HOME

Phn Nh :
CN KIM V NG KIM THI I
Chng Ba
GIO HI THI KHOA HC
V VN NGH C IN (tk. XVII)
I. Gio hi Phc hng Php
1. Thnh Phanxic Saldi v hng y De Brulle
trong cuc ci cch Gio hi
2. Thnh Vinhsn-Phaol lp dng Lazarist, vi
s mng truyn gio thn qu
3. T Chc cc chng vin
4. Hot ng bc i v gio dc.
II. Gio hi trong lnh vc khoa hc v vn
ngh
1. Gio hi vi khoa hc
2. Gio hi v m thut
3. Vn Chng Cng gio
III. Gio hi vi s mng truyn gio

1 . Tuyn gio ti M chu: Paraguay v Canada

2. Truyn gio ti chu: Nht Bn, n ,
Trung Hoa
3. Cuc tranh lun v l nghi Trung Hoa
Mnh danh l thi khoa hc v vn ngh, v th k
XVII l th k ca cc nh trc tc ni ting v khoa
hc, trit l, vn chng, ngh thut. c bit nht l ba
nc Php, Anh v Ty Ban Nha. Bc sang th k ny,
Gio hi c b mt mi. Cng cuc ci cch vn tip
tc, tuy v Ty Ban Nha khng cn c g c sc.
Ti Ba Lan sau mt thi gian b gio phi Tin lnh ln
t, Gio hi c vua Sigismund III (1587-1632)
bnh vc, v nh hng Tin lnh b y lui. c,
phong tro ci cch gp cn tr do cuc chin tranh Ba
mi nm (1618-48), m nguyn nhn chnh l s mu
thun gia Tin lnh v Cng gio, vi tham vng chnh
tr ca quc o. Ha c Westfalen (1648) chm dt
chin tranh, nhn nhn quyn t do tn ngng. Anh
quc, vua Charles I n p Thanh gio (Puritanisme);
nm 1649 ng b Cromwell, mt chnh tr gia theo
Thanh gio, lt v a ln on u i.
Ring nc Php, s ci cch tr thnh mt cao
tro vo cui th k XVI, vi thnh Phanxic Saldi v
c hng y De Brulle. Gio hi Php ni bt trong th

k ny. Ngi ta cn gi n l thi k i tm hn,

m thnh Vinhsn-Phaol lm i din. Trong khi ,
chiu ch Nantes (1598) ca vua Henri IV khng cn
c tn trng di triu Louis XIV (1643-1715), n
nm 1685 b bi b, khin gio phi Tin lnh ht hot
ng trn t Php.
Nm 1622, c Thnh Cha Gregori XV ban Tng
hin Inscrutabili ngy 22 thng 6, thit lp thnh B
Truyn gio.[1] Khi thy l y ban cc hng y do c
Pi V v c Gregori XIII thnh lp vo thi hu Cng
ng Trento, nhm truyn gio cho cc Dn ngoi v
ku mi anh em ly gio ng phng tr v. Nm
1599, y ban c c Clement VIII ni rng thm
quyn hnh, v mang tn l y ban Truyn gio c
mc ch truyn b c tin khp hon cu, thc y
cng cuc truyn gio ti M chu, chu, Phi chu...
Kt qu l nhiu dn tc theo o Cng gio thay th
cho cc Quc gia ly gio u chu.[2]
I
GIO HI PHC HNG PHP
1. Thnh Phanxic Saldi v c hng y De Brulle
trong cng cuc ci cch Gio hi.
Phong tro ci cch Php b chm li do cuc

chin tranh tn gio khai din t nm 1562, v chm dt

bng chiu ch Nantes (1598) ca vua Henri IV, khoan
hng cho gio phi Calvin c t do hot ng. Ngi
ta nhn thy thi k ny, hai nc Php v din tin
rt ging nhau. Nu ti c thnh Carol Bonomeo ci
cch a phn cng thnh Philippp Neri lp hi Din
ging, th Php cng c thnh Phanxic Saldi (15671622) lo vic ci cch Gio hi v c hng y P. de
Brulle (1575-1629) vi hi Din ging Cha Kit.
Thnh Phanxic sinh ti lu i Saldi, gn thnh
Annecy (Savoie). Sau nhiu nm theo hc Paris v
Padua, Phanxic t b a v cng danh vng ca ci,
dng mnh cho Cha. Lm linh mc, thnh nhn nu
gng chm ch ngi ta Ha gii, thm ving ngi
ngho kh, m au. Khi cng tc x Savoie chim li
c vng Chablais, thnh nhn tnh nguyn nhn mt
cng tc nguy him v kh khn l thuyt phc ngi
anh em Tin lnh. Trong 4 nm vi nhng c gng, hy
sinh vt mc, ngi a c vng tr v vi Gio
hi Cng gio: 70.000 ngi xin tr li. Nm 1599, c
Thnh Cha Clement VIII (1592-1605) gi thnh nhn
n Roma trnh by cng vic, v t lm gim mc
thnh Genve.[3]
Thnh Phanxic tr v nhn quyn a phn, tip
tc cng vic truyn gio bng ging thuyt. Danh ting
ngi n i khp ni, c nhiu a phn mi n
ging. Paris, vua Henri IV (1589-1610) ng mun

t thnh nhn lm gim mc ph t ngay ti kinh ,

song ngi t chi. Trong thi gian lu li y, trc mt
x hi xa hoa try lc, thnh nhn vit cun Dn
ng nhn c (Introduction la vie dvote, 1608), mt
danh phm gy ngun sng o c su xa trong
Gio hi Php.
Trong 20 nm gim mc, thnh nhn lo ci cch a
phn theo tinh thn Cng ng Trento. i vi gio
dn, ngi t chc nhng lp gio l v ging dy Kinh
Bn cc ngy cha nht. i vi hng gio s, ngi m
chng vin o to nhng tng c kh nng v nhit
thnh. Ngi ch thn i thm cc gio x, ti lp trt t
v lut php khp ni. nh hng ca thnh nhn vt
ra ngoi ranh gii a phn: nhiu gim mc theo gng
ngi. Nhng ngi xa cng c hc hi thnh nhn
qua th t. Ngi ta cn gi li gn 20.000 bc th,
nhiu sch o c, trong c cun Tnh yu Thin
Cha (Trait de l'amour de Dieu, 1616). Sau cng, c
s hp tc ca thnh Gioanna de Chantal (1572-1641),
ngi lp dng Thm ving (Les Visitandines). Nm
1622, c vic sang Lyon, thnh Phanxic lm trng bnh
v t trn .
Bn cnh thnh Phanxic Saldi, cn c c hng
y De Brule. Ngi sinh ti lu i Srilly x
Champagne, thuc gia nh qu tc De Brulle c lng
o c v ti li khu t khi cn t tui. Theo ting
Cha gi, De Brulle dng mnh cho Cha, th phong

linh mc, v tr thnh mt tng rt nhit thnh vi

phong tro ci cch. Trc ht, cng tc vi chn phc
Marie d'Incarnation trong vic thnh lp Php nhiu
n an vin Ct minh ci cch theo thnh n Tersa
Avila. Ngi lin lc vi cc cha hi Din ging ca
thnh Philipp Neri, lp mt hi Din ging khc
(1611), thch ng vi nhu cu ca Gio hi Php.
Nm 1613, c Thnh Cha Phaol V (1605-21) chu
ph tu hi mi, mang tn hi Din ging Cha Kit. [4]
Hi din ging Cha Kit l tu hi Gio s, tuy
khng c li tu th nhng cng gi trn ba nhn c:
vng phc, khit tinh v ngho kh, l nhng i hi
ca chc linh mc. Mc ch ca hi l ci ha v chn
hng hng gio s, gip cc cha s trong vic coi sc
gio dn, t chc cc tun tnh tm cho hng linh mc
v thit lp nhng chng vin o to gio s tng lai.
Nm 1620, theo lnh ca c Thnh Cha, hi nhn thm
vic gio dc thanh nin ngoi i. Hi bnh trng rt
mau chng, nm 1631, ngha l sau 2 nm v sng lp
qua i, hi c 71 nh, trong c 6 chng vin v
21 hc ng. Nhiu gim mc gng mu, nhiu linh
mc thnh thin xut thn t nhng chng vin hay hc
ng ca cc cha Din ging ny, nh A. Bourdoise,
ngi sng lp hi Gio s Thnh Nicolas, J.-J. Olier
ngi sng lp hi Saint-Sulpice, c bit thnh
Vinhsn Phaol t ph dng Lazarist.
Tip tc tinh thn ci cch ca thnh Phanxic

Saldi v c hng y De Brulle, ngi ta ch n

chn phc Alain Solminihac, gim mc Cahors. Sut
18 nm gim mc (1636-54), ngi chuyn t chc
nhng bui thuyt trnh nhm ci t hng gio s, m
chng vin o to cc mm non Gio hi, can m tn
dit i phong bi tc trong a phn. Nhng thi danh
hn ht vn l thnh Vinhsn- Phaol, ri n thnh
Gioan Eudes v cha J. Olier.
2. Thnh Vinhsn Phaol lp dng Lazarist,
vi s mng truyn gio thn qu [5]
Vinhsn Phaol (1581-1660) sinh qun ti Pouy,
gn thnh Dax (Landes), trong mt gia nh thng dn.
V cnh gia nh ngho tng, Vinhsn hi nh phi i
chn b cu, ln ln nh c ngi gip v s hy sinh
ca cha m, cu mi c tin n hc. Nghe ting Cha
gi, Vinhsn theo ban thn hc Toulouse v th phong
linh mc nm 1600.
Ban u cha Vinhsn khng hn g cc linh mc
khc. Nm 1605, trong mt chuyn i Marseille v, tu
b cp v cha b bn lm n l bn Tunisia (Phi chu).
Sau bn ln i ch, Vinhsn cm ha c ng ch
cui cng v c tr t do (1607). Tr v Php, cha
Vinhsn ln lt coi gio x Clichy v Chtillon, ri
lm tuyn y cho b cng tc Gondi. Do s tip xc
vi gio dn thn qu, thy s ngho kh ca h v th

cht cng nh tinh thn, cha tm cch nng h. Chnh

thi k ny, thnh nhn ny ra tng t chc mt tu
hi Gio s i t lng ny sang lng khc, khuyn
bo ging dy Kinh bn cho dn qu. Mt dng tu
Truyn gio thnh hnh (1625), c Thnh Cha Urban
VIII (1623-44) chu ph ngy 12.1.1632. V cc cha t
trung tm Saint-Lazare, nn c tn l dng Lazarist.
Nh hot ng ca dng mi ny, nhiu vng Cng gio
c phc hng, song song vi cng cuc ci t hng
gio s.
ng thi vi dng Lazarist, nhiu v tng khc
cng hot ng nhiu ni. Bretagne, t nm 1616
n 1652, cha M. Le Nobletz dng Tn thnh cng
trong vic ci thin i sng Cng gio khp vng. Cha
dng hnh nh t mu ging dy gio l, v t nhiu
kt qu. Tip theo cng vic ca Le Nobletz l cha J.
Maunoir. t chc nhng gi suy nim cuc t nn ca
Cha, din li cc chng ng Thnh gi nh mn
kch. Cn cha Huby, bn ca cha Maunoir, chuyn t
chc cc tun tnh tm. Normandie, c thnh Gioan
Eudes; vng Languedoc, thnh Phan sinh Regis dng
Tn; vng Lorraine, thnh Pher Fourier sng lp dng
n Kinh s Thnh-utinh Trong cc cha dng Capuxin,
c cha Joseph rt thi danh La Rochelle, ngi va
chng cc lc thuyt, va truyn gio cho dn qu. Hi
Din ging ca c hng y De Brulle tuy nhm mc
ch ci cch hng gio s, nhng cng khng qun

ging dy gio dn; ngi ta c bit n hot ng

ca cha Lejeune min Jura.
3. T chc cc chng vin
chun b cho Gio hi tng lai, cc ch chn
ng nhim nhn thy vic ci cch hng gio s v
chn hng i sng gio dn cha , cn phi ngh n
nhng con ngi ca ngy mai. l vic t chc cc
chng vin, m Cng ng Trento nhn mnh v tha
thit ku gi cc gim mc thc hin. C cng nht
trong vic ny, phi k n thnh Vinhsn-Phaol, thnh
Gioan Eudes v cha J.-J. Olier.
Cng nh cng cuc truyn gio cho qun chng
bt ngun t vic tip xc vi gio dn vng qu, th
y do s gp g cc linh mc, thnh Vinhsn-Phaol
ny ra ci nguyn vng chn hng hng gio s. c
cha Potier thnh Beauvais, trong mt cu chuyn,
ngh vi thnh nhn t chc nhng bui tnh tm v hi
tho dnh cho cc chun t. l gc tch nhng
bui hc tp ca ngi d chc, bt u ngay ti
Beauvais, ri Paris, t t ph bin khp ni. Paris,
nhiu linh mc sau khi th phong cng yu cu thnh
Vinhsn t chc nhng bui hi tho, gip h thc
hin i sng linh mc v duy tr lng nhit thnh ban
u. Nhng bui ni chuyn ngy th ba bt ngun t
y v lan trn i khp ni, nhiu linh mc th h c

cng nh m ly li i sng l tng ca mnh.

Nhng thnh Vinhsn cn mun i xa hn, ngi t
chc nhng chng vin thc s. Kinh nghim cho thy
cc t chc na chng vin, na trng i ca c
hng y G. de Lorraine (+ 1574) v ca cc cha Din
ging Cha Kit khng em li kt qu nh mun.
c c hng y Richelieu khuyn khch v ng h,
nm 1642 thnh Vinhsn lp mt i chng vin v mt
tiu chng vin Paris. Dng Lazarist gnh thm mt
trch nhim mi. Cc chng vin ny c kt qu ngay t
u, khin hng Gim mc cc ni u yu cu thnh
nhn sai con ci ngi n thnh lp trong a phn mnh.
Nm 1780, dng Lazarist iu khin 53 chng vin; v
gp mt phn ln trong cng cuc o to hng gio
s Php th k XVII XVIII.
Theo gng thnh Vinhsn-Phaol v nh c s
ng h ca c hng y Richelieu, nm 1643 thnh
Gioan Eudes (1601-80), b trn hi Din ging, thnh
lp ti Caen x Normandie mt chng vin theo li cc
cha Lazarist. Cng nm y, thnh nhn lp tu vin hi
Cha Gisu v c Maria, quen gi l dng Eudist,
chuyn o to cc chng sinh v truyn gio cho qun
chng. Theo li yu cu ca cc gim mc, thnh nhn
n lp nhiu chng vin trong x Normandie, nh
Constances (1650), Lisieux (1653), Rouen (1656),
vreux (1667).

Cng thi vi thnh Gioan Eudes, cha J.-J. Olier

(1608-57) sng lp hi Saint-Sulpice. Cha l thnh gi
rt sing nng ca nhng bui ni chuyn ngy th ba
ca thnh Vinhsn-Phaol. Theo tinh thn c hng y
De Brulle, cng chung ch hng vi hai thnh
Vinhsn v Gioan trong vic t chc cc chng vin,
nm 1641 cha Olier bt u hi c ba linh mc ti
gio x Vaugirard, lc cn l vng ph cn Paris.
Con s thm ng, nm 1642 mt hi Gio s
(Compagnie des Prtres) thnh hnh. Cui nm , cha
Olier c c lm cha s Saint-Sulpice (Paris), cha em
t chc ca cha v y v mang tn hi Saint-Sulpice
(Xun Bch). Hi mi ny chuyn ngnh gio dc trong
cc chng vin, c bit quan tm n vic o luyn
i sng thing ling ca chng sinh. Phn ln hng
gio s Php t y c o to trong nhng chng
vin do cc cha Saint-Sulpice m nhim. [6]
Cng thi gian ny, mt hi Gio s khc c
thnh lp nm 1660, c mc ch hot ng ti cc x
Truyn gio: hun luyn cc linh mc bn quc, coi sc
gio dn v ging o cho lng dn; l hi Tha sai
Hi ngoi Paris (Socit des Missions trangres de
Paris). Ngi c cng khi xng l cha A. de Rhodes
(+ 1606) dng Tn. Nhng ngi sng lp hi, chnh l
hai gim mc tin khi Vit Nam: c cha Franois
Pallu (1625-84) v c cha Pierre Lambert de la Motte
(1624-79). [7]

4. Hot ng bc i v gio dc
Nh c phong tro ci cch hng gio s v chn
hng i sng tn gio trong qun chng, m Gio hi
Php cng nh , Ty Ban Nha, c b mt mi.
Nhng i sng c tin bao gi cng phi i i vi
hot ng bc i, l kt qu ca n. Ngi ta thy
v Ty Ban Nha, nhiu dng tu sau khi c ci t v
ly li tinh thn, hng hi m nhn cng tc x hi
bc i. Nhiu tu hi mi cng nhm mc ch y. Ring
Php, sau cuc chin tranh tn gio (1562-98), nhng
cnh th lng cht chc, ngho i bnh hon, cn
c bn tay bc i Cng gio xoa du hn gn.
Khi ni n bnh vin v cu t vin, Cng ng
Trento ku gi cc gim mc hy lu tm n nhng
ngi ngho kh bnh tt, ban gim c cc t chc t
thin bc i hy lo trn nhim v ca mnh, cc vua
cha cng c bn phn tip tay vo nhng cng cuc y.
p li li ku gi trn, nm 1606 vua Henri IV cho
lp vn phng Bc i Cng gio, kim sot cc t
chc x hi v xy ct nhiu bnh vin mi. Di thi
Louis XIII, nhiu cu t vin c tip tc xy thm.
ng thi, cc gim mc ku gi s cng tc ca cc
dng tu t chc nhng c s bc i trong a phn.
Nm 1601, dng Tr th (Bnh vin) Thnh Gioan
Thin Cha t B o Nha sang Php hot ng. Cc tu

s dng Bnh vin Camilian (do thnh Camillo Lellis,

1582) t i Li ti. Cc dng n cng hot ng
mnh. Trc ht phi k n dng n Bnh vin Thnh
utinh va c ci t, ri n dng n Bnh vin c
B c thnh lp nm 1624 do b ng knh Franoise
de la Croix. Nhng ni danh hn ht vn l thnh
Vinhsn-Phaol. Thnh nhn lp hi Bc i, gm nhng
gio dn c t tm thay nhau i thm ving cc gia nh
ngho tng, quyn tin gip h. Sau ny vi s hp
tc ca thnh n Louise Marillac (1591-1660), nm
1633 thnh nhn lp tu hi N t Bc i (Les Filles de
la Charit), chuyn sn sc bnh nhn, gi nua tn tt v
tr em m ci.[8] Ngoi hai t chc ni trn, thnh
Vinhsn c mt trong mi ni nim au kh ca con
ngi, nh cung cp ht ging cho nng dn ngho, xy
ct nh ca, lp xng cng ngh cho nhng ngi v
gia c ngh nghip. Vi s gip ca gia nh Gondi,
thnh nhn t chc hi Thm ving t nhn.
Ngoi vic tng bc i, Gio hi cn quan tm
n vn gio dc. Trong vic gio dc thanh thiu
nin, cc cha dng Tn v hi Din ging Cha Kit
t c nhng kt qu ln lao, l o to mt lp gio
dn xng ng. Nhng cng vic gio dc cc thiu n
t trc vn b coi thng, ch con nh qu phi mi
c i hc, cn con nh thng dn chu cnh tht hc.
Do y, t tin bn th k XVI xut hin nhiu dng
n chuyn ngnh gio dc, nh dng N t c Maria,

dng n Theatin, dng Ursulina. Nm 1592, dng

Ursulina c chn phc Csar de Bus em vo nc
Php v bnh trng rt mau chng. [9] Th k XVII,
dng ny c 320 tu vin vi khong 9.000 n tu, hot
ng gio dc khng thua km cc cha dng Tn.
Nhn thy t chc gio dc rt cn thit trong cng
cuc Phc hng Gio hi, thnh Vinhsn-Phaol
khuyn khch cc n tu ca ngi kim vic m trng
hc. Thnh nhn cn bo tr cho dng N t Thnh gi
nhn thm cng tc gio dc. Nm 1597, thnh Pher
Fourier (1565- 1640), cha s Mattaincourt (Lorraine),
vi s hp tc ca chn phc Alix Le Clere (15761622), lp dng n Kinh s Thnh utinh (Les
Chanoinesses de St-Augustin), cng gi l dng c
B, m nhn vic gio dc thiu n i i vi vic ht
kinh Thn v trng th. Ngoi ra, cn nhiu dng mi
khc, nh dng N t c B (Les Filles de Notredame, 1617), dng N tu Thnh Giuse (Les Soeurs de
St-Joseph, 1650), v.v...
Cui th k XVII, thm mt dng tu chuyn ngnh
gio dc c coi l ln bc nht. l dng S huynh
trng Cng gio do thnh Gioan B. de La Salle (16511719) thnh lp ti Reims nm 1684, ta quen gi l
dng Lasan. Cc S huynh Lasan khng nhng hy sinh
ca ci trn tc, chc quyn phn i, m ngay c
nhng chc tc trong Gio hi, ch chuyn chm
vic gio dc thanh thiu nin, nh nhng ngi anh dt

du cc em. Dng ny bnh trng rt mau l ti hu ht

cc nc trn th gii v hot ng trong cc ngnh t
tiu hc ln ti i hc, s phm v chuyn nghip.[10]
Ngoi ra, dng N tu Thnh Phaol de Chatres khai
sinh trong thi k ny. Nm 1604, cha L. Chauvet,
chnh x Levesville-La-Chenard, cng vi 4 thiu n
t nn mng u tin cho hi dng mi ny, c mc
ch hot ng bc i di mi hnh thc. Nm 1708,
c cha Godet des Marets t tr s dng ti Chartres,
v xy nh m y. Gn 30 nm sau, cc n tu Thnh
Phaol c mt ti nhiu x Truyn gio.
II
GIO HI TRONG LNH VC KHOA HC V
VN NGH
1. Gio hi vi khoa hc
Bc sang th k XVII, con ngi khng phi ch
lm ch mt t, trn i dng hay nhng min xa
l. t l bng tr c, bng khoa hc, con ngi cn lm
ch mt b ci rng ln hn na, m ranh gii ca n l
ranh gii v tr. Kinh-t- hc, vt-l-hc, s hc, lut
o lng, cng nhng huyn b trong vn vt, nhng
ti ch yu ca siu hnh hc, v bit bao vn khc
c nhiu ngi c tr c thin ph mun em n cho
nhn loi nhng gii p chnh xc, nhng sng tc mi

m. Tht l mt c gng v vi li ca con ngi c

thin ch, mt bc tin to bo ca khoa hc trong vic
phc v nhn loi. l nhng nh bc hc ni ting
th k XVII ny: Bacon (1560-1626) ngi Anh, Galilei
(1564-1642) , Kpler (1571-1630) c, Descartes
(1596-1650) Php. Torricelli (1608-47) , Pascal (162362) Php, Huygens (1629-95) H Lan, Newton (16421727) Anh, Leibniz (1646-1716) c... ng trc s
tin b ca khoa hc, Gio hi c thi no?
Hc phi Kinh vin, tc trng phi xy dng trn
gio l thnh utinh v hc thuyt Aristot, t xa vn
tng mnh c th gii quyt c ht cc vn : thinvn-hc, vn-vt-hc, vt-l hc, ch tr ton hc. Do
y, ngi ta khng ngc nhin khi thy c s sai lm
ng tic xy ra. l v Galilei khi s nm 1616 v
kt thc nm 1633. Galilei, mt nh vt-l-hc, thinvn-hc, ton hc, tuyn b nhng iu tri ngc vi
gio l c truyn, khi ng chng minh tri t xoay
vn chung quanh mt tri. Mt thuyt nh th nguyn
n kh gii thch ni, nay li mu thun vi nhiu
im trong Thnh Kinh, nht l tch truyn ng Giosu
khin mt tri ng li (Js X, 12-13). Cch y
khng lu, trit gia G. Bruno ngi ln ting
kch mt gi thuyt tng t ca Copernic (+ 1543).
Ln ny cng vy, nhiu nhn vt cao cp ti Gio triu
(hng y Bellarmino) khng thng tho cc vn ton
hc, ln n ch thuyt ca Galilei, cm ng khng

c bnh vc v truyn b ch thuyt bt c di

hnh thc no (25.2.1616).[11]
Galilei ci u vng nghe. Nhng n sau, ng tr
li vn mt cch m thm trong cun i thoi
(Dialogues). Trong , c nhng on vn tc gi m
ch Ta thnh sai lm, Thnh Kinh ni sai, cc nh thn
hc dt khoa hc, v.v... Ta Truy t lin gi ng n
Roma cht vn ng nhiu iu li thi rc ri v thn
hc. ng b giam gi v sau cng phi nhn li mt
cch cng khai ti thnh ng Minerva (23.6.1633).
Galilei khng h b tra tn khng phi thiu sinh, nhng
tht l thng tm ti nhc cho mt c gi ng knh 70
tui, vi s nghip khoa hc th gii u bit, phi chu
th thch n nh vy.
Ngy nay, ngi ta bit Galilei c l. Khi ln n
ng nh mt ngi b nghi l lc gio, khi nghe theo
nhng li c vn ca nh thn hc N. Riccardi, cc
hng y B Thnh v tng mnh bnh vc Thnh Kinh,
nhng s thc cc ngi bin h cho hc thuyt Aristot.
Cng nh trit gia thnh Stagira, cc ngi tin rng mi
tinh t xoay vn c l do mt Thin thn ng ra iu
khin. T quan im y cc ngi t ra cu hi: Thin
thn no c nhim v xoay vn tri t? Tht l mt
hnh ng ng tic, mt s sai lm to ln, n
khng mt ai by gi gii thch rng: kiu ni ca
Thnh Kinh l kiu ni thng dn: mt tri mc, mt
tri ln, mt tri ng li, khin Gio hi trong nhiu

nm b mang ting l phn khoa hc. Tuy nhin, ngi

ta phi cng nhn y l v c nht xy ra trong lch
s.
Khong nm 1628 ti Paris, c khm sai Ta
thnh n cn tip chuyn Descartes, khi ngi ta bt u
ni n hc thuyt ca nh bc hc tr tui ny. c
hng y De Brulle cn buc lng tm Descartes phi
vit ra tt c nhng g ng suy tng. Ngi ni: ng ta
s phi tr l trc mt Thin Cha v ti nng phi
thng Cha ban em n cho nhn loi nhng iu
mi l. [12]
Th nhng trit hc ca Descartes qu to bo. ng
gt ra mt bn mi cng su tm ca tin nhn, ch tin
l tr con ngi trong vic su tm vn vt v th gii.
D nhin, s c nhiu phn ng; nhng phn ng nng
ny v gay gt v pha cc tin s o Tin lnh (Voetius
Utrecht, 1642) hn l cc nh thn hc o Cng gio.
iu to bo hn ht ni Descartes khng phi l iu
m sau ny Bossuet ln ting kch, tc thuyt hoi
nghi nguy him v tinh thn c lp qu khch; nhng
chnh l s thay th khoa hc khu c (science
verbale) bng mt khoa hc thc nghim (science
positive). Theo ng, phng php ca ton hc l nht
v bt kh ng, n p v tiu dit ht mi chng c
da theo s hp l cng nh mi chng in da vo
th gi. Do y, mt nn hc thuyt xy trn suy lun v
uy th c t nhiu th k, nay b Descartes cho khai

t.
Vic lit k cun Phng php lun (Discours de
la Mthode, 1637) ca Descartes vo Mc lc Sch cm
hi mun (1663), khng lm thit hi n uy danh
ca tc gi. Mc du c nhng phn ng mnh m i
vi quan im ca ng v bn tnh con ngi, nhiu nh
tr thc Cng gio vn khng h ln n nh trit hc
ny, nhng cn hy vng hc c ng mt phng
php trong vic chng minh tnh thing ling ca linh
hn v s hin hu ca Thin Cha, da trn nhng
quan im m h cho l sng sa, n gin v tt yu.
Cng v th, h nhn nhn lun l hc ca ng, mt lun
l xy dng trn ch v danh d, iu c th gip ch
cho nn lun l Kit gio. C Bossuet trong cun Bn
v s bit Cha v bit mnh (Trait de la connaissance
de Dieu et de soi-mme), cng tn thnh thuyt ca
Descartes lin can n sinh l hc v tm l hc.
Malbranche trong cun i tm Chn l (Recherche de
la Vrit, 1674), cng t ra l mn ca Descartes, khi
ng mun xy dng mt siu hnh hc duy tm
(mtaphysique idaliste). Tuy nhin, tt c nhng ngi
chy theo Descartes ni y u khng li c ci
g ng k. Phng php ca Descartes nguyn n ch
lm mt vic trnh din th gii, s trnh din s c
dn i, cng nh mt bn th gii s c dn i vy .
[13]
Ngoi phm vi khoa hc, trong lnh vc s hc, tc

phm Su th k u Lch s Gio hi ca S. de

Tillemont (1637-98) c coi l mt k cng. Tng
cng nn nhc n tn cc cha dng, nht l dng Bin
c (Mabillon, Martne), li mt kho ti liu tht
qu bu. Nhng cha dng thng thi thuc an vin StMaur (Montfaucon, Martianay), dy cng xut bn
nhng tc phm ca cc gio ph, m ngy nay chng ta
phi dng n. Nhiu tha sai, c bit dng Tn, lu
li nhng ti liu kh tm thy c v lch s thi
tin-columbian, v ngn ng ca th dn M chu, v
mt ngun khoa hc thc vt cng nh nhn chng
thuc mi kh hu i trn tri t. Tt c c ghi chp
trong tp ch Relations (Lin lc).
V Thnh Kinh v mn hc v cc gio ph, R.
Simon vt mi kh khn t thnh cng trong
vic xut bn hu ht cc sch ng cho l cn thit.
Cng vic ca ng m u cho mt khoa ch gii
Thnh Kinh t trn nn tng ngn ng hc, v li
khun mu cho khoa bnh lun c tin mt cch thn
trng, sng sut, hp l v knh cn.
2. Gio hi v m thut
C nhng thi m thut tn gio c trnh by
tht gin d v trang nghim, nhng li c thi n rt
lng ly v hng v, tuy khng trang trng lm. l
khuynh hng ca ngh thut tn gio th k XVII, vi

ba c im sau y: hng v, trng l vi mu sc,

ngha v tnh cm. [14]
Trc ht l hng v. Khng mt k cng ngh
thut no ni ln s hng v hn n Thnh Pher
Roma. ng ch hn ht l mi nh hnh bn cu
(dme) ng knh 42m cao 138m do Michel-Ange
thc hin. N cao hn bt c mt thnh ng no
c xy ct trong cc th k trc. Nhng mt thnh
ng hng v khng phi ch ngn thp cao ln, hoc
nhng hng ct khng l vi li kin trc tinh vi. Cn
cn phi c ch lm ni c hnh cc l nghi phng v,
v chung quanh ni y c ch dnh cho gio dn ng
o n tham d. c Thnh Cha Phao l V (1605-21)
dy ko ngi n Thnh Pher di thm, o c
187m, rng 135m50, cao 45m. Sau , c Urban VIII
(1623-44) cho xy mt cng trng rng 240m (ng
knh), ta nh mt h trng v i l thin, ngay trc
tin ng ca n thnh, vi nhng bc ln di rng
thnh thang. Hai kin trc s c trao ph vic thc
hin nhng cng trnh ny, l Maderno (+ 1629), thc
hin phn ko di v kin thit mt tin (1606-12) v,
40 nm sau, khi trnh by xong Ta Thnh-Pher
(Confession de St. Pierre) chnh gia n thnh,
Bernini (+ 1680) thc hin mt hnh lang ct tr
(propyles) gm 372 ct to ln (vi 192 pho tng) bao
vy cng trng (1656). Tt c l mt cng trnh v i
khi s t nm 1506 vi Bramante (1444-1514) v

n v khi cng, sau c Michel-Ange (1475-1564)

tip ni cng trnh. Vinh d ca Mademo v Bemini l
tu b v kin thit thm, m vn khng lm h s
nghip kin trc ca nhng ngi khi cng.
Nhiu thnh ng tuy nh hn, nhng cng c
mi nh hnh bn cu ni bt, bn trong c dt nhng
mnh kim kh m vng hoc nhng tm ng mng
sng rc r sang trng. Mi nh hnh bn cu, l li
kin trc thnh ng th k XVII, khng nhng
Roma, m c trong nhiu thnh ph ln Php, o, Ty
Ban Nha v M chu. Cng trnh xy ct va tn km
va kh khn, nhng khuyn khch lng qung i ca
cc vua cha, v l c hi cho cc nh kin trc thi th
ti ngh. Nhng ngn thp nh nhn kiu Gothic,
nhng lu chung mu Italian, khng cn thy trong
nhiu thnh ph ang thi chnh trang. T nay, ngi
ta nh ch mun c cu nguyn trc mt cung
thnh, t di mi nh cao ta vm tri.
y l b mt ca nhng ngi thnh ng mi th
k XVII. Mt tin hu nh phng l, xp thnh nhiu
tng, c trang tr hn km bng nhng ct tr hoc
tng nh. Mt dy nh chy di, sng sa, c nhiu
bn th cnh c xy ct v trang tr ging nhau.
Khng cn hnh cung nhn, cng chng cn ca knh
mu din t mt tch truyn, nhng trn tng c nhng
bc ha to ln v nhan nhn tng cc thnh. Mt ging
i tht cao v chm tr rt ngh thut. Trn trn, nhng

bc ha y Thin thn, din t tch Cha Hin linh,

Thng thin hoc cnh Thin ng. Gia cung nguyn
v ni dnh cho gio dn, khng cn c ging i di
(jub) nh xa, cng khng c ro song st, nhng
trc cung thnh, mt hng ro bng cm thch thp
ko di lm bn Tic thnh. Trn cung thnh mt bn
th chnh trnh by lng ly, sng sa, trang nghim,
Nh tm t Mnh Thnh Cha, l ni ko s ch nht
ca mi ngi.
Trong phm vi mu sc, hi ha ca th k ny
khng d dt nh ngh thut kin trc. Chng li ly
Rubens (1577-1640) ha s tr danh ngi Flamand (B)
lm i din. ng a v nhng cnh huy hong lng ly,
mu sc rc r, vng ng nh trn nhng tm vi
rng ln. n c hnh nh Cha vc Thnh gi ln ni
S cng c trnh by nh mt cuc khi hon, cuc
t nn bin thnh chin thng.
Cnh huy hong lng ly cn c trnh by trn
bn th chnh v ging i, qua ngh thut iu khc ht
sc phong ph v tinh vi. y khng phi l ngh thut
ring ca ngi Flamand, v n cn c ngi Ty
Ban Nha a thch, khin ngi thnh ng tr thnh
nh mt khu trin lm v kin trc, iu khc v hi
ha.
S qu ch tm vo ngh thut, cng nh ch
trng thun ngh thut (l'art pour l'art) lm cho

nhiu tc phm ngh thut tn gio mt ht ngha

trang nghim v cao thng. Ngi ta ch ngh n cch
khu gi tnh cm v lm tha mn hn ngh thut bng
nhng nt ti ngh c mu sc trn tc. l nhng nh
kin trc nh Baromini, nhng nh iu khc v hi ha
nh Bernini, Zampieri, Pozzo. y chnh l du hiu
ca s sa st v ngh thut thnh.
Tuy nhin, khng phi khp ni u c s sa st
; Ngh thut c in c xy dng trn s cn i
v ng n, trn s knh trng thin nhin v tn sng
sc p, vn cn thnh vng. Nhng tc phm ca hai
nh hi ha Php P. de Champagne v Le Sueur, cn t
ra qu d dt trn nt v qu s st trong khi dng mu
sc. Nhng Ty Ban Nha, cng thi vi Velzquez
(1599-1660), xut hin mt lp ha s t chn ni ting,
gm c Zurbaran, Ribera, Alonso Cano, Murillo. Cc
ha s ny c khuynh hng din t ngha lnh thnh
v cm ng, ph hp vi nhng ti trang nghim
ca ngh thut thnh. H khng ch trng l tng
ha cc nhn vt, bng cch to cho chng mt sc p
hay nhng dng iu qu tng tng.[15] Sau nhng
bc ha v c Trinh N ca Raphael (1483-1520) v
danh phm Ny l Ngi (Ecce Homo) ca Ren
(1575-1642), tng khng cn tc phm no c th snh
c vi nh V nhim Nguyn ti (Immaculata
Conceptio) ca Murillo (1618-82): ng l mt ngh
thut phm thnh, khin k cng nhn ngm cng thm

st sng, khi suy n c khit trinh, v du hin ca M

Maria y n phc.
Thnh nhc cng c nhng cung iu, ng
cong ging nh hi ha. Sau nhng nhc phm a m
trang nghim v cm ng ca Vittoria (+ 1616) ngi
tha k Palestrina (1525-94), xut hin nhng nhc
phm c o ca Allegri (1582-1652), ri nhc iu
khoa i trong bn thnh ca Te Deum (Ly Thin
Cha) ca Lulli (1632-87), n nhng nhc kch v thi
nhc ca Carissimi (1605-74), cng nh nhiu bi thnh
ca (motets) sau ny ca Delalande (1657-1726). Tt c
u c nhc iu hi trn tc. [16]
3. Vn chng cng gio
Tm , mu sc, m thanh ch l nhng ci g v
hn, vt cht th ng, c con ngi dng ti tr bin
thnh nhng kit tc ngh thut, c khi cn thnh ha
chng v em vo vic th phng. Nhng chnh ni
con ngi cn mt ti nng, c th dng lm phng
tin cao p nht trong phng v. l ting ni, s
pht biu ngh bn trong. Do nhng c hi thun li,
Php ng tr thnh uyn chuyn, sng sa v trang
trng, to iu kin cho th k XVII. Xy dng mt nn
vn chng bt h. Vn chng ny c mt s t
tng gia Kit gio em s dng ng mc v thnh
cng tt p.

Tn ca Bossuet (1627-1704), gim mc thnh

Meaux (1681), c ghi hng u trong lch s khoa
hng bin thnh.[17] Bossuet sng tc mt ngn ng
ring, vi nhng danh t tht n gin, nhng t tng
thm su; mt ngn ng vi li pht biu thng thng,
nhng ngha c tm rng ln bao la, ta nh trong
Thnh Kinh. C khi vit lch s hay trit hc, nh i
vn ho ny lc no cng c ging iu ca mt nh
hng bin. T tng ca Bossuet c din t trn sch
v bng mt li vn ni, cu c c iu trm bng. Vn
chng ca nh hng bin ta nh mt ngh thut kin
trc, l lun mch lc, trnh trng, li hnh vn theo lut
bin ng (paralllisme littraire): khi m khi mnh, khi
cao khi thp, khi dn tng ch.[18] Nhng bi iu vn:
Henriette-Marie hong-hu nc Anh, B qun-cng
Orlans, ng hong Cond, v.v. ca Bossuet c coi
l nhng ng vn chng th k XVII. y khng ch l
loi din vn tn tng, nhng cn l nhng bi ging
v gio l, nhng bi hc v cuc i.
Tuy nhin, mun hiu r vn chng cng nh
thin ti hng bin ca v gim mc ny, cn phi bit
n b Sch Ging (Sermons) ca ngi. l b sch
dy gio l bng nhng ng vn chng tuyt vi, lm
cho k nghe khng chn. Nhng bi ging lun l bn
v cc gii rn, bn phn ngi Cng gio, trch nhim
lng tm ng trc mt trng hp cp bch... Tc
gi t ni n thn hc thun ty, trnh nhng cuc tranh

lun v n sng, nhng ton l nhng li khuyn rn v

gii thch cc l lut trng i ca i sng con ngi,
da theo nh sng Thnh Kinh. Tt c khoa h gio
cha ng trong cc bi ging ca Bossuet: ngi ta c
th coi l mt b Trit hc Ton th. Khng ai ni v
s phn con ngi mt cch kho lo v tha ng bng
Bossuet trong nhng bi ging V s cht. Khi bn n
s cht, nhiu nh ging thuyt thng c ging ni bi
quan th thm, nhng nh hng bin ny li quan nim
n s hng trng v bt dit ca con ngi.
Sau Bossuet c cha Bourdaloue (1632-1704) dng
Tn, tc gi b Sch Ging vi nhng li l khc chit
hng hn, v mt gio l nghim khc. Ri n nhiu
nh ging thuyt khc cng tr danh tng ng gp
trong nn vn chng Cng gio, nh gim mc
Flchier (1632-1710), gim mc Fnlon (1651-1715),
linh mc Massillon (1663-1742); nhng cc v ny li
qu lu tm n vic lm thnh gi vui thch bng nhng
nhp iu vui tai thch mt. Tuy nhin, vn chng Cng
gio khng phi ch trong lnh vc gio thuyt, cn
loi h gio trong vn chng c in Php, m Blaise
Pascal (1623-62) lm i din. [19]
Pascal l mt nh ton hc, vt l hc, trit hc v
i vn ho Php, nhng y chng ti ch ni n
ng l tc gi cun T tng (Penses). Trong tc phm
ny, ng mun chng minh chn l Cng gio, da theo
s cm thy qua kinh nghim v nhiu khuyt im v

nhng tng phn ni bn tnh con ngi (Con ngi

ch l cy sy, l vt yu ui nht trong thin
nhin! ...). ng khng dng phng php suy lun
tru tng, nhng bng s bin minh mt cch cm
ng v ci dt nt v thn phn th thm ni con
ngi.
Cun T tng ca Pascal chu nh hng ca s
hi, nhng l s s hi hu ch. C th ni trit hc ca
ng t trn s khao kht mun sng v sng sung
sng, nhng s khao kht y li vp phi mt bc
tng khng th vt qua c. C cho l mt
thuyt hin sinh i, nhng thuyt hin sinh ngy nay bt
ngun t s tht vng trc ci h v v phi l, cn
thuyt hin sinh ca Pascal th thm hn, n chm
ngp trong bin kh nh a ngc.
S cng thng do tnh trng kh no ca Pascal,
khng ai ph nhn n pht xut t gio thuyt
Jansenius. Nhng n li c cng ch dm ni ln s
tht khng chi ci c v cuc sng bn kia th gii,
v v nhng mu thun thm su trong bn tnh con
ngi. S cng thng ny, sau khi c gii thot ht lo
u v s hi, n s em ti nim an i cho l tr cng
nh cho tm hn, bng nhng cu gii p v an i ca
tn gio: Chng minh tn gio l ng knh, v n hiu
r con ngi; l ng yu, v n ha hn iu Thin
ch thc...

Tuy ln xn v d dang, cun T tng ca Pascal

cng cho ta nhiu ngh v cm xc kh qun, qua
nhng cu vn gn gng v mnh m. Mt tc phm
cn c cc c gi thi nay a thch, k c nhng
ngi v tn ngng. Ngy nay bit bao tc phm thi
xa i vi chng ta ch l nhng c trnh by trong
th vin, trong khi cun T-tng vn gi c s hp
dn ca n. Cm ln c ngi ta cm thy cng st
sng, khim tn nh Pascal.
Con hy an tm, nu con khng gp Cha, l v
con khng tm Cha. Trong lc Cha hp hi, Cha
ngh n con: Cha ra bit bao git Mu v con ...
Cc y s s khng cha c con, bi v sau cng con
s cht. Nhng chnh Cha s cha v lm cho xc con
bt dit... Cha l bn thn ca con hn bt c ai, bi v
Cha hy sinh cho con hn h v h khng h chu kh
cho con nh Cha chu, h cng khng cht cho con
gia lc con sng bt trung v ti li, nh Cha lm
v nh Cha cn sn sng lm, v hin Cha ang lm,
ni cc k c kn chn v trong b tch Thnh Th...
- Ly Cha, con xin dng ln Cha tt c.[20]
III
GIO HI VI S MNG TRUYN GIO

1. Tn gio Ti M chu: Paraguay v Canada

Chng trn, chng ti ni n cng cuc
truyn gio vi nhng thnh qu l lng ti M chu
La-tinh.[21] T cui th k XVI, Gio hi Mehic v
Pru rt thnh vng: d nhin khng phi ch phng
din vt cht, nhng c v vn ha na, hai Gio hi
ny c th snh vi Gio hi mu quc Ty Ban Nha.
Nht l ng ngh rng l nhng Gio hi thuc
a dnh cho cc k chin thng. Tri li, c im ca
o Cng gio Ty Ban Nha M chu l thc hin
chnh sch ng ha v, ni theo ngy nay, gy tnh
huynh vi th dn v nng cao i sng tinh thn
cc dn b tr.
Do y, nhng i hc thi danh Mehic (Santiago
de Tlatelcolo) v Rio de la Plata (Cordoba del Tucuman)
l nhng c s dnh cho vic o to gii tr thc th
dn Aztec v Indian. T , nhng vin i hc SantaF, Bogot, San-Marco, La Paz, ri i hc Charcas
(Sucre), u l nhng ni c cc phn khoa nh
Ty Ban Nha, ng thi l ni gp g cc khuynh
hng, cng l ni dnh cho ngi Ty Ban Nha n
tm hiu v phong tc, ngn ng, truyn thng lch s
ca th dn. Cn ngi Indian, sau khi nhn chn gi tr
ca Kit gio, h s nghin cu v thng thc nhng
tinh hoa trong vn ha La-tinh v Ty Ban Nha.
Mt chnh sch c o v rt ng khm phc

dnh cho cc th dn M chu - khng phi cho nhng

dn tng i vn minh nh Incas hay Aztec, nhng l
nhng th dn Indian xu s Paraguay, va man r
va hn km -, l sng kin c tnh nhn o ca cc
cha dng Tn t thi cha Cl. Aquaviva (1541-1615), gi
l chnh sch Chiu dn (Rductions).[22] Chnh sch
ny nhm tp trung dn c, t chc x p, di quyn
lnh o v bo tr ca cc cha dng. Lm nh th s
cu c nhng m dn hin lnh v ti, khi nhiu
gng xu cng nh nhng hnh ng d man ca bn
thc dn v nhn o. Chnh sch Chiu dn nhn
c t triu nh Madrid mt hin chng, dnh cho
vic thit lp nhng vng t tr, ngoi quyn cc ng
ph vng c on v ch n l tn nhn.
Trong nhng vng t tr ny, cng cuc khai ha
tht ln lao. Chng trnh gio dc nhm bo v sinh
mng ln tinh thn c t ln hng u; ri mi n
vn sn xut, nhng khng v th m vn ny b
t vo hng th yu. K c nhng s gia khng cm
tnh vi dng Tn, cng phi ca ngi s kho lo v ti
ba ca cc cha dng ny trong vic kim cng n vic
lm, phn chia in a v ngh nghip cho mi ngi.
H cn phi khm phc n b ng trc nhng thnh
qu tt p: t ai ph nhiu, tng nng sut, nng cao
dn s, em li i sng vn minh cho m dn lc hu.
Ngi ta thng ch bit n cng cuc Chiu
dn Paraguay (1611); s thc, chnh sch ny thnh

cng nht y. Tuy nhin, ngay t u th k XVII

chnh sch y c p dng Parana (Braxin),
Chaco (Uruguay), ri Bolivia (1692), trong nhng
vng hoang d (pampa) Bc Patagonia (Nam
Achentina), v c Philippin na. Dn Guaramis,
Chicito, Tupis v hng my chc dn tc khc vi
nhng tn rt l tai, gm trn 250.000 sinh mng,
c thot khi ci nn chiu bt lm ti hoc b phn
tn.
Cng cuc truyn gio ca ngi Ty Ban Nha
Nam-M t ra thnh cng trong nhng x giu c,
ngay trung tm mt vng quc kh vn minh, gia mt
khi dn tng i ng c. Trong khi , cc nh
thm him trn nhng ca sng ln Bc-M hu nh
ch gp rng ni, sng m v bng tuyt: nhng b lc
nay y mai , tnh tnh a nghi v c khi c c na.
Tuy nhin, cc nh khai hoang u tin ca Bc-M u
l nhng ngi qu cm, c lng tm v thc trch
nhim truyn b vn minh ca mnh. Thay v p bc
hoc tiu dit m dn man r, h t ra cao thng
v bc i a cc sc tc ti nh sng Phc m. l
nhng nhn vt nh Samuel de Champlain, ngi sng
lp thnh Qubec (1608).
Cng cuc khai hoang bt u, d nhin khng khi
gp nhng gian nan th thch. Tin bn th k XVII,
trong khong 30 nm, qun s phi hip vi nng dn v
cc tha sai dng Tn t Php quc sang t trn t

mang tn Tn Php quc ny, nn mng vng chc

cho mt tng lai y ha hn. Chim Trois' Revires
trn sng Saint-Laurent, tc l dn ng cho vic i
su vo ni a Canada. Nhng vic thit lp Montral
c coi nh mt php l, nh du s thnh cng v
vang ca nhng nh mo him y qu cm v c tin
mnh m.
Ngy l c M em Con vo n th, Royer de
la Duavesire, hip s thnh Angers (Php), nhn c
lnh ca c M c sang Tn Th gii mt dng n
chuyn bnh vin. ng khng h bit Canada, nhng
ng bit v mun ni dng tu ny n s gi l
Mariapoli (thnh ca c Maria). l mt hn-o
nh cch xa Qubec 300 cy s, by gi cn l khu rng
gi, ni c tr ca ngi Iroquois, v khng c mt n
bt ng qun. Hnh nh ngi ta mun lm mt vic
ngoi s khn ngoan ca loi ngi; nhng phi ni y
l vic lm ca Cha Quan-phng. Ngy 6.1.1643, ton
quyn Maisonneuve vc Thnh gi to ln ln ngn i
cao, dng trn di bu tri trong sng, trc ci
nhn b ng ca th dn. Thnh Mariapoli tc Montral
ngy nay, c t vin u tin gia ting ht kinh
Veri Creator. Mt ht ging nh b t Php a sang
Tn Th gii, ngy nay tr thnh th ln nht ca
Canada, cng l mt trong nhng thnh ph ng dn
v phn thnh bc nht M chu. Hnh ng ca
Maisonneuve ch l vic khi s cn phi ni n nhng

c ch kiu hng ca nhiu nh khai hoang ny, khi phi

ng u vi thi tit, i kht v vi s th ch ca
th dn.
Nu ngi Huron v Alonquin t ra hiu ha v d
dng nghe Tin Mng, th nhm Iroquois li mang mt
mi hn th cung lon. Chng khng chu thuyt phc,
nhng cn truy kch, bn ln, bt cc tr con ngi ln,
v hnh h d man cc tha sai. Chng cht hai bn
tay cha Jogues v gi ly nh mt chin tch. Nm
1646-50, ngi Iroquois nh ph dn Huron theo o
Cng gio. Cuc bch hi gy mu hai thnh Isaac
Jogues (+ 1646) v Gioan Brbeuf (+ 1649), cc ngi
chu chung s phn vi nhng gio dn Huron tn tng.
H ni: Tha cha. hn chng con s v Tri, khi xc
chng con chu kh di t. Xin cha cu nguyn cho
chng con chng con c Cha thng, phn
chng con s ku xin Ngi mi cho n hi th cui
cng. Montral v Qubec phi qua nhng ngy thng
gian nan au kh (1653 v 1658); cng cuc truyn gio
trong 20 nm ca cc cha dng Tn sp .[23]
l nhng th thch khng th khng c, nhng
iu c coi l c im ca thi khai nguyn Gio hi
Canada, l cu nguyn st sng hp vi hy sinh hm
mnh. Hnh nh khng mt ni no n nhn nhng
n sng u ma vi nim tin mnh m v o c nh
th. Phi coi y l cuc vin chinh Thnh gi hn l
vic m rng quc, v nh ngi ta ni, l mt s

nghip nhim mu, trong hot ng ca n gii

(Marie de l'Incarnation, Mance, Bourgeois) khng
chu thua km lng qung i anh hng ca nhng bc
lnh o (Sillery, Maisonneuve) v cc tha sai. Php
quc hip vi Qubec v Montral m nhng tun l
cu nguyn, hy sinh v hm mnh: gio dn Php di
thi Louis XIII (1610-43) cu nguyn cho s theo
o ca th dn, v cho tng lai Gio hi Canada.
Nhng di dn u tin t Php sang phn ln l nhng
ngi Cng gio tt thuc cc x Normandie, Picardie
v Poitou. H l nhng dn lao ng can m, khng s
bo tuyt, hng ngy hi hp nhau di mi nguyn
ng bng cy, ht kinh Salve Regina. Ta Gim mc
u tin c thit lp ti Quebec nm 1659, vi v
gim mc tin khi De Montmorency-Laval (16231708).
2. Truyn gio ti chu: Nht Bn, n-, Trung
Hoa
Trong khi cc tha sai, nht l dng Tn, em nh
sng Phc m n M chu, th mt cnh ng truyn
gio khc rng ln hn c trao cho cc tha sai thuc
nhiu dng tu: aminh, Phan sinh, utinh, Tn Cha
Gisu, hi tha sai Paris, v.v... ti cc nc sn c mt
nn vn minh ti c chu.
Trc ht, chng ti ni n Gio hi Nht Bn,

mt Gio hi c nhng trang s tuy ngn nhng m

mu anh hng T o.[24] l Gio hi do thnh
Phanxic Xavi (+ 1552) t nn mng. Nm 1576,
c Thnh Cha Gregori XIII (B o Nha) thit lp
gio phn trung Hoa, gm c Nht Bn v ng Ngoi
Vit Nam, ta Gim mc t Macao. Cng ti Macao,
nm 1594 cha Valignani gim st dng Tn Nht Bn
v Trung Hoa cho m trng Madre de Deus c tp vin
v hc vin, n n gi vo dng v o to cn b
truyn gio. Nm 1612, tnh dng Tn Nht Bn c
thnh lp tr s Macao. S gio dn khi y Nht Bn
khong 800.000, [25] nhng gio dn sau ny t ra
tht can trng trong nhng cn bch hi, nhng li
thiu mt h tng c s (infrastructure) chu o v
vng chc. Vic o to hng gio s Nht cho mt dn
tc kiu hng v t tn ny, dn tc ch mun c
dy bo bi chnh ngi ca h, l rt cn thit. Nm
1580, hai chng vin c m ti Arima v Meaco, vi
con s 44 chng sinh Nht (1588) hai chng vin b
coi l hi t v qu mun.
Nm 1613, phong tro bi ngoi ni dy Nht
Bn. Ngy 14.2.1614, Nht hong Daifusana, tc tng
qun Tokugawa Ieyasu (c Xuyn Gia Khang), h ch
d cm o, trc xut cc nh truyn gio ra khi nc.
Vic x cng khai 50 ng T o Nagasaki
(22.9.1622) mi ch l m mn. Cuc bch hi tr nn
d man v c lit trn t Kiu-Shu vo nhng nm

1637- 1638, do i tng qun Ymetsu thc hin, sau

khi qun s ca Shimbara, mt vin tng Cng gio,
ng ln bo v c tin v sinh mng, b nh tan: gn
35.000 ngi Cng gio b git trong cuc vng dy
ny.
iu ng khm phc v cm ng nht trong
nhng cuc bch hi Nht Bn, khng phi c tnh
can trng ca hng ngn n ng, n b, tr con phi
chu cc th kh hnh; nhng chnh l s trung thnh
vi c tin mt cch kin tr - c l y l trng hp
duy nht trong lch s - ca nhng tn hu khng linh
mc, khng Thnh L, khng thnh ng, m vn gi
c c tin v tnh yu Thin Cha. Sau 220 nm b c
lp, trung tun th k XIX, ngi ta cn tm thy trn
t Nht con s 20.000 gio dn.
Cuc bch hi o Nht Bn khng phi ch bi
s nghi k v bi ngoi ca cc i tng qun m thi,
nhng cn do s thc y xi gic ca ngi H Lan,
vn l k th ca tnh thn hu u chu v Cng gio.
S cnh tranh nh hng thng xy ra trong cc x
truyn gio, gy thit hi nng n cho s bnh trng
c tin. Khong nm 1650, hi qun H Lan chim ot
ca B o Nha phn t rng ln trn Thi Bnh
Dng v n Dng. H xi dn da mu chng cc
cha dng Tn, ct t mi lin lc vi Ty Ban Nha,
hoc Php. Mt Gio hi y trin vng c xy dng
trn qun o Moluques, n lc phi sp trc

nhng hnh ng ph hoi ca ngi H Lan. o Tch

Lan, mt gio on c thnh Phanxic Xavier thit
lp cng phi hng chu nhng thit hi nng n. Tuy
nhin lc a chu khng ri vo tay h.
n , vic thit lp ta Tng gim mc Goa
nm 1558, v sau ny (1836) mang tc hiu thng
ph Gio ch, l bng chng ca mt gio on Kit
hu c knh. Gio on ny khi thy l nhng tn hu
ca thnh Tma tng , ri n nhng tn hu theo
gio phi Nestorius (t tk. VI). Nhng h ri rc khp
cc min duyn hi Malabar, yu t, ri rc, cho ti khi
c quy t di s bo tr ca vua B o Nha, v
tip n cng cuc truyn gio ca thnh Phanxic
Xavier (tk XVI). S thc, lm cho ngi tn hu n
i su vo o Phc m tht kh khn; c l h st sng,
nhng m tn v rt km vn ha. ng sau bc mn
sn mu Kit gio l c mt khi n huyn b:
dn n nhim nhng t tng ca bc thnh hin v
Thnh Kinh ca h, dn n th ngu tng mun hnh
vn trng, vi nhng cha chin rng rn, nhng l nghi
rm r, nhng li sng bi kh hiu...
Lm sao c th lt vo c th gii huyn b ?
Mt bc tng thing ling ngn cch gia n v
u chu. T chc x hi n vi nhng giai cp cch
bit nhau, khng ai bn ngoi c th tip xc vi
h c. Mun cho ht ging c tin ny n trn i
bn o ny, cn phi m mt con ng vo. Xm

chim bng v lc ? khng phi l vn c ni

n. Cm ha giai cp di chng? Khng thnh cng
lm v ri kt qu khng bao nhiu trong mt x m
giai cp qu tc v tr thc nm ht nh hng; vy cn
phi tip xc vi giai cp qu tc v tr thc ny.
n B La Mn ch c th tr thnh mt nc
theo o Cng gio, khi cc trit gia, cc vua cha, cc
t t ca h theo o. l ngh ca cha R. de Nobili
(1577-1656) dng Tn.[26] thc hin iu , cha
tnh nguyn lm ngi B La Mn, cng tuyn ha gi
cc lut nghim ngt, cng mang ph hiu v giy
Saniassis (thng hi) nh cc nh tu hnh n. ch l
mt s thch nghi hon ton hnh thc, nhm nh tan
s hoi nghi v khu gi tnh hiu k. Cha De Nobili t
t la dp ni v Cha Cu Th v rao ging Phc
m. Phng php c kt qu: dn n vn gh tm mi
tip xc d bn, ch mun nghe li ging dy v chu
php Ra qua ng li . Nhiu ng hong, nhiu tn
B La Mn theo o nhiu ngi thuc giai cp khc
lm theo. Mt a phn c m rng ly Madur lm
trung tm, khng bao lu c trn 4.000 gio dn, nm
1677 con s ln 40.000. Nhng cc phong tc hy cn,
k c s phn cch giai cp. Cng mt linh mc khng
th va tip xc vi hng qu tc, va i li vi m
mt dn (Paria): phi c chn thnh ring, nguyn
ng ring dnh cho mi giai cp. Do y, xut hin
ti min duyn hi Malabar mt o Kit- gio B La

Mn, tuy khng cn sng bi ngu tng, nhng qu xa

l vi l lut trng i v tnh huynh v bc i. c
Thnh Cha Gregori XV phi ln ting cnh co v, nm
1734, c Clement XII ln n mt cch gt gao.
Trung Hoa u th k XIV, cha J. de Montcorvin
dng Phan sinh xy ct Bc Kinh hai thnh ng,
v nhn chc tng gim mc. Th k XVI, cc tha sai
dng Tn, aminh, Phansinh sang ng, pht xut t
Macao hoc Manila, phn tn trong cc min ng dn,
n tn Nam Kinh v Bc Kinh. Cc tha sai tip xc
vi mi giai cp: th thuyn, thng gia, nng dn, tr
thc quan li. Cha M. Ricci (1552-1610) dng Tn phc
sc theo li Trung Hoa, mang tn ngi Hoa (L-MThi), chuyn i li vi bc quan li, cng chc, bc hc.
Cha ni ting l mt nh a-l-hc, thin-vn-hc, ton
hc, trit hc ng phng. Vi ci vn khoa hc y nht l ton hc - cha tm cch thn thin vi cc gii
ni trn, t t a h tin theo Phc m. Cha Ricci
chp nhn mi gi tr vn minh Trung Hoa: vn chng,
trit hc, phong tc, t chc quc gia x hi. Gia lun
l Nho gio v o Phc m, cha khng thy c iu g
mu thun. Hot ng ca cha c nhiu kt qu: vua
Hy-tng, hiu Sng Trinh (= 1644). c thin cm vi
o Cng gio, ng mun tin theo. S gio dn khi
y l 40.000, trong s c 14 quan nht phm, 10 tin
s, 11 c nhn v 3.000 t ti.[27] Nm 1576, gio phn
Trung Hoa c thnh lp, ta gim mc t ti Macao.

Nm 1644. vua Hy-tng nh Minh b lt ,

quc Trung Hoa sang tay nh Mn Thanh, m ng vua
u tin l Thanh Th T hiu Thun Tr (1644-61), ri
n vua Khang Hy (1661-1722). Cng cuc truyn gio
vn tip tc, tuy c gp t nhiu tr ngi trong nm 1668
v 1715. S thng tho khoa hc ca cc cha dng Tn
gy c nhiu cm tnh vi hai vua v cc quan
trong triu nh, khin nh vua c thi thn thin vi
o. Cha Adam Schall (c) truyn gio Bc Kinh
(1644-54), nm 1645 cha c t lm gim c cc
vn thuc vn ha Trung quc, 8 nm sau 1653 nh
Vua tng cha danh hiu Tin s uyn bc (Docteur trs
profond). nh hng ca cc cha lm khoa hc thin
vn Ty phng c bit n, nm 1654 vua Thun Tr
quyt nh s dng khoa thin vn ca Ty phng.
Lch Trung quc cng c sa li t nm 1679.
Nm 1687, nhiu cha dng Tn, nh Intorcetta,
Rugemont, Couplet, ph bin bn dch La vn ba
cun sch u ca Khng T. Cc cha Bouvet, Jarboux,
Maille, Cardoso l nhng nh a l hc Trung Hoa
trong nhng nm 1708-17. Cc cha c nh Vua knh
n, khi cc ngi xc nh kinh luyn cho 641 thnh ph
Trung Hoa, Mn Chu v Mng C.[28]
Cc nh truyn gio sang thm, o to hng gio
s Trung Hoa, nhiu thanh nin xin gia nhp cc dng
Tn Cha Gisu, Phansinh, utinh... Nm 1683, cha
Gregori L (1620-91) dng aminh, ngi Trung Hoa

u tin, c tn phong gim mc i din Tng ta

Nam Kinh.[29] Nm 1692, vua Khang Hy cng b mt
chiu ch dnh cho cc tha sai mi s d di ging
o Thin Cha, chnh thc nhn nhn hng gio phm
Trung Hoa v cc t chc truyn gio trong c nc.
3. Cuc tranh lun v l nghi Trung Hoa
Vn l nghi Trung Hoa lm si ng lch s
truyn gio ng sut th k XVII sang tin bn
th k XVIII. Mt vn c em ra tranh lun
gia nhng nh thn hc ni ting nht v lm bn tm
n 10 v Gio hong.[30]
Trong thi gian cc cha dng Tn hot ng mt
mnh Trung-hoa, cho php dn tn tng c gi
nhng l nghi, m sau ny tr thnh ti tranh lun si
ni gia cc nh truyn gio. Cc ngi lm mt vic,
m khi y khng ai phn i. Cc cha aminh v
Phansinh n sau, nhn thy nhng l nghi y khng
ph hp vi gio l Cng gio, nn cn phi ngn cm.
tnh on kt khi bi thit, cc tha sai aminh v
Phansinh ngh a vn d cho cc nh thn hc ti
vin i hc Santo Toms Manila, gii quyt, ri tt c
vng theo. Cc tha sai dng Tn khng chu, nn hai
bn c ngm ngm tranh lun vi nhau t nm 1631 n
1640, l nm hai tha sai J. B. Morales dng aminh v
A. de Santa-Maria dng Phansinh c c i Roma xin

 kin Ta thnh.
y l vn : c php hay khng c php
cho gio dn lng Trung Hoa tn tng gi nhng l nghi
sn c trong gia nh i vi ngi qu c, quen gi l
th cng T tin? Cc cha dng Tn vin l ch l
nhng c ch t tnh hiu tho i vi ngi qu c, ch
khng phi l nghi tn gio, nn tr li rng: c. Cc
cha aminh v Phansinh bi i st vi qun chng,
nhn thy s th cng T tin c mu sc tn gio v
pha ln m tn d oan (cng cm, t vng m, tin hn
nhp trong bi v...) nn qu quyt: Khng c.
Thin ca bn ny hay bn kia khng th lm cho vn
ang ng ra sai, hoc ang sai tr thnh ng; cn
c nhng v c thm quyn khn ngoan phn quyt.
Cc cha dng Tn by gi c triu nh Bc
Kinh rt knh n. S knh n khng phi v cc ngi
l nhng nh truyn gio, nhng v thng tho cc khoa
hc i. Du sao iu cng l c hi tt a nhiu
ngi Trung Hoa gia nhp Gio hi. Nhng ngi
Trung Hoa d qua ca Gio hi, cc tha sai dng Tn
cho php h gi nhng l nghi c hu, nn tng ca
s th cng T tin. Ni cho ng, th y ch l mt
s d di theo thi, lm vui lng nh Vua v cc
quan, m con ng rng ri cho dn theo o tht
ng.
Nhng c cn phi c nhng ngi Cng gio

Trung Hoa chn thnh khng? l vn phi t ra.

Pht mt lp sn Cng gio bn ngoi bng php
Ra, che giu ci hn th cng T tin, ch l vic
lm ly l ca mt cng cuc truyn gio. l l
lun ca cc tha sai aminh v Phansinh. Vn thit
quan trng, v n nh hng ln lao n tng lai Gio
hi Cng gio khng nhng Trung Quc m c
chu na.
Cha J. - B Morales (+ 1664) c c i Roma v
v ny, tt nhin phi trnh by v gii p tt c.
Nhng, cha l mt nh thn hc li lc, li thng tho
phong tc Trung Hoa, nn c kh nng lm vic
. c Thnh Cha Urban VIII (1623-44) trao vic ny
cho ta Truy t thuc B Thnh v, cu xt tng iu
do cha Morales trnh. c Urban bng h, c
Innocent X (1644-55) ln k v, cho xc tin cng vic.
Ngy 12.9.1645, c Innocent k mt Sc lnh cm
cc tha sai cho php, cng nh cm gio dn thi hnh
nhng l nghi th cng T tin Trung quc, c
Thnh Cha cn pht v tuyt thng cc k khng tun
hnh.
Nm 1649, cha Morales tr li Trung quc, em
Sc lnh 1645, trao cho b trn dng Tn mt bn sao
c ng n ca thnh B Truyn gio. Dng Tn thy
vy cng sai cha M. Martnez i Roma. Cha Martnez
em vn l nghi, trnh by mt cch kho lo vn
khng c g quan trng, cng khng c tnh tn gio

hay d oan, v xin Ta thnh cu xt li. c

Alexanr VII (1655-67) k v c Innocent X, sau khi
nghe ta Truy t phc trnh, ngy 23.3.1656 k mt
Sc lnh khc, ngc vi Sc lnh ca v tin nhim.
Tuy nhin, khi thnh B Truyn gio c nhim v cng
b t mt iu kin: Sc lnh cho thi hnh nhng l
nghi m cha Martnez trnh by, nu trnh by ng
s tht. Hai Sc lnh ca hai Gio hong c v xung
khc nhau, Sc lnh th hai li c cng b vi iu
kin: nu trnh by ng s tht, khin vn cng
thm rc ri khng ti no g ni. Ngi ta on mt
cuc tranh lun v cng si ni th no cng xy ra.
Nm 1673, linh mc Ch. Maigrot, tin s Sorbonne,
cng l nh truyn gio thng nho hc v phong tc
Trung Hoa, c c lm gim mc i din Tng ta
cai qun a phn Phc Kin, tc khu vc truyn gio
ca dng aminh ti Trung quc. Sau 20 nm nghin
cu, ngy 26.3.1693 c cha Maigrot ra mt thng co
cm gio dn trong a phn thi hnh nhng l nghi th
cng T tin. Vic lm ca v gim mc Phc Kin
khng khn ngoan, khin vn m chy bng n
tung, cn thm rc ri v nguy him. Thng co ca c
cha Maigrot n tai vua Khang Hy, tc khc b phn
ng bng mt n lnh trc xut cc tha sai theo lp
trng ca gim mc Phc Kin.
Trong khi Roma, hai phe i lp hot ng ro
rit; c Ta thnh cng tn lc lm vic i ti mt

quyt nh xc ng, ng bo v ton vn c tin m

khng phng hi n cng cuc truyn gio. Cc nh
thn hc tr danh u c mi tham d nhng phin
hp c bit, do c Thnh Cha Innocent XII (16911700) triu tp. c Clement XI (1700-21) ni tip
cng vic, dng n mi phng tin hu hiu nht. Hai
v gim mc truyn gio Trung Hoa, cc i din hai
dng Tn v aminh, cng nhiu nh truyn gio khc
c mi v Roma d mt ngh hi do c Thnh Cha
ch thn ch ta. Trong ngh hi ht mi ngi c t
do trnh by, bnh vc hoc chng i, quyn quyt
nh thuc Ta thnh.
Kt qu, ta Truy t a ra mt bn ngh quyt c
th gm tm trong 4 iu cm sau y: 1) Cm dng
ch Thin hoc Thng , ch Thin Cha; 2)
Cm treo trong thnh ng nhng tm bng c ghi hai
ch Knh Thin; 3) Cm cng t ng Khng T, ng
b cha m; 4) Cm t bi v (tablette des anctres)
trong nh ring. Nhng ngh quyt ca ta Truy t c
c Thnh Cha Clement chp nhn trong Tng hin
ngy 20.11.1704, ngi cn buc cc gim mc cng nh
linh mc, bt c thuc dng tu no, phi vng theo Tng
hin c trao cho c cha Ch. M. Maillard de Toumon,
thng ph gio ch hiu ta Antiokia, ang lm c s
Ta thnh ti cc x Truyn gio ng phng. Ngi c
nhim v cng b v thi hnh ti ch. c thng ph
by gi ang Pondichry (n ), l ni ngi va bc

b l nghi Malabar c cc tha sai dng Tn cho

php gio dn n gi; v mc du c s khiu ni,
c Clement vn cng quyt bt phi vng nghe.
Trong khi ch i v c s Ta thnh ti Trung
Quc thi hnh nhim v, c Thnh Cha ku gi cc
nh truyn gio sn sng chp nhn nhng quyt nh
ca Ta thnh, trnh mi cuc tranh lun gy chia r,
nht l ng t co hay kt ti nhau, t nh cc cha
aminh ng ln n d oan hay cp tin" cho cc
cha dng Tn, cng nh cc cha dng Tn ng ch
giu cc cha aminh l th cu, lc hu, v.v... Cha
A. Cloche. b trn tng quyn dng aminh (16861720), ngay t u theo di cuc tranh lun v cng
ng v phe cc tu s mnh. Nhng khi nghe bit v c
s mang theo quyt ngh ca Ta thnh, ngi lin vit
th cho b trn tnh ht Rt Thnh Mn ci, truyn cho
cc tu s phi sn sng n nhn.
Ngy 8.4.1705, c thng ph ti Macao, t ra
can m v cng quyt, nhng li thiu t nh, khng
am tng ngn ng phong tc Trung Hoa. Ngi truyn
tho g hai ch Knh Thin do chnh vua Khang Hy
th bt, c gn trn mt tin thnh ng Bc
Kinh. c cha De Tournon khng cn ni chuyn c
vi vua Khang Hy na, tnh hnh tr nn cng thng.
[31] Ngy 25.1.1707, ti Nam Kinh c thng ph da
theo Tng hin 1704, cng b mt Sc lnh chnh thc
bc b l nghi Trung Hoa, v khng ph hp vi gio

l Cng gio.[32] Cc tha sai dng Tn mt ln na

khiu ni sang Ta thnh, nhng c Thnh Cha
Clement XI phc p bng vic trao m o hng y cho
c thng ph De Tournon.
Hng y c s v 10 cha dng aminh b trc xut
khi Trung Quc. Ngi ta trao c hng y cho nh
cm quyn B o Nha Macao. Ngi B o Nha
trch ngi lm cho h mt nhiu quyn li trn t
Trung Hoa, h bt giam, khin ngi bun b qu m t
trn ngy 8.6.1710. Hnh ng ca c hng y c s
tuy c khuyt im, nhng dn ng cho mt s
gii quyt dt khot. Ngy 25.9.1710, c Thnh Cha
Clement XI li ban mt Tng hin khc, chu ph Sc
lnh Nam Kinh 1707, cm khiu ni, cm tr li vn
l nghi.
Cuc tranh lun nh th vn cha xong v cn ko
di thm my chc nm na. Phe bnh l nghi vn tm
ra l khi phi vng phc, khin c Clement XI
ban hnh Tng chiu Ex illa die ngy 19.3.1715. Tng
chiu ny nhc li hai Tng hin 1704 v 1710, v Sc
lnh Nam Kinh 1707, i buc mi ngi mun thng
ho vi Ta thnh phi vng theo, pht v tuyt thng
nhng ai bt tun phc Ta thnh v nhng l nghi bi
bc b, ng thi buc cc tha sai ng phng phi
tuyn th trung thnh vi Ta thnh trong vic ny.
Nhiu cha dng Tn ci u vng phc. Nhng vua
Khang Hy coi vic bc b l nghi ny nh mt hnh

ng nhc m quc th Trung Hoa. Cng nm 1715,

thng th b t php h lnh trc xut cc tha sai,
trit h cc thnh ng v cm ngi Trung Hoa theo
o Thin Cha. Tuy nhin, lnh ni trn cha trit
thi hnh cho ti nm 1732 di thi Ung Chnh (172336).
Nm 1720, c cha A. Mezzabarba, thng ph
gio ch hiu ta Antiokia, c c lm khm sai, sang
Trung Hoa thc thi cc Sc lnh Ta thnh ban hnh
v l nghi. c thng ph ti Macao, nhn li tuyn
th ca cc tha sai theo tinh thn Tng chiu Ex illa
die, gii v cho mt gim mc v mt s linh mc. Sau
c khm sai Ta thnh ln Bc Kinh, y ngi t
ra thiu can m khi b Phe bnh l nghi gy ri v
nht l b vua Khang Hy nt n, khin ngi tng cha
thun tin cng b Tng chiu mi. Tr li Macao,
ngy 4.11.1721, c thng ph gi cho cc tha sai
mt Vn th mc v, trong ra 8 im ni rng,
[33] c th p dng khi thi hnh Tng chiu 1715.
Nhng ngay sau , chnh ngi ln ting cm phin dch
Vn th y sang ting Trung Hoa cng nh cm ph
bin.
Thi v vic lm ca c khm sai b cc cha
aminh phn i. Ngc li, c gim mc Bc Kinh
cho ph bin 8 im ni rng, truyn cho hng gio s
v gio dn phi thi hnh Tng chiu Ex illa die theo
tinh thn mi ny. Vn li a v Roma ko di thm

10 nm na. Trong khi , cuc bch hi o bt u t

1732 di triu vua Ung Chnh: cc tha sai b trc
xut, cc thnh ng b trit h. Ti Roma, Ta thnh
c xc tin cng vic, v ngy 26.9.1735 c Thnh
Cha Clement XII (1730-40) cng b mt on th ln
n hnh ng ca c gim mc Bc Kinh v trao 8
im ni rng ca c thng ph Mezzabarba cho
ta Truy t.
Cuc tranh lun ko di trn mt th k, mt
cuc tranh lun gy thit hi qu nhiu cho vic truyn
gio ti Trung Hoa, tr thnh mi lo u ca v i
Gio hong Beneict XIV (1740-58). Va ln ngi,
ngi t ra cng quyt phi chm dt tn gc. Sau
mt thi gian tra xt li tt c mi ti liu, mi tng
trnh bnh cng nh chng, ngy 11.7.1742 c Thnh
Cha ban hnh Tng chiu Ex quo, truyn dy phi tun
theo Tng chiu Ex illa die (1715) ca c Clement
XI, tuyn b 8 im ni rng ca c thng ph
Mezzabarba nh khng bao gi c, ln n v bc b l
nghi Trung Hoa v khng ph hp vi gio l Cng
gio, pht v tuyt thng tt c nhng ai bt tun; v
ny ch c c Thnh Cha mi tha c, tr trng hp
nguy t. [34] T y, ht mi ngi ci u vng theo,
khng ai dm khiu ni, k c cc tha sai dng Tn.
Cuc tranh lun chm dt, khng k thng ngi bi,
bi v cc tha sai hai bn ch lm mt nhim v, l em
ht kh nng hiu bit ca mnh, trnh by bi cnh

v cc s vic, sn sng n nhn s phn quyt cui

cng ca Ta thnh.
S d Ta thnh thi y c thi kht khe v sau
cng bc b l nghi Trung Hoa nh th, l v sau nhng
cuc iu tra cn k v nht l nhn su vo tm l ca
ngi thi , Ta thnh nhn thy nhng l nghi th
cng T tin, t l khi y, c tnh tn gio, n biu l
lng tng phc v s l thuc ca mnh i vi th to,
nn nhng l nghi y khng th ph hp vi c tin
Cng gio, m Ta thnh c nhim v phi bo ton.
[35] Ta thnh phi thi hnh s mng ca mnh, mc
du b chng i hay b bch hi. Trn 300.000 gio
dn, ch cn vo khong 10% gi o trong thi bch
hi ca hai vua Ung Chnh (1723-36) v Cn Long
(1736-95), qu l mt vic ng tic v au lng cho
M Gio hi, nhng cng l chng minh rng: khi
ngi ta d di theo o hoc theo o khng thnh tht,
th ngi ta cng d dng b o.

[1] Thnh B Truyn gio ngy nay ci tn l thnh B

Tryn b Phc m (Tng hin Regimini Ecclesiae
Universae ngy 15.8.1967).
[2] Sch tham kho: Rohrbacher: Histoire universelle
de lglise Catholique, Q. XII, Paris 1873, tr 1-257 -

D. Rops: Lglise des temps classiques. Le Grand

Sicle des Ames, Paris 1958 - G. de Plinval: Lglise
lpoque Classique, trong Histoire illustre de
lglise (G. de Plinval-R. Pittet), Paris 1946-48, Q.II,
tr 105-170 - Ss, Papie. Prclin: Les XVIIe et XVIIIe
sicles (Collection Clio, VII).
[3] F. Vincent: Saint Franois de Sales. dicrecteur
d'me. Paris 1922 - Mgr Julien: Saint Franois de
Sales (Les Grands Coeurs) - E. Le Couturier: La
Visitation (Coll. Les Grands Ordres monastiques),
1935.
[4] H. Brmond: Histoire litt. du sentiment religieux en
France Q. III, Paris 1921: Lcole francaiseHoussaye: Le P. de Brul1e et l'Oratoire, 1872. Tu hi
ny v sau mang tn l hi Din ging Cha Gisu v
c Maria Php quc.
[5] Xem. De Broglie: Saint Vincent de Paul (Les
Saint), 1900.
[6] D. Rops: op. cit., tr 81-95.
[7] Xem chng Tm: I, 4 v II,1.
[8] P. Coste: Saint Vincent de Paul et les Dames de la
Charit, Paris 1917.
[9] V vic dng Ursulina vo nc Php, xem P.
Renaudin: Printemps mystique, 1941.
[10] Xem G. Rigault: Hist. Gnrale de 1Institut des

Frres des coles chrtiennes, Paris 1937-53. Dng

S huynh Lasan l mt trong nhng dng tu ln nht
chuyn ngnh gio dc, vi con s 15.394 s huynh,
1.491 nh (Ann. Pontif. 1971). Nm 1950, c Thnh
Cha Pi XII tn phong thnh Gioan B. Lasan lm
bn mng cc nh gio dc th gii.
[11] Vacandard: tudes de critique et dhistoire
religieuse, Paris 1906 - Galile trong Dict. de Thl.
Cath.
[12] J. Chevalier: Descartes (Les maitres de la pense
francaise), 1922.
[13] En soi. le systme de Descartes est une
reprsentation du monde qui ne pouvait que vieillir
comme vieillit une carte gographique (P. Valry).
[14] Emile Mle: LArt religieux-aprs le Concile de
Trente, Paris 1932 - Louis Gillet: LArt chrtien
(excellente esquisse dans Ecclesia, tr 656-674).
[15] Max Rooses: Les chefs d'oeuvres de la peinture, de
1400 1800, Flammarion, Paris, tr 287-317.
[16] Aigrain: Musique religieuse, trong: Bibl. cath. des
Sciences religieuses.
[17] Petit de Julleville: Hist de la littrature francaise,
1898. Q. V. (Bossuet) do Rebelliau, tr 260-341.
[18] O homme, tu n'as fait que de vains efforts pour
slever et le faire grand; tu peux bien lemporter,

mais non llever; tu peux bien lenfler, mias non

lagrandir: viens chercher dans ce Dieu-homme,
dans ce Dieu-enfant, dans ce Sauveur qui nait
aujourdhui, la solide lvation et la grandeur
vritable (Trch bi ging v Mu nhim Ging
sinh).
Une infinit de familles meurent de faim et de
dsespoir ... Quon ne demande plus maintenant
jusquo va lobligation dassister les pauvres. La
faim a tranch le doute, le dsespoir a temin la
question. et nous sommes rduits ces cas extrmes
o tous les Pres... nous enseignent... que si lon
naide le prochain selon son pouvoir on est coupable
de sa mort; on rendra compte Dieu de son sang, de
son me. de tous les excs o la fureur de la faim et
du dsespoir le prcipite (Trch bi ging v a
v cao c ca k ngho kh trong Gio hi).
[19] F. Strowsky: Pascal et son temps. Paris 1913, Q.
III.
[20] Console toi, tu ne me chercherais pas si tu ne
m'avais trouv. Je pensais toi dans mon agonie, jai
vers telles goultes de sang pour toi... Les mdecins
ne te guriront pas. car tu mouns la fin. Mais cest
moi qui guris et rends Ie corps immortel... Je te suis
plus ami que tel ou tel, car j'ai fait pour toi plus
queux et ils ne souffriraient pas ce que j'ai souffert et
ne mourraient pas pour toi dans le temps de tes

infidlits et cruauts, comme j'ai fait et comme je suis

prt faire et fais dans mes lus et au Saint
Sacrement...
- Seigneur, je vous donne tout (Penses, No 533,
pag 574-577).
[21] Peregre: La obra de Espana en Amenca, Marid 1920
(bn dch Php vn 1925), tr 125-132. Nm 1649, s
ngi Ty Ban Nha M chu khng qu 50.000, m
cng c 1 gio ch, 6 tng gim mc, 32 gim mc v
trn 800 tu vin.
[22] L. Capitan et H. Lorin: Le travail en Amrique et
aprs Colomb (Collection G. Renard), Paris 1914, tr
411-431
[23] G. Goyou: Les origines religieuses du Canada.
Paris 1924, tr 124-205 - Dom Jamet: Marguerite
Bourgeois, Montral, 1942, ch 2.
[24] Delplace: Le Catholicisme au ]apon. II, Bruxelles
1910.
[25] Xem Gio hi Cng gio Vit Nam, Q. Mt. tr
88-89.
[26] Dahmen: Un Jsuite Brahme: Robert de Nobili,
Bruges 1925 - Amann: Malabares (rites) trong: Dict.
de Thl. Cath.
[27] H. Bernard: Matthieu Ricci et la socit chinoise
de son temps, Tientsin 1937 - H. Ravier: S k Hi

thnh, Ninh Ph 1895, Q. III. tr 131-135.

[28] Xem Gio hi Cng gio Vit Nam, Q. Mt. tr
87-88.
[29] H. M. Ocio: Compendio de Resena Biografica.
Manila 1895, tr (29)-(32).
[30] H.M. Ocio: Breve relacin de las cosas sucedidas
en esta nueva persecucin de la China, sacada de la
compuesta en Macao por los PP. Misionarios de la
Orden de Predicadores desterrados de aquella
Misin (vit tay) trong Cng hm tnh dng Manila,
Q. 74, t 207v. - P. Femndez: Dominicos donde
nace elsol, Manila 1958. tr 114-116, 156, 220-235 - J.
Bruker: chinois (rites) trong: Dict. de Thol. Cath.
[31] G. de Plinval: op. cit. Q. II, tr 154-155.
[32] Nhng l nghi, nh tin bi v l ni hn ng b
nhp vo, cng xi tht l mi ng b v xi, t
vng m l gi tin bc v dng c cho ng b
dng bn kia th gii...
[33] Sau y l tm lc 8 im ni rng: Tha php
vi iu kin trnh mi d oan v c s phn trn
mnh khng m tn:
1. t bi v c sa li, ngha l ch ghi tn ngi
qu c mt mt, mt bn kia ghi li phn trn mnh
khng tin d oan; 2. Thi hnh cc l nghi vn dnh
cho ngi qu c theo phong tc; 3. Cng t ng
Khng T ; 4. Phng iu bng hng nn cho nh

hiu; 5. Qu ly trc bi v c sa cha li,

hoc trc xc ngi cht; 6. t c bn, hoa tri
trc bi v c sa cha li, hoc trc xc
ngi cht; 7. Khu u ly bi v c sa li
trong ngy u nm; 8. t hng nn trc bi v
c sa li (Xin coi Tng chiu Ex quo).
[34] xem Tng chiu Ex quo (bn dch Vit vn) trong
V. Coloma (cha chnh Hnh) Cng gio Lun l khoa
Tng lc, Ph Nhai 1933. Q.I, tr 601-641. Trong
Tng chiu ny c c Tng chiu Ex illa die (1715)
ca c Clement XI.
[35] Xem Thng co ca Hi ng Gim mc Vit Nam
v vic tn knh T tin l cc bc Anh hng Lit s
( Lt 14.5.1965), trong: Linh mc Nguyt san, Si
Gn 1965, s 43, tr 491-492.