Darko Tati

Fonska umetnost ili Kreativni vid radio-programa

Kad istiemo umetnost zvuka stvorenu uz pomo audio-tehnike, pada nam u oi
injenica da radio, poput teatra oslobaa zvuk iz pisanog znaka, da bi ga potom,
otelotvorenog, slinog onom prealfabetnom, uskladitio u fonski arhiv. Oita je, dakle,
veza izmeu biti usmene knjievnosti i sutine radijske umetnosti. Ako bismo ovu
vezu videli kao luk nad stubovima, onda se na njima kao isklesani gorostasi ocrtavaju
dva istorijska srpska lika: slepi guslar, narodni peva koji je pod Turcima stvorio jednu
od najautentinijih i najlepih epika, i Nikola Tesla, tvorac oscilatornog kola u
predajniku i prijemniku, rezonance i indukcije izmeu njih, sin pravoslavnog
svetenika iz Smiljana, mestaca u Srpskoj krajini, naunik koji je 1897. na Medison
Skver Gardenu teledirigovano vodio po vodi brodi, i koji se vinuo meu oblake iznad
Sjedinjenih Amerikih Drava milju o prenosu elektrine energije na daljinu bez
posrednika. Svojim izumima, patentiranim 1896-1914, postavio je temelje savremenoj
radio-tehnici. Kraljevina Srbija, duhovna matica Teslinog naroda, iako siromana
zemlja, meu prvima pronalazi talente, dravnike i tehnike, da primene njegove
izume. Poto je 1912. uvela radio-telegrafiju i pristupila Londonskoj konvenciji o
meunarodnom radio-telegrafskom saobraaju, ona u Niu, ve 1915, u ratnim
uslovima, podie prvu radio-stanicu za vojne potrebe.
Srpski radio-amateri ubrzo hvataju korak s civilizacijom. Beograd 1918. postaje
prestonica Jugoslavije. Tokom 1924. inenjeri Mihailo Simi i Dobrivoje Petkovi u
Rakovici, u radio-telegrafskom centru od 25 kW, daju dvoasovni program: "koncerte,
berzanske izvetaje i ostale vesti". U 1925. godini osnovano je akcionarsko drutvo
"Radio" da bi marta 1929. sveano bio otvoren program Radio Beograda (urnalistika,
muziki, obrazovni program, razbibriga govorna i muzika). Bio je to period
gospodstvenog radija uz iji se pojam vezuje koncertna dvorana ili narodni univerzitet.
Posle ratnog perioda (1941-1945), srpski radio nie iznova kao deo jugoslovenske
mree nudei slualatvu raznovrstan program, ali sada u periodu estoke
podravljenosti i pod okriljem jednopartijskog sistema leve orijentacije. Otuda on crpe
mnoge prednosti i manjkavosti. Esejist Sveta Luki, u knjizi Novi mediji - nova
umetnost (1989), uoava etiri njegova perioda: "borbeni radio" (do 1952) /s
uoljivom podreenou svih sadraja "ideolokom uzdizanju" slualatva u
revolucionarnom duhu i zanosu/, "akademski" (do 1965) /u kome vlada kult
zvaninosti i torestvene ozbiljnosti ve ustoliene socijalistike dravnosti/,
"radiofonini radio" (do 1973) /nastao u grevitoj borbi za ouvanje primata kod
slualatva pred najezdom televizije u uslovima erozije istunstva kolektivistikog
morala/ i "savremeni" /nastavak hibridnih tenji, konglomerat rasutog. Meutim, u

uslovima uvedenog viepartijskog sistema, sloboda govora dobija zamajac, to se

odraava i u radijski programima. Snaan talas dokumentarizma doprinosi buenju
anesteziranih duhova. Mnotvo znakova pitanja eka odgovore/.
Pisac ima u vidu programsku koncepciju, distributivnu funkciju radija. Mi u ovom
pregledu akcentujemo kreativni radio, dakle radio-dramu, dokumentarizam,
elektronsku muziku i "radionicu zvuka".
Pojava zapisa na traci omoguila je "montau", rasporeivanje i uslojavanje vie
zvunih izvora u novu govorno-muziku-umnu celinu. Element moe, danas, i pre
uslojavanja biti predmet elektronske obrade, tako da prethodno izmenjen stupa u nove
metamorfoze. Hoe li novo zvuno bie predstavljati "smeu" ili "jedinjenje" zavisi od
dramaturkog i muzikog postupka u laboratoriji. Fonsko delo, magnetsko-fonsko
dakle, "pie se studijem". Srpski stvaraoci su u jugoslovenskom okruenju najee
prednjaili u uobliavanju ovakvih vrsnosti. Festivali jugoslovenske radio-televizije
bili su mesto gde su stanice uesnice, uz prisustvo stranih posmatraa, odmeravale
lepotu stvaralakih dometa (Novi Sad, Ljubljana, Kopar, naizmenino 1957-1968,
Ohrid, 1968-1991). Hronika festivala ispisuje krivulje radiofonskih kretanja.
Period 1957-1963. ocrtava se kao vreme "klasine"radio-drame, u kojem se istiu
linosti iz sveta pisane rei. Tematika dela Radomira Konstantinovia, Miodraga
urevia, ora Lebovia, Aleksandra Obrenovia, Ivana V. Lalia, Jovana Hristia,
Miodraga Pavlovia, Velimira Lukia u rasponu je od savremenog do antikog.
Primetna je zatvorenost u obradi psiholokih tema a pisci postavljaju pitanja iz sveta
svakodnevice samo nagovetavajui odgovore, jer je raeprkavanje stvarnih sukoba
pod ideolokim embargom. Istovremeno, drugi autori, piui za decu naroito, gaje
zaudan poetski humor. Ovom humoru "bez lane pedagogije" zaetnik je Duan
Radovi. Dve emisije ovog perioda sa slinim prizvukom bile su nagraene na
novoosnovanoj svetskoj smotri radio i televizijskog stvaralatva Prix Italia
(Ptica Aleksandra Obrenovia, reditelj Miroslav Belovi, 1958, i Msje ozefNeboje
Nikolia, reditelja Branislav Obradovi, 1961).
Sredinom sedme decenije uticaj "pisca radio-drame" opada. Razvoj televizije,
bogaenje i raslojavanje drutva doprinose optoj oceni radijskog stvaralatva. Nastaje
pometnja i pregrupisavanje u radijskim krugovima. Igra reima na ici izmeu Istoka i
Zapada provocira polarizaciju popularnih i elitistikih programa, gubi se "akademski
ton", a kultura se na Treem programu getoizuje uz budno visoko nauno marksistiko
oko.
U ovom periodu Ohridski festival ne belei vie kolektivne nagrade beogradskih
emisijama, ali individualne nagrade beogradskim rediteljima nagovetavaju budui
znaaj "radionice zvuka". injenica to je Arsenije Jovanovi 1971. godine dobio

specijalnu stereofonsku nagradu na Prid Italia za delo Krajputai (oratorijum

savremenog zvuka inspirisan srpskim nadgrobnim natpisima - delo je, inae, segment
njegovog ranijeg pozorinog eksperimenta, za koju je muziku napisao Enriko Josif),
samo je logina posledica usmerenja iskazanog ohridskim nagradama za reiju
Jovanovievih eksperimentalnih emisija I optekoe me vode do due i Gogolj na
agalov nain. Jugoslovenska radiofonska javnost odluie se da nagradama stimulie
opredeljenost jo jednog reditelja, Darka Tatia, za zvune igre kao reenja u radiodramama Ulica Danijelova i Odisejev povratak (tekstovi Davida Stankovia i
Bratislava Ljubiia) a meunarodna - da krunie ovakva nastojanja dodeljivanjem
nagrde Primio Ondas u Barseloni 1977. /"Resavska peina" Arse Jovanovia, o muzici
kapi sa stalaktita, nagraena iste godine i sa PR9. RAI; "Hydrodialectica, alias aljuae
rondo" - persiflaa oktroisane doktrine Darka Tatia, Nade Starevi i Petra Maria;
emisije Predraga Kneevia "Antologija zvuka" i "Kristalne kapi" kao i Composanto k
(v. kasnije)/.
U ovom periodu stasavaju i druge rediteljske linosti koje e sledeih decenija igrati
istaknutu ulogu u vremenu "radio-autorstva", kada e se "pisati studijem" i kada e se,
osloboenim putevima ka isitni, kroz dokumentaristiku, muziko-govorne kolae i
sintetike forme, proneti ime "beogradske kole" po jugoslovenskim i meunarodnim
arenama.
Dolaskom Gojka Miletia (1976), esejiste, entuzijaste, naprasno preminulog 1982, za
urednika objedinjenog Dramskog programa Radio Beograda, seli su za odluivaki sto
urednici, reditelji, muziki saradnici, lektori. "Beogradska kola zvuka" kree u
osvajanje svetskog ugleda. Sve se vie autonomnih linosti - pisaca, reditelja, i
muzikog urednika - poinje stapati u jednu. Stvaralaki timovi okupljaju se u studiju
gde rade vrsni ton-majstori Zoran Jerkovi, Petar Mari, Tomislav Peri, Nikola
Nikoli, Aleksandar Stojkovi, Slobodan Stankovi, koji e osamdesetih godina, sa jo
uvek aktivnim Marjanom Radojiem, initi motornu snagu produkcije. Mileti
snano podrava tenju ka dokumentaristici kroz projekat Camposanto (D. Tati, D.
Velikovi, esej o totalitarnom drutvu po motivima proze U. Najmana "Sasluanja";
ton M. Mitrovi). On podstie i rad na adaptacijama knjievnih dela, to uskoro (1979.
i 1980.) uraa nagradama Premios Ondas Internacionales za dela Du duge, duge
ulice po pripoveci V. Borherta (adaptacija Nede Depolo) u reiji Arse Jovanovi
i Gospoica, po romanu nobelovca Ive Andria (adaptacija i reija Darka Tatia).
U Srbiji e, dakle, bogati skala anrova. Na jednom krilu razvija se muziko-zvuni
eksperiment, a na drugom dokumentaristiko-dramski. Mileti inicira snimanje
dokumentarnih serija, tako npr. o zemljotresu u Crnoj Gori 1979. to rezultuje
nagradom Prid Italia (Mislio sam da se rue brda Zvonimira Kostia i Nade
Bjelogrli). Miletieva smrt nije prekinula utemeljenu nit. ore Malavrazi, njegov

naslednik, i Ivana Stefanovi kompozitor, uvode 1984. godine posebnu programsku

seriju "Radionica zvuka".
Osamdesete godine postaju sinonim za trijumf beogradskih dometa. O tome svedoe
deset meunarodnih nagrada, kao i vei broj priznanja i visokih plasmana na svetskim
festivalima. Istovremeno, Radio Beograd od 1985. do 1991. osvaja sve nagrade "za
emisiju u celini" na Ohridskom festivalu. Autori zvuka dobijaju sve nagrade u
kategoriji "za radiofonski pristup i inovacije" a muziki stvaraoci u kategoriji
"radiofonska muzika". Uoavamo ieznue znaaja profila "radiodramski pisac". Ako
bismo izuzeli doprinos repertoara Zvonimira Kostia, nagraenog u Ohridu 1983. i
1987. autora vie verbalne no zvune inspiracije, prozaiste Miroslava Savievia,
nagraenog 1988, pisca s vie inspirativnih izleta u svet zvuka, i Borislava Pekia,
romansijera, iji je radiodramski opus vezan za serijsku produkciju u WDR (Keln) a
iji jeBermudski trougao u izvoenju Radio Beograda zapaen na Prid Futura u
Berlinu 1983, moemo rei da je radiofonska etva osamdesetih i poetkom
devedesetih ostvarena inspiracijama gde su glavnu re vodili reditelj (kao autor ili
koscenarista), muziki ilustrator, novinar i tonski inenjer. Hronologija priznanja
izgleda ovako:
Prid Italia dobili su 1983. Ivana Trii i Darko Tati (Ono malo ega se seam).
Prid G. Zaffrani, na istom festivalu, 1984. Vladan Radovanovi i Neda Depolo (Malo
veno jezero) i Prid Rai 1985, ore Lebovi i Slobodan Boda Markovi (Traganje
po pepelu).
Premio Ondas Internacional dobili su Darko Tati 1980. i 1990. s
delimaGospoica (po romanu Ive Andria i ivot je djelo Alfonsa Kaudersa (po
kozeriji Aleksandra Hemona), i Olga Brajovi 1985 - Urlik uma (o Alenu Ginzbergu).
Nagradu Accustica International dobio je 1991. Arsenije Jovanovi (Faunophonia
Balcanica).
Prid Japon 1987. dobili su Sonja Malavrazi i Miroslav Joki (Glas svuda prisutni).
Urtna Prize 1987. dobili su Miroslav Joki i Dragoslav Devi (Dunja li je, dua li je).
Prid Oirt 1990. dobio je Darko Tati za reiju Kako zabavljati Gospodina
Martina (tekst Borislava Pekia).
Nagradu Austrijskog radija 1993. dobila je Ivana Stefanovi za deloLaccrimosa.

Priznanje irija Prid Italia dobila je emisija Darka Tatia Dragoslav Jeli, ovek
planetarne kulture (1981).
Nagradu MUFLON 1988. dobili su Duan Risti i Miroslav Joki za emisijuSviraj to
opet, Sem.
Treu nagradu u Monte Karlu 1991. dobila je emisija ivot i djelo Alfonsa
Kaudersa (Tati, Hemon).
Jugoslovenske nagrade u Ohridu dobile su emisije Darka Tatia (1980, 1982, 1984,
1988, 1990, 1991), Miroslava Jokia (1985, 1989), Olge Brajovi (1985, 1986, 1987,
1988), Branislava Stefanovia (1985), Zorana Radmilovia i Nikole Jeftia (1986),
Arsenija Jovanovia (1988), Nade Bjelogrli i Vojislava Donia (1989), Zorana
Hristia (1989), Ivane Stefanovi (1989).
Nagrade Fedor (do raspada Jugoslavije) dobili su Slobodan Boda Markovi (1985,
1986), Miroslav Joki (1986), Branislava Stefanovi (1985), Branislava Stefanovi i
Duanka Giki (1989), Arsenije Jovanovi (1989), Darko Tati i Maja Mohar (1990).
Uspehu fonskog stvaralatva snaan doprinos davali su muziari posveeni
"primenjenoj muzici", Konstantin Babi, Jugoslav Bonjak, Predrag Stamenkovi,
Dragan Mitri, Marjan ijanec, Nada Starevi.
Evropska unija za radio-difuziju ini 1987. ast jugoslovenskom radiju kada odreuje
nau ekipu za reprezentanta grupe jugoistoka prilikom zvunog eksperimenta u Kelnu
- fantaziranju na temu jedne Boonijeve slike. Beogradska ekipa (Tati, Jerkovi,
Stamenkovi) zvuno je ostvarila sinopsis Borislava Pekia Metastaza a Arsenije
Jovanovi je predstavio svoju zvunu impresiju Metropola Beograd.
Raspad Jugoslavije 1991. prekida tokove meunarodnog i jugoslovenskog
sueljavanja upravo kada je srpsko radijsko stvaralatvo u zenitu. U uslovima blokade
opstao je samo beogradski FEDOR, autorski dokumentaristiki festival, zaet 1986.