Karabağ Savaşı PDF

Dr.
Bilal DEDEYEV
Dr. Vefaddin BAYEV
Dr. Osman Nuri ARAS
Dr. Reha YILMAZ
Dr. Osman Nuri ARAS

Dr. Bilal DEDEYEV Dr. Reha YILMAZ Dr. Vefaddin BAYEV
KARABA SAVAI
Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz
K AFK ASYA ARATIRMALARI

ENSTTS YAYINLARI
EDTR:
Dr. Osman Nuri ARAS
KARABA SAVAI
Qafqaz niversitesi
KLBCR
ADR
ADAM
XOCALI
XANKND
UA
XOCAVND
LAIN
QUBADLI
FZUL
CBRAYIL
ZNGLAN
SPONSOR
Bak
2008
K a f k a s y a A r a t r m a l a r E n s t i t s Ya y n l a r
Bak 2008
KARABA SAVAI
Kafkasya Aratrmalar Enstits Yaynlar

Bak 2008
KARABA SAVAI
EDTR
Dr. Osman Nuri ARAS
YAZARLAR
Dr. Osman Nuri ARAS
Dr. Bilal DEDEYEV
Dr. Reha YILMAZ
Dr. Vefaddin BAYEV
KARABA SAVAI
Qafqaz niversitesi
YAYIN NO: 004
Bak-Sumgayt Yolu, 16. km
AZ0101, Hrdalan, Bak, Azerbaycan
Tel: (+994 12) 448 28 62/66
Faks: (+994 12) 448 28 61/67
www.qafqaz.edu.az
info@qafqaz.edu.az
Editr:
Dr. Osman Nuri ARAS
Yazarlar:
Dr. Osman Nuri ARAS
Dr. Bilal DEDEYEV
Dr. Reha YILMAZ
Dr. Vefaddin BAYEV
Kapak ve i tasarm:
Sahib KAZIMOV
Basm:
lay MMC Matbaas
Bak Azerbaycan
ISBN: 978-9952-25-080-0
Kafkasya Aratrmalar Enstits Yaynlar Ocak 2008
Qafqaz niversitesi
Bak 2008
Copyright Bu kitabn, Azerbaycan`da yayn haklar

Kafkasya Aratrmalar Enstitsne aittir. Enstitnn
yazl izni olmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz.
Hibir ekilde kopya edilemez fotokopi; faksimile veya
baka bir ekilde oaltlamaz ve yaynlanamaz.
SPONSOR
Boya ve Kimya Sanayii LTD.
KNC BLM
NDEKLER
DALIK KARABA SAVAININ

SYAS VE HUKUK BOYUTLARI
GENEL OLARAK ................................................................. 35
GR........................................................................... 11
1. KARABA SAVAININ ESASINI OLUTURAN

TEMEL KAVRAMLAR .................................................... 36
2. SLAHLI ATIMALARIN SEBEBLER......................... 39
BRNC BLM
DALIK KARABA SORUNUNUN
TARH ARKA PLANINA BAKI
a. D Mdahaleler .....................................................39
b. Souk Savan Sona Ermesi ..................................41
c. Aznlk Sorunu........................................................43
d. Din Savalar...........................................................45
1. ERMENLERN DALIK KARABADA YAPTII

ASMLASYON FAALYETLER (8-10. YZYILLAR) .. 16
3. DALIK KARABA ANLAMAZLIININ

ULUSLARARASI HUKUKTA YER............................49
2. ORTAA VE HANLIK DNEMI

KARABAIN ETNIK DURUMU ................................... 18
SONU ..............................................................................60
3. ERMENLERN 19. YZYILDAN TBAREN

KARABAA YERLETRLMES.................................. 20
a. 1805-1828 Yllar.......................................................... 25
b. 1828den Sonraki Gler............................................. 25
4. ERMEN MLLYETLNN YAPILANMASI:
KANLI OLAYLAR VE SYAS GELMELER ................ 24
a. Ermeni rgtleri.......................................................... 25
NC BLM
NSAN HAKLARI AISINDAN ANALZ
GENEL OLARAK ................................................................. 65
c. Sovyet Dnemi Dalk Karaba Meselesi .................. 28
1. KARABA SAVAI YA DA ERMENLERN

AZERBAYCANLILARI SOYKIRIMI SYASETNN
YEN ADIMI .................................................................... 68
SONU ................................................................................. 29
2. KARABA SAVAINDA ETNK TEMZLK ................ 73
b. 1905-1906 Kanl Karaba Olaylar ve Sonras........... 26
3. KARABA SAVAINDA NSAN HAKLARI HLAL..... 76

a. Yaam Hakknn hlali...............................................78
b. kence .......................................................................82
c. Sivil Halkn Haklarnn hlali ....................................86
d. Yaral ve Hasta Haklarnn hlali ............................105
e. Esir Haklarnn hlali...............................................107
SONU ............................................................................... 116
Sava ve galin Uluslararas

Ekonomik likilere Etkisi .......................................152
b. Sava ve galin
Ermenistan Ekonomisine Etkileri ...........................154
Ermenistann Blgedeki
Byk Projelerden Dlanmas ................................156
Ekonomide Da Bamllk .....................................158
Enerjide Rusyaya Bamllk...................................161
DRDNC BLM
Ermenistann gal Edilen Blgelerdeki

retim Faaliyetleri ..................................................168
KARABA EKONOMS VE
KARABA SAVAININ EKONOMK ETKLER
Snr Kaplarnn Kapal Olmasnn

Ermenistan Ekonomisine Etkileri ...........................169
Yabanc Yatrmlara Etkisi .......................................171
1. HANLIK DNEMNDEN SOVYETLER BRLNE

KARABA EKONOMS .............................................. 127
2. SOVYETLER BRLNDE
KARABA EKONOMS .............................................. 127
Dalk Karaba-Azerbaycan Ekonomik likileri .....131
3. ERMEN GAL SONRASI
KARABA EKONOMS .............................................. 132
4. KARABA SAVAI VE GALNN
EKONOMK ETKLER ................................................ 140
a. Sava ve galin
Azerbaycan Ekonomisine Etkileri ........................142
Kaybedilen Ekonomik mknlar ..........................142
galin Makro Ekonomik Etkileri.........................147
Sava ve galin Sektrel Etkileri .........................150
c. Sava ve galin Trkiye Ekonomisine Etkileri........172

Trkiye Ekonomisine Etkileri .................................174
Trkiyenin Ermenistandan Talepleri ....................177
SONU ..........................................................................178
Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz
GR
Azerbaycan, Ermenistan ve ran arasnda jeopolitik ve
jeostratejik neme sahip olan Dalk (Yukar) Karaba,
blgesel bir sorun olarak Azerbaycan ve Ermenistan arasnda uzun bir tarihi gemie sahiptir.
Hukuken Azerbaycan snrlar ierisinde yer alan Dalk
Karabaa, Rusyann Kafkasyada izledii politikann bir
paras olarak 19. yzyl balarndan itibaren, hem ran
hem de Anadoludan getirilen Ermeniler yerletirilirmitir.
Uygulanan politika sonucunda blgede Ermeni nfusu
artm, n-fus dengesinin deimesiyle Ermeniler Dalk
Karaba topraklar zerinde hak iddia etmeye balamtr.
Blgede nfus younluu gittike artan Ermeniler,
1830, 1905, 1918 ve 1920 yllarnda blgenin denetimini ele
geirmek amacyla Trk yerleim alanlarna kar eitli
saldrlarda bulunmutur.
Blgeye ilikin szkonusu Rus politikas 20. yzyln
balarndan itibaren ise Azerbaycan Trklerinin blgeden
srgn ve gn de ama edinmitir.
Ermeniler, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii
(SSCB) dneminde de Byk Ermenistan hayallerinin
bir paras olarak grdkleri Dalk Karaba Ermenistana
balama mcadelesine devam etmitir.
Ruslarn desteini arkasna alan Ermeniler, Kafkaslarda rahat hareket etme imkn bularak adm adm blgeye
yerlemitir.
11
SSCBnin dalma srecine girdii 80li yllarda ise

Ermenistann blgedeki hak iddias yeni bir ivme kazanarak Ermenistan ve Azerbaycan arasnda savaa dnmtr. Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki Dalk
Karaba Sava, her iki lkenin de henz SSCBnin bir
paras olduu 1988 ylnda balam ve 1992 ylnda genel
bir hal almtr.
Sava sonucunda Rusya'nn aktif destei ve katlm ile
Azerbaycan topraklarnn bete biri Ermenistan tarafndan
igal edilmitir. Bu sava sonucu yaklak bir milyon insan
z vatanlarndan g ederek, snmac durumuna dmtr.
Srgnler ve sava srecinde hile, bask ve Rus desteinden yararlanarak Karabada yaayan Trk halkn soykrma tabi tutan Ermeniler, planlarn gerekletirme,
emellerine varma adna blgede birok katliam yapmtr.
Savata Ermeniler tarafndan blgede ilenen en acmasz
uluslararas sulardan biri, 25-26 ubat 1992 gecesi Hocal
ehrinde gerekletirilen katliamdr. Hocal katliamnda
Ermenistan silahl gleri, Rus birliklerinin yardmyla
Hocalya saldrarak ehri terk edememi susuz ve silahsz
masum insanlar acmasz ekilde katletmitir. O gece esir
alnan sivil halkn eitli ikencelerle ldrld, blgede
daha sonra yaplan tetkikatlardan anlalmtr. Canl ahitlerin ifadeleri ve basn organlarnda yaymlanan film ve
resimlerde grnen insanlk d cinayetler, Ermenilerin
soykrm amacyla bu operasyonu gerekletirdiini aka
gstermektedir.
12
Giri
12 Mays 1994'te ise Azerbaycan ve Ermenistan arasnda atekes imzalanmtr. ki lke arasnda atekesin
imzalanmasnn zerinden 14 yl gemesine ramen Ermenistan, Azerbaycan topraklarnn yzde 20sinin igalini
yasad olarak hala srdrmekte ve sava dolaysyla vatanlarndan srgn edilmi yaklak bir milyon sivil halk,
Azerbaycan geneline dalm geici mlteci kamplarnda
yaamaya devam etmektedir. Azerbaycan ynetiminin
zveriyle yrtt baz sosyo-ekonomik kalknma programlarna ramen, lkede mlteci durumuna dm bir
milyondan fazla insan halen birok haktan mahrum olarak
yaamaktadr.
Karaba Sava: siyasi-hukuki-ekonomik analiz adl

bu eserde, Ermenilerin Karaba Savanda yaptklar etnik
temizlik ve soykrma dair faaliyetleri ile sava sonras
Karaba ve civarndaki blgelerin igalinin siyasi, hukuki,
insan haklar ve ekonomik olarak etkilerinin analizi amalanmtr.
almann; Karaba Sava ve igalinin siyasi, hukuki,
insan haklar ve ekonomik etkilerinin doru ekilde
anlalmasna ve Karaba Sorununun en ksa zamanda,
Azerbaycann toprak btnl prensibi ierisinde ve
adaletle zme kavumasna vesile olmas temennisiyle.
Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba

Savann ve sava sonras igalin blgeye birok etkisi
olmutur. Sava sona ermekle birlikte igal srecinin birok
olumsuz yansmas bulunmaktadr. Sava ve igalin siyasi,
hukuki, insan haklar ve ekonomik boyutlar blgeye tesir
eden esas faktrlerdir.
Blgede siyasi istikrarn en byk tehdidi olan bu anlamazlk beraberinde birok insan haklar ihlalini getirmitir. Uluslararas hukuk asndan bakldnda Ermenilerce bir ok szleme ve protokoln ihlal edildiini grmek mmkndr. Ekonomik adan bata savaa taraf
lkeler olmak zere, blge lkelerini ve blge ile ibirlii
yapan birok lkeyi olumsuz ekilde etkilemektedir. Sorunun varl, ayn zamanda lkelerinin blgesel ve uluslararas ekonomik entegrasyonunu da engellemektedir.
13
14
1. ERMENLERN DALIK KARABADA

YAPTII ASMLASYON FAALYETLER
(8-10. YZYILLAR)
BRNC BLM
DALIK KARABA SORUNUNUN
TARH ARKA PLANINA BAKI
Bilal DEDEYEV*
Tarihin hemen her dneminde Kafkasyada ok byk

stratejik nem tayan ve ayn zamanda Trk kltr dnyasnn snrlar iinde kalan Karaba, Azerbaycann eski
yerleim merkezlerinden biridir. Karaba, zengin doal yaps ve stratejik nemine gre, tarih boyu birok devletin
hayatnda nemli rol oynam, yzyllarca Trklere kla
olmu ve birok Trk hkmdarna da karargh grevi
yapmtr. rnein, Grcistan seferinden dnen Alparslan
(1063-1072), buray kla olarak kullanm (1064)1, Timur
(1370-1405) ise, Anadolu seferinden dnerken Muana
gelmi, bu srada Karaba yakndan tanma frsat bulmutur2.
Karaba tarihinin en nemli meselelerinden biri ise
Karaban etnik yaps ile ilgilidir. Gnmzde devam
eden Dalk Karaba sorununun temelinde de Karaban
etnik yapsna dair farkl iddialar yatmaktadr. yleyse
burada; Karaba topraklar, Azeri Trklerinin ana yurdu
mu? Yoksa Ermeni vatan m? Sorusuna cevap aramak
gerekmektedir.
* Dr., Qafqaz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi retim yesi
15
M.. 4. yzylda, Azerbaycann kuzey ksmnda, Aras

nehrinin yukarlarnda 26 ayr kavim birleerek Albaniya
Devletini kurmutur. Karaba vilayeti de o zamanlar bu
devletin iinde yer almtr. lk balarda ran hkimiyetini
kabul eden ve vergi veren Alban Devleti, daha sonralar
bamsz hareket ederek Roma Devletiyle dostluk iinde
yaamtr.
M.S. 3. yzylda, randa hkimiyet kuran Sasaniler,
ksa zaman da Albaniya ile beraber tm Azerbaycan topraklarna katmtr. Bu durum, Azerbaycanda 7. yzyldan
balam olan slam ftuhatna kadar devam etmitir.
Albaniya Devleti, Karaba blgesinin tmn iine almakta idi. Ayrca, bu devletin etnik yaps da Ermenilerle yakndan uzaktan ilgisi olmayan Kafkas kkenli, Trk ve ran
asll kavimlerin birlemesinden olumutu3. Dalk Karaba
kendi yurtlar olarak gstermeye alan Ermeniler ise,
Avrupa kkenli olup, yaklak M.. 7. yzyln sonlarnda
Balkanlarn Frakya Blgesinden Dou Anadolu Blgesinin
Van Gl civarlarna yerlemi veya yerletirilmilerdir 4 .
Muhtemelen Roma mparatorluu tarafndan gerekletirilen bu g hadisesi, rana (Midya Devletine) kar n savunma amacyla yaplmtr. 19. yzyln sonlarnda ve 20.
yzyln balarnda Tifliste yaam Rus tarihi Velikoya
gre, Ermenilerin bir ksm Kudsn dalmasndan sonra
Yahudilerle karmtr. Ayrca, Rus yazar, Ermenilerin
kendi kaynaklarndan ve dier aratrmaclardan rnekler
16
Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak
vererek 19. yzyln sonlarnda karmza kan Ermenilerin, artk saf kan Ermeniler olmadn bildirmektedir.5
Azerbaycan, Hz. mer devrinden (634-644) itibaren
Mslmanlar tarafndan fethedilmeye balamtr. 6 Fetih
srecinde Azerbaycan halk slam dinini kabul etmitir.
Ancak bu srete Azerbaycann daha ok i ve kuzey taraflarndaki dalk blgelerde gayri Mslimler varln srdrmtr. Halk gayri Mslim olarak yaayan blgelerden
biri de Dalk Karabadr.
slam ftuhatndan sonra blgedeki Albaniya Devletine son verilmi ve Alban ad yerine Arran (Aran) kullanlmaya balanmtr. Bu ad, ayn zamanda Kr ve Aras nehirleri arasndaki btn blgeye de ait edilmitir7. Alban
ad ise Arrann dahilinde Karaba ahalisinden yalnz
Hristiyan zmrenin yaad Dalk Karaba blgesi iin
kullanlmtr. 8 Sz konusu dnemde Ermenilerin hilesi
sonucu, Alban Kilisesi Ermeni Kilisesine balanmtr.
Bundan sonra Alban asll papazlarn yerine, Ermeni aslllar greve getirilmitir. Ardndan, Alban eserlerinin bir
ksm yaklm ve bir ksm da Ermeniceye evrilmiti9.
Bu tarihten itibaren Dalk Karaba kilise olarak Ermenilere balandndan dolay Ermeniyenin bir paras
sanlm ve birok Arap kaynanda yle gsterilmitir.
rnein, Belazuri Ftuhul-Bldan adl eserinde bu blgeden drdnc rmeniye topraklar diye bahsetmektedir 10 .
Bu durum gerekleri saptrmak iin birok Ermeni tarihisi
tarafndan mesnetsiz iddialarn kantlamak iin de kullanlmtr. Oysa o zamanlar Karaba dahil Arrann bamsz
olarak kendi dili ve kltr vard. Ayn zamanda ne etnik
17
ne de siyasi bakmdan Ermenistann bir paras deildi11.

Ermenilerin siyasi oyunlar ve Ermeni Kilisesinin basklar
sonucu Hristiyan Dalk Karaba ahalisi, 8. yzyldan balayarak 10. yzyln sonlarna kadar tam anlamyla medeni
ve ideolojik asimilasyona uram, zamanla Ermeni dilini
ve kltrn benimsemi ve Grigoryanlamaya yz
tutmutur 12 . Bylece Alban halk zamanla Grigoryanlatrlm yani, Ermeniletirilmitir. Bu asimilasyon iinin
kalntlar Karaba Hanl (1747-1822) ve Rus igali devrinde de Ermeni ovenistler tarafndan devam ettirilmitir.
Ermeniler, hile dolu siyasi manevralarn 18. yzylda hami
olarak kabul ettikleri Ruslara kar da baaryla yrtmtr.
2. ORTAA VE HANLIK DNEMI

KARABAIN ETNIK DURUMU
Arap Hilafetinin zayflayarak geri ekilmesinden sonra,
Karaba blgesi, srasyla 9-10. yzyllarda Saciler (879941) ve Slariler (941-981), 10-11. yzyllarda eddadiler
(970-1088), 12-13. yzyllarda Atabey-ldenizler (11361225), 13. yzyln ikinci yarsndan balayarak 14. yzyla
kadar lhanllar (1256-1357), 15. yzylda ise Karakoyunlu
(1410-1467) ve Akkoyunlu (1468-1501) gibi Azerbaycan
devletlerinin snrlar iinde yer almtr 13 . 1501de Azerbaycanda kurulan Safevi Devleti (1501-1736), ok gemeden Karaba da kendi hkimiyetine katm ve blgeyi
merkezi Gence olan Karaba Beyler Beylii haline getirmitir14. 16 ve 18. yzyllarda, zaman zaman Osmanl Devletinin hkimiyetine geen Karaba, Nadir ah (1736-1747)
dneminde tekrar ran topraklarna katlmtr 15 . Nadir
ahn hkimiyete gelii Azerbaycanda birtakm olaylarn
18
kmasna neden olmutur. yle ki, Muanda ahlk trenleri yapld srada, Karaba Beyler Beyliini yneten
Ziyadoullar ve Karaba Trk airetlerinden Cavanir,
Otuziki ve Kebirli airetleri, Nadir aha kar kp, onun
hkimiyetini istemediklerini ilan etmilerdi. Bunun zerine
Nadir ah, Gence hkiminin grevlerini kstlam, Kazak
ve Boral blgelerini Grcistana, Karaba Hamse meliklerini ise buraya dardan gelip yerleen Ermenilere teslim
ederek, onlar kendisine balamtr16. Alnan bu karar zamanla Azerbaycann aleyhine dnmtr. Karaba
Hamse meliklerine tannan bu imknlar Ermeniler tarafndan 8-10. yzyllarda olduu gibi Karaba halkna kar
kullanlmtr.
1747-de kurulmu Karaba Hanlnda az miktarda
Ermeni nfusunun yaad ve bunlarn da asimilasyon
devri Ermenileri olduu bilinmektedir. Karabal olduklar
ileri srlen bu Ermeniler, yine Hamse dediimiz blgelerde mesknlamtr. Kaynaklarda verilen bilgiye baklrsa,
burada Haperestler yani Hristiyanlar yaamtr17. Halk
arasnda ve kaynaklarda Hamse (belik) diye tabir edilen
bu mahalli idareler ise aadakilerdi:
1. Dizak. Burann banda Melik Yegan bulunuyordu. O,
Loriden kap gelmiti. Nadir ah dneminde onun
emriyle melik olmutur.
2. Verende. Bunun bandakiler Melik ahnazarliler slalesindendi. Aslen Ge tarafndan olup, sonradan
Karabaa yerlemilerdir.
3. Han. Burada Melik Hasan Calalyan evlad bulunuyordu. Bu slale eskiden Karabada Hristiyan Alban
Devletinin hkimleri idi.
19
4. ilebrd. Banda Melik Allahkulu vard. Aslen Maavizlidir. Nadir ahla Osmanl Devleti arasnda vukuu bulan savalarda aha sadk olduundan buraya ynetici
olarak tayin edilmitir.
5. Tal (Glistan). Burada Melik Usub bulunuyordu. O,
irvandan Karabaa gelmitir18.
Grld gibi Karaba Hamse mahalli idarecileri,
Karabal olmayp, buraya baka yerlerden getirilerek, Nadir
ah dneminde yerlemilerdir. Aslna baklrsa onlar Azerbaycana bile ran-Bizans, daha sonra ise Hilafet-Bizans
savalar dneminde dier memleketlerden kap gelmi ve
buralara yerlemi Ermenilerdir19. Ayrca, Osmanl kaytlarndan faydalanarak, Hanlk dneminden nceki Karaban etnik yapsn aratrm tarihi Geybullayeve gre,
Karabada bulunan kylerin ancak bir kanda Ermeniler
yaamtr. Karaba Hanl dneminde buralarda bu ahaliden baka Ermeni topluluu da olmamtr. Ayrca, Kafkasya
ve Karabala ilgili, dnemin Osmanl belgelerinde de Grc,
Lezgi, Avar20 ve dier Kafkasya kavimlerinden bahsedilmesine ramen, Ermenilerin ad bu belgelerde gememektedir. Dolaysyla Karaba Hanlnn kurulmas ve idaresi
Azerilere mahsus olduu gibi, buradaki ahalinin byk ksmn da Azeri Trkleri oluturmulardr.
3. ERMENLERN 19. YZYILDAN TBAREN

KARABAA YERLETRLMES
I. Petro (1689-1725) devrinden gelimeye balayan ve
18. yzyln sonlarna doru dnyann gl devletlerinden
birine evrilen Rusya, ran ve Orta Dou zerinden scak
denizlere ulamak iin gneye almak niyetinde idi. Bu
20
durum I. Petronun vasiyetinde de aka belirtilmitir 21 .

Rusya, bu dncesini gerekletirmek iin ilk nce
Kafkasyay daha sonrada komu ran ve Osmanl devletlerini igal etmek zorunda idi. Bu yzden Rusya, 18. yzyldan balayarak Kafkasyay igal etme siyasetinde Ermenilerdeki milliyetilik hrsn devaml kullanmaya balamtr. Bu tek tarafl gelime, zamanla karlkl olarak ibirliine dnmtr 22 . Rusya, onlara bu blgelerde devlet
kurmalar iin imkn vereceini vaat etmi; hatta 18. yzylda Dalk Karabada Ermenilemi melikleri (blgeleri)
birletirerek Kk Ermenistan kurma dncesi bile
olmutur23.
Genel olarak, Ermenilerin toplu halde Azerbaycan topraklarna g ve yerletirilmesi ii Rusyann Kafkasyay
igaliyle birlikte balamtr. Rusya, bu iskn politikasn
iki aamada gerekletirmitir. Birincisi 1805-1828 yllar
aras, ikincisi ise 1828den sonra yaplmtr.
a. 1805-1828 Yllar
1799un sonlarndan Kafkasyay igale balayan Rusya,
Grc ve Ermenilerle ibirliini de ihmal etmedi. 1803n
ubatnda Azerbaycana gnderilen Grc asll general
Sisianovun yardmclarndan biri de Yuannes adnda bir
Ermeni idi24. 1805 ylnda Krekay antlamasyla Karaba
Hanln ele geiren Rusya, Ermenileri buralara celp ederek onlarn gcnden kendi igalcilik prensipleri iin istifade etmitir.
gal ederek Kafkaslar zerinde hkimiyet kurmak isteyen ran ve Rusya arasnda 1804te balayan sava 1813de
yaplan bir anlama ile sona ererken Kafkaslar da ran ve
21
Rusya arasnda paylalm oluyordu25. ran ve Rusya arasnda 12 Ekim 1813te yaplan Glistan Bar Antlamas
sonucu Kafkasya btn ile (Erivan ve Nahvan hari)
Rusyaya terk edilmitir26. Rusya Kafkasyay igalinden sonra
buralarda korkusuz ve rahat hareket etmeye, bu arada smrgecilik politikasn da uygulamaya balamtr. Bu dnemde bir defaya mahsus 390 Ermeni ailesi uaya getirilmitir 27 . Bu da yaklak 1500-2000 Ermeninin buraya
yerletirilmesi demektir. Bylesine toplu glerin yannda
Karabaa kendi bana gelen Ermeni aileleri de az olmamtr. Ermeniler de kendi karlar dorultusunda sadakat
borcu olarak Ruslara hizmet etmeye balamtr. Karabada yaplan bu iskn politikas iki tarafn da planl hazrlklaryla hayata geirilmekte idi. Bu gelimeler karsnda,
yanldklarn ge de olsa anlayan Han ailesi duruma itirazlarn bildirmise de sonunda yurtlarn terk etmek zorunda
kalmtr.
Sonuta, Ruslarn Karabada balatt iskn siyaseti
ksa bir zamanda etkili olmutur. Nitekim 1823de Karabadaki 642 kyn 155i Ermenilere, 487si ise Azerilere ait
olduu grlmektedir28. Bu da yaplan g siyaseti sonucunda, daha 1805te saylar ok az olan Ermeni nfusunun, ksa bir zamanda artn gstermektedir.
b. 1828den Sonraki Gler
1826da ikinci defa balayan ran-Rusya (1826-1828)
savandan sonra, imzalanan Trkmenay Mukavelesi (10
ubat 1828) sonucu Azerbaycan ikiye ayrlarak, kuzey ksm Rusyaya, gney ksm ise rana braklmt. Bu antlamann 15. maddesinde en ge bir yl iinde randa yaayan
22
Ermenilerin Rusya tarafna yerletirilmesi izninin verildiini grmekteyiz29. Bu dnem Rusyann ran byk elisi
A. Griboyedovun ara yazm olduu mektubunda da
gle ilgili epey bilgi verilmektedir 30 . Ermeni yanls biri
olarak tannan Griboyedov, randa bulunduu dnemlerde Ermeni haklarn savunarak bu konuda ran ahna
defalarca baskda bulunduu bilinmektedir31. Bykelinin
ve baka bir gzlemci Rus yazarn notlarna baklrsa, g
ileriyle ilgilenmek iin Rusya Devleti tarafndan zel organizasyon komitesi kurulmutur. Ayrca, komite tarafndan
devlet hazinesinden, gmen Ermenilere kii bana 25
ruble yardmda bulunulmutur. Yine verilen bilgiye gre,
randan getirilen Ermeniler Azerbaycann Yukar Aras
blgesine, yani daha ok Erivan ve Karaba vilayetlerine
yerletirilmitir32. Baka bir Rus yazar N.avrovun yazdna gre, 1828-30 yllar arasnda 40.000 ranl, 84.000
Osmanl Ermenisi Azerbaycana yerletirilmitir. Bu rakam
19. yzyln sonlarna doru bir milyona ulamtr33.
Rusyann bu iskn politikasn yapmasnda iki amac
olmutur. Birincisi, bu g siyaseti ile Kafkasyadaki etnik
yapy deitirerek, buralarda uzun sreli hkimiyet kurma
yoluna gitmi olmasdr. Bunun iin Kafkasya dndan
getirilen Gayr-i Mslim zmre bu blgeye yerletirilmi, bu
yolla Kafkasyadaki Mslman halkn kolayca ynetilmesi
salanmtr 34. Balangta, Kafkasyadaki Rus ordusunda
Ermeni ve Grc subaylarna ncelik tanma politikas
zamanla geniletilmi, Kafkasyadaki Rus ynetimi bu zmreden olanlara emanet edilmitir. Lazarevler, Madatov,
van Korganov, Cemid ahnazar, Vasili Bebudov gibi
Ermeni asll Rus subaylar bunlardandr 35.
23
kincisi ise, daha sonraki yllarda komu lkelerin

(Osmanl ve ran) igal edilmesinde orada yaayan Ermenilerin gcnden istifade etmeyi planlamasdr. Bu amala,
Ermenilerin Kafkasyaya toplanlmas ii sadece randan
deil, Osmanl Devletinden de yaplmtr. Rusya, 1829
Edirne Antlamasna Hristiyan halkn serbeste Rus topraklarna g edebilmeleriyle ilgili madde koydurmutu.
Osmanl Devleti bu maddenin etkisini ilk defa 1877-1878
OsmanlRus savanda hissetti. Rusya, bu savata Dou
Anadolu blgesindeki igal srecinde Ermenileri Osmanl
Devleti aleyhine kkrtmaya balamt36. Bylece, bu tarihe kadar iyi giden Trk-Ermeni ilikileri bozulmaya yz
tutmutur.
4. ERMEN MLLYETLNN
YAPILANMASI: KANLI OLAYLAR VE
SYAS GELMELER
Yukarda anlatlan tarihi analizden grld gibi Ermeni milliyetiliinin oluum ve faaliyet tarihi 19. yzyldan ok ncelere kadar gitmektedir. Sadece 19. yzyldan
balayarak emperyalist devletler (Rusya, ngiltere, Fransa,
ABD gibi) artk var olan Ermeni milliyetiliini aktifletirmi ve kendi karlar amacyla kullanmaya balamtr.
Tabii olarak bu durum Ermenilerin de iine gelmi ve onlar
tarafndan da bu frsat deerlendirilmitir.
Kafkasya cephesinde ise Ermenileri kendi menfaatleri
iin kullanan devlet Rusya olmu ve Ermenilere bu blgelerde (Erivan, Nahvan ve Karabada) devlet kurma frsat vereceini vaat etmitir. Bylece, 19. yzyln sonlarna
doru blgedeki btn Ermenileri organize edebilecek milliyeti gruplarn kurulmas ve faaliyete gemesi salan24
mtr. Bu dnemle birlikte hem Azerbaycanda, hem de

Osmanl Devletindeki kanl olaylar balam, 19. yzyln
sonlar ve btn 20. yzyl boyu srmtr37.
isyanlar da bu cemiyetler tarafndan dzenlenmi ve on

seneden fazla srmtr 39. Bu kanl olaylarn ayns 19051906 yllarnda Azerbaycanda da yaplmtr.
a. Ermeni rgtleri
b. 1905-1906 Kanl Karaba Olaylar ve Sonras
Ermeni milliyetilerinin rgtlenmesi 19. yzyln ikinci yarsnda, grnrde hayr cemiyetleri eklinde balasa
da, daha sonra farkl amalar iin faaliyet gstermitir.
Saylar ok olan bu cemiyetlerin konumuz asndan en
nemlileri ise Hnak ve Tanaksutyun komiteleridir.
Hnak Komitesinin anlam an Sesi (sesleni, haykr) olup, Kafkasya Ermenileri tarafndan 1886-1887de
svirede kurulmutur. Amalar Rusya, Osmanl ve ran
topraklarnda yaayan Ermenileri birletirip Byk Ermenistan kurmaktr. lerinde Rusyal Ermenilerin bulunmasna ramen, komitenin merkezi sonradan Londraya
tanmtr. Bylece, ngilizlerin etkisi altna girmitir.
Tanaksutyun Cemiyeti (htilal Cemiyetleri Birlii) ise
1890da Tifliste kurulmutur. Amac faaliyet gsteren
Ermeni derneklerini birletirerek Trklere kar isyan karmaktr 38 . Daha ok Kafkaslarda aktif faaliyette olduklar
grlmtr.
Bu iki cemiyetin amac ve tarih boyu yapt iler blgedeki Mslmanlara kar kanl olaylar ve zellikle de
Osmanl Devleti snrlar dahilinde ngiltere, Fransa ve
Rusya adna isyanlar karmak olmutur. Sadece 1890-1892
yllar arasnda Hnak tekilatnn dzenledii kanl olaylarda 65000 sivil Mslman (Trkler ve Krtler) ldrlmtr. Bunun devam olarak 1894den balayan Sasun
25
Karabadaki ilk Azeri-Ermeni atmas 1905 Rus ihtilalinden sonra grlmtr. ubat 1905 ylnda Ermenilerin Bakde yapt kanl olaylar ksa srede btn blgelere olduu gibi Karabaa da sramtr. Bu olaylar esnasnda Ermeniler, Karaba ve Tiflisteki Rus garnizonundan
da destek grmtr. Karabada ise en fazla zarar eken
blge ua olmutur. Ahalisinin tmne yaknn Azeriler
oluturan bu ehirde iki sene iinde binlerce Azeri Trk
katledilmitir40.
1905-1906 yllar kanl Azerbaycan olaylarn en iyi ekilde anlatan M. Said Ordubadinin Kanl Yllar eseridir.
Yazar, hadiselere canl ahit olmasnn yannda, dnemin
basnna kan haberlerden, Rus subaylarnn protokol bilgilerinden ve madurlarn gnderdikleri mektuplardan
faydalanarak yazd kitabnda, bu olaylarn drt balama
nedeninin olduunu kaydetmektedir. Bu nedenler unlardr:
1. Ermeni Tanaksutyun cemiyetinin faaliyetleri; Azerbaycann eitli blgelerinde 400-den fazla kanl olayn
karlmasnda dorudan itirak etmeleri;
2. ar Rusyasnn Ermenileri desteklemesi ve devlet memurlarnn Ermeni silahl etelerinin yaptklarna gz
yummalar;
3. Azerilerin cahillii, yani her trl siyasi oyun ve provokasyonlara inanmalar;
26
4. Ermenilerin blgede bamsz Ermeni devleti kurmak

istemeleri ve bu konuda d lkelerden (Rusya, ngiltere, Fransa ve ABD) destek almalardr41.
Rus bilim adam Skibitskinin verdii bilgiye gre 20.
yzyln balarnda Dalk Karaba blgesinde yaayan
Ermenilerin nfusunun %25 civarnda olduunu kaydetmektedir 42 . Buna ramen, Kafkasyadaki genel nfusunu
oaltan Ermeniler, Ruslarn desteiyle blgede sz geen
milletlerden biri olmaya balamlardr. zellikle, 19051906. yl olaylarndan sonra Kafkasyada etkili olan Ermeniler, zamanla baz meseleleri siyasiletirmeyi baarmlardr. Bunun sonucu, Rusya Dumasna (Parlamentosu) bal
Transkafkas Seyminde Ermeni milletvekillerine temsil
olunma hakk verilmitir. Artk, Ermeniler Kafkasyann
haklarn savunan milletten biri durumuna gelmiti.
Bu srada I. Dnya Sava (1914-1918) devam etmekteydi. Sava durumundan faydalanan Ermeniler, Dou
Anadolu ve bunu takiben Azerbaycanda Mart-1918den
balayarak i rpertici katliamlar yapmlardr. Antranik
adl bir Ermeni haydudun, Karabadaki Mslman nfusu yok edip bu blgeni tmyle yeni kurulmu Erivan
merkezli Ermenistana birletirmek dncesi yznden,
1918-1919. yllar arasnda sadece Karaba blgesinde 150
Azeri ky insanlaryla birlikte tamamyla mahvedilmiti43.
Bu dnem Ermenilerin yapm olduu katliamlar, ancak
Trk ordusunun Azerbaycana yardm sayesinde durdurulabilmitir. Osmanl ve Azerilerden oluturulan Kafkas
slam Ordusu, Gence-Bak istikametindeki yol boyu mntkalar, 15 Eyll 1918de Baky ve daha sonra da
Karaba Ermeni igalinden kurtarmtr44.
27
c. Sovyet Dnemi Dalk Karaba Meselesi

Rusyada gerekletirilen 1917 Bolevik ihtilali blgede
siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel dengelerin deimesine
sebep olmutur. Sovyet Rusyas ar Rusyasndan devrald mstemleke siyasetini baka bir ekilde devam ettirmek dncesindeydi. Bu yzden ilk yllarda Kafkasya
halklarna tannan bamszlk hakk daha sonra gasp edilmitir. Bu dnemde Azerbaycanda 23 ay yaayan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920) 28 Nisan gn
Rusyann 11. Kzl Ordusu tarafndan igal edilerek yerini
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine brakmtr.
Azerbaycanla birlikte Grcistan ve Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri de kurulmutur.
Ermeniler yzyllardr srdrdkleri hileli siyasetlerini
Sovyet dneminde de devam ettirmitir. Bu defa yaylmac
siyasetin kt zerinden, Moskovadan yrtld grlmektedir. Bu dnemde, Ermeniler, bin trl oyunla Dalk
Karaba blgesinin Ermenistana balanmasn Moskovadan istemeye balamtr. Bu konuda iki sene sren verilsin
- verilmesin tartmas Moskovaya bal Kafkas Brosunda
alnan bir kararla, blgeye zerklik stats tannmas eklinde sonuca balanmtr. Bylece, 7 Temmuz 1923te
Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti dahilinde Dalk
Karaba zerk Blgesi resmen kurulmutur. Karaba, tarihinde ilk defa Dalk (Yukar) ve Ova (Aa) Karaba
corafi ad altnda blnm ve bir nevi meseleye siyasi
boyut kazandrlmtr. Bundan sonra Ermeniler Dalk
Karaba zerk Blgesinde nfus olarak oalmaya balam ve Trke yer adlarn Ermeniletirerek medeni asimilasyon iini yine devam ettirmilerdir. Blgenin merkezi
28
olan Hankendinin ad Stepanakert ve be ileden ise

Mardakert, Hadrut ve Martuni eklinde Ermenice adlaryla
deitirilmitir45.
Sovyet dnemi Dalk Karaban etnik yapsna gelince
ise, Ermenilerin Dalk Karabadaki says 1939a kadar
hzla artm, 1939dan sonra ise inmeye balamtr. statistik rakamlara baklrsa, Ermenilerin buradaki nfusu
1959-1979 yllar arasnda ortalama %10-12 azalmtr. Bu
d 1980li yllarda Dalk Karaba sorunun ortaya kmasna kadar devam etmitir.46
ciddi bir ekilde rgtlenmesi ve kanl olaylar karan silahl etelerin kurulmasyla sonulanmtr. Sovyet dneminde
ise, Ermeni-Rus ibirlii devam ettirilerek, bir oldu-bittiyle
Dalk Karaba meselesine siyasi boyut kazandrlmtr.
Sonu itibariyle, yukarda anlatlan bu tarihi gereklerden sonra Anadolu ve Azerbaycanda siyasi ve sosyoekonomik dengeler alt st olmu ve bu yaplanmalarn
etkisiyle gnmzde sren szde Ermeni soykrm ile
Dalk Karaba dm gibi ciddi sorunlarn ortaya kmasna zemin oluturulmutur.
SONU
Sonu olarak Dalk Karaba sorunun tarihi alt yaps
olabilecek olaylarn, aslnda 8. yzyldan balad sylenebilir. O dnemlerden balayarak dalk Karabada saylar
ok az olan Ermeniler, gl Azerbaycan devletlerinin hkimiyetinde sesini karmadan, yerli halkn bana bin
trl oyun amaktan da geri kalmamlardr.
19. yzyln balarnda ise birlik ve beraberlikten yoksun olan Azerbaycan Hanlklarnn durumundan faydalanarak btn Kafkasyay igal eden Rusya, Ermenilerle ibirliine girmi; komu lke ve blgelerden toplad Ermenileri, igal ettii Azerbaycan topraklarna toplamaya balamtr. Bylece, 19. yzyln sonlarna doru Osmanldan
ve randan toplam bir milyon kadar Ermeni, Azerbaycann Erivan ve Karaba, ksmen de Gence ve Nahvan blgelerine yerletirilmitir. Azerbaycanda yaplan bu iskn
politikas iki tarafn da (Rusya ve Ermeniler) planl hazrlklaryla hayata geirilmitir. Bu da, blgede Ermenilerin
29
30
1991, s.111. Buradan anlyoruz ki, Karaballar, eskiden bu blgelerde

Ermenilerin deil, Alban asll Hristiyanlarn yaadn bilmektelermi.
Birinci Blm Dipnotlar

1
Komisyon, Osmanl Devleti le Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki

Mnasebetlere dair Ariv Belgeleri, C. I, Ankara, 1992, s.19.
Abbaskulu Aa Bakhanov, Glstani-rem, Bak 1951, s. 133; Hasan
Ali Karadai, Karaba Vilayetinin Gedim ve Cedid Keyfiyet ve
vzalar..., Karabanamaler , C.II, Bak 1991, s.353.
Feride Memmedova, Politieskoya storiya storieskaya Geografya Kavkazkoy
Albani (III. Do n.e.VIII.e.), Bak 1986, s. 104; Ayrca bk. Yaar Bedirhan,
Efsane ve Tarihi Kaynaklara Gre Kafkasyann Trklemesi Sreci,
Yeni pek Yolu , S. 142 , Aralk 1999, ss. 41-42.
Mehmet Saray, Ermenistan Yol Ayrmnda, Kafkas Aratrmalar, S.2,
stanbul, 1996, s.3.
19
Bnyadov, a.g.e.,s.93.
20
Babakanlk Osmanl Arivi, Hatt Hmayun (BOA. HH.) Nr., 910; 110.
21
Boris Mouravief, Deli Petronun Vasiyetnamesi, stanbul, 1966, s.60;

Sleyman Kocaba, Tarihte Trk-Rus Mcadelesi, st. 1989, s.92.
22
Gntekin Necefli, Karaban Hristiyan Melikleri ve Ermenilerin

Karabada Devlet yaratmak Cehdleri, Renessans , 3-4, Bak, 2006,
ss.64-68.
23
Veliko, a.g.e. s.51; Gntekin Necefli, Azerbaycan Hanlklarnn Osmanl

Devleti ile Siyasi Alakalar ( XVIII asrn II yars), Bak, 2002, ss.80-81.
24
BOA. HH. Nr. 6677-A.
Vasil Lvovi Veliko, Kafkaz (Rus i ve Tayfalar Aras Meseleler), eviren:

Vasif Kuliyev, Bak, 1995, ss.46-47.
25
Vidadi Umudlu, imali Azerbaycann ar Rusiyas terefinden ial ve mstemlekeilik aleyhine mbarize (1801-1828), Bak, 2004, ss.104-105.
Yaar Bedirhan, Seluklu Fetihlerine Kadar Kafkasyann slamlama

Sreci , Yeni pek Yolu, S. 139 , Eyll 1999 , s.31.
26
Giyaseddin Geybullayev, Karaba ( Etnik ve Siyasi Tarihine Dair ) , Bak

1990, s.136.
Bakhanov, a.g.e., s. 203; Mehmet Saray, Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi,

Ankara 1996, s.25; A. Zeki Velidi Togan, Azerbaycan, A, C.II,
stanbul 1970, s.115.
27
Firidun Esedov -Sevil Kerimova , arizmi Azerbaycana Getirenler, Bak

1993, s. s.70.
28
Geybullayev, a.g.e., s. 151.
29
Komisyon,Trkmenay Mukavelesi, Azerbaycan Tarihi zre kaynaklar,

Bak, 1989, s.277-283.
Ziya Bnyadov, Azerbaycan VII-IX Asrlarda, Bak 1989, s.93.
Ayn eser, ss.95-99.
10
Belazuri, Ftuhul-Bldan, stanbul, 1956, s.313.
11
Veliko, a.g.e. s.48-49.
12
Memmedova , a.g.e. , s.105.
30
A.S.Griboyedov, Gore ot Uma Pisma i Zapiski, Bak 1989, s.387.
31
Nesir Necmi, Abbas Mirze (XIX esr Rusya-ran-Azebaycan mnasebetleri.),

Bak 1993, s.118.
32
Griboyedov, a.g.e., s.388; S. H. Glinka, Azerbaycan Ermenilerinin Rusya

Hdudlarna Grlmesinin Tasviri, eviren: Vasif Kuliyev, Bak, 1995,
ss.42-46.
13
Komisyon, Azerbaycan, Trk Ansiklopedisi, C. IV, st. 1989, ss.410-420.
14
Oqtay Efendiyev, Azerbaycan XVI. Esrde. Azerbaycan Safeviler

Dvleti, Azerbaycan Tarihi, C.III, Bak 1999, s.219.
15
Mirza Bala, Karaba, A, C. VI, st. 1988, s.214.
16
Mirze Yusif Karabai, Tarihi Safi, Karabanameler, Derleen: Nazim

Ahundov, C. II, Bak 1991, s.11.
33
N.N.avrov, Novya Ugroza Russkomu Delu Zakavkaze: Prestoyaaya

Rasprodaja Mugani norodam, Bak 1990, ss.63-64.
17
Y.Karabagi, a.g.m., s.12.
34
18
Mirze Adgzel Bey, Karabaname , Karabanameler, C. I, Bak 1989,

ss.36-37; Y.Karabagi, a.g.m., 12-14; Mir Mehdi Hazani, Kitabi-TarihiKaraba, Karabanameler, Derleen: Nazim Ahundov, C. II, Bak
Yusuf Kkda-Bilal Dedeyev, XIX. Yzyln Balarnda Rusyann

Kafkasyaya Yerleme Siyaseti, Genel Kurmay Bakanl VIII. Askeri
Tarih Sempozyumu 24-26 Ekim- stanbul, 2001.
35
Esedov-Kerimova, a.g.e., ss.35-55.
31
32
36
Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), stanbul, 1995, s.375.
37
Geni bilgi iin bkz. Komisyon, Ermeni Terr ve Kuldur Birlemelerinin

Beeriyete kar Cinayetleri (XIX-XX) Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, Azerbaycan Milli limler Akademisi nsan Hukuklar Enstits, Bak, 2003.
38
Uarol, a.g.e., s.377; Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, ss.13-18.
39
Geni bilgi iin bkz. Rusyann Erzurumdaki Konsolosu Mayevskinin

Hatralar, eviren: Vasif Kuliyev, Bak,1994.
40
M. Said Ordubadi, Kanl Yllar, Hazrlayan:Ekrem Barov, Bak, 1991,

ss.52-63; Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, ss.36-37, 40-41.
41
Ordubadi, a.g.e., s.5-11.
42
Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi, s.36.
43
Uarol, a.g.e., s.485-491; Komisyon, Muhtasar Kronoloji Ansiklopedi,

ss.42-100.
44
Geni bilgi iin bkz. Mehman Sleymanov, Kafkaz slam Ordusu ve

Azerbaycan, Bak,1999; Nasir Yceer, Birinci Dnya Savanda Osmanl
Ordusunun Azerbaycan ve Dastan Harekat, Ankara, 2002, ss.83-139.
45
Vagif Piriyev, Azerbaycann Tarihi Corafyas, Bak, 2002, ss.136-140.
46
.A. Bakov, zminenniye Etnieskogo Sostava Naseleniya Azerbaycanskoy

SSR (po dannm perepisey 1897-1979 gg.), Sovetskoye Etokrafiya, 1980,
5, ss.68,71.
33
34
Devam eden etkileri de dikkate alndnda Karaba

Savann siyasi ve hukuki analizi byk bir nem tamaktadr.
KNC BLM
SYAS VE HUKUK BOYUTLARI
1. KARABA SAVAININ ESASINI

OLUTURAN TEMEL KAVRAMLAR
Vefaddin bayev
GENEL OLARAK
Anlamazlklar beeriyet yaratld tarihten itibaren
sregelmitir. Tarih boyunca ehirler, lkeler, devletler arasnda atma ve savalar meydana gelmi ve bu yllarca
devam etmitir. Yaanan silahl atmalarda milyonlarca
insan hayatn kaybetmi, ala ve sefalete dmtr.
Anlamazlk ve askeri atma tehlikesine kar eitli
nlemler alnmasna, yeni uluslararas hukuk kurallarnn
belirlenmesine ramen, 20. yzyln ikinci yarsnda da savalar ve atmalardan kurtulmak mmkn olmam ve
bu atma ve savalar 21. yzyla tamtr.
Bu atmalardan biri de Dalk Karaba sorunudur.
Ermeni milliyetilerinin hukuki herhangi bir mesnede dayanmayan toprak talepleriyle balayan Dalk Karaba
Sava ile Kafkasya kaynayan bir blgeye evrilmitir. Bu
sava, sona ermeyen insanlk dramlaryla akllarda kalmtr. Sava, sekiz milyondan fazla Azerbaycan vatandann
tamamna nfuz eden bir facia olarak etkilerini halen devam ettirmektedir.
Dr., Azerbaycan Cumhuriyeti Yksek Mahkemesi Hakimi.
35
Karaba Savann siyasi ve hukuki boyutlaryla analizi

bakmndan ncelikle farkllk, ihtilaf ve anlamazlk
terimlerinin aklanmas faydal olacaktr.
Alman filozofu Hegel farkllk kavramn, her trl
hareketin kkeni olarak deerlendirmitir. O, ztt olduu
iin her eyin hareket ettiini belirtmitir. Farkllk, sadece
anlamazlk ihtimalini tamaktadr. Farklla dlen
konunun taraflar arasndaki ilikiler olumsuz anlamda
ciddi boyutlara ulaabilir. Bu da farklln g kullanmn
da kapsayacak ekilde mcadele yoluyla giderilmesi sonucunu dourabilmektedir.
htilaf, farkllklarn belirli aama kaydederek, somutlamasdr. htilaf, taraflar arasnda bir sonraki aama olan
anlamazlk ihtimalini glendirmektedir. Fakat anlamazln mahiyetini ve gerekliliini belirtmemektedir.
Siyasi bakmdan anlamazlk, bir birine zt menfaat
gruplarnn, karlarn temin etmek amacyla atmasdr.1
Siyasi literatrde devletler arasndaki uluslararas bar
ve gvenlik iin tehlike yaratma yeteneine sahip farkllklar genellikle uluslararas anlamazlk ve uluslararas
kriz kavramlaryla ifade edilmektedir. Uluslararas anlamazlk, devletler arasndaki kar atmalar; uluslararas
kriz ise, bu mcadele sonunda ortaya kan kaostur.2
36
Dalk Karaba Savann Siyasi ve Hukuki Boyutlar
Anlamazlklar kiilerin, eitli glerin ve kurumlarn

anlamazlk ncesi dnemde ortaya kan problemi zmek
istememesi veya zme yeteneine sahip olmamasndan
kaynaklanmaktadr. Bu nedenle anlamazlklar genellikle
bireysel tercihler ya da karar almada ekimser kalmann bir
sonucudur. Ermenistanla Azerbaycan arasndaki anlamazl da bu adan deerlendirmek yerinde olacaktr.
Zira, bu anlamazln ortaya kt SSCB dnemi yneticileri, problemi zme konusunda karar almada geikmi
ve bunun sonucunda Karaba sorunu ortaya kmtr.
Anlamazlk ahslarn veya kurumlarn bilerek takndklar tavrdr. Anlamazlkta taraf olanlarn belli amalar
vardr ve onlar bu amalara ulamak iin bu tr tavrlar
tercih etmektedir.
Bir anlamazl zmde nemli olan, anlamazln
balang noktasn, anlamazla konu olan temel etkeni
tespit etmektir. nk olaylarn geliim srecinde temel
etkenin bulunmas, teki farkllklarn zmne imkan
yaratmaktadr. Olaylar zincirinde temel halkay bulmak
onun zm iin gereken vastalarn ve yollarn belirlenmesi, geliimin bir sonraki aamasna geiin salanmas
anlamna gelmektedir3. Anlamazlk konusunda farklla
dlmesi anlamazln balangc olarak kabul edilmelidir.
Genellikle anlamazln balangcn bulmak ok zordur. nk balang anyla ilgili bilgi bulmak kolay olmamaktadr. Taraflar bunu genellikle gizli tutmaktadr.
Anlamazlk ahslarn ve toplumsal kurumlarn bilerek
takndklar tavrdr. Anlamazlkta taraf olanlarn belli
amalar vardr ve onlar bu amalara ulamak iin bu tr
tavrlar tercih etmektedir.
37
Anlamazla gtren aamalarn her birisinde taraflar

tutum eklini belirleme tercihine sahiptir. Taraflar ne tr
tutumun kendileri asndan daha avantajl olacan hesaba katmaktadr. Yaptklar bu hesap sonunda ibirlii veya
rekabeti tercih etmektedir.
Anlamazlk taraflarndan birinin amacna ulamas, dierinin bilinen veya muhtemel amacnn ksmen veya tamamen snrlandrlmasyla mmkndr.
Fransz siyaset bilimci Elen Karrer d'Ankoss, Sovyetler
Birlii'nin dalmasnn temel nedeni olarak Rus asll olmayan milletlerin bamszlk sava verecek olmasn daha
nceden ifade etmitir.4 G. Mirskry ise bu grn aksine
Rusya'da her ey merkezde yaplmtr. nce Sovyetler
Birlii yklm (Austos 1991) daha sonra ise btn birlik
devletleri bamszlklarn ilan etmeye balamtr.5 eklinde bir gr ileri srmtr.
D. Maleva'ya gre ise, Sovyet Birlii'nde ulusal aznlklar, ideolojik ve siyasi dnce farkllklar, temel olarak
i ve kurucu devlet anlamazlklarna dnmtr.6
Devletler aras anlamazlklarn ounun temelini snrlarn dzenlenmesi ve arazi talebi oluturmaktadr.
Anlamazln ortaya k sebepleriyle, o anlamazln
sebebi olarak ireli srlen bahaneleri ayrmak gerekir. Genellikle eitli etnik ve dini farkllklarn harekete geirilmesi anlamazlklardaki bahaneleri oluturmaktadr. Bu
tr bahanelerin harekete geirilmesi ile ksa srede anlamazla dlme ihtimali byktr.
Temel tezatlarla birlikte baz zel etken ve sebepler de
anlamazlklarn balamasnda etkili olmaktadr. Bu tr
38
etken ve nedenler arasna ekonomik sorunlar, kiilerin iyi

i yeri aray ile ilgili gleri, ok uluslu devletlerde aznlklarn asimilasyonunu dahil etmek mmkndr.
Bir anlamazln ortaya kmasnda i etkenlerin yan
sra, d etkenler de mevcut olabilmektedir. D etkenler
lkede istikrar bozmakta, gvensizlik ortam oluturmakta, i anlamazln artmasna veya devletler arasnda sava
kmasna neden olmaktadr. Bu etkenler arasna; bir komu devlette iktidar aleyhine muhalefetin ekonomik, politik
ve askeri bakmdan desteklemesini de dahil etmek mmkndr.7
Yukardaki deerlendirmeler nda, Azerbaycan ve
Ermenistan arasndaki anlamazln temelini, Ermenilerin
Dalk Karaba topraklarn da kapsayacak ekilde Byk
Ermenistan kurma amac, dolaysyla Ermenistan'n Azerbaycan'dan arazi talebinin oluturduu ifade edilebilir. ki
lke arasndaki szkonusu anlamazln balang noktas
ise, Dalk Karabaa Ermenilerin yerletirilmesi ve Karabada yaayan Azerbaycanllarn ana vatanlarndan srgn
edilmesi kabul edilebilir.
2. SLAHLI ATIMALARIN SEBEPLER

a. D Mdahaleler
Anlamazlklarla ilgili yukarda ifade edilen Maleva'nn dnceleri, siyasi atma alannda nemli yenilikler
getirse de Ermenistan ve Azerbaycan arasndaki Karaba
Savan aklamada yetersiz kalmaktadr. Zira Maleva,
Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn temel nedeninin
belirleyememitir. Tabii ki, d mdahaleler olmasayd an39
lamazlk imdiki boyutlara ulamam olacakt. Fakat

Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn asl nedenini Azerbaycan iinde aramak doru deildir. nk temel neden,
Byk Ermenistan kurmak amacyla Ermenilerin Azerbaycan'dan arazi talepleri sonucunda ortaya kmtr. 15
Haziran 1988'de Ermenistan SSCB Meclisi'nin Dalk
Karaba zerk Blgesi'nin Ermenistan SSCB'nin terkibine
gemesiyle ilgili kararyla bu durum ortaya konmutur. Bu
anlamazln bir uzants olarak Azeriler, Ermenistan'dan
toplu ekilde srgn edilmitir. Ermenistan daha ilk gnlerden anlamazln tarafdr. Bu da Ermenistan'n hukuki
her hangi bir gerekesi olmakszn toprak talebinde bulunmasnn Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn asl sebebinin olduunu teyit etmektedir.
D. Maleva'nn baka bir yanl da, Trkiye'nin anlamazla mdahale etmesini ileri srmesidir. Bu anlamazln 1987 sonlarnda balad bilinmektedir. Bu dnemde
ise hem Ermenistan, hem de Azerbaycan SSCBnin bir parasyd. Bu nedenle Trkiye'nin Azerbaycan SSCB'nin i
ilerine karmas imkanszd. SSCB'nin dalarak uluslararas alanda varln kaybetmesinden sonra bu blgelerdeki anlamazlklar uluslararas nem kazanmtr. Bundan
sonra blgedeki anlamazlklara BMT ve AGT'in mdahele
etme hakk domutur.
Bu ayn zamanda nceleri Sovyetler Birlii arazisinde
gerekleen anlamazlklara mdahale edemeyen devletlerin de anlamazlklara katlmalarna imkan salamtr.8
Azerbaycann Ekim-1991'de bamszln ilan ettii
aamada da Trkiye anlamazla mdahale etmemitir.
40
Trkiye Azerbaycan' yalnz brakmayaca ile ilgili

beyanlarla yetinmitir. 9 Nitekim, Trkiye'nin ErmenistanAzerbaycan anlamazlyla ilgili tutumu pratik olarak hi
bir adm atlmayan sembolik yardm eklinde deerlendirilmitir.10
Anlamazlklar anlatrken bir eyi de belirtelim ki, anlamazlklarn uluslararas boyutlara ulamasnda taraflarn blgesel deeri de nemlidir. Deneyimler de bunu teyit
etmektedir. rnein, Yakn Dou ve Balkan anlamazlklar, o blgelerin ABD ve Bat lkeleri iin neminden ileri
gelmektedir. Souk Sava dneminde Sovyetler BirliiAmerika atmasnn dorudan veya dolayl ekilde yansd anlamazlklar da blgesel anlamazlk olarak deerlendirilmitir. Arap-srail, Angola, Afganistan, Nigaragua
anlamazlklar da bu trdendir. Bu anlamazlklarn yerletii blgeler nc devletler asndan stratejik neme
sahiptir. Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn zme
kavuturulmamasnn en nemli nedeni de bu blgede
farkl lke karlarnn atmasdr.
Sonu itibariyle blgesel anlamazlk sorunu, souk
sava dneminde uluslararas atmann bir uzants eklinde alglanmtr.11
b. Souk Savan Sona Ermesi

Souk Savan bitmesi ve iki gl devlet arasndaki
atmann durmas, dnya siyasetini nemli ekilde deitirmitir. Bylece uzun sre devam etmekte olan blgesel
anlamazlklarn zme kavuturulmas amacyla eitli
grmelerin yaplma imkan domutur.
41
Uluslararas ilikilerin dzenlenmesi mekanizmalarnn

ilerlik kazanaca, anlamazlklarn askeri g kullanlmadan zlecei beklenilmitir. ran Krfezindeki krizde
ABD ve mttefikleri hzl ve kesin nlemler almaya hazr
olduklarn gstermitir. BMT Gvenlik Konseyinin eitli
kararnameleriyle Irak'n Kuveyt'e girerek sulhu bozduu ve
tecavzde bulunduu onaylanmtr. BMT Tz'nn 7.
maddesine gre (barn tehdidi, bozulmas ve tecavzle
ilgili faaliyet) bar bozana kar silah kullanma yolunun
meruiyeti ile ilgili hukuki temel belirlenmitir. 12 Buna
ramen Sahrada Tufan operasyonu, Kosovo olaylar ve
dnyada gerekleen baz olaylar gsterdi ki, yeni sulh
kurallarnn tam olarak belirlenmesi halen arzu olarak kalmtr.
Souk Savan bitmesi genel anlamda nkleer sava
tehlikesini azaltsa da, yeni anlamazlklarn kmasn nleyememitir. Balkanlarda, SSCB arazisinde kan anlamazlklar, uluslararas ilikilerde g kullanmann devam
ettiini, yerel anlamazlklarn da, sulh iin en az souk
sava kadar tehlikeli olduunu bir daha gstermitir. Ayn
zamanda dnya birliini global barn salanmasna ynlendirecek BMT ve AGT, olaylar karsnda ar davranm
ve olaylara zamannda mdahale edememitir. Bu da eitli
anlamazlklarn olumasna neden olmutur. ada anlamazlklarn dzenlenmesiyle ilgili bu kurumlarn mdahaleleri yeterli olmamaktadr. BMT'nin eski Genel Sekreteri
B. Gali: Aznlklar aras anlamazlklarda g kullanma
tehlikeli boyutlara ulamtr. Biz eitli vahetlere, zulmlere, insan haklarnn bozulmasna ve askeri sulara ahit
olmaktayz. Anlamazlklarn imdiki boyutlar Souk
42
Sava dneminde ortaya kan gvenlik sisteminin dalmasnn bir sonucudur. Dnya bu duruma hazr deildir.13
diyerek problemi ortaya koymutur.
Orta Asya, Kafkasya ve Yakn ve Orta Dou, Avrupa
devletlerindeki silahl atmalar blgesel ve uluslararas
gvenlik iin daha ciddi tehlike oluturmaktadr.14
D. Maleva eski Sovyetler Birlii arazisinde yaanan
anlamazlklardan bahsederken, bu blgede gerek uluslararas anlamazln Kafkasya blgesinde Dalk Karaba
konusunda Ermenistan ve Azerbaycan arasnda yaanmakta olduunu belirtmitir: lenlerin saysna gre, bu anlamazl byk savalar ierisine dahil etmek mmkndr.15
c. Aznlk Sorunu
Son dnemde aznlk problemleriyle ilgili eitli bilimsel almalar yaplmtr.16 Aznlk Anlamazl terimi de farkl ekillerde deerlendirilmektedir. Bilimsel kaynaklarda etnos (halk, kavim), millet, aznlk kavramlarnn eitli aklamalar yaplmtr. Dil, arazi, kan
hsml ve din bu kavramlarn olmazsa olmaz unsurlar
olarak deerlendirilmektedir. Baz bilim adamlarna gre,
milletin bilimsel tanmn belirlemek imkanszdr17.
Eski Sovyetler Birlii arazisinde gerekleen bu tr problemler genellikle milletleraras anlamazlk olarak kabul
edilmektedir. Bu nedenle, her trl uluslararas anlamazl milletleraras aznlk problemi olarak deerlendirmek
mmkndr.
Aznlk anlamazl, kendisinin bakasndan farkl olduunu kabul eden, kendine zg tarihi, kltrel adetleri,
kan balar, bazen kendine zg arazisi, dili ve dini olan bir
43
kitlenin gerekte kaybolmu veya kaybolacan dndkleri haklarn korumak iin gerekletirdikleri toplu faaliyet
anlalmaktadr. Aznlk psikolojisinde olan kiiler, belli deerlere sahiptirler ve her trl vastay kullanarak bu deerleri korumaya almaktadrlar.
Her bir aznlk anlamazlnn dnce farkllklar,
siyasi, sosyal, arazi, dini sorun gibi problemlerle ilikisi vardr. Uluslararas ilikiler, taraflarn karlkl ilikisiyle olutuundan genellikle milletlerarasnda dnce farkll
anlamazln kapsamn geniletmekte ve nc lkelerin de anlamazla katlmn salamaktadr.
G. Mirski aznlklarn ayaklanmas ile ilgili anlamazlklar anlatrken, tartmal arazileri, ilgili anlamazlklar
ve ayrlma, kopma, paralanma ile ilgili anlamazlklar eklinde ikiye ayrmtr. Birinci tr anlamazlklara her iki tarafn ayn araziyi talep etmesinden doan anlamazlklar
dahil edilmitir. kinci tr anlamazlklarda ise aznlklarn
arazileriyle ilgili bir tartma sz konusu olmamakla birlikte
aznlklarn talepleri devleti blnme tehlikesiyle kar karya brakmaktadr. Mirski, Karabala ilgili anlamazl
birinci gruba dahil etmektedir. Bu tr anlamazlklarda
kimin daha nce yaad, yz sene (bin sene) nce bu
arazide kimin yaad gibi prensipte zlmeyen anlamazlklar ortaya ktn belirtmitir. Arazi tartmalaryla
ilgili anlamazlklar zmek her zaman daha zor olmutur 18 . Mirskinin grleri dorultusunda Dalk Karaba
sorunu ele alndnda, Dalk Karaba arazisinde ve imdiki Ermenistan arazilerinde yakn tarihlere kadar Azerilerin yaad bilinmektedir. Bu anlamazln zmn
zorlatrsa bile onu inkar etmek doru deildir.
44
Oluum srecinin tarihi artlarna gre anlamazlklar

aadaki ekilde snflandrmak mmkndr:
- Aznlklarn uzun sreli antigonist tavrlaryla ilgili
anlamazlklar (Srp Hrvat Bonak, Irak'ta Krt - Arap,
rlanda);
- Uzun sre karlkl dmanlklar bulunsa da, taraflarn
atmasna neden olmayan anlamazlklar (Kanada, Belika, Nijerya, Grcistan);
- nceler normal ilikiler ierisinde olmu aznlklar arasndaki anlamazlklar (zbek-Krgz, Rus-Moldovya).
Ermenistan-Azerbaycan anlamazl birinci gruba
dahil edilmelidir. nk uzun sredir bu anlamazlk, eitli dnemlerde Ermenilerin Azerbaycan'dan arazi talepleri
eklinde ifade edilmektedir. Daha nce de ifade edildii
gibi bu tr anlamazlklarn zm zordur.
Genel olarak anlamazlklar iki snfa ayrabiliriz:
- Uluslararas birlikler tarafndan tannan ve iki ya da
daha fazla devlete ait silahl glerin katlmyla gerekleen anlamazlklar;
- Temelini, iktidar devirme ve iktidar ele geirme talebinin oluturduu i anlamazlklar.19
Sovyetler Birlii dneminde iki mttefik devlet olan
Ermenistan ve Azerbaycan arasndaki bu problem birinci
snfa dahildir.
d. Din Savalar
Anlamazlklarla ilgili konular aratrlrken, dini anlamazlk kavramnn da aklanmas gerekmektedir. nk
son dnemlerde HristiyanMslman Anlamazl,
45
Medeniyetleraras atmas eklinde ifade edilmektedir.

Bazen Ermenistan-Azerbaycan anlamazln da dini farkllklardan kaynaklanan atma olarak deerlendirenler
kmaktadr20.
Tarihi olaylar gzden geirildiinde Avrupa lkeleriyle
slam lkeleri arasnda atmalarn, anlamazlklarn olduu grlmektedir. Bu konuda 1112. yzyllarda Hal
seferleri rnek olarak gsterilebilir. Tabii ki, bu tr anlamazlklar sonucu Avrupayla slam kltrnn karlama
sreci yaanmtr.
ngiliz aratrmac A. Bredford 20. yzyl kltrn
Bat Avrupa kltr olarak deerlendirmek, Dou'nun
hizmetine hakszlk olurdu. demektedir.21 Bir baka ngiliz
asll slam aratrmacs U. Montgomeri ise slam'n Orta
a Avrupa'sna Etkisi kitabnda: Biz, bazen kltr birikimimize katksn azaltmaktayz, bazen ise bunu tamamen
unutmaktayz. Araplarla ve baka Mslman halklarla iyi
ilikilerimiz, onlara ne kadar borlu olduumuzu anlamamz gerektirir. Bu gerei saklamak veya kabul etmemek
sahte gurur olurdu.22 eklinde yazmtr.
Baz aratrmaclar kltrler aras atmay slamn
demokrasiye uyum salayamamasyla aklamaktadr. 23
Fakat slam dini, demokrasinin olmazsa olmaz artlarndan
olan her kesin fikrine sayg prensibini kabul etmektedir.
Btn demokrasilerin ortak zellii, vatandalarna seme
ve seilme hakk tanmasdr. Mslman devletlerin ounda bu hak vatandalara tannmtr. Yine bazlar slam'
blc, terrist olarak deerlendirmektedir. Fakat bu dnceyi savunanlar Ermenilerin Hristiyan olduklarn
46
unutmaktadr. nk terr Ermenilerin kullandklar vastalardan biridir.

Ermenistan-Azerbaycan anlamazln da dinler aras
atma gibi deerlendirmek yanltr. Bu tr yaklamlar
gerek sebebi saklamaya hizmet etmektedir. R. E. Mehdiyev
de konuyu bu ekilde deerlendirmitir.24
lk gnlerden Kafkasya Mslmanlar daresinin
Ermenistan-Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba anlamazlnn bar yoluyla zmne almas da, bu anlamazln dinler aras atma olmadn gstermektedir.
Bu konuyla ilgili olarak Kafkas Mslmanlar daresinin
Bakan eyhlislam Allahkr Paazade'nin Ermeni Kilisesi yetkilileriyle yapt grmeler de nem arzetmektedir.25
slam sulh, hogr dinidir. slamn temel gayesi her
kese sulh ortam salamak, her kese hogryle yaklamaktr. Bu amalar her trl g kullanmann, iddetin
karsndadr.26
Papa oann Pavel de anlamazlklarn dinler aras atmaya dntrlmesine kar kmtr. Ona gre: Tek
Allaha imann ihtilaflar ve rekabet iin temel deil, diyalog
ve grmelerle eksikliklerin giderilmesinin esas olmaldr 27. Yine sulh iin her zaman vakit var 28 gibi deerlendirmeleri dini farkllklarn atma konusu olmamas
gerektiini desteklemektedir.
Anlamazlklarn aratrlmasnda en nemli konu, onun
dzenlenmesi, mekanizmalarnn belirlenmesidir. Askeri
atmalarn dzenlenme mekanizmas, belli durumlar karsnda anlamazln temel artlarn, sebebini, kaynan,
47
anlamazlk taraflarnn psikolojisini, yerel adetlerini dikkate almaldr. 1980'li yllarn sonlarnda uluslararas anlamazlklarn aratrlmasnda problemli durumun nlenmesi (conflict management), anlamazln dzenlenmesi
(conflict settument) ve anlamazln zm (conflict resolution) gibi kavramlar ortaya kmtr. 1980'li yllardan
sonra, bir anlamazln dzenlenmesi iin sz konusu
problemli ilikilerin transformasyonunun yaplmas dncesi arlk kazanmtr. Bu tr yaklamlar anlamazlk
taraflarnn uzun bir sre sonunda anlamaya varmasn,
barmasn amalamaktadr. Bu srete yaralar yava yava iyiletirilmektedir. Doal yolla, acele etmeden, etki
yapmadan hareket edilmektedir. Bylece anlamazlk taraflarnn karlkl ilikilerinde gelimeler salanmaktadr 29 .
Bu tr dzenlemenin Ermenistan-Azerbaycan anlamazlna uymad grlmektedir. 15 yldan fazla bir sre 1
milyonun zerinde Azerbaycan vatanda mlteci ve zorunlu
gmen olarak yaamn srdrmektedir. Azerbaycan topraklarnn %20'den fazlas igal edilmitir. Azerbaycan halk
topraklarnn bir parasn bile Ermenilere balamay dnmemektedir.
Tarihi olaylar gzden geirildiinde, uluslararas ilikilerin zme kavuturmaya alt konular arasnda anlamazlklarn da yer ald grlmektedir. Pratikte genellikle anlamazlklarn zmnde g kullanm ve iddet
vastalar kullanlmaktadr. Bu ekilde kazanlan zafer, kazanan tarafn probleminin askeri yollarla zleceine
gvenini artrmaktadr. Kaybeden tarafta ise bu durum her
zaman intikam duygularn krklemektedir. Bu yzden de
savalar her zaman bir defaya mahsus olmamaktadr. Bir
48
sava eitli aamalarla uzun sre devam etmektedir. Ve

kazanan taraf srekli deimektedir. Bu tr geleneklerden
kurtulmann tek yolu, anlamazln hukuken zmdr.
Dolaysyla devletler ve uluslararas rgtler problemleri
her ne ekilde olursa olsun zme kavuturmaktan ziyade, problemlerin uluslararas hukuk kurallarna gre zmne almaldr.
Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbakan Haydar Aliyev'in Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn dzenlenmesiyle ilgili gerekletirdii ok tarafl grmeler, anlamazln uluslararas hukuk kurallarna gre ve bar yoluyla
zmn amalamtr. Bu husus Azerbaycan Cumhuriyeti'nin d politikasnda, Cumhurbakan'nn konumalarnda yansmasn bulmutur: Ermenistan-Azerbaycan anlamazln uluslararas alanda, uluslararas hukuk kurallarna uygun, uluslararas rgtlerin katlmyla zmek gerekir. Azerbaycanda dahil btn devletlerin arazileri dokunulmazdr. Bu bir uluslararas hukuk kuraldr. Bir devletin
baka bir devletin arazisini igal etmesinde imkan tannamaz.30
3. DALIK KARABA ANLAMAZLIININ

ULUSLARARASI HUKUKTA YER
Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn bar yoluyla
uluslararas hukuka uygun olarak halli, onunla ilgili baz
uluslararas hukuk sorunlarnn analiz edilmesini gerektirmektedir. Her eyden nce, uluslararas anlamazlk ve
olaylar, uluslararas anlamazlk trleri; onlarn snflandrlma kriterleri; uluslararas, dahili ve aznlk anlamazlklaryla yakndan ilgilidir. Zira, uluslararas anlamazlk49
larn nlenmesi ve giderilmesiyle ilgili konular, bir btn

olarak karlkl iliki ierisinde, siyasi ve hukuki kavramlar oluturmutur.
Devletler arasnda uluslararas bar ve gvenlii tehdit
eden farkllklar, siyasi deerlendirmede uluslararas anlamazlk, uluslararas buhran, etnik atma; uluslararas hukukta ise uluslararas anlamazlk ve uluslararas durum terimleriyle aklanmaktadr.
Uluslararas hukukta anlamazlk kavram farkl ekillerde aklanmtr. 1924'de Uluslararas Mahkeme, Yunanistan'n ngiltereye kar talebini incelerken bu kavram u ekilde aklamtr: Anlamazlk, belli bir hukuk
kuralyla ilgili dnce farkll, iki taraf arasnda hukuki
dncelerin atmasdr. 31 H. Kelsen anlamazl, bir
devletin baka bir devletten bir eyi talep etmesi, dier
devletin de bu talebi kabul etmememesi 32 olarak tanmlamtr.
Durum ise anlamazlktan daha kapsaml bir kavram olarak alglanmaktadr. Durum, devletlerin karlarnn atmas olarak belirlenmitir. H. Kelsene gre: Her
bir anlamazlk bir durum olduu halde, her durum anlamazlk deildir. Bu yzden de her durumu anlamazlk
olarak deerlendirmek doru deildir.33
ou hukuku anlamazla nazaran durumun daha
belirsiz olduunu kabul etmektedir. 34 Uluslararas anlamazlk, iki ve daha fazla devletin eitli uluslararas konulara farkl yaklamas sonucu olumu ve dzenlenmemi
belli konulardaki karlkl talepleridir. Durum ise belli bir
konuyla ilgili olmayan, karlarn atmas sonucu oluan
50
ortamlarn bilekesi olarak deerlendirilebilir. Durumda

ekil bakmndan bir anlamazlk sz konusu deildir, fakat
anlamazln olumas iin objektif bir ortam mevcuttur.35
BMT Tz'nde problemli ilikilerin snflandrlmas iin, durum ve anlamazlk kavramlarndan faydalanlmaktadr. Fakat Tzkte bu kavramlarla ilgili tanmlama yaplmamtr. Tzn eitli maddelerinde durum
ve anlamazlk kavramlar birlikte ya da ayr olarak kullanlmtr. Onlar balkta toplayabiliriz:
- Sadece anlamazlk kavramnn kullanld maddeler
(m. 2, fkra 3; m. 27, fkra 3; m. 33, fkra 1 ve 2; m. 35, fkra
2; m. 37, fkra 1; m. 38; m. 52, fkra 2 ve 3; m.95).
- Sadece durum kavramnn kullanld maddeler
(m.11, fkra 3, m. 14; m.40).
- Anlamazlk ve durum kavramlarnn birlikte kullanld maddeler (m.1, fkra 1; m. 12, fkra 1; m. 34; m.
35, fkra 1; m.36, fkra 1).36
Tzn, Genel Kurul'un yetkilerini belirleyen maddelerinde de bu fikir teyit edilmektedir. Tzn anlamazla
ilikin 11/3. maddesinde, Genel Kurul uluslararas sulh ve
gvenlii tehdit eden durumu, Gvenlik Konseyi'ne bildirebilir. Madde 14'de ise, Genel Kurul, genel refah ve dostluu bozabilecek her trl durumun sulh vastasyla zlmesini tavsiye etme yetkisine sahiptir.37
Tzn 34. maddesine gre, Gvenlik Konseyi, anlamazlk veya uluslararas atma oluturabilecek durumlar
ve onlarn mahiyetini belirlemek amacyla aratrma yapma
yetkisine sahiptir 38 . Bu maddede kullanlan uluslararas
51
atma veya anlamazlk oluturabilecek durum ifadesi,

durumun anlamazlkdan farkl bir kavram olduunu gstermektedir. Fakat bu farkn ne olduu maddenin ieriinden anlalmamaktadr.
Tzkte BMT Gvenlik Konseyi'nin atmay, anlamazlk veya durum olarak deerlendirmesinin douraca
hukuki sonular farkldr. yle ki, Tzn 27/3. maddesi
gerei, anlamazln taraf olanlar Gvenlik Konseyinin
karar alma srecine katlmamal, oy kullanmamaldr. Bu
hkm durumlara uygulanmamaktadr. Tzn 36. maddesinin 1. fkras gerei, Gvenlik Konseyi hem anlamazlk hem de durumun dzenlenmesiyle ilgili usul ve sre
tavsiye edebilir. 37. ve 38. maddeleri gerei, Gvenlik Konseyi taraflara anlamazln zmne ilikin tavsiyede bulunabilir. Fakat bu durum iin geerli deildir. Tzn 36/3.
maddesine gre, sadece anlamazlklarla ilgili bavurular
Uluslararas Mahkemeye yaplabilir. Durumlarla ilgili problemlerden dolay Mahkemeye bavurma imkan yoktur.
Sonu olarak, anlamazlk ve durumun ortak zellii, devletlerin karlarnn atmas sonucu olumasdr.
Bu kavramlar arasndaki fark ise, anlamazlkta devletlerden biri dierine talepler ileri srebilirken, durumda
byle bir talep sz konusu deildir.
Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn uluslararas
hukuk bakmndan anlamazlk ya da durum olmasna
ilikin mahiyetini belirlemeden, baz benzer anlamazlklar gzden geirmek yerinde olacaktr. 1947-1965'li yllarda
Kemir blgesiyle ilgili Hindistan-Pakistan silahl atmas,
Ekim-1947'de Pakistan'n Kemir'e girmesiyle bir durum
52
olarak balam, fakat Hindistann blgeye mdahalesi ile

birlikte anlamazla dnmtr.
1971 Hindistan-Pakistan anlamazln da durum
olarak deerlendirebiliriz. Pakistan ynetiminin, Pakistan'n dousunda yerleen Hindular toplu olarak g ettirmesi
bir durumdur. Fakat bu durum, iki devlet snrlarnda
gerginlii artmasna ve sonunda Hindistan ve Pakistan
arasnda savan, yani anlamazln domasna neden
olmutur.39
Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn Ermenistan'n
Azerbaycan'dan arazi talepleriyle balamas her kes tarafndan bilinmektedir. Azerbaycan topraklarnn ele geirilmesi
plann gerekletirmek iin birinci aamada Ermenistan'da
yaayan Azeriler topraklarndan srlmtr. Bylece, problem uluslararas bir durum olarak ortaya kmtr. Sonraki
aamada ise, Ermenistan Dalk Karaba zerinde hak
iddia etmeye balamtr. Bu durum ise anlamazlk olarak
kabul edilmelidir. Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnn
sonraki aamalarnda Azerbaycan topraklarnn %20'si
Ermeniler tarafndan igal edilmitir. Problemle ilgili BMT
Gvenlik Konseyi 4 kararname kabul etmitir. 30 Nisan
1993 tarihli, 822 sayl ve 29 Temmuz 1993 tarihli, 853 sayl kararnamelerde durumun blgede sulhu ve gvenlii
tehdit etmesi; 14 Ekim 1993 tarihli, 874 sayl ve 11 Kasm
1993 tarihli, 884 sayl kararnamelerde ise durumun gerginlemesinden duyulan rahatszlk ifade edilmitir. Bu kararnamelerde problemin uluslararas anlamazlk olarak
deerlendirilmesinin nedeni, BMT'nn Ermenistan' anlamazln taraf olarak kabul etmesinden kaynaklanmaktadr.
53
ayet problem uluslararas bar ve gvenlii tehdit etmekteyse, o yerel anlamazlk olarak deerlendirilemez. V.
K. Sobakin yerel anlamazlklara mahsus iki zellik belirtmitir. 40 Bir anlamazln blgesel anlama ve organlar
araclyla zm, bu anlamazln BMT Gvenlik Konseyi'nin yetkisi dnda olmas eklinde anlalmamaldr.
nk, Tzn 34. maddesine gre Gvenlik Konseyi'nin
uluslararas sulh ve gvenlii tehdit eden her trl durum
ve anlamazla mdahale etme yetkisi vardr. Uluslararas
bar ve gvenlii tehdit etmesi BMT Gvenlik Konseyi
kararnameleriyle belirlenen Ermenistan-Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba probleminin zm taraflarn
anlamasyla AGT'e havale edilmitir.
Dalk Karaba gibi arazi anlamazlklar, ncellikle
halklarn kendi kaderini tayin etme hakk, arazilerin g
kullanarak igal edilmesinin yasaklanmas, bilinen snrlarn uluslararas hukuka uygun ve karlkl anlamalarla
deitirilmesi konularyla yakndan ilgilidir.
Halklarn kendi kaderini belirleme hakk, uluslararas
hukuk prensibine dntkten sonra, arazi deiiklii
problemleri bu ilke erevesinde zlmtr. Ancak burada kendi kaderini belirleme hakkyla ilgili nemli bir
noktann bilinmesinde fayda vardr. BMT bu hakk aznlklara deil, bir devlet ierisinde yaamakta olan halklara
tanmtr.
Azerbaycan, bamszln ilan ederek, arazi konusunu
da zmtr. SSCB'nin dalmas, Azerbaycann arazisinin deitirilmesine sebep tekil etmemelidir. nk, 23
Austos 1978 tarihli Devletlerin Hukuki Varisliiyle lgili
54
Viyana Szlemesi hkmlerince devletlerin, anlamalarla

belirlenmi snrlar deitirilemez. Yani, anlamalarla belirlenmi snrlar, hukuki varisliin uygulanmasyla deitirilemez. 41 Kald ki, hukuk varisliiyle ilgili uluslararas
hukuk kurallar, devletler arasnda tehlikeli anlamazla
neden olabilecek hkmler iermemelidir.42 Snrlarn deitirilmesi, sadece devletler arasnda yeni anlamalarn
imzalanmasyla gerekleebilir. Uygulamada da bunun rneklerini grmek mmkndr.43
Arazi problemleri genellikle silahl atmalara neden
olmaktadr. Bu tr anlamazlklarda g kullanan taraf, bu
vastayla arazi kazanmay amalamaktadr. Smrge altndaki halklarn bamszlk iin ayaklanmalar uluslararas
hukuk tarafndan hukuka uygun kabul edilmektedir. nk, smrgeciden kurtulmak iin gerekletirilen ayaklanmada araziyle ilgili bir anlamazlk sz konusu olmamaktadr. Kald ki, bu ayaklanmayla smrge altndaki halk
kendi kaderini belirleme hakkn kullanmaktadr. Smrge
altndaki arazi, smrgeci devletin arazisi olarak kabul
edilmediinden, burada bir arazi anlamazlndan bahsetmekte mmkn deildir.
Ermenistan-Azerbaycan anlamazlnda ise durum
byle deildir. Dalk Karaba arazisinde yaayan Ermeniler aznlk olduklarndan, kendi kaderlerini belirleme hakkna sahip deildir 44 . Onlarn yaadklar topraklar Azerbaycan arazisi olduundan dolay, Ermenilerin arazi elde
etmek amacyla gerekletirdikleri silahl atma da, bamszlk sava olarak deerlendirilemez. Burada aznln
separatizmi (latince separatus-ayrlm, ayrlma gayreti) ve
55
sonraki aamada Ermenistann Azerbaycan topraklarnn

bir ksmn igali sz konusudur.45
Bir devletin baka bir devleti igalinde arazi unsuru
nemlidir. Zira, igalin temel amac snrlar deitirmektir. Ermenistan'n Azerbaycan topraklarnn bir ksmn igalinin amac da budur. Bu igal, BMT Gvenlik Konseyi
kararnamelerinde kabul edilmi, igal edilmi arazilerinden
igalci ordularn karlmas talep edilmitir. Fakat Ermenistan igal ettii arazilerden kmad gibi, tam tersi bu
topraklar kendi topraklarna katmaya ynelik bir takm
almalar yapmtr. ada uluslararas hukuk, g kullanmayla arazi kazanlmasn tanmamaktadr. Bu yzden
Ermenilerin bu arazide devlet kurma abas hukuka uygun
kabul edilemez.
Arazi problemleriyle ilgili silahl atmalar, devletleraras savalardan farkl zelliklere sahiptir. Arazi problemleriyle ilgili silahl atmalarda genellikle devletler aras
diplomasi ve ticari ilikiler kesilmemektedir. Ermenistan ve
Azerbaycan arasnda bu tr ilikilerin olmamas da devletler arasnda kk arazi anlamazlklarndan ziyade, gerek
bir savan varln teyit etmektedir.
Arazi problemleri, hukuken tek tarafl arazi taleplerinden ve ok da byk olmayan snr ihtilaflarndan ayrlmaktadr. Arazi problemlerinin taraflar sadece devletler
olabilir.
Arazinin kime ait olduuna dair anlamazlklarda taraflarn her biri sz konusu arazi zerinde egemenlie sahip olduunu iddia etmektedir. Bu yzden de anlamazla
taraf olan devletin bir zamanlar bu egemenlie sahip ol56
mas artdr. ayet iddia sahibi hi bir zaman ilgili arazide

egemen olmamsa, bu arazinin ona ait olduunu iddia
edemez. Bu nedenle arazi anlamazlklarnda taraflar, anlamazlk konusu arazi zerinde bir zamanlar egemenlie
sahip olduunu ve bu egemenliinden gnll olarak vazgemediini ispatla mkelleftir.
Yukarda belirtildii gibi, Ermenistan-Azerbaycan anlamazl arazi problemi deil, Ermenistan'n Azerbaycan
topraklarnn bir ksmn igalidir. Tarihte Ermenistan
Dalk Karaba arazisinde hibir zaman egemenlie sahip
olmamtr. Bu nedenle de Ermenistan, Dalk Karaba'n
ona ait olmasn talep edemez. Ayrca, Azerbaycann kendi
arazileri zerinde egemenlii g kullanlarak snrlandrlmtr. Bu nedenle bu topraklar, arazi anlamazlnn
konusu olamaz.
Karaba problemini arazi anlamazl olarak tanmlamak, bu topraklarn sahipsiz olduunu kabul etmek anlamna gelmektedir. Tek tarafl arazi taleplerinde talep
eden devlet, arazinin hukuken kar tarafa ait olduunu inkar etmemektedir. Fakat, bu arazinin sahibinin deitirilmesi gerektiini iddia etmektedir. Yani, bu tr anlamazlklarda talep eden devlet sz konusu arazi zerinde egemenliinin olmadn itiraf etmektedir.
Gnmzde, Uluslararas Hukuk, toprak btnl
prensibi ile birlikte, arazi sahibinin deiebileceini de kabul etmektedir. Uluslararas hukukta taraflarn iradesiyle
arazi deiikliine ayrlma (sesection) denilmektedir. 46
Ayrlma anlamasnn taraflar sadece devletler olabilir.
Ayrlma, komu devletler arasnda arazi deiiklii ile de
57
gerekletirilebilir. Arazi verilmesinin doal sonucu olarak,

arazide yaayan insanlarn vatandalnn deitirilmesi
sz konusu olmaktadr. Verilen arazide yaayan kiilere,
devletlerden birinin vatandaln tercih hakk tannmaktadr. Ne ekilde gerekletirilmi olmasna baklmakszn
ayrlma, anlamayla resmiletirilmektedir. Arazi verilmesiyle ilgili anlamann parlamento tarafndan onaylanmas
gerekmektedir.
Arazi anlamazlklaryla ilgili plebisit ve referandum
konularnn da aklanmas nemlidir. Tartmal bir arazinin kime ait olduu plebisit veya referandum yoluyla
belirlenebilir. Dalk Karaba'da blgenin kime ait olduunun belirlenmesi iin plebisit veya referandum yaplmas
nerilmitir.47
Plebisit (latince, plebiseitum, plebs sade halk ve setitum
karar) devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete balanaca ile ilgili halk oylamasdr. Uluslararas hukukta
plebisit, bir arazide yaayan halkn, sz konusu arazinin
hangi devlete ait olmasyla ilgili iradesini belirleme arac
olarak kullanmaktadr. Plebisit, devletin i hukukuna uygun veya uluslararas anlamayla gerekletirilebilir48.
Dalk Karaba'n, hangi devlete ait olmas gerektii ile
ilgili plebisit yaplamaz. ncelikle belirtmek gerekir ki,
plebisit sadece arazi anlamazl, yani iki devlet arasndaki
bir arazinin hani tarafa ait olmas erektii ile ilgili yaplabilir. Oysa Ermenistan-Azerbaycan anlamazl arazi problemi deildir. ki lke arasndaki sorunda sadece Ermenistan'n tek tarafl arazi talebi sz konusudur. Bu tr arazi
problemleri ise plebisitle zlemez.
58
kincisi, arazi problemlerinde plebisit sadece anlamazln taraf olan devletler arasnda imzalanm anlamayla
gerekletirilebilir. nk arazi probleminde arazinin hangi
halka deil, hangi devlete ait olduu zlmelidir. Azerbaycan ile Ermenistan arasnda ise byle bir anlama yoktur.
Arazi problemlerinde plebisitin taraflar halk zelliini
tamayan gruplardr. Bu bakmdan Dalk Karaba arazisinde yaayan insanlar (hem Ermeniler, hem de Azeriler)
plebisitin taraf olabilir. Fakat bunun iin arazinin kime ait
olmasyla ilgili devletler arasnda arazi problemi olmal,
devletler byle bir anlamazln varln itiraf etmeli ve
devletler arasnda plebisitin gerekletirilmesiyle ilgili anlama olmaldr. Belli bir arazide yaayan aznlklarn bu
arazinin hangi devlete ait olduunu belirlemek amacyla
silahl ayaklanma hakknn olmadn da belirtmek yerinde olacaktr.49
Referandum, demokrasinin nemli kurumlarndandr.
Belli bir konuyla ilgili halkn oy kullanmasdr. Referandum konusu adaylar deildir. Referandumun konusu, belli
bir konu, kanun, kanun tasars, anayasa deiiklii, lkenin uluslararas statsyle ilgili bir konu veya i politikayla
ilgili bir konu olabilir. Plebisit referandumun zel bir eklidir50. Azerbaycan kanunlarnda sadece referandum kavram kullanlmaktadr ve genel oy kullanm demektir. Azerbaycan Anayasasnn 3. maddesinin 1. fkras gerei:
Azerbaycan halk kendi haklar ve menfaatleriyle ilgili her
konuyu referandum yoluyla oylayabilir. Anayasa'nn 11.
maddesinin 3. fkrasndaki hkme gre, Dalk Karaba
arazinin sahibinin deitirilmesi amacyla sadece Azerbay59
can Cumhuriyeti Milli Meclisi'nin kararyla referandum

yaplabilir. Szkonusu referanduma Azerbaycan vatandalarnn tamamnn katlmas gerekmektedir. Bu nedenle 10
Aralk 1991'de Dalk Karaba arazisinde gerekletirilmi
referandum geerli deildir, hukuki adan bir hkm
ifade etmemektedir.
SONU
- Anlamazln ilk dnemlerinde Dalk Karaba'da gerekletirilen blclk faaliyetleri Ermenistan tarafndan
desteklenmi ve Dalk Karaba arazisinde ayrlk faaliyette bulunan terristlere Ermenistan tarafndan her trl
yardm yaplmtr;
- Anlamazln sonraki aamalarnda Ermenistan, Azerbaycan arazisine silahl birlikler, dzenli askeri gler gndermi, paral katiller kiralam ve onlara her trl destei
salamtr;
- Dalk Karabaa komu yerleim birimleri, srekli olarak Ermeniler tarafndan silahl mdahaleye, bombal saldrlara maruz kalmtr;
- Savata esir alnan sivil insanlar ve askerler Ermenistan'a gtrlm ve u anda da Ermenistan'da esir olarak
tutulmaktadr;
- Uluslararas Hukuk kurallarna aykr ekilde Ermenistan Parlamentosu 1 Aralk 1989'da Dalk Karaba'n
Ermenistan'a birletirilmesiyle ilgili karar alm ve imdiye
kadar bu karar iptal edilmemitir;
- Ermenistan Parlamento seimlerinde Azerbaycann ayrlmaz bir paras olan Dalk Karabadan da parlamento
yesi seilmitir;
60
- Ermenistan Parlamentosu, Dalk Karaba'n Azerbaycan'a ait olmasyla ilgili her trl hukuk kuralnn tannmamasyla ilgili karar kabul etmitir;
- Ermenistan, Bamszlk Bildirgesine hukuka aykr
ekilde Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dalk Karaba arazisini de katmtr.
Bunlarn tamam bir daha gstermektedir ki, Karaba
Sava sonucunda igal edilen Azerbaycan arazilerinin igalden kurtarlmas iin BMT Gvenlik Konseyi, BMT
Tz'nn 24. maddesi gerei yetkilerini kullanmal ve
Tzn 7. blmnde ngrlen faaliyetleri yerine getirmelidir.
61
kinci Blm Dinotlar

1
Politologiya. Ensiklopediesky slovar. M., 1993, s.142.
Levin D.B. Prinsip mirnovo razreeniya mejdunarodnx sporov. M.,

Nauka, 1977, ss.53-54.
Felsefe. Bak, Azerbaycan neriyat, 1997, s.247
Mirskiy G. Eyo raz o raspade SSSR i etieskix konfliktax , Mirovaya

ekonomika i mejdunarodne otnoeniya. 1997, No 2, s.13.
a.g.m.
Maleva D. Konflikt na yuge SNG i na Blijnem i Srednem Vostoke

(spravnitelny analiz), Mirovaya ekonomika i mejdunarodne otnoeniya. 1995, No 10, s.39.

(spravnitelny analiz), Mirovaya ekonomika i mejdunarodne
otnoeniya. 1995, No 10, s.39.
Kosolapov N. Konflikt postsovetskovo protstranstva i sovremennaya

konfliktologiya. , Mirovaya ekonomika i mejdunarodne otnoeniya.
1995, No: 10, s.8.
D Basnda Yukar Karaba sorunu (3 ubat-16 Mart 1992. T.C.

Babakanlk. Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl.)
10
Mirskiy G. Tak li uj straen islamizm dlya Rossii? Mirovaya

ekonomika mejdunarodne otnoeniya. 1995, No: 10, s.146.
11
Regional mnakaalar btn dnyada slh n tehlkedir,

Azerbaycan qazeti, 30 aprel 1993.
12
Urguhari B. The Role of the United States in the Irag-Kuwait Conflict

in 1990 (SIPRI Yearbook 1991. World Armament and Disarmament)
New York, 1991, pp.617-637; The United Nations and the IrakKuwait Conflict 1990-1996, Coperight 1996. United Nations, ss.25-56.
13
BMT Ba katibi etnik mnagielerin dnyada tehlkesizlik n

soyug mharibeler geder tehlke yaratdnz hesab edir. Azerbaycan
gazeti, 8, 12 yanvar 1994.
14
Etinger Y. Mejnasionalnie konflikt v SNG i mejdunarodny opt,

Svobodnaya msla, 1993, No; 3, ss.87-95.
15

(sravnitelny analiz), Mirovaya ekonomika i mejdunarodne
otnoeniya. 1995, No: 10. s.38.
62
16
Tikov V. O prirode etnieskix konfliktov, Svobodnaya msla, 1993,

No: 4, s.6.
35
Pumin E.A. Mirne sredstva razreeniya mejdunarodnx sporov. M.,

Mejdunarodne otnoeniya, 1974, ss.12-13.
17
Mirskiy G. Nasiya, etnos, relegiya v entralno-aziatskom kontekste,

Mirovaya ekonomika i mejdunarodne otnoeniya. 1993, No: 12, ss. 5-10.
36
Mejdunarodne prava. M., Mejdunarodne otnoeniya, 1998, s.287.
37
Kelsen H. The Law of the United Nations. London, 1951, p.361
18
Mirskiy G. Eyo raz o raspade SSSR i etnieskx konfliktax, Mirovaya

ekonomika i mejdunarodne otnoeniya. 1997, No: 2, s.18.
38
Levin D. B. Prinsip mirnovo razreeniya mejdunarodnh sporov. M.,

Nauka, 1977, s.59.
19
Stayes in Armed Conflict. 1988. Uppsala, 1989; SIPRI Yearbook 1991.

New York, 1991.
39
20
Blienko .P. Presedent v mejdunarodnom prave. M., Mejdunarodne

otnoeniya, ss.50-58.
Titarenko V. slamizm i intres Rossii, Mirovaya ekonomika i

mejdunarodne otnoeniya. 1995, No:1, ss.34-41.
40
21
Bradford E. Mediterranean. Portrait of a Sea. Zabbar, 1989, pp.422-423.
Sobakin V.K. Kollektivnaya bezopasnost garantiya mirnovo

sosuestvovaniya. M., zd-vo MO, 1962, s.344.
41
22
Montgomeri U. Vliyanie islama na srednovekovuyu Evropu. M.,

Nauka, 1976, s.19.
Vlasova L.V. Pravopreemstva gosudarstv v otnoenii dogovorov.

Minsk. 1982. ss.81-86.
42
23
International Herald Tribun, January 21, 1992.
Zaharova N.V. Pravopreemstvo gosudarstv. M., 1973, s.74.
43
24
Mehtiyev R. E. Mejnasionalniye otnoeniya na isxode XX stoletiya.

Bak, 1995, s.184.
Klimenko B.M., Uakov N.A. Neruimost granis-uslovie mejdunarodnovo mira. M., Nauka, 1975, s.92.
44
25
bayev V. E. Qafqaz Mselmanlar daresi ve Ermenistan-Azerbaycan

mnakaas, Bak, 1999.
26
Material seminara Konistitusionny status svtonomii. Baku, 22-23

aprelya 1999 g., Azerbaycan Respublikas Konistitusiyas Mehkemesinin Melumat. 1999. No: 1.
John Paul II for Peace in the Middle East. War in the Gulf Gleaning
Through the Pages of Losservatore Romano. New York, 1992, p.83.
45
Slovar inostrannh slov. M., Ruskiy Yazk, 1985, s.450.
46
Sesessiya, devletlerin karlkl anlamasyla belli arazi zerinde

egemenlik hakknn baka devlete verilmesi anlamna gelmektedir.
Klimenko B.M. Gosudarstvennaya territoriya. M., Mejdunarodne
otnoeniya, 1974, s.87
47
Kak primirit dve istin, Vek. No: 37. 3-9 oktyabrya 1997 g.
48
Slovar mejdunarodnovo prava. M., Mejdunarodne otnoeniya, 1986,

s.276.
49
Klimenko B.M. Mirnoe reenie territorialnh sporov. M., Mejdunarodne otnoeniya, 1982, s.179.
27
Poslednee slova na Balkanax poka ostaetsya za nasiliem. Mirne

inisiativ Moskv i Vatikana natalkkivayutsya na rezke za yavleniya
liderov NATO, Nezavisimaya gazeta 2 aprelya 1999 g.
28
Paazade A. . Qafqazda slam: tarix ve masirlik. Bak, 1991, s.194.
29
Curle A. Tools for Transformation: A Personal Study Stroud, 1990;

Rupasinghe K. (ed.) Conflict Transformation in Protracted Internal
Conflict. London, 1994.
30
Azerbaycan Beynelhalk Alemde, Bak 1996. Cild I, ss.151-152.
31
The Permanent Courd of International Justice, Ser. A, No 2, p.11.
32
Kelsen H. The Law of the United Nations. London, 1951, p.360.
33
Kelsen H. The Law of the United Nations. London, 1951, p.360
34
Bentwich N., Martin A. A Ccommentary on the Charter of the United

Nations, p.80; Kelsen H. The Law of the United Nations. London.
p.360.
50
63
Eniklopedieskiy yuridieskiy slovar. M., NFA.M. 1998.
64
nin kurulmas ve Ermenileri bu blgeden uzaklatrmas

ile blgeye ilikin amalarna ulaamayan Ermeniler, tm
dikkatlerini Gney Kafkasyaya yneltmitir.
NC BLM
NSAN HAKLARI AISINDAN ANALZ
Reha Ylmaz
GENEL OLARAK
Ermeniler 19. yzyln sonlarndan itibaren Kafkasya ve
Dou Anadoluda Byk Ermenistan (!) devleti kurmak
iin byk bir mcadele vermitir. Bu mcadelede hibir
kural gzetmeyen, her trl kirli oyuna mracaat eden
Ermenilerin en nemli silah terrizm olmutur. Kafkasyada hibir yerde ounluu salayamayan Ermeniler, Batl
devletlere kar taleplerini glendirmek iin Trk ve dier
Mslman halka kar soykrm ve etnik temizlik siyaseti
yrtmtr.
Bu siyaset, arlk Rusyasnn son dneminde, ksa sreli Ermenistan devletinde, Sovyetler Birlii ve SSCB sonras
bamsz Ermenistan Devleti dneminde de devam etmitir. Bu siyaset erevesinde Dou Anadolu ve Gney Kafkasya Mslmanlardan arndrlacak ve mono etnik bir
devlet oluturulacaktr. Osmanl Devletinin Birinci Dnya
Savana girmesi nedeniyle gvenlii, gereince temin
edememesinden istifade eden Ermeniler, Dou Anadoluda
byk katliamlar gerekletirseler de Trkiye Cumhuriyeti
Dr., Qafqaz niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi
65
Gney Kafkasyada ncelikle Ermenistan topraklarndaki Azeri Trklerini ve dier Mslman halklar aamal
bir ekilde etnik temizlie maruz brakan Ermeni milliyetisi yneticiler, 1988 ylndaki devlet operasyonu ile birlikte
bu amalarna ulam ve 300 bin civarndaki yerli halk srlmtr. Tm dnyada ve uluslar aras szlemelerde
etnik temizlik olarak adlandrlan bu operasyon sonucunda Ermenistan mono etnik yapya sahip bir devlet haline gelmitir.
Elde ettii baarlardan ba dnen Ermeniler faist
amalarn hayata geirebilmek iin hazrladklar siyasetin
bir sonraki admn, yani Karaban Azerbaycandan koparlarak Ermenistanla birletirilmesi aamasn uygulamaya
koymutur. Dalan SSCB askerlerinden de yardm alan
Ermeniler Karabada tarihte az grlr bir soykrma balam, insanla yakmayacak fiillerle binlerce insan ldrm, ikenceye tabi tutmu ya da malvarlna el koymutur.
Ermenilerin hak iddia ettii Karaba blgesi yzyllardr Trklerin ve Mslman halkn ounluu oluturduu
bir blge olmutur. Karaban Azerbaycana ait olduu 1
Aralk 1920de ve 1921de Sovyetler Birlii tarafndan da
resmen teyit edilmitir. Buna karn, Sovyetler dneminde
Ermeni milliyetiliinin g ald en nemli konulardan
biri de Karaba sorunu olmu ve sk sk Ermeni milliyetileri Karaban Ermenistana katlmas gerektiini savun66
Dalk Karaba Savann nsan Haklar Asndan Analizi
mutur. Nitekim henz Sovyetler Birlii dalmadan, Karaba blgesi Ermeni milliyetilerinin hedefi olmu, 1987de
75.000 Ermeni, Ermenistan ile birlemek istediklerini
belirterek Merkezi Komiteye dileke vermitir. Ancak bu
dilekeleri Sovyet makamlarnca kabul edilmemitir. 1988
atmalar iddetli gemi ve bir ok kii tutuklanm ya
da yaralanmtr. Bu atmalar sonucunda blgedeki Azerbaycanl nfus g etmeye balam, Karaba blgesi Ermenilerin istedii ekilde adm adm boaltlmtr.
Bu sonular, Karaba Savan sadece Ermeni devletinin

deil, ayn zamanda halkn da tevik ettiini ve buradaki
insanlk d faaliyetleri desteklediini gstermektedir.
Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba

Savann bir ok boyutu bulunmakla birlikte, insan haklar ihlalleri dier boyutlarn geride brakm ve sava sresince ok ac olaylar yaanmtr. Azerbaycan Cumhuriyeti'nde son dnemlerde insan haklar ilgili kanunlarn kabul
edilmesi, insan haklarnn korunmasyla ilgili kurumlarn
oluturulmas, eitli uluslar aras szlemelere imza atlmas bu konudaki sorunlarn zmne yardmc olamamtr. Azerbaycan hkmetinin zverili almalarna ramen lkede Ermenistan ve Karabadan srgn edilmi ve
mlteci durumuna dm bir milyondan fazla insan halen bir ok haktan mahrum olarak yaamaktadr.
1. KARABA SAVAI YA DA
ERMENLERN AZERBAYCANLILARI
SOYKIRIMI SYASETNN YEN ADIMI
Kafkaslardaki topraklarn geniletmek isteyen Ermenistan, tarihi silah terrizmden Karaba Savanda da istifade etmitir. Uluslar aras nsan Haklar Hukukunca su
kabul edilen bir ok fiilin yetkili ahslar yan sra Ermeni
halk tarafndan ilenmesi, Karaba Savan daha da dramatik hale getirmitir. Asl nemlisi Ermeni devleti terrizmi bir devlet politikas haline getirmitir. Bu amala bir ok
terrist tekilat kurulmu ve desteklenmitir. Bir ok yetkili
zel grevlerle Savan kritik anlarnda faaliyet gstermitir1.
Bugn resmiyette bir ok uluslar aras szlemeye taraf

olan Ermenistan, Karaba Savana dorudan itirak etmi, Savan sevk ve idaresine de katlmtr. Karaba
Savanda komutanlk yapan bir ok uluslar aras sulu
bugn Ermenistan devletinin nemli makamlarnda yneticilik yapmaktadr. Karaba Savanda insanlk sularna
katlm ve ldrlm Ermeni katiller kahraman ilan edilerek, nemli toplu kullanm alanlarna adlar verilmitir.
Karaba Sava ve devamndaki gelimeler dikkate alndnda Ermenistann bilinli olarak Azerbaycanllara kar
soykrm siyaseti yrtt ak ekilde anlalmaktadr.
Soykrmn nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi'nin
Soykrm oluturan eylemler baln tayan 2. maddesi
gerei, Soykrm denildiinde, ulusal, etnik, rksal veya
dinsel bir grubu, ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak
amacyla ilenen aadaki fiillerden anlalmaktadr:
67
Bu almada Karaba Savandaki insan haklar ihlalleri, Uluslar aras nsan Haklar Hukuku erevesinde analiz edilecektir. Bu erevede Savataki faktlar, uluslar aras
szlemelerdeki dzenlemeler nda ele alnarak, tetkik
edilecektir.
68
a) Gruba mensup olanlarn ldrlmesi;

b) Grubun mensuplarna ciddi surette bedensel veya
zihinsel zarar verilmesi;
c) Grubun btnyle veya ksmen, fiziksel varln ortadan kaldraca hesaplanarak, yaam artlarn kasten
deitirmek;
d) Grup iinde doumlar engellemek amacyla tedbirler
almak;
e) Gruba mensup ocuklar zorla bir baka gruba nakletmek.2
Dalk Karaba Savanda Azerbaycan halkna kar ilenen en acmasz uluslar aras sulardan biri, 25-26 ubat
1992de gerekletirilen Hocal katliamdr. Hocal katliamnda Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahl gler, Rus
birliklerinin yardmyla Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dalk
Karaba blgesine ait Hocal ehrine saldrm, ehri terk
edememi susuz ve silahsz insanlar acmasz ekilde katletmitir. O gece esir alnan sivil halk eitli ikencelerle
ldrlmtr3. Daha sonra blgede yaplan tetkikatlarda
kulaklar, burunlar kesilmi, ok sayda ocuk, kadn, yal
cesedi bulunmutur. Kadnlarn eitli azalar kesilmi,
yzlerinin derisi soyulmutur. htiyarlarn kafatas karlmtr. 28 ubat 1992'de uakla olay yerine gelenler kilometrelerce arazinin cesetlerle kapl olduuna ahit olmutur.4 Canl ahitlerin ifadeleri ve basn organlarnda yaymlanan film ve resimlerde grnen insanlk d cinayetler,
Ermenilerin srf soykrm amacyla bu operasyonu gerekletirdiini gstermektedir.
69
Soykrm suunda niyet nemli bir unsurdur. Zira

soykrm niyeti, bu suu, konusu bakmndan bir birine
benzeyen dier uluslar aras sulardan ayrmaktadr. Soykrm suunu oluturan unsurlar, bilinli ekilde, bilerek
ve zgr irade ile yaplan faaliyet olarak tanmlamak mmkndr. nk bu tr fiiller hi bir zaman tesadfen ve
tedbirsizlik sonucunda ilenmemektedir. Bu tr fiillerin
gerekletirilmesi niyetinin varl ve sonularn nceden
ngrlmesi, fiilin soykrm olarak deerlendirilmesi iin
yeterli deildir. Ayn zamanda bu amala fiillerin ilenmesi
ve belli bir halk veya gruba zarar vermesi gereklidir.
Karaba Savanda Ermenilerin Azeri halkna kar
soykrm suunun ilendiini ispatlayan bir ok olay mevcuttur. Mesela, canl ahitlerin ifadelerine gre, Nahivanik
kynde kadn, ocuk ve ihtiyarlar bilinli olarak ldrlm, cesetlerden tepeler oluturulmutur. Kamaya alan
sivil halk Ermenilerce pusuya drlerek ya ldrlm
ya da yakalanarak eitli ikencelere maruz braklmtr5.
Esir alnan ailelerin ocuklar zorla ellerinden alnmtr.
Uluslar aras szlemelere gre ocuklarn ailelerinden zorla alnarak baka bir gruba verilmesi soykrm suu olarak
kabul edilmektedir.
Hocal olayndan sonra olay yerine incelemelere giden
gazetecilerin ifadelerine gre, bir ok ocuk ikencelerle
ldrlmtr.6 Hocal olaylarnda gzleri karlm, kulaklar kesilmi, kafas paralanm bir ok ocuk bulunmutur.
Moskova'nn Memorial Hukuk Aratrmalar Merkezi'nin Hocalnn igalinde insan haklarnn bozulmasyla
70
ilgili yaynlad bildiri de: Kaan sivil halkn Ermeniler

tarafndan pusuya drlerek katledildii ifade edilmitir7.
Merkezin Adamdaki katliama ilikin verdii beyanatta: Sivil halktan 181 cesede (130 erkek, 51 kadn, bunlardan 13' ise ocuk) bilirkii raporu alnmtr. Bilirkii
raporlarnda 151 kiinin kurunla, 21 kiinin arapnel paralaryla, 10 kiinin ise dvlerek ldrld belirtilmitir.8
Uluslar aras szlemelere gre, soykrm suunun tamamlanmas iin temel unsurun birlikte gereklemesi
gerekmektedir:
-
Belli bir ulus, soy, rk veya bir dini grubun bulunmas;
Bu grubun tamamen veya ksmen yok etme niyetinin

olmas;
Bu gruba kar soykrm faaliyetlerinden her hangi birinin gerekletirilmesi.
Soykrm faaliyeti belli bir halka kar yaplmaldr.

Mesela, siyasi veya sosyal bir gruba kar yaplan bu tr
faaliyetler soykrm olarak deerlendirilemez. Soykrm suunun bir dier unsuru ise, yasaklanan fiillerin genel sonular ile ilgili belirgin niyetin olmasdr.9
Ayrca soykrm iin halkn tamamnn var olma hakknn tehdit edilmesi gerekmektedir. Yani fiil bir kiiye
kar bile yaplm olsa, niyet halkn tamamna ynelik ise
bu soykrm suu erevesinde deerlendirilmelidir10. nk soykrm suundan sorumluluun olumas iin, belli
bir halkn tamamen yok edilmesine gerek yoktur. Bunun
iin, suun konusunu oluturan fiillerden birinin, halkn
tamamen veya ksmen yok etme niyetiyle gerekletirilmesi
71
yeterlidir. 11 Bu artlar erevesinde gerekleen soykrm

suunun objektif deerlendirilmesi ve uluslar aras hukuk
kurallarna uygun bir ekilde faillerin cezalandrlmas
gerekmektedir.
Szleme'nin 5. maddesi gerei, soykrma teebbs,
soykrma destek vermek, soykrma katlma faaliyetlerinin
de cezalandrlmas gerekmektedir12. Szleme'yi oluturan
bu temel prensipler, BMT'nin Uluslar aras Mahkemesi
tarafndan uluslar aras rf adet hukukunun bir blm,
btn devletler iin ise uyulmas zorunlu hukuk kurallar
olarak kabul edilmitir. 13
Yukardaki fiiller dikkate alndnda Ermenilerin Azerbaycan Trklerine kar Karaba Savanda gerekletirdii
katliamlar, soykrm suunun artlarnn gerekletiini
aka gstermektedir. Bu olaylarda itirak eden Ermeni
askerlerin daha sonraki yllarda Ermenistann yneticisi
olmas, bu olaylarda Ermeni yetkililerin devlet siyasetinin
bir paras olarak bu fiilleri yerine getirdiini gstermektedir. BM Uluslar aras Mahkemesi soykrm faaliyetlerinin
yasaklanmasyla ilgili Barcelona Traction Case davasna
ilikin verdii kararnda, sorumluluklar erga emnes (mutlak) sorumluluklar olarak isimlendirmitir.14 Bu mahkeme
kararna esasen Ermeni yetkililerin Karaba Savandaki
sorumluluu ak ekilde gzkmektedir. Zira, Ermeniler
tarafndan Ermenistan'da ve Karabada Azerilere kar yaplanlar, soykrma ilikin fiiller bellidir ve bunlar Szlemede n grlen artlar ak bir ekilde tamaktadr. Bu
nedenle Azerbaycan halk, Szleme hkmlerinin Ermenilere uygulanmasn bu hukuk kurallarnn geree dnmesini beklemektedir.
72
2. KARABA SAVAINDA ETNK TEMZLK

Etnik temizlik terimi, bir etnik gruba mensup insanlarn zorla yerinden edilmesini amalayan deiik siyasal
politikalar ifade eder. Genellikle, zorla g ettirme, belirli
bir nfusun yerini deitirme gibi uygulamalarn sonucunda ortaya kar. Etnik temizlik, dar anlamda byk insan
haklar ihlalleri ve dier faktrler eliinde, kitleleri zorla
yerlerinden etmek olarak tanmlanrken; geni anlamda
nfus transferi teriminin e anlamls olarak kullanlmaktadr.
Askeri esirler, kayp Azerbaycan vatandalaryla ilgili
konularda almalarda bulunan Devlet Komisyonu'nun
verdii bilgilere gre: Bu savata Ermenistan tarafndan
4.674 Azerbaycan vatanda esir alnm veya karlmtr.
Onlardan 314' kadn, 61'i ocuk, 253' ihtiyardr. Ermenistan Cumhuriyeti topraklarnda ve Azerbaycan'n Ermenistan tarafndan igal edilmi blgelerinde 39'u kadn,
12'si ocuk ve 39'u ihtiyar 900 kiinin tutulduu yer bellidir. Dierlerinin tutulduu yerlerle ilgili hi bir bilgi bulunmamaktadr. Bu ise, bu kiilerin Uluslar aras nsan
Haklar Hukukunun tand haklardan yararlanamamas,
yani zor artlarda altrlmas, dvlmesine, ikencelere
maruz, salk hizmetlerinden mahrum braklmalar phesini dourmaktadr. Elde edilen bilgilere gre 145 Azeri
Trk esir kamplarnda ldrlmtr. 4 kii esir kamplarnda yaplan ikencelere dayanamayarak, serbest brakldktan hemen sonra lmtr15.
Azerilerin esir kamplarnda insanla aykr ekilde
tutulmas ve uluslar aras szlemelerle tannan haklardan
73
mahrum braklmalar sava sonras dnemde ciddi bir

problem olarak devam etmektedir. Zira, Evrensel nsan
Haklar Bildirgesinin 4. maddesinde Hi kimse kle olarak tutulamaz. Ayrca Bildirgenin 5. maddesinde: Kiilerin ikencelere, insanlk d ve onur krc cezalara maruz
braklmasnn kabul edilemez olduu kabul edilmitir.
Yine Bildirgenin 13. maddesinde, Herkese yaayaca yeri
serbest belirleme hakk tannmtr16. Evlerinden kovulan
insanlarn kn soukta, yazn scakta gecekondularda yaamaya mahkum braklmalar, senelerdir yaam yerini
belirleme hakknn ihlal edildiini gstermektedir17.
Savata Ermenistan Azerbaycan'n ayrlmaz bir paras
olan Karaba ve evresini igal etmi, 900 ev yklm, malvarlklar yaklm, salgn hastalklar sonucu mltecilerin
yaad kamplarda her sene yzlerce yal, kadn ve ocuk
hayatn kaybetmitir 18 . Kiisel ve Siyasal Haklara likin
Uluslar aras Szlemenin 2. maddesine gre, Her bir devletin kendi snrlar ve yetki alannda yaayan btn ahslarn, bu Bildiriyle belirlenmi haklarna rk, cins, dil, din,
siyasi gr ve ulusal farkllklar gzetilmeden sayg gsterilmesi gerekmektedir 19 . Szlemenin 27. maddesinde,
soy, dil ve din bakmndan aznlklarn bulunduu lkelerde bu aznlklarn bulunduu kltrlerini, kendi dinini
yaama, kendi dilini kullanma haklarnn snrlandrlamayaca belirtilmitir.20 Fakat bu hkmler Ermenistan tarafndan 1960lerden itibaren dzenli olarak ihlal edilmitir.
Gerek Ermenistanda, gerekse Karabada Azerbaycan
Trklerinin eitim, salk, seyahat, adaletli yarg gibi haklar ellerinden alnrken, Sava ve sonras dnemde ise
yaamak haklar da ciddi boyutlarda ihlal edilmitir21.
74
Ermenistan devleti tarafndan Azerilere kar etnik temizlik politikas SSCB'nin kurulduu dnemden balamtr. Karaba'n dalk arazilerinde yaayan 80 binlik Ermeniye zerklik tannmasna ramen, o dnemde Ermenistan'da yaayan 580 bin, Grcistan'da yaayan 300 bin
Azeriye zerklik verilmemitir. Bu husus arlk Rusyas
dneminden itibaren yrtlen Trk ve dier Mslman
halklarn asimile edilmesine ynelik siyasetin devam olarak deerlendirilmelidir.
Sovyetlerin balangta sloganlatrdklar halklarn
serbestlii dncesini sadece Mslman olmayanlara
kar uygulamasndan cesaret alan Ermenilerin Azerbaycan'a kar blc ve faist siyasetini uygulamaya devam
etmitir. Bu politika aadaki maddeleri ieriyordu:
-
Dalk Karaba' Azerbaycan SSCB'den koparmak;

Azerbaycan SSCB'nin arazilerini ele geirmek;
Ermenistan SSCB'den Azerilerin karlmasn salamak22.
Bu siyaset, 1930, 1948, 1953, 1988 yllarnda kademeli

olarak uygulamaya konulmu ve bugn gelinen noktada
Ermeniler, Trksz Ermenistan, gal edilen Karaba ve
Karaba etrafndaki arazilerin igaline muvaffak olmutur23.
Ermenistan'da gerekletirilen etnik temizliin son aamas SSCB'nin dalmas dneminde olmutur. 1988'in kndan itibaren Ermenistan'da Azerilere kar etnik temizlemenin son aamas balatlm, Ermenistan'dan 185.519
Azeri Trk ve dier Mslman halklar zorunlu ekilde
srlmtr. Hepsinin malvarl yamalanm, SSCB bu
insanlarn haklarn almalarn temin edememitir.24
75
Srgn esnasnda gayri insani uygulamalara muhatap

olan Azerbaycan Trkleri, dvlm, aalanm, sakat braklmtr. 1988 Kasmn 27'den 29'na kadar Ermenistan
SSCB'nin Kugark, Spitak ve Stepanavan ehirlerinde 33
Azeri Trk ldrlmtr. Azerbaycan Cumhuriyet Savcl'nn bilgilerinde, 1988-1989'da Ermenistan'da gerekletirilen etnik temizleme dneminde 216 Azerinin ldrld belirtilmektedir. Onlardan 49'u zulmden kaarken
dalarda donarak, 41'i dvlerek, 35'i ikenceyle, 115 kii
yaklarak, 16 kii kuruna dizilerek, 10 kii fiziki tazyik, 2
kii Ermeni doktorlar tarafndan yanl tedavi ile, 3 kii
suda boularak, 1 kii yargsz infaz, 1 kii elektrie verilerek, 2 kiinin kafas kesilerek, 29 kii otomobille inenerek, 8 kii karldktan sonra ikenceler sonucu ldrlmtr. 25
1990l yllara damgasn vuran Dalk Karaba Savanda Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahl gler tarafndan 20 binden fazla Azeri ldrlm, 50 binden fazla insan sakat braklmtr. Binlerce insan ise kayptr26. Muhakeme edilmeden insanlar idam edilmi, halk toplu ekilde
kuruna dizilmi, esir alnan kiiler ok zor artlarda altrlm, ikence ve insanlk d muameleler yaplmtr.
Ermenistan silahl gleri tarafndan gerekletirilen etnik
temizleme sonucunda Azerbaycan'da olaanst hal olumu ve lke ok ar problemlerle kar karya kalmtr.
3. KARABA SAVAINDA
NSAN HAKLARI HLAL
Karaba blgesi yzyllardr Trklerin ve Mslman
halkn ounluu oluturduu bir blge olmutur. Kara76
ban Azerbaycana ait olduu 1 Aralk 1920de ve 1921de

Sovyetler Birlii tarafndan da resmen teyit edilmitir.
Buna karn Sovyet dneminde Ermeni milliyetiliinin
g ald en nemli konulardan biri de Karaba sorunu
olmutur. Ermeni milliyetileri Karaban Ermenistana
katlmas gerektiini savunmu, henz Sovyetler Birlii
dalmadan, Karaba blgesi Ermeni milliyetiliinin hedefi haline evrilmitir. 1987de 75.000 Ermeni Ermenistan ile
birlemek istediklerini belirterek dileke vermiler, ancak
bu dilekeleri Sovyet makamlarnca kabul edilmemitir.
1988 atmalar iddetli gemi ve bir ok kii tutuklanm
ya da yaralanmtr. Bu atmalarn bir dier sonucu da
blgedeki Azerbaycanl nfusun g etmeye balamasdr.
Sovyetler Birliinin ters yndeki tutumuna ramen Ermenistandaki ve Azerbaycan ynetiminde bulunan Karaba
blgesindeki Ermeniler rgtlenmeye ve silahlanmaya devam etmitir27.
Karaba Komitesinin temel amac Ermenistan ve
Karaba topraklarn birletirmekti ve bu anlamda Komite
Azerbaycan ve Sovyet ynetimlerine kar isyann da dzenleyicisi olmutur. Komitenin bir dier zellii de komnizm kart olmasdr. Komite faaliyetlerini srdrrken
Ermenistann bakenti Erivanda toplanan kalabalk gstericiler Azerbaycan ile sava ars yapmtr. Ermeniler
arasndaki bu milliyeti uyana karn Azerbaycanda ciddi
i ekimeler yaanm, bu ekimeler ise cephede ciddi
kayplarn verilmesine neden olmutur. 1989da Karabadaki Ermeni saldrlar zirve noktasna ulam ve zaman
zaman Azerbaycann Karaba zerk Blgesi dna da
tamtr. Ksa srede balayan Ermeni katliamlar ise ne
77
Azerbaycan glerince ne de Moskova tarafndan durdurulabilmitir. Azerbaycanda kamuoyu, olaylardan dolay sadece Ermenistan deil, Rusyay da sulamtr28.
1991 Sonbaharnda Ermenistan ve Azerbaycan bamszln ilan ettiinde Ermeniler var gleriyle Karaba ile
Ermenistan topraklarn birletirmeye almtr. Ermeni
liderlerin ar hrs ile Karabadaki atmalar iddetlenmitir. Savata Ermeniler sadece Karaba deil, Karaban evresindeki vilayetleri de igal etmitir. Bikek Protokolnn imzalanmas ile sona eren savan sonunda,
Karabada byk bir ykm gereklemitir. nk bu igalde kirli metotlar kullanlm ve insan haklar alannda
askeri ve sivil halkn haklar ihlal edilmitir. hlal edilen bu
haklar detayl olarak incelemek yerinde olacaktr.
a. Yaam Hakknn hlali

Yaam hakk, insann temel ve doal hakkdr. Uluslar
aras szlemelerle kabul edilmi dier haklarn temelini de
bu hak oluturmaktadr. Evrensel nsan Haklar Bildirgesinin 3. maddesin de yaam hakk: Herkes yaamak, zgrlk ve ahsi dokunulmazlk hakkna sahiptir eklinde tanmlanmtr29.
Silahl atmalarda dman askerlerinin ldrlmesi
uluslar aras hukuka uygun kabul edilmektedir. Fakat
Cenevre Szlemesi ve ilave protokollerde, koruma altndaki insanlarn (hastalar, yarallar, askeri esirler, sivil
ahali), teslim olanlar ya da terk-i silah yapanlarn ldrlmesi yasaklanmtr. Bu yasaklar uaklardan paratle
inenlere, kaza yapanlara da uygulanmaktadr.
78
Yaam hakkn dzenleyen Uluslar aras nsani Hukukun temel dzenlemelerinden olan Cenevre szlemelerinin drdnde de ortak olan (drdnde de 3. madde olarak
yer alan) 3. madde, zel nem tamaktadr. nk bu dzenleme, savaan taraflarn sava tre ve geleneklerine ballklar, sava ve insanla kar su ileyip ilemediklerinin, keyfi silah kullanp kullanmadklarnn, amal ya da
amasz topluluk olup olmadklarnn, sava hukuku kurallarnn kendilerine uygulanaca kii ya da taraf olup olmadklarnn test edilecei bir maddedir. nc maddeyi
sistemli bir ekilde ihlal eden hibir rgt, parti ya da kendilerine ne ad verirlerse versinler bir topluluk, Cenevre szlemelerine gre "savaan taraf" kabul edilemez. Olsa olsa
sava sulusu olarak yarglanabilir ya da terrist olarak
nitelenebilirler.
Uluslar aras Hukuk Derneince hazrlanan Paris
Raporuna gre, dokunulmaz haklar katalou l6 maddeden
olumaktadr. Bu hak ve zgrlkler unlardr: "1. Hukuksal kiilie sahip olmak hakk, 2. Klelik ve kulluk yasa,
3. Ayrmclk yasa, 4. Yaam hakk, 5. zgrlk hakk, 6.
kence yasa, 7. Adil yarglanma hakk, 8. Dnce,
vicdan ve din zgrl, 9. Szlemesel ykmlln
yerine getirilmemesinden tr hapis cezas verilmesi
yasa, 10. Aznlk haklar, 11. Aile hakk, 12. sim hakk,
13. ocuk haklar, 14. Uyrukluk hakk, 15.Ynetime katlma hakk, 16. Hukuk yollarnn bulunmas hakkdr." Grld gibi, insan haklar hukuku ile insani hukuk, insan
onurunun korunmas, her koulda korunmas konusunda
ortak kayglara sahiptir ve insani muamele yapma ya da
grme hakk balamnda standartlar gelitirme dnce ve
79
kararllndadr. Cenevre Szlemeleri'nin ortak 3. maddesi

ile ilgili bu geni parantezden sonra u soruyu da sormamz
gerekir diye dnyorum. Acaba, ortak 3. maddenin ihlali
ne anlama gelir? nsani Hukuk asndan bu sorunun
yant bir ka adan verilebilir. lki ihlalin insanla kar
ilenmi bir su olarak deerlendirilebilmesidir. nsanla
kar ilenmi su, "Sivil halka kar ilenen ldrme, yoketme, kleletirme, srgn etme ve benzeri insanlk d
eylemlerle, rksal ya da dinsel gerekelerle zulm yapmaktr."
kincisi, ihlalin, sava suu olarak deerlendirilebileceidir. Sava suu, "Sava yasa ve geleneklerinin inenmesi anlamna gelen ve igal edilen lkenin sivil halknn
ya da bu lkedeki sivil halkn ldrlmesi, kt davrana
uratlmas ya da emeinden yararlanmak zere ya da
baka amalarla yerinden edilmesi, sava tutsaklarnn ya
da deniz yolcularnn ldrlmesi ya da kt davrana uratlmas, rehinelerin ldrlmesi, kamusal ya da zel bir
mlkn yamalanmas, kent, kasaba ve kylerin amaszca ya da askeri gereke olmadan yaklp yklmas gibi eylemlerdir" 30 Sava sular ve insanla kar ilenmi sularda zamanam sz konusu deildir. Her zaman yarglanabilirler ve onlarn da adil yarglanma hakk vardr.
Maddeye aykrln nc sonucu, bu durumdaki kiiler
devlet olmayan bir kuruluun, rgtn aykr muamelesine
maruz kalmlarsa ya da kalyorlarsa, o kurulu ya da rgtn savaan taraf nitelii ile ilgili sonulardr. Zira, savaan
taraf olarak nitelenebilmenin zorunlu koullarndan birisi,
sava tre ve geleneklerine uymaktr. 3. maddeye aykr eylemler arasnda, 2 nolu Protokolde terrist eylemler de saylmaktadr.
80
nsanca muamele yapma devini yerine getirmeyen ve

aykr eylemde bulunanlar hem uluslar aras hukuk karsnda suludur, sava sulusu olarak yarglanrlar, hem de
onlarn savaan taraf olarak nitelenebilmesi ve savaa taraf
olmann salad olanak ve haklar kullanamazlar31.
Uluslar aras nsan Haklar Hukuku sivil halkn korunmasna bu derece nem verirken ve Ermenistan devleti bu
hkmleri ieren szlemeleri kabul etmekle birlikte
Karaba Savanda bir ok Azeri sivil halk ldrmtr.
Mesela 17 Austos 1993te Fuzuli li 25 Gacar Ky sakini
ldrlmtr. Yine Fuzuli vilayetinin Goran kynde 30
sivil vatanda sebepsiz olarak kuruna dizilmitir. Karaban bir baka yerleim yeri olan ua ehrine bal Kucular
ky ahalisi bir ok kadn, ocuk ve ihtiyar yaklm,
ikence ile ldrlmtr32.
Dalk Karaba Savanda Ermenilerin Azerbaycanllarn yaam haklarn ihlal ettiine dair bir ok rnek bulmak
mmkndr. Bu rnekler ierisinde Hocal Katliamnn
zel bir yeri vardr. Soykrm olarak da adlandrlabilecek
bu faciada 25-26 ubat 1992 gecesi Ermenistan silahl birlikleri, Hankendinde bulunan 366-c motorize alaynn itiraki ile Hankendi ile Askeran arasnda yerleen Hocal
ehrini ele geirerek sivil halka kar soykrm politikas
yrtmtr. Hocal igalinde sivil halktan 63 ocuk, 106
kadn ve 70 yal olmak zere 613 kii eitli ikencelerle
ldrlm ve yaam haklarna son verilmitir33.
Uluslar aras nsani Hukuk insan hayatnn korunmasn temin etmekte, bu korumay silahl atmalarda da uygulanmaktadr. Bu anlamda o, insan hayatnn korunma81
sn yaama hakkndan daha ileri gtrmektedir. yle ki,

uluslar aras insani hukuk savata insanlarn alkla kar
karya braklmasn, yaamn srdrlebilmesi iin nemli olan yerlerin datlmasn yasaklamaktadr. Uluslar aras
nsani Hukuk savata insanlarn yaamas iin askeri birimlerden uzakta yerleim birimlerinin oluturulmasn ngrmektedir. Bu hukuk, savata yarallara salk hizmetlerinin sunulmas iin tedbirler alnmas gerektiini ngrmektedir. Sava dneminde savaa katlmayan halkn yaamn devam ettirebilmesi iin eitli nlemlerin alnmasyla ilgili kurallar da iermektedir.
b. kence
Birlemi Milletler kence ve Dier Zalimane, nsanlk
D ya da Onur Krc Davran veya Cezaya Kar Szleme, devlet grevlileri tarafndan veya onlarn rzas veya
kabul dahilinde yaplan ihlalleri kapsamaktadr. Bu szleme, ikenceyi bilgi ya da itiraf elde etmek, ceza, korkutma, ya da bask amal, ya da Ayrmcla dayanan
herhangi bir nedenle, kiiye fiziksel ve ruhsal olarak ar
ac veya strap veren kasten yaplan tm fiiller olarak
tanmlamaktadr34.
kence ve dier zalimane, insanlk d veya onur
krc davran ve cezay (kt muamele) birbirinden kesin
olarak ayrabilecek bir izgi izmek imkanszdr. Bir kt
muamelenin, ikence olup olmad, ihlalin eidini ve
iddetini de ieren baz faktrlere dayanr. Hem ikence,
hem kt muamele uluslar aras hukukta her koulda
yasaklanmtr.
82
Gnmzde ikence zellikle bar dnemlerinde n

plana ksa da, ikenceden dolay asl kayplar savalarda
olmaktadr. Asl ilgin olan bu kayplarn askerden ziyade
sivil halk oluudur. Bugnn atmalarnda sivil halk
terrize etmek sava srdrmenin yaygn bir yntemi haline gelmitir.
kence, genellikle polis memurlar, askerler, istihbarat
elemanlar, hapishane gardiyanlar ve devletin dier araclar tarafndan yaplyor. Ama bazen ikence ayn zamanda silahl siyasal grup yeleri veya baz durumlarda sivil
bireyler tarafndan da yaplabiliyor.
Uluslar aras Af rgt, sivil bireyler tarafndan uygulanan iddet hareketlerini, ancak bunlar uluslar aras standartlardaki ikence kavramnn tr ve iddetine uyduunda ve devletler bu tr iddet hareketlerine kar etkili
koruma salama zorunluluunu yerine getirmekte baarsz
olduunda ikence olarak tanmlar.
Devletler halklarn sadece kendi birimleri tarafndan
yaplan ikenceye kar deil, ayn zamanda sivil bireyler
tarafndan yaplan benzer uygulamalara kar korumakla
da sorumludur. iddet ieren rk saldrlara kar koruma
salamay baaramazlarsa devletler ikenceye izin vermek
veya ikenceyi kabullenmekten dolay sorumlu duruma
debilirler. Ayn zamanda, ikenceyi ve kt davran
engellemekte, bu tr ihlaller olduunda onlar aratrmakta, ileri srlen sulularn aleyhinde dava amakta, adil
davalarla adaleti salamakta, ve kurbanlara yeterli bedel ve
tazminatn dier trlerini salamakta etkili admlar atmakta yeterli gayret sarfetmezlerse sorumlu tutulabilirler35.
83
Medeni ve Siyasi Haklara likin Uluslar aras Szlemenin 7. maddesiyle Evrensel Bildiri'nin metnine ...
kimse serbest iradesini beyan etmeden bilimsel deneylerde
kullanlamaz ibaresi de eklenmitir. BMT Genel Kurulu
tarafndan 10 Aralk 1984 tarihli 39/146 sayl kararnameyle kabul edilmi kence ve Dier Zalimane Gayri insani veya Kltc Muamele veya Cezaya Kar Birlemi
Milletler Szleme'nin 1. maddesi gerei ikence denildiinde, devlet adna hareket eden biri tarafndan veya
onun teviki, rzasyla veya grmezlikten gelmesiyle her
hangi bir ahstan bilgi veya itiraf almak, onu veya baka
ahs yapt veya yapmas muhtemel faaliyetler nedeniyle
cezalandrmak, yine onu veya baka ahs korkutmak ve bir
ie zorlamak veya basit sebeplerle kastl ekilde maddi ve
manevi strap veren hareketler anlalmaktadr36. Avrupa
nsan Haklar Szlemesinin 3. maddesinde de kimsenin
ikencelere ve insanlk d veya aalayc tavrlara veya
cezalara maruz kalmamas gerektii belirtilmitir37.
1949 tarihli Cenevre Szlemesi ve ilave Protokollerinde, esirlere kar g kullanlmas ve savata onlara ikence
edilmesi yasaklanmtr.
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi rlanda Birleik
Krall'na kar davasyla ilgili 18 Ocak 1978 tarihli kararnda yukarda deinilen 3 kavram aadaki ekilde tanmlamtr:
1. kence: Ciddi ve nemli ekilde strap veren, kastl
gerekletirilmi insanlk d tavrlardr;
2. nsanlk d tavr: Kiiye gl maddi ve manevi azap
verilmitir;
84
3. Aalayc tavr: Aalanan kiide korku duygusu, arlar uyandran, maddi ve manevi gcn azaltan, onur
krc kt tavrdr.38
Bugnk Ermenistandan Azerilerin srgn edildii
dnemde, susuz insanlara kar ikenceler yaplm, insanlk d ve aalayc cezalar uygulanmtr. Azerileri evlerinden kmaya zorlamak iin Ermeniler ikencelerden
istifade etmitir. Yerel idari organlarn bizzat katlmyla
ikencelere maruz kalan Azeriler dayanamayp evlerini brakp kamak zorunda kalmtr. Ak bir ekilde etnik
temizlik olarak kabul edilebilecek bu srgnde, Ermenistann Amasya, Ararat, Allahverdi, Basageer, Gugark,
Gafan, Kalinino, Krasnacelo, Kirobakan, Goruk, Azizbeyov,
evan, Noyembercan, Masis, Megri, Spitak, Yegernadzor,
Razdan, Stepanavan gibi vilayetlerinde ikence ile, dvlerek, gece basknlar, hastahanede bilerek yanl ila verilerek, yaklarak, araba ile ezerek binlerce Azeri Trk ve
dier Mslman halk devlet memurlarnn emri ya da
dorudan katlm ile ldrlmtr39.
1984 tarihli kenceyi Yasaklayan Szleme'nin 2. maddesinin 2. fkras gerei, hangi artlarda olursa olsun ikence yaplmas kabul edilemez. Bununla birlikte Ermenistan
yetkililerinin Dalk Karaba Savanda esir alnan esir ve
sivil halka kar ikence yaptklarna ilikin ok sayda delil
bulunmaktadr.40 Hatta bu tr ikenceleri sivil Ermenilerinde yaptna ilikin bilgiler bulunmaktadr. Mesela, 1972
doumlu, asker Muharrem Mehyeddinov esir alnm ve
Ermenistan arazisinde esir kampnda tutulmutur. O, her
gn Kafan polis ubesinin bakan yardmcs Kazmanov
85
tarafndan acmasz ekilde dvlm, akli dengesini kaybetmi ve i organlarn kanamas sonucu lmtr.
Austos 1993'de Zakir Veliyev Ermenistan Cumhuriyeti'nin polis memurlar tarafndan dvlerek, Grcistan'n
Marneuli ilesinde ssz bir yere atlmtr. O, Kazah ile
hastanesine yetitirilse de hayat kurtarlamamtr. Yaplan otopside cesedin zerinde ok sayda sigara ile akm
delikler tespit edilmitir. Sa elinin ve sol bacann
trnaklar sklmtr. Darbelerden i organlar ezilmitir.
Alk sonucu vcudunda yaralar olutuu belirlenmitir.41
Mays 1994'de Ermenistan Milli stihbarat rgt'ne
ait cezaevinde tutulan, Lerik doumlu Tofik isimli ahs
lnceye kadar eitli ikencelere maruz kalmtr. Rasim
Memmedov isimli ahs bu tr ikencelere dayanamayp
akli dengesini kaybetmitir. Ermenistan askeri polis ubesinde tutulan Famil Rzahanov ar yaral ekilde serbest
braklmtr.42
Bu olaylar ak bir ekilde Ermenilerin Azerilere kar
ikencelere yneldiklerini gstermektedir. kenceyi yasaklayan uluslar aras szlemelere katlmakla birlikte bu szlemelere riayet etmemektedir. Bu konudaki denetim mekanizmas yeteri derecede etkin olmad iin Karaba
Savandaki Ermeni yetkili ve sivil halkn Azeri askeri ve
sivil esirlere kar yapt ikenceler konusunda soruturma
balatlamamtr.
c. Sivil Halkn Haklarnn hlali

Sava ya da silahl atmalarda en ok zarar sivil halk
grmektedir. Bu nedenle nsani Hukuk, sava koullarnda
86
sivil halkn zarar grmemesi ve onlarn aclarnn en aza

indirilmesi iin dzenlemeler getirmitir. Cenevre szlemelerinin 4. snde sivil halkn haklarna zglenmitir.
Harp Zamannda Sivillerin Korunmasna Dair 12 Austos
1949 tarihli Szleme'nin 3. maddesinde saylan haklara
sahiptirler. Yasaklar da ayndr. Szlemenin 14. maddesine gre, silahl atmann taraflar, kendi topraklarnda
(kendi egemenlik alanlarnda) yaral ve hastalar, malulleri,
yal kimseleri, on be yandan aa ocuklar, gebe kadnlar ve yedi yandan kk ocuklarn annelerini savan etkisinden kurtaracak biimde gvenlik ve salk blgeleri kurabileceklerdir. Silahl atmann bir taraf, dier tarafa, yaral ve hastalar iin ve atmaya katlmayan ve
askeri hi bir faaliyette bulunmayan sivil ahslar iin
tarafszlatrlm blgeler kurulmasn teklif edebilirler. 15.
maddedeki bu dzenlemenin ardndan 16. madde ile,
yaral, hasta, malul ve gebe kadnlarn zel bir korunmaya
ve saygya mazhar olaca vurgulanmaktadr. 17. maddede,
silahl atmann taraflar, muhasara edilmi ya da evrilmi bir mntkadan, yarallarn, hastalarn, malullerin, ihtiyarlarn, ocuklarn ve lousa kadnlarn tahliyesi ve bu
blgelere her dinden ruhani temsilcilerin, salk alanlarnn ve malzemesinin serbeste girii iin mahalli anlamalar yapmaya gayret edeceklerdir. 18. maddede, yarallar,
hastalar, malulleri ve lousa kadnlar tedavi iin tekil
edilen sivil hastaneler hibir zaman saldrya uramayacaktr. Bu hastaneler askeri amala kullanlamaz. 19.
madde, "Hastanelere kar gsterilmesi lazm gelen himaye,
insani vazife haricinde ve dmana zararl hareketlerde
bulunmak iin kullanldklar takdirde der. 20. madde,
87
sivil yaral ve hastalarn, malullerin ve lousa kadnlarn

aratrlmasna, kaldrlmasna, naklolunmasna ve tedavi
edilmelerine memur edilenler de dahil olmak zere hastanelerin ilemesi veya idaresine memur olanlar da ayn korumadan yararlanacaklardr. 23. maddede, mnhasran
sivil halkn ihtiyacna dnk her trl ila ve shhi malzeme sevkyat ve dini ara gere iin taraflar izin verecektir.
Ayrca 15 yan altndaki ocuklar ve gebe ve lousa kadnlar iin zaruri olan yiyecek, giyecek ve kuvvet verici
maddelerin serbest geiine engel olunmayacaktr. 24.
maddede, sava yznden ksz kalan ocuklarn ve 15
yandan kk ocuklarn her art altnda bakmlarnn,
talim ve terbiyelerinin (eitim ve retimlerinin) ve kendi
dinlerinde ibadette bulunmalarnn kolaylatrlmas iin
gereken nlemleri, savaan taraflar alacaklardr. 25. maddede, savaan taraflarn egemenlik alannda yaayan kiiler, aile efradna ailevi mahiyette haberler vermeye haklar
vardr. gal edilen topraklarda yaayanlara veya savaan
taraflarn egemenlik alannda yaayanlara, ahslarna, namuslarna, aile haklarna, dini akidelerine ve ibadetlerine,
itiyat, rf ve adetlerine sayg gsterilmesi bu kiilerin hakkdr. Bu hkm 27. maddede yazldr ve hkm, kadnlarn namuslarna taarruzu, fuha zorlanmalarn ve her
trl mstehcen hareketlere maruz kalmalarn da yasaklamaktadr. 31. maddeye gre, sivil halka kar savaan
taraflar hibir ekilde ikence ve kt muamelede bulunamazlar. zellikle kendilerinden bilgi almak iin maddi ve
manevi cebir yaplamaz. 33. maddede kimseye ilemedii
bir crmden ceza verilemeyecei ve kollektif cezalandrmann yasak olduu vurgulanmaktadr. Yama yasaktr.
88
kar terr eylemlerinin gerekletirilmesi, emlaklarnn

gasp edilmesi ve onlarn srlmesi yasaklanmtr45.
Sivil halka kar (ahslarna ve mallarna kar) misilleme

yasaktr. Madde 56 da, igalci bir devletin, igal ettii topraklardaki tp messeselerini, servis ve hastanelerini ve
salgn hastalklara kar koruyucu ve nleyici tedbirleri
almak zorundadr. Her snftan tp personeline grevini
yapma izni vermek zorundadr. galci bir devlet sivil bir
hastaneyi acil zaruret halinde ve hastanede yatan hastalarn ve sivil halkn ihtiyalar iin tedbirleri almak ve geici
olmak zere el koymak suretiyle kendi ihtiyac iin altrabilir. 57. maddede dzenlenen bu hkm, sivil hastanelerin malzeme ve depolarna sivil halkn ihtiyalar iin
gerekli olduu takdirde el konulamayacaktr. Cenevre szlemelerine gre, Kzlha, Kzlaslan ve Gne, yardm kuruluu olarak resmen tannmaktadr. Yardmlar bu kurulular aracl ile yaplacaktr. Dier insani amal yardm
kurulular da eitli alanlarda yardm faaliyetlerinde bulunabileceklerdir. Madde 91'de enterne edilen kiilerin
salk ve tbbi tedavilerinde izlenecek yollar hkm altna
alnmtr43.
Fakat Ermenistan silahl birlikleri tarafndan sivil halkn yaad blgeler (Dalk Karaba'dan 100 kilometre
uzakta yerleen blgelerde dahi, Tovuz, Kazah, Agstafa,
erur, Bakent ve d.) havadan ve karadan bombalanm,
sivil halk esir alnm, malvarl yamalanm, pusuya
drlerek toplu olarak katledilmi, esir alnan ocuklar
zerinde tbbi deneyler yaplm, kadnlarn eref ve namusunu alaltan davranlarda bulunulmu, savunma hakk
verilmeden cezalandrlm, gece basknlar ile yerleim
birimleri yaklmtr. 46 Hi phesiz bu tr eylemleri sivil
halkn eref ve namusunu alaltan, halk toplu olarak cezalandran, malvarln yamalayan, en nemlisi bata yaam hakk olmak zere sivil halkn insan haklarn ihlal
eden eylemler olarak kabul etmek yerinde olacaktr.
Uluslar aras nsani Hukuk gerei sava sadece silahl

gler arasnda yaplmaldr. Sivil halk savalara katlmamal ve onlara her zaman saygyla yaklalmaldr. Savata
Sivil Halkn Korunmasyla lgili IV. Cenevre Szlemesi'nin 3. maddesi gerei sivil halkn hayatna kast edilmesi,
onlarn ldrlmesi, sakatlanmas, aalanmas ve hakir
grlmesi yasaktr.44 Szleme'nin 33. maddesinde ise, hibir sivil vatandan sebep olmadan hukuk ihlali yznden
cezalandrlmayaca belirtilmitir. Sivil halka kar toplu
cezalandrlmalarn yaplmas, onlarn korkutulmas, onlara
Kelbecer vilayetinin Balbel kynde Binnet Ahmedov

18 Nisan 1994'de Ermeni askerleri tarafndan 10 sivil
vatandan kurunlanarak ldrlmesine ve 14 kiinin yaralanmasna ahit olduunu belirtmitir.
89
Szleme'nin 34. maddesi gerei sivil halkn esir alnmas yasaktr. Fakat Savata Ermeniler Szleme'nin bu
maddesini bir ok kez ihlal etmitir. Bunu teyit eden eitli
deliller bulunmaktadr. rnek olarak bu tr olaylardan bir
kan aktarmak yerinde olacaktr.
Fizuli vilayetinin Goran kynde doulan Rafik Kuliyev

23 Ekim 1993'de Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahl
birlikler tarafndan esir alnm ve serbest brakldktan
90
sonra onun gzleri nnde 30 sivil vatandan kurunlanarak ldrldn belirtmitir. Fakat, Cenevre Szlemesi'ne ilave I Protokoln 85. maddesinin 3. fkrasnn gerei sivil halka veya tek-tek sivil vatandalara saldrlmas
nemli hukuk ihlali olarak deerlendirilmektedir.
Ermenistan'dan uzun sre esir olarak tutulan Arzu
Emiraliyev, 18 Austos 1993'de Ermeniler tarafndan 19
kiinin kurunlanarak ldrldn ve 30 kiinin Ermenilerce bilinmeyen bir yere gtrldne ahit olduunu
belirtmitir. Gtrlenler arasnda akrabalarnn da olduunu belirtmitir. 17 Austos 1993'te de Fizuli vilayetinin
Kazah kynden 27 kii pusuya drlm ve ldrlmtr47.
Belirtelim ki, Nrnberg Mahkemesi Tz (m. 6b), IV
Cenevre Szlemesi (m. 147), Sulh ve beerin gvenlii
aleyhine Ceza Kanun tasars (m. 22, 2a) sivil halkn esir
alnmasn ve esir alnanlarn ldrlmesini sava suu
olarak deerlendirmitir48.
Ermenistan silahl birlikleri Kubadl ilini igal ederken
30 Austos 1993'te Kubadl vilayeti aytumas kynde yaayan, 1925 doumlu, I dereceli sakat eref Yusufov esir
alnmtr. 8 Aralk 1993'de o, Uluslar aras Kzl Ha
Komisyonu'nun yardmyla serbest braklmtr. Mavo
lakapl birlik kumandannn bakanlndaki Ermeni askerler, onun 90 yandaki abisini ve iki kadn kurunlayarak
ldrm, cesetlerini grlmesine msaade etmemitir. Bu
kumandan, onun azndaki on iki adet altn diini skp
almtr. Esirlik dneminde srekli dvlm ve ikencelere maruz kalmtr.
91
Canl ahitlerin ifadelerine gre, 14 Eyll'de ua

cezaevine 11 Azeri asker getirilmi, iyice hrpalandktan
sonra zerlerine vahi kuduz kpekler salnmtr. Askerlerden biri orada ehit olmutur. O hapishanede ayrca
binlerce kadn, ocuk ve ihtiyarn olduu belirtilmitir. O
insanlarn birounun souktan ve alktan ld ifade
edilmitir.
Ermenistan Cumhuriyeti silahl birlikleri Austos 1993'de
Kubadl vilayetini igal ederken 60 yal slam Hacyev'i de
esir almlar. 14 Kasm 1993'de o, Uluslar aras Kzl Ha
Komitesi'nin yardmyla serbest braklmtr. . Hacyev,
onunla birlikte kalan F.Yusifov'a aalayc cezalarn verildiini belirtmitir. Onun kendisini de srekli dvmler,
kafasn duvarlara vurmular. Sonunda dayanamayp akl
dengesini kaybetmitir. htiyar adam yere yatrarak tekmelemi, bu darbelerden dolay bbreklerini yitirmitir.49
Fizuli vilayetinin Krtmahmutlu kynde yaayan
Mrvet Aayev, olu Yaarla birlikte esir alnm, gtrldkleri yerde olu Yaar onun gzleri nnde ldrlmtr. Kendisinin de kulaklar kesilmitir. Onu ellerinden
asp ayaklar altnda ate yakarak, bacaklar yaklmtr.50
Viktor Firansis Jamaika'ya kar davasnda BMT nsan
Haklar Komitesi bu tr hareketleri eref ve namusu aalayc davran olarak kabul etmitir.51
Sivil halka kar gerekletirilen bu tr olaylar uluslar
aras szlemelerle yasaklanrken uluslar aras mahkemelerin kararlarna yansyan iradelerine bakldnda, bu tr
davranlarn kesinlikle kabul edilemez olduu gzkmektedir. Bu konuda en hassas mahkemelerden birisi de
92
Avrupa nsan Haklar Mahkemesidir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi bu tr davranlar bir ok kararnda
ikence olarak deerlendirilmitir.52
23 Ekim 1993'de Ermenistan Cumhuriyeti silahl gleri tarafndan esir alnm Fizuli ili Goran ky doumlu
Rafik Kuliyev serbest brakldktan sonra yaadklarn ve
grdklerini anlatmtr. O, 30 sivil vatandan gzleri
nnde kurunlanarak ldrldn belirtmitir. Dierlerine ise ikenceler yapldn belirtmitir. ocuklarn ar
ilerde altrld belirtilmitir.
23 Ekim 1993'de Horadiz kynde yakalanan 57 yal
Hasan Hasanovun ifadelerine gre, sivil ahaliden esir
alnan 40 kiiden 26's eitli ikencelerle insan eref ve
namusuna yakmayacak ekilde ldrlmtr 53 . Toplu
cezalar, Sulh ve Beerin Gvenlii Aleyhine Ceza Kanununda (m. 22. 2a) sava suu olarak deerlendirilmitir.
Toplu Cezalar, Lahey Kararnamesi'nin 50. ve IV Cenevre
Szlemesi'nin 33. maddesiyle de yasaklanmtr.
Karaba Savanda karlalan insan haklar ihlallerinden birisi de igal edilen blge halknn zorla ve glerinin yetmeyecei ilerde altrlmasdr. 61 yal Budag
Alianovun ifadesine gre, Drambon kynde Arkadi isimli
Ermeni, 5 Azeriyi esir alm, ahsi ilerinde ar artlarda
altrm, glerinin yetmeyecei ilere zorlam, bu insanlarn alacak hali kalmaynca ldrmtr54.
Nrnberg Mahkemesi kartt kararlarda, igal edilmi arazilerde sivil vatandalar zorla altrmak, onlar
igalci devletin arazisine gtrmek sava suu olarak deerlendirilmitir.55
93
Bar, self-determinasyon, ulusal kurtulu ve bamszlk iin mcadele edildii olaanst durumda ve silahl
atma dnemlerinde insanlk d eylemlerin ok ska
maduru olan ve sonuta ok ar zararlara urayan kadnlar olmutur. Dnyann zellikle baskya, saldrya, kolonicilie, rkla, yabanc egemenliine ve igale maruz kalm bir ok blgesinde kadnlar byk ac ekmitir. Verilen mcadelelere ramen emperyalistliin, rkln ve
yabanc egemenliinin bir ok halk boyunduruklar altnda
tutmaya, ulusal kurtulu hareketlerini zalimane bir ekilde
bastrmaya ve egemenlikleri altndaki nfusa ve bu arada
kadnlara ve ocuklara ar zararlar vermeye ve tarifsiz
aclar ektirmeye devam etmektedir. Bu durumun devam
etmesi temel zgrlklere ve insan onuruna hala youn
saldrlar yaplmasndan ve kolonici ve rk yabanc egemen glerin uluslar aras insani hukuku ihlal etmesinden
kaynaklanmaktadr. Bar ve sava zamanlarnda kadnlarn ve ocuklarn korunmas ile ilikili olarak uluslar aras
insani hukuk belgelerinde bir ok hkm bulunmakla
birlikte henz istenilen sonulara ulalamamtr. BMnin
insan haklarna sayg ve sivil nfusun korunmas iin temel prensipler konusunda verdii 19 Aralk 1968 tarihli ve
2444 (XXIII) sayl kararn ve 9 Aralk 1970 tarihli ve 2674
(XXV) ve 2675 (XXV) sayl kararlar ile birlikte, Ekonomik
ve Sosyal Konseyin 28 Mays 1970 tarihli ve 1515 (XLVIII)
sayl kararlar desteklemi ve kadnlarn korunmas konusunu uluslar aras boyuta tamtr.
Karaba Savanda ihlal edilen haklardan bir dieri
kadn haklardr. Savata Azeri kadnlar eref ve liyakati
alaltan davranlara muhatap olduu gibi, eitli ikence94
lere tabi tutulmu ve gayri insani ekilde ldrlmtr. 22

Haziran 1994'de esir alnana 1926 doumlu Vladimir evelev,
serbest brakldktan sonra, Ermeni askerleri tarafndan
annesinin, kz kardeinin ve hasta olan kardeini kurunlayarak ldrdklerini belirtmitir. ldrlmeden nce aile
yelerine eitli ikenceler uygulandn ifade etmitir.
Ona gre, esir alnan bir ok kadn ve ocuun cesetlerini
grdn, bunlara ar ikenceler yapldn belirtmitir.56
ua vilayetinin Kuular kynde yaayan Niyaz
Zeynalov ubat 1992'de Ermeni silahl birlikleri tarafndan
kyleri igal edilirken, esir alnan yal annesine eitli
ikenceler yapldn, daha sonra ise bann kesildiini,
baka kadnlara da benzer uygulamalar yapldn belirtmitir.57
Kadnlarn korunmas ve onlara kt muamele yaplmamasna ilikin bir ok uluslar aras szleme bulunmaktadr. I. CS (Cenevre Szlemesi)'nin 12. maddesi, II. CS'nin 12. maddesi, III. CS'nin 16. maddesi, IV. CS'nin 27.
maddesi, I. ilave Protokol'n 75. maddesi, II. ilave Protokol'n 4. maddesinde resmi ekilde belirtilmitir. 1949
Cenevre szlemelerinde ve onlara ilave Protokollerde de
kadnlarla ilgili 19 madde bulunmaktadr.
Bu dzenlemelerde: Kadnlara cinsi farkllklar dikkate alnarak muamelerde bulunulmaldr ifadesi belirtilmitir. Bu zel sayg, kadnlara fiziki zellikleri nedeniyle,
eref ve maneviyat, hamilelik dnemi ve doum halleriyle
ilgili olarak gsterilmelidir. IV. CS'nin 27. maddesi gerei
btn sivil halkn kulland genel savunmadan ilave
kadnlar, onlarn erefine her trl kastl hareketten, rza
95
tecavzden, fuha zorlanmadan ve onlarn maneviyatna

her trl kastl saldrlardan zel olarak korunmaldr. Bu
kadnlarn, kadnlk liyakatinden kaynaklanmaktadr.58
BMT Genel Kurulunun 14 Ekim 1974 tarihli 3318
(XXIX) sayl kararnamesiyle kabul edilen Kadnlarn ve
ocuklarn Olaanst Durumlarda, Silahl atma Dneminde Savunmasyla lgili Bildiri'nin Uluslar aras nsani
Hukukun geliimine nemli katks olmutur. I. Protokol'n 7576. maddelerinde kadnlarn korunmasyla ilgili
hkmlerin uluslar aras hukuk kural olarak belirlenmesinde bu Bildiri hukuki temel oluturmutur. Bildiri'nin 1.
maddesinde, sivil vatandalara, zellikle de en savunmasz
blmn oluturan kadnlara ve ocuklara eziyet edecek
ztrap veren saldrlar yasaklanmtr. Bildiri'nin 5. maddesi gerei, savaan taraflarn askeri operasyonlar srasnda veya igal edilmi arazilerde hapsetme, ikence etme,
kurunlanma, toplu ekilde tutuklama, toplu ekilde cezalandrma, konutlar ykma ve yaadklar yerlerden zorunlu
karma gibi kadnlara ve ocuklara yaptklar btn etnik
temizlik, zlm ve insanlk d faaliyetler su oluturan
fiiller olarak kabul edilmitir.59
Silahl mnakaalarda kadnlara tecavz edilmesinin
Uluslar aras nsani Hukukun nemli bir ihlali olarak
deerlendirilmektedir. 1993'de BMT'nin nsan Haklaryla
lgili Uluslar aras Konferans'nda kabul edilen Viyana
Bildirisi ve Faaliyet Program'nda, silahl mnakaalarda
kadn haklarnn ihlali insan haklar ve insani hukuk
alannda uluslar aras hukukun temel prensiplerinin ihlali
olarak deerlendirildii ve bu konuda nlem alnmas
gerektii belirtilmitir.60
96
BMT Genel Kurulu Aralk 1993'de Kadnlara kar g

kullanmnn nlenmesiyle ilgili Bildiri kabul etmitir.
Bildiri'de, silahl mnakaalarda kadnlara kar g kullanld belirtilmitir.61
1995 tarihli Pekin Bildirisinde silahl mnakaalarda
kadnlarn korunmasnn gereklilii zellikle belirtilmi,
kadnlarn korunmas, Kadnlar ve Silahl Mnakaa
Konferans'nn faaliyet programnda BMT yelerinin en
nemli on iki faaliyet alanndan biri olarak belirlenmitir.62
Yugoslavya Uluslar aras Ceza Mahkemesine kadnlara
cinsi tecavz hallerine bakma yetkisi tannmtr. 1992'de
bu sorun Mahkemenin tzne alnmasyla ilgili konu
tartlrken Uluslar aras Kzl Ha Komitesi: Cenevre
Szlemeleri iin ortak olan hkm kastl ekilde ikence
veya yaralama, sal zarara uratma Uluslar aras nsani
Hukukun nemli ihlallerinin bir ksmn oluturmaktadr
ve tabii ki, sadece tecavzlere deil, hem de kadnlarn
eref ve haysiyetine yaplan her trl ihlal bu kapsamda
deerlendirilmelidir. 63 Gvenlik Konseyi'nin oluturduu
Bilirkii Komitesi, tecavz szleme ve protokollerde
nemli hukuk ihlali olarak belirlemese de ikence ve insanlk d tavrlar temsil ettiini ve kastl ekilde sala zarar veren azap veya nemli hasar olduuna karar
vermitir.64
Yugoslavya Uluslar aras Ceza Mahkemesi tecavz
insanla kar ilenmi bir su olarak deerlendirmitir.
yle ki, bu hareket sivil halka kar yapld zaman
insanla kar ilenmi sua dnmektedir. Tecavz bir
kiiye kar ilendiinde uluslar aras insani hukukun
nemli ihlali olarak kabul edilmemektedir.
97
nsanla kar ilenen su olarak deerlendirilen fiiller,

klasik sulardan drt temel kriterle ayrlmaktadr. Bu kriterleri, suun arl, toplumsal karakter tamas, planl
olmas ve sebeplerinin olmas olarak sralayabiliriz. nsanla kar gerekletirilen sularn arl bir taraftan onlarn toplumsal karakteriyle, dier yandan insan iin en
deerli ey olan hayata, sala ve ahsi dokunulmazla
kast etmesiyle ilgilidir. nsanla kar gerekletirilen sularda kurbanlarn fazlal sz konusudur. Nrnberg Askeri
Mahkemesi belirtmitir ki, toplumsallk insanla kar
gerekletirilen suun kriterlerinden biridir.65
Ayr-ayr ahslar tarafndan belli ahslara kar gerekletirilen sulardan ziyade, sivil halka kar gerekletirilen sular insanla kar su olarak yarglanabilir.
Mesela, bir tecavzle kaybolma gerei doal, tecavzle
kaybolmann sistemli uygulanmas insanla kar su olarak deerlendirilebilir. nsanla kar sulara sadece ibirliiyle veya hazrlanm plana uygun ekilde gerekletirilmi ameller ait edilmektedir.
Suun siyasi, rk veya dini ekillerde yaplmas uzun
sre insanla kar sularn temel kriterlerini oluturmutur. Bazen silahl atma zaman sava sularyla insanla
kar sular ayrmak o kadar da kolay olmamaktadr.
Nrnberg Askeri Mahkemesi bu iki kavram arasndaki
kesin snr ok zaman belirlememi, sanklarn ounluu
sava sular ve insanla kar sular yznden yarglanmtr. ki sank (troyher ve fon irah) insanla kar
su nedeniyle yarglanm ve sulu bulunmutur. Onlardan biri Yahudilerin tamamn yoketme ve soykrm siyase98
tinin uygulanmasn desteklemek (troyher), dieri ise binlerce Avusturyal yahudinin topraklarndan g kullanlarak karlmasna katld gerekesiyle yarglanmtr.
1997'de Uluslar aras Hukuk Komisyonu, Nrnberg
Mahkemesinde, sivil halka kar gerekletirilen sava
sularyla insanla kar sular arasnda kesin farklarn
olmadn ve ou zaman bu sularn bir birine mdahale
ettiini belirtmitir. erik olarak baz amellerdeki acmaszlk halleri bu tr amellerin insanla kar su olarak
deerlendirmesi iin yeterli olmutur. Komisyon, igal altndaki arazilerde yaayan insanlara kar gerekletirilen
sularn sava sular olduunu belirtmitir. Fakat onlar rk
ve dini sebeplerin olup olmamasna bakmakszn, fiillerdeki
acmaszlk yznden insanla kar sular olarak da
deerlendirilebilir. Demek ki, sava sularyla insanla
kar sular arasndaki fark sistemli ve kesin karakter
tamamaktadr.66
Her iki su iin ortak kriter, onlarn arl kriteridir.
teki karakterler sular bir birinden ayrmak iin gereklidir. Sava sular genellikle insanla kar sulardan daha
kapsaml bir kavram olarak karmza kmaktadr. Buna
Sava sularna hi bir ibirliinin sz konusu olmad, hi
bir siyasi, rk ve dini sebebi olmayan tek bir su da dahil
edilebilir.
Cenevre Szlemesi'nde kadnlarn korunmasyla ilgili
ngrlm hkmler, silahl atmalarla ilgili olmayan
hallere uygulanmaktadr. Bu da Uluslar aras nsani
Hukukun sadece silahl mnakaalar zaman uygulanmasyla ilgilidir.67
99
Ermeniler tarafndan Azeri kadnlara kar gerekletirilen vahet, uluslar aras hukukun belirtilen kurallarnn
ihlal edildiini teyit etmektedir. Bu konudaki olaylara
aadaki olaylar gstermek mmkndr.
31 Mart 1993'de Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait askeri
birlikler tarafndan Kelbecer ili igal edilirken, 1964 doumlu Semaye Kerimova ve onun iki yalarndaki kz
Nurlane Kerimova esir alnmtr. Semaye, ona kar yaplan aalanmalara dayanamayp intihar etmitir. Nurlane
Ermenilerden para karl geri alnmtr. 4 ay Ermeni
esaretinde kalm ocuk, kafasna ald darbeler sonucu
gzlerini kaybetmitir.
Kelbecer vilayetinin Kilseli kynde 1956'da domu
Tahir Kuliyevin kars, 3 yalarndaki kz ve yakn akrabalaryla birlikte 31 Mart 1993'de otomobille vilayetten karken Ermeni askerleri tarafndan atee maruz kalmtr.
Sonuta 1978 doumlu lham Kuliyev, 1983 doumlu
lhame Kuliyeva, 1985 doumlu Taleh Mehmedov, Aslan
Mirzayev ve onun kz Afet lm, dierleri ise ar yaralanmtr. Yarallar arasnda onun hanm, kz ve hanmnn 80 yalarnda bulunan annesi de lmtr. Uluslar
aras Kzl Ha Komitesi'nin yardmyla esirlikten kurtarlan
T. Kuliyev, esir kamplarnda olan Azeri aalandn,
onlarn dvldn ve ikencelere maruz kaldn belirtmitir. Bu ikencelere dayanamayarak insanlarn ldn
belirtmitir. Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'ne ikayette
bulunduu iin T. Kuliyev hanm ve ocuklarnn gzleri
nnde dvlmtr. 83 yalarnda olan, Tamaa Heyder
Kz Nuhiyeva serbest brakldktan 3 gn sonra esir kampnda yaplan ikenceler yznden hayatn kaybetmitir.
100
Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait silahl birlikler, 8 Mays

1992'de ua ehrini igal ederken 15 yalarnda bulunan
Nezaket Memmedova'y ve babasn esir almlar. Onlar
nce Hankendi'ne, sonra ise Ermenistan'a gtrmler.
Uzun sre ocuun gzleri nnde babasna aalayc
ikenceler yapm, dvmler. Onu dvm, kulaklarn
kesmi, stlm demirle vcudunu yakm ve onu sakatlamlar. Kendisi serbest braklm, kz ise 4 Nisan 1993
tarihine kadar esir kampnda tutulmutur. Uzun sren
mzakereler sonunda N. Memmedova 4 milyon ruble karlnda serbest braklmtr.68
Karaba Savanda sivil halkn ihlal edilen haklarndan birisi de ocuk haklardr. ocuk haklar bugn en
fazla zerinde durulan ve korunmas iin aba harcanan
haklardan biridir. BMT nsan Haklar Komitesi velilerin
ocuklarndan g kullanlarak ayrlmasyla ilgili davaya
bakarken, velilerin ocuklaryla ilgili haber alma hakknn
olduunu ve ocuklarndan g yoluyla ayrlm annenin
ondan bir haber alamamasnn ikence olarak kabul edilmesi gerektiini kabul etmitir.69
ocuklarn insan haklarn korumak gelecee yatrm
yapmaktr. ocuk haklar, salam bir insan haklar kltrnn yap talardr ve gelecek nesillerin insan haklar
gvencesinin temelini oluturur.
ocuklar, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve ondan
gelien eitli anlamalarla garanti altna alnm haklara
sahiptirler. ocuklara ayrca, Birlemi Milletler ocuk
Haklar Szlemesi bata olmak zere ek haklar tannmtr, nk onlar zel koruma ve bakma muhtatr. Kendi101
lerine bakmalar, haklarn korumalar, ve potansiyellerinin

farkna varp gelitirmede yardm etmeleri iin yetikinler
dnyasna gvenebilmelidirler.
Hkmetler, ocuklarn ekonomik, sosyal ve kltrel
haklar yannda medeni ve siyasi haklarn da korumakla
ykmldr. Devletler yalnz kendi grevlilerinin gerekletirdii ihlllerden deil, ayrca ailede veya toplumdaki
dier bireylerin ocuklara uygulad suiistimalleri nlemekten de sorumludur.
ocuk Haklar Szlemesi ABD ve Somali hari tm
BM ye lkeleri tarafndan onaylanmtr. Bu szleme
siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel tm haklar kapsar ve
bu haklarn birbirlerinden ayrtrlamaz ve birbirine
baml olduunu zellikle vurgular. Haklar drt genel
kategoride toplanr:
Yaam haklar; beslenme, barnma ve salk gibi;
Geliim haklar, en st potansiyellerine ulamalarn
salar;
Korunma haklar, yaama hakk, suiistimal, ilgisizlik ve
istismardan korunma hakk;
Katlm haklar, toplumda ve politik yaamda ocuklarn aktif rol almasn salar.
Anlamann haklar rk, renk, cinsiyet, dil, din, politik
ve dier gr, ulusal, etnik veya sosyal kken, mlkiyet,
zr, doutan veya dier stat fark gzetmeksizin herkesi kapsar. Ana mesaj frsat eitliidir. Kzlara erkeklerle
ayn frsatlar tannmaldr. Fakir, zrl, mlteci, aznlk
gruplara mensup ocuklar dahil tm ocuklar ayn haklara,
102
renim grme ve yeterli bir hayat standardnda yaama

frsatna sahip olmaldr.
ocuklarn korunmas uluslar aras szlemelerle askeri
operasyonlara katlmayan sivil ahali iin ngrlen koruma
sistemi kapsamndadr. Cenevre Szlemesinin I. Protokol'n 77. maddesi de ocuklarn zel muhafazasna ilikindir.
Bu maddede ocuklarn zel sayg grmeleri ve her trl
kt hareketlere kar korunmalar gerektii belirtilmitir.
Savaan taraflar ocuklarn korunmasn ve onlara her
trl yardmn yaplmasn salamaldr.70
Uluslar aras nsani Hukuk gerei 15 yan doldurmam ocuklarn atmalara katlm yasaklanmtr. I. Protokol'n 77. maddesinin 2. fkrasna aykr ekilde mnakaalara katlrsa onlar kombatant (gerilla) statsnden
yararlanrlar. Bu tr ocuklar tutulduklar zaman onlar
askeri esir statsne sahip olurlar. Buna ramen onlar yine
yalarna uygun bir ekilde zel korunmadan yararlanrlar.
nk Protokol'n hkmleri mnakaa taraflarna yneltilmitir ve ocuklarn askeri operasyonlara katlmas kanunlarn ihlali olarak deerlendirilemez.71
Ermenistan Azerbaycan, Dalk Karaba mnakaasnda ocuklarn eitli ikencelere maruz kalmas, onlarn
BMT Genel Kurulu'nun 20 Kasm 1959'da 1386 (XIV) sayl
ocuk Haklar Bildirisi, BMT Genel Kurulu tarafndan
1989'da kabul edilmi ocuk Haklaryla ilgili Szleme'de
belirlenmi haklarnn ihlaline delalet etmek-tedir.72
Ermenistan'a ait silahl birlikler tarafndan, hi bir suu
olmad halde ocuklarn ldrlmesi, onlarn esir alnmas ve velilerinden ayrlmas olaylar oktur. 18 Kasm
1994'de Azeri ocuklarndan oluan 71 kiinin Ermeniler
103
tarafndan esir alnmas resmen kayt altna alnmtr. Bu

listede bulunanlarn en k 1992 Kelbecer doumlu
Babek Hasan olu lyasov ve Rven Firudin olu
Kurbanov'dur.73
ocuklara kar acmasz tavrlara baka bir rnek
olarak 3 yalarnda bulunan evki Hakani olu Aliyev'in
yaadklarn gsterebiliriz. Ermenistan Cumhuriyeti'ne ait
silahl gler tarafndan Adam'n igali zaman ehirden
kmaya alan Aliyev ailesinin arabas atee maruz kalmtr. Alan ate sonucu bir ihtiyar ve 8 yalarnda ocuk
hayatn kaybederken, arabada bulunan dier kiiler de yaralanmtr. 3 yalarnda olan evki Hakani olu Aliyev
omzundan yaralanmtr. Hankendinde Ermeni doktorlar
ocuun omuz kemiinin 1/3'n sa dirsekten yukar kaslaryla birlikte karmtr. Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'nin yardmyla evki Aliyev, onun hasta olan annesi ve
ninesi esirlikten kurtarlmtr. Bak'de doktor muayenesinden sonra, ocuun omuz kemiinin gereksiz ekilde
karlm olduu belirlenmitir. Bu tr bir operasyonun
doku nakli nedeniyle yaplm olabilecei de belirtilmitir. 74 Cenevre Szlemelerinin korumas altnda bulunan
ahslarn sal asndan gerekli olmayan her hangi bir
tbbi prosedre maruz braklmas, bilimsel deneylerde
kullanlmas, her hangi bir organn nakli amacyla alnmas
yasaklanmtr (I Cenevre Szlemesi m. 3, 12; II Cenevre
Szlemesi m. 3, 12; III Cenevre Szlemesi m. 3, 13; IV
Cenevre Szlemesi m. 3, 13; IV Cenevre Szlemesi m. 3,
32; I Protokol m. 11). Nrnberg Mahkemesi'nin hkmlerinde de bu tr deneylerin yaplmas sava suu olarak
deerlendirilmitir.75
104
Uluslar aras nsani Hukuk silahl atmalarda ocuklar iin zel muhafaza sistemi belirlemi ve bu prensipleri
gelitirmektedir. Bu muhafaza baka uluslar aras rgtler
tarafndan da gerekletirilmektedir. Mesela, 1992'de
UNCEF insani yardm yaplmasyla ilgili ok nemli 50
operasyona katlm, kendi kaynaklarnn % 22'ni ihtiyac
olan ocuklara sarf etmitir.76Bu tr yardmlar Azeri ocuklara da yaplmtr. 77 UNCEF araclyla esir alnm ocuklarn serbest braklmas asndan da nemli nlemler
alnmtr.78
d. Yaral ve Hasta Haklarnn hlali

Gnmzde medeni dnyann nem verdii haklardan
biri de yaral ve hasta haklardr. Bu nedenle yaral ve
hastalarn haklar Cenevre Szlemesi ile garanti altna
alnmtr. I. lave Protokol kabul edilinceye kadar sivil ve
askeri ahslara yaral ve hastalarn korunmas farkl ekillerde gerekletirilmitir. I Protokol'n 8. Maddesi ile bu
fark giderilmi, btn yaral ve hastalar iin bir tek kural
belirlenmitir. I Protokol'n 20. maddesinde, hangi statde
olmasna baklmakszn btn yaral ve hastalarn sayg
grmeleri ve korumadan yararlanmalar gerektii belirtilmitir. Bu kurallar, yaral ve hastalarn hangi tarafa ait
olmasna baklmakszn gvenliklerinin salanmas gerektiini, kar tarafa ait olduu iin kendi bana braklamayacan, gereken salk yardmnn yaplmas gerekliliini
dzenlemektedir.
Sava halindeki silahl kuvvetlerin hasta ve yarallarnn
vaziyetlerinin slah iin dzenlenen 1 nolu Cenevre Szlemesi'nde de salk personelinin grev ve yetkileri ve hasta
105
ve yarallarn haklarna ilikin dzenlemeler bulunmaktadr. Szlemenin 12. maddesine gre yaral ve hastalar
kapsamna 13. maddede belirlenmi kiiler, yani anlamazlk halindeki tarafn silahl kuvvetleri ve bu kuvvetlere
bal milis ve gnll birliklerinin mensuplar ve tekilatl
direni hareketleri mensuplar ve milis ve gnll birlik
mensuplardr. Bu noktada madde, direni hareketleri ve
bu hareketlere mensup milis ve gnll birlikler iin ltler getirmektedir. Bu ltler tpk 3 nolu Szlemede
olduu gibi aynen saylmaktadr. Bu Szlemede getirilen
ok nemli bir dzenleme, shhiye birliklerinin ve messeselerinin 19. maddeye gre hasm tarafa dm olsalar
bile hasta ve yarallarnn tedavisine devam edilmelidir.
Buna getirilebilecek tek istisna hasm tarafndan hasta ve
yarallara kendisinin hizmet sunmasdr. Hem 19. maddede, hem 20 ve 21. maddede, salk personelinin sayg ve
hrmet grecei hem de insani vazifeleri haricinde dmana zarar verici faaliyette bulunmadklar srece hi bir
ekilde tecavze maruz kalmayacaklar ifade edilmektedir79.
Fakat Ermeniler bu Szlemelere taraf olmakla birlikte,
Karaba Savanda esirlere kar ar uygulamalarda bulunmutur. Hasta ve yarallara salk yardm yaplmamas
bir tarafa, hatta ikence edilerek lme terk edilmitir. Bu
tr olaylara rnek verilebilecek bir ok olay vardr:
16 yandaki Ofeliya Kuliyeva Ermenistan silahl birlikleri tarafndan yaral ekilde esir alnm, zamannda salk
yardm yaplmadndan yaras kangren olmutur. 3
Haziran 1993'de Armen isimli Ermeni tarafndan yeniden
vurulmu, karnndan ve sa elinden kurun yaras almtr.
ki parma kesilmek zorunda kalmtr. 28 Haziran 1994'de
Ermeni esirleri ile deitirilerek vatana dnmtr.80
106
Bir patlama sonucu gznden ar ekilde yaralanm

Babek lyasov'a esir kampnda hi bir salk yardm yaplmamtr. Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'nin yardmyla
serbest braklmtr. Fakat zamannda tbbi yardm yaplmad iin B. lyasov gzlerini kaybetmitir.81
1971 Gyay doumlu asker Mail Mehmedov 4 Ekim
1992'de Hankendi yaknlarnda yaral durumda esir
alnm, nce Karabaa oradan da Ermenistan'a gtrlmtr. Salk yardm yaplmas gerekirken o, tam tersine
dvlm, ikencelere maruz braklmtr. Bunun sonucunda da onun sol omuz kemii krlmtr. 7 Ekim 1992'de
onun gsne kzgn demirle ha izilmitir. M. Mehmedov
9 Mays 1993'de Ermeni esiri ile deitirilmitir.82
I Protokol'n 12. maddesi gerei salk ocaklarnn da
korunmas gerekmektedir. Ermeniler bu konuda da uluslar
aras szlemelere riayet etmeyerek ok sayda su ilemitir. Bunlardan en dikkati ekeni ise Adamda yaanmtr.
Adam ehrindeki bir akl hastanesinde 7 hasta esir alnm, bu 7 kiiden serbest braklm, biri ikencelere
dayanamayp hayatn kaybetmi, ise hala esir kamplarnda tutulmaktadr. Bu olay ayn zamanda BMT Genel
Kurulu'nun 20 Aralk 1971 tarihli 2856 (XXVI) sayl kararyla kabul edilen Akl Hastalarna likin Bildirinin
hkmlerinin de aka ihlali anlam tamaktadr. Bu bildiri de, akl hastalarnn da baka ahslarla ayn dzeyde
haklara sahip olduklar belirtilmektedir.83
e. Esir Haklarnn hlali

Askeri esirler Uluslar aras nsani Hukukun korumas
altnda bulunmaktadr. Askeri esirler gerek kiilerin deil,
107
devletlerin korumas altndadr. Bu nedenle de askeri esirlere yaplan uygulamalardan sz konusu devlet sorumlu
tutulmaktadr (III. CS m. 12).
Dalk Karaba Savanda nsani Hukuk kurallarnn
Ermeniler tarafndan defalarla ihlal edildii bilinen bir gerektir. Bu bakmdan Askeri Esirlerle lgili III. Cenevre Szlemesi kurallarnn da ihlal edildiini belirtebiliriz. Oysa
Szleme gerei askeri esirlere hmanist muameleler yaplmaldr. Esir olduklar dnemde ordu mensuplar, asker
statsn korumaktadr. Onlar asker niformalarn giyebilir, kendi amirlerine itaate devam edebilirler. Szlemeye
gre, Sava bittikten sonra askeri esirler de serbest braklmaldr.
Dalk Karaba Sava Mays 1994'te atekes yaplmasna ramen Ermeniler, Azeri esirleri Ermenistan'da tutmaya devam etmektedir. Askeri esirlerin serbest braklmamas, ayn zamanda I. Protokoln 85. maddesinin 4.
blmnn b fkrasn da ihlal etmektedir.
Azerbaycan Cumhuriyeti Esir ve Kaybolmu Vatandalarla ilgili Devlet Komisyonu'nun verdiyi bilgilere gre esir
alnm 783 kiinin esir kamplarnda bulunmas gerei
Ermenistan tarafndan kabul edilmemektedir. Henriks
Byel Fonu Uluslar aras Aratrma Ekibinin faaliyeti sonucu sz konusu ahslardan altsnn esir kamplarnda
olduu belirtilmitir.84
III. CS'nun 130. maddesinde askeri esirlerin ldrlmesinin, Uluslar aras nsani Hukuk kurallarnn nemli
ekilde ihlali manas tadn ifade etmektedir. Askeri
esirlerin lmne neden olabilecek her trl hareket ve
108
ihmal III. Cenevre Szlemesi hkmlerinin nemli ihlali

olarak deerlendirilmektedir. Zira bu szleme hkmlerine gre, hi bir askeri esirin sakatlanamayaca ve bilimsel deneylere konu olmayaca dzenlenmitir. Askeri esirlere kar g kullanlmamas, tehdit ve tahkire maruz
braklmamas gerektii belirtilmitir. Onlara kar bask
uygulanmasna izin verilmemektedir. Askeri esirlere gereken salk yardmnn zamannda yaplmas gerektii de
belirtilmitir. Askeri esirler yaam iin yeterli ve faydal
ortamda tutulmal, ihtiyalar kadar yiyecek, iecekle temin
edilmelidir.
Genel olarak III Cenevre Szlemesi askeri esirlerin
yaam ve salnn korunmas ve bunun iin gereken kurallarn belirlenmesi amacna hizmet etmektedir. Fakat
Ermenistan tarafndan bu hukuk kurallarna uyulmamtr.
Ermenistan devleti Cenevre Szlemelerine katlmakla bir
takm sorumluluklar altna girmi, fakat bu sorumluluklarn yerine getirmemitir. Bunu ispatlayacak baz rneklerin verilmesi faydal olacaktr:
7 Mays 1993'de esir alnm, 1955'de Kelbecerin Bozlu
kynde domu Mikayl Abutalbov, esir kampnda her
gn dvldn, aalandn ve gcnn yetmedii
ilerde altrldn belirtmitir. O, Ermenistan'da binlerce kadn, ihtiyar ve ocuun esir kamplarnda tutulduunu
da belirtmitir.85
27 yal Abdulaziz Mehmedov Kerkicahan kasabasnda
bacandan yaralanm ve esir alnmtr. Kendisiyle birlikte 8 kiinin de esir alndn belirtmitir. Gtrldkleri
yerde plastik sopalarla dvldklerini sylemitir. Boynuna
109
bilmedii svyla dolu ine yaptklarn belirtmitir. Bir gn

yaras alarak alnna kanyla ha ekli izilmitir. Ylba
gecesi karl havada dar karlm ve zerine souk sular
dklerek darda bekletilmitir. Nbetiler beki kpeklerini zerine saldrtp elenmitir. Vcudun eitli yerlerinde
bulunan yara izleri de anlattklarn teyit etmektedir.
Ferhat Rahman olu Atakiiyev de Abdulazizle birlikte
olmutur. O, ldrldkten sonra cesedi Abdlaziz'in hcresine braklmtr. Birka gn ceset burada kalmtr.
Bilirkii raporunda cesedin zerinde aada belirtilen yaralarn izlerinin bulunduu gsterilmitir: Aln kemiinin
krlmas, her iki omuz ve diz kemiinin krlmas, burun
kemiklerinin krlmas, btn dilerin sklmesi; karn
boluunda alan 2 delik, i organlarn ezilmesi, boyunun
arka ksmnda 8 ine izi, sol bilek yaralar; bacakta 2 adet
mermi yaras.
1974'de Hamaz'da domu asker Alemah Hasanov 8
Mart 1994'de Fizuli'de yaralanm ve esir alnmtr. O,
serbest brakldktan sonra, esir kamplarnda bulunan esirlerin srekli dvldn, insanlk d muamelelere maruz brakldklarn, gleri yetmeyen ilerde altrldklarn belirtmitir.
1971'de Bak ehrinde domu asker Faik Mehmedov 6
Eyll 1992'de esir alnmtr. Serbest brakldktan sonra,
yaral olduu halde esir kamplarnda dvldn ve
eitli ikencelere maruz kaldn belirtmitir. O, 20 Ocak
1993'te esir kampndan kamay baarmtr. Ermeni birliklerinin Adam ehrini tamamen yaktklarn belirtmitir.
Velilerinin mezarlarnn bulunduu kabristanln da tama110
men datldn belirtmitir. Esir kamplarnda binlerle

Azerinin zor artlar altnda tutulduuna ahit olmutur.
raklmtr. Esir kamplarnda binlerle Azeri ihtiyar, kadn

ve ocuklarn zor artlarda tutulduunu belirtmitir87.
3 Ocak 1994'de Adamda esir alnan, 1974 Bak doumlu asker Famil Aliyev Ermenilerin, vcudunda sigara
sndrerek ona ikence ettiklerini belirtmitir. Azeri esirlerin ldrldne de ahit olmutur. Esir kamplarnda
binlerle ihtiyar, kadn ve ocuklarn olduunu da belirtmitir. Onun ifadesine gre, esirler gleri yetmeyen ilerde
altrlmakta, ikencelere maruz braklmaktadr86. Belirtilen olaylar Cenevre Szlemelerinin nemli ekilde ihlal
edildiinin gstergesidir.
Ermenistan Cumhuriyeti gerei uluslar aras rgtlerden gizlemek amacyla, mnakaada taraf olmadn ireli
srerek, Dalk Karaba Ermenilerinin kendi kaderlerini
belirlemek iin savatklarn belirtmektedir. Oysa ki,
Ermenistan yetkililerinin Azerbaycan topraklarna sahiplenmek arzular bilinen bir gerektir. Ermenistan arazilerinde tutulan binlerce Azerbaycanl esir de, Ermenistan'n
bu mnakaann taraf olduunun bir kantdr.
1973, Beylegan'n Akl kynde domu asker Amil

Ahmedov, 23 Eyll 1993'te 11 kiiyle birlikte esir alnmtr.
Esir kamplarnda her gn drt be defa dvlm, eitli
ikencelere maruz kalmlar. Esir kamplarnda dvlerek
ldrlenlere de ahit olduunu belirtmitir.
1936'da Zengilan'n Baharl kynde domu Kamil

Veliyev Austos 1993'te Zengilan'da esir alnmtr. O,
Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'nin araclyla Kasm
1993'te serbest braklmtr. Srekli ikencelere maruz kalan asker vatana sar olarak dnmtr.
Raset Ahmedov 7 Mart 1994'de Seyit Ahmetli kynde

savarken esir alnmtr. Gtrld kampta bulunan
esirlerin sopalarla dvldn belirtmitir. 15 Eyll 1994'de
Zeynal Mahmudov dvlerek ldrlmtr. Kendisi ise,
16 Ekim 1994'de serbest braklmtr.
1973'de Yevlah'da domu asker Bayram Aliyev Aralk

1992'de Zengilan Savanda esir alnmtr. nce Gafan
polis ubesine gtrlen esir, sonra Erivan'a gtrlmtr. Azeri esirlerin ikencelere maruz kaldn, toprak
yemee zorlandklarn, dvldklerini, aalandklarn,
yarallarn lme terk edildiini belirtmitir. O, bir ok esirin aalanmalara dayanamayanlarn bir ou kurtuluu
intihar etmekte bulmutur. O, Uluslar aras Kzl Ha
Komitesi'ne ikayet ettii iin Muharrem Meyeddinov
dvlerek ldrlmtr. O, Ekim 1993'de serbest braklmtr88.
Tovuzda domu asker lfet Hacyev 12 Haziran 1993'de

Adamda esir alnmtr. Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'nin araclyla salk durumu ok ar olarak serbest b-
III. CSnin Ermenilerce ihlal edildii bir baka konu ise

esirlerin gerek kiilere verilmesidir. 1973 doumlu asker
lgar Hamzayev Ermenistan'da Balasanyanlarn ailesine
1968'de Ucar'da domu asker Afin Yahyayev 25 Nisan

1994'de Adamda askerle birlikte esir alnmtr. Onlar
her gn eitli ikencelere maruz kalmtr. O, ikencelere
ve aalanmalara dayanamayp intihar edenlerin olduunu da belirtmitir.
111
112
verilmitir. Balasanyanlar ailesi savata kaybolan oullaryla deimek iin lgar Hacyev'i evlerinde gz hapsinde
tutmutur. Oullarnn ldn renince lgar da ldrmtr.
III. CK'nn 12. maddesi gerei askeri esirler gerek ahslara verilmemeli, devlet kontrolnde olmaldr. Sorumluluu da devlet tamaldr. Bu konuda bir baka rnek
verecek olursak, 1973 doumlu asker lham Nesibov yerinden yaralandktan sonra esir alnmtr. nce Hankendi'nde, sonra ise Erivan'da Arkelyanlar ailesinde tutulmutur.
Onlarn, lham kaybolan ocuklar Saenle deitirmeyi
amalamtr. Aile tarafndan eitli ikencelere maruz braklm, ikenceler sonucu durumu arlaan lham, Ermenistan Cumhuriyeti Gvenlik Bakanl'na bal 10 Nolu
hastaneye kaldrlmtr. Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'nin araclyla 24 Kasm 1994'de hastane memuru S.
Arkelyan'dan 06/334 Nolu mektupta, lham Nesirov 23
Kasm 1993'de ar hastalndan lmtr.89
. Nesibov'a yaplan ikenceler de III. CK' nn 12. ve 26.
maddelerinin hkmlerinin ihlal edildii grlmektedir.
Bunun yan sra bu fiillerle askeri esirlerin a braklmasnn yasakland BMT Genel Kurulunun 17 Aralk 1974
tarihli 3348 (XXIX) sayl kararnamesi de ihlal edilmitir.90
Ermenilerin uluslar aras insan haklar hukuku kurallarn ihlal ettii bir baka konu da esir askerlerin ldrlmesidir. Ermenistan Cumhuriyeti ileri Bakanl'nca 16
ubat 1994te beyan edilen Azeri esirlerin ldrlmesi ile
ilgili bilgiye gre, Azerbaycanl esirler kamak isterken
vurulmutur. Uluslar aras nsani Hukuk hkmlerince
113
(Lahey Tz, 8. maddesi, III CK madde 92) esirlerin bulunduu devlete, esirin kamasn nleme hakk tannmtr. Fakat kamaya alan esir yakalannca disiplin kurallarna aykr ekilde cezalandrlmas yasaklanmtr. Bu
nedenle Azerbaycanl esirlerin kamaya kalkt gerekesiyle ldrlmesi uluslar aras kurallarn ihlali anlam tamaktadr.91
Uluslar aras Kzl Ha Komitesi'nin gayretleri sonucu
23 Mart 1994'de 10 askeri esirin cesedi Ermenistan'dan geri
alnmtr. Onlardan ikisi 28 Haziran 1993'de, sekizi ise 29
Ocak 1994'de ldrlmtr. Azerbaycan Salk Bakanl
tarafndan hazrlanan bilirkii raporunda, Ermenistan
Dileri Bakanl'ndan verilen bilgilerin gerek olmad
belirtilmitir. Ermenistan tarafndan esirlerin kaarken
kurunlandklar belirtilmesine ramen raporda R. R.
Aayev, E. G. Ahmedov, E. S. Mehmedov, F. G. Kuliyev, E.
M. Ahmedov'un lmnden nce ar ikencelere maruz
kald ve kafasndan kurunlanarak ldrld belirtilmitir. B. A. Gyasov yakn mesafeden ve nden kurunlanarak ldrlmtr. R. R. Aayev'in, E. S. Mehmedov'un, E. M. Ahmedov'un kulaklar kesilmitir. R. R. Aayev'in kalbi ve karacieri alnmtr. Bu da onun organlarnn
organ naklinde kullanlm olduunu gstermektedir. . S.
Nesirov'un uzun sren alk nedeniyle ld belirtilmitir.
F. G. Hseynov'un cesedinde de eitli ikence izleri tespit
edilmitir.92
Azerbaycanl bilirkiiler tarafndan hazrlanan raporda
bulunan bilgiler, Amerika Tp Bilirkiiler Birlii, Hukuki ve
Sosyal Tp Uluslar aras Akademisi'nin Mtevelli Heyeti ve
114
ngiltere Hekimler nsan Haklar urunda tekilatnn

yesi, Prof. Derek Paunder tarafndan da teyit edilmitir.93
Bazen Azeri esirlerden ksas almak ve bu durumu hukuka uygun gstermek iin Ermenistan'da askeri esirler
mahkemede muhakeme edilmitir. Uluslar aras nsan
Haklar Hukuku, askeri esirlerin savaa katldklar gerekesiyle muhakeme edilmesini yasaklamaktadr. Ermenistan'da ise bu tr muhakemeler esirlere savunma hakk bile
tannmadan yaplmtr. Erivan'da yaplm yarglamalar
sonucu 2 Azeri esir idama mahkum edilmi, 3 kiiye 12 yl
hapis cezas verilmitir.94 Azerbaycan devleti askeri esirlerin
muhakeme edilmesiyle ilgili defalarca itirazn belirtmi, bu
tr muamelelerin uluslar aras hukuk kurallarna aykr
olduunu dile getirmitir.95
Dalk Karaba Savanda insan haklar ve insani
hukuk kurallarnn ihlalini gsteren bir ok delil vardr. Bu
tr vakalarn nlenmesi, faillere gereken cezalarn verilmesiyle mmkndr. BMT Gvenlik Konseyi'nin Ruanda ile
ilgili kararnamesinde, askeri mahkemelerin yaratlmas
cezaszln nlenmesi ve muhtemel insan haklar ihlallerinin nlenmesini salayacak nemli bir tedbir olarak
deerlendirilmitir.96
Evrensel nsan Haklar Bildirgesi ve insan haklaryla
ilgili bir ok anlama ve szleme hazrlam Bileik Milletler ve dier uluslar aras rgtler, uluslar aras anlama
ve szlemelerin taraf olan devletlerin sz konusu szlemelerde n grlen hak ve zgrlklere sayg gstermesi,
kurallarn ihlalinden kanmas gerektiini bir ok kararnda ifade etmitir. Ermenistan tarafndan Azerilerin sene115
lerce yaadklar topraklardan zorla srlmesi, kanl olaylarn gerekletirilmesi, insanlarn ldrlmesi, sakatlanmas, malvarlklarnn gasp edilmesi gibi haller, uzun sre
Azeri halknn haklarnn ihlal edilmesi gereini gzler
nne sermektedir.
SONU
Ermenistann da iinde bulunduu Kafkasya blgesi,
esas olarak Mslmanlarn ounluu tekil ettii bir
blgedir. Aslnda 1800l yllara kadar Kafkasya blgesinde
snrl saydaki Ermeni aileleri dnda, Ermeni halkndan
bahsetmek mmkn deildi. Rusya,nn 19. yzyln ilk
yarsnda Gney Kafkasyay igali sonrasnda, ok sayda
Ermeniyi igal ettii topraklardan getirip Azeri Trklerine
ait topraklara yerletirmesiyle birlikte Ermeniler blgede
etkin halklardan birine dnmtr. Bundan sonraki srete yerli Mslman halk, elinden topraklar alnarak
Azerbaycann baka blgelerine g etmeye zorlanmtr.
SSCB sonras dnemde bamsz bir cumhuriyet haline
geldikten sonra askeri gcn Rusyann yardmyla pekitiren Ermenistan Cumhuriyeti, 1992 ylnda Azerbaycana
bir baka spriz saldrda daha bulunmu. Bu kez hukuken
ve fiilen Azerbaycann bir paras olan Karaban dalk
ksmn igal etmitir. Karabadan ayr olarak Ermeniler,
bu blgeyi evreleyen ve nfusunun ounluunu Azeri
Trklerinin oluturduu topraklar da igal etmitir. Ermenistann igal ettii topraklar, Azerbaycann toplam yzlmnn yzde 20 sine eittir. Yerlerinden edilmi bu
byk insan kitlesi Azerbaycandaki geici mlteci kamplarna yerletirilmitir.
116
Esas olarak Dalk Karaba problemi, yeni Ermeni neslinin, (ounlukla da yallarn yeni neslin beyinlerini
zehirlemesinden dolay), Trklere kar besledii iddetli
nefretin irkin bir davurumudur. 25 ubat 26 ubat a
balayan (1992) gece Azerbaycann Hocal ehrinde Ermenilerin yapt zalimce katliam bu inkar edilmez gerei
dorular. Dalk Karaba Sava srasnda Ermenilerin davranlar, Ermenilerin daha fazla toprak iin yapabileceklerini gstermesi asndan manidardr. Ermenistan Rusyann uzun vadeli stratejisinin taleplerini karlamak iin
dnya haritasnda kk bir devlet olarak yer bulmasndan beri, komu devletlerin topraklaryla ilgili savunulmas
olanaksz taleplerde bulundu. Azerbaycan da bu komu
devletlerden biriydi.
Ermenistan ile Azerbaycan arasnda Dalk Karaba
konusundaki atmalar, her iki lkenin de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliinin paras olduu 1988 ylnda balad. Bu atmalar Sovyetler Birliinin dalmasndan hemen sonra rutin hale dnt. Bu iki devlet arasnda atekesin imzalanmasnn zerinden 14 yl gemesine ramen Ermenistan, Azerbaycan topraklarnn yzde 20
sinin igalini yasad olarak hala srdryor ve sava
dolaysyla yerlerinden edilmi 1 milyondan fazla sivil halk,
Azerbaycan geneline dalm geici mlteci kamplarnda
yaamaya devam etmektedir.
olarak hafzalara kaznmtr. Zira, insan haklar alannda

mcadele edilen etnik temizlik, soykrm ve dier sava
sularna ilikin bir ok fiil tespit edilmitir. kence, a
brakma, eref ve namusu alaltma, tecavz, eitli tbbi
denemelerin objesi yapma gibi bir ok su Ermeni yetkililerce dorudan veya azmettirmesi sonucunda ilenmitir.
Bu fiillerle, Azerbaycanl sivil halk ve esir alnan askerlere kar yaam, mlkiyet, kadn, ocuk, hasta, esir,
mlkiyet gibi haklar ihlal edilmitir. Ermenistan bu haklar
koruyan uluslar aras szlemelere taraf olsa da bu
szlemelere uymamakta srar etmektedir. Bununla birlikte
uluslar aras szlemelerin uygulanmasn takip eden komite, komisyon ya da mahkemeler Ermenilerin bu fiillerini
gereince ele almamakta ya da uyarma, knama gibi basit
cezalarla geitirmektedir. Bu durum Ermenileri daha da
cesaretlendirmekte ve yeni terr ve insanla kar bir ok
suu ilemeye tevik etmektedir.
Dalk Karaba Savana insan haklar asndan bakldnda tablo hi de i ac deildir. Bugnn modern
dnyasnn nem verdii deerler bu savata ihlal edilmekle kalmam, insan haklar asndan kt rnekler
117
118
nc Blm Dipnotlar
1
Halen Ermenistan devlet bakan olan Robert Koaryan zel bir

grevle Hocal Soykrmna katlmtr. Buradaki baarsndan dolay
Ermeni halk tarafndan dllendirilerek devlet bakanlna seilmitir. Ramiz Sevdimaliyev, Mejdunarodny Terorizm, Globalnaya Problema Sovremannosti, Bak, ELM, 2004, ss.186-204.
http://undp.un.org.tr/doc_pdf/metin1210.pdf- 17.01.2008.
Azerbaycan Cumhuriyeti D leri Bakanl 5 Temmuz 1999 tarihli

2601/9 sayl mektubu. BM 51. sessiya, nc Komite, bend 100. 30
oktyabr 1996.
Khodjaly Its Last Day, Baku. Publishing House Azerbaijan. 1992.
Report of the International Law Commission on the 48-th session,

New-York, 6 May-26 July 1996. pp.93-94.
Khodjaly Its Last Day, Baku, Publishing House Azerbaijan, 1992.
Vefaddin bayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dalk Karaba Mnaqiesi

Beynelhalk Hquq Mstevisinde, Bak ELM, 2006, s.98.
Gazeta Svoboda, 12 iyunya 1992 g.
Report of the International Law Commission on the 48-th session, 6

May-26 July, 1996. New-York. 1996. pp.93-94.
10
B C. assioni, International Criminal Law: Adraft International Criminal

Code., Sijthoff and Noordhoff, Alphen aan den Kijn. 1980, p.73
11
L.H. Hseynov, Genosid cinayetinin terkib nsrleri. Hukuki Devlet

ve Kanun, 1999, No:8, ss.38-39.
12
http://undp.un.org.tr/doc_pdf/metin1210.pdf
13
Reservations tot the Convention on Genocide, Advisory Opinion.

I.C.Reports. 1951.
14
Barcelona Traction Case (Belgium v. Spain), ISJ Reports, vol 3,

1970, paras. 33 and 34
15
sir, Girov v tkin Dmler, http://www.human.gov.az/?sehife=

etrafli&sid=MTYzMjAzMTEyNDM2NDcyMw=&dil=az, 13.12.2007.
16
http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/yirminciyuzyilda/insan_haklari_evrensel.htm
17
bayev, Ermenistan-Azerbaycan Dalk Karaba nsan Hquqlar

Kontekstinde, Bak, 2001, s.92.
119
18
Azerbaycan Respublikas D ler Nazirliyinin 5 iyul 1999 tarihli

2601/9 sayl mektubu, BM 51. sessiya, nc komite, bend 100. 30
oktyabr 1996.
19
http://www.canaktan.org/hukuk/insan_haklari/yirminci-yuzyilda/
kisisel_ve_siyasal.htm, 17.01.2007.
20
Deystvuyuee Mejdunarodnoe Pravo, t. 2, M., zdatelstvo Moskovskovo Nezavisimovo nstituta Mejdunarodnovo Pravo, 1997, ss.22,30.
21
Daha geni bilgi iin baknz. . Velizade, B. Muradov, Ermenistan

Azerbaycanllarnn Soykrm, Bak, Genlik Yaynevi, 1996.
22
bayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dalk Karaba Mnaqiesi Beynelhalk Hquq Mstevisinde, s.93.
23
Reha Ylmaz, Uluslar aras Terrizm ve Ermeni Terrnn Analizi,

Journal of Qafqaz University, Bak, 2006, s.5.
24
. Memmedov, S. Esedov, Ermenistan Azerbaycanllar ve Onlarn Ac

Taleyi, Bak, 1992, ss.3-5.
25
Velizade, Muradov, a.g.e., 154-160.
26
Karaban gali, http://www.human.gov.az/?sehife=etrafli&dil=

az&sid=MTA0OTU5MTA4MTIzMDU5 OQ , 12.12.2007.
27
Sedat Lainer, Ermenistan D Politikas ve Belirleyici Temel Faktrler 1991-2002, http://www.turkishweekly. net/ turkce/makale.php
?id=131, 01.12.2007.
28
Nazm Cafersoy, Bamszln Onuncu Ylnda Azerbaycan Rusya

likileri, Avrasya Dosyas, Azerbaycan zel Says, Cilt: 7 (1), lkbahar
2001, ss.286-318.
29
http://www.unhchr.ch/udhr/lang/trk.htm, 11.10.2007.
30
Detayl bilgi iin baknz, Muzaffer Sencer, Belgelerle nsan Haklar,

Beta Yaynlar, stanbul, 1988.
31
Hsn ndil, nsancl Hukuka Giri,

http://www.ihd.org.tr/makale/insancil/insan3.html, 15.12.2007.
32
Azerbaycan Cumhuriyeti D leri Bakanlnn 5 Temmuz 1999

tarihli 2601/9 sayl mektubu. BM 51. sessiya, nc komite, bent
100. 30 Oktyabr 1996.
33
Havva Memmedova, Xocal, ehitler ahitler, Bak, 2003, ss.29-30.
34
http://www.unhchr.ch/udhr/lang/trk.htm, 17.01.2008.
120
35
Ayrmcla Uramama Hakk - Temel Bir Hak,

http://www.amnesty.org.tr/v1612200307.si, 17.01.2008.
36
bayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dalk Karaba Mnaqiesi nsan

Hquqlar Konteksinde, s.101.
37
http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/aihs_01.html, 17.01.2008.
38
D. Gomen, D. Haris, L. Zvaak, Evropeyskaya Konvensiya o Pravax

eloveka i Evropeyskaya Sosialnaya Xartiya: Pravo i Praktika, M.,
MNMP, 1998, s.137.
39
40
41
Hrc Coom. No: No: 320/1988. CCPR/C/47/D/320/1988.
52
Evropeyskiy Sud Po Pravam eloveka. zbrannie Reeniya. T. 1, M.,

NORMA, 2000, ss.383, 640-641, 767, 811; T. 2, ss.75, 167, 221, 226, 325,
447, 469.
53

100. 30 Oktyabr 1996.
54
Ayn
Velizade, Muradov, a.g.e., 154-160.
E. David, Prinsip Prava Voorujennh Konfliktov. M., MKKK, 2000, s. 511.
Zayavleniye MD Azerbaydjanskoy Respubliki Po Povodu Suda v

Erevane Nad Azerbaydjanskimi Voennoslujaimi, Popavimi v Plen v
Kelbacarskom Rayone Azerbaydjana. 2. 05. 94 g. Bak, 1997. ss.27-28.
56

100. 30 Oktyabr 1996.

tarihli 2601/9 sayl mektubu, BM 51. sessiya, nc Komite, bent
100, 30 Oktyabr 1996.
57
Azerbaycan Gazeti, 1999, No: 77.
58
Commentary on the Tried Geneva, 1960 Mart. 14, p. 205-206.
59
International Review of the Red Cross, November-December 1980:

New code for the protection of civilian population and property
during armed conflict by Ionel Closca.
60
Doc. A/CONF. 157/24 (Part II), 13 October 1993.
61
GA/Res/48/104, 20 December 1993.
62
Baknz. evertaya Vsemirnaya Konferensiya Po Polejeniyu Jenin,

Doklad etvertoy Vsemirnoy Konferensiyu Po Polojeniyu Jenin,
Pekin, 4-15 sentyabrya 1995 g.
63
ICRC, Update on Aide Mtmoire of 3 December 1992.
64
Bak. Final Report of the Commission of Experts Established Oursuant

to Security Council Resolution 780, UN Doc. S/1994/674 para 58-60
and 232-253.
65
US Milit Tribunal, Des. 4. 1947, AD, 14, pp 278.
66
Rapport CDI, 1987, doc. ONU A/42/10, p.31
67
Commentary on the Two 1977 Protocols Additional to the Geneva

Conventions of 1949, by Michael Bothe, K.J. Partsch, W.A.Solf. The
Hague (Boston) London. 1982. Art.76, p.470.
68

100. 30 Oktyabr 1996.
Ayn.
43
ndl, http://www.ihd.org.tr/makale/insancil/insan4.html, 17.01.2008.
44
A.V. Tribunskiy, Zaita Grajdanskovo Naseleniya vo Vremya Voorujennh Konfliktov. Moskovskiy Jurnal Mejdunarodnovo Prava, No:
1/98/29, Ocak-Mart, ss.119-131.
45
bayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dalk Karaba Mnaqiesi Beynelhalk Hquq Mstevisinde, s.104.
46
Zayavlenie MD Azerbaydjanskoy Respubliki v Svyazi S Sobtiyami v

Zone Armyano-Azerbaydjanskovo Konflikta i Obostreniem Situasii Na
Granise Dvux Gosudarstv. 25. 11. 93 g. Zayavleniya i Soobeniya
MD Azerbaydjanskoy Respubliki, Baku, 1997, ss.16-18.
Azerbaydjan Cumhuriyeti D leri Bakanlnn 5 Temmuz 1999
100. 30 Oktyabr 1996.
48
bayev, Ermenistan-Azerbaycan, Dalk Karaba Mnaqiesi nsan

Hquqlar Konteksinde, s.106.
49
Azerbaydjan Cumhuriyeti D leri Bakanlnn 5 Temmuz 1999

100. 30 Oktyabr 1996.
50
51
55
42
47
Ayn.
121
122
69
HRC Comm No: 107/1981; Ameyda de Kvinteros Urugvaya Kar, 21

Temmuz 1983 tarihli reyi. UN Doc. A/38/40, (1983), Annex XXII,
paragraph 14.
85

tarihli 2601/9 sayl mektubu, BM 51. sessiya, nc komite, bent
100. 30 Oktyabr 1996.
70
D. Plattner, Deti i Voyna, Zaita Detey v Mejdunarodnom

Gumanitarnom Prave, M., MKKK, 1995. s.9-10.
86
71
M.T. Dutli, Deti i Voyna, Deti-Kombatant, Zaxvaennie v Plen,

MKKK, 1995. s.71.

100. 30 Oktyabr 1996.
87
Ayn.
nsan Haklar, Beynelhalk Mkaveleler Toplusu, Bak, Azerbaycan,

s. 287; Deystvuyuee Mejdunarodnoe Pravo, M. 1997. t. 2. s.48.
88
Ayn.
89
Ayn.
Azerbaycan Respublikas. D ler Bakanl Cari Arivi, Faks No:

596/GN 28 noyabr 1994.
90
nsan Haklar, s. 31
91
E. David, Prinsip Prava Voorujennx Konfliktov. M., MKKK, 2000,

s.500-522.
92
Zayavleniye MD Azerbaydjanskoy Respubliki po povodu rasttrela 23

azerbaydjanskix voennoplennx v konsentrasionnom lagere bliz g.
Spitak Respubliki Armeniya, 18.02.94. g.
72
73
74

tarihli 2601/9 sayl mektubu. BM 51. sessiya, nc Komite, bent
100. 30 Oktyabr 1996.
75
Nur, US Mil.Trib., 20 Aug. 1947, Brandt et al. (Medical Trial), AD,

1947, pp.296-298.
93
76
Uaglarn hukuklar ve elden verilmi imkanlar. Uaglar silahl

mnakaalarda, Uag haklar Konvansiyonu. nformasiya toplusu.
BMT insan haklar Merkezi. 1998.
Azerbaycan Respublikas D leri Bakanlnn Cari Arivi (19921970). BM yannda Daimi Temsilciliin Genel Sekreterine 27 iyun
1994 tarihli mektubu.
94
77
Azerbaycan D leri Bakanl Cari Ariv, Faks No: 216 / GN-23 may
1994.; Sened 423 / 7-9-24 may 1994; Faks 149 / GN 08 aprel 1994.
Faks No: 465 / GN 10 oktyabr 1994.
Azerbaycan Respublikas D leri Bakanlnn Cari Arivi (19921970). Sened No: 122 / 7-11-22- Fevral 1994.
95
Zayavlenie MD Azerbaydjanskoy Respubliki po povodu suda v

Erevane nad Azerbaydjanskimi voennoslujaimi, popavimi v plen v
Kelbadcarskom rayone Azerbaydjana. 2.05.94 g. Zayavlenie I
soobeniya MD Azerbaydjanskoy Respubliki (sentyabr 1993-dekabr
1996), Baku, 1997, ss.57-58.
96
Decision 94/697/PESC du Consil, relative a la postion commune,

define sur la base de Iarticle J.2. du traite sur IUnion europeenne vis-vis du Rwanda, Bulletin de IUnion europeenne, Comission, 10, 24
octobre 1994, p.54.
78
Baknz. Azerbaycan Respublikas D leri Bakanlnn Cari Arivi,

Faks No: 560 / GN 18 noyabr 1994.
79
ndl, http://www.ihd.org.tr/makale/insancil/insan4.html
80

100. 30 Oktyabr 1996.
81
Ayn.
82

100. 30 Oktyabr 1996.
83
nsan Haklar, s.308.
84
Respublika Gazeti, 2001, No: 256.
123
124
mtr. 20. yzyln balarndan itibaren ise blgede yaayan Azerbaycanllarn anavatanlarndan srgn edilmesi
eklinde mcadele yeni bir boyut kazanmtr.
DRDNC BLM
KARABA EKONOMS VE KARABA
SAVAININ EKONOMK ETKLER
Osman Nuri Aras
Azerbaycann bat kesiminde, Kr ve Aras nehirleri

arasnda bulunan Karaba blgesi, dalarn ve yksek yaylalarn hkim olduu bir corafi konuma sahiptir. Dnyada
grlen on bir iklim kuandan alts Karabada grlmektedir. Daha ok lman iklime, zengin akarsu ve bitki
rtsne sahip olan Karaba, hem tarm hem de hayvanclk asndan elverili bir blgedir.1
Doal kaynaklar bakmndan da zengin olan Karaba,
tarihin hemen her dneminde nemli bir merkez olma
zelliini korumutur. Dnyann en eski yerleim blgelerinden olan Azh ve Talar maaralarnn da Karabada
olmas blgenin nemine iaret etmektedir. 2 Karaba;
nemli bir geit noktasnda bulunmas, corafi konumunun nem arz etmesi, Kafkas blgesindeki glerin bu
blgeyi ele geirmek iin srekli mcadeleye girmesi gibi
sebeplerden dolay tarihin hemen her devrinde savalara
sahne olmutur.
Tarihi srete elde edilmesi veya tutulmas uruna
savalarn yaand Karabadaki mcadele, 19. yzylda
Ermeni nfusunun Karabaa yerletirilmesi ekline dn
Dr., Qafqaz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi retim yesi.
125
Azerbaycan topra olduu halde, stratejik neminin

byk olmas nedeniyle nce ynlendirilen glerle kademeli olarak Ermeni nfusu artrlan Dalk Karaba, daha
sonra "zerk blge" statsne kavuturulmutur. Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yksek Sovyeti ise, Sovyetler Birlii dneminde, Azerbaycann terkibinde bulunan
Dalk Karaban Ermenistann terkibine gemesi hakknda karar almtr.3
Her iki lkenin henz Sovyet ittifaknda yer ald dnemde Ermenistan, Azerbaycan'a askeri mdahalede bulunmutur. Komnist Parti yeleri, 22 ubat 1988 tarihinde Karabadaki gerginlii azaltmak amacyla bir toplant
dzenlemitir. Bu toplantda; Karaba'n zerk bir yapya
sahip olduu, Sovyet demiryolu ann, elektrik ve doal
gaz hatlaryla dier blgelere balantsnn bu blgeden
saland vurgulanm, kltrel, ekonomik ve sanayi ynnden zellikle Hankendi'nin nemi zerinde durulmu,
blgenin cumhuriyete salad ekonomik katk da dile
getirilmi ve hkmetin bu konu zerine giderek problemin zm iin gerekli giriimlerin yaplaca ifade edilmitir. Ancak, 1988'de trmanmaya balayan Karaba sorunu 1992'de genel savaa dnmtr. Sonuta, 1988 ylnda balayan Dalk Karaba eksenli atmalar srecinde,
Rusya'nn aktif destei ve katlm ile Azerbaycan topraklarnn bete biri Ermenistan tarafndan igal edilmitir. Yine
ounluu Azerbaycanl olan bir milyon kii bu sava sonucu g ederek snmac durumuna dmtr. 12 Mays
126
Karaba Ekonomisi ve Karaba Savann Ekonomik Etkileri
1994'te ise Azerbaycan ve Ermenistan arasnda atekes

imzalanmtr. AGK Minsk Grubu, Rusya, ABD ve Trkiye
bu blge iin yeni bir bar plan yapmlarsa da sorunla
ilgili kesin bir anlamaya varlamamtr.4
Karaban igalinin, hem Karaban ekonomik yapsna, hem Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan serbest piyasa artlarna gre yeniden yaplanma srecinde
olan Azerbaycan ve Ermenistana hem de blgenin igali
nedeniyle Ermenistan ile snrn kapayan Trkiyeye ekonomik adan etkisi olmutur. Aada, tarihi srete Karaban ekonomik potansiyeli ve yaps hakknda bilgi verildikten sonra, sava ve igal sonras Karaban ekonomik
durumu ve igalin Azerbaycan, Ermenistan ve Trkiyeye
ekonomik etkileri ele alnacaktr.
1. HANLIK DNEMNDEN SOVYETLER

BRLNE KARABA EKONOMS
Karaba yumuak iklime, bol suya ve verimli topraa
sahip olduundan tarm sektr, yksek yaylalara sahip
olduundan dolay ise hayvanclk sektr Hanlk ekonomisinde nemli bir paya sahip olmutur.
Karaba Hanlnda Penah Ali Han (1747-1759) ve
brahim Halil Han (1759-1806) dnemlerinde ekonomide
gelime kaydedilirken, daha sonra ki dnemde ran ve
Rusya arasnda yaanan savalar nedeniyle Hanln ekonomisinde gelime olmamtr.
Karaba Hanlnn ekonomisine feodal savalar, ran
ahlarnn igalleri ve Rusya ile rann Azerbaycan zerinde yrttkleri blc ve igal edici savalar ok byk
olumsuz etkiler gstermitir.5
127
arlk Rusyas 1805 ylndan itibaren vergiye balad

Karaba Hanln 1822 ylnda igal etmitir. 6 arlk
Rusyasnn Karaba igali ile o blgenin Ermeniletirilmesi sreci de balamtr. arlk Rusyasnn 1828 ylnda
ran ile imzalanan Trkmenay Anlamasndan sonra blgenin Ermeniletirilmesi sreci daha youn ve maksatl bir
hal almtr. arln her trl desteini almaya balayan
Ermeniler Karaban ekonomik hayatnda da her geen
gn daha etkin olmaya balamlardr.
Ermenilerin genel olarak Azerbaycan ekonomisinde
arlklar ise Bakde petrol retiminin yapld topraklar
zerinde uygulanan iltizam sisteminin 1872 ylnda kaldrlmas ile ortaya kmtr. Petrol retiminin yapld topraklarn %5i Azerbaycanllar tarafndan satn alnrken,
%50si Ermeniler tarafndan alnmtr. Bakde faaliyet
gsteren 167 byk ve orta lekli petrol irketinden 55i
Ermenilere ait olmutur.7
Yirminci yzyln balarnda ise daha ok tarm ve
tarma dayal iletmelerin oluturduu Karaba ekonomisinde araplk, ipekilik, pamukuluk ve hal dokumacl stnlk tekil etmekteydi. Ekonomik veriler incelendiinde, yirminci yzyln balarnda Karaba ekonomisinin hzla olmasa da gelimekte olduu ve bu gelimenin
tedrici olarak kapitalist karakter tad grlmektedir.
2. SOVYETLER BRLNDE
KARABA EKONOMS
Sovyetler Birlii dneminde Dalk Karaban stats
zerk blge olarak kararlatrld. 7 Haziran 1923de kurulan Dalk Karaba zerk Blgesi, 4.4 bin kilometrekare
128
alana sahipti. 1979da vilayette 162.2 bin kii yaamaktayd.8

Dalk Karaban bir yandan Azerbaycann terkibinde
yer almas, dier yandan zerk blge statsnde olmas,
blgenin ekonomik kalknmas iin byk imknlar salamaktayd.9 Sovyetler Birlii dneminde Karaban, ekonomik ynden her geen gn gelime kaydetmesi Ermenilerin
blgeye olan ilgisini artrmaktayd. Elektrik istasyonlar ve
demir yollar, Karaba' Azerbaycana balamakta, bylece
Karaba merkezi bir konumda yer alma zellii gstermekteydi. Azerbaycann dier blgelerine gre Karaban
doal kaynaklarnn zenginlii ve corafi konumunun salad imknlar blgenin gelimesinde nemli rol oynamaktayd. Bu zellikleriyle Karaba, lke ekonomisinde
lokomotif g fonksiyonunu stlenmekteydi.
Vilayetin ekonomisi zmclk, ipekilik ve hayvanclk olmak zere daha ok tarm sektrne dayanmaktayd.
Sanayisi ise elektronik, makine retim, dokuma, aa
rnleri retimi, mobilya alannda younlamt. Toplamda Sovyetler Birliinde retilen elektroteknik rnlerinin
%5,7si Karabada retilmekteydi. Vilayette sanayi rnleri retiminin yllk art, genelde lke art hzndan
yksek olmaktayd.10
Dalk Karaba zerk Blgesinin kurulmasndan
sonraki geen 40 yl sonrasnda (1923-1963) blgenin
sosyo-ekonomik gstergelerinde ok byk gelimeler yaand. Tarm sektrnde nemli gelimelerinin olduunun
ifadesi olarak 1963 ylnda blgede var olan 1,4 bin traktr,
670 yk kamyonu rnek gsterilebilir. Sanayi sektrndeki
geliim dzeyini ifade bakmndan ise sanayi retiminin
129
1940 yl ile mukayese edildiinde 1963 ylnda %341, elektrik enerjisi retiminin %945 artm olmas rnek olarak
verilebilir.11
1980lerin ortalarnda sosyo-ekonomik gelimenin gstergesi olacak ekilde vilayette pedagoji enstits, tarm
yksek okulu, tp yksek okulu, 196 orta retim okul, 14
hastane gibi kurumlar bulunmaktayd. 1980lerde vilayette
bulunan mesken, okul ncesi kurumlar ve salk merkezleri, oran olarak hem Azerbaycan, hem de Ermenistan SSC
(Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti)nin genel gstergelerinden
yksekti. Yine 1965-1987 yllar arasndaki ekonomik gstergeler dikkate alndnda Azerbaycan SSC geneline ve
Nahvana oranla Dalk Karaban ekonomik geliim
dzeyinin daha yksek olduu grlmektedir.12
24 Mart 1988de Sovyetler Birliinde 1988-1995 yllarnda Azerbaycan SSC Dalk Karaba zerk Blgesinin
Sosyo-Ekonomik Kalknmasn Hzlandrmaya likin nlemler Hakknda karar kabul etmitir.13 Kararda vilayetin
genel kalknmas amacyla 400 milyon manat ayrlmtr.
Kararn hayata geirilmesi amacyla zel emir verilmitir.
Ancak daha sonra bu kararn arkasnda Ermenilerin olduu ve bu vasta ile amalarnn Dalk Karaba Azerbaycandan ayrp Ermenistan ile birletirmek olduu anlald.
1988-93 yllarnda yaanan gelimeler bu niyeti aka
gstermitir. Nitekim bu mcadele sonucunda Azerbaycan
topraklarnn %20si Ermeniler tarafndan igal edilmitir.14
Dalk Karaban sanayisi, Azerbaycan SSCnin ekonomik blgeleri arasnda Aberon, Gence-Kazak ve Nahvan zerk Cumhuriyetinden sonra drdnc srada yer
almtr.
130
3. ERMEN GAL SONRASI

KARABA EKONOMS
Dalk Karaba-Azerbaycan
Ekonomik likileri
Sovyet dneminde Dalk Karabala Azerbaycan arasnda retim, ticaret, maddi ve teknolojik donanm, ulam,
bilim, teknoloji, ynetim, eitim ve kltr gibi farkl alanlarda karlkl iliki bulunmaktayd:15
Dalk Karaba zerk Blgesi devaml olarak Azerbaycann bnyesinde yer almtr. Karaban merkezi olan
Hankenti, demir ve karayollarnn yan sra iletiim sistemi
bakmndan da Azerbaycan ulam ve iletiim sistemine
dorudan bal olmutur.
Karaban igali srecinde, altyap ve emek faktr

bakmndan blge ekonomisi nemli zarara ve kayba uramtr. gal sonucunda altyaps zarara urayan kurum,
kurulu ve sistemler ile ilgili bilgilerin yer ald Tablo-2 ve
emek faktr bakmndan verilen zarar ve kayplar kapsayan Tablo-1 birlikte deerlendirildiinde blge ekonomisinin sava dolaysyla kaybettii deerler ve urad zararn ok nemli bir yekn tuttuu daha ak olarak grlecektir.
Tablo-1: Karaba Sava ve galinin
Emek Unsuruna Etkileri
Sovyetler Birlii dneminde Dalk Karaba Ermenilerinin byk ounluu Bak ile yakn iliki iindeydi.
Zira akrabalarnn ekseriyeti bu ehirde, yksek sosyo-ekonomik dzeye sahip olarak yaamakta ve almaktayd.
Yukar (Dalk) Karaba ile Aa (ova) Karaba arasnda devaml ve sk bir ekonomik iliki vard. Nitekim
Dalk Karaban igali sonrasnda Karaban ova kesiminde yerleen halk ekonomik zorluklarla karlat.
Bu dnemde Dalk Karabada faaliyet gsteren messeselerin byk bir ksm Azerbaycann dier blgelerinden getirilen enerji ve dier hammaddelerle faaliyetlerini
devam etmekteydi. rnein, Karaban Hankentindeki
pek fabrikasnn hammaddesinin %92si Azerbaycann
dier blgelerinden gelmekteydi. Dalk Karaba zerk
Blgesinin 1986 yl d ticaret hacminin %0.3 Ermenistan ile gerekleirken, Azerbaycan ile d ticaret hacmi
%33n zerindeydi.
131
ldrlenler
Yaralananlar
Esir
Ge Mecbur Kalanlar
20.000 kii
50.000 kii
5.100 kii
1 milyon kii
Kaynak: http://www.human.gov.az
1988 ylnda Ermeniler, Karaba'n kendi topraklarna

balanmas iin Ermenistan'da gsteriler yapmaya balamtr.16 Bu tarihlerde Ermenistan, Sovyetler Birlii ittifaknda olduu halde topraklarnda bulunan Trklere kar
bir yandan terrist faaliyetlerde bulunurken dier taraftan
da snr d etme mcadelesi vermitir.
Ermeni saldrlaryla, Azerbaycan'n 1000'e yakn yerleim yeri igal edilmitir. gal edilen topraklar Azerbaycan
topraklarnn yaklak 1/5'ini tekil etmektedir. Bu sava
sonucunda Ermenistan'dan, Karaba'dan ve Karaba'a yakn yerleim yerlerinden 1 milyon insan mlteci durumuna
dmtr.17
132
gal altnda olan blgeler zengin yeralt ve yerst

doal kaynaklara sahiptir. Blgede en fazla bulunan metaller demir filizi, altn, cva, krom, perlit, al, mermer, akik
ve maden sulardr. Blge dinlenme alanlar bakmndan da
byk bir potansiyele sahiptir.18 Ancak igal altnda olmas
nedeniyle blgedeki tabii kaynaklar srdrlebilir kalknma anlayndan uzak bir ekilde ve Ermenilerin emellerine
hizmet edecek ekilde kullanlmaktadr.
Azerbaycan Ekoloji ve Tabii Servetler Bakanl tarafndan, Azerbaycann igal altndaki topraklarnda mevcut
doal kaynaklarn Ermenistan tarafndan yamalandn,
bu erevede Yukar Karabada bulunan baz altn yataklarnn uluslararas irketlere satldna dair ellerinde deliller bulunduunu aklamtr.19
da nemli zararlar vermektedir. gal edilen blgelerdeki

ar askeri ara ve gerelerin toprakta at yarklar, byk
miktarda atlan mermiler, topraa yerletirilen maynlar bu
arazilerin toprak rtsne ve bitki trlerine nemli zarar
vermektedir. zellikle yamalara yerletirilen askeri mhimmatn at yarklar boyunca akan ya sular derin
mesafeler oluturmaktadr. Nazik toprak katmanna ve erozyona eilimli yamalara sahip olan yumuak tabiatl Kk
Kafkasn igal altndaki dalk arazilerin ekolojisine verilen
zararn hacmi her geen gn daha da bymektedir.22
Tablo-2: Sava ve gal Sonucunda Zarara Urayan
Kurum-Kurulu ve Sistemler
skan Yerleri
Evler
Devlet Kurumlar
Okullar
Ana Okullar
Tbbi Kurumlar
Ktphaneler
Camiler
Tarihi Yerler
Tarihi Abideler
Mzeler
Sanayi Kurumlar
Karayollar
Kprler
Su Hatt
Gaz Boru Hatt
Elektrik Hatt
Ormanlk Arazi
Sulama Sistemi
Gnmzde Azerbaycan-ran snrnn igal olunan

ksmlarndan kaaklk yaplmakta ve uyuturucu-narkotik madde geii olmaktadr. Yine igal altnda ve denetimden uzak olan Dalk Karaba ve evresindeki blgelerde
narkotik bitkilerin yetitirildii ve rnlerinin gizli yollarla
Rusya ve Avrupa piyasalarna ulatrld, baz yetkili kurumlar tarafndan ifade edilmektedir. 20 gal edilen arazilerde narkotik maddelerin ekildii Ermeniler tarafndan
tekzip edilmektedir. Ancak igal edilen arazilerinde narkotik maddelerin yetitirilmesi ve sat ile ilgili olarak birok
hadisenin mahkemelerce kayda alnmas, yine Azerbaycanda meydana gelen ve su tekil eden baz hadiseler de
Dalk Karaba arazisinde narkotik maddelerin retildiini
tasdik etmektedir.21
Sava blgelerinde ar silah ve dier askeri mhimmatn kullanlmas blgenin doasna ve ekolojik yapsna
133
890
150 000
7 000
693
855
695
927
9
9
464
40 000
6 000
800 km
160
2 300 km
2 000 km
15 000 km
280 000 hektar
1 200 km
Kaynak: http://melumat.xazar.com
134
Tarm sektrnde retim sisteminin doru kurulmamas lkenin toprak sahalarnn erozyona uramasna neden olmutur. Sonuta, da-maden ve inaat malzemeleri
sanayisindeki faaliyetler sonucunda lkenin 4.3 bin hektar
arazisi yararsz hale gelmitir. 1970lerin sonlarnda Ermenistanda Metsamor Nkleer Santrali kurulmutur. Santralin inas ile Ermenistann elektrik ihtiyac tam olarak
salanmtr. 1989da faaliyeti durdurulan Santral, 1995te
yeniden faaliyete balanmtr. Bylece Ermenistan, blgenin dier lke halklarnn gvenliini tehdit etmeye balamtr. Nkleer santralin faaliyete balamas, atk problemini de beraberinde getirmitir.23
Blgenin igal altndaki kesiminde bulunan ve yllardr
bo tutulan kyler ile ormanlk alanlarn atee verildii
blge sakinleri tarafndan ifade edilmitir. Adama bal
Yusifcanl, Novruzlu, Babanl, Saybal ve Sarcal kyleri
yerle bir edilmitir. hbabal, Marzili, Hdrl ve Gytepe
kyleri de yklmaya balamtr. Ermeniler bir tarafta Azerbaycan insanna ait zellikleri tayan yerleim meknlarn
yakp ykarken dier taraftan ise Ermeni nfusu yerletirmek amacyla yeni konutlar yapmaktadrlar.24
Ermeniler tarafndan Azerbaycan topraklarnn igal
edilmesi, sadece ehir ve kylerin datlarak harabe haline
getirilmesine deil, ayn zamanda bitki ve hayvan trlerinin yok olmasna, blgedeki ekolojik dengenin bozulmasna da sebep olmu ve olmaktadr.25 Blgede ender bulunan baz bitki ve hayvanlarn nesli tkenmekte veya byle
bir tehlike ile kar karya kalmaktadr.
gal olunan Kk Kafkasn dalk blgesi Azerbaycann byk orman blgesidir. Bu blgelerde toplam or135
man ve koruluklar 246.7 bin hektardr. 26 Ormanlardan

kesilen aalar komu lkelere tanmaktadr.
Azerbaycann igal edilen ehirlerinden Kelbecerde ve
Zengilanda Avrupann nadir aalarnn kesilerek veya
yaklarak yok edilmesi, ekolojik terror olarak deerlendirilebilir. Azerbaycan ormanlarndan kesilen aalar, Ermeniler tarafndan baz Avrupa irketleri vastasyla komu
lkelere tanmakta ve bylece piyasaya arz edilmektedir.
Mesela Hadrut ve Tu yaam blgelerinde yol yapm amacyla orman alanlar yok edilmitir.
Karabadaki igal blgesinde bulunan doal meknlar
ve ormanlar da tahrip edilmektedir. Ermeniler, ormanlardaki nar aalarn keserek yurtdna satmaktadrlar. galciler kestikleri aalarn bulunduu blgeyi de yakmaktadrlar. Zengilan blgesinde yer alan Besitay Milli Parkndaki nar ormannda aalar Ermeni birlikleri tarafndan
kesilmekte, aalardan inaat malzemeleri hazrlanmaktadr.27
Blgedeki Azh ve Talar abideleri eski a kltr abidesi olarak UNESCO tarafndan deerlendirmeye alnmtr. Ancak Azh ve Talar gibi tarihi abideler de Ermeniler
tarafndan yok edilmitir. Yine eitli kaynaklardan elde
edilen bilgilere gre, Ermeniler ua maaras, uann
kale duvarlar, uada mehur Azerbaycan airi Molla
Penah Vagifin makberi, Fuzulide ah Abbas Kervansaray,
Kelbecer, Lan, Kubadl, Zengilan v.b. yaam blgelerinde
olan tarihi ve kltrel abideleri tamamyla yok etmitir.
Karaba arazisinde eski a Alban kiliselerini silah deposuna evirerek yararsz hale getirmilerdir. Ne yazk ki Erme136
niler igal ettikleri blgelerde var olan doal kaynaklar ve

kltrel-tarihi abideleri yok etmeye devam etmektedir. Bu
blgelerin ellerinde kalmayacan anlayan Ermeniler,
Karabada kastl olarak kardklar yangnlarla, kundaklamalarla birok tarihi ve kltrel eseri yok etmeye balamtr. Azerbaycan Kltr Bakanl tarafndan, Karabada Ermeniler tarafndan 700den fazla Azerbaycan tarihi
ve kltrel eserinin yok edildii, Ermenilerin kardklar
yangnlarla Karabadaki Azerbaycan tarihi izlerinin tamamen silinmek istendii aklanmtr.28
Dalk Karbada meydana gelen yangnlar bitki rtsnn ve verimli topraklarn ciddi zarar grmesine de neden olmaktadr. Yangnlar ekosisteme ve insanlarn salna da olumsuz etkide bulunmaktadr.
Azerbaycan evre ve Doal Kaynaklar Bakanl tarafndan, Ermenilerin Haziran 2006 balarnda igal altndaki
arazilerde bulunan evleri ve ormanlk blgeleri atee vermeleri zerine balayan yangnlar sonucunda, Adam rayonunun igal altndaki alt kyn tamamen yok olduu,
Fuzuli, Cebrail, Hocavend ve Terter rayonlarnda binlerce
hektar orman ve yeil alann yand, ayrca bu blgelerdeki
47 bitki ve 19 aa trnn tamamen yanarak yok olduu,
tarihi eserler ve mezarlklarn byk hasar grd aklanmtr. Ermenistan taraf da igal altndaki topraklarda
meydana gelen yangnlar dorulamtr.29
Ermeniler, sava srasnda kltr servetlerinin korunmasna ilikin Paris Konvansiyonunu ineyerek Azerbaycann kltr servetlerini yamalamtr. gal srecinde
Kelbecer, ua, Adam ve Zengilandaki talan edilen mze137
lerden yaklak 40.000 kymetli eya ve tarihi eser alnarak, Ermenistana gtrlmtr.30
Blgedeki doal kaynaklar dengesiz bir ekilde kullanan ve ekolojisini bozan Ermenistan o blgelerdeki reel
ekolojik durum hakknda bilgileri zellikle gizlemektedir.
Bununla birlikte eitli yollarla elde edilen bilgilere gre
Ermenilerin igal ettii blgelerde ekilip-biilemeyen topraklarda yabani bitkiler zengin olduundan vahi hayvanlar, ylan, san gibi kemirgenler, zararl bcekler bir hayli
artmaktadr. Zararl hayvanlar hem o blgelere hem de
civardaki blgelere byk miktarda zarar vermektedirler.31
Yine eitli ekillerde elde edilen bilgilere gre, son zamanlarda Ermeniler, Ermenistan arazisinden toplanan zararl ve tehlikeli atklar igal edilen blgelere tamaktadrlar. Son yllarda Dalk Karaba topraklarnda igal
edilen baz blgeler, adeta Ermenistann kimyevi atklarnn pl olarak kullanld ortaya kmtr. Zararl
atklar elbette bir sre sonra Dalk Karaba arazisine ciddi
ekilde ekolojik zarar verecektir.
ubat-Mart 2004te Ermenistan hkmeti parlamentoda kabul edilmek zere atklar ile ilgili kanun teklifi
hazrlamtr. Kanun teklifinin hazrlanmas son yllarda
Ermenistanda zararl ve tehlikeli atklarn miktarnda
nemli bir art olduunu gstermektedir. Bu deerlendirmeyi Ermeni resmi makamlar da tasdik eden beyanatlarda
bulunmulardr. rnein, Ermenistan hkmet yetkilileri
tarafndan yaplan bir aklamaya gre sadece 2002 ylnda
Ermenistanda, 1.2 bin tonu ekolojik adan tehlikeli olmak
zere, 327.8 bin ton zararl atk toplanmtr. Ermeni kay138
naklarndan verilen bilgilere gre 1985-1990 yllar arasnda Ermenistanda 36.7 milyon ton sanayi at toplanmtr.
Toplanan atklardan 33 milyon tonu metalrji, 300 bin
tonu gda sanayisi, 110 bin tonu aa rnleri retimi, 100
bin tonu ise kimyasal atklardr. Ermenistanda toplanan
atklarn 20 bin tonunun bileiminde ekolojik bakmdan
tehlikeli olan cva, kurun, nikel, krom, v.b. zararl maddeler bulunmaktadr.32
Ermenistann kimya, metalrji ve enerji sanayisi alanlarndaki retimi neticesinde evre ciddi ekilde kirlenmeye
balamtr.
Aslnda 1980li yllardan balamak zere Ermeniler zararl ve tehlikeli atklar Okuay vastasyla Aras nehrine
aktmaya devam etmektedirler.
Azerbaycan hkmetinin elinde, Ermenistann sanayi
atklarnn ve Mesamor Nkleer Enerji Santralinin radioaktif atklarnn, igal edilen topraklara tandna ve
Astafa barajn zehirli maddelerle kirlendirdiklerine dair
kesin bilgiler bulunmaktadr. Hatta Astafa barajnda yksek oranda toksin elementlerin varl tespit edilmitir. 33
Grcistan da Ermenistann blge ekolojisine zarar verdiine ilikin eitli aklamalarda bulunmutur.
Resmi olarak atklar iin zel konteynerlerin ina edilmesi ynnde Ermenistan tarafndan aklama yaplmtr.
Ancak, atklarn igal edilen topraklara tanmas sz konusudur. Bylece, Ermenistan bilinli bir ekilde uluslararas
ekolojik kanunlar ihlal etmektedir. Kirli sularn ekseriyeti
ise Aras ve Kre aktlmaktadr. Sonuta son yllarda Aras
ve Krn sular kasten kirletilmektedir. Ermenistann
139
Azerbaycan ynnde akan nehirleri kirletmesi ise ekolojik

sava, ekolojik soykrm olarak deerlendirilebilir.34
Ksaca yaanan savata binlerce hektar toprak sahas
erozyona maruz kalm, orman alanlar yaklp yok edilmi,
tabii otlaklar yok olmaya maruz kalmtr. Ve igalden
gnmze kadar igal altnda olan topraklarda, askeri mhimmatlar yerletirilmekte, askeri tatbikatlar yaplmakta,
eitli kimyevi atklar oralara tanmaktadr. Bu topraklar
uluslararas denetim ve gzetimden uzak olduundan kanun d silah ve uyuturucu maddelerin geii iin gzergh olarak kullanlmaktadr.35
Gney Kafkas blgesinde evrenin korunmas, Kafkastaki ekolojik sistemin birbiri ile sk ilikisinin olmas nedeniyle, blge lkelerinin ibirliini gerektirmektedir. Ancak
bata Karaba igali olmak zere blgede yaanan sorunlar
Kafkas lkeleri arasnda ibirliinin gelimesini engellemekte ve blgenin ekolojik durumunu olumsuz ekilde
etkilemektedir. Ermenistan, Gney Kafkasyada ortak bir
politikann olumasna da devaml olarak itiraz etmektedir.
4. KARABA SAVAI VE GALNN

EKONOMK ETKLER
Ermenistann Kafkaslarda balatt igalci, terrist ve
ayrmc politika blgenin atma ortamna dnmesine
neden oldu. 1989-1993 yllar arasnda Azerbaycann Dalk Karaba ve evresindeki blgeler Ermeniler tarafndan
igal olundu. Ayrca Azerbaycann Ermenistan ile snr
olan Nahvan zerk Cumhuriyetinin Sederek blgesinin
Kerki, Kazak blgesinin Aa Eskipara, Yukar Eskipara,
140
Kuu Ayrm, Barhudarl ve dier yaam alanlar igal olunarak datld. Sonuta Fzuli blgesindeki Horadiz kasabasndan balayarak Zengilan blgesinin snrlarna kadar
uzanan 198 km Azerbaycan-ran ve 360 km AzerbaycanErmenistan olmak zere toplam 558 kmlik snr Ermenistan tarafndan igal edildi. Bu snrlar boyunda olan
inaatlar, gmrkler datld.36
Sovyetler Birlii dneminde blge lkelerinin ulam,
iletiim ve elektrik sistemleri btnlk arz etmekteydi.
Bata Karaban igali olmak zere blgedeki sorunlar
neticesinde birok gzerghtaki ulam yollar abluka altna alnd ve enerji sistemleri kapatld.37
Dalk Karaba ile evresindeki ehirleri kapsayan ve
Azerbaycan topraklarnn %20sini tekil eden ksmn Ermeniler tarafndan igalinden sonra Sovyetler Birlii dneminde sk bir ekonomik ilikiye sahip olan Azerbaycan ve
Ermenistan arasnda siyasi ilikilerin yan sra ekonomik
ilikiler de kesilmi oldu.
Ermenistan, Azerbaycann topraklarn igal etmesine
ramen, Azerbaycan ile ekonomik iliki kurma dncesini
birok defa dile getirse de Azerbaycan igal edilen topraklarnn kaytsz-artsz yeniden kendilerine verilmesi eklinde iki lke arasndaki sorun zlmeden Ermenistan ile
ekonomik ilikiye girmeyeceini ifade etmitir.38
Karaba igalinin ekonomik adan etki altnda brakt blge lkelerinin banda ise Trkiye gelmektedir. Ermenistan ile snrn kapama eklinde igale kar ald
hakl tavr ile Trkiyenin bir taraftan Ermenistan ile dorudan ekonomik ilikisi olmazken, dier taraftan igal son141
ras Nahvan zerk Cumhuriyeti dnda kalan Azerbaycan topraklar ile dorudan kara balantsn kaybetmesi
dolaysyla da Azerbaycan ile ekonomik ve ticari ilikisi
olumsuz ekilde etkilenmektedir. te yandan Trkiyenin
snr kapamasnn Ermenistana ve Trkiyeye ekonomik
adan byk kayplar verdiine ilikin baz hesaplamalar
gndeme getirilmektedir. Dolaysyla aada Karaba
Sava ve igalinin Azerbaycan ve Ermenistana ekonomik
etkilerinin yan sra Trkiyeye etkileri de ele alnacaktr.
a. Sava ve galin
Azerbaycan Ekonomisine Etkileri
Karaba Sava ve igalinin Azerbaycan ekonomisine
etkileri iki temel balk altnda incelenebilir. Bunlardan
birincisi sava ve igal dolaysyla kaybedilen ekonomik imknlar, ikincisi ise igalin lke ekonomisine verdii ve vermekte olduu zararlardr.
Kaybedilen Ekonomik mknlar

Azerbaycan-Ermenistan sava srasnda, Azerbaycan
atekesin imzaland 12 Mays 1994 tarihine kadar Dalk
Karaba da dahil olmak zere topraklarnn 13.110 km2sini
yani yaklak %20sini kaybetmitir. gal altnda kalan yerler; Dalk Karaba (Hankendi, Hocal, Hocavend, Adere ve
ua)nn yan sra, Lan, Kelbecer, Adam, Cebrayil, Fzuli,
Kubadl ve Zengilandr. Karaba dnda igal edilen yerler
Azerbaycan topraklarnn %12sine tekabl etmektedir.39
Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20sini igal
etmesi, blgeden bir milyondan ok insan ge mecbur etmitir. Bu admla birlikte bir bakma tarihi srete Karaban Ermeniletirilmesi ile ilgili sre de tamamlanmtr.
142
Ermenistann igal ve tecavz srecinde, igal edilen

ve edilmeyen yerleim alanlarndan, zarara urayan 27 il ve
ilenin (rayon) toplam yzlm ise 22.7 bin km2dir.
Dalk Karaba ve civar blgelerle birlikte Nahvann snr
blgeleri de olumsuz ekilde etkilenmitir.
SSCB dneminde, merkezi planlama stratejileri erevesinde, Azerbaycan bir tarm lkesi olarak varln srdrmtr. Tarm sektrnde tahl, yem, zm, ttn, patates, pamuk retimi blgede arlktayd. 1993 ylnda
Dalk Karaba ile birlikte topraklarnn %20sini kaybeden
lke sebze, meyve ve zm yetitirmeye elverili tarmsal
alanlarndan mahrum kalm ve bu rnlerin retiminde
byk lde d meydana gelmitir. Yukar Karabada
zmclk alanna, zellikle 1970li yllardan sonra daha
fazla nem verilmeye balanmtr. zmclk ve arapln gelimesi ile ilgili olarak yeni teknolojiden faydalanlarak arap fabrikalar kurulmutur. Tarm alanlarnn Ermenistann eline gemesi ile birlikte zm retimi ve arap
ihracat nemli lde azalmtr. 117 zm ileme fabrikasndan ou retim d kalmtr. Dier yandan lkede
sebze retimi de igal sonrasnda yarya inmitir.40
Ermeniler tarafndan igal edilen arazilerin byk ksm verimli tarm alanlardr. rnein, Fzuli yresinde
yllk 100 bin ton zm retilmekteydi. Zengilan ehri
zm ileme fabrikas ve 3 bin hektar zm bana sahipti.
Adam pamuu, Kubadl ise hayvancl ile mehur blgelerdi. Hayvanclk asndan ise zellikle kkba hayvanclk nem tamaktayd. Ermeni igali nedeniyle bu blgelerden g etmek mecburiyetinde kalndndan, yaklak
145 bin bykba, 455 bin kkba hayvan da yrede
143
braklmtr. Genel olarak deerlendirildiinde, Azerbaycanda tahln %14.3, zmn %31.5i, etin %14.5i,
stn %17.1i, ynn %19.3 igal edilen blgelerde retilmekteydi.
Tablo-3: 1988-93 Yllar Arasnda gal Edilen Araziler
gal Edilen ehir
Dalk Karaba (ua hari)
ua
Lan
Adam
Kelbecer
Cebrayl
Fzuli
Kubadl
Zengilan
gal Tarihi
1988-1992
08.05.1992
18.05.1992
23.07.1993
02.04.1992
18.08.1993
23.08.1993
31.08.1993
30.10.1993
Alan (km2)
4111
289
1875
1154
1936
1050
1112
826
707
Kaynak: http://www.human.gov.az
gal edilen arazide 900 civarnda yerleim alan, 131 bin

ev, 1025 eitim kurumu, 798 salk merkezi terkedilmitir.
Ayn zamanda 1.3 milyon hektar tarm arazisi, 1200 km sulama sistemi, 7000 tarm iletmesi, 280 bin hektar ormanlk
alan terk edilmek zorunda kalnmtr. Hesaplamalara gre
927 ktphane, 10den fazla arkeolojik abide, 454 tarihi abide ve mze de Ermeni tecavznn kurban olmutur. Azerbaycan ayn zamanda zengin doal kaynaklardan, zellikle
39.6 bin ton rezerve sahip olan 3 altn madeninden, 4 cva ve
antimon yatandan mahrum kalmtr.
Ermenistan ile sava sonucunda, ekonomik potansiyelinin yaklak %16sn kaybeden Azerbaycann, 25 ile 60
milyar dolar arasnda kayba urad eklinde hesaplamalar yaplmaktadr.41
144
Karaba'n igaliyle Azerbaycan, 72 bin hektar topraktan elde ettii 200 bin ton tahldan, 730 bin ton zmden,
4 bin ton ttnden, 20 bin ton etten, 100 bin ton stten
mahrum kalmak suretiyle ekonomisi zarar grmtr. 42
Azerbaycann cva ve perlit rezervlerinin tm, inaat v.b.
materyallerin %35-60, maden suyu rezervlerinin %40,
ormanlarnn yaklak %24, su rezervlerinin %8i Ermenistann igal ettii Azerbaycan topraklarnda bulunmaktadr. 43 gal edilen blgelerde 13197.5 hektar deerli
orman sahas ve 6 jeolojik varlk kalmtr.
Toplam uzunluu 25 bin km olan karayolu (asfalt ve
ose), 160 adet kpr, 14.5 bin km uzunluunda elektrik
hatt, 2500 adet transformatr, 2.3 bin km su hatt, 2 bin
km doal gaz hatt, 240 km kanalizasyon hatt, 160 adet su
deposu, 35 bin numara kapasiteye sahip telefon santralleri
igal sonucunda zarara uramtr.
Ayn zamanda 4 havaalan, Bak-Adam ve HoradizOrdubad demiryolu hatlar, Bak-Stepanakert-Nahvan
doal gaz boru hatt igal edilen topraklarda kalmtr.
Ermenistann igal ettii blgelerde 310dan fazla
sanayi messesesi kalmtr ki, bunlar Azerbaycanda retilen inaat malzemelerinin %11ini, ayakkab retiminin
%11ini, inek yann %25ini, arabn %35ini, ham ipek
retiminin %13.5ini, mineral sularn %15ini tekil etmekteydiler.
Azerbaycann 2 milli park, 4 yasak blgesi ve birok
tabii-tarihi abidesi igal altndadr. gal altndaki milli
parklar ve yasak blgeler unlardr:44
145
1. Besitay Milli Park: Esasen Zengilan blgesinde,

Besitay etrafnda yerleen bu Milli Parkta 1974de kurulmutur. 107 hektar sahaya sahip olan korulukta deerli
aalardan Kafkas velesi, Grcistan palt, ard, ide ve
eski alara ait eitli narlar bulunmaktadr. Besitay
Milli Parknda 4 metre apnda ve 50 metre yksekliinde
ender nar aalar bulunmaktadr. Bu narlarn bazlarnn yalar 1200-1500 yldr.
2. Karagl Milli Park: Bu Milli Park 1987de kurulmutur. Deniz seviyesinden 2568 metre ykseklikte 300
hektar alana sahiptir. Karagl Korusunda 68 cins ve 27
eit flora ve 102 eit bitki bulunmaktadr. Milli Parkta,
ender bulunan ve tkenmekte olan bitki trlerinden ezepuk ile krmz ila bitkisi olan kaytarma yetimektedir.
3. Lan Yasak Blgesi: gal altnda olan yasak blgelerden biri 1961de kurulmu olan ve 21 bin hektar araziyi kapsayan Lan yasak blgeliidir. Yasak blgenin hayvan lemi Kafkas gonur ays, yaban domuzu, da keisi,
tavan v.b. hayvanlardr.
4. Kubadl Yasak Blgesi: Bu blge ceylan, yaban domuz, da keisi, Kafkas gonur ays gibi hayvanlarn korunmas ve saylarnn artrlmas amacyla 1969da kurulmutur.
5. Daalt Yasak Blgesi: ua ve Esgeran arazisinde
ender doal kompleksleri korumak amacyla 1988de kurulmutur. Yaklak 450 hektar alan kapsayan Daalt
Yasak Blgesinin tamam yok edilmitir.
6. Arazboyu Yasak Blgesi: Ender tugay meelerinin
korunmas ve retilmesi amacyla 1993de kurulmutur.
146
Blge 2200 hektar araziyi kapsamaktadr. gal altnda olan

byk bir blm yok edilmekle kar karyadr.
gal edilen arazi sanayi ve inaat sektr iin nem
tayan, ta, mermer v.b. eitli inaat malzemeleri bakmndan da zengindir. Bu zenginlikleri bnyesinde tayan
yataklardan nemlileri ise Adam blgesinde yer alan
obanda, ahbulak, Boyehmedi ve Hankentinde yerleen
ta yataklar ve Horavda yerleen mermer yataklardr.
Ermeni igali altnda olan blgelerde tedavi amal da
kullanlabilecek 120 maden suyu kayna bulunmaktadr.
Bu kaynaklardan Kelbecer blgesinde yer alan Yukar ve
Aa stisu, Barsak, Kedek; Lan blgesinde yer alan
Ilksu, Minkend; ua blgesinde yer alan Turu, Srlan en
nemlileridir.
sava, Rusyann Azerbaycana ulam ambargosu koymas

ve eenistan sava nedeniyle nemli iki petrol boru hattnn kullanlamamas gibi politik ve askeri sorunlar ekonomik performans olumsuz ynde etkilemi, 1992-94 yllar arasnda enflasyon 4 haneli rakamlara ykselmitir.
Tablo-4: Sava Yllar ve Sonrasnda
Azerbaycanda Makroekonomik Gstergeler
Makroekonomik
Gstergeler
1991
1992
1993
1994
1995
1996
GSMH (% deiim)
-7.8
-22.6
-23.1
-19.7
-11.8
1.3
1012.3 1229.1 1763.5 511.8
19.9
Enflasyon Oran
206.6
Resmi sizlik Oran
0.11
0.17
0.52
0.65
0.78
0.86
7.1
9.4
5.2
2.9
Dviz Kuru (dolar)
14.8
120
1433
4417
4295
D Ticaret Dengesi
239.7
544.1
95.8
-125.1
-30.4
-329.3
Bte A
(GSMHnn %si)
Sava ve galin Makro Ekonomik Etkileri

Kafkasn elverili doal imknlarna sahip olan ve daha
nce youn nfusun yaad blgelerin igali ve blgede
meskn olan yaklak bir milyon insann Azerbaycann
dier blgelerine ge mecbur kalmas, lke halknn sosyoekonomik durumunu olduka arlatrmtr. 45 Bu etki
makro ekonomik ve sektrel adan gstergelere aadaki
gibi yansmtr:
Fiyatlar Genel Dzeyine Etkisi
Bamszln ilk yllarnda devlet btesinin byk bir
blmnn sava iin harcanmas, topraklarnn %20si
igal edilerek 1 milyondan fazla nfusun gmen durumuna dmesi Azerbaycan ekonomisini darboaza srkleyen
amillerin banda yer almtr. 46 Ermenistan ile yaanan
147
Kaynak: Azerbaycan Reqemlerde 2005, ARDSK Yaynlar, Bak, 2005.
Enflasyon oran, IMF ile birlikte hazrlanan kalknma

programlarnn ilki ile balayan sk para politikas uygulamalar sonucu 1996da %19.9a, 1997de 3.6ya ve %1998de
%-0.8e, 1999da%-8.6ya gerilemitir. 47 Dolaysyla hkmetin Ermenistanla atekesin ardndan uygulamaya koyduu istikrar program yksek enflasyona son vermitir.
gc ve stihdama Etkisi
Dalk Karaba savanda 20 bin kii lm, 50 bin kii
ise yaralanmtr. Savata 5 binden fazla insan da esir
148
olmutur. 2008 yl ba itibariyle esirlerin says 4354 kiiye

dmtr.48
Ermenistann savata esir ald Azerbaycan vatandalarn, igal edilen arazilerde saklad ve onlara kar gayri
insani muamelelerde bulunduu, organlarn satt hakknda baz uluslararas kurumlar tarafndan bilgi verilmektedir.
1988den itibaren Ermenistann Azerbaycan topraklarnn %20sini igal etmesi sonucu, yaklak bir milyon Azerbaycan vatanda -nfusun yaklak %12si igal edilen topraklar terk etmek zorunda kalmtr. Bunlardan 250 bini
z vatanlarndan zorla kovulmu, 760 bini ise igal edilen
topraklarndan kamak mecburiyetinde kalmtr. Yaklak
23 bin Ermeni ise kanuni olmayan yollarla igal edilen topraklarda mesknlatrlmtr. 49 gal edilen topraklardan
bir milyon civarnda insann ge mecbur olmas, lkede
istihdam problemini arttrc en nemli amil olmutur.50
Bteye Etkisi
Karaba savann da etkisiyle 1991-94 yllar arasnda
kamu harcamalarnn GSMHya oran %55e, kamu finansman aklarnn GSMHya oran ise yaklak %10lara kadar
ykselmitir. Sava nedeniyle savunma harcamalar artan
Azerbaycan devlet btesi 1993 ylndan itibaren ak vermeye balamtr.
retime Etkisi
Karaba sava bata olmak zere, lkede bamszln
kazanld ilk yllarda yaanan problemler nedeniyle milli
gelirde ciddi bir gerileme olmutur. Sava, lke sanayisi
iin gereken ara mallarnn ithal yollarnn kapanmasna da
149
neden olmutur. yle ki, ekonomide sosyalist yapdan liberal yapya gei srecini yaamakta olan Azerbaycan, 199195 yllar arasnda %60 orannda klme kaydetmitir.
evreye Olumsuz Etkileri
Gnlk yaklak 9 milyon kVt/saat enerji reten
Metsamor Atom Enerji Santralinin atklarnn depolanmas iin Azerbaycann igal edilen arazileri, radyoaktif
atklarn pl olarak kullanlmaktadr.
Kr nehrinin Ermenistan tarafndan sorumsuzca kirletilmesi ise, gerek Azerbaycan gerekse Hazar iin acil olarak
tedbir bekleyen bir problem olarak gzkmektedir.51 Ermenistan arazisinden balayan aylarn hemen hepsi Kr ve
Aras nehirlerine oradan da Hazara dklmektedir. Ermenistan arazisinden akan Oku, Zengi, Aras, Astafa, ve
dier ay ve nehirler Azerbaycann nehirlerini kirletmektedir. Gafan alminyum -molibden yataklarndan Bohuaya
akan zararl aylar, Ermenistan ve Azerbaycan iin nemli
zararl ekonomik dsallk kayna olmaktadr.
Sava ve galin Sektrel Etkileri

Sava ve igalin zelikle tarm, hayvanclk ve turizm
sektrne nemli etkileri olduu grlmektedir.
Tarm ve Hayvanclk Sektrne Etkisi
Azerbaycann su ihtiyacnn karlanmas bakmndan
nem tayan su kaynaklarnn ve sulama sistemlerinin
Ermenistann igali altndaki blgelerde yer almas lke
asndan endie vericidir. gal altndaki arazilerden balayan sulama kanallarnn kesintiye uramas, Azerbaycann
150
da eteklerinde yerleen blgelerinin tarm ve hayvanclk

sektrne ar darbe vurmutur. rnein, Terter, Adam,
Berde ve Goranboy blgelerinde 80 bin hektar araziyi sulamada kullanlan Serseng barajndan datlan su kanallarnn Ermeniler tarafndan kesilmesi nedeniyle, sz konusu
blgelerde tarm sektrnde mahsul verimi nemli dzeyde
dmtr.
Yukar Karabada yaz dneminde kullanlan yaylalar
ile Aa (ova) Karabada k aylarnda kullanlan yaylalar
eski tarihlerden beri Azerbaycan Trklerinin blgede hayvanclkla uramalarna nemli imkn vermekteydi. Yukar Karaba yaylalarnn Ermenistan tarafndan igali,
asrlardan beri devam eden hayvanclk sistemini buzmu,
yaylalara gtrlemeyen ve ova scanda kalan hayvanlarn eitli hastalklara tutulmalarna ve onlarn verimliliinin hzl bir ekilde azalmasna neden olmutur. Ayrca her
yl yaz aylarnda ova blgelerin halk, zellikle gmenler,
kadnlar ve ocuklar bu yaylalardan mahrum kaldklarndan, yani yaylalara gidemediklerinden, yazda ovann scaklyla mcadele etmek durumunda kalmakta ve eitli
hastalklarla karlamaktadrlar.52
Azerbaycanda su problemi byk bir neme sahiptir.
Tarm sektrnde sulamann gelimesi, ehir ve dier yerleim alanlarnda ime suyu sistemi kurulmas lke asndan zarurettir.
Azerbaycann Kk Kafkasta byk miktarda ya
alan, sk nehir ve ay sistemine sahip olan ve u an igal
altnda olan blgeler lkenin su rezervleri iinde byk
neme sahiptir. Bu dalardan beslenen btn nehir ve aylar, zellikle Aras, Terter, Hekeri, Hannay, Kndelenay,
151
Astafaay ve dierleri ova blgelere bol miktarda su tamaktadrlar. Nehir ve aylarn tad sular ile suni gller
tekil edilmi ve sulama kanallar ekilmitir. Azerbaycan
iin byk hayati neme sahip olan bu ve dier sulama
sistemleri ve su kaynaklarnn Ermenistan tarafndan bloke
edilmi olmas lkeyi su ihtiyacn karlama bakmndan
nemli zorluk ve tehlikelerle kar karya koymutur.53
Turizm Sektrne Etkisi
Azerbaycann turizm asndan en elverili blgesi olan
Karaban igal altnda olmas, turizm sektr asndan
en nemli kayplarn banda gelmektedir.54
Karaba problemi nedeniyle Ermenistan ile olan uyumazlk, dier lke vatandalar tarafndan Azerbaycann
tehlikeli ve can gvenlii olmayan bir blge gibi alglanmasnda, dolaysyla d turizmin olumsuz ekilde etkilenmesinde en nemli nedendir.
Azerbaycan tarafndan hazrlanan ve 2004-2008 yllarn kapsayan Sosyo-Ekonomik Blgesel Kalknma Programnda tespit edilen blgelerden ikisi Ermeni igali altndadr. Programda bu blgeler Yukar Karaba ve KelbecerLan ekonomik blgeleri olarak tanmlanmtr. galden
kurtarldktan sonra zel bir program ile sz konusu iki
ekonomik blgenin sosyo-ekonomik kalknmasnn gerekletirilecei Programda ifade edilmitir.55
Sava ve galin
Uluslararas Ekonomik likilere Etkisi
Ermenistan ile yaplan sava sadece Azerbaycann ekonomik dnm srecini etkilemekle kalmam, sz konu152
su savan etkisinde ekillenen uluslararas ekonomik ve

siyasi ilikiler de olumsuz ekilde etkilenmitir. rnein;
1992 ylnda ABD Kongresi, zgrlkleri Destekleme
Yasas 907. Blm adl bir kararla Azerbaycan Ermenistana ambargo uygulamak ve saldr amal g kullanmakla sulam ve Azerbaycana ABD yardm yaplmasn
engellemitir. Kongreye ramen Clinton ynetimi Blm
907yi kaldrmak iin giriimlerde bulunmu ve Ermenistan
ve Azerbaycan arasnda dengeli bir politika izlemitir. Kongrenin tavrnda Ermeni Lobisinin etkisiyle oluan eksik ve
yanl bilgilendirme etkili olmutur. ABD Kongresi 1997 ve
1998 yllarnda ise Blm 907ye baz istisnalar getirilmesini onaylamtr.56
Azerbaycan-Ermenistan anlamazlnn devam Kafkas
blgesinin Avrupa ile ibirliini de olumsuz olarak nemli
derecede etkilemektedir.57
Uluslararas ekonomik ve siyasi ilikilerin ald mahiyet lkedeki ekonomik dnm sreci zerinde etkili olmaktadr. Azerbaycann Ermenistana kar hakl davasnda verdii mcadelede de bu etki kendini gstermektedir.
Azerbaycann bat ynnde Nahvan zerk Cumhuriyeti, Trkiye Cumhuriyeti ve oradan da Avrupaya giden
karayolu sistemi Ermenistan tarafndan abluka altna alnmtr. Sonuta Nahvanda ar sosyo-ekonomik artlarn
olumasna ve gnmzde de devam etmesine neden olmutur. Ayn ynde ablukaya alnan Bak-Culfa-ran demir
yolu, inas planlanan Kuzey-Gney kresel ulam gzergh da projesi iin de zorluk tekil etmektedir.58 Bak-TiflisKaradeniz ynnde faaliyet gsteren Avrasya ulam gzer153
gah Ermenistan snrlarnn 25-30 kilometre yaknlarndan

gemesi nedeniyle tehlike altnda grlmektedir.
Yukardaki etkiler dikkate alndnda Karaba problemi
ve zmnn Azerbaycann blgesel ve uluslararas ekonomik ilikilerinde byk neme sahip olduu anlalmaktadr. Elbette enerji rezervleri ile blgede dikkatleri zerinde
toplayan Azerbaycann sosyo-ekonomik kalknmasn darbeleme en azndan geciktirme bakmndan, Ermenistan ve
Ermenistann yrtt politikaya destek veren lkeler Karaba sorununun zmn de istememektedirler. Aslnda
Azerbaycana kar yrtlen bu politika nihayetinde tm
Kafkas blgesini olumsuz ekilde etkilemektedir.59
b. Sava ve galin
Ermenistan Ekonomisine Etkileri
Corafi olarak denizlere alm olmayan; batsnda Trkiye, dousunda Azerbaycan, gneyinde ran ve kuzeyinde
Grcistanla komu olan Ermenistan, tam bir kara lkesidir.
Ksaca corafi adan kapal bir lke olarak tanmlanabilecek olan Ermenistann, denize k olmad gibi denizlere ve nemli ticari merkezlere olan balantlar da gl
deildir. Corafi konumu Ermenistan Avrupa, Amerika ve
Dou Asya pazarlarndan mahrum brakmaktadr.
Karaba igali nedeniyle snrlarnn %85i Azerbaycan
ve Trkiye tarafndan kapatlan Ermenistan ekonomisi,
dnyaya kn sadece ran ve Grcistan zerinden yapabilmektedir. 35 kilometrelik dar ran snr zerinden yaplan ulam ise, sarp Zangezur dalar nedeniyle kn ska
kesintiye uramaktadr. Ermenistan'n Grcistan zerinden
154
Rusya pazarna balantsnda ise Tiflis ve Moskova arasnda zaman zaman yaanan krizler nedeniyle kesilmeler
olmaktadr.60
lke, doal kaynaklar asndan kendi kendine yetebilir bir potansiyele sahip olmadndan, bu konuda da
komusu olan devletlerin doal kaynaklarna ve ulam
alarna muhtatr.
Ermenistan dier eski SSCB lkelerine ve rana balayan demir ve kara yollarnn nemli bir ksm, Sovyet
dneminde dier lkelerden, zellikle de Azerbaycandan
geecek ekilde ina edilmitir. Bu nedenle bamszlktan
sonra uzun sre dier lkeler ile olan ulamnda ciddi
skntlar yaamtr. Bata Karaba sorunu olmak zere
eitli nedenlerle sz konusu skntlar bugn de sona
ermi deildir.
Karabada taknd igal politikas ve 1988 yl depreminin nemli etkileri sonucunda ok byk sorunlarla kar
karya kalmtr. Azerbaycan topraklarn igalle birlikte
balayan ErmenistanAzerbaycan sava, bu konuya Trkiyenin gsterdii hassasiyetin yan sra Ermeniler tarafndan Trkiyeye ynelik dmanca karalama kampanyalar ve Grcistanla yaad sorunlar, ran dnda evresinde dost bulamayan bir Ermenistan ortaya karmtr.
Bu durumun en byk yansmas ise ekonomide ortaya
kmtr. 1991-1993 arasnda GSYHdeki % 60lk d,
Ermenistan sanayisini henz 1990larn banda kme
noktasna getirmitir. 1994 ylnda hiperenflasyonun yaanmas Ermenistan genelinde isizlik ve fakirlii yaygnlatrmtr. 1994te hiperenflasyon %5273 gibi bir rakamla
rekor seviyeye ulamtr.61
155
Ermenistan, 1995-2006 yllar arasnda IMF sponsorluunda uygulad ekonomik liberalleme program erevesinde enflasyonu drmeyi, para birimine istikrar salamay ve ou kk ve orta lekli olan iletmeleri zelletirmeyi baarmtr.
Yeni alveri merkezleri, elence meknlar, oteller ve
restoranlarla donanan Ermenistann bakentinde, son yllarda gzle grlr bir ekonomik canlanma yaanmaktadr. lkede inaat, turizm ve mcevher ilemecilii gibi
alanlar da hareketlenmitir. Ancak ar sanayinin gelimemesi, iki snr kapsna bamllk, diasporadan gelen kolay
para bymeyi olumsuz etkilemektedir. Yatrmlara ramen lkedeki ncelikli ekonomik problemler; istihdam ve
gelir dalmndaki adaletsizliktir. Nitekim Dnya Bankas
verilerine gre Ermenistan'n nfusunun yars, lkede resmen belirlenmi yoksulluk snrnn altnda bulunmaktadr. lkede her drt kiiden biri ise Birlemi Milletler
tarafndan belirlenmi mutlak yoksulluk snrnn altnda
yaamaktadr.62
Rusyann salad askeri ve ekonomik destek sayesinde63, Ermenistann yalnz Yukar Karaba kontrol altna almakla kalmayp, Azerbaycan topraklarnn % 20sini
igal etmesinin Ermenistan ekonomisine etkileri aada
incelenecektir.
Ermenistann Blgedeki
Byk Projelerden Dlanmas
Yrtt igalci politika hem Ermenistann Kafkas
ekonomik ilikilerinden dlanmasn hem de batnn bu
blgede reellemesine alt byk hacimli projelerin
156
hayata geirilmesini geciktirmitir. 64 Bu gecikme bata

Ermenistan olmak zere btn blge lkelerini olumsuz
ekilde etkilemitir.
mzalanan anlamalar ile petrol ve doal gazn dnya
piyasalarna nakline ilikin gerekletirilen gzerghlarn
tespitinde Ermenistan dlanmtr. Elbette Ermenistann
dlanmasnda Dalk Karaba sorunu nemli etken olmutur.
Ermenistan, 1990l yllarda, Azerbaycann Hazar enerji
kaynaklarnn dnya piyasalarna ihracnda gndeme gelen
Bak-Ceyhan temel ihra boru hattnn kendi topraklarndan gemesini salayacak bir politika izlemeye almtr.
Ancak bu konuda Azerbaycan hkmeti Trkiye ve
Grcistan temsilcileri ile masaya oturarak projenin byk
bir blm zerinde anlamaya varmlard. Bak-Ceyhan
petrol boru hatt konusunda ge kaldn anlayan Ermenistan hkmeti ABD Ermeni diasporasn devreye sokup
eitli iddialar ileri srerek ABDyi etkilemeye almtr.
Her ne kadar Enerji kaynaklarnn nakline ilikin planlanan boru hatlarnn, yani Bak-Ceyhan petrol botu hatt ve
Bak-Erzurum doal gaz boru hattnn kendi topraklarndan gemesi iin, zellikle Avrupa ve Amerikadaki diasporasn harekete geirerek eitli giriimlerde ve beyanlarda bulunsa da Azerbaycann milli menfaatlerine uygun
olmayan teklifler Ermenistann lehine hi bir sonu vermemitir. rnein, Azerbaycan petrolnn nakline ilikin
boru hatt projelerinin grld dnemde, bakan
Ermeni asll olan Oil Capital Limited irketi, petrol boru
hattnn Bak-Dalk Karaba-Ermenistan yolu ile Karadenize ulatrlmasna ilikin finansman kendilerinin st157
lenebileceklerini aklamt. Temel ihra boru hatt olarak

Bak-Tiflis-Ceyhana karar verilmesi ile Ermenistan ekonomik adan nemli bir gelir kaynana sahip olabilecei
uluslararas enerji ulam hatlarnn dnda kalm oldu.
Kazakistan petrolnn de BTC boru hatt ile nakledilecei
dikkate alndnda, Ermenistann hangi seviyede bir ekonomik imkndan mahrum kald daha iyi anlalm olacaktr.65 Blgede gelien siyasi ve ekonomik gelimeler dikkate alndnda Ermenistann Hazar Havzas enerji hatlar
politikasnda baarl olamad grlmektedir.
Ksaca Ermenistan, devam ettirdii igalci politika ile
kendini blgede gelien ekonomik olaylarn, frsatlarn ve
enerji ulam hatt projelerinin dnda brakrken (Hazar
Havzas enerji kaynaklarnn dnya piyasalarna tanma
projeleri), genellikle Rusya arlkl bir ekonomik politika
izlemeyi tercih etmitir.
Ekonomide Da Bamllk
Zayf ekonomi ve neden olduu sosyal ve siyasal problemler Ermenistann ve yneticilerinin altndan kalkamayaca sorunlara neden olmaktadr. Bu durumda Ermenistann da bamll daha da artmaktadr.
Ermeni ekonomisi, Ermenistana ihtiyac olan lml,
bar ve istikrarl d politika izleyebilmesi iin gerekli
aralar sunmamaktadr. Kendisini aresiz hisseden Ermenistan d etkilere daha ak bir hale gelmekte, bu etkilerin Ermenistan radikalletirmesi sonucunda daha saldrgan bir politika takip etmektedir. Bu saldrganlk hem ekonominin iyilemesini engellemekte, hem de jeopolitiinin
yaratt sorunlar daha da derinletirmektedir.66
158
Yaplan baz aratrmalara gre, yoksulluk ve sosyal

istikrarszlk sebebiyle yaanan g sonucu, Ermenistann
nfusu bamszlktan sonra yaklak %50 azalmtr.
Ermenistan resmi rakamlarna gre, 19902001 yllar arasnda 900 bin Ermeni, ekonomik nedenlerden dolay Ermenistan terk etmitir. Ermenistan adeta hzla insansz bir
lke haline gelmitir. 67 Ermeniler lkelerinde yaayamamakta, dnyann drt bir yanna dalmaya devam etmektedirler. Bu da Ermenistanda istikrar engellemekte, d
etkileri kolaylatrmaktadr. Nfus azalmasna ramen kii
bana den milli gelirde olumlu anlamda nemli bir deimenin olmamas, yaanan skntlarn bir dier boyutunu da gstermektedir.
G nedeniyle kalifiye igcnn srekli kaybedilmesi,
Ermenistan ekonomisini etkileyen nemli bir faktrdr.
Beyin gnn ilk etkisi phesiz hizmet kalitesinin dmesinde, hemen her sektrde ikinci-nc snf hizmete
raz olunmasnda ortaya kmaktadr. Ermenistan artk her
alanda daha az hizmet ile yetinmek zorundadr. Eitimli
genler ve kalifiye kiiler geleceklerini Rusya, Avrupa ya da
Kuzey Amerikada grmeye devam etmektedirler. Hatta
Trkiyede almak zere lkelerini terk edenlerin says
da azmsanmayacak dzeydedir.
Geim sknts eken halk, dier lkelerde yaayan
akrabalar ile eitli diaspora ve uluslararas hkmet d
rgtlerin (NGO) gnderdii yardmlarla hayatn srdrmektedir. Ermenistan ekonomisinin gelir kayna Amerika
Birleik Devletleri ve Rusya bata olmak zere dnyann
drt bir yannda siyasi ve ekonomik olarak gl gmen
159
topluluklar oluturan d-Ermenilerdir. Dardaki Ermeni

nfusu, lkedeki nfusun yaklak iki katdr. lke Merkez
Bankas tarafndan dardaki Ermenilerin, lke ekonomisindeki son gelimenin en byk kaynan oluturduu
aklanmtr. Ancak Erivan ynetiminin diasporadan
ald maddi yardm, ekonomiye kalc zm salamamaktadr. Baz Ermeni iktisatlar tarafndan da, dardaki
Ermenilerin gnderdii paralarn lkenin kendi kaynaklarn deerlendirmesi ve retimini yapmasn engelledii ve
srekli olarak da baml kld ifade edilmektedir.
Blge dengelerini kendi karlar dorultusunda kullanan Ermeni ynetimi, ABD'den son on ylda 1.5 milyar
dolar d yardm, lkede bulunan Rus sleri dolaysyla
Moskova'dan askeri yardm, ran'dan da Azerbaycan'a kar
siyasi destek almtr. Bylece Ermenistan ABD'nin maddi,
Rusya'nn askeri, ran'n da siyasi destek verdii dnyadaki
tek lke olmutur.68 ABD dnda Dnya Bankas, IMF ve
Japonyann da dorudan Erivan ynetimine verdii hibe
yardmlar, d kaynaklar arasnda dikkat ekmektedir.
Beyin gnn de etkisiyle eski Sovyetler Birlii'nin,
teknolojik konulardaki nc konumuyla "silikon vadisi" saylan Ermenistanda, Sovyetler zamannda kurulmu olan
elektronik endstrisi yok olma noktasna gelmitir. lkede
bir zamanlar mikroilemci reten bir fabrikann gaz sobas
retmeye balad ifade edilmektedir. Son yllarda ise bu
sektr canlandrmaya ilikin almalar yaplmaktadr.
Alt byk irketin faaliyet gsterdii yazlm mhendislii
alannda 8 bine yakn kiinin istihdam edildii ifade edilmektedir.69
160
Borcuna karlk olarak Razdan Termik Santrali ve

bilimsel aratrma enstitsn Rusyaya devretmesi, lkenin tek uluslararas havaalan olan Zvartnots Havaalann
Arjantine, Erivan Konyak Fabrikasn Fransaya, Armentel
telekomnikasyon tesislerini Yunanistana, Erivandaki en
nemli otelleri ABDye, altn retim tesislerini Romanyaya
satmas, lke ekonomisinin genel durumu hakknda nemli ipular vermektedir.70
Enerjide Rusyaya Bamllk

Eski Sovyetler Birlii bnyesinde yer alan cumhuriyetlerin birbirine sk skya balanm merkezi ekonomik
sisteminin dalmas sonucu btn cumhuriyetlerin ekonomisi byk bir knt yaamtr. Bu durumdan en ok
etkilenen cumhuriyetlerin banda enerji kaynaklarna sahip olmayan Ermenistan yer almtr. Ermenistan, 1991de
bamszln ilan ettikten sonra ok ciddi ekonomik ve
siyasi sorunlarla kar karya kalmtr. Sovyetler Birlii
dneminde enerji ihtiyacnn tamam merkezi ynetim
tarafndan salanan Ermenistanda bamszlk sonras dnemde ekonomik sorunlar hat safhaya ulamtr. Birok
sanayi merkezi ve fabrika kapanmtr. lkede elektrik,
petrol ve doalgaz sknts yaanmas zerine Ermenistan
hkmeti enerji sorunlarn zmek iin politika belirlemeye balamtr. Kullanm sresini tamamlamakta olan
Metsamor Nkleer Santralinin radyasyon sznts tehlikesi
nedeniyle ve zellikle Aralk-1988 depreminde ciddi zarar
grmesi zerine kapatlmas konusu gndeme gelmi ve
Santral 1989da kapatlmtr. Eski teknoloji ile ina edilmi
Metsamor Nkleer Santrali sadece Ermenistann yan sra
161
btn blgenin ekolojik gvenliini ciddi bir ekilde tehdit

etmekte olmas da kapatlmasnda etken olmutur.71
htiya duyduu enerji kaynana sahip en yakn komusu Azerbaycann toprak btnln bozarak Dalk
Karaba igal etmesi nedeniyle Azerbaycan ile fiilen sava
durumunda olan ve btn ekonomik ilikilerini durduran
Ermenistan, enerji sorununu zmek iin gney komusu
ran ve kuzeyde Rusya Federasyonu ile grmelere balamtr. Rusya ile enerji anlamalarn imzalanmas sonucu
Ermenistan petrol, doal gaz ve nkleer santral yakt olan
zenginletirilmi uranyumu almak iin tamamen Rusyaya
baml hale gelmitir. Zira Rusyaya enerji borlarn zamannda deyemedii iin taraflar arasnda baz sorunlar
yaanmtr. Rusya Ermenistana verdii doalgaz ve petrol belirli aralklarla durdurmu veya azaltmtr.72
Ermenistan Rusyann yardmlar ve destei olmadan
ister nkleer, ister termik, isterse de hidrolik enerji santrallerini altrabilecek teknik donanma sahip deildir. Siyasi ve askeri nedenlerden dolay Ermenistann Rusyaya
olan bamll, ekonomisinin de Sovyetler Birlii doneminde olduu gibi Rusyadan ynetilmesine yol amaktadr. zelletirme program erevesinde Ermenistan enerji
santrallerinin %80i Rus irketlere ait olmutur. Ermenistan blgede ve dnyada yaanan ekonomik gelimelerin dnda kalmakta, sadece Rusya ile siyasi ve ekonomik ibirliine nem vermektedir. Her ne kadar son yllarda ranErmenistan, Trkmenistan-ran-Ermenistan doalgaz boru
hatt projeleri gndeme gelse de Ermenistann uzun yllar
Rusyann ekonomik etki alanndan kmas mmkn gzkmemektedir.
162
Eski SSCB blgesinde kapitalist ve bamsz bir ekonomiye gei srecinde dier btn lkeler Rusyaya olan
bamllklarn azaltmaya alan bir politika takip ederken
Ermenistanda byle bir gelime olmamtr. Bunun en
nemli nedeni ise yine siyasi dncelerdir. Siyasi engellerden bir dieri de Ermenistann komularyla ilikileri ve
henz bamszlnn ilk yllarnda sorunlarn askeri yollarla zme abasdr. zellikle Karaba sorunu, hem
Ermenistann ekonomik kaynaklarn azaltmtr, hem de
srekli sava ortam lkeye yabanc yatrm gelmesini
engellemitir. Diaspora Ermenileri dahi Ermenistana yatrm yapmaktan kanmaktadr.73
lece yaad enerji sorununa uzun vadeli ve kalc bir zm getirebilirdi.

Doal Gazda Rusyaya Bamllk ve ran Balants
Doal zenginliklerden yoksun olan Ermenistan enerji

retiminde kullanlan petrol, doalgaz ve ta kmr madenlerine de sahip deildir ve bu konuda btnyle Rusyaya bamldr. Ermenistanda petrol rezervleri olmad
gibi, petrol artma tesisleri ve petrol yan sanayisi de yoktur.
Ermenistann ihtiyac olan petrol Grcistann Batum ehrinde bulunan petrol rafinesinden demiryolu ve tankerlerle
tanmaktadr.
Ermenistan ve Trkmenistan arasnda imzalanan doal

gaz anlamas, 1995e kadar her yl yeniden otomatik
olarak uzatlyordu. Ancak 1995de Trkmenistan ve Rusya
arasnda imzalanan anlamaya gre Trkmenistann ihra
ettii doalgaz kontrolnn Turkmenrostransgaza (Trkmenistan-Rusya Trans Gaz irketi) verilmesi Ermenistan
iin yeni sorunlar ortaya kard. Turkmenrostransgaz irketi Trkmenistann rettii doal gazn tamamn alarak
baka lkelere satma yetkisini elinde bulundurmaktadr.
Bu nedenle Ermenistan Turkmenrostransgazla yeni bir
anlama imzalayarak Trkmenistan doal gazn Rus irketi araclyla satn almaya balad. Rusyann Gazprom
irketinin Ermenistan doal gaz sisteminde byk bir
arl bulunmaktadr. Ermenistan doal gaza olan ihtiyacn, hisse senetlerinin %45i Ermenistana, %45i Rusyann Gazprom irketine, %10u da Itera irketine ait olan ve
Rusya ile ortaklaa kurduklar Armrosgazprom (Ermenistan-Rusya Doalgaz irketi) tarafndan karlamaktadr.74
Ermenistan hkmeti 1990l yllardan sonra Hazar

havzasnda gelien ekonomik kalknmadan pay almak iin
her hangi olumlu bir adm atmamtr. Ancak Ermenistan
Dalk Karaba sorununu Azerbaycann toprak btnl
erevesinde zmek niyetinde olsayd petrol ihtiyacnn
byk bir ksmn Azerbaycandan karlayabilir, Hazar
Denizinden karlan petrol ve doalgazn Ermenistan zerinden dnya pazarlarna tanmasn salayabilir ve by-
Enerji ihtiyacnn byk blmn Rusya'dan salayan

Ermenistan, randan da doal gaz almna ilikin adm
atmtr. ran ve Ermenistan arasnda, 1992 ylnda doal
gaz boru hattnn inas iin bir anlama imzalanmtr.
Hattn inasna ise 2004'te balanabilmitir. ran ilk aamada, Ermenistana ylda 400 milyon metrekp doalgaz
ihra edebilecektir. Boru hattnn tamamlanarak Erivan'a
kadar uzandnda, ihra hacmi 2.5 milyar metrekpe
Petrolde Rusyaya Bamllk
163
164
kabilecektir. Ermenistann sz konusu boru hattndan 20

yl boyunca 36 milyar metrekp doalgaz almas hedeflenmitir. Hattn toplam uzunluu, 40 kilometresi Ermenistan
snrlarnda olmak zere, 141 kilometredir. Finansmannn
tm ran tarafndan karlanacak olan hattn toplam
deeri 220-250 milyon dolar arasndadr. Ermenistann
9200 kmlik doal gaz hattnn %60nn yararsz olmas
nedeniyle, ran bu hattn onarmn da finanse edecektir.
ran ve Ermenistan arasnda yaplan anlamaya gre, Ermenistan ithal ettii her 1 metrekp doal gaz iin rana 3
kVt/saat elektrik verecektir. Hattn 2008 yl sonuna kadar
tamamlanmas planlanmtr.
Metsamor Nkleer Enerji Santrali ve
Zararl Ekonomik Dsallklar
1977de inas tamamlanan Ermenistandaki Metsamor
Nkleer Enerji Santrali Erivandan 40, Trkiye snrndan
ise 16 kilometre uzaklkta yerlemektedir. Aralk-1988 depreminden sonra Santralin kapatlmas nedeniyle Ermenistanda ciddi enerji sknts yaanmaya balad. Rusya ile
yaplan grmeler sonucu, Nkleer Santralin yeniden retime balayarak 2015e kadar kesintisiz faaliyetine devam
edebilmesi iin gerekli olan zenginletirilmi uranyumun
Ermenistana verilmesi konusunda anlamaya varlmtr.
Ancak Avrupa Birlii, Uluslararas Atom Enerji Ajans ve
blge devletleri santralin blge iin byk tehlike oluturduu gerekesiyle bu anlamaya itiraz etmitir. ABDnin
Ermenistan Bykelilii de santralin evre iin tehlikeli
olduunu vurgulayan bir aklamada bulunmutur.75 Buna
karlk Ermenistan, Santralin Avrupa standartlarna gre
donatlmasnn mmkn olmadn ve lkenin elektrik
165
enerjisi ihtiyacn karlayabilmesi iin alternatif bir kaynaa sahip olmadn ileri srmtr. Hisse senetlerinin
%27sini Rusyann kontrol ettii Metsamor Nkleer Enerji
Santrali, Ermenistann toplam elektrik retiminin yaklak
% 40n karlamaktadr.76
Santralde herhangi bir kazann ba vermesi durumunda en fazla zarar grecek lkelerin banda Trkiye, ran ve
Azerbaycan gelmektedir. nk santral Trkiye snrna
ok yakn olan Hoktamberyan ehrinde ina edilmitir.
te yandan reaktrn soutulmasnda kullanlan atk
su ise Aras nehrine dklmekte ve nehir Azerbaycan snrlarn ap Kr nehri ile birleerek Hazar Denizine dklmektedir. evreye ngrlen miktardan daha fazla kimyasal madde yaymas nedeniyle Santral bulunduu lke ve
snr lkeler iin ciddi bir sorun oluturmaktadr.
2001 sonlarnda Ermenistan hkmeti nkleer reaktrlerin bakm nedeniyle geici olarak santrali durdurdu.
Nkleer enerji santrali yeniden kullanlmaya balandktan
sonra Azerbaycan ve baka lkelerin basn-yayn organlarnda nkleer atklarn Ermenistann igal ettii Dalk
Karaba blgesinde gmld ve burada bir nkleer atk
mezarl olutuu konusunda haberler yaynlanmaya balad. Azerbaycan Bilimler Akademisi Radyasyon Aratrmalar Merkezi tarafndan Ermenistann sadece kendine ait
olan deil, ayn zamanda yabanc lkelerden ald nkleer
atklar da Dalk Karabada gmdn ve yaplan lmlerde Karabada radyasyon lmlerinin normalin ok
stnde olduu bildirildi.77 Ermenistan, Metsamor Nkleer
Enerji Santrali sadece elektrik retimi iin kullanmamakta
ayn zamanda nkleer silah teknolojileri konusunda al166
malar yaptna dair iddialar da bulunmaktadr. ran da bu

konuda Ermenistana destek vermekte ve baz teknik konularda yardm etmektedir. ABDnin Ermenistann ranla
nkleer silah teknolojisi ticareti yaptn belirledii irketlere kar ambargo uygulamas bu iddialar dorular niteliktedir. 78
Ermenistann btn kar aklamalarna ramen
Metsamor Nkleer Enerji Santrali blge lkeleri iin ciddi
tehlike oluturmaktadr. Ermenistan hkmeti mali yetersizlikler nedeniyle santralin bakm ve onarm ilerini zamannda yapamamakta ayrca beklenmedik bir kazann sonularn giderebilecek gten da yoksun bulunmaktadr.
Ermenistan enerjiye olan ihtiyacn karlamak amacyla kullanm sresini doldurmu olan Metsamor Nkleer
Enerji Santralini yeniden kullanma amas ile kendisini
ve komu lkeleri ciddi ekolojik tehlikelerle kar-karya
brakmtr. Zira eski Sovyet teknolojisi ile ina edilmi bu
santralin teknik zellikleri her hangi bir kaza srasnda
yetersiz kalacaktr. zellikle ernobil kazasndan sonra
birok lke bu enerji retim teknolojisinden vazgetii halde Ermenistan halen kinci ernobil riskini tamaya devam etmektedir. Avrupa Birliinin Metsamor Nkleer
Enerji Santralini kapatmas talebini Ermenistan hkmeti
kesinlikle kabul etmemektedir.
Dolaysyla Ermenistann komu devletlere ekolojik
bakmdan verdii zarar Metsamor Nkleer Enerji Santralinin faaliyetleri ile de ilgilidir. Avrupa Birliinin btn abalarna ramen, kinci ernobil tehlikesine neden olabilecek bu santralin kapatlmas dorultusunda herhangi bir
adm ise atlmamaktadr.79
167
Ermenistann gal Edilen Blgelerdeki

retim Faaliyetleri
gal edilen Karabada Ermenistann kontrol altnda,
baz yerli ve yabanc irketler tarafndan eitli retim faaliyetleri gerekletirilmektedir. gal edilen blgede retim
faaliyeti yapan firmalar daha ok Ermenistan dnda yaayan Ermenilere aittir. Sadece 2001-2003 yllarnda Karaba
ekonomisinin yeniden yaplandrlmas amacyla 35 milyon
dolar sermaye yatrlmtr. Sonraki yllarda da yatrmlar
devam etmektedir.
Kelbecer ve Zengilan arazilerinde yer alan altn yataklar Ermeniler tarafndan salksz bir ekilde kullanlmaktadr. Bu yataklarn hammaddesi Ermenistandaki Ararat
altn fabrikasna tanmaktadr. Bu hammadde kle haline getirilerek Rusya ve dier devletlere satlmaktadr.
Ermenistann altn madeninden elde ettii gelirinin Ermenistan btesinin yaklak %51ini tekil ettii ifade edilmektedir.80
Kanadann First Dynasty Mines (FDM) irketi igal
edilen Azerbaycan arazisinde yerleen Kelbecerin Sydl
altn yatann retimini gerekletirmektedir. Altn rezervlerinin yaklak 40 ton olduu hesaplanan Sydl yatandan FDM irketi 2003de 2 ton, 2004te 2.5 ton, 2005de
3 ton, 2006 da ise 5 tondan fazla altn retmitir. Cari fiyatlarla hesaplandnda Azerbaycan yaklak 600 milyon
dolar zarara uramaktadr.81
Max Wood irketi tarafndan 2001den itibaren Karaba arazisinden 10 binden fazla ceviz aac ihra edilmek
zere kesilmitir. Base Metals irketi ise Adere blgesi
arazisinde altn ve bakr retim faaliyeti yrtmektedir.
168
Azerbaycann igal edilen arazilerinde kesilen aalar

ile yaklak 35 milyar dolar lke zarara uramtr. gal
edilen blgede 7 aa fabrikasnn faaliyet gsterdii tespit
edilmitir.
daha pahalya almak zorunda kalmaktadr. 83 thalattaki

skntlar ve d ticaretin blge lkeleri ile geliememesi nedeniyle i piyasada da istenen gelime ve genileme yaanamamaktadr.
Ermeniler tarafndan igal edilen arazilerde narkotik

bitkiler yetitirilmekte ve rnler gizli yollarla ran, Rusya
ve dier lkelere tanmaktadr. Fuzuli blgesindeki Horadiz
kasabasndan Ordubad blgesine kadar uzanan 128 km
mesafelik Azerbaycann devlet snrlarna Ermeniler nezaret ettiinden dolay narkotik maddelerin mbadelesi, kaaklk ve yerst servetlerin rana tanmas daha da
artmtr. 82 gal edilen arazilerde Ermeniler uluslararas
kurumlarn denetiminden uzak bir ekilde Ermenilerin
narkotik maddelerin retimi ve satnn yapldna dair
bilgilere, ABDnin narkotik maddeler ile ilgili hazrlad
raporlarda da yer verilmitir. Narkotik retim ve satndan
elde edilen gelirler ise blgedeki silahlanma iin kullanlmaktadr.
Ermenistann Trkiye ve Azerbaycan kaplar kapaldr.

Bu lkeler ile yaplan ticaret dolayl yollardan yaplmaktadr. ran ve Grcistan snr kaplar ak olmakla birlikte
bu iki lkenin derin ve gl ekonomilere sahip olmamas
ve Ermenistan ekonomisi ile entegre olmada gsterdikleri
baarszlk Ermenistan adeta bir kapal ekonomi haline
getirmektedir.84

Ermenistan Ekonomisine Etkileri
Karaba igali Ermenistan, hem Azerbaycan ile hem
de Azerbaycann stratejik mttefiki olan Trkiye ile ekonomik ilikilerden mahrum brakmtr. Trkiyenin ve
Azerbaycann Ermenistan ile olan ekonomik ilikilerini
kesmeleri ekonomik sorunlarnn arlamasna neden olmutur. Rekabet gc yksek pazarlara corafi adan uzak
olan Ermenistan, Azerbaycann tutumu nedeniyle zellikle
enerji alannda daha riskli kaynaklara ynelirken, Trkiyenin tavr sonucunda da daha az kaliteli ithal mallarn
169
Amerika Ermeni Ulusal Komitesi (ANCA) verilerine

gre, Trkiye-Azerbaycan ambargosu Ermenistan ekonomisine yllk 570-720 milyon dolarlk bir maliyet yklemektedir. Yine ANCAya gre snr kaplarnn almas
durumunda Ermenistann ulam masraflar %30-50 azalacak, ihracat ikiye katlanacak, Gayri Safi Mill Haslas
(GSMH) %30-38 artacaktr. Dnya Bankas verilerine gre
ise, snr kaplarnn almas halinde Ermenistann ulam
tasarrufu 6.4-8.4 milyon dolar, enerji tasarrufu 45 milyon
dolar olacak ve ihracatnda 268.9-342.4 milyon dolar art
olacaktr. Bylece, snr kaplarnn almasnn Ermenistana toplam faydas 320.3-395.8 milyon dolar bulacaktr.85
Snr kaplarnn almas durumunda Ermenistann
Trkiye zerinden Karadenize, Akdenize, Avrupaya ve
tm dnyaya alm olaca eklinde deerlendirmeler de
yaplmaktadr. Bylece kapal-lke olmaktan kurtulacaktr.
Ermenistan Batya entegre edecek en ksa yol Trkiyedir.
Ermenistan iin ihracat-ulam ve Trkiyedeki limanlar ve
170
karayollarn kullanm asndan byk avantaj elde edecektir. Ermenistann Bat ile btnleebilmesi ve kreselleen dnyada yer almas, Trkiye ile normal ilikiler kurmasyla mmkn olabilecektir.86
Ermenistan ekonomisindeki nispi geriliin ve sorunlarn en nemli etkeni, Trkiye kapsnn kapal olmas
nedeniyle, Ermenistann d dnya ile olan ticari ilikilerini srekli olarak dolayl yollardan yapmasdr. Rusya ile
ilikiler Ermenistann aleyhine ilemektedir. Pahal ve kalitesiz Rus mallar birok sektrde zaruretten alnmaktadr.
Trk ve dier lkelerin mallar ise hava yolu saylmaz ise
Grcistan ve ran zerinden, olduka uzun ve masrafl bir
tama ile lkeye ulaabilmektedir. stelik gelen mallar
yatrm malndan ok tketim maldr. Dier bir deyile
kaplarn kapal olmas nedeniyle sadece rnlerin fiyatlar artmamakta, Ermenistana yatrm mallarnn girii ve
rn olarak da k da engellenmektedir.87
Trkiye ile ilikileri normalletirmek Ermenistann politik ve ekonomik karlarnn gereidir. Trkiye, Ermenistann Batya alan kapsdr. Kara snrnn almasndan
en fazla faydalanacak olan Ermenistandr.
Snr kapsnn almasna en ok ihtiya duyan Ermenistan olmasna karn, sorunun nndeki en nemli engel
de ne yazk ki yine Ermenistann saldrgan ve uzlamaz
tutumudur.
Yabanc Yatrmlara Etkisi

Bata Karaba sava olmak zere blgedeki gelimeler,
yabanc yatrmcnn Ermenistana olan gvenini sarsm
ve d yatrmlarn Ermenistana girmesini engellemitir.
171
Gnmzde de Karaba sorununun varl, yabanc yatrmc asndan Ermenistan olumsuz ynde etkilemektedir. Blgede scak atma olma ihtimali, yabanc yatrmcy lkede yatrm yapma dncesinden vazgeirmektedir.
Karaba sorununa bal olarak Trkiye snrnn kapal
olmas da yabanc yatrmlar asndan Ermenistan olumsuz olarak etkilemektedir. Ekonomik adan bakldnda
snrlarn almas ile Trk ve dier yabanc yatrmclar
lkeye ynelebilecektir. Hatta Ermenistana yatrm yapmakta isteksiz davranan Ermeni diasporas dahi gerilimin
azalmas ve Ermenistann daha ucuz, ksa ve etkili bir
dnyaya k kaps bulmasyla birlikte Ermenistana olan
yatrmlarn artracaktr. Daha ok yardm eklinde gerekleen destek, ekonomik yatrmlara dnecek ve ok daha
kalc bir hal alacaktr.88
Ermenistann uzlamac tavrla Trkiyeye yaknlamas, zellikle Trk yatrmclarnn da Ermenistanda
yatrma ynelik gvenini artracak ve bu gven Ermenistann kapal olan fabrikalarnn Trk yatrmclar tarafndan almasn salayacak ve yeni yatrmlar tevik edecektir. Byle bir gelime lkedeki isizlii azaltacak, g
de durduracaktr.
c. Sava ve galin
Trkiye Ekonomisine Etkileri
Trkiye, 16 Aralk 1991'de, SSCB'den bamszlklarn
kazanan tm cumhuriyetlerle birlikte Ermenistan' da
tanma kararn alarak ABD'den iki gn nce Ermenistan'
tanyan ilk lke olmutur. Ermenistann, Azerbaycana y172
nelik igalci politikasnn yan sra, henz bamszlk mcadelesi srasnda Trkiyeye kar aka saldrgan bir tavr
ierisine girmesine ramen, Trkiye, Eyll-1991de incelemelerde bulunmak zere Kafkasya ve Orta Asya lkelerine
heyetler yollarken, Ermenistan ihmal etmemitir. Hatta
Karadenize kys olmamasna ramen 1993 ylnda Ermenistan, Trkiye tarafndan Karadeniz Ekonomik birlii
rgtne kurucu ye olarak davet edilmitir. Bu dnemde
enerji sknts eken Ermenistann ihtiyacn kendi elektrik andan gideren Trkiye, Ermenistan Cumhuriyetinin
sergiledii olumsuz tavrlara ramen snr ticaretinin balatlmasn ve karayolunun almasn gndemine almtr.
yle ki, Ermenistann Karabaa ynelik igal sreci
ierisinde Trkiye, kendi i kamuoyundaki youn olumsuz
tepkilere kar, Ermenistana 100 bin ton buday yardmnn ve gda maddesi yardmnn geiine izin vermitir.
Gsterilen iyi niyetli yaklama ramen, Trkiyenin gndeme getirdii, igal edilen Azerbaycan topraklarndan klmas, szde soykrm iddialarndan vazgeilmesi, Grcistan Cumhuriyeti ve Azerbaycan Cumhuriyetiyle olduu gibi
snr antlamasnn yenilenmesi taleplerine Ermenistan
olumsuz tavr sergilemitir.89
Trkiye ile Ermenistan arasnda diplomatik ve ekonomik ilikilerin kurulmasnn nnde temel engel bulunmaktadr. Bunlar: Ermenistan ynetiminin szde soykrm
iddialarnn uluslararas alanda tannmas iin gsterdii
aba, Ermenistan Bamszlk Bildirgesinde ifadesini bulan
ve bir ksm Trkiye topraklarn Bat Ermenistan olarak
gsteren, Trkiyenin toprak btnlnn ve TrkiyeErmenistan snrnn Ermenistan tarafndan tannmamas
173
anlamn tayan ifadeler ve Dalk Karaba sorunudur.90

Bu engellerden soykrm tartmalar Trkiye iin nemlidir, fakat Trkiyenin Ermenistan ile diplomatik ve ekonomik iliki kurmasn engelleyen en nemli konunun Karaban igali olduu grlecektir.91 Ermenistann Rusyann
desteiyle snrlar silah zoruyla deitirmeye almas
sadece Azerbaycan deil, Trkiyeyi de tehdit etmitir.92

Trkiye Ekonomisine Etkileri
Trkiyenin, yukarda ifade edildii gibi, btn gcyle
pozitif yaklam sergilemesine ramen, Azerbaycan topraklarnn yaklak %20sinin Ermeniler tarafndan igal edilmesi zerine Trkiye, Ermenistan ile olan ilikilerini kesmi ve kara snrlarn kapatmtr.
Trkiyenin snr kapsn kapatmas belli ilkeler dorultusunda olmutur. ABnin ve dier uluslararas rgt ve
kurumlarn da teyit ettii zere Ermenistan, Karabada ve
Azerbaycann dier bir ksm topraklarnda igalci konumundadr.93
Snr kaplarn kapatmas Trkiyeye ekonomik adan
olumsuz etkide bulunmaktadr. Ancak Trkiyenin Ermenistana kar snr kaplarn kapal tutarak ok byk bir
bedel dedii sylenemez. Zaman zaman Trkiyenin
Ermenistan snr kaplarnn kapal olmasnn lkenin dou
blgesinin ekonomisine byk zarar verdii ve blgenin
kalknma dzeyinin dk olmasnda en nemli amil olduu iddia edilmektedir. Her ne kadar snr kaplarnn kapal
olmas lke ekonomisine olumsuz etkide bulunsa da, dou
blgesi ile ilgili iddia doru deildir.
174
Douda Grcistan, Nahvan ve ran snrlar aktr ve

bu snrlarn blgede salayamad ekonomik gelimeyi
Ermenistan kapsnn salamas imknszdr. Trkiye ile
ilikileri ok iyi olan ve nfusu Ermenistann iki katndan
fazla olan Azerbaycan ve yine nfusu Ermenistann yaklak iki kat olan Grcistan ile olan ticaret hacimleri dikkate
alndnda, Ermenistann blgede Trkiye iin birinci derecede dikkate deer pazar ve ekonomik ortak olmad
anlalacaktr. 94 Blgede Grcistan, Azerbaycan ve ran
kaplar ak olmasna ramen bu lkeler ile yaplan snr
ticareti olduka dk bir dzeydedir. Ermenistann 2.5
milyon civarndaki nfusuyla blgenin en kk devleti
olduu dnlecek olursa, blgenin byk lkeleri ile salanamayan ticaret hacminin Ermenistan ile gerekletirilmesi mmkn deildir. Dolaysyla, Ermenistan snr kaplarnn almasnn Kars, Ardahan, Idr, Ar ve Erzurum gibi
Trkiyenin dou illerini kalkndraca ile ilgili grler doru olmad gibi abart ve maniplasyondan ibarettir.
Ayrca snrlarn kapal olmasna ramen Trkiye ile
Ermenistan arasnda, bata Grcistan olmak zere, dier
komu lkeler vastasyla, yani dolayl yollardan da olsa
ticaret mevcuttur. Trk ve Ermeni iadamlar tarafndan
kurulan 20 civarnda ortak firma faaliyettedir. Resm olmayan verilere gre, 1997de 30 milyon dolar olan iki lke
arasndaki d ticaret hacminin son yllarda 100 ile 200
milyon dolar arasnda olduu tahmin edilmektedir.95 Trkiye ile Ermenistan arasnda hem Grcistan yoluyla hem
de ran yoluyla yaplan bir ticaret vardr. Yani Ermenistan,
Trkiyeden ihtiya duyduu rnleri Grcistan ve ran
zerinden temin etmektedir. Dolayl ticaretin maliyetleri
175
arttrd dorudur, fakat bu art baz iddialarda dile getirildii gibi ok yksek dzeyde deildir. Trk iadamlar
dier lkeler zerinden mallarn dorudan Ermenistana
gnderebilmektedirler. stelik maliyetlerdeki art temelde Ermenistanl alclar karlamaktadr. Snr kaplarnn
ak olmas durumunda fiyatlarda meydana gelecek dme, Trk mallarna olan toplam talebi ciddi oranda artrmayacaktr.96
ran ve Grcistan zerinden gerekleen Trkiye kaynakl ihracatn Ermenistann toplam ithalatnn yzde
10unu at tahmin edilmektedir. Ermenistann toplam
ithalat dikkate alndnda snrn tamamen almas halinde bu rakamn iddia edildii oranda artmayaca aktr.
Grcistann bu blgesinde Ermenilerin younlukta yaad ve bu blgeden Ermenistana geiin ok kolay olduu
dikkate alnrsa bu snr kaps ile Trkiye adeta Ermenistana bir snr amaktadr. 97 Dolaysyla Ermenistan snr
kaplar aldnda iki lke arasndaki ticaret hacminin
birka kat artmas ve bylece Trkiyenin dou blgesinin
kalknmasna ivme salamas mmkn deildir.
Her eye ramen Trkiye, Ermenistan ile ilikileri normalletirmenin yollarn aramaya devam etmitir ve etmektedir. rnein, Trkiye 1995 ylnda ilikileri yumuatma
amacyla stanbul-Erivan arasndaki uak seferlerine imkn
veren ve H-50 olarak isimlendirilen hava koridorunun
almasna izin vermitir. Ancak igal edilen Azerbaycan
topraklarndan ekilme konusunda hibir olumlu adm
atlmaynca Trkiyenin de tutumunda nemli herhangi bir
deiiklik olmamtr.98
176
Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igalinin devam etmesiyle gdlen amalar arasnda elbette
Trkiyenin Kafkas ve Orta Asyada ekonomik ve stratejik
adan etkin olmasnn istenmemesi de yer almaktadr.99
Trkiyenin Ermenistandan Talepleri

Ermenistann, igalci ve saldrgan d politikas, Trkiyenin toprak btnln tanma konusunda izledii gven vermez tutumu ve yaklak bir asr nce olduunu
iddia ettii olaylar soykrm olarak nitelendirme konusundaki srar Trkiye ile olan ilikilerini siyasi olduu kadar
ekonomik olarak da gelitirmesine engel olmutur. Bu konuda Trkiyenin Ermenistandan talepleri ok aktr:100
1. Ermenistan snrlar silah zoruyla deitirme dncesinden ve igalci politikasndan vazgemelidir. gal ettii
Karaba ve evresindeki topraklardan geri ekilerek Azerbaycana brakmal ve Azerbaycan-Nahvan koridorunu
amaldr.
2. Ermenistan, Trkiyenin uluslararas antlamalar ile
izilmi olan snrlarn tandn resmen aklamal ve
kanuni dzenlemelerinde ya da resmi aklamalarnda bu
konuda soru iaretleri uyandracak yaklamlardan kanmaldr.
3. 1915 ylnda olan karlkl kayplar, Szde Ermeni
Soykrm iddialar eklinde siyasi ilikilere alet etmemelidir. Trkiyeye ynelik szde soykrm iddialarndan,
tazminat ve toprak taleplerinden vazgemelidir. Dier lkeleri ikili ilikilere katarak Trkiyeye uluslararas arenada
zarar vermekten vazgemelidir.
177
4. Ermenistan Parlamentosunun 23 Austos 1990da kabul ettii Bamszlk Bildirgesinin 11.inci maddesinde,
Trkiyenin Dou Anadolu Blgesi iin Bat Ermenistan
ifadesine yer verilmi, ayn zamanda szde Ermeni Soykrmnn uluslararas alanda tannmas abalar vurgulanmtr. Sz konusu ifadelerin Bamszlk Bildirgesinden
kartlmas gerekmektedir.
Yukardaki deerlendirmeler nda Trkiyenin snr
amama kararna sadece "ekonomik kar veya zarar" asndan bakmak yanltr. Trkiye'nin bu kararndaki srarnn
temel nedeni siyasidir ve bunu ekonomik mlahazalardan
ayrmak da mmkn deildir.101
SONU
Bat, dou ve gney istikametindeki uluslararas neme
sahip yollarn kavanda yerleen ve deniz arasnda
stratejik bir neme sahip olan Kafkas-Hazar blgesi bu
zelliklerinin yan sra nemli petrol ve doal gaz rezervlerine sahip olmas nedeniyle, gemite olduu gibi, ada
dnyann da gl devletlerinin atma merkezlerinden
biridir. Blgeyi nemli ve vazgeilmez yapan unsurlar
ncelikle; jeopolitik konumu ve nemi, tarih, corafi, sahip
olduu enerji kaynaklar ve yeralt zenginlikleri, ok kltrll, etnik ve dil eitliliidir. Hazar Havzas ve Orta
Asyann kavak noktasnda olan Azerbaycan ise, konumu
itibariyle blgedeki en nemli lkedir. Blgedeki atma
noktalarndan en nemlisi ise Karabadr. Karaba sorunu
bata olmak zere blgedeki problemlerin temelinde, blgenin stratejik neme sahip zengin petrol ve doal gaz
rezervleri ve sz konusu enerji rezervlerinin dnya piyasa178
larna ihrac ile ilgili gzerghlarn tespiti yatmaktadr.

Elbette sorun bnyesinde Rusyann blgede varln ve
etkinliini devam ettirme mcadelesini de kapsamaktadr.
Karaba sorunu siyasi ve ekonomik nedenlerden dolay
igal sonrasnda geen sre ierisinde, devaml gndemde
olmakla birlikte henz zme kavuturulamamtr.
Ermenistan bamszln kazand gnden itibaren,
Azerbaycann Yukar Karaba Blgesini ve civarndaki
ehirleri igali ile birlikte, Kafkasyadaki blgesel istikrarszln bir paras olmutur. Rusyann askeri imknlarndan nemli derecede faydalanan Ermenistan, sadece blge
lkeleri iin deil, btn Dou-Bat kresel ilikileri iin
tehlike kayna olmaya devam etmektedir. Ermenistan ve
Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba sorunu ve sorunun
zme kavuturulmamas, blge lkelerinin ekonomik
kalknmasna, blgesel ekonomik entegrasyon ve blge
lkelerinin dnya ekonomisine entegrasyon srecine olumsuz etkide bulunmaktadr. Anlamazln devam Kafkas
blgesinin Avrupa ile ibirliini de nemli derecede ve
olumsuz olarak etkilemektedir. te yandan Bat dnyas,
Karaba sorununda ifte standart uygulamaktadr. Zira
Karaba igali sonrasnda Bat, Ermenistan dllendirici,
Azerbaycan ise cezalandrc tavr taknmtr. Uzun yllar
Azerbaycan ABDce igalci muamelesi grm, Ermenistan ise kii bana en ok yardm alan lke olmutur.
Ksaca Ermenistann Azerbaycan topraklarn igali,
Gney Kafkasyada ekonomik gelimenin, blgesel ve uluslararas ekonomik ibirliinin ve siyasi istikrarn nndeki
en nemli engel olmutur.
179
Karaban igali, genel olarak deerlendirildiinde;

yeniden yaplanma, dnya piyasalar ile entegre olma, yabanc yatrmlar lkeye ekme gibi ekonomik hedefler
bakmndan Ermenistan iin de iyi bir netice vermemitir.
Ermenistan'n Azerbaycan topraklarn igali, dolaysyla
snrlar kapal kald srece ekonomik adan sz konusu
hedeflerine ulamas imknsz gzkmektedir. Mevcut
durum, ayn zamanda Ermenistanda karaborsa ve kaaklk temelli bir ekonomi ve mafya a kuran ticaret baronlar denilen bir zmrenin olumasna da yol amtr.
Ermenistan, Gney Kafkasyann ekonomik btnlemesinden daha ok etnik sorunlarn alevlenmesine ve
komu lkelerin topraklarna kar (Azerbaycanda Dalk
Karaba, Grcistanda Cevahetya, Rusyada Krasnodar eyaleti ve Trkiyenin dou illeri) eitli iddialarda bulunmaktadr. Ermenistan bu tutumundan vazgemedii taktirde
ne kendi ekonomik ve sosyal sorunlarn zebilecek ne de
blge istikrarnn salanmasna yardmc olabilecektir.
Ermenistann Azerbaycana ait olan topraklar igal
etmesi ile Azerbaycan hem ok nemli ekonomik kaynaklarndan yoksun kalm, hem de ok nemli ekonomik zarara
uram ve uramaktadr. Dolaysyla Ermeni igaline maruz kalan topraklarn yeniden lkenin kontrolne gemesi
salanarak, ekonomik zarara uramann nnn alnmas
hem de kalknmann ivme kazanabilmesi iin igal altndaki topraklardaki ekonomik kaynaklarn kullanmna
yeniden kavuulmas gerekmektedir.
Azerbaycan'n petrol gelirleri ile silah almna yneleceinden endie eden Ermenistan, Rusya ve ran ile ibir180
lii iinde bulunmaktadr. Bununla birlikte enerji kaynaklar ve ihrac ile ilgili gelimeler balamnda, Ermenistan'a
igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmesi iin
Rusya'nn bask yapacandan da endie etmektedir. Endielerine ramen, Ermenistan tarafndan son dnemde
yaplan resmi aklamalardan da anlalaca gibi, temel
sorunu izolasyonizm olan Ermenistan'n bu durumunun ve
tutumunun ksa vadede deimesi mmkn gzkmemektedir.
- ncelikle igal ettii Azerbaycan topraklarndan kaytsz-artsz geri ekilmelidir.
12 Mays 1994'te Azerbaycan ve Ermenistan arasnda

imzalanan atekesten sonra sorunu diplomatik yollarla ve
barl bir ortamda zmeye alan Azerbaycann ve
problemin dorudan taraflarndan olan Ermenistann yan
sra blge lkeleri ve uluslararas etkinlie sahip olan
nemli lkelerin problemin zmnde mdahil olduklar
grlmektedir.
- Devletlerin toprak btnlnn ve snrlarnn ihlal

edilmemesi gerektiine ilikin Birlemi Milletler Tekilatnn belirledii prensibi kabul ettiini resmi olarak aklamaldr.
Karaba sorununda, bandan beri Azerbaycan ile ayn

grleri paylaan blgedeki tek lke olan Trkiye ise
Azerbaycan gibi barl yollarla problemin zmn istemektedir. Trkiye sorunun zm iin uluslararas arenada baz giriimlerde de bulunmaktadr.
Ermenistann zengin doal kaynaklara ve enerji kaynaklarna sahip olmad dikkate alndnda, blgesel ve
uluslararas entegrasyona komu devletlerden daha fazla
ihtiyac olduu grlecektir.
Yukardaki deerlendirmeler nda, blgesel ve uluslararas nem tayan ekonomik ve stratejik projelerin ve
gelimelerin dnda kalan Ermenistann, blgesel ve kresel ekonomik entegrasyon srecine dahil olmak, ekonomik-sosyal problemlerinin stesinden gelmek iin atmas
gereken ncelikli admlar unlardr:
181
- Rusya ile olan ilikilerini gzden geirerek, blgenin

istikrar dorultusunda yeniden dzenlemelidir.
- Gmrde yerleen ve blgesel gvenlii tehdit eden
102ci Rus askeri ssnn kapatlmasn talep etmelidir.
- Grcistann Cevaheti blgesinde yaayan Ermenilerin
ayrmc faaliyetlerini desteklememelidir.
- Trkiyeye kar szde soykrm propagandasndan ve

toprak talebinden vazgemelidir.
Ermenistann yrtt igalci ve uzlamaz politika

ksa ve orta vadede olumlu neticeler verebilecek olsa da
Ermeni halknn sosyo-ekonomik sorunlarnn zmne
kalc bir olumlu etkide bulunmayacaktr. Hemen her bir
komusu ile ok byk problemleri olan Ermenistann
ekonomik ve sosyal sorunlarn dardan ald yardmlarla
kalc ekilde zme kavuturmas mmkn olmayacaktr.
182
Karaba sorununun kendi gr dorultusunda zme kavuturulmas iin Azerbaycann stratejik konumu ve
ekonomik stnlkleri en nemli dayanak noktalardr.
lke ve blge baznda igalden ve sorunun zlmeyerek srncemede braklmasndan kaynaklanan ekonomik
zarar minimum klmak ve igal blgelerindeki ekonomik
kaynaklar yeniden ve en verimli ekilde kullanabilmek iin
zme ilikin gerekli giriimlerin alannn ve etkinliinin
arttrlmas gerekmektedir.
Kafkasyann temel deniz ve kara yollarnn kavak
noktasnda yer alan, petrol ve doal gaz rezervlerine sahip
olan Azerbaycan topraklarnn igalden kurtulmas, sadece
Azerbaycann deil, Ermenistan da dahil olmak zere
btn blge lkelerinin ekonomik kalknmasna, blgesel
ve kresel ekonomik ilikilerinin gelimesine ivme kazandracaktr. Kafkas lkeleri, kendi aralarnda kuracaklar
iliki ve entegrasyon ile byk ekonomik kazanlar elde
edebileceklerdir.
Drdnc Blm Dipnotlar

1
H. D. Xlilov, Qaraba'n Etnik Tarixinden, Azerbaycan SSR Elimler

Akademiyasnn Xeberleri, Bak, 1988, s.3; Krim krov, Dalq
Qaraba: Anlay v razisi Haqqnda (tarix v masirlik), Azad
Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba dnn, bu gn v sabah,
1-ci mumrespublika Elmi-mli Konfrans Tezisleri, Bak, 2002,
http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/meqale/2002/q-28.htm
(14.06.2007); Sabir Rstemhanl, Karaba, zmir, 1993, s.4.
Qasm Hacyev, Qaraban Maddi ve Mnvi Mdniyyti,

Qaraba-Suallar Faktlar, Qismt Mtbsi, 2005, s.55;
Taptq Hsnov, Ermnistan Trfindn al Olunmu razilrin Tbii Ehtiyatlar v Ekologiyasna Vurulan Ziyanlar, Azad Qaraba
ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 1-ci
mumrespublika Elmi-mli Konfrans Tezisleri, Bak, 2002,
(14.06.2007).
Fikrt Nbiyev, Qaraba Masir Dnyann Geopolitik Maraqlar

Kontekstind, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba
Dnn, Bu Gn v Sabah 3-c mumrespublika Elmi-mli
Konfrans Tezisleri, Bak, 2004, http://www.azadqarabag.azerall.info/
ts_gen/azl/meqale/2004/q-18.htm (14.06.2007); Xlyddin Xlilov,
Qaraba Problemi: Kklri, Mrhllri, Azad Qaraba ctimaiSiyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 1-ci mumrespublika
Elmi-mli
Konfrans
Tezisleri,
Bak,
2002,
(14.06.2007).
Hatem Cabbarl, Dalk Karaba Sorununun zmnde Son Gelimeler, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi,
http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=
45 (11.06.2007).
183
Yunis Hseynov, Qaraba Xanlnn qtisadi Hyat (1747-1822-ci

illr), Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu
Gn v Sabah 4-c mumrespublika Elmi-mli Konfrans
Materiallar, Bak, 2005, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen
/azl/meqale/2005/q-35.htm (17.06.2007).
184
10
brahim Yksel, arlk Rusyasnn Azerbaycan stilas ve Osmanl

Devletinin Tutumu, Kafkas Aratrmalar-I, Acar Yaynlar, y.y.,
ss.32-33.
Yaqub Mahmudov-Krim krov, Qarba Tarixi-Qdim Zamanlardan Masir Dvrdk, Qaraba-Suallar Faktlar, Qismt Mtbsi,
Bak, 2005, ss.19-21.
Nazir sdov, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin Sosial-qtisadi
nkiaf, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn,
Bu Gn v Sabah 1-ci mumrespublika Elmi-mli Konfrans
Tezisleri, Bak, 2002, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/
meqale/2002/q-39.htm (14.06.2007).
Nazir sdov, Dalq Qaraba Muxtar Vilaytinin Sosial-qtisadi
nkiaf, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn,
Bu Gn v Sabah 1-ci mumrespublika Elmi-mli Konfrans
Tezisleri, Bak, 2002, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/
meqale/2002/q-39.htm (14.06.2007); Yaqub Mahmudov-Krim krov,
s.35.
Nazir sdov, a.g.m.
11
Yaqub Mahmudov-Krim krov, s.35.
12
Nazir sdov, a.g.m.; Yaqub Mahmudov-Krim krov, ss.35-36.
13
Nazir sdov, a.g.m.
14
Yaqub Mahmudov-Krim krov, ss.39-44; Nazir sdov, a.g.m.
15
al Olunmu razilrin Tbii Ehtiyat Potensial, BDU-nun qtisadi

v Sosial Corafiya Kafedras, Xazar Bilgi Arxivi, http://melumat.
xazar.com/idx/59/292/article/304351287al-olunmu351-601razil601rint601bii-ehtiyat-potensial305.html (10.01.2008)
S. kr Grel, Karaba Sorunu zerine Bir Not, A.. Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, Ocak-Haziran, C.47, Say:1-2, Ankara,
Ocak-Haziran-1992, s.183.
Salman Babayev, Muharebe, Bak 1995, s.120.
Taptq Hsnov, Ermnistan Trfindn al Olunmu razilrin
Tbii Ehtiyatlar v Ekologiyasna Vurulan Ziyanlar, Azad Qaraba
(14.06.2007).
16
17
18
185
19
Yukar Karabadaki Altn Yataklar, Ermenistan Tarafndan Yamalanyor, http://www.globalyorum.com/inc/newsread.asp?readid=277.

(17 Haziran 2007)
20

mumrespublika elmi-mli konfrans Tezisleri, Bak, 2002,
(14.06.2007).
21
Sakit Hseynov-Rna rbxanova, Ermnilrin Ekoloji Cinaytlri

Davam Etmkddir, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti,
Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 3-c mumrespublika elmimli konfrans Materiallar, Bak, 2004, http://www.azadqarabag.
azerall.info/ts_gen/azl/meqale/2004/q-45.htm (14.06.2007).
22

(14.06.2007).
23
Ermnistan Trfindn Qafqazda traf Mhitin Qsdn irklndirilmsi
24
Naciye Sara, Karaba Yaklyor, Global Yorum nternet Dergisi,

13.07.2006, http://www.globalyorum.com/inc/newsread.asp?readid=627
(17 Haziran 2007)
25
Sakit Hseynov-Rna rbxanova, a.g.m.
26

(14.06.2007).
27

(17 Haziran 2007)
186
28
Sakit Hseynov-Rna rbxanova, a.g.m.; Naciye Sara, Karaba

Yaklyor, Global Yorum nternet Dergisi, 13.07.2006,
http://www.globalyorum.com/inc/newsread.asp?readid=627
(17
Haziran 2007)
29

(17 Haziran 2007)
30
Naciye Sara, Karaba Azeri Topradr, Global Yorum nternet

Dergisi,
02.05.2007,
http://www.globalyorum.com/inc/newsread
.asp?readid=1321, (17.06.2007)
31

(14.06.2007).
32
33
34
Mehdi rifov, Ermnistan Trfindn Qafqazda traf Mhitin

Qsdn irklndirilmsi, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti,
Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 3-c mumrespublika Elmimli Konfrans Materiallar, Bak, 2004, http://www.azadqarabag.
35
36
Hac Hacl, Qafqazda Mnaqilr v Ekoloji Thlksizlik Problemlri, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu
Gn v Sabah 3-c mumrespublika Elmi-mli Konfrans Materiallar, Bak, 2004, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/
meqale/2004/q-20.htm (14.06.2007).
(14.06.2007).
187
37
Taptq Hsnov, Qaraba Mnaqisinin Uzanmasnn Cnubi Qafqazn Qlobal v Regional nteqrasiyasna Tsiri, Qaraba ctimaiSiyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 2-ci mumrespublika Elmi-mli Konfransnn Materiallar, Bak, 2003,
(14.06.2007).
38
Elfaq Rstmov, Ermnistan Azrbaycan Mnaqisinin qtisadi

Nticlri, Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu
Gn v Sabah 2-ci mumrespublika Elmi-mli Konfransnn
Materiallar, Bak, 2003, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen
/azl/meqale/2003/q-10.htm (14.06.2007).
Kamer Kasim, The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception to
the Peace Process, Armenian Studies, Vol. 1, No. 2, June-July-August
2001, pp. 170-185; Herbi And Gazeti, 1-15 Aprel 2003, s.4.
http://www.bakubusiness.com/ekonomik.htm, 4.4.2003.
YUSFOV Elman, Azerbaycanda Tebietden stifadenin Sosial-qtisadi
Problemleri ve qtisadi Aspektleri, qtisadi nkiaf Elmi-Praktiki
Jurnal, 1/2005, ss.86-94; Azerbaycan Respublikasnda nsan
nkiaf Haqqnda Hesabat 2002, Birlemi Milletler Tekilat
nkiaf Program, 2002, s.59; Asef Nadirov, qtisadiyyatn Yeni nkiaf Merhelesi, Azerbaycan, 15 Sentyabr 2001, s.2; Azer Emiraslanov, Dvlet Msteqilliyi ve Milli qtisadiyyatn Formalamas
Problemleri, Meveret, No:7(43), Oktyabr 2001, s.63.
39
40
41
42
Emine Grsoy Naskali - Erdal ahin, Bamszlklarnn Onuncu

Ylnda Trk Cumhuriyetleri, (Yayna Hazrlayan: Nesrin
Sarahmetolu), Harlem, 2002, s.470.
43

(14.06.2007).
44
Sakit Hseynov, Davaml nsan Konsepsiyas v al Olunmu

razilrin Ekoloji Vziyyti, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti,
Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 1-ci mumrespublika Elmimli Konfrans Tezisleri, Bak, 2002, http://www.azadqarabag.
188
45
46
Kamer Kasim, The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception

to the Peace Process, Armenian Studies, Vol. 1, No. 2, June-JulyAugust 2001, pp. 170-185; Taptq Hsnov, Ermnistan Trfindn
al Olunmu razilrin Tbii Ehtiyatlar v Ekologiyasna Vurulan
Ziyanlar, Azad Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 1-ci mumrespublika Elmi-mli Konfrans Tezisleri, Bak, 2002, http://www.azadqarabag.azerall.info
/ts_gen/azl/meqale/2002/q-48.htm (14.06.2007).
Sinan Oan, Bamszlnn Onuncu Ylnda Azerbaycan Ekonomisi
ve Trkiye le Ekonomik likileri, www.ceterisparibus.net/arsiv/
s_ogan.pdf (13.06.2007)
47
Azerbaycan Respublikasnn Sosial-qtisadi Veziyyeti, Milli Bank

llik Hesabat-2000, Azerbaycan Respublikas Milli Bank, Bak,
2001, s.8.
48
Azrbaycann 4354 Nfr sir v Girov Gtrlm v tkin Dm

Vtnda Var, 10.01.2008, http://az.newsazerbaijan.ru/conf/20080110
/42097770.html (11.10.2208).
49
Dalk Karaba Problemin Dair Qsa Tarixi Aray; http://www.

azerbaijanvision.com/index.php?name=News&catid=&topic=20
(18.06.2007)
50
Investment Possibilities of Azerbaijan, Ekspert, No.7-8, 2001, s.20;

Azer Mehdiyev, Azerbaycann Dnya qtisadiyyatna ntegrasiyasnn Reallqlar, Ekspert, No.7-8, 2001, s.26.
51
Etraf Muhitin Mhafizesi zre Milli Fealiyyet Plan, Dvlet

Ekologiya ve Tebietden stifadeye Nezaret Komitesi, Bak, 1998, s.28.
52

(14.06.2007).
53

189
54
55
56
57
58
59
60
61
(14.06.2007).
R. Abbasov, Azerbaycan Turizm m Ehemmiyetli Blgedir, Herbi
And Gazeti, 1-15 Aprel, 2003, s.2.
Geni Bilgi in Bkz: Osman Nuri Aras, Azerbaycan Ekonomisi ve
Yatrm mkanlar, TSAB Yaynlar, Bak, 2005, ss.168-204.
Kamer Kasim, The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception to
the Peace Process, Armenian Studies, Vol. 1, No. 2, June-July-August
2001, pp. 170-185.
Taptq Hsnov, Qaraba Mnaqisinin Uzanmasnn Cnubi
Qafqazn Qlobal v Regional nteqrasiyasna Tsiri, Qaraba
mumrespublika Elmi-mli Konfransnn Materiallar, Bak, 2003,
(14.06.2007).
(14.06.2007).
Qubad badolu, Qaraba Probleminin Hlli Mstvisind Sosial v
qtisadi Amillrin Retrospektiv v Perspektiv Thlili, Azad Qaraba
(14.06.2007); Taptq Hsnov, Qaraba Mnaqisinin Uzanmasnn
Cnubi Qafqazn Qlobal v Regional nteqrasiyasna Tsiri, Qaraba
mumrespublika elmi-mli konfransnn Materiallar, Bak, 2003,
(14.06.2007).
Behll zkan, Milliyetilik Ksrdngsnde Bir lke, Radikal
Gazetesi, 07.10.2007.
enol Kantarc, Trkiye Ermenistana Snr Kaplarn Amal M?,
Trkiye Uluslararas likiler ve Stratejik Analizler Merkezi, 20
04.2005,
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=314
(20.12.2007).
190
62
63
64
Ermenistan Ekonomik Varolu Sava Veriyor, BBC, 11.03.2005,

http://www.bbc.co.uk/turkish/europe/story/2005/03/050311_armenia_
poverty.shtml (10.12.2007); Fatih Uur, Ermenistana Diaspora
Hakim, Aksiyon Dergisi, Say:550, 20.06.2005.
mer Kocaman, Rusyann Ermenistan Politikasnda Deiim
Sinyalleri, Trkiye Uluslararas likiler ve Stratejik Analizler
Merkezi, 15 ubat 2005, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi
=164&kat=7 (15.12.007)
(14.06.2007).
65
Elfaq Rstmov, a.g.m.
66
Sedat Lainer, Ermenistan D Politikasn Belirleyen Temel

Faktrler, The Journal of Turkish Weekly, http://www.
turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=39 (12.06.2007).
67
Saylar Kafa Kartrd, Agos Gazetesi, 22 ubat 2002; Hugh Pope,

Armenia After A Decade Of Statehood, Suffers Rapid Loss Of Human
Capital, The Wall Street Journal, 6 July 2001; Mehmet Saray,
Ermenistan Yol Ayrmnda, Kafkas Aratrmalar-II, Elif Ofset,
stanbul, 1996, s.1.
68
Behll zkan, a.g.m.
69
Fatih Uur, Ermenistana Diaspora Hakim, Aksiyon Dergisi,

Say:550, 20.06.2005.
70
enol Kantarc, a.g.m.
71
Hatem Cabbarl, Bamszlk Sonras Ermenistann Enerji Politikas,

Stratejik Analiz, Say:26, Haziran-2002, ss.44-49.
72
Hatem Cabbarl, Bamszlk Sonras Ermenistann Enerji Politikas,

ss.44-49.
73
Sedat Lainer, Ermenistan-Trkiye likilerinde Snr Kaps Sorunu

ve Ekonomik Boyut, The Journal of Turkish Weekly,
http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=40
(12.06.2007).
191
74
Geni Bilgi in Baknz: Official Energy Statistics From the U.S.

Goverment, Caucasus Region, http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/
caucasus.html.
75
John M. Gleason, The Decision to Reactivate a First-Generation

Soviet Nuclear Power Plant: Conceptual and Decision-Analytic
Frameworks, Tam metin iin bkz: http://www.fplc.edu/RISK/vol8/winter/
Gleason.htm ; Azg(Millet), 25 Eyll 2001.
76
Nezavisimaya Gazeta, 14 Nisan 2001.
77
525.ci Qzet, 20 Ekim 2001; 525.ci Qzet, 27 Kasm 2001.
78
R. Nadiroglu, ran Postavit Armenii Yadernoe Orujie, Zerkalo

Qzeti, 8 Ocak 2002.
79
Hseyin Avni Karslolu, "Qaraba Probleminin Hlli Azrbaycan v

Trkiydn ox, Ermnilrin in Yarayacaq", 525.ci Qzet,
No:103(2453), 13 Iyun 2007; "Cnubi Qafqazdak Mnaqilr
Blgnin nkiafna n Byk Manedir", 525.ci Qzet,
No:103(2453), 13 Iyun 2007.
80
Tebriz Vefal, Qaraban qtisadyyatmzda zi, Herbi And Gazeti,

1-15 Aprel 2003, s.3.
81
li Msimli, Gcl qtisadiyyat Gcl Ordu Tandemindn Smrli

stifad Etmkl Dmn Fakt Qarsnda Qoyulmaldr, Azad
Qaraba ctimai-Siyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu Gn v
Sabah 6-c mumrespublika Elmi-mli Konfrans Tezisleri, Bak,
2007, http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/meqale/2007/q12.htm (10.01.2007)
82
Vefal, s.3.
83
Elfaq Rstmov, a.g.m; Nazmi Gl, eytanla Dans: Ermenistan ve

Nkleer Enerji, Stratejik Analiz, Say:17, Eyll-2001, ss.33-39;
Hatem Cabbarl, Bamszlk Sonras Ermenistann Enerji
Politikas, ss.44-49.
84
Sedat Lainer, Ermenistan Snr Kapsn Amann Maliyeti, The

Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/
turkce/makale.php?id=80 (12.06.2007).
85
Hasan Kanbolat, Sarkozy ve Trkiye-Ermenistan Snr Kaps, 16

Ekim 2006, http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1192&kat1
=12&kat2= (17.06.2007)
192
86
Hasan Kanbolat, a.g.m.; Sedat Lainer, Ermenistan Snr Kapsn

Amann Maliyeti, The Journal of Turkish Weekly,
(12.06.2007).
87

Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/turkce/
makale.php?id=80 (12.06.2007).
88
Andreas Brenner, (eviren: Ogn Duman), Dalk Karaba htilaf

"Bu Sava Unutmann Vakti Geldi", Deustche Welle 2007,
http://www.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-670/_nr33/i.html?PHPSESSID=...(Eriim Tarihi: 17.06.2007); Sedat Lainer,
Ermenistan Snr Kapsn Amann Maliyeti, The Journal of
Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.
php?id=80 (12.06.2007).
89
kr Elekda, Ermenistan'a Mesaj: Trkiye'ye Sfr Bedelli Politika

Uygulanamaz, Zaman Gazetesi, 26.03.2007; enol Kantarc,
a.g.m.
90
Sami Kohen, Erivan le likiler Nasl Dzelir?, Milliyet Gazetesi,

19.09.2007; Kamer Kasm, Ermeni Sorunu ve AB yelik Sreci,
The Journal of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/
turkce/makale.php?id=72 (14.06.2007).
91
Sedat Lainer, Azerbaycan Verip, Ermenistan Alamamak, The

Journal of Turkish Weekly, 18 Nisan 2005,
(12.06.2007).
92
Vqar Msimolu, Azrbaycan Geosiyastinin Be (Ba ) Mslsi:

Boru Kmrlri, Dalq Qaraba Mnaqisi, Xzrin Hquq Statusu,
Cnubi Azrbaycan v Demokratiklm, Avrasya Stratejik
Aratrmalar Merkezi, http://www.azsam.org/modules.php?name
=News&file=article&sid=154 (14.06.2007).
93
94

makale.php?id=80 (12.06.2007).
Amann Maliyeti, The Journal of Turkish

(12.06.2007).
95
Turkish Daily News, 19.09.2007; Sami Kohen, a.g.m.; Hasan

Kanbolat, a.g.m.; Sedat Lainer, Azerbaycan Verip, Ermenistan
Alamamak, The Journal of Turkish Weekly, 18 Nisan 2005,
(12.06.2007).
96

makale.php?id=80 (12.06.2007).
97

(12.06.2007).
98
Mustafa Budak, Azerbaycan Ermensitan likilerinde Dalk Karaba

Meselesi ve Trkiyenin Politikas, Kafkas Aratrmalar-II,
stanbul, 1996, ss.107-139; Sedat Lainer, Azerbaycan Verip,
Ermenistan Alamamak, The Journal of Turkish Weekly, 18
Nisan 2005, http://www.turkishweekly.net/turkce/makale.php?id=79
(12.06.2007); enol Kantarc, a.g.m.
99
Taptq Hsnov, Qaraba Mnaqisinin Uzanmasnn Cnubi Qafqazn Qlobal v Regional nteqrasiyasna Tsiri, Qaraba ctimaiSiyasi Qzeti, Qaraba Dnn, Bu Gn v Sabah 2-ci
mumrespublika Elmi-mli Konfransnn Materiallar, Bak, 2003,
http://www.azadqarabag.azerall.info/ts_gen/azl/meqale/2003/q48.htm (14.06.2007).
100

(12.06.2007).; enol Kantarc, a.g.m.
101
Sami Kohen, Erivan le likiler Nasl Dzelir?, Milliyet Gazetesi,

19.09.2007.
Kamer Kasm, Ermeni Sorunu ve AB yelik Sreci, The Journal

of Turkish Weekly, http://www.turkishweekly.net/turkce/makale
.php?id=72 (14.06.2007); Sedat Lainer, Ermenistan Snr Kapsn
193
Weekly,
194
YAZARLARIN ZGEM
Dr. Osman Nuri ARAS
1970 Erzurum-Horasan doumlu olan Aras, ilk-orta ve lise
renimini memleketinde tamamlad. 1990'da stanbul
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'nden mezun oldu. 1993
ylnda Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat
Blm'nde yksek lisansa balayan Aras, 1995'de Para
Politikasnn Dengedeki Rol ve 1980 Sonras Trkiye rnei
adl tez almas ile yksek lisansn tamamlad. Ayn yl Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Politikas Ana Bilim
Dal'nda doktora yapmaya balad. 1999'da Balca Para Talebi
Teorileri ve 1980 Sonras Finansal Sistemdeki Gelimelerin
Trkiye'de Para Talebine Etkisi adl tez almas ile doktora
renimini tamamlayarak doktor nvann ald.
1993-98 yllar arasnda Dumlupnar niversitesi Bilecik BF'de
aratrma grevlisi olarak alan Aras, 1999'da Rusya
Federasyonu'na bal Dastan zerk Cumhuriyeti'ndeki
Uluslararas Dou niversitesi'nde retim yesi olarak grev
yapt. 2000 ylndan itibaren ise Azerbaycan Qafqaz
niversitesi'nde retim yesi olarak grev yapmaya balad.
2003-2004 eitim ylnda aratrma ve eitim amacyla Gney
Afrika Cumhuriyetinde, 2005-2006 eitim ylnda misafir retim
eleman olarak ABD North Texas niversitesinde bulundu.
Halen Azerbaycan Qafqaz niversitesi'nde retim yesi olarak
grev yapmaya devam etmektedir.
Para Talebi Para kamesi ve Finansal Gelime, Bak-2000,
Rusya'da Tkanan Sosyo-Ekonomik Deiim Dalgas, Bak-2000,
Azerbaycann Hazar Ekonomisi ve Stratejisi, stanbul-2001,
Azerbaycan Ekonomisi, Makro Ekonomik ve Sektrel Analiz,
Bak-2003 , Akyla Karasyla Gney Afrika, Bak-2004,
Azerbaycan Ekonomisi ve Yatrm mkanlar Bak-2005 adl
kitaplar, Yeni Yzylda Azerbaycann Sosyo-Ekonomik Yaps
stanbul-2004 adl ortak kitap almas yaynlanan Aras'n
ekonomi alannda yaynlanan makale ve teblileri de
bulunmaktadr.
Aras evli ve bir ocuk babasdr.
YAZARLARIN ZGEM
Dr. Reha YILMAZ
03.11.1969 ylnda Mulann Dalyan kasabasnda dodu. lk
retimini Dalyanda tamamladktan sonra Antalya Aksu
retmen Lisesini 1987 ylnda bitirdi. 1994de Dokuz Eyll
niversitesi Hukuk Fakltesi lisans, 1999da Dastan Devlet
niversitesi Hukuk Fakltesinde yksek lisans. 2007de
Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Bakanl Devlet Yneticilii
Akademisinde doktorasn tamamlad.
1995-1999 yllar arasnda Dastanda bulunduu srede Derbent
Hmaniter Enstitsnde retim grevlisi, hukuk mavirlii,
Dastan Aratrmalar Merkezi mdrl, Uluslararas Bilgi
Vakf hukuk mavirlii grevlerini yrtt.
1999 ylnda Azerbaycan Qafqaz niversitesinde retim grevlisi
olarak almaya balad. Bu srede Qafqaz niversitesinde Kltr
ube Mdr, Kafkasya Aratrmalar Enstits, nsan Haklar ve
Terr Aratrmalar ubesi Mdr ve Uluslararas Hukuk
blmnde Kamu Hukuku bilim dalnda retim grevlisi olarak
alt.
2000 ylnda Azerbaycan Ombudsman kurumunun kurulu
almalar iin Azerbaycan nsan Haklar Enstitsnde
oluturulan ekipde yerald. Bu srede Ombudsmann kurulu
aamasnda nsan Haklar Enstits, BM ve Avrupa Parlamentosu
ile Azerbaycan Milli Meclisinini birlikte yrtt seminer,
konferans ve panellere katld. Ayn zamanda Azerbaycan nsan
Haklar Enstits Uluslararas Uzmanlar Kurulu yeliinde
bulundu. Enstit bnyesinde oluturulan Ombudsman Kanunu
Hazrlama Komisyonunda yerald. nsan Haklar Enstitsnce
hazrlanan Ermeni Terr Kronolojik Ansiklopedisi alma
komisyonuna itirak etti. Bu Komisyonun hazrlad Ansiklopedi
2002 ylnda AMEA nsan Haklar Enstits tarafndan Rusa,
2003 ylnda Azerbaycan Trkesinde yaynland. Halen
Azerbaycan nsan Haklar Enstits bnyesinde oluturulan
Uluslararas nsan Haklar uras Uzmanlar Kurulu yeliini
yrtmektedir.
Kendisinin 4 kitab, 43 ilmi makalesi, 53 gazete yazs, 25 ulusal ve
uluslararas teblii, 21 televizyon sunumu bulunmaktadr.
Evli ve iki ocuk sahibidir.
YAZARLARIN ZGEM
Dr. Vefaddin BAYEV
6 Aralk 1956da Azerbaycann Lenkeran ehrinde dnyaya gelen
bayev, ilk ve orta renimini burada tamamladktan sonra,
1982de Kirov Adna Azerbaycan Devlet niversitesi Hukuk
Fakltesini bitirdi.
1982-1998 yllar arasnda Azerbaycan Cumhuriyeti ileri
Bakanl nezdinde Bedre, Zagatala, ve Masall illeri Polis Blge
Mdrlklerinde sorgu hakimi olarak alt.
1998-2000 yllar arasnda Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa
Mahkemesi Uluslar aras Hukuk Problemleri ube mdrl
vazifesini yrten bayev, 2000-2006 yllar arasnda Bak ehrine
bal Surahan Blge Mahkemesinde hakimlik yapt.
2004 ylnda Azerbaycan Milli limler Akademisi nsan Haklar
Enstits Uluslararas Hukuk Anabilim dalnda doktorasn
tamamlayan yazar, nsan Haklar Enstits Uzmanlar Kurulu ve
Uluslararas Hukuk Birlii dare Heyeti yesidir.
2006 ylndan beri Azerbaycan Cumhuriyeti Yksek Mahkemesi
Hakimi grevini yrtmektedir.
Yazarn 9 kitab ve 40dan ok ilmi makalesi bulunmaktadr.
Evli ve iki ocuk babasdr.
YAZARLARIN ZGEM
Dr. Bilal DEDEYEV
20.12.1974 ylnda Azerbaycann Lenkeran iline bal ilavar
kynde dodu. 1981-1992 yllarnda ilk ve orta retimini
ilavar, liseyi ise Digah okulunda bitirdi. 1997de Seluk
niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn, 2000de ayn
niversitenin Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisansn ve
2004de ise doktorasn tamamlad.
Yksek lisansta "Karaba Hanl-Osmanl likileri; doktorada ise
15. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl Devleti Azerbaycan
likileri konusunda alt.
2004n sonlarnda Azerbaycana dnen Dedeyev, 2005 ubatnda
Azerbaycan Qafqaz niversitesi Sosyal Bilimler Blmnde
almaya balad, 2006 Eyllnde ise ktisadi ve dari Bilimler
Fakltesi Siyaset Bilimi Blmnde retim yesi olarak devam
etmektedir. Ayn zamanda Qafqaz niversitesi ktisadi ve dari
Bilimler Fakltesi Staj Komisyonu Bakan ve Belediye
Aratrmalar Merkezi Mdr Yardmcs grevlerini de
yrtmektedir.
Kendisinin ok sayda bilimsel makalesi, ulusal ve uluslararas
teblii, seminerleri ve televizyon sunumu bulunmaktadr.
Dedeyev evli ve bir ocuk babasdr.
SPONSORDAN...
FAB BOYA frdi shibkr msisssi kimi 2002-ci ild yrdlmdr.
Mssis lmn tnlgiys v Trkiynin mhur kimylrnn
myinin ttbiqi, vik v igzr kllktiv sysind lk dili
btn stndrtlr, dili v rici bzrlrn tlblrin tm cvb
vrn yksk kyfiyytli su ssl, sinttik, sllizik by mhsullr
v hlldicilr, PVA ssl ypdrclr, akrilik balayclar, kfl v
mtlq r dlduruculr v digr int mllr isthsl dir. Isthsll
yn msissnin tpdn st mzlr d fliyyt gstrir.
Ingiltrdn gtirilmi lm v ylm cihzlr ttbiq lunn
lbrtriymz Dvlt Stndrtldrm v Mtrlgiy drsinin
Tniki kkrditsiy Srtifiktn lmdr. Bununl yn
mssismiz 2004-c ilin fvral ynd Bynllq Stndrtldrm
Tkiltnn ylmsndn uurl m, mhsullrmzn v
msissmizdki idrtm sistminin kyfiyyti hmin tkiltn
IS 9001:2000 bynllq srtifiktn lyiq grlmdr v 2007-ci
ild yenidn hmin sertifikat almdr. Msiss istehsal etdiyi
xammaddlri dnyann qabaqcl mmdd firmlrndn idl
dir v lk ricind tnnm by msisslri il yndn
mkdlq dir.
irktimizin aml mssir tnlgiyn ttbiq tmk, dim
yniln tlblr cvb vrmkl lk dilindki nfuzumuzu
qruyub slmq, qlbllmq, bynllq sviyyd tnnmq v
rici bzrlrmzn syn rtrmqdr.
Missiymz, mhsul idlrimizin syn rtrmq, dili v rici
mtri mmnuniyytini mksimum sviyyd tmin tmkl lk
dili v rici bzrlrd zmz lyiqli yr tutmqdr.
Mssismizd hr zaman kyfiyyt hdflri myynldirilir,
mml mnblri rdrlr, mtri tlblrini nzr lmql
isthslt planlnldrlr v btn sistm beynlxalq standartlara
uyun sviyyd nzart edilir.
Msissmiz daima inkiaf etmk, mtri tlblrin yksk
sviyyd cavab vermk, kyfiyyt idrtm sistmini
tkmilldirmk, ttbiqi v tsirliliyini rtrmq mqsdi il
dk prinsiplri zn sas gtrr:
lkmizin inkiaf, iqtisadi gcnn artrlmas v iql

glcynin tmin olunmas yolunda hr zaman almaq
Boya sektorunda qabaqcl dnya tcrbsini aradrb

yeniliklri ttbiq etmk v lkmizd bu sektorun inkiaf
etmsi n bu tcrbdn istifad etmk.
Mtri tlblrini dima diqqt mrkzind slamaq,

yrnmk v onlarn tlblrini yksk sviyyd yerin
yetirmk.
Kyfiyyt hdflrini myyn tmk v istehsalda keyfiyytin
yksldilmsin daima almaq
ilr n lazimi i raitini v onlarn mmnuniyytini
tmin etmk
sthsl qvvsini v kadr potensialn tmin tmk
Masir texnologiyalardan istifad edrk rqabt gcn
artrmaq v hr zaman nd olmaq
Mtri mmnuniyyti v ikytlrini masir metodlarla
mtamdi olaraq yrnmk
ctimaiyyti v mtrilrimizi mssismizd olan yeniliklr
v yeni mhsullar haqqnda mlumatlandrmaq, onlar n
hr zaman aq olmaq.
stehsalda kyfiyytimizi yksltmk n sas prinsiplrimiz:
Mssismizin isthsl tdiyi mhsullrn lk dili v rici
bzrlrd yksk kyfiyytli mhsul kimi tnnmsn nil
lmq
Msir tnlgiylrdn istifd tmkl yksk kyfiyyt
ld tmk v bununl mtri mmnuniyytini yksk
sviyyd tmin tmk
Bu hdf tm kild nil lmq n myyn tdiyimiz
kyfiyyt hdflrini dvml lrq gzdn kirmk v dimi
yldrm prinsipi il lmq
Yeni mhsullar istehsal etmk v mvcud mhsullarn
keyfiyytin nzart etmk n masir labaratoriya
imkanlarna sahib olmaq.
Biz FAB irkti olaraq Sizinl brabr olmaqdan v Siz xidmt

etmkdn hr zaman qrur duymuuq.
Smimi v xo arzularla ...
Boya ve Kimya Sanayii LTD

Karabağ Savaşı PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Karabağ Savaşı PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr.

Dr. Osman Nuri ARAS

K AFK ASYA ARATIRMALARI

Kafkasya Aratrmalar Enstits Yaynlar

Copyright Bu kitabn, Azerbaycan`da yayn haklar

Boya ve Kimya Sanayii LTD.

DALIK KARABA SAVAININ

1. KARABA SAVAININ ESASINI OLUTURAN

1. ERMENLERN DALIK KARABADA YAPTII

3. DALIK KARABA ANLAMAZLIININ

2. ORTAA VE HANLIK DNEMI

3. ERMENLERN 19. YZYILDAN TBAREN

c. Sovyet Dnemi Dalk Karaba Meselesi .................. 28

1. KARABA SAVAI YA DA ERMENLERN

2. KARABA SAVAINDA ETNK TEMZLK ................ 73

b. 1905-1906 Kanl Karaba Olaylar ve Sonras........... 26

3. KARABA SAVAINDA NSAN HAKLARI HLAL..... 76

Sava ve galin Uluslararas

Ermenistann gal Edilen Blgelerdeki

Snr Kaplarnn Kapal Olmasnn

1. HANLIK DNEMNDEN SOVYETLER BRLNE

c. Sava ve galin Trkiye Ekonomisine Etkileri........172

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

SSCBnin dalma srecine girdii 80li yllarda ise

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Karaba Sava: siyasi-hukuki-ekonomik analiz adl

Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

1. ERMENLERN DALIK KARABADA

Tarihin hemen her dneminde Kafkasyada ok byk

M.. 4. yzylda, Azerbaycann kuzey ksmnda, Aras

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

ne de siyasi bakmdan Ermenistann bir paras deildi11.

2. ORTAA VE HANLIK DNEMI

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

3. ERMENLERN 19. YZYILDAN TBAREN

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

durum I. Petronun vasiyetinde de aka belirtilmitir 21 .

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

kincisi ise, daha sonraki yllarda komu lkelerin

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

mtr. Bu dnemle birlikte hem Azerbaycanda, hem de

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

isyanlar da bu cemiyetler tarafndan dzenlenmi ve on

b. 1905-1906 Kanl Karaba Olaylar ve Sonras

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

4. Ermenilerin blgede bamsz Ermeni devleti kurmak

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

c. Sovyet Dnemi Dalk Karaba Meselesi

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

olan Hankendinin ad Stepanakert ve be ileden ise

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

Dalk Karaba Sorununun Tarihi Arka Planna Bak

Karaba Sava: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz

1991, s.111. Buradan anlyoruz ki, Karaballar, eskiden bu blgelerde

Birinci Blm Dipnotlar

Komisyon, Osmanl Devleti le Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki

Boris Mouravief, Deli Petronun Vasiyetnamesi, stanbul, 1966, s.60;

Gntekin Necefli, Karaban Hristiyan Melikleri ve Ermenilerin