, li ny c th do khu in n. Cc bn c th xem bi Na th k chnh t trong cun Mi cu chuyn vn chng ca Nguyn Hin L Chng by

( Chng kt)
Hai ngy sau v Si Gn, mt ngi Php hi ti: - Ti nghe ni mun xt vn minh c ca nc no th tm nhng di tch v kin trc ca nc . Mt nc cng vn minh th nhng cng trnh kin trc cng hng dim. Ti i t Ty sang ng, u li y cng ng. u c nhng ph tch ca La m, Athnes, Cn ng c ph tch ca Ai Cp, Babylon, Vin ng ny c Thin Thch, m Trung Hoa v nc ng, ti cha thy mt ph tch no kh quan c. Vn l trng thnh ? Bo l mt cng trnh m thut th cng nh khen chin lu Maginot ca chng ti l mt k quan vy. Khng! l s nghip ca nh binh, khng phi l s nghip ca ngh s. M vn minh Trung Hoa rc r c phn hn vn minh c phng Ty chng ti na. Nh

vy l ngha sao? Ti p: - ng nhn xt ng. Nhng nu ng c sch ca cc hin trit Trung Hoa, li c qua s ca chng ti th ng khng cn ngc nhin na. Triu i no chng ti cng c t nhiu cng trnh kin trc. ng cha c nghe n t i kh ca Vit Nam, tc thp Bo Thin cao hn bn mi thc, pht Qunh Lm ln hn tng Trn V H Ni by gi, nh Ph Minh v chung Quy in u lm v th k th XI. y l cha k nhng cung in lng tm ca cc triu L, Trn, L. Cn ni g n Trung Quc na. Trong bn ngn nm, bit bao triu i, bit bao cng trnh kin trc. Ti n c ra y cung A Phng xy i Tn ng r. Rng trn 300 dm, hai con sng chy qua, nm bc li c mt ci lu, mi bc li c mt ci gc. Trong mt ngy, trong mt cung m kh hu khng u. Gng cung tn trang im nhiu hn sao; du sp i chy thnh sui; nga xe chy vang nh sm Xy cung , nh Tn n ht cy x Thc, mt x xa xm y rng ni bin gii Trung Quc. l ti liu chp trong bi A Phng cung ph ca Mc, mt vn s i ng. H tt nhin c thm tht t nhiu nhng trn hai ngn nm trc m Trung Hoa c mt cng trnh kin trc i quy m nh vy th c km g Thin Thch? Vy Trung Quc v Vit Nam khng phi l khng c cng trnh kin trc, nhng chng ti chu nh hng ca Nho gio, khng ly s nghip nh vy lm vinh hnh. Chu B Lng trong bi Tr gia cch ngn c cu: Ch hao cng ct nhng ngi nh lng ly.

Mnh T ni mt ng vua m xy chung nga p, nui nga bo trong khi dn gian i rt th cng tc nh xua th n tht dn, n tht con vy. Ch nhng hn qun mi xy nhng cung in trng l vui ring mt mnh v nhng k thnh khng lu. Ngi i sau thm cnh, khng ng v phng din ngh thut m khen cng h, ch xt v phng din o c m lun ti h. Ngi ta nguyn ra k xa x, phn ut ln, t ht c nhng cng trnh kin trc . Hng V t cung A Phng m ng cho bit bao s tn ph sau ny. V vy m bo gi khng c t ph v s tiu dit ca bit bao quc gia! Nhng ngi sinh sau khng bit noi gng k trc cng bt dn xy ct nhng lu i trng l cho dn gian on hn n ni s nghip cht lt m tan tnh, l ngu, m k t ph nhng lu i cn ngu hn na. K kia tn bao nhiu ca t im cho cnh a vn ca to ho th ta c bo tn i, du ngon i, t ph m lm chi? Sng sau h hng trm nm, hng ngn nm m c ngm nhng cnh h ngm, ng ch h ng, nghe nhng ting h nghe, khng mt mt cht cng ca m cn c nhng cm gic sng khoi ca h, li c ci ci ngu ca h, chng th lm ? Trung Quc vn minh bn ngn nm m by gi di tch ca Nguyn, Minh khng cn t g, ng ni n Hn, ng na. H thc kh. Nc ti cng nhm mt theo h cho nn di tch L, Trn, L khng tm u ra c. Tht ng tic m cng ng gin. Ngi phng Ty cc ng bit bo tn Thin Thch thc khn hn chng ti; v trong cc cng trnh cc ng lu li bn o ny, c l cng trnh ca trng Vin ng bc c l ng k hn

c. Thng hai nm 1943 PH LC NG VUA ANH DNG CUI CNG CA THI I ANGKOR: VUA JAYAVARMAN VII L thay! Chnh ngi Min cng qun lch s ca mt triu i rc r nht ca h, triu i vua Jayavarman VII v trng Vin ng bc c phi mt 40 nm su tm, kho cu cc di tch n Ta Prohm, Park Khan, Bantai Chmai, Phimanakas, c Lo (gn Vieng Chan) Mi Sn (Trung Vit) ri mi ln ln v chp li c i ca v vua anh dng nht ca Min, v vua m mang t Min ti Lo, Chim Thnh, c l ti c Min in na, lm cho quc Min cha bao gi rng nh hi . Tn ca ng c ngha l c thn chin thng che ch. ng l dng di ca vua Suejavarman II, ngi cho xy ct Angkor Vat. ng sinh vo khong 1120-1125, ci nng cng cha Jayarajadevi; sau mt thi gian, ng v nh, cm u mt o qun xm chim Chim Thnh Vijaya (Bnh nh ngy nay). B v nh nh ng, khc lc, theo o Pht, sut ngy cu nguyn cho ng. Trong khi ng Chim Thnh th vua cha bng, Yacovarman ln ni ngi, triu thn ni lon, tranh ginh ngi bu. ng hay tin vi tr v nc, th qu tr, k phn nghch ln ngi. ng phi nhn nhc ch i thi c. Nm 1177 vua Chim Thnh l Jaya Indravaiman em chin thuyn ngc sng Cu Long, ln ti Bin H, nh

p Angkor, vua Min thua, b chy, Jayavarman lc mi ln ngi ra tay cu nc, ui ngi Chim ra khi ci sau mt trn thu chin m hin nay tng n Bayon v n Bantai Chmai cn ghi li cnh tng. Bn nm sau, ng bnh nh c ton ci, xy dng li kinh . Mt tm bia tng thnh Angkor Thom ghi li rng: Kinh Yaco dharapura (1) nh mt thiu n qu phi, va i phi la vi trung nhn, lng dc phi phi, n trang l mt cung in y ngc thch, y phc l nhng thnh lu, lm l thnh hn vi nh vua to hnh phc cho trm h Ln ngi ri ng luyn tp binh m ch dp phc th Chim Thnh. Nm 1190, ng sai s sang Vit Nam, ly lng vua L Cao Tn vua L trung lp, ri ng xua qun qua Chim Thnh, c mt hong thn Chim l Vidyanandana gip sc. Hong thn ny qua Min t nh, ng thy thng minh, t lng yu mn v dy cho cch cm qun. Jayavarman VII chim c kinh Vijaya (Bnh nh), cm t vua Chim, chia Chim lm hai min, mt min giao cho mt ngi em v ng cai tr, mt min na ( Phan Rang ngy nay) giao cho Vidyanandana. S h khng c lu. Ngi Chim ni ln git em v ng m Vidyanandana thng nht c t quc, khng phc tng ng na. Ti nm 1203, Vidyanandana b ngi ch hay bc git, Chim Thnh mi li thnh thuc a ca Min 17 nm na. ng thi Jayavarman VII cng xm chim Lo ti Vieng Chan, theo s Trung Hoa ng tin ti c Min in v bn o M Lai. Thi l thi cng thnh nht ca Min, c cc ln

bang (nh Vit Nam, Java) trng. Hong hu mt, ng ci ngi ch rut ca b. B ny hc gii, vn hay, tho nhiu bi bi k li rt trong tro. Nm 1201 ng cn ngi, khng r mt nm no (c l l nm 1219). C ngi ng rng v gi ng b bnh hi v ng vua hi tc l ng. iu cha c g chc chn. ng rt sng m o Pht, phi i tha, cho xy ct rt nhiu n: Angkor Thom vi 12 cy s thnh lu, v n Bayon (tng Pht n ny c l l tng ng, ng t coi nh mt v Pht ging sanh); ri ti cc tng phin mt, nhng m ngi ng nh kin c () b bt lm xu dng ln nhng cung in m h khng c t chn vo (). Ton dn u phi xy ct cho nh vua! Nm 1191, mi ln ngi c mi nm, chng trnh cha thc hin ht, m theo li chp trn bia Prak Khan, c ti 20.000 tng thn bng vng, bc, ng en, ri rc cc tnh. Cng vic th phng dng ti 306.372 ngi lao ng trong 13.500 lng, mi nm n ht 38 tn go. Ri bao nhiu ca ci gom li trong cc n: hng ngn k vng bc; hng chc ngn vin ngc V gi ng hp tp thc hin cho xong chng trnh, nn ta thy nhiu ngi n xy ct cu th, c chng pha ln nhau, khng cn xen k cho vng, thiu sa thch th thay bng ong, chm tr vi vng cho thnh hnh ch khng cn p. V vy m khi ng mt i, ngi Xim qua nh, dn chng mt mi, chn nn, khng mun giao chin na, mc du b triu nh bt buc cm kh gii; v ngi Xim thng mt cch d dng. H em gio l tiu tha ra truyn b th ngi Min hp th ngay, v gio l khng

bt h th nhiu thn, h trnh c ci nn c tng v c tng, v dy h tm s yn n trong x hi, s bnh tnh ca tm hn, nhng iu m h kht khao trong sut i vua Jayavarman VII. C l chnh gio l tiu tha lm cho h d suy, ht tinh thn chin u, nn tri su th k sau, khng lc no h thnh li c nh trong thi i Angkor. Khng hiu ngy nay h cho Thin Thch l mt vinh d hay mt chng s bi thm ca h. Ch thch: (1) Tc Angkor Thom HT Trch Hi K ca Nguyn Hin L hiu thm v cun Thch Thch, Goldfish ti mi cc bn c thm mc Vit du k trong chng XIII Ti tp vit. Xin trch: Nhng thch nht l cuc du lch Thin Thch. Nm 1943 vin k s thy ti lm vic c lc, to c hi cho ti i kinh l ngay trong vng c nhng c tch hoang tn ca Cao Min m c ngi gi l k quan th tm ca th gii. Ti mang theo cun Guide Groslier (*) ri ln xe i Nam Vang. Nam Vang mt ngy coi cha Vng, cha Bc, lm vi vic cn con cho s ri nm gi chiu ln xe i Siemreap, khong hai gi khuya ti Siemreap. Hi vo h tun thng ging dng lch 1943, ma tt nht i coi cnh Thin v tri rt trong, khng ma m hi c gi bc, khng kh khng nng lm, m hi lnh. Siemreap ti gh nh anh Hch anh i ln trn xy mt ci p cho cng cuc thu nng v anh vi hai anh bn cng chnh na a ti i thm cc di tch

hoang tn. Trong hai ngy chng ti i coi thnh ph Siemreap v mt khu rng chu vi trn ba chc cy s ch no cng c ph tch. Khng th coi ht c, chng ti ch thm 15 ngi n ln, nh, kin trc p nht v ba ci h, m li coi vi v khng c th gi. Trong sut cuc du lch , lng ti lc no cng phi phi, nh nhng, nh nghe mt bn nhc m m. Cnh tht thanh tnh, nn th, gi bit bao ni hoi cm. Ti thch cnh Stung (sng) Siemreap di trng vi nhng chic cu khom khom c tay vn, nh cu Th Hc cu Hon Kim nhng di hn. Trng vng vc chiu qua cnh l tha, lp lnh trn mt dng nc con con ma ny nc Stung cn thnh thong c mi hng du v t tch c ting nc nh git t cc gung nc th gung dng Qung Nam c u u, chm chm quay, nh gn tng git nc pha l vo nhng mng nc di a vo vn hoa ca cc bit th trn b. Ti m cnh n Bayon m Doudart de Lagre bo l thn tin, l lng, vi 50 chc ngn thp, 43 u Pht, mi u c bn mt, mt no cng c n ci hin t, khoan ho, b mt. n Angkor Wat di nh t dng lm cho ti xc ng mnh. Khi qua ci ho rng trn 200 thc m lc bnh nh mun gi my chiu li, va bc ti ca Ty th n hin ln nng ln tm hn ti. Ti thy ngp gp my ln khi thm n Hng Ph Th. y kin trc Cao Min t ti tuyt nh: hng triu phin ch hp thnh mt khi cn i, hi ho din t mt tng va hng va dim. Nhng hp vi tm hn ti nht l n Ta Phrom. Kin

trc khc hn cc n kia, khng cao, khng s m tri rng ra trong mt khu rng, v su trong rng, c mt li lt i di khong 500 thc a vo. Ch ring n ny cn v hoang vu. Trng Vin ng Bc c c sng kin la ni y m bo tn cnh thin nhin ta c hng cht cm gic rng rn ca cc nh thm him thi trc. y mi thc l cnh hoang tn. y ta mi thy s chin u gia cy v , gia loi ngi v ho cng. C nhng r cy ln my tc, di hng chc thc, un khc m ly b ca to n v ni gn ln nh mun vn cho n mi chu c. C cy li ngo ngh ngi xp bng trn mt to khc, ung dung th hng trm r xung, nh hng trm tay ca loi bch tuc, gh cht ly mi ca mnh, khng cho n ca ri ht dn tinh tu ca n, cho tht r, xng n tan, m hin nay ngi n cng gn tan gn r. C cy c c hn, m mt r ln t trn nh xung nh cm mt li gm vo u qun th My chc nm nay ti c ao chin tranh trn bn o ch S ny chm dt, s i thm li Thin Thch, cng nh tt c cnh p Vit Nam, nhng by gi th khng cn hy vng g na. V Si Gn, ti chp li ngay cm tng khi du lch, s lu qun mt, v trong khi vit ti c sng li nhng lc vui qua, nh c du lch ln th hai. Khong gia thng hai nm 1943, ti hon thnh tp du k Thin Thch. Tp ny vit cng rt k. CY GN TA PROHM c cun Thin Thch ca c Nguyn Hin L, ta thy trong tit n Ta Prohm (ng t Brahma) c mt on rt hay t cnh nhng cy c th va trang im

va m nanh vut tn ph cc n miu Ta Prohm: y mi thc l cnh hoang tn. y ta mi thy s chin u gia cy v , gia loi ngi v ho cng. C nhng r cy ln my tc, di hng chc thc, un khc m ly b ca to n v ni gn ln nh mun vn cho n mi chu thi. C cy li kiu cng ngi xp bng trn mt to khc, ung dung th hng trm r xung, nh hng trm tay ca loi bch tuc, gh cht ly mi ca mnh, khng cho n ca ri ht dn tinh tu ca n, cho tht n r, xng n tan m hin nay ngi n cng gn tan, gn r. C cy c c hn, m mt r ln t nh n xung nh cm li gm vo u qun th. K thu, n ch l mt ht nh hn ht thc, bay theo lung gi nh ri dnh vo lng con chim hay mt con nai ung nc bn b sui. Ri khng hiu sao, mt ngy n n ti y. n miu y nguy nga m t ct y mnh mng. N ch xin mt cht khe trnh gi ngn v ma ngun. khng hp lng, che ch cho n. V n cng khng sng nh . Mt ht bi, mt git sng nui n hng tun. Khng ai ti n na. N hin t sng. Nhng khi ngi ta nh ti n th n dim l, uyn chuyn, pht phi nhng khi trng rm ln. N c ging ht du dng khi ti gi mai ni v m dng lm sao, n bit ci nhng o hoa mt nh xun, thm nh h trn mi tc xanh ca n. Ngi ta cho n l v hi, li cm n n t im cho cnh cng ci, bun thm ca ny. Ngi ta cu cho n sng. Ri bng i kh lu, ngi ta tr li th n tr thnh mt hung thn khng sao ui c. N m nanh mc vut.

Mi u nhng nanh vut ch l nhng si t y nha, ng nh, trng nn thng t cnh xung, ong a di gi chiu. Mt con chim chm cnh vo n, n gy, mt con kin cn n, n cng t. Nhng n ti mt t, m su xung , hoc len c vo mt khe . Ngi ta tng n s cht bp ch ti om om v cht hp ca khe , nhng khng, n vn sng, y ra hai bn sng. V by gi khng cn ai lay ni n na. C Nguyn Hin L khng cho bit cc cy c th l cy g, nhng ti tng tng rng l nhng cy ga, cy sp, cy lm v hoc cy a, nhng cy m ta vn thng thy mc trn cc mi nh, mi cha d rng nhng cy khng c nhng o hoa. V tuy c xem phim Tomb Raider, nhng th thc ti cng khng bit nhng cy c th l nhng cy g. Mi y, trn tp ch Kin thc ngy nay s 713, ngy 01.06.2010, trong bi Nhng ci cy k l nht th gii, tc gi Nhi Yn bo rng nhng cy c th , ch t l mt cy hoc c hai cy trong hai hnh minh ho, l cy gn. Tc gi cho bit:

(Hai hnh minh ho ny, ti chp li t http://www.planetware.com v http://www.ironwulf.net, ging ht vi H.10 v H.11 trong bi bo) Cy gn Ta Prohm, Camphuchia (H.10, 11) n Ta Phrom hay cn gi n rng nhit i, nm trong khu n th Angkor Thom, c mt ci cy ng kinh ngc. Khng mt t ng no din t c s k v ca n, ch tr khi bn tn mt ngm nhn. Ci cy ny sng, cng tn ti hng trm nm cng vi cc n Angkor. (Nhi Yn, theo Zuzutop). CM N CC BN C EBOOK NY SP TI TI S TIP TC SU TM V CHO RA MT CC EBOOK DNG .CHM V RT NHIU TH LOI V MI LNH VC.CC BN HY CH I V N XEM. TT C U MIN PH V V LI CH CHUNG CA CNG NG X HI M THI. SU TM V NG THNH EBOOK : NG C KHI MI THC MC V LIN H VUI LNG GI TI: EMAIL : duckhai2691@yahoo.com.vn