Krzysztof A.

Wieczorek

Logika dla opornych

Wszystko co powinnicie wiedzie o logice,
ale nie uwaalicie na zajciach

Ilustracje: Barbara Wieczorek

copyright 2002 by Krzysztof A. Wieczorek

WSTP
Celem tego podrcznika nie jest systematyczny wykad logiki. Ksiek takich jest ju
wystarczajco duo, wic osoba gbiej zainteresowana tym przedmiotem na pewno nie
bdzie miaa kopotu ze znalezieniem czego odpowiedniego dla siebie. Niniejsza pozycja
przeznaczona jest przede wszystkim dla tych, ktrzy pobienie zetknwszy si z logik, na
przykad jako z przedmiotem wykadanym podczas krtkiego kursu na wyszej uczelni, z
przeraeniem stwierdzili, e nic z tego nie rozumiej. Przywieca mi cel pokazania takim
osobom, e wbrew pozorom logika wcale nie jest taka trudna, jak by si to mogo pocztkowo
wydawa, a jej nauka nie musi przypomina drogi przez mk.
Wikszo tradycyjnych podrcznikw logiki najeona jest technicznymi terminami,
sucho brzmicymi definicjami i twierdzeniami oraz skomplikowanymi wzorami. Brakuje im
natomiast przykadw ilustrujcych zawarty materia teoretyczny i wyjaniajcych bardziej
zoone zagadnienia w sposb zrozumiay dla osb uwaajcych si za humanistw, a nie
cisowcw. Sytuacja ta sprawia, e po zapoznaniu si z treci takiego podrcznika lub po
wysuchaniu wykadu opracowanego na jego podstawie, adept logiki ma trudnoci z
rozwizaniem nawet bardzo prostych zda umieszczanych na kocach rozdziaw lub w
specjalnych zbiorach wicze z logiki. Taki stan rzeczy przyprawia o mdoci i bl gowy
zarwno wielu wykadowcw logiki zrozpaczonych rzekom cakowit niezdolnoci do
poprawnego mylenia okazywan przez ich studentw, jak i tych ostatnich, zmuszonych do
zaliczenia przedmiotu, z ktrego niemal nic nie rozumiej.
Dowiadczenie zdobyte przeze mnie podczas lat nauczania logiki na rnych kierunkach
uniwersyteckich wskazuje jednake, i najczciej nieumiejtno rozwizywania zada z
logiki nie jest wynikiem jakichkolwiek brakw umysowych studentw ani nawet ich
lenistwa, ale po prostu przeraeniem wywoywanym przez gszcz niezrozumiaych dla nich
wzorw, twierdze i definicji. Panika ta widoczna jest szczeglnie u osb obdarzonych
bardziej humanistycznym typem umysowoci, alergicznie reagujcych na wszystko, co
kojarzy im si z matematyk.
Mona oczywicie ubolewa nad tym, e tak wielu modych ludzi nie chce pokona w
sobie uprzedze do logiki i zmusza ich dla ich dobra do przyswajania tej wiedzy w
tradycyjnej formie. Czy ma to jednak wikszy sens? Da si oczywicie sprawi, e ucze
powici tydzie czasu przed egzaminem (czsto wspomagajc si przy tym rnego rodzaju
chemicznymi rodkami dopingujcymi) na pamiciowe wykucie kilkudziesiciu twierdze i

praw, a nastpnie nauczy si ich mechanicznego stosowania. Nie zmieni to jednak faktu, i
student taki w dalszym cigu nie bdzie rozumia istoty tego, co robi, ani jaki jest waciwie
cel wykonywanych przez niego operacji.
yjemy obecnie w czasach, w ktrych liczy si przede wszystkim szybko i
skuteczno dziaania. Wikszo ludzi nie ma czasu na zgbiane teoretycznych podstaw
jakiej dziedziny interesuj ich przede wszystkim praktyczne umiejtnoci, sposb w jaki
teoria przejawia si w praktyce. Przykadowo uytkownik komputera nie musi zna zasad
jego budowy ani jzykw pisania programw. Wystarczy mu, e potrafi kopiowa pliki na
dyskietk, wczy kilka ulubionych programw, wie, co zrobi, gdy komputer si zawiesi, a
w razie wikszych komplikacji ma telefon do kogo, kto zna si na tym lepiej. Rwnie uczc
si obsugi potrzebnych programw, przecitny czowiek nie musi korzysta ze
specjalistycznych ksiek dla informatykw wyjaniajcych wszelkie moliwe szczegy
techniczne. Wystarczy, e signie on do popularnego podrcznika z serii dla opornych.
Ksiki takie wiele spraw znacznie upraszczaj, wiele trudnych problemw pomijaj,
ograniczajc si do tego, co najwaniejsze. Jeeli jednak co mona uatwi, przedstawi w
sposb zrozumiay, nawet kosztem pewnej trywializacji, to dlaczego tego nie zrobi? Nie
wszystko co wane, musi by od razu trudne i opisane technicznym jzykiem.
Z podobnym nastawieniem pisana jest niniejsza ksika. Wiele spraw jest w niej
uproszczonych. Staraem si posugiwa zrozumiaym jzykiem, unikajc gdzie tylko si da
technicznego argonu. Moe to sprawi, e przedstawiona w ten sposb logika wyda si
komu nadmiernie spycona. By moe jest tak faktycznie, jednak, podkrelam to raz jeszcze,
celem tego podrcznika nie jest systematyczny wykad logiki, ale przede wszystkim pomoc w
opanowaniu tego przedmiotu dla tych, ktrym wydaje si on niemal cakowicie
niezrozumiay. Gdy stwierdz oni, e logika nie jest wcale tak trudna, jak im si to
pocztkowo wydawao, sign oni by moe po podrcznik gbiej traktujcy temat.
Jednoczenie ksika ta moe sta si zacht do zainteresowania si logik przez
osoby, ktre nigdy si z tym przedmiotem nie zetkny. Korzystajc z zawartych tu
przykadw, czytajc odpowiedzi na pytania zwykle zadawane przez pocztkujcych, widzc
czsto popeniane bdy, mog one przyswoi sobie podstawy logiki samodzielnie, bez
pomocy nauczyciela.
Semestralny kurs logiki na wielu uniwersyteckich kierunkach trwa zwykle 60 godzin
lekcyjnych. Jednake zdarzaj si kursy ograniczone do 30, 15, a nawet 10 godzin. W takim
czasie doprawdy trudno jest nauczy kogo logiki. Mona co najwyej pokaza zarys tego
przedmiotu. Studentom uczestniczcym w takich, z rnych wzgldw skrconych, kursach,
3

niniejsza ksika powinna przynie szczeglne korzyci. Moe ona im pomc w

zrozumieniu tego, na wyjanienie czego nie starczyo czasu na wykadach lub wiczeniach, a
jednoczenie pokaza, jak naley rozwizywa zadania spotykane czsto na egzaminach i
kolokwiach.

Jak korzysta z ksiki?

Celem tego podrcznika jest przede wszystkim wyrobienie u Ciebie, drogi Czytelniku,
umiejtnoci rozwizywania zada spotykanych w standardowych podrcznikach do logiki.
Najczciej jednak rozwizania przykadw wymagaj pewnej podstawy teoretycznej.
Potrzebna teoria, w formie bardzo okrojonej i uproszczonej, wprowadzana jest zwykle w
pocztkowych partiach kadego rozdziau. Poniewa, z uwagi na t skrtowo, nie wszystko
w czci teoretycznej moe wyda Ci si od razu zrozumiae, proponuj przeczytanie tych
paragrafw dwa razy: na pocztku dla zapoznania si z podstawowymi pojciami, a nastpnie
po przerobieniu czci praktycznej, w celu dokadniejszego zrozumienia i utrwalenia sobie
przerobionego materiau. Jestem przekonany, e po takim powtrnym przeczytaniu
fragmentw teorii w peni jasne stan si sprawy, ktre pocztkowo wydaway si nie do
koca klarowne.
W czci teoretycznej przedstawiane s tylko konieczne podstawy tyle, aby mona
byo przystpi do rozwizywania pierwszych zada. Wiele dalszych problemw
omawianych jest pniej gdy pojawiaj si przy okazji praktycznych zada. Rozwizujc te
zadania, zapoznajesz si, niejako mimochodem, z kolejnymi elementami teorii. Niektre
wiadomoci teoretyczne zawarte s rwnie w sekcjach Uwaga na bdy oraz Czsto
zadawane pytania. Zawarte w ksice przykady uszeregowane s w kolejnoci od
najprostszych do coraz trudniejszych. Umiejtnoci nabyte przy rozwizywaniu jednych
wykorzystywane s czsto w kolejnych zadaniach. Dobrane s one rwnie w taki sposb,
aby kady z nich wskazywa jaki inny problem techniczny lub teoretyczny.
Jeli chcesz nauczy si samodzielnego rozwizywania zada, nie powiniene
ogranicza si do ledzenia rozwiza podanych przeze mnie krok po kroku. Dowiadczenie
wskazuje, e w takim momencie wydaj si one banalnie proste; problemy pojawiaj si
jednak, gdy podobne rozwizanie trzeba przedstawi samodzielnie. Dlatego po przerobieniu
kadego dziau sprbuj przepisa tre przykadw na osobn kartk, rozwi je samodzielne
i dopiero wtedy porwnaj wynik z podrcznikiem. W wielu wypadkach zobaczysz wtedy, i
nawet w pozornie prostych przykadach bardzo atwo popeni bdy. Nie powinno to jednak

powodowa u nikogo wikszego niepokoju. Nic bowiem tak nie uczy, jak zrobienie bdu,
dostrzeenie go i nastpnie poprawienie. Tak wic w duszej perspektywie popenianie
bdw w pocztkowej fazie nauki jest nawet korzystne.
Z uwagi na to, e ksika ta skada si przede wszystkim z przykadw, moe ona
posuy jako swojego rodzaju zbir zda z logiki. Osoby lepiej znajce ten przedmiot nie
musz czyta drobiazgowych omwie poszczeglnych wicze, i mog od razu przystpi
do ich samodzielnego rozwizania. Objanienia mog si im przyda w sytuacjach, gdyby
okazao si, e otrzymay w ktrym miejscu nieprawidowy wynik.
W niektrych miejscach tekstu tustym drukiem wyrnione zostay pojcia szczeglne
istotne w nauce logiki. Znaczenie tych poj powiniene sobie przyswoi i dobrze
zapamita. Definicje tych wyrae i czasem dotyczce ich wyjanienia zawarte s rwnie w
znajdujcym si na kocu ksiki sowniczku.

Rozdzia I
KLASYCZNY RACHUNEK ZDA.
Klasyczny rachunek zda (w skrcie KRZ) jest jednym z najprostszych systemw logiki
formalnej. W praktyce moe on suy do sprawdzania poprawnoci wnioskowa, czyli
takich procesw mylowych, podczas ktrych na podstawie uznania za prawdziwe jednych
zda (przesanek) dochodzimy do uznania kolejnego zdania (wniosku). Dziki znajomoci
KRZ kady moe si atwo przekona, e na przykad z takich przesanek jak: Jeli na
imprezie by Zdzisiek i Wacek, to impreza si nie udaa oraz Impreza udaa si mona
wywnioskowa i: Na imprezie nie byo Zdzika lub Wacka. Posugujc si metodami KRZ
mona rwnie stwierdzi, i nie rozumuje poprawne ten, kto z przesanek: Jeli Wacek
dosta wypat to jest w barze lub u Zdzika oraz Wacek jest w barze dochodzi do konkluzji:
Wacek dosta wypat.

1.1. SCHEMATY ZDA.

1.1.1. YK TEORII.
Pierwsz

czynnoci,

jak

naley

przewiczy

rozpoczynajc nauk klasycznego rachunku zda, jest

budowanie logicznych schematw zda. Budowanie takich
schematw przyrwna mona do przekadu wyrae
normalnego jzyka, jakim ludzie posuguj si na co
dzie, na jzyk logiki, w ktrym logicy sprawdzaj
poprawno danego rozumowania.
Termin zdanie oznacza w logice tylko i wycznie
zdanie oznajmujce i schematy tylko takich zda bdziemy budowa. Schematy pokazuj
nam pooenie w zdaniach jzyka naturalnego zwrotw szczeglnie istotnych z punktu
widzenia logiki niektrych z tak zwanych staych logicznych: nieprawda e, i, lub, jeli...
to, wtedy i tylko wtedy. Zwroty te nosz w logice nazwy negacji, koniunkcji, alternatywy,
implikacji oraz rwnowanoci i bd w schematach zastpowane odpowiednimi
symbolami: ~ (negacja), (koniunkcja), (alternatywa), (implikacja), (rwnowano).
Wymienione zwroty s (przynajmniej w takich znaczeniach, w jakich przyjmuje je logika)

spjnikami czcymi zdania, dlatego nazywamy je spjnikami logicznymi. Zdania proste,

czone przez spjniki logiczne zastpowa bdziemy w schematach literami: p, q, r, s, t... itd.
Litery p, q, r nazywamy zmiennymi zdaniowymi (poniewa zastpuj zdania jzyka
naturalnego). Do budowy schematw bdziemy te czsto uywali nawiasw, ktre peni
rol podobn do znakw przestankowych w pimie pokazuj jak schemat naley odczyta,
ktre jego czci wi si ze sob cilej, a ktre luniej. Rola nawiasw stanie si janiejsza
po przerobieniu kilku zada praktycznych. Przykadowe schematy logiczne zda mog
wyglda nastpujco: p q, ~ (p q), p (r ~ s), [p (q r)] (s z).
Zdania wizane przez spjniki logiczne nazywamy czonami tych spjnikw. Czony
rwnowanoci niektrzy nazywaj stronami rwnowanoci, natomiast zdania wizane
przez implikacj okrelamy najczciej mianem poprzednika i nastpnika implikacji. Jak
atwo si domyle, poprzednik to zdanie znajdujce si przez strzak implikacji, a
nastpnik zdanie po niej.

Uwaga na bdy!

Czstym bdem popenianym przez studentw jest nazywanie poprzednikiem i

nastpnikiem zda czonych przez spjniki inne ni implikacja. Powtrzmy wic
jeszcze raz: poprzednik i nastpnik wystpuj wycznie przy implikacji.

Mianem negacji, koniunkcji, alternatywy, implikacji oraz rwnowanoci okrela si w

logice nie tylko spjniki, ale rwnie cae zdania przy ich pomocy tworzone. Na przykad
wyraenie Jeli Agnieszka zobaczy Ryszarda w tym stanie, to bdzie rozczarowana nazywamy
7

zdaniem implikacyjnym lub po prostu implikacj; zdanie Ryszard wykaza si duym sprytem
lub po prostu dopisao mu szczcie nazywamy alternatyw, itd.

Wikszo spjnikw (poza negacj) to tak zwane spjniki dwuargumentowe, co

oznacza, e cz one dwa zdania. Niekoniecznie musz by to jednak zdania proste, rwnie
dobrze mog by to ujte w nawiasy zoone wyraenia. Na przykad w schemacie p q
czonami alternatywy s zdania proste oznaczane przez p i q. Jednake czonami koniunkcji w
wyraeniu (p q) (r s) s ju wzite w nawiasy zdania zoone: (p q) oraz (r s).
Stronami rwnowanoci w kolejnym schemacie s jeszcze dusze zdania (ujte w nawias
klamrowy i kwadratowy) {[p (q ~ r)] s} [t (w z)]
Wyraenia czone przez spjniki dwuargumentowe wystpuj zawsze po obu stronach
spjnika. Tak wic prawidowe s zapisy: p q,
p q,

p (q r),

natomiast nieprawidowe:

p (q r) .

Uwaga na bdy!

W prawidowo zapisanych schematach nie moe nigdy zdarzy si tak, aby

wystpoway obok siebie dwie zmienne zdaniowe nie oddzielone spjnikiem (np.
p q r), lub dwa spjniki dwuargumentowe (czyli wszystkie oprcz negacji) nie
oddzielone zmienn (np. p q)
Negacja jest tak zwanym spjnikiem jednoargumentowym, co oznacza, e nie czy ona
dwch zda, lecz wie si tylko z jednym. Podobnie jak w przypadku innych spjnikw nie
musi by to zdanie proste, ale moe by ujta w nawias wiksza cao. W schemacie ~ p
negacja odnosi si do prostego zdania p, jednake w ~ [(p q) r], neguje ona cae
wyraenie ujte w nawias kwadratowy.
Spjnik negacji zapisujemy zawsze przed wyraeniem, do ktrego negacja si odnosi.
Prawidowy jest zatem zapis ~ p, natomiast bdny p ~.

DO ZAPAMITANIA:
Ponisza tabelka pokazuje podstawowe znaczenia spjnikw logicznych
oraz prawidowy sposb, w jaki wystpuj one w schematach.

Nazwa spjnika Symbol Podstawowy odpowiednik

Przykadowe zastosowanie
w jzyku naturalnym
Negacja
~
nieprawda, e
~p
~ (p q)
Koniunkcja

pq

p (~ q r)

Alternatywa

lub

pq

(p q) (r ~ s)

Implikacja

jeli... to

pq

(p q) ~ r

Rwnowano

wtedy i tylko wtedy

pq

(p ~ q) (~ r ~ s)

1.1.2. PRAKTYKA: BUDOWANIE SCHEMATW ZDA JZYKA

NATURALNEGO.
Jak ju wiemy z teorii, schemat ma za zadanie pokaza pooenie w zdaniu spjnikw
logicznych. Dlatego pisanie schematu dobrze jest rozpocz od wytropienia w zdaniu
zwrotw odpowiadajcych poszczeglnym spjnikom nieprawda e, i, lub, jeli... to, wtedy
i tylko wtedy. Dla uatwienia sobie dalszej pracy symbole spjnikw mona wtedy zapisa
nad tymi zwrotami. Ca reszt badanego wyraenia stanowi bd czone przez spjniki
zdania proste, ktre bdziemy zastpowali przez zmienne zdaniowe. Symbole tych zmiennych
rwnie moemy dla uatwienia zapisa nad ich odpowiednikami.

Przykad:
p

Zygfryd czyci rewolwer i obmyla plan zemsty.

W zdaniu tym znajdujemy jedno wyraenie odpowiadajce spjnikowi logicznemu i,
oraz dwa zdania proste Zygfryd czyci rewolwer oraz (Zygfryd) obmyla plan zemsty. W
tym momencie z atwoci moemy ju zapisa waciwy schemat caego zdania: p q.

Niektrzy wykadowcy mog wymaga, aby po napisaniu schematu objani rwnie, co

oznaczaj poszczeglne zmienne zdaniowe.
W takim wypadku piszemy:
p q,
p Zygfryd czyci rewolwer, q Zygfryd obmyla plan zemsty.

Przykad:
p

Jeli Marian zostanie prezesem, to Leszek straci prac.

W przypadku implikacji, ktrej skadniki jeli oraz to znajduj si w rnych
miejscach zdania, strzak piszemy zawsze nad to. Schemat powyszego zdania to oczywicie
pq
p Marian zostanie prezesem, q Leszek straci.

Uwaga na bdy!

Piszc, co oznaczaj poszczeglne zmienne zdaniowe nie piszemy ju wyrae,

ktre zastpilimy spjnikami. Czsto spotykanym bdem, w zadaniach takich jak
powyej, jest napisanie, e p oznacza zdanie jeli Marian zostanie prezesem.
Jednake jeli zostao ju przecie zastpione symbolem .

Po nabraniu pewnej wprawy mona zrezygnowa z pisania symboli spjnikw i

zmiennych zdaniowych nad wyraeniem, ktrego schemat budujemy. Jednake trzeba wtedy
zachowa szczegln ostrono w przypadku duszych zda atwo jest bowiem zgubi
jaki spjnik lub zmienn.

10

1.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Czy to jest zdanie?
Czsto zdania czone przez spjniki wystpuj w skrconej
postaci.

Przykad:
Wiesaw zostanie ministrem kultury lub przemysu cikiego.
W zdaniu tym wyraenie przemysu cikiego, to oczywicie skrt zdania Wiesaw
zostanie ministrem przemysu cikiego i w taki sposb naley je traktowa. Tak wic
poprawny schemat zdania wyglda:
pq
p Wiesaw zostanie ministrem kultury, q Wiesaw zostanie ministrem przemysu
cikiego.

Uwaga na bdy!

Napisanie, e q oznacza przemysu cikiego, albo przemys ciki to duy

bd! Pamitamy, e q to zmienna zdaniowa, a wic zastpuje ona zdanie.
Wyraania przemys ciki lub przemysu cikiego zdaniami oczywicie nie s.

Czy to jest spjnik logiczny?

Wyraenia odpowiadajce spjnikom logicznym mog wystpowa w rnej postaci.
Przykadowo spjnik alternatywy standardowo uznawany za odpowiadajcy sowu lub moe
si pojawi np. jako albo, czy te bd. Jeszcze gorzej jest z koniunkcj moe si ona
pojawi w postaci m.in.: i, oraz, a take, a, lecz, itd. Implikacji odpowiadaj zwroty jeli... to,
o ile... to, gdyby..., to. Negacja to nieprawda e, nie jest tak, e, lub czsto po prostu samo nie.
Najmniejszy kopot jest z rwnowanoci wtedy i tylko wtedy, ewentualnie zawsze i tylko

11

wtedy. Zwroty te s jednak rzadko spotykane nie uywa ich raczej nikt inny poza
matematykami i logikami.

Przykad:
Zygmunt jest filozofem a Grzegorz biznesmenem.
pq
p Zygmunt jest filozofem, q Grzegorz jest biznesmenem.

Przykad:
Jzef nie przyszed na zebranie.
~p
p Jzef przyszed na zebranie.

Przykad:
Albo Antoni jest lepy, albo zakochany.
pq
p Antoni jest lepy, q Antoni jest zakochany.
Zauwamy, e pomimo dwukrotnego pojawienia si sowa albo mamy tu do czynienia
tylko z jedn alternatyw. Zapis p q nie mgby si pojawi nie jest on poprawnym
wyraeniem rachunku zda.

DO ZAPAMITANIA.
Ponisza tabelka pomoe utrwali sobie znaczenia i symbole
poszczeglnych spjnikw logicznych.

Nazwa spjnika Symbol Podstawowy odpowiednik

Inne odpowiedniki

Negacja

nieprawda, e

nie jest tak, e; nie

Koniunkcja

oraz; a take; lecz; a; ale

Alternatywa

lub

albo... albo; bd

12

Implikacja

jeli... to....

gdyby.... to...; o ile... to...

Rwnowano

wtedy i tylko wtedy

zawsze i tylko wtedy

To nie jest spjnik!

Bywa, e w zdaniu pojawi si wyraenie pozornie odpowiadajce ktremu ze
spjnikw logicznych, ale uyte w innym znaczeniu (nie jako spjnik zdaniowy). W takim
wypadku oczywicie nie wolno go zastpowa symbolem spjnika.

Przykad:
Stefan i Krystyna s maestwem.
W zdaniu tym wystpuje wyraenie i, ale nie czy ono zda. Stefan w tym wypadku
nie jest zdaniem, ani te jego skrtem. Gdyby kto potraktowa Stefan jako skrt zdania,
otrzymaby bezsensowne wyraenie: Stefan jest maestwem. Tak wic Stefan i Krystyna s
maestwem to zdanie proste i jego schemat to tylko samo p.

Wicej spjnikw.
Czsto w zdaniu wystpuje wicej ni jeden spjnik. W takim wypadku naley na og
skorzysta z nawiasw. Nawiasy wskazuj, ktre zdania w sposb naturalny cz si ze sob
bliej, tworzc swego rodzaju cao. Jednoczenie nawiasy pokazuj, ktry ze spjnikw
peni rol tak zwanego spjnika gwnego, czyli tego, ktry niejako spina cae zdanie, czy
ostatecznie wszystkie jego czci. W kadym zdaniu zoonym musi by taki spjnik.

Przykad:
Jeeli przeczytam podrcznik lub bd chodzi na wykady, to bez trudu zdam egzamin.
Prawidowy schemat tego zdania to:
(p q) r
Nawiasy pokazuj, e zdania oznaczone zmiennymi p oraz q tworz pewn cao i
dopiero wzite razem stanowi poprzednik implikacji. Implikacja peni w tym schemacie rol
spjnika gwnego czy ona wyraenie w nawiasie oraz zmienn r.
Gdyby kto postawi nawiasy w zym miejscu i gwnym spjnikiem uczyni
alternatyw, czyli schemat wygldaby: p (q r), to byby to schemat nastpujcego
zdania: Przeczytam podrcznik lub jeli bd chodzi na wykady, to bez trudu zdam egzamin,
a wic innego, ni to, ktrego schemat mielimy napisa.

13

Przykad:
Nieprawda, e jeli dopadn drania, to od razu si z nim policz.
Prawidowy schemat to: ~ (p q)
Nawiasy s konieczne, aby pokaza, i negacja jest tu spjnikiem gwnym i odnosi si
do caej implikacji jeli dopadn drania, to od razu si z nim policz. Pozostawienie schematu
bez nawiasw: ~ p q, wskazywao by, e negacja odnosi si tylko do prostego zdania p
(gwnym spjnikiem staaby si wtedy implikacja), a wic byby to schemat zdania jeli nie
dopadn drania, to od razu si z nim policz.

Przykad:
Jeeli skocz studia to albo wyjad za granic, albo zostan bezrobotnym.
Schemat tego zdania to: p (q r)
Tre tego zdania wyranie wskazuje, e gwnym spjnikiem jest w nim implikacja.
Alternatywa zostaa oddana przy pomocy zwrotu albo...albo.
Zauwamy, e gdyby zostao uyte sowo lub, mogyby powsta wtpliwoci, jaki
spjnik peni rol gwnego; wypowiadajc zdanie Jeeli skocz studia to wyjad za granic
lub zostan bezrobotnym kto mg mie bowiem na myli alternatyw: istniej dwie
moliwoci (1) wyjazdu za granic w przypadku ukoczenia studiw lub (2) zostania
bezrobotnym (w domyle w przypadku nie ukoczenia studiw). Wtedy schemat
wygldaby (p q) r.

Uwaga na bdy!

Schemat w ktrym nawiasy nie wskazuj jednoznacznie gwnego spjnika, jest

wieloznaczny (dopuszcza rne moliwoci interpretacji). Takie wieloznaczne
wyraenia (np. p q r lub p q r) nosz nazw amfibolii. Napisanie schematu
bdcego amfiboli traktowane jest jako bd.

14

UWAGA!
Autorzy niektrych podrcznikw wprowadzaj rne konwencje pozwalajce pomija
nawiasy. Zasady te stwierdzaj na przykad, e zasig implikacji jest wikszy od zasigu
koniunkcji, a wic schemat p q r naley domylnie potraktowa, tak jakby wyglda on
p (q r). Poniewa jednak nie wszyscy takie konwencje stosuj, nie bdziemy ich tu
wprowadza. Jedynym wyjtkiem jest stosowana dotd bez wyjanienia, jednake intuicyjnie
oczywista zasada dotyczca negacji, mwica e jeli nie ma nawiasw, to negacja odnosi si
tylko do zmiennej, przed ktr si znajduje. Na przykad w wyraeniu ~ p q zanegowane
jest tylko zdanie p; nie ma zatem potrzeby zapisywania schematu w formie: ~ (p) q, cho
nie byoby to bdem.

Gdzie da ten nawias?

Czasami mog powsta wtpliwoci, gdzie naley postawi nawias, nawet gdy zdanie,
ktrego schemat piszemy, na pewno nie jest amfiboli.

Przykad:
Jeeli spotkam Wojtka, to o ile nie bdzie zbyt pno, to skoczymy na mae piwo.
W powyszym zdaniu mamy dwie implikacje (oddane przez jeeli oraz o ile),
czce trzy zdania (w tym jedno zanegowane): p ~ q r. W schemacie takim musimy
jednak przy pomocy nawiasw okreli, ktra z implikacji stanowi gwny spjnik zdania
czy schemat ma wyglda: (p ~ q) r, czy te p (~ q r). Aby ten problem rozwiza
przyjrzyjmy si bliej naszemu zdaniu mwi ono, co si wydarzy, jeli spotkam Wojtka, a
wic poprzednikiem gwnej implikacji jest zdanie proste. Natomiast nastpnikiem
sformuowanego w tym zdaniu warunku jest pewna implikacja o ile nie bdzie zbyt pno,
skoczymy na mae piwo. Tak wic mamy do czynienia z implikacj prowadzc od zdania
prostego do kolejnej implikacji, czyli prawidowy jest schemat:
p (~ q r)
To, e ten wanie schemat jest waciwy, nie dla wszystkich moe od razu by jasne.
Jeli kto nie jest o tym przekonany, niech sprbuje wypowiedzie zdanie oparte na
schemacie (p ~ q) r, wstawiajc odpowiednie zdania proste za zmienne. Wyszoby
wtedy co w rodzaju: jeeli jeli spotkam Wojtka to nie bdzie zbyt pno, to skoczymy na
mae piwo.

15

Wicej nawiasw.
Czasem w zdaniu musi wystpowa wiksza ilo nawiasw. Wskazuj one niejako
hierarchi wyrae.

Przykad:
Nie jest prawd, e jeli skocz studia i prestiowy kurs jzykowy to znajd dobrze
patn prac.
Poprawny schemat tego zdania to: ~ [(p q) r]
Nawias kwadratowy wskazuje, e negacja odnosi si do caego zdania zoonego i peni
rol spjnika gwnego. Natomiast nawias okrgy pokazuje, i zdania p oraz q dopiero
wzite razem stanowi poprzednik implikacji.

Uwaga na bdy!

Pominicie w powyszym przykadzie nawiasu kwadratowego: ~ (p q) r

sprawioby, e negacja odnosiaby si jedynie do wyraenia (p q); zdanie, z
implikacj jako gwnym spjnikiem, musiaoby brzmie wtedy: Jeeli nie ukocz
studiw i prestiowego kursu jzykowego, to znajd dobrze patn prac. Natomiast
pominicie nawiasu okrgego: ~ [p q r] sprawioby, e wyraenie w nawiasie
kwadratowym staoby si amfiboli.

Przykad:
Jeeli wybory wygra lewica to znw wzrosn podatki i spadnie tempo rozwoju
gospodarczego, ale jeli wygra prawica lub tak zwana centroprawica, to powstanie bardzo
saby rzd i albo bdziemy przez cztery lata wiadkami gorszcych skandali, albo za rok bd
nowe wybory.
Schemat tego zdania to: [p (q r)] {(s t) [ u (w z)]}
Gwnym spjnikiem zdania jest koniunkcja oddana przy pomocy sowa ale.
Napisanie schematu pierwszego czonu koniunkcji nie powinno sprawi nikomu wikszych

16

trudnoci. Wikszej uwagi wymaga schemat wyraenia ujtego w nawias klamrowy.

Gwnym spjnikiem tej czci jest implikacja zdanie to mwi bowiem, co si wydarzy
jeli nastpi warunek ujty symbolicznie jako s t. Gdy si to stanie, to po pierwsze
bdziemy mieli do czynienia z sytuacj opisan przez zdanie u, a po drugie z alternatyw w
z. Zarwno u, jak i (w z) s wic, wzite razem, nastpnikiem gwnej implikacji.
Gdyby kto, bdnie, napisa schemat czci w nawiasie klamrowym w sposb: {[(s t)
u ] (w z)}, wskazywao by to, e nastpnikiem implikacji jest tylko zdanie u, natomiast
alternatywa w z, stanowi osobn cao, niezalen od warunku s t. Analizowane zdanie
stwierdza jednak co innego.

To samo zdanie ta sama zmienna.

Czasem pewne zdanie proste pojawia si w kilkakrotnie w rnych miejscach zdania
zoonego. W takich wypadkach naley wszdzie to zdanie zastpi t sam zmienn.

Przykad:
Jeli Tadeusz zdy na autobus, to przyjdzie, lub gdyby nie zdy na autobus, to
przeoymy nasze spotkanie.
(p q) (~ p r)
p Tadeusz zdy na autobus, q Tadeusz przyjdzie, r przeoymy nasze spotkanie.

Nastpnik przed poprzednikiem?

Czasami, na przykad ze wzgldw stylistycznych, w zdaniu jzyka naturalnego
majcego posta implikacji nastpnik wystpuje przed poprzednikiem implikacji. Przy
pisaniu schematu naley t kolejno odwrci.

Przykad:
Populski przegra wybory, jeli bdzie uczciwy wobec konkurentw i nie bdzie obiecywa
gruszek na wierzbie.
Wprawdzie w zdaniu tym Populski przegra wybory pojawia si na samym pocztku, jest
to jednak ewidentnie nastpnik implikacji. Prawidowy schemat zatem wyglda nastpujco:
(p ~ q) r
p Populski bdzie uczciwy wobec konkurentw, q Populski bdzie obiecywa gruszki
na wierzbie, r Populski przegra wybory.

17

Poniewa w implikacji w powyszym przykadzie nie wystpuje sowo to, dodatkow

trudno moe zrodzi kwestia postawienia strzaki w odpowiednim miejscu nad zdaniem
jeli kto koniecznie chce to zrobi. W takim wypadku najlepiej postawi j po zakoczeniu
caego zdania lub przed jego rozpoczciem. Mona te, przed napisaniem schematu,
przeformuowa zdanie, tak aby poprzednik i nastpnik znalazy si na waciwych
miejscach: Jeeli Populski bdzie uczciwy wobec konkurentw i nie bdzie obiecywa gruszek
na wierzbie, to przegra wybory.

Warto zapamita!
Wtpliwoci, co w danym przypadku jest poprzednikiem a co
nastpnikiem, rozwia moe uyteczna wskazwka, e poprzednikiem jest
kadorazowo to, co znajduje si bezporednio po sowie jeli (jeeli, o ile,
gdy itp.). Nastpnik natomiast moe znajdowa si albo po poprzedniku
oddzielony sowem to, albo na samym pocztku zdania, gdy to nie jest obecne.

1.1.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy pojedynczy symbol zmiennej zdaniowej, na przykad
samo p, to ju jest schemat zdania?
Tak, schemat nie musi koniecznie zawiera spjnikw
logicznych. Jeeli w zdaniu nie ma wyrae odpowiadajcych
spjnikom, to schemat takiego zdania skada si tylko z jednej zmiennej.

Czy zmienne w schemacie zdania musz wystpowa w kolejnoci p, q, r, s, t... itd.?

Nie, nie jest to konieczne. Wprawdzie przyjo si jako pierwsz zmienn obiera p, a
potem q, ale nie jest bdem rozpoczcie schematu na przykad od r. Jest to co najwyej mniej
eleganckie rozwizanie.

Czy w kadym schemacie musi by spjnik gwny?

Tak, jeli oczywicie schemat nie skada si jedynie z pojedynczej zmiennej. Schemat w
ktrym nawiasy nie pokazuj, ktry ze spjnikw jest gwny, jest nieprawidowy, poniewa
nie wiadomo, jak go naley odczyta. Przykadowo p q r mona by odczyta p i jeli q to

18

r (gdyby gwnym spjnikiem bya koniunkcja) albo te jeli p i q to r (gdyby gwnym

spjnikiem miaa by implikacja).
Co wicej, jeli mamy do czynienia ze formu o znacznym stopniu zoonoci, swoje
spjniki gwne musz posiada wszystkie ujte w nawiasy zdania skadowe. Na przykad w
schemacie {[p (q r)] s} ~ [(s t) z] gwnym spjnikiem jest rwnowano;
Kolejne miejsce w hierarchii spjnikw zajmuj alternatywa (gwny spjnik lewej strony
rwnowanoci) oraz negacja (gwny spjnik prawej strony rwnowanoci). Nastpnie
gwnym spjnikiem wyraenia w kwadratowym nawiasie z lewej strony jest implikacja, a w
zanegowanym wyraeniu w kwadratowym nawiasie z prawej strony koniunkcja. Pominicie
ktregokolwiek z nawiasw uniemoliwioby okrelenie tych spjnikw.

Czy da si napisa schemat kadego zdania?

Tak, jeli oczywicie jest to zdanie oznajmujce (bo tylko takie interesuj nas w logice).
Naley jednak pamita, e jeli w zdaniu nie ma wyrae odpowiadajcych spjnikom
logicznym, to schematem tego zdanie bdzie tylko p, choby zdanie byo bardzo dugie.

Czy bdem jest uproszczenie sobie schematu poprzez pominicie jakiego spjnika?
Na przykad zapisanie schematu zdania Jeli spotkam Wojtka lub Mateusza, to pjdziemy
na piwo, jako p q, gdzie p zostanie potraktowane jako spotkam Wojtka lub Mateusza,
zamiast (p q) r?
Nie jest to bd w cisym tego sowa znaczeniu. Czasem faktycznie, z rnych
wzgldw, pisze si takie uproszczone schematy. Tym niemniej na og, gdy w zadaniu
naley napisa schemat zdania, rozumiany jest pod tym pojciem tak zwany schemat gwny,
czyli zawierajcy wszystkie spjniki moliwe do wyrnienia w zdaniu. Tak wic zapisanie
schematu uproszczonego moe zosta potraktowane jako bd.

19

1.2. TABELKI ZERO-JEDYNKOWE I ICH

ZASTOSOWANIE.
1.2.1. YK TEORII.
Tak zwane tabelki zero-jedynkowe su do okrelania
prawdziwoci lub faszywoci zda zawierajcych spjniki
logiczne. Prawd lub fasz nazywamy wartoci logiczn
zdania. W notacji logicznej symbol 0 oznacza zdanie
faszywe, natomiast 1 zdanie prawdziwe. Warto logiczn
zdania

prostego

zapisujemy

zwykle

pod

(lub

nad)

odpowiadajc mu zmienn, warto logiczn zdania

zoonego zapisujemy pod gwnym spjnikiem tego zdania.
Negacja
~

Tabelka dla negacji ukazuj do oczywist prawidowo, e negacja zmienia warto

logiczn zdania.
Gdy wemiemy dowolne zdanie faszywe (oznaczone 0) i nastpnie zanegujemy je, to
otrzymamy zdanie prawdziwe (oznaczone 1). Na przykad: Gdask jest stolic Polski fasz,
Gdask nie jest stolic Polski prawda. Natomiast poprzedzenie negacj zdania prawdziwego
czyni z niego zdanie faszywe. Na przykad: Krakw ley nad Wis prawda, Krakw nie
ley nad Wis fasz.

Koniunkcja
p

20

Tabelka dla koniunkcji pokazuje, e gdy przynajmniej jeden z czonw tworzcych

koniunkcj jest faszywy, to cae zdanie zoone te jest faszywe. Aby zdanie byo
prawdziwe, prawdziwe musz by oba czony koniunkcji.
Przykadowo, gdy kto stwierdza: W tym roku byem w Afryce i Australii, a my skdind
wiemy, e nie by on ani w Afryce, ani w Australii (oba czony koniunkcji faszywe
pierwszy rzd w tabeli), to oczywicie ca wypowied naley uzna za faszyw. Podobnie,
gdyby okazao si, e wypowiadajcy zdanie by tylko w jednym z wymienionych miejsc
(drugi i trzeci rzd w tabeli jeden czon koniunkcji prawdziwy, a drugi faszywy), to caa
wypowied w dalszym cigu pozostaje faszywa. Dopiero w przypadku prawdziwoci obu
czonw koniunkcji (ostatni wiersz tabeli) cae zdanie zoone naley uzna za prawdziwe.

Alternatywa

Tabelka dla alternatywy pokazuje, i jest ona zdaniem faszywym tylko w jednym
przypadku gdy oba jej czony s faszywe. Gdy przynajmniej jeden czon jest zdaniem
prawdziwym prawdziwa jest rwnie caa alternatywa.
Gdy w prognozie pogody syszymy, e bdzie pada deszcz lub nieg, tymczasem
nastpnego dnia nie bdzie ani deszczu, ani niegu (czyli oba czony alternatywy oka si
zdaniami faszywymi), to ca prognoz naley uzna za faszyw. Gdy jednak spadnie sam
deszcz (pierwszy czon prawdziwy), sam nieg (drugi czon prawdziwy), lub te i nieg i
deszcz (oba czony alternatywy prawdziwe), zdanie mwice e bdzie pada deszcz lub nieg
okazuje si prawdziwe.

Uwaga na marginesie.
Jeeli kto ma wtpliwoci co do ostatniego wiersza tabelki dla alternatywy, to s to wtpliwoci
cakowicie uzasadnione. Tabelka ta ilustruje bowiem tylko jedno ze znacze, w jakim alternatywa jest uywana.
Znaczenie to mona opisa zwrotem przynajmniej jedno z dwojga; czy te jedno lub drugie lub oba naraz jest
to tak zwana alternatywa nierozczna. W jzyku potocznym alternatywy uywamy te czsto w znaczeniu
dokadnie jedno z dwojga; albo tylko jedno, albo tylko drugie (alternatywa rozczna). W takim rozumieniu

21

alternatywy w ostatnim wierszu tabelki powinno pojawi si zero. W niektrych systemach logicznych oba
znaczenia alternatywy s starannie rozrniane (jest to szczeglne istotne dla prawnikw) i oddawane przy
pomocy rnych symboli (najczciej dla alternatywy rozcznej).

Implikacja
p

Z tabelki dla implikacji moemy dowiedzie si, e zdanie, ktrego gwnym spjnikiem
jest jeli... to moe by faszywe tylko w jednym wypadku, mianowicie, gdy jego poprzednik
jest prawdziwy, natomiast nastpnik faszywy.
Jako przykadem ilustrujcym tabelk dla implikacji posuymy si zdaniem
wypowiedzianym przez ojca do dziecka: Jeli zdasz egzamin, to dostaniesz komputer. Gdy
nastpnie dziecko nie zdaje egzaminu i komputera nie dostaje (pierwszy wiersz tabeli
poprzednik i nastpnik implikacji faszywe) lub gdy zdaje egzamin i dostaje komputer (ostatni
wiersz tabeli poprzednik i nastpnik implikacji prawdziwe), to nie powinno by
wtpliwoci, e obietnica ojca okazaa si prawdziwa. Gdy natomiast dziecko zdaje egzamin,
a jednak komputera nie dostaje (trzeci wiersz tabeli poprzednik implikacji prawdziwy, a
nastpnik faszywy), naley wwczas uzna, e ojciec skama skadajc swoj obietnic.
Pewne kontrowersje moe budzi uznanie za prawdziwego zdania w przypadku, gdy
poprzednik implikacji jest faszywy, natomiast nastpnik prawdziwy (drugi wiersz tabeli),
czyli w naszym przykadzie, gdy dziecko wprawdzie nie zdao egzaminu, a mimo to dostao
komputer. Zauwamy jednak, e wbrew pozorom ojciec nie amie wcale w takim przypadku
obietnicy dania komputera po zdanym egzaminie nie powiedzia on bowiem, e jest to
jedyny przypadek, gdy dziecko moe otrzyma komputer. Powiedzenie, e jeli zdasz
egzamin, to dostaniesz komputer, nie wyklucza wcale, e dziecko moe rwnie dosta
komputer z innej okazji, na przykad na urodziny.
Powysze wytumaczenie drugiego wiersza tabelki dla implikacji moe si wydawa
nieco nacigane, a jest tak dlatego, e w jzyku potocznym czsto wypowiadamy zdania typu
jeli... to rozumiejc przez nie wtedy i tylko wtedy (ktrego to zwrotu nikt raczej nie uywa).

22

Jak za chwil zobaczymy, tabelka dla rwnowanoci rni si od tabelki implikacji tylko
tym jednym kontrowersyjnym przypadkiem.

Rwnowano
p

Z uwagi na rzadkie wystpowanie w jzyku potocznym spjnika wtedy i tylko wtedy

trudno jest wskaza przykady obrazujce prawomocno powyszej tabelki.
Najatwiejszym sposobem na zapamitanie tabelki dla rwnowanoci wydaje si
skojarzenie, e aby rwnowano bya prawdziwa, obie jej strony musz by rwnowane
sobie, to znaczy albo obie faszywe (pierwszy wiersz tabeli), albo oba prawdziwe (ostatni
wiersz). Gdy natomiast strony rwnowanoci posiadaj rne wartoci logiczne (drugi i
trzeci wiersz tabeli), caa rwnowano jest faszywa.

DO ZAPAMITANIA:
Obecnie,

dla

utrwalenia,

tabelki

dla

wszystkich

spjnikw

dwuargumentowych przedstawimy w formie skrconej cigi:

p q

0 0

0 1

1 0

1 1

Znajomo powyszej tabelki jest konieczna do rozwizywania zada z zakresu

rachunku zda. Najlepiej wic od razu nauczy si jej na pami. Wymaga to niestety
pewnego wysiku i czasu, ale bez tego rozwizywanie dalszych przykadw bdzie
niemoliwe.

23

1.2.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE TABELEK.

Dziki poznanym tabelkom moemy zawsze stwierdzi czy prawdziwe, czy te faszywe
jest zdanie zoone (niezalenie od jego dugoci), gdy tylko znamy wartoci logiczne
wchodzcych w jego skad zda prostych.
Przypomnijmy, e warto logiczna caego zdania zoonego bdzie zawsze
zobrazowana symbolem 0 lub 1 znajdujcym si pod gwnym spjnikiem zdania (czyli
spjnikiem ostatecznie wicym wszystkie elementy zdania).

Przykad:
Obliczymy warto logiczn zdania p (q r) przy zaoeniu, e zmienne p i q
reprezentuj zdanie prawdziwe, natomiast zmienna r zdanie faszywe, a wic zachodzi
sytuacja:
p (q r)
1
1 0
Warto logiczn caego zdania reprezentowa bdzie symbol umieszczony pod
gwnym spjnikiem schematu, a wic pod implikacj. Aby okreli warto implikacji
musimy zna warto jej poprzednika i nastpnika. Poprzednikiem implikacji jest tu zdanie
proste p i jego warto mamy ju podan. Natomiast nastpnikiem jest tu cae ujte w nawias
wyraenie (p q), ktrego warto musimy dopiero obliczy. Robimy to korzystajc z tabelki
dla koniunkcji, a dokadniej jej wiersza mwicego, e gdy pierwszy czon koniunkcji jest
prawdziwy, a drugi faszywy, to caa koniunkcja jest faszywa. Mamy zatem sytuacj:
p (q r)
1
1 00
(symbole podkrelone pokazuj wartoci, z ktrych skorzystalimy do oblicze)
W tym momencie moemy ju okreli warto logiczn caego zdania, sprawdzajc w
tabelce jak warto przyjmuje implikacja, ktrej poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik
faszywy.
p (q r)
1 0 10 0
Ostatecznie widzimy, e cae zdanie jest faszywe, poniewa pod gwnym spjnikiem
otrzymalimy warto 0.

24

Uwaga na bdy!

Czstym bdem popenianym przez pocztkujcych jest niedostrzeganie, e

zdanie wizane przez spjnik jest zoone (np. nastpnik implikacji w powyszym
przykadzie). Osoba popeniajca taki bd moe myle, e ostateczny wynik naley
obliczy biorc pod uwag p jako poprzednik implikacji, a samo q jako jej nastpnik,
a wic:
p (q r)
1 1 100

LE!!!

Nie wolno tak jednak postpowa w adnym wypadku, poniewa nastpnikiem

implikacji jest cae wyraenie ujte w nawiasie, ktrego warto znajduje si pod jego
gwnym spjnikiem, a wic koniunkcj.

Przykad:
Obliczymy teraz warto logiczn zdania (p q) ~ r, przy zaoeniach: p 1, q 0, r
0, a wic:
(p q) ~ r
1
0
0
W tym przypadku gwnym spjnikiem jest alternatywa. Oba jej czony stanowi zdania
zoone (p q oraz ~ r), ktrych wartoci naley obliczy najpierw. Korzystamy do tego z
tabelek dla implikacji oraz dla negacji.
(p q) ~ r
1 0 0
0
(p q) ~ r
1 0 0
10
Gdy znamy wartoci logiczne obu czonw alternatywy, moemy obliczy ostateczny
wynik. Czynimy to korzystajc z tabelki dla alternatywy i biorc pod uwag wartoci
otrzymane pod implikacj oraz negacj, czyli gwnymi spjnikami obu czonw alternatywy.
(p q) ~ r
1 0 0 110

25

Przykad:
Obliczymy warto logiczn zdania: ~ (p q) (~ r ~ s) przy zaoeniach: p 1, q
0, r 1, s 0, a wic:
~ (p q) (~ r ~ s)
1 0
1
0
Gwnym spjnikiem jest tu oczywicie rwnowano. Obliczanie wartoci jej stron
rozpocz musimy od obliczenia wartoci koniunkcji w pierwszym nawiasie oraz negacji
zda prostych w drugim.
~ (p q) (~ r ~ s)
1
0
1 0 0
~ (p q) (~ r ~ s)
1 0 0
01
10
Nastpnie moemy okreli warto implikacji w drugim nawiasie, biorc pod uwag
wartoci otrzymane pod negacj r oraz negacj s (poniewa poprzednikiem i nastpnikiem
implikacji s zdania zoone ~ r i ~ s):
~ (p q) (~ r ~ s)
1 0 0
011 10
W tym momencie nie moemy jeszcze przystpi do okrelenia wartoci logicznej
rwnowanoci, poniewa nie zostaa obliczona do koca warto jej lewej strony. Pierwszy
czon rwnowanoci to bowiem nie sama koniunkcja (p q), ale dopiero negacja tej
koniunkcji. Negacja jest tu gwnym spjnikiem (dopiero ona spina koniunkcj w cao),
musimy wic najpierw obliczy warto negacji:
~ (p q) (~ r ~ s)
011 10
1 1 0 0
Dopiero teraz moemy okreli warto caego zdania:
~ (p q) (~ r ~ s)
1 1 0 0 1 011 10

Uwaga na bdy!

Jeli negacja znajduje si przed nawiasem (jak w lewej stronie rwnowanoci w

przykadzie powyej), to odnosi si ona do caego zdania w nawiasie, a nie tylko do
jego pierwszego czonu. Aby pozna warto tej negacji (a zarazem caego zdania,

26

poniewa negacja jest jego gwnym spjnikiem) bierzemy pod uwag gwny
spjnik wyraenia w nawiasie, a wic:
~ (p q)
1 10 0

DOBRZE

a nie:
~ (p q)
0 10 0

LE!!!

Przykad:
Obliczymy warto formuy [(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z) przy zaoeniu, e zdania
reprezentowane przez wszystkie zmienne s prawdziwe, a zatem:
[(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z)
1
1
1
1
1
W schemacie powyszym gwnym spjnikiem jest koniunkcja czca zdanie w
nawiasie kwadratowym z zanegowanym zdaniem w nawiasie okrgym. W pierwszym kroku
musimy obliczy warto negacji zda prostych:
[(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z)
1
01 01
01
1
Teraz moemy obliczy warto logiczn rwnowanoci i implikacji w okrgych
nawiasach:
[(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z)
1 0 01 01
011 1
W kolejnym kroku obliczamy wartoci logiczne alternatywy oraz negacji formuy w
drugim okrgym nawiasie:
[(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z)
1 0 01 0 01 0 011 1
Poniewa znamy ju wartoci czonw gwnej koniunkcji, moemy okreli warto
logiczn caego zdania:
[(p ~ q) ~ r] ~ (~ s z)
1 0 010 01 0 0 011 1

27

1.3. TAUTOLOGIE I KONTRTAUTOLOGIE.

1.3.1. YK TEORII.
Jak atwo zauway, formuy mog okazywa si
ostatecznie schematami zda prawdziwych lub faszywych w
zalenoci od tego, jak warto przyjmuj zdania proste
wchodzce w ich skad. Przykadowo, gdy w schemacie p
~ q za obie zmienne podstawimy zdania prawdziwe, caa
implikacja okae si faszywa, gdy natomiast podstawimy za p
i q zdania faszywe, implikacja bdzie prawdziwa.
Wrd formu istniej jednak te takie, ktre daj zawsze taki sam wynik, bez wzgldu
na warto logiczn skadajcych si na nie zda prostych. Schematy, ktre w kadym
przypadku daj ostatecznie zdanie prawdziwe nazywamy tautologiami; schematy, ktre
generuj zawsze zdania faszywe kontrtautologiami.

1.3.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE STATUSU FORMU.

Przykad:
Obliczymy wartoci logiczne formuy (p q) (~ p q) przy wszystkich moliwych
podstawieniach zda prawdziwych i faszywych za zmienne zdaniowe. Poniewa mamy dwie
zmienne, mog zaj cztery sytuacje:
(p q) (~ p q)
0
0
0 0
0
1
0 1
1
0
1 0
1
1
1 1
Po obliczeniu wartoci wyrae w nawiasach, bdcych poprzednikiem i nastpnikiem
gwnej implikacji otrzymamy:
(p q) (~ p q)
0 1 0
101 0
101 1
0 1 1
1 0 0
010 0
1 1 1
011 1

28

Ostateczny wynik w kadym przypadku obliczamy nastpujco:

(p q) (~ p q)
0 1 0 1 101 0
0 1 1 1 101 1
1 0 0 1 010 0
1 1 1 1 011 1

Poniewa niezalenie od tego jak dobieralimy wartoci logiczne zmiennych

zdaniowych, otrzymalimy zawsze zdanie prawdziwe, badany schemat jest tautologi.

Przykad:
Sprawdzimy wartoci logiczne formuy (p ~ q) (p q) przy wszystkich moliwych
podstawieniach zda prawdziwych i faszywych za zmienne zdaniowe. Poniewa jest to do
prosty przykad i jego rozwizanie zapewne nie sprawi nikomu kopotu, nie bdziemy jego
analizy przeprowadza krok po kroku.
(p ~ q) (p q)
00 10 0 0 1 0
00 01 0 0 1 1
11 10 0 1 0 0
10 01 0 1 1 1

Badana formua daje nam wycznie zdania faszywe, niezalenie jakie zdania
podstawimy w miejsce zmiennych. Jest to wic kontrtautologia.

Przykad:
Zbadamy obecnie w podobny sposb formu:
(~ p ~ q) (p ~ q)
1 0 1 1 0 1 0 0 10
1 0 0 0 1 0 0 0 01
0 1 1 1 0 1 1 1 10
0 1 1 0 1 1 1 0 01

29

W badanej formule w zalenoci od tego, jakie zdania podstawialimy za zmienne

otrzymujemy ostatecznie czasem zdanie prawdziwe, a czasem faszywe. Formua nie jest wic
ani tautologi ani kontrtautologi.

30

1.4. SKRCONA METODA ZEROJEDYNKOWA.

1.4.1. YK TEORII.
Przedstawiona

powyej

metoda

badania

statusu

logicznego formuy (tego, czy jest ona tautologi,

kontrtautologi, czy te ani tym, ani tym) nie jest ani
najlepsza, ani jedyna. Pokazane przykady miay za zadanie
przede wszystkim usprawnienie umiejtnoci posugiwania
si tabelkami zero-jedynkowymi i wyrobienie sobie oglnej
intuicji czym jest tautologia i kontrtautologia.
Poznana metoda badania formu, polegajca na sprawdzaniu wszystkich moliwych
podstawie zer i jedynek, jest jeszcze moliwa do zaakceptowania w przypadku formu z
dwiema lub ewentualnie trzema zmiennymi zdaniowymi. W przypadku formu duszych
staje si na cakowicie niewydolna na przykad sprawdzenie statusu logicznego formuy
majcej cztery zmienne wymagaoby zbadania szesnastu moliwoci. Mona sobie wyobrazi
ile czasu by to zajo i jak atwo mona by si byo w trakcie tych oblicze pomyli.
Dlatego te do badania formu wykorzystuje si zwykle tak zwan skrcon metod
zero-jedynkow (nazywan te metod nie wprost), ktra pozwala na udzielenie odpowiedzi,
czy dana formua jest tautologi lub kontrtautologi czsto ju po rozpatrzeniu jednego
przypadku.
Skrconej metodzie badania statusu logicznego formu powicimy znaczn ilo czasu,
poniewa omwimy przy tej okazji rnego rodzaju problemy, jakie mog si pojawi przy
zastosowaniu tabelek zero-jedynkowych rwnie przy innych okazjach, na przykad przy
sprawdzaniu poprawnoci wnioskowa.

Oglna idea metody skrconej.

Wyobramy sobie, e chcemy si dowiedzie, czy formua jest tautologi, na razie
jeszcze przy pomocy zwykej metody polegajcej na badaniu wszystkim moliwych
podstawie zer i jedynek. Co by mona byo powiedzie, gdyby ju w pierwszym przypadku
pod gwnym spjnikiem badanego schematu pojawio si zero? Oczywicie wiedzielibymy,
e formua na pewno ju nie jest tautologi, bo przecie tautologia musi za kadym razem
wygenerowa zdanie prawdziwe. Wiedz t uzyskalibymy ju po rozpatrzeniu jednego

31

przypadku, wic nie byo by potrzeby rozwaania kolejnych. Moglibymy udzieli w 100%
pewnej odpowiedzi badana formua nie jest tautologi.
Na powyszej obserwacji opiera si wanie skrcona metoda zero-jedynkowa. Polega
ona bowiem na poszukiwaniu ju w pierwszym podejciu takich podstawie zer i jedynek dla
zmiennych zdaniowych, aby wykluczy moliwo, e formua jest tautologi. Dokadniejszy
opis metody skrconej najlepiej przedstawi jest na przykadzie.

1.4.2. PRAKTYKA: WYKORZYSTANIE METODY SKRCONEJ.

Przykad:
Zbadamy przy pomocy metody skrconej, czy tautologi jest formua (p q) (p q).
Gdybymy chcieli ju w pierwszej linijce stwierdzi, e formua nie jest tautologi,
musielibymy znale takie podstawienia zmiennych, aby pod gwnym spjnikiem pojawio
si zero. Od tego wic zaczniemy:
(p q) (p q)
0
Wiemy zatem, e w poszukiwanym przez nas przypadku 0 musiaoby pojawi si pod
spjnikiem implikacji. Gdy spojrzymy teraz do tabelki dla implikacji, zobaczymy, e moe
by ona faszywa tylko w jednym przypadku mianowicie jej poprzednik musi by
prawdziwy, a nastpnik faszywy. Aby wic w naszym przykadzie 0 mogo si pojawi tam,
gdzie je postawilimy, prawdziwa musiaaby okaza si implikacja w pierwszym nawiasie, a
faszywa alternatywa w drugim. Otrzymujemy wic:
(p q) (p q)
1
0
0

Uwaga na bdy!

Niektrzy pocztkujcy adepci logiki widzc w tabelce, e aby implikacja bya

faszywa, p musi by 1, a q 0, wpisuj jedynki pod wszelkimi moliwymi
zmiennymi p w formule, a zera pod wszystkimi q, np.:
(p q) (p q)
1
0 0 1 0

LE!!!

32

Jest to oczywicie bd. Zmienne p i q z tabelki naley rozumie umownie,

jako dowolny poprzednik i nastpnik implikacji. W naszym konkretnym przypadku
poprzednikiem nie jest pojedyncze zdanie p, ale caa implikacja p q (i to wanie
caa ta implikacja powinna posiada warto 1), za nastpnikiem nie proste zdanie
q, ale alternatywa p q (i to ona musi by faszywa), a wic:
(p q) (p q)
1
0
0

DOBRZE

W pierwszym nawiasie otrzymalimy jedynk przy implikacji. W tabelce dla tego

spjnika widzimy, e jedynka moe si przy nim pojawi w trzech rnych sytuacjach.
Poniewa nie wiemy, ktry wariant wybra, zostawiamy na razie t implikacj i
przechodzimy do drugiego nawiasu. Mamy tu faszyw alternatyw. W tabelce dla
alternatywy widzimy, e jest ona faszywa tylko w jednym przypadku gdy oba jej czony s
faszywe. Tu zatem nie mamy adnego wyboru. Musimy wpisa zera pod obydwiema
zmiennymi zdaniowymi:
(p q) (p q)
1
0 00 0
W tym momencie dowiedzielimy si, jakie powinny by wartoci logiczne zmiennych p
i q. Jako e wartoci te musz by oczywicie takie same w caym wyraeniu (nie moe by
tak, aby jedno zdanie byo w jednym miejscu prawdziwe, a w drugim faszywe),
przepisujemy je we wszystkie miejsca, gdzie zmienne p i q wystpuj:
(p q) (p q)
0 1 0 0 00 0
Widzimy, e wpisalimy wartoci logiczne we wszystkie moliwe miejsca. Pozostaje
nam jeszcze sprawdzi, czy wszystko si zgadza. Jeeli gdzie moga wkra si jaka
nieprawidowo, to jedynie w ostatnim kroku tam gdzie przepisalimy wartoci zmiennych
p i q. Sprawdzamy zatem w tabelce, czy implikacja moe by prawdziwa (tak wyszo w
naszym przykadzie), gdy jej poprzednik i nastpnik s faszywe (te wartoci zmiennych
przepisalimy z drugiego nawiasu). Wszystko si zgadza, implikacja taka jest prawdziwa. W
innych miejscach formuy te wszystko musi si zgadza, poniewa wczeniej wszdzie
wpisywalimy wartoci logiczne wprost z tabelek.
Tak wic ju w pierwszej linijce pokazalimy, e badana formu moe okaza si
schematem zdania faszywego, a zatem nie jest ona na pewno tautologi.

33

Uwaga na bdy!

W powyszym przykadzie wykazalimy jedynie, e formua nie jest tautologi.

Nie znaczy to jednak, i jest ona kontrtautologi. Aby stwierdzi, e schemat jest
kontrtautologi, musielibymy mie pewno, e generuje on tylko i wycznie zdania
faszywe. My natomiast pokazalimy jedynie, e daje on takie zdanie w przynajmniej
jednym przypadku. Sprawdzenie, czy formua jest kontrtautologi wymagaoby
obecnie posuenia si metod skrcon w inny sposb lub zastosowania metody
zwykej. Na razie wiemy tylko i wycznie, e nie jest ona tautologi.

Przykad:
Sprawdzimy przy pomocy skrconej metody, czy tautologi jest formua:
(p q) (p q)
Jak zawsze w metodzie skrconej zaczynamy od sprawdzenia, czy formua moe sta si
schematem zdania faszywego, a zatem, czy pod gwnym spjnikiem moe pojawi si 0.
(p q) (p q)
0
Podobnie jak w poprzednim przykadzie mamy zero przy implikacji. Z tabelki dla tego
spjnika wiemy, e w takim przypadku prawdziwy musi by poprzednik implikacji (a wic
koniunkcja w pierwszym nawiasie), a faszywy nastpnik (implikacja w drugim nawiasie):
(p q) (p q)
0
1
0
W pierwszym nawiasie mamy prawdziw koniunkcj. Z tabelki widzimy, e taka
sytuacja moliwa jest tylko w jednym przypadku oba czony koniunkcji musz by
prawdziwe:
(p q) (p q)
111 0
0
Skoro znamy ju wartoci zmiennych p i q przepisujemy je wszdzie, gdzie te zmienne
wystpuj:
(p q) (p q)
111 0 1 0 1
Podobnie jak poprzednio, musimy teraz jeszcze sprawdzi, czy wartoci, ktre
przepisalimy w ostatnim kroku zgadzaj si z tymi, ktre wpisalimy wczeniej. W tym
34

momencie natykamy si na co dziwnego. Okazuje si otrzymalimy faszyw implikacj,

ktrej zarwno poprzednik, jak i nastpnik s zdaniami prawdziwymi. Ale przecie sytuacja
taka jest cakowicie niezgodna z tabelkami! Otrzymalimy ewidentn sprzeczno co, co
nie ma prawa wystpi:
(p q) (p q)
111 0 1 0 1
O czym moe wiadczy pojawienie si sprzecznoci? Aby to zrozumie, dobrze jest
przeledzi cay tok rozumowania od samego pocztku. Zaoylimy na pocztku 0 pod
gwnym spjnikiem caej formuy. Nastpnie wycigalimy z tego konsekwencje, wpisujc
wartoci, ktre musiayby by si pojawi, aby zaoone 0 faktycznie mogo wystpi.
Postpujc w ten sposb doszlimy do sprzecznoci. Wynika z tego, e nasze zaoenie nie
daje si utrzyma. Zero pod gwnym spjnikiem nie moe si pojawi, poniewa
prowadzioby to do sprzecznoci. A skoro pod gwnym spjnikiem nie moe by nigdy 0, to
znaczy e zawsze jest tam 1, a to z kolei wiadczy, e badana formua jest tautologi.
Tautologiczno formuy wykazana zostaa w jednej linijce. Po prostu zamiast
pokazywa, e badany schemat zawsze daje zawsze zdania prawdziwe, udowodnilimy, e
nie moe wygenerowa on zdania faszywego.

UWAGA!
Sposb, w jaki rozwizany zosta powyszy przykad, nie jest jedynym moliwym.
Zobaczmy, jak mona to byo zrobi inaczej.
Rozpoczynamy tak samo, wpisujc 0 pod gwn implikacj, a nastpnie 1 przy jej
poprzedniku i 0 przy nastpniku:
(p q) (p q)
1
0
0
Zauwamy teraz, e wcale nie musimy zaczyna od prawdziwej koniunkcji w pierwszym
nawiasie. Rwnie w drugim nawiasie mamy bowiem tylko jedn moliwo wpisania
kombinacji zer i jedynek. Aby umieszczona tam implikacja bya faszywa, prawdziwy musi
by jej poprzednik, a faszywy nastpnik:
(p q) (p q)
1
0 1 0 0

35

Gdy przepiszemy teraz otrzymane wartoci zmiennych do pierwszego nawiasu

otrzymamy:
(p q) (p q)
1 10 0 1 0 0
Okazuje si, e tym razem rwnie otrzymujemy sprzeczno, tyle e w innym miejscu:
(p q) (p q)
1 10 0 1 0 0

Uyteczna wskazwka:
Gdy sprawdzamy, czy formua jest tautologi przy pomocy metody skrconej, nie jest
istotne, gdzie pojawi si sprzeczno. Czsto moe ona wystpi w rnych miejscach, w
zalenoci od tego, w jakiej kolejnoci wpisywalimy symbole 0 i 1 do formuy.

Wracajc do omawianego przykadu, zobaczmy jeszcze inny sposb, w jaki sprzeczno

moga si ujawni. Zaczynamy tak jak poprzednio:
(p q) (p q)
1
0
0
Teraz zauwaamy, e obu nawiasach mamy tylko jedn moliwo wpisania kombinacji
0 i 1 jedynek, wic je od razu jednoczenie wpisujemy:
(p q) (p q)
111 0 1 0 0
Tym razem rwnie sprzeczno wystpia, cho moe nie jest to widoczne na pierwszy
rzut oka. Zmienna q okazuje si w jednym miejscu reprezentowa zdanie prawdziwe, a
jednoczenie w innym faszywe. Taka sytuacja oczywicie nie jest moliwa.
(p q) (p q)
111 0 1 0 0

Poniewa dla waciwego posugiwania si skrcon metod zero-jedynkow wane jest

zrozumienie caego toku rozumowania z ni zwizanego, przedstawimy go jeszcze raz.
Gdy chcemy dowiedzie si, czy schemat jest tautologi, zaczynamy od postawienia
symbolu 0 pod gwnym spjnikiem, aby sprawdzi, czy formua moe cho w jednym
przypadku wygenerowa zdanie faszywe.
Nastpnie wpisujemy zgodnie z tabelkami dla odpowiednich spjnikw symbole 0 i 1, w
taki sposb w jaki musiayby one wystpowa, aby zero pod gwnym spjnikiem mogo si
pojawi. Czynic to wpisujemy tylko to, co wiemy na pewno. Gdy w jakim miejscu mamy

36

dwie lub trzy moliwoci wpisania symboli, nie wpisujemy tam chwilowo nic i przechodzimy
dalej, szukajc miejsca, gdzie jest tylko jedna moliwo.
Gdy symbol 0 lub 1 pojawi si pod jak zmienn zdaniow, przepisujemy go wszdzie
tam, gdzie dana zmienna wystpuje w formule.
Na kocu sprawdzamy, czy w naszej formule nie pojawia si przypadkiem sprzeczno
(czy wszystko jest zgodne z tabelkami, czy te nie). Jeeli sprzeczno (niezgodno z
tabelkami) ma si gdzie pojawi, to dzieje si to na og tam, gdzie w ostatnim kroku
przepisalimy wartoci zmiennych. Jeeli sprzecznoci nigdzie nie ma, to znaczy, e formua
moe okaza si schematem zdania faszywego (takie zaoenie na pocztku przyjlimy
wpisujc 0 pod gwnym spjnikiem), a wiec nie jest ona tautologi. Gdy natomiast w
formule pojawi si sprzeczno, oznacza to, e nie moe ona wygenerowa zdania faszywego
(przyjte na pocztku zaoenie nie daje si utrzyma), a zatem jest ona tautologi.

DO ZAPAMITANIA.
Jeszcze raz caa procedura w telegraficznym skrcie:
1. Zakadamy 0 pod gwnym spjnikiem.
2. Wycigamy z przyjtego zaoenia wszelkie konsekwencje,
wpisujc 0 i 1, tam gdzie istnieje tylko jedna moliwo ich
wystpienia.
3. Sprawdzamy, czy wszystko si zgadza z tabelkami (czy nie ma sprzecznoci).
4. Ogaszamy wynik wedug recepty: jest sprzeczno formua jest tautologi, nie ma
sprzecznoci formua nie jest tautologi.

1.4.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Uwaga na negacje.
Badane przez logikw formuy s na og bardziej skomplikowane
od omwionych w powyszych przykadach. Pierwsze utrudnienie mog spowodowa obecne
w nich negacje.

Przykad:
(p q) (~ q ~ p)

37

Rozpoczynamy od postawienia 0 pod gwnym spjnikiem i wycigamy z tego pierwsz

konsekwencj:
(p q) (~ q ~ p)
1
0
0
Jedn moliwo wpisania kombinacji 0 i 1 mamy w drugim nawiasie. Aby implikacja
bya faszywa, jej poprzednik musi by prawdziwy, a nastpnik faszywy. Wane jest tu
jednak poprawne okrelenie co jest poprzednikiem i nastpnikiem badanej implikacji.
Poprzednikiem jest zdanie zoone ~ q, a wic jedynk wskazujc na jego prawdziwo
wpisujemy nad jego gwnym spjnikiem negacj; podobnie nastpnikiem jest zoone
zdanie ~ p i tu rwnie wskazujce jego faszywo 0 wpisujemy pod negacj:
(p q) (~ q ~ p)
1
0 1 0 0
Dopiero w tym momencie, korzystajc z tabelki dla negacji, moemy wpisa wartoci
zda p i q:
(p q) (~ q ~ p)
1
0 10 0 01
Po przepisaniu otrzymanych wartoci do pierwszego nawiasu otrzymujemy sprzeczno:
implikacja o prawdziwym poprzedniku i faszywym nastpniku nie moe by prawdziwa:
(p q) (~ q ~ p)
1 1 0 0 10 0 01
Badana formua jest zatem tautologi.

Przykad:
Zbadamy, czy tautologi jest formua (p ~ q) (~ p q)
Gwny spjnik stanowi tu alternatywa, ktra jest faszywa tylko w jednym przypadku
gdy oba jej czony s faszywe:
(p ~ q) (~ p q)
0
0
0
W pierwszym nawiasie mamy tylko jedn moliwo: aby implikacja bya faszywa jej
poprzednik p, musi by prawdziwy, a jej nastpnik ~ q, faszywy. Z tego ostatniego
moemy od razu wpisa, e prawdziwe musi by q:
(p ~ q) (~ p q)
1 0 01 0
0
Przepisujemy otrzymane wartoci p i q do drugiego nawiasu:

38

(p ~ q) (~ p q)
1 0 01 0 1 01
To jeszcze nie koniec zadania, poniewa nie mamy wpisanej wartoci negacji p. Skoro
jednak samo p jest prawdziwe, to jego negacja musi by faszywa:
(p ~ q) (~ p q)
1 0 01 0 0101
W powyszej formule nie wystpuje nigdzie sprzeczno. Czonami koniunkcji w
drugim nawiasie s: ~ p oraz q. Negacja p jest faszywa, a q prawdziwe koniunkcja takich
zda (0 i 1) zgodnie z tabelkami musi by faszywa.
Badana formua nie jest tautologi.

Formuy z wiksz iloci nawiasw.

W duszych formuach pewne utrudnienia sprawi moe wielo nawiasw
wskazujcych hierarchi spjnikw. W takich duszych formuach trzeba szczegln uwag
zwraca na wpisywanie symboli wartoci logicznych we waciwe miejsca oraz na dokadne
badanie, czy ostatecznie wystpia sprzeczno.

Przykad:
[(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ]
Gwnym spjnikiem badanej formuy jest implikacja wica wyraenia w
kwadratowych nawiasach. Aby implikacja bya faszywa, to jej poprzednik musi by
prawdziwy, a nastpnik faszywy symbole jedynki i zera wpisujemy wic pod gwnymi
spjnikami kadego z wyrae w kwadratowych nawiasach:
[(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ]
1
0
0
W przypadku prawdziwej alternatywy w pierwszym nawiasie mamy trzy moliwoci,
wic na razie pomijamy to miejsce. W przypadku faszywej implikacji w drugim nawiasie
kwadratowym moemy wpisa, e prawdziwy jest jej poprzednik czyli p, a faszywy
nastpnik czyli alternatywa w nawiasie. Z tego ostatniego faktu wnioskujemy o faszywoci
obu czonw alternatywy q oraz ~ r. W takim razie prawdziwe musi by oczywicie r:
[(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ]
1
0 1 0 0 001

39

Otrzymane wartoci zmiennych zdaniowych przepisujemy do wyraenia w pierwszym

kwadratowym nawiasie. Na ich podstawie obliczamy warto ~ p, a nastpnie wartoci
implikacji w nawiasach okrgych:
[(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ]
1 0 0 1 1 0 01 0 1 0 0 001
Teraz musimy sprawdzi, czy wszystko si zgadza. Ostatnie wartoci jakie wpisalimy,
to zera przy implikacjach w okrgych nawiasach. Wartoci te zgadzaj si wprawdzie z
wartociami zda tworzcych te implikacje (nie moe by inaczej przecie na podstawie
tych zda obliczylimy warto implikacji zgodnie z tabelkami), koliduj natomiast z
wartoci alternatywy, ktrej s czonami. W tym wanie miejscu tkwi sprzeczno by
moe nie cakiem widoczna na pierwszy rzut oka:
[(p q) (r ~ p)] [p (q ~ r) ]
1 0 0 1 1 0 01 0 1 0 0001
Badana formua jest zatem tautologi.

Gdy pozornie utkniemy.

Czasami moe si wydawa, e w badanej formule nie ma takiego miejsca, gdzie byaby
tylko jedna moliwo wpisania zer i jedynek. Czsto jednak okazuje si, e jest to tylko
zudzenie i po bliszej analizie znajdujemy odpowiednie wyjcie.

Przykad:
Sprawdzimy, czy tautologi jest formua:
[(p q) (p r)] [p (q r)]
Po postawieniu zera przy gwnej implikacji otrzymujemy jedynk przy koniunkcji w
pierwszym kwadratowym nawiasie oraz zero przy implikacji w drugim nawiasie
kwadratowym. Z prawdziwoci koniunkcji wycigamy wniosek o prawdziwoci obu jej

40

czonw, a z faszywoci implikacji o prawdziwoci p oraz faszywoci koniunkcji q r.

Warto p moemy przepisa w miejsca, gdzie zmienna ta jeszcze wystpuje:
[(p q) (p r)] [p (q r)]
0
1 1
1 1 1
0 1 0
W tym momencie mogoby si wydawa, e w kadym miejscu mamy po kilka
moliwoci wstawiania zer i jedynek. Jest to jednak tylko pozr. W dwch pierwszych
nawiasach okrgych mamy prawdziwe implikacje. Oglnie rzecz biorc implikacja jest
prawdziwa w trzech rnych przypadkach; zauwamy jednak, e my znamy obecnie rwnie
wartoci poprzednikw tych implikacji s one prawdziwe. Gdy spojrzymy do tabelki dla
implikacji, zobaczymy, e wrd trzech przypadkw, gdy jest ona prawdziwa, jest tylko jeden
taki, kiedy prawdziwy jest jej poprzednik w przypadku tym prawdziwy musi by rwnie
nastpnik implikacji. Tak wic w rzeczywistoci mamy tylko jedn moliwo okrelenia
wartoci zmiennych q i r w badanych implikacjach musz by one prawdziwe:
[(p q) (p r)] [p (q r)]
1 1 1 1 1 1 1 0 1 0
0
Po przepisaniu wartoci q i r w inne miejsca, gdzie zmienne te wystpuj, otrzymujemy
ewidentn sprzeczno w koniunkcji q i r:
[(p q) (p r)] [p (q r)]
1 1 1 1 1 1 1 0 1 0 10 1
Badana formua jest wic tautologi.

Uwaga na bdy!

Naley koniecznie zauway rnic pomidzy prawdziw implikacj z

prawdziwym poprzednikiem a prawdziw implikacj z prawdziwym nastpnikiem. W
pierwszym przypadku istnieje tylko jedna moliwo co do wartoci drugiego czonu
(musi by 1), natomiast w drugim s dwie moliwoci (0 lub 1):
pq
1 1 1

pq
? 1 1

Podobna rnica zachodzi pomidzy prawdziwymi implikacjami z faszywym

nastpnikiem i poprzednikiem:
pq
0 1 0

pq
0 1 ?

41

Zalenoci te powinny sta si jasne po dokadnym przeanalizowaniu tabelki dla

implikacji.

Przykad:
Zbadamy, czy tautologi jest formua: ~ (p q) [~ ( p q) (p r)]
Zaczynajc od postawienia zera przy gwnym spjniku, ktrym jest tu alternatywa,
otrzymujemy faszywe obydwa czony alternatywy, czyli negacj formuy p q (bo to
stojca przed nawiasem negacja jest tu gwnym spjnikiem) oraz alternatyw w nawiasie
kwadratowym:
~ (p q) [~ ( p q) (p r)]
0
0
0
Skoro faszywa jest negacja, to prawdziwa musi by formua, do ktrej negacja si
odnosi. Natomiast z faszywoci alternatywy w nawiasie kwadratowym, wnioskujemy o
faszywoci obu jej czonw:
~ (p q) [~ ( p q) (p r)]
0
1
0 0
0
0
Znowu mamy faszyw negacj, a wic prawdziwa jest negowana przez ni formua w
nawiasie. Skoro natomiast faszywa jest alternatywa p r, to faszywe s oba jej czony.
Warto zmiennej p przepisujemy tam, gdzie zmienna ta jeszcze wystpuje:
~ (p q) [~ ( p q) (p r)]
0 0 1
0 0 01
0 000
W pierwszym nawiasie mamy do czynienia z prawdziw implikacj o faszywym
poprzedniku. W takim wypadku nic jeszcze nie wiemy o nastpniku zgodnie z tabelkami
moe by on albo faszywy albo prawdziwy. Natomiast w przypadku prawdziwej alternatywy
z faszywym pierwszym czonem mamy tylko jedn moliwo drugi czon musi by
prawdziwy. Wpisujemy wic 1 pod q i przepisujemy j tam, gdzie zmienna ta jeszcze
wystpuje:
~ (p q) [~ ( p q) (p r)]
0 0 1 1 0 0 011 0 000
W powyszej formule nie wystpuje nigdzie sprzeczno, a zatem nie jest ona tautologi.

42

Uwaga na bdy!

W przypadku prawdziwej alternatywy rwnie nie w kadym przypadku moemy

obliczy warto drugiego czonu na podstawie znajomoci wartoci jednego czonu
oraz caej formuy. Moemy to uczyni jedynie wtedy, gdy alternatywa jest
prawdziwa, a jeden z jej czonw faszywy wtedy, zgodnie z tabelkami drugi musi
by prawdziwy:
pq
011

pq
110

pq
11?

pq
? 11

Podobnie w przypadku faszywej koniunkcji moemy obliczy warto drugiego

czonu, tylko wtedy, gdy pierwszy jest prawdziwy:
pq
100

pq
001

pq
00?

pq
?00

Gdy utkniemy powaniej...

Przykad:
Sprawdzimy, czy tautologi jest formua: {[p (q r)] (p r)} q
Po zaoeniu faszywoci caej formuy, otrzymujemy 1 przy koniunkcji w nawiasie
klamrowym i 0 przy q. Warto q oczywicie przepisujemy, tam gdzie jeszcze q si pojawia.
Z prawdziwoci koniunkcji wnioskujemy o prawdziwoci obu jej czonw:
{[p (q r)] (p r)} q
1 0
1
1
0 0
W tym momencie mogoby si wydawa, e zupenie nie wiadomo, co robi dalej.
Jednake przyjrzyjmy si bliej koniunkcji q r. Jeden z czonw tej koniunkcji jest faszywy
a zatem, zgodnie z tabelkami caa koniunkcja musi by faszywa.
{[p (q r)] (p r)} q
1 00
1
1
0 0
W tym momencie, na podstawie faktu, e prawdziwa implikacja z faszywym
nastpnikiem musi mie faszywy poprzednik, obliczamy warto zmiennej p 0, i
przepisujemy j, tam gdzie p wystpuje w alternatywie p q.
{[p (q r)] (p r)} q
0 1 00
1 01
0 0

43

Poniewa prawdziwa alternatywa z faszywym pierwszym czonem musi mie

prawdziwy drugi czon, wpisujemy 1 pod zmienn r w formule p r i przepisujemy t
warto do koniunkcji q r.
{[p (q r)] (p r)} q
0 1 001 1 011 0 0
Poniewa przy takich podstawieniach w powyszej formule nie wystpuje nigdzie
sprzeczno, nie jest ona tautologi.

WARTO ZAPAMITA.
Oto przypadki, gdzie mona obliczy warto zdania zoonego na
podstawie tylko jednego z jego czonw:
pq
00

pq
0 0

pq
11

pq
11

pq
0 1

pq
1 1

Oglnie obliczenie wartoci caego zdania zoonego jest moliwe na podstawie:

faszywoci jednego z czonw koniunkcji, prawdziwoci jednego z czonw alternatywy,
faszywoci poprzednika implikacji oraz prawdziwoci nastpnika implikacji.

Przykad:
Sprawdzimy, czy tautologi jest formua: {[~ (p q) r] (r p)} (p q)
Pierwsze kroki s oczywiste i wygldaj nastpujco:
{[~ (p q) r] (r p)} (p q)
0
1 1
1
0
W tym miejscu mogoby si wydawa, e wszdzie mamy po kilka moliwoci wpisania
zer i jedynek. Zauwamy jednak, e znamy warto koniunkcji p q w ostatnim nawiasie,
ktra to koniunkcja wystpuje te w jeszcze jednym miejscu. Moemy wic przepisa warto
tej koniunkcji, podobnie jak przepisujemy wartoci zmiennych:
{[~ (p q) r] (r p)} (p q)
0
1
1 1
0
0

44

Skoro koniunkcja p q jest faszywa, to jej negacja musi by prawdziwa. Na podstawie

prawdziwoci implikacji w nawiasie kwadratowym oraz prawdziwoci jej poprzednika
moemy obliczy warto r 1, i przepisa j:
{[~ (p q) r] (r p)} (p q)
1 0
1 1 1 1 1
0
0
Teraz moemy z atwoci obliczy warto p w implikacji r p (1) i przepisa j do
obu koniunkcji p q. Mamy wtedy faszyw koniunkcj z prawdziwym jednym czonem a
zatem faszywy musi by jej czon drugi q.
{[~ (p q) r] (r p)} (p q)
1 10 0 1 1 1 11 1
0 100
Przy takich podstawieniach nie ma adnej sprzecznoci, a zatem badana formua nie jest
tautologi.

PRAKTYCZNA RADA:
Co zrobi, gdy utkn i wydaje si, e nigdzie nie ma jednej moliwoci wpisania zer i
jedynek? Naley wwczas sprawdzi nastpujce rzeczy:
czy przepisaem wszystkie wartoci zmiennych w inne miejsca, gdzie zmienne
wystpuj,
czy wpisaem wartoci zmiennych, gdy obliczone s wartoci ich negacji lub wartoci
negacji, gdy obliczone s wartoci zmiennych (przy negacji jest zawsze tylko jedna
moliwo),
czy wpisaem wartoci przy spjnikach dwuargumentowych, gdy znane s wartoci
obu ich czonw,
czy moliwe jest obliczenia wartoci czonu jakiego spjnika na podstawie
znajomoci wartoci drugiego czonu oraz caego zdania,
czy moliwe jest gdzie wpisanie wartoci przy spjniku na podstawie znajomoci
wartoci logicznej jednego z jego czonw,
czy mona gdzie przepisa warto caego zdania zoonego.

Dwie moliwoci od samego pocztku.

Czasem ju na pocztku mamy dwie moliwoci wpisania kombinacji zer i jedynek, na
przykad gdy gwnym spjnikiem jest rwnowano.

45

Przykad:
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
Sprawdzenie, czy powysza formua moe by schematem zdania faszywego wymaga
rozpatrzenia dwch moliwoci:
1
0
0
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
0
0
1
W przypadku grnym zacz naley od prawej strony. Z faszywoci implikacji
wiemy, e prawdziwy musi by jej poprzednik, czyli koniunkcja q ~ r, natomiast faszywy
nastpniki ~ p. Z prawdziwoci koniunkcji wycigamy wniosek o prawdziwoci jej
czonw. Warto logiczna zda r i p jest oczywicie odwrotna do wartoci ich negacji:
1
0 1110 0 01
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
0
0
1
Po przepisaniu wartoci zmiennych do lewej strony rwnowanoci otrzymujemy:
1 1 1
0 0 11 10 0 01
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
0
0
1
Pozostaje nam jeszcze obliczenie wartoci implikacji q r. Poniewa jej poprzednik
jest prawdziwy, a nastpnik faszywy, implikacja ta powinna by faszywa:
1 1 10 0 0 11 10 0 01
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
0
0
1
Teraz musimy sprawdzi, czy to, co wpisalimy na kocu, nie stoi w sprzecznoci z
wartociami obliczonymi wczeniej. Faszywa implikacja q r jest jednoczenie
nastpnikiem implikacji w nawiasie kwadratowym o poprzedniku p. Otrzymujemy tu
sprzeczno, poniewa caa implikacja w kwadratowym nawiasie wysza nam prawdziwa, co
jest niemoliwe przy prawdziwym poprzedniku i faszywym nastpniku:
1 1 1 0 0 0 11 10 0 01
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
0
0
1

46

Uwaga na bdy!

Otrzymanie sprzecznoci w jednym z rozpatrywanych przypadkw nie stanowi

jeszcze dowodu, i badana formua jest tautologi. Naley pamita, e sprawdzanie
tautologicznoci formuy przy pomocy metody skrconej polega na stwierdzeniu
niemoliwoci wygenerowania przez dany schemat zdania faszywego. Poniewa w
badanym przykadzie ju na samym pocztku stwierdzilimy istnienie dwch
przypadkw w ktrych formua mogaby okaza si schematem zdania faszywego,
wyeliminowanie jednego z nich (co dotd zrobilimy), niczego jeszcze nie przesdza.

Musimy teraz zbada drugi, dolny przypadek. Tu oczywicie rozpoczynamy od lewej

strony, a otrzymane wartoci zmiennych przepisujemy do strony prawej.
1 1 1 0 0 0 11 10 0 01
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
1 0 1 0 0 0 1
0 1 1
Po obliczeniu wartoci negacji zda r oraz p, a nastpnie koniunkcji q ~ r,
otrzymujemy sprzeczno z prawej strony rwnowanoci:
1 1 1 0 0 0 11 10 0 01
[p (q r)] [(q ~ r) ~ p]
1 0 1 0 0 0 11 10 1 01
Dopiero teraz, gdy okazao si, e niemoliwe jest wygenerowanie przez badan formu
zdania faszywego na aden z dwch teoretycznie moliwych sposobw, moemy stwierdzi,
e schemat ten jest tautologi.

Przykad:
Zbadamy teraz, czy tautologi jest nastpujca formua:
[p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)]
Tu rwnie gwnym spjnikiem jest rwnowano, ktra moe da zdanie faszywe w
dwch przypadkach:
1
0
0
[p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)]
1
0
0

47

W grnym przypadku naley rozpocz od lewej strony. Po obliczeniu wartoci

zmiennych i przepisaniu ich na stron praw otrzymamy:
1 0 10 0 0 0 1
0 1 1 0
[p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)]
1
0
0
Teraz moemy obliczy warto negacji q, a nastpnie koniunkcji p ~ q oraz implikacji
p r na podstawie wartoci logicznej ich czonw:
1 0 10 0 0 0 11 1 0 1 10 0
[p (~ r q)] [(p ~ q) (p r)]
1
0
0
Okazuje si, e przy takim podstawieniu zer i jedynek w badanej formule nie wystpuje
adna sprzeczno. Pokazalimy zatem, e formua ta moe by schematem zdania
faszywego, a wic na pewno nie jest tautologi. Badanie drugiej, dolnej moliwoci nic tu
zmieni, wic moemy go zaniecha.

Czasem nie trzeba wiedzie wszystkiego.

Bywa, e nie musimy zna wartoci wszystkich zmiennych, aby stwierdzi, e formua
jest tautologi sprzeczno moe pojawi si ju wczeniej.

Przykad:
Zbadamy, czy tautologi jest formua: {[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p)
Po standardowo rozpocztym sprawdzaniu formuy otrzymujemy:
{[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p)
1 0
1 1
1
0 10 0 01
Teraz moemy obliczy warto koniunkcji q s na podstawie faszywoci jednego z jej
czonw oraz alternatywy p s na podstawie prawdziwoci p:
{[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p)
1 00
1 1 1
1
0 10 0 01
W pierwszym kwadratowym nawiasie mamy obecnie prawdziw implikacj z
faszywym nastpnikiem a zatem faszywy musi by rwnie jej poprzednik, czyli r. Po
przepisaniu wartoci r do drugiego nawiasu otrzymujemy w nim sprzeczno, wiadczc o
tym, e badana formua jest tautologi:
{[r (q s)] [(p s) r]} (~ q ~ p)
0 1 00
1 1 1 1 0 0 10 0 01

48

Zauwamy, e sprzeczno pojawia si, pomimo e nie poznalimy wartoci zmiennej s;

sprzeczno ta jest od s niezalena wystpiaby zarwno gdyby zdanie oznaczane przez s
byo prawdziwe, jak i wtedy, gdyby byo ono faszywe.

Moe te zdarzy si odwrotna sytuacja: sprzeczno nie pojawi si, niezalenie jakie
zdanie podstawilibymy za jak zmienn.

Przykad:
Zbadamy, czy tautologi jest formua: [(p q) r] ~ p.
Po zaoeniu 0 pod gwnym spjnikiem, niemal natychmiast otrzymujemy:
[(p q) r] ~ p
1 1
11 0 01
W obecnej sytuacji nie mamy adnych informacji pozwalajcych okreli warto zdania
oznaczanego przez q. Zauwamy jednak, e jakiekolwiek q by nie byo, na pewno w badanej
formule nie powstanie sprzeczno. W zwizku z tym moemy pod q wpisa dowoln
warto cokolwiek bowiem tam wpiszemy, wykaemy, e formua moe by schematem
zdania faszywego (nie ma w tym adnej sprzecznoci), a wic nie jest ona tautologi:
[(p q) r] ~ p
111 11 0 01

[(p q) r] ~ p
110 11 0 01

lub

Gdy nic ju nie wiadomo...

Czasami moe si zdarzy i tak, e w jakim momencie w badanej formule wszdzie s
pod dwie lub nawet trzy moliwoci wpisania kombinacji zer i jedynek.

Przykad:
Zbadamy, czy tautologi jest bardzo krtka formua (p q) (r s).
(p q) (r s)
1
0
0
W takiej sytuacji wszdzie mamy po trzy moliwoci. Nie powinno to jednak nikogo
szczeglnie przestraszy, cho na pocztku moe wyglda gronie. W istocie jest to sytuacja
taka sama, jaka pojawia si w ostatnim przykadzie, tyle e obecnie wystpia ju na
pocztku badania formuy i z niejako wikszym nateniem.

49

Przypomnijmy sobie jednak istot skrconej metody zero-jedynkowej. Polega ona na

poszukiwaniu takich podstawie zer i jedynek, aby formua daa zdanie faszywe. Tutaj ju na
pierwszy rzut oka mamy takich moliwoci sporo wystarczy zatem wybra dowoln z nich i
wpisa, na przykad:
(p q) (r s)
1 10 0 000
W ten sposb pokazujemy, e formua nie jest tautologi, poniewa staa si schematem
zdania faszywego.
Rwnie dobrym rozwizaniem byoby te na przykad takie:
(p q) (r s)
011 0 001

1.4.4. KONTRTAUTOLOGIE.
Jak dotd stosowalimy metod skrcon do badania, czy formua jest tautologi. Gdy
przy jej pomocy odkrywalimy, e formua tautologi nie jest, nie wiedzielimy jeszcze, czy
jest ona kontrtautologi, czy te moe by schematem zarwno zda prawdziwych, jak i
faszywych. Teraz zobaczymy, jak sprawdzi przy pomocy metody skrconej, czy formua
jest kontrtautologi.
Procedura sprawdzania, czy formua jest kontrtautologi rni si od sprawdzania
tautologicznoci jedynie wstpnym zaoeniem. Jak wiemy, kontrtautologia, to schemat
dajcy wycznie zdania faszywe. Aby zbada przy pomocy metody skrconej, czy formua
jest kontrtautologi, musimy wic sprawdzi, czy moe ona przynajmniej raz wygenerowa
zdanie prawdziwe. W praktyce wyglda to tak, e stawiamy 1 przy gwnym spjniku zdania
i znanymi ju sposobami wycigamy z tego wszelkie konsekwencje. Jeli okae si na kocu,
e otrzymalimy sprzeczno, bdzie to wiadczyo, e formua nie moe by schematem
zdania prawdziwego, a zatem jest kontrtautologi. Brak sprzecznoci pokae, e formua
przynajmniej raz moe wygenerowa zdanie prawdziwe, a wic nie jest kontrtautologi.

Przykad:
Zbadamy, czy kontrtautologi jest formua: ~ [(~ p q) (q p)].
Poniewa gwnym spjnikiem badanego schematu jest negacja, musimy sprawdzi, czy
istnieje moliwo, aby przy negacji tej pojawia si warto 1.

50

~ [(~ p q) (q p)]
1
W kolejnych krokach wycigamy wszelkie konsekwencje z przyjtego zaoenia. Jeeli
negacja ma by prawdziwa, to cae zdanie, do ktrego si ona odnosi (czyli alternatywa w
kwadratowym nawiasie) musi by faszywe. Jeli faszywa jest alternatywa, to faszywe
musz by oba jej czony (zdania w nawiasach okrgych). Otrzymujemy wic:
~ [(~ p q) (q p)]
0 0
0
1
W tym momencie mamy dwa miejsca, w ktrych istnieje tylko jedna moliwo
kombinacji zer i jedynek; nie jest istotne, od ktrego z nich zaczniemy. Gdy obliczymy
najpierw warto czonw alternatywy w pierwszym nawiasie otrzymamy:
~ [(~ p q) (q p)]
1 01 00 0
0
Po przepisaniu wartoci zmiennych p i q do drugiego nawiasu otrzymujemy w nim
ewidentn sprzeczno: implikacja z faszywym poprzednikiem i prawdziwym nastpnikiem
nie moe by faszywa.
~ [(~ p q) (q p)]
1 01 00 0 0 0 1
Widzimy zatem, e nie jest moliwa sytuacja, aby badana formua okazaa si
schematem zdania prawdziwego; jest wic ona na pewno kontrtautologi.
Zauwamy na marginesie, e gdybymy najpierw obliczyli warto czonw implikacji
w drugim nawiasie (gdzie te bya tylko jedna moliwo), to otrzymalibymy sprzeczno
przy alternatywie ~ p q.

Przykad:
Zbadamy czy kontrtatulogi jest formua {(p q) ~ [(p r) q]} (q r).
Zaczynamy od postawienia symbolu 1 przy gwnym spjniku, ktrym jest tu
koniunkcja pomidzy nawiasem klamrowym a okrgym. Z prawdziwoci tej koniunkcji
wnosimy o prawdziwoci obu jej czonw, czyli koniunkcji w nawiasie klamrowym i
implikacji w okrgym:
{(p q) ~ [(p r) q]} (q r)
1
1
1
Poniewa prawdziwa jest koniunkcja w nawiasie klamrowym, prawdziwe musz by oba
jej czony: implikacja p q oraz negacja wyraenia w nawiasie kwadratowym. Jeeli

51

prawdziwa jest negacja, to oczywicie faszywe musi by zdanie, do ktrego si ona odnosi,
czyli implikacja (p r) q. Z kolei, jeli faszywa jest implikacja, to prawdziwy musi by
jej poprzednik, a faszywy nastpnik:
{(p q) ~ [(p r) q]} (q r)
1
11
1
0 0 1
1
Obliczon warto zmiennej q przepisujemy we wszystkie miejsca, gdzie zmienna ta
wystpuje:
{(p q) ~ [(p r) q]} (q r)
1 0 11
1
0 0 1 01
Jedyne miejsce, w ktrym moemy co wpisa ze stuprocentow pewnoci, to pierwszy
nawias okrgy. Jeeli implikacja jest prawdziwa i jednoczenie ma faszywy nastpnik, to
faszywy musi by rwnie jej poprzednik. Oznaczamy wic p jako zdanie prawdziwe i
przepisujemy t warto tam, gdzie jeszcze zdanie to wystpuje:
{(p q) ~ [(p r) q]} (q r)
0 1 0 1 1 01
0 0 1 01
Obecnie moemy obliczy warto r w alternatywie p r. Jeeli alternatywa jest
prawdziwa, a jeden jej czon jest faszywy, to prawdziwy musi by czon drugi. Wpisujemy
wic 1 przy zmiennej r i przepisujemy t warto pod r w implikacji w ostatnim nawiasie:
{(p q) ~ [(p r) q]} (q r)
0 1 0 1 1 011 0 0 1 0 1 1
Poniewa nigdzie nie wystpuje tu sprzeczno, pokazalimy, e badana formua moe
by schematem zdania prawdziwego, a wic nie jest kontrtautologi.

1.4.5. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy przy pomocy metody skrconej mona od razu, w
jednej linijce stwierdzi status logiczny formuy zbada czy
jest ona tautologi, kontrtautologi czy te adn z nich?
To zaley jak na to spojrze. Badanie czy formua jest
tautologi wymaga innego zaoenia, ni badanie czy jest
kontrtatulogi, wic w zasadzie naley zbada przynajmniej dwie moliwoci. Jednake, gdy
otrzymamy wynik pozytywny (to znaczy, e formua jest tautologi lub jest
kontrtautologi), to wiemy od razu, e nie jest ona niczym innym. Gdy natomiast otrzymamy
wynik negatywny, to wiemy jedynie, e formua czym nie jest, dalej nie znajc jej
dokadnego statusu logicznego.
52

Czy formua moe nie da si sprawdzi, czy jest tautologi lub kontrtautologi przy
pomocy metody skrconej?
Sprawdzi przy pomocy metody skrconej da si zawsze. Jednake czasami ju na
pocztku moe pojawi si kilka moliwoci do zbadania (na przykad gdyby kto chcia
sprawdzi, czy tautologi jest formua z koniunkcj jako gwnym spjnikiem). W takich
wypadach metoda skrcona moe sta si nieefektywna i wcale nie mniej pracochonna od
metody zwykej.

53

1.5. PRAWDA LOGICZNA I ZDANIA WEWNTRZNIE

SPRZECZNE.
1.5.1. YK TEORII.
Jeli schemat jakiego zdania jzyka naturalnego jest
tautologi, to zdanie takie nazywamy prawd logiczn.
Zdanie bdce prawd logiczn jest prawdziwe ze wzgldu na
znaczenie tylko i wycznie uytych w nim spjnikw
logicznych.
Zdania,

ktrych

schematy

kontrtautologiami

nazywamy faszami logicznymi lub zdaniami wewntrznie

sprzecznymi. Zdania takie s faszywe na mocy samych spjnikw logicznych, niezalenie
od treci zda skadowych.

1.5.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE, CZY ZDANIE JEST PRAWD

LOGICZN LUB FASZEM LOGICZNYM.
Sprawdzenie, czy zdanie jest prawd logiczn jest bardzo proste i wymaga poczenia
dwch umiejtnoci: zapisywania schematu zdania oraz sprawdzania, czy schemat jest
tautologi. Jeeli schemat badanego zdania okae si tautologi, stwierdzamy, e zdanie to
jest prawd logiczn, jeli schemat tautologi nie jest, zdanie nie jest rwnie prawd
logiczn.

Przykad:
Zbadamy bardzo proste zdanie: Jutro bdzie pada lub nie bdzie pada.
Schemat tego zdania, to oczywicie p ~ p. Formua p ~ p jest tautologi gdybymy
chcieli postawi 0 pod jej gwnym spjnikiem, okazao by si, e zdanie p musi by
jednoczenie prawdziwe i faszywe, a wic otrzymalibymy sprzeczno.
p~p
00 01
Poniewa schemat zdania okaza si tautologi, to o zdaniu Jutro bdzie pada lub nie
bdzie pada moemy powiedzie, e jest ono prawd logiczn. atwo zauway, e

54

faktycznie zdanie to nie moe okaza si faszywe cokolwiek stanie si jutro, niezalenie
jaka bdzie pogoda, zdanie stwierdza co, co na pewno si wydarzy.

Zauwamy, e takie bezwzgldnie prawdziwe wyraenia otrzymamy podstawiajc

dowolne zdanie za zmienn p w schemacie p ~ p, na przykad Zdam egzamin lub nie zdam
egzaminu, Nasz prezes jest mdrym czowiekiem lub nie jest on mdrym czowiekiem itp.

Przykad:
Sprawdzimy, czy prawd logiczn jest zdanie: O ile jest tak, e jeli Jan jest zakochany,
to jest zazdrosny, to jeli Jan nie jest zazdrosny, to nie jest zakochany.
Piszemy schemat zdania pamitajc o zastpowaniu tych samych zda prostych tymi
samymi zmiennymi:
(p q) (~ q ~ p)
p Jan jest zakochany, q Jan jest zazdrosny.
Nastpnie sprawdzamy, czy powysza formua jest tautologi:
(p q) (~ q ~ p)
1 1 0 0 10 0 01
Okazuje si, e formua nie moe sta si schematem zdania faszywego, a zatem jest
tautologi. W zwizku z tym badanie zdanie jest prawd logiczn.

Przykad:
Sprawdzimy, czy prawd logiczn jest zdanie: Jeli ten kamie jest diamentem, to
przecina szko lub jeli nie jest diamentem, to nie przecina szka.
(p q) (~ p ~ q)
1 0 0 0 01 0 10
Poniewa schemat okaza si tautologi, badane zdanie jest prawd logiczn.

Sprawdzenie, czy dane zdanie jest wewntrznie sprzeczne jest rwnie proste. Jak atwo
si domyli polega ono na napisaniu schematu zdania, a nastpnie zbadaniu, czy jest on
kontrtautologi.

55

Przykad:
Zbadamy czy zdanie Jeeli jestem za, to nie jestem przeciw, ale ja jestem za i jestem
przeciw jest wewntrznie sprzeczne.
(p ~ q) (p q)
1 1 01 1 1 1 1
Poniewa schemat badanego zdania jest kontrtautologi, samo zdanie jest wewntrznie
sprzeczne (jest faszem logicznym).

56

1.6. WYNIKANIE LOGICZNE.

1.6.1. YK TEORII.
Posugujc si schematami zda oraz tabelkami zerojedynkowymi mona sprawdza poprawno logiczn
prostych wnioskowa. W tym celu musimy najpierw
zapozna si z pojciem wynikania logicznego.
Mwimy, e z pewnego zdania A wynika (w szerokim
znaczeniu tego sowa) zdanie B, gdy nie jest moliwa
sytuacja, aby zdanie A byo prawdziwe, a jednoczenie B
faszywe. Czyli, ujmujc rzecz inaczej, w przypadku gdy ze zdania A wynika zdanie B, to gdy
tylko A jest prawdziwe, rwnie prawdziwe musi by B.
I tak na przykad, ze zdania Jan jest starszy od Piotra wynika zdanie Piotr jest modszy
od Jana, bo nie jest moliwe, aby pierwsze byo prawdziwe, a drugie faszywe (lub, jak kto
woli, gdy prawdziwe jest pierwsze zdanie, to i prawdziwe musi by drugie).
W logice pojciem wynikania posugujemy si w bardzo cisym sensie, mwic o tak
zwanym wynikaniu logicznym. W przykadzie powyej mielimy do czynienia z
wynikaniem w szerokim sensie, ale nie z wynikaniem logicznym. Stosunek wynikania
uzaleniony by tam od znaczenia sw starszy i modszy; w przypadku wynikania
logicznego to, e nie jest moliwa sytuacja, aby zdanie A byo prawdziwe, a B faszywe,
uzalenione jest tylko i wycznie od obecnych w nich staych logicznych (a wic, w
przypadku rachunku zda, od spjnikw logicznych).
To czy z jednego zdania wynika logicznie drugie moemy atwo sprawdzi przy pomocy
metody zero-jedynkowej, podobnie jak sprawdzamy, czy formua jest tautologi lub
kontrtautologi. Aby tego dokona, musimy najpierw napisa schematy obu zda. Schematy
te piszemy na og w specjalnej formie schemat pierwszego nad kresk, a pod kresk
schemat drugiego:
schemat zdania A

schemat zdania B
Nastpnie sprawdzamy, czy jest moliwa sytuacja, aby zdanie A byo prawdziwe, a B
faszywe. Wpisujemy symbol 1 przy gwnym spjniku zdania A, a 0 przy gwnym spjniku
zdania B i wycigamy z takich zaoe wszelkie konsekwencje podobnie jak to czynilimy

57

przy badaniu tautologii i kontrtautologii. Gdy okae si, e ostatecznie nigdzie nie wystpi
sprzeczno, bdzie to oznacza, e sytuacja gdzie zdanie A jest prawdziwe, a B faszywe
moe zaistnie, a wic, zgodnie z definicj wynikania, ze zdania A nie wynika logicznie
zdanie B. Gdy natomiast wycigajc konsekwencje z przyjtego zaoenia dojdziemy do
sprzecznoci, bdzie to wskazywa, e nie jest moliwe aby A byo prawdziwe a B faszywe,
a zatem, e ze zdania A wynika logicznie zdanie B.

DO ZAPAMITANIA:
W skrcie metoda badania czy z jednego zdania wynika zdanie drugie
wyglda nastpujco:

piszemy schematy zda;

zakadamy, e pierwsze zdanie jest prawdziwe, a drugie faszywe;

wycigajc z zaoonej sytuacji konsekwencje, sprawdzamy, czy moe ona wystpi;

jeeli otrzymamy sprzeczno, wiadczy to, e ze zdania A wynika logicznie zdanie

B; jeli sprzecznoci nie ma, ze zdania A nie wynika B.

1.6.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE, CZY Z JEDNEGO ZDANIA

WYNIKA DRUGIE.
Przykad:
Sprawdzimy, czy ze zdania Gospodarka rozwija si dobrze wtedy i tylko wtedy, gdy
podatki nie s wysokie, wynika logicznie zdanie Jeeli podatki s wysokie, to gospodarka nie
rozwija si dobrze.
Schematy powyszych zda wygldaj nastpujco:
p~q

q~p
p gospodarka rozwija si dobrze, q podatki s wysokie.

58

Uwaga na bdy!

Naley bezwzgldnie pamita o zastpowaniu tych samych zda prostych

wystpujcych w rnych miejscach przez te same zmienne.

Sprawdzamy teraz, czy moe zaj sytuacja, aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a
drugie faszywe.
1
p~q

q~p
0
Z faszywoci implikacji moemy okreli wartoci logiczne zmiennych p oraz q i
przenie je do pierwszego zdania:
11 1
p~q

q~p
1 0 01
Gdy na podstawie prawdziwoci q obliczymy warto prawej strony rwnowanoci
otrzymamy ewidentn sprzeczno prawdziw rwnowano z jednym czonem
prawdziwym, a drugim faszywym.
110 1
p~q

q~p
1 0 01
Widzimy zatem, e sytuacja aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a drugie faszywe nie
jest moliwa. Moemy zatem powiedzie, e ze zdania Gospodarka rozwija si dobrze wtedy
i tylko wtedy, gdy podatki nie s wysokie wynika logicznie zdanie Jeeli podatki s wysokie,
to gospodarka nie rozwija si dobrze.

59

Uwaga na bdy!

W opisany wyej sposb sprawdzamy zawsze, czy z pierwszego zdania wynika

zdanie drugie, a nie na odwrt. Zdarza si, i niektrzy nie zwracaj uwagi na t
istotn rnic i na zasadzie co z czego wynika beztrosko daj odpowied:
zdanie pierwsze wynika z drugiego. Jest to bardzo duy bd.

Przykad:
Sprawdzimy, czy ze zdania Jeli na imprezie by Zdzisiek i Wacek, to impreza si nie
udaa, wynika logicznie zdanie Jeli impreza si nie udaa, to by na niej Zdzisiek lub Wacek.
Schematy powyszych zda wygldaj nastpujco:
(p q) ~ r

~ r (p q)
Sprawdzamy teraz, czy moliwa jest sytuacja, aby pierwsze zdanie byo prawdziwe, a
drugie faszywe.
1
(p q) ~ r

~ r (p q)
0
Z faszywoci implikacji na dole atwo obliczamy wartoci ~ r, oraz p q, a nastpnie
samych zmiennych p, q i r. Wartoci tych zmiennych przenosimy do pierwszego zdania:
0 0 1 0
(p q) ~ r

~ r (p q)
1 0 0 0 0 0
Po obliczeniu wartoci koniunkcji p i q oraz negacji r, okazuje si, e w badanych
schematach wszystko si zgadza nie ma adnej sprzecznoci:
0 0 0 1 10
(p q) ~ r

~ r (p q)
1 0 0 0 0 0

60

Brak sprzecznoci wiadczy, e jak najbardziej moliwa jest sytuacja, aby pierwsze
zdanie byo prawdziwe, a drugie faszywe. Stwierdzamy zatem, e w tym wypadku zdanie
drugie nie wynika logicznie ze zdania pierwszego.

1.6.3. WYKORZYSTANIE POJCIA TAUTOLOGII.

Do sprawdzania, czy z jednego zdania wynika logicznie drugie zdanie, wykorzysta
mona rwnie pojcie tautologii. Jedno z waniejszych twierdze logicznych, tak zwane
twierdzenie o dedukcji, gosi bowiem co nastpuje: ze zdania A wynika logicznie zdanie B
wtedy i tylko wtedy, gdy formua A B jest tautologi.
Aby, posugujc si twierdzeniem o dedukcji, sprawdzi czy z jednego zdania wynika
drugie, musimy napisa schematy tych zda, nastpnie poczy je spjnikiem implikacji, po
czym sprawdzi, czy tak zbudowana formua jest tautologi. Jeli formua jest tautologi, to
oznacza to, i ze zdania pierwszego wynika logicznie zdanie drugie; jeli formua tautologi
nie jest, wynikanie nie zachodzi.

Przykad:
Sprawdzimy, tym razem przy pomocy twierdzenia o dedukcji, rozpatrywany ju
przykad czy ze zdania Gospodarka rozwija si dobrze wtedy i tylko wtedy, gdy podatki nie
s wysokie, wynika logicznie zdanie Jeeli podatki s wysokie, to gospodarka nie rozwija si
dobrze.
Formua powstaa z poczenia implikacj schematw zda wyglda nastpujco:
(p ~ q) (q ~ p)
Sprawdzenie, czy jest ona tautologi jest bardzo proste:
(p ~ q) (q ~ p)
1 101 0 10 01
Otrzymana sprzeczno wiadczy, e formua jest tautologi, a wic, zgodnie z
twierdzeniem o dedukcji, ze zdania pierwszego wynika logicznie zdanie drugie.

Przykad:
Sprawdzimy przy pomocy twierdzenia o dedukcji czy ze zdania Jeli na imprezie by
Zdzisiek i Wacek, to impreza si nie udaa, wynika logicznie zdanie Jeli nie byo Zdzika i
nie byo Wacka, to impreza udaa si.
61

Po poczeniu implikacj schematw powyszych zda otrzymujemy formu:

[(p q) ~ p] [(~ p ~ q) r]
Po zaoeniu 0 pod gwnym spjnikiem otrzymujemy ostatecznie:
[(p q) ~ r] [(~ p ~ q) r]
000 1 10 0 101 10 0 0
Brak sprzecznoci wiadczy, e formua nie jest tautologi. A zatem ze zdania
pierwszego nie wynika logicznie zdanie drugie.

62

1.7. WNIOSKOWANIA.
1.7.1. YK TEORII.
Wnioskowanie jest to proces mylowy, podczas
ktrego na podstawie uznania za prawdziwe pewnych zda
(przesanek) dochodzimy do uznania kolejnego zdania
(konkluzji). Gdy kto na podstawie wiary, i jeli jaskki
rano nisko lataj, to po poudniu bdzie deszcz, oraz faktu, i
dzi rano jaskki nisko lataj, dochodzi do wniosku, e dzi
po poudniu bdzie pada, to jest to wanie wnioskowanie.
Badanie logicznej poprawnoci wnioskowania wie si cile z pojciem wynikania
logicznego. Mwimy bowiem, i wnioskowanie jest poprawne, jeli wniosek wynika
logicznie z przesanek. Gdy badalimy, czy z jednego zdania wynika logicznie drugie zdanie,
sprawdzalimy jednoczenie, jeszcze o tym nie wiedzc, poprawno bardzo prostego
wnioskowania, w ktrym pierwsze zdanie peni rol jedynej przesanki, a drugie wniosku.
Obecnie zajmiemy si wnioskowaniami z wiksz iloci przesanek.
Sprawdzenie poprawnoci wnioskowania rozpoczynamy od napisania schematw
wszystkich zda wchodzcych w jego skad. Schematy przesanek piszemy nad kresk,
schemat wniosku pod kresk. Taki, znany ju z poprzedniego rozdziau, ukad schematw
nazywamy regu wnioskowania (lub regu inferencji, albo po prostu regu).
Nazwa regua mogaby sugerowa, e jest to co zawsze poprawnego tak jednak nie
jest; wrd regu wyrniamy bowiem reguy dedukcyjne (inaczej mwic niezawodne) i
reguy niededukcyjne (zawodne). Regua dedukcyjna (niezawodna), to taka, w ktrej
wniosek wynika logicznie z przesanek, natomiast w przypadku reguy niededukcyjnej
(zawodnej) wniosek nie wynika logicznie z przesanek.
Badanie dedukcyjnoci reguy przeprowadzamy sprawdzajc, czy moliwa jest sytuacja,
aby wszystkie przesanki byy prawdziwe, a jednoczenie wniosek faszywy. Jeli sytuacja
taka moe wystpi (nigdzie nie pojawia si sprzeczno) to znaczy to, e dana regua jest
niededukcyjna (zawodna), a to z kolei wiadczy o tym, e oparte na tej regule wnioskowanie
jest z logicznego punktu widzenia niepoprawne. Gdy natomiast zaoenie prawdziwoci
przesanek i faszywoci wniosku doprowadzi do sprzecznoci, wiadczy to, e mamy do
czynienia z regu dedukcyjn (niezawodn), a zatem oparte na niej wnioskowanie jest
poprawne.

63

DO ZAPAMITANIA:
W

skrcie

sprawdzenie

poprawnoci

wnioskowania

wyglda

nastpujco:

piszemy schematy zda w postaci reguy;

zakadamy, e wszystkie przesanki s prawdziwe, a wniosek
faszywy;

wycigajc z zaoonej sytuacji konsekwencje, sprawdzamy, czy moe ona

faktycznie wystpi;

jeeli otrzymamy sprzeczno, wiadczy to, e regua jest dedukcyjna (niezawodna):

wniosek wynika logicznie z przesanek, a zatem badane wnioskowanie jest
poprawne; jeli sprzecznoci nie ma, to znak, e regua jest niededukcyjna
(zawodna): wniosek nie wynika z przesanek, a wic wnioskowanie jest logicznie
niepoprawne.

1.7.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE POPRAWNOCI

WNIOSKOWA.
Przykad:
Sprawdzimy poprawno wnioskowania: Jeli Wacek dosta wypat to jest w barze lub
u Zenka. Wacka nie ma w barze. Zatem Wacek nie dosta wypaty.
We wnioskowaniu tym widzimy dwa zdania stanowice przesanki oraz oczywicie
zdanie bdce wnioskiem. Wniosek poznajemy zwykle po zwrotach typu zatem, a wic
itp. Schematy zda uoone w formie reguy, na ktrej opiera si powysze wnioskowanie,
wygldaj nastpujco:
p (q r), ~ q

~p
Badajc, czy regua jest niezawodna, a wic, czy
wniosek wynika z przesanek, sprawdzamy, czy moliwa
jest sytuacja aby wszystkie przesanki byy prawdziwe, a
jednoczenie wniosek faszywy:
1
1
p (q r), ~ q

~p
0

64

Dalsze kroki, ktre musimy wykona przedstawiaj si nastpujco: obliczamy wartoci

zda p oraz q na podstawie znajomoci wartoci ich negacji; nastpnie przepisujemy te
wartoci i wiedzc, i prawdziwa implikacja z prawdziwym poprzednikiem musi mie
prawdziwy nastpnik, wpisujemy warto 1 nad spjnikiem alternatywy; znajc warto
alternatywy oraz jednego z jej czonw q, obliczamy warto r 1:
1 1 011 10
p (q r), ~ q

~p
01
Poniewa przy takich podstawieniach nie pojawia si nigdzie sprzeczno, wykazalimy
e moliwa jest sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy. Powysza
regua jest zatem zawodna, czyli jej wniosek nie wynika z przesanek. Na podstawie tych
faktw moemy da ostateczn odpowied, i badane wnioskowanie nie jest poprawne.

Przykad:
Zbadamy teraz poprawno wnioskowania bdcego modyfikacj rozumowania z
poprzedniego przykadu. Jeli Wacek dosta wypat to jest w barze lub u Zenka. Wacka nie
ma w barze. Zatem Wacek nie dosta wypaty lub jest u Zenka.
Badajc regu, na ktrej oparte jest wnioskowanie zaczynamy nastpujco:
1
1
p (q r), ~ q

~pr
0
Nastpnie obliczamy wartoci czonw alternatywy we wniosku oraz warto q.
Wartoci te przepisujemy do pierwszej przesanki i stwierdzamy, e faszywa musi by
alternatywa (q r), poniewa faszywe s oba jej czony. Po bliszym przyjrzeniu si
implikacji odkrywamy w niej sprzeczno:
1 1 000 10
p (q r), ~ q

~pr
010 0

65

Pokazalimy, e tym razem nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a
wniosek faszywy. Powysza regua jest zatem niezawodna, a badane wnioskowanie
poprawne.

UWAGA!
Badajc dedukcyjno regu, podobnie jak przy sprawdzaniu czy formua jest tautologi
lub kontrtautologi, sprzecznoci mog pojawi si w rnych miejscach. Na przykad w
powyszym przykadzie ostateczny wynik mg wyglda nastpujco:
1 1 010 10
p (q r), ~ q

~pr
010 0
Oczywicie jest to rwnie dobre rozwizanie.

Przykad:
Sprawdzimy poprawno nastpujcego wnioskowania: Jeli Lolek jest agentem, to
agentem jest te Bolek, za nie jest nim Tola. Jeli Bolek jest agentem, to jest nim te
Lolek lub Tola. Jeli jednak Tola nie jest agentem, to jest nim Lolek a nie jest
Bolek. Tak wic to Tola jest agentem.
Regua na ktrej oparte jest powysze wnioskowanie wyglda nastpujco:
p (q ~ r), q (p r), ~ r (p ~ q)

r
Po zaoeniu prawdziwoci przesanek oraz faszywoci wniosku, a nastpnie
przepisaniu wszdzie wartoci r otrzymujemy:
1
0
1
0
01
p (q ~ r), q (p r), ~ r (p ~ q)

r
0
Teraz moemy obliczy warto negacji r. W trzeciej przesance majc prawdziw
implikacj z prawdziwym poprzednikiem stwierdzamy, e prawdziwy musi by jej nastpnik
koniunkcja p ~ q. Teraz atwo obliczamy wartoci p oraz q i przepisujemy je. Po

66

obliczeniu wartoci koniunkcji w pierwszej przesance oraz alternatywy w drugiej

otrzymujmy:
1 1 00 10 0 1 110 101 1 110
p (q ~ r), q (p r), ~ r (p ~ q)

r
0
Sprzeczno w pierwszej przesance pokazuje, i nie jest moliwa sytuacja, aby
przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy. Wnioskowanie jest wic poprawne.

1.7.3. WYKORZYSTANIE POJCIA TAUTOLOGII.

Do sprawdzenia poprawnoci wnioskowania mona rwnie wykorzysta pojcie
tautologii, w podobny sposb, jak to czynilimy przy okazji sprawdzania, czy z jednego
zdania wynika logicznie drugie zdanie. Twierdzenie o dedukcji mwi bowiem, e regua jest
niezawodna (a zatem oparte na niej wnioskowanie poprawne) gdy tautologi jest implikacja,
ktrej poprzednik stanowi poczone spjnikami koniunkcji przesanki, a nastpnik
wniosek.

Przykad:
Zbadamy przy pomocy twierdzenia o dedukcji nastpujce wnioskowanie:
Jeeli to nie Ted zastrzeli Billa, to zrobi to John. Jeli za John nie zastrzeli Billa, to
zrobi to Ted lub Mike. Ale Mike nie zastrzeli Billa. Zatem to Ted zastrzeli Billa.
Regua na ktrej opiera si wnioskowanie wyglda nastpujco:
~ p q, ~ q (p r), ~ r

p
Aby mc skorzysta z twierdzenia o dedukcji musimy zbudowa implikacj, ktrej
poprzednik bd stanowi poczone spjnikami koniunkcji przesanki, a nastpnik
wniosek. Praktycznie czynimy to tak, e bierzemy w nawias pierwsz przesank, czymy j
koniunkcj z wzit w nawias drug przesank, bierzemy powstae wyraenie w nawias i
czymy koniunkcj z wzit w nawias trzeci przesank, nastpnie bierzemy wszystkie
przesanki w jeden najwikszy nawias i czymy to wyraenie z wnioskiem przy pomocy
symbolu implikacji:
{(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p

67

Nastpnie sprawdzamy, czy formua ta jest tautologi. Poniewa w powyszym

schemacie mamy bardzo duo nawiasw, trzeba to robi bardzo uwanie. Wane jest, aby
dobrze zlokalizowa gwny spjnik poprzednika implikacji:
{(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p
1

0 0

Poniewa mamy prawdziw koniunkcj, to prawdziwe musz by oba jej czony

koniunkcja w nawiasie klamrowym oraz ~ r. Znowu mamy prawdziw koniunkcj, z czego
wnioskujemy o prawdziwoci implikacji ~ p q oraz ~ q (p r). Wartoci p i r moemy
przepisa tam, gdzie zmienne te jeszcze wystpuj:
{(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p
10 1

1 0

110 0 0

W pierwszym nawiasie majc prawdziw implikacj z prawdziwym poprzednikiem

moemy obliczy warto q 1. Po przepisaniu jej oraz obliczeniu wartoci ~ q i alternatywy
p r otrzymujemy:
{(~ p q) [ ~ q (p r)]} ~ r p
10 1 1 1

01 1 00 0

110 0 0

Przy takim podstawieniu symboli 0 i 1 w badanej formule nie wystpuje nigdzie

sprzeczno. Formua nie jest wic tautologi, z czego wnioskujemy, e regua na ktrej
opiera si wnioskowanie jest zawodna, a samo wnioskowanie niepoprawne.

Uwaga na bdy!

W powyszym przykadzie badalimy niezawodno (dedukcyjno) reguy

korzystajc z pojcia tautologii. Nie wolno jednak myli poj i mwi na przykad, e
regua jest (bd nie jest) tautologi, albo e formua jest (lub nie jest) dedukcyjna.
Podkrelmy wic:
Tautologi moe by (lub nie by) pojedyncza formua.
Dedukcyjna (niezawodna) moe by (lub nie by) regua, czyli cig formu.
Mona bada dedukcyjno reguy korzystajc z pojcia tautologii, ale wtedy
musimy najpierw zbudowa odpowiedni formu.

68

1.7.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czym wnioskowanie rni si od wynikania?
Wnioskowanie to pewien proces mylowy zachodzcy w
gowie rozumujcej osoby, lub przykadowo zapisany na papierze.
Wynikanie natomiast to zwizek mogcy zachodzi pomidzy
przesankami i wnioskiem. Wnioskowanie moe by logicznie
poprawne wtedy gdy midzy przesankami a wnioskiem zachodzi stosunek wynikania, lub
logicznie niepoprawne, gdy stosunek taki nie zachodzi.

Czym rni si sprawdzenie poprawnoci wnioskowania, od sprawdzenia, czy z jednego

zdania wynika logicznie drugie zdanie?
Praktycznie niczym si nie rni. Wnioskowania mog mie rn ilo przesanek:
jedn, dwie, trzy,... dziesi,... szedziesit itd. Sprawdzajc czy wnioskowanie jest
poprawne, sprawdzamy czy wniosek wynika logicznie z przesanek. Gdy mamy
wnioskowanie z tylko jedn przesank, po prostu sprawdzamy, czy wniosek z niej wynika, a
wic czy z jednego zdania wynika drugie zdanie. Mwic jeszcze inaczej: sprawdzenie, czy z
jednego zdania wynika drugie zdanie jest po prostu sprawdzeniem poprawnoci
wnioskowania majcego tylko jedn przesank.

69

SOWNICZEK.
Amfibolia wyraenie wieloznaczne, dopuszczajce kilka moliwoci interpretacji. Na
gruncie rachunku zda amfiboliami s wyraenia, w ktrych nie jest jednoznacznie okrelony
spjnik gwny. Np. p q r moe by rozumiane jako implikacja (p q) r, bd te
jako alternatywa p (q r). W jzyku naturalnym amfiboli jest na przykad zdanie:
Oskarony zakopa up wraz z teciow.
Fasz logiczny (zdanie wewntrznie sprzeczne) zdanie, ktrego schematem jest
kontrtautologia.
Formua wedug cisej definicji formua jest to wyraenie zawierajce zmienne.
Moemy rwnie powiedzie, i formu danego rachunku logicznego nazywamy kade
poprawnie zbudowane wyraenie tego rachunku. Formuami klasycznego rachunku zda s
np.: p, ~ q, (p q) ~ r, p ~ (r s), natomiast nie s formuami tego rachunku
wyraenia: p ~ q, (p q), p q.
Kontrtautologia formua bdca schematem wycznie zda faszywych.
Prawda logiczna zdanie, ktrego schematem jest tautologia.
Regua (regua wnioskowania, regua inferencji) cig formu wrd ktrych
wyrnione s przesanki i wniosek. Mona powiedzie, e regua jest schematem caego
wnioskowania, tak jak formua jest schematem pojedynczego zdania.
Regua dedukcyjna (regua niezawodna) regua w ktrej niemoliwe jest, aby
przesanki stay si schematami zda prawdziwych, natomiast wniosek schematem zdania
faszywego. Oparte na takiej regule wnioskowanie jest logicznie poprawne (dedukcyjne).
Schemat gwny zdania jest to schemat zawierajcy wszystkie spjniki logiczne
dajce si wyodrbni w zdaniu (najduszy moliwy schemat danego zdania). Np. w
przypadku zdania Jeeli nie zarobi wystarczajco duo lub oblej sesj na uczelni to nie
pojad na wakacje, formua p q (p nie zarobi wystarczajco duo lub oblej sesj na
uczelni, q nie pojad na wakacje) nie jest jego schematem gwnym. Schemat gwny tego
zdania wyglda nastpujco: (~ p q) ~ r. (p zarobi wystarczajco duo, q oblej
sesj na uczelni, r pojad na wakacje). Mwic schemat zdania rozumiemy przez to na
og domylnie schemat gwny.
70

Spjnik gwny spjnik niejako wicy w cao ca formu. W kadej formule

musi by taki spjnik i moe by on tylko jeden. W formule (p q) r spjnikiem gwnym
jest implikacja, w formule p (q r) alternatywa, natomiast w ~ [(p q) r] negacja.
Spjnik logiczny spjnikami logicznymi s wyraenia nieprawda, e; lub; i;
jeli...,to...;wtedy i tylko wtedy w znaczeniu cile zdefiniowanym w tabelkach zerojedynkowych.
Staa logiczna stae logiczne wraz ze zmiennymi i znakami interpunkcyjnymi
(nawiasami) skadaj si na jzyk danego rachunku logicznego. Do staych logicznych KRZ
zaliczamy spjniki logiczne.
Tautologia formua bdca schematem wycznie prawdziwych zda. Innymi sowy,
tautologia jest to formua, ktra nie jest w stanie sta si schematem zdania faszywego,
niezalenie od tego, jakie zdania podstawialibymy za obecne w niej zmienne.
Warto logiczna zdania prawdziwo lub faszywo zdania.
Wnioskowanie proces mylowy, podczas ktrego na podstawie uznania za prawdziwe
pewnych zda (przesanek) dochodzimy do uznania kolejnego zdania (konkluzji).
Zdanie mwic zdanie rozumiemy przez to w logice zdanie w sensie logicznym.
Zdaniami w sensie logicznym s tylko zdania oznajmujce.
Zdanie proste zdanie w ktrym nie wystpuje aden spjnik logiczny.
Zmienna zdaniowa symbol, za ktry mona podstawi zdanie. W klasycznym
rachunku zda zmienne zdaniowe symbolizowane s na og przez litery p, q, r, s, itd.

71

Rozdzia II
SYLOGISTYKA.
WSTP.
Opisany w poprzednim rozdziale klasyczny rachunek zda nie jest niestety narzdziem
nadajcym si do analizy wszelkich rozumowa. Aby si o tym przekona, rozwamy
nastpujce rozumowanie: Kady jamnik jest psem. Kady pies jest ssakiem. Zatem kady
jamnik jest ssakiem. Nawet dla osoby nie znajcej logiki powinno by oczywiste, e jest to
rozumowanie poprawne. Ci, ktrzy cho w zarysach przypominaj sobie pojcie
wynikania logicznego atwo zauwa, e nie jest moliwe, aby przesanki byy prawdziwe,
a wniosek faszywy, a wic wniosek, jak si wydaje, wynika z przesanek. Sprbujmy
jednak zbada powysze rozumowanie na gruncie rachunku zda. Poniewa ani przesanki,
ani wniosek nie zawieraj w sobie spjnikw logicznych, ich schematami bd
reprezentujce zdania proste pojedyncze zmienne zdaniowe. Regua, na ktrej
wnioskowanie to jest oparte, wyglda zatem nastpujco:
p, q

r
Regua ta nie jest oczywicie dedukcyjna, gdy nic nie stoi na przeszkodzie, aby zasza
sytuacja:
1 1
p, q

r
0
Jaki mora wynika z powyszego przykadu? Kto mgby powiedzie, e logika jest
sprzeczna ze zdrowym rozsdkiem rozumowanie w sposb oczywisty poprawne okazao si
na gruncie logiki bdnym. Nie jest to jednak dobry wniosek. Prawda jest taka, e do analizy
powyszego przykadu uylimy niewaciwego narzdzia. Zamiast rachunku zda naleao
tu bowiem wykorzysta system nazywany sylogistyk (teori sylogizmw) lub czasem
rachunkiem nazw.
Na marginesie dodajmy, e sylogistyka jest najstarszym systemem logicznym
opracowana zostaa w IV w p.n.e przez greckiego filozofa Arystotelesa.

72

2.1. SCHEMATY ZDA.

2.1.1. YK TEORII.
Podobnie jak to byo w przypadku rachunku zda,
poznanie teorii sylogizmw rozpoczniemy od nauki
zapisywania schematw zda. Na gruncie sylogistyki rol
staych logicznych peni nie spjniki zdaniowe, ale cztery
nastpujce zwroty: kade... jest..., adne... nie jest...,
niektre... s..., niektre... nie s... . Sporzdzanie
schematw zda polega bdzie na wyszukiwaniu tych
zwrotw i zastpowaniu ich odpowiednimi symbolami.
Przyjo si, e zwrot kade... jest... oznaczany jest symbolem litery a, aden... nie jest...
literye, niektre... s... i, niektre... nie s... o. atwo zauway, e aby przy
uyciu takich zwrotw powstay sensowne wyraenia, w miejscach wykropkowanych
znajdowa si powinny nazwy, na przykad kady pies jest ssakiem, aden student nie jest
analfabet, niektrzy politycy nie s zodziejami itp. Z tego wanie powodu, e elementami
czonymi przez stae logiczne s tu nazwy, sylogistyka nazywana jest rachunkiem nazw.

W tym miejscu konieczne jest mae wyjanienie odnonie nazw. Nikt nie ma
wtpliwoci, e nazwami s takie wyraenia jak pies, ssak, student, czy zodziej. Trzeba
jednak koniecznie zaznaczy, e nazwa wcale nie musi skada si tylko z jednego
rzeczownika nazwami s rwnie na przykad takie wyraenia jak duy pies, pilny student
uniwersytetu, czy te zodziej poszukiwany listem goczym w caym kraju. Nazwy nie musz
te odnosi si jedynie do obiektw fizycznych mog one wskazywa rwnie byty
bardziej abstrakcyjne na przykad uczucia, wasnoci czy te procesy dziejce si w czasie.

73

Nazwami s wic wyraenia takie jak wielka mio, elazne zdrowie, egzamin z logiki, strach
przed sprawdzianem, wyprawa w kosmos lub zapalenie wyrostka robaczkowego.
Obiekty wskazywane przez nazwy okrelamy mianem desygnatw danej nazwy. Tak
wic na przykad kady z nas jest desygnatem nazwy czowiek. Zbir wszystkich desygnatw
nazwy to zakres (lub inaczej: denotacja) nazwy.
Problematyka nazw dokadniej zostanie omwiona w rozdziale IV.
Zmienne odpowiadajce nazwom w schematach sylogistycznych przyjo si oznacza
przy pomocy duych liter S oraz P symbole te pochodz one od aciskich nazw subiectum
podmiot, oraz praedicatum orzecznik.
Poniewa w sylogistyce mamy tylko cztery stae logiczne, a kada z nich moe czy
tylko dwie nazwy, w systemie tym istnieje moliwo napisania jedynie czterech rodzajw
schematw: S a P oznaczajcy zdanie kade S jest P, S e P adne S nie jest P, S i P
niektre S s P (lub: istniej S bdce P), oraz S o P niektre S nie s P (lub: istniej S nie
bdce P). Zdania tych czterech typw nazywamy zdaniami kategorycznymi.
Zdania kategoryczne typu kade S jest P oraz adne S nie jest P nazywamy zdaniami
oglnymi poniewa stwierdzaj one pewien fakt dotyczcych wszystkich obiektw
objtych nazw S; zdania typu niektre S s P oraz niektre S nie s P nazywamy zdaniami
szczegowymi bo mwi one tylko o niektrych S.
Dodatkowo zdania kade S jest P i niektre S s P okrelamy jako zdania twierdzce,
natomiast adne S nie jest P oraz niektre S nie s P zdaniami przeczcymi.
Oto tabelka systematyzujca powysze wiadomoci.
Zdania kategoryczne:
schemat

Zdanie

nazwa zdania

SaP

kade S jest P

zdanie oglno-twierdzce

SeP

adne S nie jest P

zdanie oglno-przeczce

SiP

niektre S s P (istniej S bdce P)

zdanie szczegowo-twierdzce

SoP

niektre S nie s P (istniej S nie bdce P)

zdanie szczegowo-przeczce

Naley zwrci uwag na specjalne, nieco inne od potocznego, znaczenie zda

szczegowych, jakie przyjmuj one w sylogistyce. Zwroty niektre oznaczaj tu bowiem
przynajmniej niektre, a nie tylko niektre.
Zdanie niektre S s P stwierdza tu tylko tyle, e istniej obiekty S bdce jednoczenie
P, nie mwic jednake rwnoczenie (wbrew temu, co si potocznie przyjmuje), i istniej

74

te obiekty S nie bdce P. Zdania niektre S s P nie naley wic rozumie, e tylko
niektre S s P, ale e istniej pewne S (by moe nawet wszystkie) bdce P.
Tak wic na przykad na gruncie sylogistyki za prawdziwe uzna naley zdanie S i P,
gdy za S podstawimy nazw pies, a za P ssak. Stwierdza ono bowiem niektre psy s
ssakami w znaczeniu, e istniej psy bdce jednoczenie ssakami, a nie e wrd wszystkich
istniejcych psw tylko cz z nich jest ssakami.
Podobna sytuacja zachodzi w przypadku zdania szczegowo-przeczcego. Stwierdza ono
e niektre S nie s P, w znaczeniu e istniej obiekty S nie bdce jednoczenie P, nie
przesdzajc jednak, czy s rwnie obiekty S bdce P. W zwizku z tym za prawdziwe
naley uzna zdanie niektrzy ludzie nie s ptakami jako stwierdzajce, i istniej ludzie
nie bdcy ptakami.

2.1.2. PRAKTYKA: ZAPISYWANIE SCHEMATW ZDA.

Poniewa w sylogistyce mamy do czynienia jedynie z czterema moliwymi typami zda,
pisanie schematw wydaje si niezwykle proste. Jest tak faktycznie, cho, jak si za chwil
okae, tu rwnie kry si mog pewne utrudnienia.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Kady szpak jest ptakiem.
Schemat tego zdania to oczywicie:
S a P,
gdzie poszczeglne zmienne oznaczaj nazwy: S szpak, P ptak.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Niektrzy politycy nie s zodziejami.
Schemat tego zdania to:
SoP
S polityk, P zodziej.

75

Uwaga na bdy!

Piszc co oznaczaj poszczeglne zmienne nazwowe, podajemy nazwy w liczbie

pojedynczej, a wic np. S oznacza nazw polityk, a nie politycy, natomiast P
zodziej, a nie zodzieje.

2.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Wikszo problemw mogcych pojawi si przy pisaniu schematw
zda na gruncie sylogistyki wynika z faktu, i w jzyku potocznym mao
zda ma form dokadnie odpowiadajc ktremu ze schematw zda
kategorycznych, a wic np. kade [nazwa] jest [nazwa] czy te niektre [nazwa] nie s
[nazwa] itd. Ze wzgldw stylistycznych, brzmi one na og troch (lub nawet cakiem)
inaczej a to, e s to w istocie zdania kategoryczne odkrywamy dopiero po pewnym
namyle i odpowiedniej zmianie ich formy (cho oczywicie nie treci).

Czy to jest nazwa?

Czsto problemem moe by ustalenie nazwy odpowiadajcej zmiennej S lub P.
Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci s pilni.
Wydaje si oczywiste, e mamy do czynienia ze zdaniem szczegowo-twierdzcym, a
wic jego schemat powinien wyglda S i P. Problem moe pojawi si jednak, gdy trzeba
bdzie okreli, co oznacza zmienna P. Teoria mwi, e P musi odpowiada jaka nazwa
czy jednak wyraenie pilni, (lub w liczbie pojedynczej pilny) jest nazw? Ot sam
przymiotnik pilny nazw jeszcze nie jest, jednake w kontekcie rozwaanego zdania peni on
rol skrtu wyraenia czowiek pilny lub osoba pilna i tak wanie naley go potraktowa.
Tak wic ostateczne rozwizanie zadania to:
S i P,
S student, P czowiek pilny.

76

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: aden uczony nie przeczyta wszystkich ksiek.
Mamy tu oczywicie do czynienia ze zdaniem oglno-przeczcym, a wic jego schemat
powinien wyglda S e P. Podobnie jednak jak w poprzednim przykadzie trudno moe tu
sprawi okrelenie nazwy odpowiadajcej zmiennej P jak atwo bowiem zauway,
wyraenie przeczyta wszystkie ksiki nazw na pewno nie jest. Pierwsz narzucajc si
moliwoci jest uznanie za termin P wyraenia przeczytanie wszystkich ksiek jako nazwy
pewnego procesu. W takim jednak wypadku po podstawieniu tej nazwy do schematu S e P
otrzymalibymy wyraenie aden uczony nie jest przeczytaniem wszystkich ksiek co nie
jest oczywicie zdaniem, ktrego schemat mielimy napisa. Inn przychodzc na myl,
cho rwnie bdn, moliwoci jest uznanie za P nazwy ksika lub kada ksika. Wtedy
jednak rwnie otrzymalibymy po podstawieniu nazw do schematu do absurdalnie
brzmice wyraenie aden uczony nie jest kad ksik lub co podobnego. Prawidowa
odpowied jest taka, e zmienna P oznacza w przypadku badanego zdania nazw czowiek,
ktry przeczyta wszystkie ksiki lub ewentualnie kto, kto przeczyta wszystkie ksiki. Po
podstawieniu tego terminu do schematu S e P otrzymamy bowiem zdanie aden uczony nie
jest czowiekiem, ktry przeczyta wszystkie ksiki a wic wyraenie dokadnie
odpowiadajce treci zdaniu z przykadu, tylko nieco inaczej sformuowane.
Tak wic ostateczne rozwizanie to:
SeP
S uczony, P czowiek, ktry przeczyta wszystkie ksiki.

Uwaga na bdy!

W powyszym przykadzie mona atwo popeni pomyk uznajc za P zdanie

przeczce: czowiek, ktry nie przeczyta wszystkich ksiek. Jest to bd, poniewa
przeczenie ju zostao oddane przy pomocy staej e oznaczajcej aden nie jest.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Kady, kto cho troch pozna Jzefa, wiedzia, e nie mona
mu ufa.

77

Oczywiste jest, i mamy do czynienia ze zdaniem oglno-twierdzcym, a wic jego

schemat bdzie wyglda: S a P. Co jednak bd oznaczay zmienne S i P? Dowiadczenie z
poprzednich przykadw podpowiada, e P oznacza termin kto, kto wiedzia, e nie mona
ufa Jzefowi. Problem moe tu jednak rwnie sprawi okrelenie znaczenia zmiennej S. Na
pewno nie jest to Jzef co atwo sprawdzi, prbujc podstawi t nazw do schematu kade
S jest P. S w powyszym przykadzie oznacza nazw kto, kto cho troch pozna Jzefa.
Tak wic mamy ostateczne rozwizanie:
SaP
S kto, cho troch pozna Jzefa, P kto, kto wiedzia, e nie mona ufa Jzefowi.

Uwaga na bdy!

W powyszym przykadzie bdem byoby napisanie, e S oznacza kady, kto

cho troch pozna Jzefa. Sowo kady zostao ju bowiem oddane w symbolu a.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Niektrzy nie lubi zwierzt.
Jest to oczywicie zdanie szczegowo-przeczce, a wic o schemacie S o P. Zmiennej P
odpowiada nazwa kto kto lubi zwierzta (pamitamy, e nie zostao ju oddane przy
pomocy staej o). Co jest jednak odpowiednikiem S? W badanym zdaniu nie wida adnego
wyraenia, ktre mona by za S podstawi poza zwrotem o lubieniu zwierzt oraz
wyraeniem niektrzy, ktre zostaje oddane przez sta o w zdaniu niczego wicej ju nie
ma. Jednake tre zdania jasno wskazuje, e owi niektrzy, o ktrych ono mwi, cho nie
stwierdza tego wprost, to ludzie. Tak wic nazwa S to po prostu czowiek. Ostateczne
rozwizanie:
SoP
S czowiek, P kto, kto lubi zwierzta.

Czy to jest staa logiczna?

Nie tylko odpowiadajce zmiennym S oraz P nazwy mog przybiera rnorodne formy;
rwnie stae logiczne wystpuj czasem pod zmienion postaci.

78

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Ktokolwiek twierdzi, e widzia UFO, myli si lub kamie.
Wprawdzie w zdaniu tym nie wystpuje wprost adne z wyrae odpowiadajcych
staym a, e, i, o, jednake oczywiste jest, e ktokolwiek to odpowiednik zwrotu wszyscy, czy
te kady, a wic mamy do czynienia ze zdaniem oglno-twierdzcym:
SaP
S kto, kto twierdzi, e widzia UFO, P kto, kto myli si lub kamie.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Nikt nie lubi gdy inni go krytykuj.
W tym wypadku nikt, to odpowiednik zwrotu aden:
SeP
S czowiek, P kto, kto lubi, gdy inni go krytykuj.

Uwaga na bdy!

Niektrzy mog pocztkowo bdnie sdzi, e zmiennej S odpowiada nazwa

nikt lub kto, kto czego nie lubi. e nie s to dobre odpowiedzi atwo si
przekona wstawiajc te terminy za S w schemacie S e P.
Czy jest tam jaka staa logiczna?
Czasem wyraenie odpowiadajce ktrej ze staych logicznych moe by w ogle
nieobecne (nie ma go nawet w innej formie), jednake mona si go domyli z treci
zdania.
Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Kto rano wstaje, temu Pan Bg daje.
Wprawdzie w powyszym zdaniu nie ma wyraenia kady, aden, ani niektry (nawet w
innej formie), jednake zapewne kady znajcy to powiedzenie uzna, e mamy do czynienia
ze zdaniem oglnym, odnoszcym si domylnie do wszystkich ludzi. Tak wic schemat
zdania wyglda nastpujco:

79

SaP
S kto, kto rano wstaje, P kto, komu Pan Bg daje.

Co zrobi z negacj?
Zdarza si czasem, e mamy do czynienia z wyraeniem, ktre stanowi negacj ktrego
ze zda kategorycznych. Szczeglne czsto negacja wystpuje przy zdaniach oglnotwierdzcych.
Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Nie kady polityk wierzy w to, co mwi.
Na pierwszy rzut oka wida, e powysze wyraenie stanowi negacj zdania S a P.
Teoretycznie wic jego schemat mona by zapisa ~ (S a P) i faktycznie czasami si tak
robi. Jednake w tradycyjnie ujtej sylogistyce negacje nie wystpuj. Nie s one zreszt
konieczne, poniewa negacj kadego ze zda kategorycznych mona odda przy pomocy
rwnowanego mu innego zdania, ju bez negacji. Po chwili zastanowienia kady przyzna,
e zdanie nieprawda, e kade S jest P mwi dokadnie to samo co niektre S nie s P.
Przy uyciu symboliki logicznej mona by to zapisa ~ (S a P) S o P.
Wracajc do naszego przykadu moemy zatem powiedzie, e zdanie nie kady polityk
wierzy w to, co mwi rwnowane jest zdaniu niektrzy politycy nie wierz w to, co mwi.
Tak wic jego schemat zapisa mona:
SoP
S polityk, P osoba, ktra wierzy w to, co mwi.

DO ZAPAMITANIA:
Oto jak mona odda negacje wszystkich zda kategorycznych:
~ (S a P) S o P
~ (S e P) S i P
~ (S i P) S e P
~ (S o P) S a P
Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Nie jest prawd, e niektrzy uczeni s nieomylni.
Zdanie to stanowi negacj zdania szczegowo-twierdzcego (czyli ~ (S i P)), mona wic
je odda przy pomocy schematu:
SeP
S uczony, P osoba nieomylna.

80

Gdzie S, a gdzie P?
Czasem trudno przy pisaniu schematu sprawi moe okrelenie, ktra nazwa odpowiada
zmiennej S, a ktra P.
Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Zy to ptak, co wasne gniazdo kala.
Podobnie jak w przypadku zdania kto rano wstaje, temu Pan Bg daje mona si
domyla, e powiedzenie to ma charakter zdania oglnego o schemacie S a P. Czy jednak
moemy uzna, e S odpowiada nazwie zy ptak, a P ptak kalajcy wasne gniazdo, jak
by si to mogo wydawa na pierwszy rzut oka? W takim wypadku otrzymalibymy
stwierdzenie, e kady zy ptak kala wasne gniazdo. Tymczasem w znanym powiedzeniu
chodzi raczej o co przeciwnego e to kady ptak kalajcy wasne gniazdo, jest zy. Tak
wic faktycznie mamy do czynienia ze zdaniem o schemacie S a P, jednake nazwa
odpowiadajca zmiennej S zostaa w nim umieszczona na kocu, a odpowiadajca P na
pocztku. Tak wic ostateczne rozwizanie to:
SaP
S ptak kalajcy wasne gniazdo, P zy ptak.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Nie wszystko
zoto, co si wieci.
Oczywiste

wydaje

si,

powysze

powiedzenie stanowi negacj zdania o schemacie

S a P, a wic ma ono form S o P. Co jednak jest
tu terminem S, a co P? Gdybymy okrelili S jak
zoto, a P jako co, co si wieci i podstawili je do schematu S o P (lub ~ (S a P) ),
otrzymalibymy zdanie stwierdzajce, e niektre rodzaje zota nie wiec si, lub te e nie
jest prawd, i kade zoto si wieci. Jak wida nie jest to raczej to, o co chodzi w
rozwaanym przysowiu.
Aby spraw wyjani zostawmy na chwil negacj i przyjrzyjmy si oglnie zdaniom o
formie wszystko A, co B nie mwi one bynajmniej, e kade A jest B, ale odwrotnie, e to
kade B jest A. Przykadowo wszystko okazao si suszne, co w yciu uczyniem, stwierdza, e
kada rzecz, jak w yciu zrobiem, okazaa si suszna, a nie, e wszystkie rzeczy, jakie s
suszne, uczyniem w swoim yciu.

81

Tak wic zdanie nie wszystko zoto, co si wieci stwierdza co w rodzaju nie jest
prawd, e kada rzecz wicca si jest zotem, czyli niektre rzeczy wiecce si, nie s
zotem. Ostateczna odpowied to:
SoP
S co, co si wieci, P zoto.

Co znaczy tylko?
Jako zdania kategoryczne mona potraktowa rwnie wyraenia ze zwrotem tylko...
s..., cho na pierwszy rzut oka zwrot ten nie odpowiada adnej z poznanych staych
logicznych.

Przykad:
Napiszemy schemat zdania: Tylko kobiety s matkami.
Intuicja podpowiada, e w powyszym przypadku mamy do czynienia ze zdaniem
twierdzcym (nie ma w nim przeczenia) oraz oglnym (stwierdza co o wszystkich obiektach
pewnego typu, a nie tylko o niektrych). Tak wic nasuwa si schemat S a P. Jest to
faktycznie waciwy schemat wane jest jednak, abymy prawidowo okrelili nazwy
przyporzdkowane zmiennym S oraz P. Gdyby za S podstawi nazw kobieta, a za P matka
otrzymalibymy zdanie kada kobieta jest matk. Nie jest to na pewno zdanie rwnowane
stwierdzeniu tylko kobiety s matkami wida to ju na pierwszy rzut oka chociaby dlatego,
e pierwsze z nich jest faszywe, a drugie prawdziwe. Wyraenie rwnowane zdaniu z
naszego przykadu, to kada matka jest kobiet.
Aby to dobrze zrozumie, naley sobie wyobrazi, co to oznacza, e tylko kobiety s
matkami. Znaczy to po prostu, i wrd matek mamy tylko i wycznie kobiety, a wic ni
mniej ni wicej, tylko wanie kada matka jest kobiet. Tak wic ostateczne rozwizanie to:
SaP
S matka, P kobieta.

82

DO ZAPAMITANIA:
Zdania typu tylko A s B zawsze moemy przedstawi przy pomocy
schematu S a P, gdzie S = B, P = A.

Przykad:
Zapiszemy schemat zdania: Nie tylko artyci s zarozumiali.
Schemat tego zdania to:
SoP
S osoba zarozumiaa, P artysta.
Do powyszego rozwizania doj mona na dwa sposoby. Jeden polega na wyobraeniu
sobie, co oznacza zdanie mwice e nie tylko artyci s zarozumiali. Po chwili
zastanowienia kady powinien zobaczy, e opisuje ono fakt, i wrd osb zarozumiaych s
te inni ludzi oprcz artystw, a wic inaczej mwic niektre osoby zarozumiae nie s
artystami.
Drugi sposb na otrzymanie prawidowego schematu rozwaanego zdania polega na
zbudowaniu najpierw schematu zdania tylko artyci s zarozumiali, a nastpnie zanegowaniu
go zgodnie z zasadami opisanymi wyej w punkcie co zrobi z negacj?. Schemat zdania
tylko artyci s zarozumiali to S a P, gdzie S osoba zarozumiaa, a P artysta. Poniewa
ostatecznie musimy napisa schemat negacji tego stwierdzenia, znajdujemy zdanie
rwnowane negacji S a P, ktrym jest S o P.

2.1.4. CZSTO ZADAWANIE PYTANIA.

Czy na gruncie sylogistyki da si napisa schemat kadego
zdania?
Nie. Na gruncie sylogistyki mona pisa tylko schematy
zda kategorycznych, a wic zawierajcych zwroty: kady jest,
aden nie jest, niektre s i niektre nie s (lub zwroty im rwnowane). Gdy zdanie nie
zawiera takiego zwrotu, napisanie jego schematu jest niemoliwe.

83

Czy nazwy koniecznie musimy oznacza zmiennymi S oraz P?

Nie jest to konieczne, cho takie rozwizanie jest bardzo mocno ugruntowane w tradycji.
Dlatego te oznaczenie nazw innymi symbolami cho nie jest bdem, sprawia wraenie mao
eleganckiego. Jeeli zachodzi potrzeba wykorzystania kolejnego symbolu na oznaczenie
nowej nazwy (patrz niej), uywana jest zwykle litera M.

2.2. SPRAWDZANIE POPRAWNOCI SYLOGIZMW

METOD DIAGRAMW VENNA.
2.2.1. YK TEORII.
Co to jest sylogizm?
Sylogizm,

to

pewien

cile

okrelony

rodzaj

wnioskowania. Sylogizm zawsze musi skada si z trzech

zda kategorycznych: dwch przesanek i wniosku.
Dodatkowym warunkiem, jaki musi spenia kady
sylogizm jest ilo nazw obecnych w owych trzech
zdaniach zawsze s to trzy nazwy. Tak wic oprcz
zmiennych S oraz P w schematach zda skadajcych si na
sylogizm wykorzysta trzeba jeszcze trzeci symbol zwykle jest to M.
Przykadowy sylogizm moe wyglda nastpujco: Kady czowiek szczliwy jest
tolerancyjny. Niektrzy wychowawcy nie s tolerancyjni. Zatem niektrzy wychowawcy nie s
szczliwi.
Schematy powyszych zda, zapisane w znanej z rachunku zda formie reguy, przyjmuj
nastpujc posta:
PaM
SoM

SoP
W sylogizmie wane jest, ktre nazwy oznaczymy jak zmienn. Przyjte jest, aby
symbole S oraz P zarezerwowa dla nazw obecnych w konkluzji wnioskowania. Natomiast
trzecia nazwa ta, ktrej nie ma w konkluzji, a ktra jest za to zawsze w obu przesankach
oznaczana jest symbolem M. Tradycyjnie nazw oznaczon przez S nazywamy terminem
mniejszym sylogizmu, nazw oznaczon P terminem wikszym, natomiast nazw M

84

terminem rednim. Znajomo powyszej terminologii nie jest moe najwaniejsza dla
rozwizywania zada z zakresw sylogizmw, poniewa jednak jest to nazewnictwo
stosowane w wielu podrcznikach logiki, dobrze jest je zna. Zapamitanie okrele
poszczeglnych terminw nie powinno zreszt sprawi trudnoci nikomu, kto skojarzy je z
popularnymi i oglnie znanymi oznaczeniami odziey, zgodnie z ktrymi S oznacza rozmiar
may, natomiast M redni.

Koczc rozwaania na temat tradycyjnej terminologii dodajmy, e przesanka, ktra

obok nazwy oznaczanej M zawiera rwnie termin P, nazywana jest przesank wiksz
sylogizmu, natomiast ta, w ktrej obok M wystpuje S, nazywana jest przesank mniejsz.
W przykadzie z pocztku tego paragrafu nazwa wychowawca stanowi zatem termin
mniejszy, nazwa czowiek szczliwy termin wikszy, natomiast czowiek tolerancyjny termin
redni. Przesanka kady czowiek szczliwy jest tolerancyjny jest przesank wiksz,
natomiast niektrzy wychowawcy nie s tolerancyjni przesank mniejsz.

Sprawdzanie poprawnoci sylogizmu.

Sylogizm to rodzaj wnioskowania. Sprawdzenie poprawnoci sylogizmu, to zatem nic
innego jak sprawdzenie poprawnoci wnioskowania. Jak pamitamy z rachunku zda
wnioskowanie jest poprawne, gdy wniosek wynika logicznie z przesanek, a to z kolei ma
miejsce, gdy niezawodna jest regua (czyli schemat caego wnioskowania), na ktrej
wnioskowanie jest oparte. Regua jest niezawodna, gdy na mocy znaczenia staych logicznych
nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, natomiast wniosek faszywy; lub,
ujmujc to samo innymi sowy, w przypadku niezawodnej reguy, jeli przesanki s
prawdziwe, to prawdziwy musi by rwnie i wniosek.

85

Na gruncie rachunku zda niezawodno regu badalimy przy pomocy tabelek zerojedynkowych oddajcych znaczenie spjnikw logicznych. Poniewa w teorii sylogizmw
mamy stae logiczne inne ni spjniki zdaniowe, konieczna jest tu odmienna metoda.
Przedstawimy obecnie najpopularniejszy sposb sprawdzania poprawnoci sylogizmw:
metod diagramw Venna.

Diagramy Venna.
W diagramach Venna (nazywanych tak od nazwiska ich pomysodawcy Johna Venna)
koa symbolizuj zbiory obiektw okrelanych przez poszczeglne nazwy, a wic zakresy
tych nazw. Znaki + oraz w czciach tych k informuj, e w danym obszarze na
pewno co si znajduje lub te, e na pewno niczego tam nie ma.
Oto, jak na diagramach Venna przedstawi mona poszczeglne zdania kategoryczne:

S iP

Zdanie mwice, e niektre S s P stwierdza, i musz istnie jakie obiekty w czci

wsplnej S oraz P. Symbolizuje to znak + w tej czci rysunku. Na temat pozostaych
obszarw diagramu zdanie S i P niczego nie mwi, dlatego nic do nich nie wpisujemy.
S

SoP

Zdanie niektre S nie s P informuje, i na pewno istniej obiekty nalece do zbioru S,

a jednoczenie nie nalece do P. Std znak + w czci S znajdujcej si poza zbiorem P.
Odnonie pozostaych obszarw diagramu zdanie S o P nie niesie adnych informacji.

86

SeP

Zdanie adne S nie s P stwierdza, e nie istniej adne obiekty nalece jednoczenie
do zbiorw S i P. Fakt ten uwidoczniony jest przez znak w czci wsplnej tych zbiorw.
Zauwamy, e zdanie typu S e P nie informuje o istnieniu jakichkolwiek obiektw bdcych
desygnatami nazw S lub P (moe ono mwi na przykad aden krasnoludek nie jest
jednorocem) dlatego te niczego nie wpisujemy w pozostae obszary diagramu.

Uwaga na marginesie.
W praktyce, przy rozwizywaniu zada zwizanych z sylogizmami, bdziemy czasem korzystali z
zaoenia, e obiekty bdce desygnatami danej nazwy na pewno istniej. Obecnie jednak, aby zbytnio nie
zaciemnia obrazu, bdziemy wpisywali do diagramu tylko to, co dane zdanie wprost stwierdza, pomijajc
informacje, jakie mog z niego dodatkowo wynika przy pewnych zaoeniach.

SaP

Zdanie kade S jest P informuje, e cokolwiek moemy okreli nazw S, podpada

rwnie pod nazw P.

Nie ma w zwizku z tym adnych obiektw S nie bdcych

jednoczenie P std minus w lewej czci diagramu. Zdanie to nie niesie jednak adnej
pozytywnej informacji, e jakiekolwiek S faktycznie istnieje stwierdza jedynie, e jeeli
co jest S (o ile w ogle istnieje) to jest rwnie P. Dlatego te nie stawiamy znaku + w
czci rodkowej.

Diagramy dla trzech nazw.

Powyej przedstawione zostay diagramy Venna dla dwch terminw. Jednake w

kadym sylogizmie wystpuj trzy nazwy. Dlatego te do sprawdzania poprawnoci

87

sylogizmw potrzebna jest umiejtno zaznaczania poszczeglnych zda kategorycznych na

diagramach zoonych z trzech k.
Tutaj prostsza jest sprawa dla zda oglnych ich rysunki stanowi zwyke rozszerzenie
diagramw sporzdzanych dla dwch nazw. Gdy mamy do czynienia ze zdaniem S a P to
pusty musi by cay obszar zbioru S lecy poza P, natomiast w przypadku zdania S e P pusty
musi pozosta obszar wsplny tych zbiorw. Poniewa teraz obszary te skadaj si z dwch
czci, musimy postawi znaki w obu tych kawakach:
P

SaP

SeP

M
Nieco inaczej przedstawia si sytuacja w przypadku zda szczegowych. Rozpatrzmy
najpierw zdanie S i P. Stwierdza ono, e istniej pewne obiekty w czci wsplnej zbiorw S
oraz P. Na rysunku obrazujcym zalenoci midzy trzema nazwami obszar ten skada si z
dwch czci. Zdanie S i P nie informuje jednak, w ktrej z tych czci co si znajduje
moe w jednej, moe w drugiej, a moe w obydwu. Zaley to od terminu M, o ktrym na
razie nic nie wiemy. W zwizku z tym, wpisujc symbole + w odpowiednich czciach,
naley opatrzy je znakami zapytania. Pytajniki te informuj, e w danym obszarze na pewno
jakie elementy si znajduj, ale nie wiadomo w ktrej jego czci.

88

S
+?
+?

S iP

M
Z podobn sytuacj spotykamy si w przypadku zdania S o P. Informuje nas ono, e na
pewno istniej jakie elementy w czci zbioru S znajdujcej si poza zbiorem P, ale nie
okrela, w ktrym fragmencie tego obszaru w jednym, drugim, czy moe obydwu.
P

S
+?

SoP

+?

M
Znajomo przedstawionych wyej sposobw zaznaczania zda kategorycznych na
diagramach konieczna jest do sprawdzania poprawnoci sylogizmw w takim samym stopniu,
jak znajomo tabelek zero-jedynkowych bya nieodzowna do badania prawidowoci
wnioskowa na gruncie KRZ.

DO ZAPAMITANIA:

Z powyszych rysunkw warto zapamita nastpujce fakty.

Zdania oglne (S a P oraz S e P) daj nam zawsze minusy na
diagramach, natomiast zdania szczegowe (S i P oraz S o P) plusy.
Minusy s zawsze pewne (bez znakw zapytania) wynika to z
tego, e gdy jaki obszar ma by pusty, to pusta musi by kady jego cz.
Plusy s niepewne gdy wiemy, e w danym obszarze, co si znajduje, to nie
oznacza to jeszcze, e wiemy w ktrej jego czci.

89

Pewno minusw i niepewno plusw na diagramach zilustrowa mona

nastpujc analogi: gdy wiemy, e w jakim mieszkaniu nikogo nie ma, to wiemy na
pewno, e nikogo nie ma ani w kuchni, ani w pokoju (pewne minusy w kadej czci); gdy
natomiast wiemy, e danym mieszkaniu kto jest, to nie znaczy to jeszcze, e wiemy, w
ktrym jego pomieszczeniu.

Uwaga na marginesie.
W praktyce, gdy bdziemy rozwizywa zadania zwizane z sylogizmami, informacje zawarte w jednym
zdaniu bd nam czsto jednoznacznie wskazywa, w ktrym miejscu naley wpisa znak + wynikajcy z
drugiego zdania. W takich wypadkach plus ten bdzie pewny.

2.2.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE DIAGRAMW VENNA.

Obecnie moemy przystpi do sprawdzania poprawnoci sylogizmw. Oprcz
umiejtnoci zaznaczania na diagramie poszczeglnych typw zda, przy badaniu
sylogizmw musimy mie w pamici pojcie wynikania logicznego. Sylogizm (jak kade
wnioskowanie) jest bowiem wtedy poprawny, gdy jego wniosek wynika logicznie z
przesanek.
Badanie poprawnoci sylogizmw przy pomocy diagramw Venna skada si z dwch
krokw. W pierwszym z nich wpisujemy do diagramu wszystkie informacje, jakie nios ze
sob przesanki. W drugim kroku sprawdzamy, czy tak wypeniony diagram gwarantuje nam
prawdziwo wniosku. Zdania bdcego wnioskiem sylogizmu nie wpisujemy ju jednak do
diagramu. Musimy jedynie wyobrazi sobie, co by w diagramie musiao si znajdowa, aby
by on prawdziwy, a nastpnie sprawdzi, czy nasz diagram spenia te warunki.
Jeli okae si, e prawdziwo konkluzji jest na wykonanym rysunku zagwarantowana,
bdzie to znak, e nie jest moliwa sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek
faszywy, a wic e wniosek wynika z przesanek, czyli sylogizm jest poprawny. Jeli
natomiast wypenienie diagramu wedug przesanek nie da nam pewnoci co do prawdziwoci
wniosku, bdzie to oznaczao, e wniosek nie wynika z przesanek (bo moe by on faszywy,
pomimo prawdziwoci przesanek), a wic sylogizm nie jest logicznie poprawny. W takim
przypadku zawsze moliwe jest stworzenie tak zwanego kontrprzykadu diagramu
ilustrujcego sytuacj, w ktrej przesanki s prawdziwe, a wniosek faszywy.

90

DO ZAPAMITANIA:

W skrcie procedura sprawdzania poprawnoci sylogizmw bdzie

wygldaa nastpujco:
Piszemy schematy zda wchodzcych w skad sylogizmu.
Rysujemy diagram skadajcy si z trzech k symbolizujcych trzy
nazwy wystpujce w sylogizmie.
Wpisujemy do diagramu plusy i minusy, o ktrych informuj przesanki sylogizmu.
Patrzymy na rysunek i sprawdzamy, czy wypeniony na podstawie przesanek diagram
gwarantuje nam, e prawdziwe bdzie zdanie stanowice wniosek sylogizmu.
Jeeli rysunek gwarantuje prawdziwo konkluzji, oznacza to, e sylogizm jest
poprawny; jeli nie mamy pewnoci co do prawdziwoci wniosku, oznacza to, e sylogizm
jest niepoprawny.

Przykad:

Sprawdzimy poprawno sylogizmu przedstawionego we wstpie do tego rozdziau:

Kady jamnik jest psem. Kady pies jest ssakiem. Zatem kady jamnik jest ssakiem.

Napisanie schematw przesanek i wniosku nie powinno sprawi nikomu najmniejszej

trudnoci. Pamita musimy jedynie, e jeli chcemy by w zgodzie z tradycj, to wniosek
naszego sylogizmu powinien mie posta S P. Tak wic zacz moemy od okrelenia, ktry
termin naley oznaczy jak zmienn:
S jamnik, P ssak, M pies.
Regua, na ktrej opiera si badany sylogizm, jest nastpujca:
SaM
MaP

SaP
Teraz moemy narysowa diagram i wpisa do niego to, co mwi przesanki. Pierwsza
przesanka stwierdza, e pusty musi by obszar zbioru S lecy poza M, natomiast druga, e
pusty musi by obszar zbioru M lecy poza P. Po wpisaniu w odpowiednie miejsca minusw
otrzymujemy nastpujcy diagram:

91

M
Do diagramu tego nie wpisujemy tego, co mwi wniosek sylogizmu, a jedynie patrzymy,
czy wykonany na podstawie przesanek rysunek, gwarantuje nam jego prawdziwo.
Konkluzja naszego sylogizmu ma posta S a P, a wic aby bya ona prawdziwa, pusty musi
by obszar zbioru S lecy poza zbiorem P. Na wypenionym diagramie w obu czciach tego
obszaru znajduj si minusy, a wic mamy stuprocentow gwarancj, e jest on faktycznie
pusty. Jest to znak, e wniosek wynika z przesanek (musi by prawdziwy, jeli tylko
prawdziwe s przesanki), a zatem badany sylogizm jest poprawny.

2.2.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Plus ze znakiem zapytania nie daje pewnoci!

Czasami moe zdarzy si sytuacja, e wniosek sylogizmu stwierdza,

i w danym obszarze co si musi znajdowa, natomiast na diagramie w miejscu tym bdzie
znak +?. Poniszy przykada ilustruje t sytuacj:

Przykad:

Zbadamy poprawno sylogizmu: Kady milioner jest bogaty. Niektrzy bogaci ludzie
nie s szczliwi. Zatem niektrzy milionerzy nie s szczliwi.

Schematy, na ktrych opiera si powyszy sylogizm to:

SaM
MoP

SoP
S milioner, P czowiek szczliwy, M czowiek bogaty.

92

Po wpisaniu do diagramu informacji, jakie nios ze sob przesanki, otrzymujemy

nastpujc sytuacj:
P

+?

+?
M

Teraz pozostaje nam sprawdzenie, czy tak wypeniony diagram gwarantuje nam
prawdziwo konkluzji. Wniosek sylogizmu ma posta S o P, a wic stwierdza, e co
powinno znajdowa si w obszarze zbioru S lecym poza zbiorem P. Jak wida na rysunku
w jednej czci tego obszaru mamy znak (na pewno wic nic tam nie ma), natomiast w
drugiej +?. Czy taki plus ze znakiem zapytania daje nam gwarancj, e co si w badanym
obszarze znajduje? Oczywicie, e nie. Symbol ten wskazuje, e jakie elementy mog tam
by, ale nie jest to pewne. Natomiast do tego, aby sylogizm uzna za poprawny, potrzebujemy
stuprocentowej gwarancji prawdziwoci konkluzji. Poniewa w badanym przykadzie
pewnoci takiej nie mamy, wiadczy to o tym, e sylogizm jest niepoprawny.
O niepoprawnoci powyszego sylogizmu przekonuje diagram wypeniony w
nastpujcy sposb.
P

+
M

Rysunek ten stanowi graficzny kontrprzykad do badanej reguy. Wida na nim, e bez
popadania w jakkolwiek sprzeczno mona wpisa do diagramu plusy i minusy w taki
sposb, aby przesanki byy prawdziwe natomiast wniosek faszywy. W przypadku reguy
niezawodnej takie wypenienie diagramu nie byo by moliwe.

93

Kontrprzykad ukazujcy zawodno reguy mona te zbudowa podstawiajc do niej

za zmienne S, P oraz M nazwy w taki sposb, e nie pozostawi to adnych wtpliwoci, i
przesanki s prawdziwe, a wniosek faszywy. W powyszym przykadzie moe by to np.:
S jamnik, P pies, M ssak. Przesanki powiedz wtedy, e kady jamnik jest ssakiem oraz
niektre ssaki nie s psami (prawda), natomiast wniosek: niektre jamniki nie s psami

(fasz).

Uwaga na marginesie:
Do kadej zawodnej reguy na gruncie sylogistyki mona zbudowa kontrprzykad korzystajc jedynie z
nazw kot, pies, jamnik, ssak. W takim przypadku trzeba jednak wiedzie, i czasem zajdzie potrzeba oznaczenia
dwch zmiennych t sam nazw (np. S kot, P kot).
Mona oczywicie te budowa kontrprzykady z innymi nazwami.

Kiedy znak + moe by pewny?

Zdania szczegowe ka nam wpisywa do pewnego obszaru diagramu znaki +, nie

precyzujc jednak dokadnie, w ktr jego cz. W praktyce czsto sprawa sama si wyjania
i miejsce wpisania symbolu + staje si oczywiste i jednoznaczne.

Przykad:

Zbadamy poprawno sylogizmu: aden mdrzec nie jest fanatykiem jednej idei.
Niektrzy uczeni s fanatykami jednej idei. Zatem niektrzy uczeni nie s mdrcami.

Regua na ktrej oparty jest powyszy sylogizm jest nastpujca:

PeM
SiM

SoP
S uczony, P mdrzec, M fanatyk jednej idei.

94

Pierwsza przesanka stwierdza, e pusty musi obszar wsplny zbiorw P oraz M:

M
Zgodnie z drug przesank co musi znajdowa si we wsplnej czci zbiorw S oraz
M. Teoretycznie obszar ten skada si z dwch fragmentw. Poniewa jednak w jednym z
nich mamy ju wpisany znak na wpisanie + pozostaje nam tylko jedno miejsce. W
takim wypadku + wpisujemy oczywicie bez znaku zapytania mamy bowiem pewno, e
musi by on w tym wanie miejscu.
P

M
Obecnie musimy sprawdzi, czy taki rysunek gwarantuje nam prawdziwo wniosku
sylogizmu, a wic zdania S o P. Aby zdanie to byo prawdziwe, co powinno si znajdowa w
czci zbioru S lecej poza P. Na diagramie w obszarze tym (w jego dolnej czci) znajduje
si znak +, a wic mamy pewno, e nie jest on pusty. Badany sylogizm jest zatem
poprawny.

Gdy jedna przesanka mwi +, a druga .

Czsto zdarza si sytuacja, e zgodnie z jedn przesank w jakie miejsce naley wpisa
znak +, a zgodnie z drug . Poniszy przykad pokazuje, jak naley postpi w takim
przypadku.

95

Przykad:

Sprawdzimy

poprawno

nastpujcego

sylogizmu:

Niektrzy

politycy

nacjonalistami. Kady nacjonalista jest ograniczony. Zatem niektrzy politycy s ograniczeni.

Regua na ktrej opiera si badany sylogizm wyglda nastpujco:

SiM
MaP

SiP
Pierwsza przesanka stwierdza, e co musi si znajdowa we wsplnym obszarze
zbiorw S oraz M, chocia nie okrela w ktrej czci tego obszaru (w jednej, drugiej, czy
obydwu). Mamy wic:
P

+?
+?

M
Druga przesanka mwi, e pusty musi by obszar zbioru M leca poza P. Jednake w
jednej czci tego obszaru mamy ju wpisany znak +. W takiej sytuacji naley zauway,
e symbol + opatrzony jest znakiem zapytania, co oznacza, e wcale nie jest konieczne, aby
tam by. Poniewa wynikajcy z drugiej przesanki jest pewny, jemu naley przyzna
pierwszestwo i wpisa go w sporny obszar. Jednoczenie modyfikacji ulec musi drugi z +
wpisany na mocy pierwszej przesanki. Poniewa skasowaniu uleg pierwszy z nich, a
przesanka S i M stwierdza, e o obszarze wsplnym zbiorw S oraz M co musi si
znajdowa, to drugi z plusw staje si pewny i naley zlikwidowa stojcy przy nim znak
zapytania. Po prostu informacje z drugiej przesanki pokazay nam, ktry z niepewnych
plusw, o ktrych informowaa pierwsza przesanka jest tym waciwym. Po wpisaniu
informacji z obu przesanek, diagram wyglda wic nastpujco:

96

M
Pozostaje nam teraz sprawdzi, czy taki rysunek gwarantuje prawdziwo konkluzji
sylogizmu, czyli zdania S i P. Wida, e we wsplnym obszarze zbiorw S oraz P faktycznie
co si na pewno znajduje, a wic konkluzja ta jest prawdziwa. W zwizku z tym badany
sylogizm jest poprawny.

WARTO ZAPAMITA:

Aby unikn kopotliwego wymazywania symboli w diagramie i

zastpowania ich innymi, najlepiej jest po prostu zaczyna wypenianie
diagramu od tej przesanki, ktra daje nam pewne informacje (a wic
zdania typu a bd e, niezalenie, czy jest ono pierwsze, czy drugie w
sylogizmie. Gdybymy tak postpili w powyszym przykadzie, rozpoczynajc od przesanki
M a P, przy wpisywaniu przesanki S i M mielibymy ju tylko jedn moliwo wpisania
znaku +
Puste miejsce nie oznacza, e niczego w nim nie ma!

Przy sprawdzaniu, czy wypeniony wedug przesanek diagram gwarantuje prawdziwo

konkluzji, mog powsta wtpliwoci co do interpretacji miejsc, w ktrych nie ma adnego
znaku.
Przykad:

Zbadamy poprawno nastpujcego sylogizmu: Niektrzy wykadowcy s dobrymi

fachowcami. Kady dobry fachowiec duo zarabia. Zatem kady wykadowca duo zarabia.

Regua, na ktrej oparty jest badany sylogizm, przedstawia si nastpujco:

SiM
MaP

SaP

97

S wykadowca, P kto, kto duo zarabia, M dobry fachowiec.

Wypenianie diagramu dobrze jest zacz od wpisania informacji niesionych przez drug
przesank a wic minusw w obszarze zbioru M lecym poza zbiorem P. Gdy tak
postpimy, nie bdziemy mieli wtpliwoci, gdzie naley wpisa plus w czci wsplnej S
oraz M, co nakazuje nam pierwsza przesanka. Diagram wyglda zatem nastpujco:
P

M
Czy tak wypeniony diagram gwarantuje nam prawdziwo konkluzji sylogizmu?
Konkluzja ta ma posta S a P, a wic stwierdza, e nic nie moe si znajdowa w obszarze
zbioru S lecym poza zbiorem P. Na rysunku w jednej czci tego obszaru mamy minus (a
wic tam faktycznie na pewno niczego tam nie ma), natomiast w czci drugiej nie
znajdujemy adnego znaku. To, e w danej czci nie wstawilimy adnego symbolu, nie
oznacza jednak, e niczego tam by nie moe, a jedynie, e nie posiadamy adnych informacji
odnonie tego obszaru. Tak wic wypeniony w ten sposb diagram nie gwarantuje nam
wcale, e cz zbioru S leca poza zbiorem P jest na pewno pusta. W zwizku z tym
sylogizm naley uzna za niepoprawny.

Graficzny kontrprzykad do reguy, na ktrej opiera si badany sylogizm wyglda

nastpujco:
P

+
+

98

Inny kontrprzykad uzyska mona podstawiajc za zmienne nazwy: S pies, P

jamnik, M jamnik (pamitamy, e za rne zmienne wolno podstawia te same nazwy).

Otrzymamy wtedy przesanki: niektre psy s jamnikami, kady jamnik jest jamnikiem
(prawda) oraz wniosek: kady pies jest jamnikiem (fasz).

Nazwy nie mog by puste.

Jak dotd nie powiedzielimy jeszcze o jednej wanej sprawie zwizanej ze

sprawdzaniem poprawnoci sylogizmw. Ot zawsze naley przyj milczce zaoenie, e
terminy oznaczane symbolami S, P oraz M nie s tak zwanymi nazwami pustymi. Nazwa
pusta, to mwic najprociej taka, ktra nie posiada ani jednego desygnatu, czyli taka, e nie

istnieje ani jeden oznaczany przez ni obiekt. Nazwami pustymi s wic na przykad:
jednoroec, czowiek o wzrocie 3 m, obecny krl polski itp. W sylogizmach takich nazw nie

wolno nam stosowa. Fakt ten niesie ze sob istotn konsekwencj jeli chodzi o wypenianie
diagramw Venna. Zamy na przykad, e na podstawie przesanek sylogizmu
otrzymalimy taki rysunek:
P

M
Spjrzmy teraz na obszary odpowiadajce zbiorom S oraz P. Kady z tych obszarw
skada si z czterech czci, z ktrych w trzech s znaki wiadczce o tym, e nic w nich
nie ma. Jaki mona std wycign wniosek w poczeniu z faktem, e wykorzystane w
sylogizmie nazwy na pewno nie s puste? Oczywicie taki, e z ca pewnoci co musi si
znajdowa w czwartej czci kadego z tych obszarw. A zatem w czci te moemy, a nawet
powinnimy wpisa znaki +:

99

M
Zaoenie o niepustoci terminw nie jest wykorzystywane zbyt czsto, jednak czasami
jest ono konieczne, aby waciwie oceni poprawno sylogizmu.

Przykad:

Zbadamy poprawno sylogizmu: Kady pies jest ssakiem. Kady ssak jest krgowcem.
Zatem niektre krgowce s psami.

Regua na ktrej opiera si powyszy sylogizm wyglda nastpujco:

PaM
MaS

SiP
S krgowiec, P pies, M ssak.
Po wpisaniu do diagramu informacji z przesanek mamy rysunek:
P

M
Zanim przystpimy do sprawdzenia, czy taki rysunek gwarantuje nam prawdziwo
konkluzji, powinnimy jeszcze skorzysta z zaoenia o niepustoci nazw uytych w
sylogizmie, a konkretnie o niepustoci nazwy P. Poniewa w trzech czciach zbioru
skupiajacego obiekty okrelane przez P nic na pewno nie ma, jakie elementy musz
znajdowa si w czwartej czci tego zbioru:

100

M
Konkluzja badanego sylogizmu stwierdza, e co znajduje si w czci wsplnej zbiorw
S oraz P. Na rysunku widzimy, e w obszarze tym znajduje si plus, a wic wniosek ten jest
na pewno prawdziwy. Sylogizm ten jest zatem poprawny. Aby t poprawno wykaza,
musielimy jednak skorzysta z zaoenia o niepustoci terminu P. Gdybymy tego nie
uczynili, wynik sprawdzania poprawnoci sylogizmu byby nieprawidowy.

Czy ten sylogizm jest na pewno poprawny?

Czasem wynik sprawdzenia poprawnoci sylogizmu moe wyda si do dziwny lub

nawet ewidentnie sprzeczny ze zdrowym rozsdkiem.

Przykad:

Zbadamy poprawno nastpujcego sylogizmu: aden ptak nie jest ssakiem. Niektrzy
ludzie s ptakami. Zatem niektrzy ludzie nie s ssakami.

Sylogizm powyszy opiera si na nastpujcej regule:

MeP
SiM

SoP
S czowiek, P ssak, M ptak.
Diagram wypeniony wedug przesanek wyglda nastpujco:

101

+
M

Jak wida, diagram ten gwarantuje nam prawdziwo wniosku stwierdzajcego, i

niektre S nie s P, czyli, e co powinno si znajdowa w czci zbioru S lecej poza P. Tak
wic sylogizm powyszy naley uzna za poprawny.
Odpowied taka moe jednak budzi pewne opory: jak mona uzna za poprawne
wnioskowanie, ktre doprowadzio do jawnie faszywego wniosku? Oto krtkie wyjanienie
tego problemu.
Sylogizm powyszy jest poprawny pod tym wzgldem, e jego wniosek wynika
logicznie z przesanek. Tak okrelona poprawno nazywana jest poprawnoci formaln i
jest to ten rodzaj poprawnoci, jaka interesuje logikw. Jednake badane wnioskowanie nie
jest tak cakiem bez zarzutu. Zosta popeniony w nim bd polegajcy na przyjciu faszywej
przesanki, co w konsekwencji doprowadzio do otrzymania faszywego wniosku. Bd taki
nazywany jest bdem materialnym. Tak wic odpowied do powyszego zadania, mwic,
e badany sylogizm jest formalnie (logicznie) poprawny, moemy uzupeni dodajc, i jest
on jednak niepoprawny materialnie.

Prawdziwo wniosku to jeszcze nie wszystko.

Niejako odwrotno poprzedniego przykadu stanowi moe rozumowanie prowadzce

do wniosku w sposb oczywisty prawdziwego.
102

Przykad:

Zbadamy poprawno nastpujcego sylogizmu: Kady pies jest ssakiem. Niektre ssaki
maj czarn sier. Zatem niektre psy maj czarn sier.

Powyszy sylogizm na pierwszy rzut oka mgby si wyda poprawny: zarwno

przesanki jak i wniosek s na pewno zdaniami prawdziwymi. Czy jednak wnioskowanie to
jest na pewno prawidowe? Regua na ktrej si ono opiera i wypeniony na jej podstawie
diagram wygldaj nastpujco:
SaM
MiP

SiP
P

+?
+?

M
Powyszy rysunek nie gwarantuje prawdziwoci wniosku, czyli tego, e w czci
wsplnej S oraz P co si na pewno znajduje. Tak wic badany sylogizm jest niepoprawny.
Sylogizm ten jest niepoprawny, poniewa pomimo prawdziwoci przesanek i wniosku,
wniosek nie wynika logicznie z przesanek. To, e wszystko s to zdania prawdziwe, jest
pewnego rodzaju zbiegiem okolicznoci, a nie zachodzcych pomidzy nimi zwizkw
logicznych.
Graficzny kontrprzykad stanowi nastpujcy rysunek:
P

103

Kontrprzykad wykazujcy zawodno powyszej reguy uzyska mona rwnie

podstawiajc za zmienne nastpujce nazwy: S jamnik, P pudel, M pies.

2.2.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy kolejno wpisywania do diagramu przesanek jest
dowolna?

Tak, poniewa ostatecznie i tak zawsze musimy wpisa

wszystko co wiemy z obu przesanek. Dobrze jest jednak
zaczyna od przesanki bdcej zdaniem oglnym (a lub e),
ktra daje nam pewne informacje odnonie znakw w diagramie.

2.3. SPRAWDZANIE POPRAWNOCI SYLOGIZMW

PRZY POMOCY METODY 5 REGU.
2.3.1. YK TEORII.
Metoda

diagramw

Venna

nie

jest

jedynym

sposobem, w jaki mona bada poprawno sylogizmu.

Obecnie przedstawimy metod opart na piciu reguach
jakie

spenia

musi

kady

prawidowy

sylogizm.

Sprawdzenie poprawnoci sylogizmu bdzie polegao na

zbadaniu,

czy

spenia

on

wszystkie

warunki

sformuowane w owych reguach. Jeeli tak, naley go

uzna za poprawny; jeli nie spenia on cho jednego
warunku wiadczy to o jego niepoprawnoci.
Zanim przedstawimy reguy poprawnego sylogizmu, konieczne bdzie wprowadzanie
nowego pojcia mianowicie tak zwanego terminu rozoonego w zdaniu kategorycznym.
Ot, jeeli zdanie udziela nam informacji o caym zakresie jakie nazwy (czyli o jej
wszystkich desygnatach), to nazwa ta jest wanie terminem rozoonym w tym zdaniu.
W zdaniu kade S jest P mowa jest o wszystkich S, a zatem to wanie S jest w nim
terminem rozoonym. Zdanie adne S nie jest P informuje nas, e ani jeden desygnat nazwy
S nie jest desygnatem nazwy P, ani te aden desygnat P nie jest desygnatem S a wic

104

stwierdza fakt dotyczcy caych zakresw obu tych nazw. W zdaniu S e P rozoone s zatem
oba terminy. W zdaniu niektre S s P mowa jest o tylko niektrych S, ktre s niektrymi
P w zdaniu tym aden z terminw nie jest wic rozoony. Zdanie niektre S nie s P
stwierdza, e niektrych desygnatw nazwy S nie ma w caym zakresie nazwy P, a wic
rozoony jest tu termin P.
W skrcie:
S a P rozoony termin S
S e P rozoone obydwa terminy S oraz P

S i P aden termin nie jest rozoony

S o P rozoony termin P.
Do sprawdzania sylogizmw metod piciu regu trzeba te pamita, ktre zdania s
oglne (S a P oraz S e P), a ktre szczegowe (S i P oraz S o P), ktre s twierdzce (S a P
oraz S i P), a ktre przeczce (S e P oraz S o P), a take to, e M nazywany jest terminem
rednim sylogizmu.

DO ZAPAMITANIA:

A oto pi regu jakie musi spenia poprawny sylogizm:

1. Termin redni musi by przynajmniej w jednej przesance rozoony.
2. Przynajmniej jedna przesanka musi by zdaniem twierdzcym.
3. Jeli jedna z przesanek jest zdaniem przeczcym, to i wniosek musi by
zdaniem przeczcym.
4. Jeli obie przesanki s zdaniami twierdzcymi, to i wniosek musi by twierdzcy.
5. Jeli jaki termin ma by rozoony we wniosku, to musi by i rozoony w
przesance.

Sprawdzenie poprawnoci sylogizmu wedug powyszych regu jest bardzo proste: jeeli
cho jeden z wymienionych w nich warunkw zosta zamany, sylogizm naley odrzuci jako
bdny; w przeciwnym wypadku jest on poprawny.

105

2.3.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANI METODY 5 REGU.

Zbadamy przy pomocy omawianej metody kilka sylogizmw sprawdzonych ju poprzez
diagramy Venna. Nie bdziemy przy tym przytacza caej treci przesanek i wniosku, a
jedynie odpowiedni regu.

Przykad:

Sprawdzimy poprawno sylogizmu badanego ju wyej przy pomocy diagramw

Venna: aden mdrzec nie jest fanatykiem jednej idei. Niektrzy uczeni s fanatykami jednej
idei. Zatem niektrzy uczeni nie s mdrcami. Regua na ktrej opiera si ten sylogizm

przedstawia si nastpujco:
PeM
SiM

SoP
1 warunek jest speniony, poniewa termin M jest rozoony w pierwszej przesance;
2 warunek jest speniony, poniewa druga przesanka jest zdaniem twierdzcym;
3 warunek jest speniony pierwsza przesanka i wniosek s zdaniami przeczcymi;
4 warunek nie ma zastosowania do badanego sylogizmu, poniewa mwi on, co powinno
nastpi, gdyby obie przesanki byy twierdzce. Jako e jedna przesanka jest zdaniem
przeczcym, zamanie czwartej reguy jest w przypadku powyszego sylogizmu niemoliwe;
5 warunek jest speniony. We wniosku rozoony jest termin P, a rwnoczenie jest on
rozoony w pierwszej przesance.
Poniewa aden z warunkw nie zosta zamany, sylogizm naley uzna za poprawny.

Przykad:

Zbadamy poprawno innego rozpatrywanego ju sylogizmu: Niektrzy politycy s

nacjonalistami. Kady nacjonalista jest ograniczony. Zatem niektrzy politycy s ograniczeni.

SiM
MaP

SiP
1 warunek jest speniony termin M jest rozoony w drugiej przesance;
2 warunek jest speniony obie przesanki s twierdzce;
3 warunek nie ma zastosowania do badanego przykadu, a wic nie mg zosta
zamany;

106

4 warunek jest speniony obie przesanki s twierdzce i wniosek take;

5 warunek nie ma zastosowania, poniewa w badanym sylogizmie aden termin nie jest
rozoony we wniosku.
Poniewa aden warunek nie zosta zamany, sylogizm jest poprawny.

Przykad:

Zbadamy poprawno kolejnego rozpatrywanego wczeniej sylogizmu: Niektrzy

wykadowcy s dobrymi fachowcami. Kady dobry fachowiec duo zarabia. Zatem kady
wykadowca duo zarabia.

SiM
MaP

SaP
Warunki 1, 2, 3 i 4 s spenione (przy czym warunek 3 dziki temu, e nie ma on
bezporedniego zastosowania). W powyszym sylogizmie zamana zostaa jednake pita
regua termin S pomimo tego, e jest rozoony we wniosku, nie jest rozoony w
przesance. Poniewa jeden z warunkw nie zosta speniony, sylogizm naley uzna za
niepoprawny.

Przykad:

Na koniec sprawdzimy poprawno sylogizmu: Kady milioner jest bogaty. Niektrzy

bogaci ludzie nie s szczliwi. Zatem niektrzy milionerzy nie s szczliwi.

SaM
MoP

SoP
W powyszym sylogizmie zamana zostaa ju pierwsza regua termin redni nie jest
rozoony w adnej przesance. W zwizku z powyszym moemy ju w tym momencie
odrzuci sylogizm jako bdny, nie sprawdzajc dalszych warunkw. Dla porzdku tylko
dodajmy, e pozostae reguy nie zostay zamane.

107

2.4. KWADRAT LOGICZNY.

2.4.1. YK TEORII.
Omawiane w poprzednich paragrafach sylogizmy to
wnioskowania majce zawsze dwie przesanki. Jednake
zdania kategoryczne (kade S jest P, adne S nie jest P,
niektre S s P oraz niektre S nie s P) wykorzystuje si

te czasem w tak zwanych wnioskowaniach bezporednich

rozumowaniach, w ktrych wystpuje tylko jedna
przesanka, na podstawie ktrej wyciga si pewn
konkluzj. Poprawno tego rodzaju wnioskowa bada
mona przy pomocy tak zwanego kwadratu logicznego (omwionego w niniejszym
paragrafie) oraz innych praw logiki tradycyjnej (przedstawionych w paragrafie 2.5).
Kwadrat logiczny pokazuje zwizki logiczne zachodzce pomidzy zdaniami
kategorycznymi. Znajomo tych zalenoci pozwala stwierdzi, jaka jest warto logiczna
pewnego zdania, na podstawie wartoci innego zdania. Przykadowo, wiedzc, e prawdziwe
jest zdanie SaP moemy z cakowit pewnoci stwierdzi, e prawdziwe jest rwnie zdanie
SiP, natomiast faszywe SeP oraz SoP.
Zalenoci w kwadracie logicznym przedstawiane s przy pomocy linii. Kada z tych
zalenoci ma swoj nazw, ktra zostanie podana przy odpowiedniej linii.
Kwadrat logiczny wyglda nastpujco:

SaP

sprzeczno

podprzeciwiestwo

SeP
podporzdkowanie

podporzdkowanie

SiP

przeciwiestwo

SoP
108

Zalenoci

kwadratu

logicznego

podporzdkowanie,

przeciwiestwo,

podprzeciwiestwo i sprzeczno, przedstawimy w postaci odpowiednich wzorw, ktre, dla

wygody w dalszych rozwaaniach, ponumerujemy. Znak negacji w tych wzorach, postawiony
przed danym zdaniem, bdzie wskazywa, e zdanie to jest faszywe. Przykadowo, wzr: SaP
~ (SeP) (jeli SaP to nieprawda, e SeP) odczytamy prawdziwo zdania SaP implikuje

faszywo SeP (jeli SaP jest prawdziwe, to SeP jest faszywe).

Aby prawa kwadratu logicznego miay sens, naley pamita o specyficznym
rozumieniu zda SiP oraz SoP. Zdanie niektre S s P oznacza w tym rozumieniu istnieje
(przynajmniej jedno) S bdce P. Natomiast niektre S nie s P istnieje (przynajmniej
jedno) S nie bdce P.

Naley rwnie nadmieni, e prawa kwadratu logicznego obowizuj jedynie dla nazw
niepustych. Oznacza to, e terminy S oraz P musz mie jakie desygnaty. Nie mog by to
wyraenia typu: onaty kawaler, niebieski krasnoludek itp.

Podporzdkowanie.

Pionowe linie reprezentuj to podporzdkowanie. Zaleno ta polega na tym, e gdy

prawdziwe jest zdanie grne, to prawdziwe jest te dolne. Symbolicznie:
1) SaP SiP,
2) SeP SoP
Na przykad, gdy prawdziwe jest zdanie kada kura jest ptakiem, to prawdziwe jest te
niektre kury s ptakami (lub lepiej: istniej kury bdce ptakami). Gdy prawdziwe jest adna
krowa nie jest ptakiem, to prawdziwe jest te niektre krowy nie s ptakami (lub lepiej:
istniej krowy nie bdcy ptakami).

Moemy te powiedzie, e zdanie dolne wynika ze zdania, ktremu jest

podporzdkowane.

Przeciwiestwo.

Pozioma linia na grze pomidzy SaP oraz SeP to przeciwiestwo. Polega ono na tym,
e wymienione zdania nie mog by zarazem prawdziwe. Czyli, gdy jedno jest prawdziwe, to
drugie musi by faszywe. Symbolicznie:
3) SaP ~ (SeP),
4) SeP ~ (SaP)

109

Na przykad gdy prawdziwe jest zdanie kada papuga jest ptakiem to faszywe musi by
adna papuga nie jest ptakiem. Natomiast, gdy prawdziwe jest adna krowa nie jest ptakiem,

to faszywe musi by kada krowa jest ptakiem.

Zdania przeciwne mog by jednak jednoczenie faszywe. Przykadowo faszywe jest
zarwno zdanie kada krowa jest czarna oraz adna krowa nie jest czarna.
W przypadku zda przeciwnych moemy te powiedzie, e zdania te si wykluczaj.

Podprzeciwiestwo.

Pozioma linia na dole, czca zdania SiP oraz SoP, to podprzeciwiestwo. Zdania
podprzeciwne nie mog by zarazem faszywe. Czyli, gdy jedno jest faszywe, to drugie musi
by prawdziwe. Symbolicznie:
5) ~ (SiP) SoP
6) ~ (SoP) SiP
Przykadowo, gdy faszywe jest zdanie niektre kanarki s niedwiedziami, to
prawdziwe jest niektre kanarki nie s niedwiedziami (lub lepiej: istniej kanarki nie bdce
niedwiedziami). Gdy natomiast faszywe jest zdanie niektre aby nie s pazami, to

prawdziwe musi by niektre aby s pazami (lub lepiej: istniej aby bdce pazami).
Zdania podprzeciwne mog by jednak jednoczenie prawdziwe, przykadowo: niektrzy
Polacy s katolikami i niektrzy Polacy nie s katolikami.

W przypadku zda podprzeciwnych moemy te powiedzie, e zdania te si dopeniaj.

Sprzeczno.

Linie skone, czce zdanie SaP z SoP oraz SeP z SiP, reprezentuj sprzeczno.
Sprzeczno oznacza, e zdania te nie mog by zarazem ani prawdziwe, ani faszywe.
Mwic inaczej, maj one zawsze rn warto logiczn; gdy jedno prawdziwe, to drugie
faszywe, a gdy jedno faszywe, to drugie prawdziwe. Symbolicznie:
7) SaP ~ (SoP)
8) ~ (SaP) SoP
9) SoP ~ (SaP)
10) ~ (SoP) SaP
11) SeP ~ (SiP)
12) ~ (SeP) SiP
13) SiP ~ (SeP)

110

14) ~ (SiP) SeP

Przykadowo, jeli prawdziwe jest zdanie kady so jest ssakiem, to faszywe musi by
niektre sonie nie s ssakami. Gdy natomiast faszywe jest zdanie kady so yje w Afryce,

to prawdziwe musi by niektre sonie nie yj w Afryce (wzory 7 i 8). Podobne przykady
atwo poda rwnie w odniesieniu do pozostaych wzorw.
Poniszy rysunek moe pomc w zapamitaniu wzorw kwadratu logicznego:

2.4.2. PRAKTYKA: WYKORZYSTANIE KWADRATU

LOGICZNEGO.
Zadania zwizane z kwadratem logicznym polegaj zwykle na tym, e na podstawie
prawdziwoci lub faszywoci podanego zdania kategorycznego, naley okreli warto
logiczn pozostaych zda, w ktrych wystpuj te same terminy S oraz P.

Przykad:

Prawdziwe jest zdanie: Kady stru jest ptakiem.

Co mona powiedzie na podstawie kwadratu logicznego o innych zdaniach
kategorycznych majcych ten sam podmiot i orzecznik?
Aby rozwiza to zadanie, musimy sprawdzi, co wynika z prawdziwoci zdania typu
SaP, a wic, w praktyce, poszuka wzorw rozpoczynajcych si od SaP. Wzr 1) mwi, e
prawdziwe musi by rwnie zdania podporzdkowane SaP, czyli SiP niektre strusie s
ptakami (lub lepiej: istniej strusie bdce ptakami). Wzr 3) stwierdza, e faszywe musi by

zdanie przeciwne do SaP, a wic SeP aden stru nie jest ptakiem. Wzr 7) stanowi, e
faszywe musi by zdanie sprzeczne z SeP, czyli SoP niektre strusie nie s ptakami.
111

Przykad:

Faszywe jest zdanie: Niektrzy gocie dotrwali do koca imprezy.

Sprawdzimy warto logiczn pozostaych zda kategorycznych o tym samym
podmiocie i orzeczniku.
Szukamy wzorw, ktre mwi, co wynika z faszywoci zdania SiP. Zgodnie ze
wzorem 5) widzimy, e prawdziwe musi by zdanie SoP niektrzy gocie nie dotrwali do
koca imprezy (lub lepiej: istniej gocie, ktrzy nie dotrwali do koca imprezy). Wzr 14)

stwierdza natomiast, e prawdziwe musi by zdanie sprzeczne z SiP, czyli SeP aden z
goci nie dotrwa do koca imprezy.

Nie mamy wicej wzorw zaczynajcych si od ~ (SiP). Jednake mamy kolejne dane:
dowiedzielimy si przed chwil, e prawdziwe s zdania SoP i SeP. Musimy wic sprawdzi,
czy z tych faktw nie da si jeszcze czego wywnioskowa. Wzr 2) stwierdza co, co ju
wiemy e prawdziwe jest SoP. Natomiast wzory 4) i 9) daj nam now informacj: faszywe
jest zdanie SaP kady go dotrwa do koca imprezy.

Przykad:

Faszywe jest zdanie: Kady polityk jest uczciwy.

Co mona powiedzie na podstawie kwadratu logicznego o innych zdaniach
kategorycznych z tymi samymi terminami S oraz P?
Szukamy wzorw, ktre mwi, co wynika z faszywoci zdania SaP, czyli tych, ktre
zaczynaj si od ~ (SaP). Znajdujemy tylko jeden taki wzr 8). A zatem moemy
stwierdzi, e prawdziwe jest zdanie SoP, czyli niektrzy politycy nie s uczciwi. Wicej z
faszywoci zdania SaP nie da si wywnioskowa. Szukamy wic, czy moe czego wicej
dowiemy si na podstawie informacji o prawdziwoci SoP. Wzr 9) stwierdza to, co ju
wiemy, e faszywe jest SaP. Widzimy wic, e na podstawie kwadratu logicznego nie
jestemy zatem w stanie w aden sposb okreli wartoci logicznej zda SiP oraz SeP, czyli:
niektrzy politycy s uczciwi oraz aden polityk nie jest uczciwy. Moemy co najwyej

stwierdzi, e, poniewa s to zdania sprzeczne, maj one rne wartoci logiczne; ktre jest
jednak prawdziwe, a ktre faszywe, tego z kwadratu logicznego si nie dowiemy.

112

Przykad:

Prawdziwe jest zdanie: Niektrzy zodzieje nie s politykami.

Sprawdzimy, co moemy powiedzie na podstawie kwadratu logicznego o innych
zdaniach kategorycznych z tym samym podmiotem i orzecznikiem.
Znajdujemy tylko jeden wzr zaczynajcy si od SoP. Wzr 9) stwierdza, e faszywe
musi by zdanie sprzeczne z SoP, czyli SaP kady zodziej jest politykiem.
O pozostaych zdaniach, czyli SiP oraz SeP, nic nie moemy powiedzie.

DO ZAPAMITANIA:

Znajc warto logiczn jakiegokolwiek zdania kategorycznego,

jestemy w stanie okreli prawdziwo lub faszywo przynajmniej
jednego zdania o tym samym podmiocie i orzeczniku zdanie sprzeczne z
badanym zawsze bdzie miao inn warto.
Najwicej jestemy w stanie powiedzie na podstawie informacji o
prawdziwoci zda oglnych, czyli SaP i SeP oraz faszywoci szczegowych SiP oraz SoP.
Moemy wtedy zawsze okreli wartoci wszystkich pozostaych zda.
Najmniej moemy wywnioskowa z prawdziwoci zda szczegowych (SiP oraz SoP)
oraz faszywoci zda oglnych (SaP i SeP) jedynie to, e odwrotn warto posiada zdanie
sprzeczne z badanym zdaniem.

2.5. INNE PRAWA WNIOSKOWANIA

BEZPOREDNIEGO.
2.5.1. YK TEORII.
Zalenoci kwadratu logicznego nie s jedynymi prawami
wnioskowania bezporedniego. Poniej omwimy pozostae.
W przedstawionych niej prawach wystpowa bd czsto
tak zwane nazwy negatywne typu nie-student, nie-pies, niewydra, itp. Nazwy te bdziemy oznacza przy pomocy znaku

prim. Przykadowo, jeli przez S oznaczymy nazw czowiek,

to nie-czowiek zapiszemy S. Zbir desygnatw (denotacj)

113

nazwy S stanowi bdzie zbir dopeniajcy si ze zbiorem desygnatw S. Czyli,

przykadowo, jeli S to nazwa ksika, to denotacj S bdzie zbir wszystkich obiektw nie
bdcych ksikami.
Zakres nazwy negatywnej mona rozumie na dwa sposoby. Na przykad, dla jednej
osoby nie-pies moe oznacza tylko zwierzta nie bdce psami (czyli bobry, chomiki,
dzicioy, foki itp.), natomiast dla kogo innego wszystkie obiekty nie bdce psami, a wic
oprcz zwierzt rwnie np. ksiki, samochody, telefony itp. W naszych rozwaaniach nie
bdziemy zwykle precyzowa, o jakie znaczenie nam chodzi, przyjmujc domylnie takie,
ktre wydaje si bardziej waciwe w danym kontekcie.
Przy rozwizywaniu niektrych zada istotna bdzie czasami znajomo oczywistego
faktu, i dwa przeczenia si znosz. Przykadowo nie-nie-ptak, to to samo, co po prostu ptak.
A zatem (S) S
Przedstawione poniej prawa wnioskowania bezporedniego obowizuj, podobnie jak
prawa kwadratu logicznego, jedynie dla nazw niepustych, czyli takich, ktre majc jakie
desygnaty. Dodatkowo, nie mog by to te tak zwane nazwy uniwersalne czyli obejmujce
swym zakresem wszystkie przedmioty.

Konwersja.

Konwersja polega na zmianie miejsc podmiotu i orzecznika zdania bez zmiany jego
jakoci (czyli zdanie przeczce ma zosta przeczcym, a twierdzce twierdzcym).
Ponisze wzory pokazuj, jaki rodzaj zdania wtedy otrzymujemy.
1) SeP PeS
2) SiP PiS
3) SaP PiS
Zdanie SoP nie podlega konwersji.
Przykadowo, ze zdania adna krowa nie jest strusiem, moemy na mocy konwersji
wywnioskowa, e aden stru nie jest krow; ze zdania niektrzy ministrowie s
przestpcami niektrzy przestpcy s ministrami; a ze zdania kady kij ma dwa koce,

zdanie niektre przedmioty majce dwa koce s kijami.

114

Obwersja.

Obwersja polega na dodaniu negacji do orzecznika zdania z jednoczesn zmian (tylko)

jego jakoci. Tak wic ze zdania twierdzcego otrzymujemy przeczce, a z przeczcego
twierdzce.
4) SaP SeP
5) SeP SaP
6) SiP SoP
7) SoP SiP
Przykadowo, ze zdania kady tygrys jest drapienikiem, wynika, na mocy obwersji
zdanie aden tygrys nie jest nie-drapienikiem; ze zdania adna mrwka nie jest soniem,
zdanie kada mrwka jest nie-soniem, ze zdania niektrzy posowie s idiotami, zdanie
niektrzy posowie nie s nie-idiotami, a ze zdania niektrzy bogacze nie s skpcami, zdanie
niektrzy bogacze s nie-skpcami.

Kontrapozycja.

Mwimy o kontrapozycji czciowej (zamiana miejscami podmiotu i orzecznika oraz

zanegowanie tego drugiego) oraz zupenej (zamiana miejscami podmiotu i orzecznika oraz
zanegowanie obu). Kontrapozycji nie podlega zdanie SiP.
Kontrapozycja czciowa:
8) SaP PeS
9) SeP PiS
10) SoP PiS
Kontrapozycja zupena:
11) SaP PaS
12) SeP PoS
13) SoP PoS
Przykadowo, ze zdania kady led jest ryb wynika zdanie adna nie-ryba nie jest
ledziem (kontrapozycja czciowa) oraz kada nie-ryba jest nie-ledziem (kontrapozycja

zupena), ze zdania aden wieloryb nie jest ryb wynika niektre nie-ryby s wielorybami (k.
cz.) oraz niektre nie-ryby nie s nie-wielorybami (k. z.), a ze zdania niektre torbacze nie s
kangurami wynika niektre nie-kangury s torbaczami (k. cz.) oraz niektre nie-kangury nie
s nie-torbaczami (k. z.).

115

Inwersja.

Inwersja, podobnie jak kontrapozycja, moe by czciowa lub zupena. Podlegaj jej
tylko zdania oglne.
Inwersja czciowa:
14) SaP SoP
15) SeP SiP
Inwersja zupena:
16) SaP SiP
17) SeP SoP
Przykadowo, ze zdania kada mysz jest gryzoniem wynika zdanie niektre nie-myszy nie
s gryzoniami (inwersja czciowa) oraz niektre nie-myszy s nie-gryzoniami (inwersja

zupena). Natomiast ze zdania aden indyk nie jest wiem, wynika zdanie niektre nie-indyki
s wiami (i. cz.) oraz niektre nie-wie nie s nie-indykami.

2.5.2. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE PRAW WNIOSKOWANIA

BEZPOREDNIEGO.
Prawa konwersji, obwersji, kontrapozycji i inwersji wykorzystujemy do sprawdzania, co
wynika z danego zdania kategorycznego.

Przykad:

Zobaczymy, co wynika, na mocy poznanych praw, ze zdania: aden demokrata nie jest
faszyst.

Poniewa nasze zdanie ma posta SeP, moemy z niego wycign nastpujce wnioski:
aden faszysta nie jest demokrat (konwersja, wzr 1).
Kady demokrata jest nie-faszyst (obwersja, wzr 5).
Niektrzy nie-faszyci s demokratami (kontrapozycja czciowa, wzr 9).
Niektrzy nie-faszyci nie s nie-demokratami (kontrapozycja zupena, wzr 12).
Niektrzy nie-demokraci s faszystami (inwersja czciowa, wzr 15).
Niektrzy nie-demokraci nie s nie-faszystami (inwersja zupena, wzr 17).

116

Przykad:

Sprawdzimy, co wynika, na mocy poznanych praw, ze zdania: Kada dobra kochanka

jest dyskretna.

Nasze zdanie ma posta SaP. Widzimy wic, e moemy z niego wycign nastpujce
wnioski:
Niektre osoby dyskretne s dobrymi kochankami (konwersja, wzr 3).
adna dobra kochanka nie jest kim niedyskretnym (obwersja, wzr 4).
adna osoba nie bdca dyskretn nie jest dobr kochank (kontrapozycja czciowa,

wzr 8).
Kada osoba niedyskretna jest niedobr kochank (kontrapozycja zupena, wzr 11).
Niektre osoby nie bdce dobrymi kochankami nie s dyskretne (inwersja czciowa,

wzr 14).
Niektre osoby nie bdce dobrymi kochankami s niedyskretne (inwersja zupena, wzr

16).

Czasem ju w zdaniu, ktre poddajemy konwersji, obwersji itd. wystpuj nazwy

negatywne. W takich przypadkach, przy dokonywaniu niektrych operacji naley pamita o
prawie znoszenia si podwjnego przeczenia, a wic: (S) S.

Przykad:

Sprawdzimy, co na mocy poznanych praw wynika ze zdania: aden nie-ptak nie jest
wrblem.

Nasze zdanie ma posta SeP. Wynikaj z niego nastpujce zdania:

aden wrbel nie jest nie-ptakiem (1).
Kady nie-ptak jest nie-wrblem (5).
Niektre nie-wrble s nie-ptakami (9).
Niektre nie-wrble nie s ptakami (12 po zastosowaniu prawa: (S) S).
Niektre ptaki s wrblami (15 po zastosowaniu prawa: (S) S).
Niektre ptaki nie s nie-wrblami (17 po zastosowaniu prawa: (S) S).

117

Przykad:

Sprawdzimy, co na mocy poznanych praw wynika ze zdania: Niektre ptaki s niekanarkami.

Nasze zdanie ma posta SiP. Wynikaj z niego nastpujce zdania:

Niektre nie-kanarki s ptakami (2).
Niektre ptaki nie s kanarkami (6 po zastosowaniu prawa: (P) P).

SOWNICZEK.
Bd formalny bd polegajcy na tym, e wniosek rozumowania nie wynika logicznie

z przesanek.

Bd materialny bd polegajcy na uyciu we wnioskowaniu przynajmniej jednej

faszywej przesanki.

Denotacja nazwy (zakres nazwy) zbir wszystkich desygnatw danej nazwy.

Przykadowo zbir wszystkich studentw jest denotacj (zakresem) nazwy student.

Desygnat nazwy obiekt oznaczany przez dan nazw. Na przykad kady z nas jest

desygnatem nazwy czowiek.

Nazwa pusta nazwa nie posiadajca ani jednego desygnatu. Na przykad centaur,
jednoroec, czowiek o wzrocie 3 m, onaty kawaler itp.

Przesanka mniejsza przesanka zawierajca termin mniejszy sylogizmu.

Przesanka wiksza przesanka zawierajca termin wikszy sylogizmu.

Termin mniejszy sylogizmu nazwa wystpujca jako podmiot we wniosku sylogizmu.

Termin mniejszy oznacza si zwykle symbolem S.

118

Termin rozoony nazwa, o ktrej caym zakresie (wszystkich desygnatach) jest

mowa w zdaniu kategorycznym. W zdaniu S a P rozoone jest S, w S e P zarwno S jak i P,

w S o P jedynie P. W zdaniu S i P aden termin nie jest rozoony.
Termin redni sylogizmu nazwa nie wystpujca we wniosku sylogizmu, za to

obecna w obu jego przesankach. Termin redni oznacza si zwykle symbolem M.

Termin wikszy sylogizmu nazwa wystpujca jako orzecznik sylogizmu. Termin

wikszy oznacza si zwykle symbolem P.

Zdanie kategoryczne zdanie majce jedn z nastpujcych postaci (gdzie S i P

reprezentuj nazwy): kade S jest P, adne S nie jest P, niektre S s P, niektre S nie s P.

119

Rozdzia III
KLASYCZNY RACHUNEK PREDYKATW.
Wstp.
W niniejszym rozdziale omwiony zostanie kolejny system logiczny, ktry moe suy do
analizy rozumowa klasyczny rachunek predykatw (KRP), nazywany rwnie
klasycznym rachunkiem kwantyfikatorw (KRK). System ten, bdc bardziej zoonym od
rachunku zda czy sylogistyki, nadaje si do analizy takich rozumowa, wobec ktrych
tamte systemy s bezradne.
Szerokie pole zastosowania rachunku predykatw okupione zostaje jednake powan
wad system ten jest o wiele bardziej skomplikowany od dotychczas poznanych.
Sprawne posugiwanie si nim wymaga znacznej wiedzy i uwaane jest czasem za wyszy
stopie wtajemniczenia logicznego. W obecnym rozdziale rachunek predykatw
przedstawiony zostanie w postaci moliwie najprostszej, jednake, nawet mimo tego, jego
opanowanie bdzie wymagao wikszego wysiku, ni to byo konieczne w przypadku
poprzednich systemw. Zrozumienie rachunku predykatw wymaga w miar sprawnego
posugiwania si rachunkiem zda. Przede wszystkim konieczna jest dobra znajomo
spjnikw logicznych oraz tabelek zero-jedynkowych.

3.1. SCHEMATY ZDA.

3.1.1. YK TEORII.
Poznawanie

rachunku

predykatw

rozpoczniemy,

tradycyjnie, od tumaczenia zda jzyka naturalnego na jzyk

tego systemu. Schematy zda na gruncie rachunku predykatw
przypomina bd w pewnym stopniu schematy zapisywane w
ramach rachunku zda. Podobiestwo to wynika z obecnoci w
jzyku rachunku predykatw spjnikw logicznych negacji,
koniunkcji, alternatywy, implikacji i rwnowanoci. Znaczenia
tych spjnikw oraz reprezentujce je symbole (~, , , , )
s tu dokadnie takie same jak w rachunku zda. W rachunku predykatw mamy jednak
rwnie nowe elementy predykaty oraz kwantyfikatory. Do pisania schematw bdziemy
te wykorzystywali tak zwane zmienne indywiduowe, ktre bd oznaczay dowolne obiekty
(indywidua).
Predykaty peni w KRP rol analogiczn do zmiennych zdaniowych w KRZ. To wanie
one, w poczeniu ze zmiennymi indywiduowymi, s tu najprostszymi wyraeniami, z

120

ktrych, za pomoc spjnikw, moemy budowa dusze zdania. Predykaty symbolizowa

bdziemy przy pomocy duych liter, np.: P, Q, R, S itd., po ktrych, w nawiasie, bd
znajdoway si zmienne indywiduowe, reprezentowane przez mae litery x, y, z itd. Tak wic
najprostszymi poprawnymi wyraeniami na gruncie rachunku predykatw s takie zapisy jak
np.: P(x), czy R(x,y). Pierwsze z nich odczytujemy jako P od x, a drugie jako R od x, y.
Wyraenia zoone otrzymujemy poprzez uycie spjnikw logicznych. Schemat P(x) ~ Q
(x) odczytamy jako P od x i nieprawda, e Q od x. Natomiast R(x,y) (P(x) P(y)) jako
jeli R od x,y to P od x lub P od y.

Predykaty s wyraeniami opisujcymi wasnoci lub relacje. Wasno to nic innego, jak
pewna cecha posiadana przez jaki obiekt. Wasnoci jest, na przykad, bycie
inteligentnym (cecha jakiego czowieka), bycie parzyst (cecha liczby), bycie
smacznym, bycie drogim itp. itd. Umwmy si, e predykat opisujcy jak cech
oznacza bdziemy zwykle, dla wygody, przy pomocy pierwszej litery tej cechy. I tak, na
przykad, fakt, e jaki obiekt posiada cech bycia mczyzn, oznaczymy M(x), bycia
bogatym B(x), bycia zarozumiaym Z(x) itp. Gdy w jakim zoonym wyraeniu
pojawi si dwie wasnoci zaczynajce si na t sam liter, to oczywicie jedn z nich
bdziemy musieli oznaczy inaczej.
Relacje to pewne zwizki czce kilka obiektw. Nas bd przede wszystkim
interesoway tak zwane relacje dwuargumentowe, bdce zwizkami wystpujcymi
pomidzy dwoma obiektami. Relacj tak jest na przykad lubienie (jedna osoba lubi
drug osob), bycie wyszym (kto lub co jest wysze od kogo lub czego),
okradzenie (kto okrad kogo) itp. Predykaty oznaczajce takie relacje bdziemy
zapisywali odpowiednio: L(x,y), W(x,y), O(x,y).
Relacjami z wiksz iloci argumentw nie bdziemy si zajmowa. Dla porzdku
podajmy jednak przykady relacji czcych trzy obiekty. Moe by to na przykad relacja
znajdowania si pomidzy (P(x,y,z) obiekt x znajduje si pomidzy obiektem y a
obiektem z), czy te relacja zdradzania z kim (Z(x,y,z) osoba x zdradza osob y z
osob z).
Uwaga na marginesie.
cile rzecz biorc wasnoci te s relacjami tak zwanymi relacjami jednoargumentowymi. Jednake, dla
wikszej jasnoci, w dalszych rozwaaniach termin relacja zarezerwujemy dla relacji dwuargumentowych,
natomiast relacje jednoargumentowe bdziemy nazywali wasnociami.

Kwantyfikatory to wyraenia okrelajce ilo przedmiotw, o ktrych jest mowa. Z

kwantyfikatorami zetknlimy si ju w sylogistyce, cho tam nie wspominalimy, e tak
je wanie nazywamy. W rachunku predykatw bdziemy mieli do czynienia z dwoma
kwantyfikatorami. Pierwszy z nich odpowiada wyraeniu dla kadego i jest najczciej
oznaczany symbolem . Kwantyfikator ten bywa nazywany duym kwantyfikatorem lub
kwantyfikatorem oglnym. Drugi z kwantyfikatorw odpowiada wyraeniu niektre, w
znaczeniu istnieje przynajmniej jedno takie. Kwantyfikator ten, oznaczany symbolem ,
nazywany jest maym kwantyfikatorem, kwantyfikatorem szczegowym lub
kwantyfikatorem egzystencjalnym.

121

DO ZAPAMITANIA:

Osoby znajce jzyk angielski mog atwo zapamita znaczenie

kwantyfikatorw. Kwantyfikator oglny to odwrcona litera A od
angielskiego sowa All czyli wszystkie, natomiast kwantyfikator
szczegowy, to odwrcone E od sowa Exists istnieje.
W schematach zda, po kwantyfikatorach bd znajdoway si (bez
nawiasw, a wic inaczej ni przy predykatach) symbole zmiennych, do ktrych dany
kwantyfikator si odnosi, na przykad x oznacza dla kadego x, natomiast y istnieje
takie y lub niektre y
Zapis taki jak x P(x) odczytamy jako istnieje takie x, e P(x) lub (mniej formalnie)
istnieje x majce wasno P, niektre x maj wasno P itp.
Kwantyfikatory, inaczej ni predykaty, mog wystpowa obok siebie nie poczone
adnymi spjnikami. Zapis xy R(x,y) odczytamy dla kadego x istnieje y, takie e R od
x, y lub dla kadego x istnieje takie y, e x i y s w relacji R.
Kwantyfikatory moemy poprzedza spjnikiem negacji. Przykadowo, wyraenie
~ x P(x) odczytamy nie istnieje takie x, e P od x (nie istnieje x majce wasno P,
adne x nie ma wasnoci P), natomiast x ~y R(x,y) istnieje x, takie e nie dla kadego
y, R (x,y) (istnieje takie x, e nie dla kadego y, x jest do niego w relacji R, istnieje takie x,
ktre nie do wszystkich y jest w relacji R).
DO ZAPAMITANIA:

Przedstawmy w skrcie symbole konieczne przy pisaniu schematw zda na

gruncie rachunku predykatw
Spjniki zdaniowe:
~, , , ,
Zmienne indywiduowe:
x, y, z... itd.
Symbole predykatw:
P, Q, R, S... itd.
Symbole kwantyfikatorw:
oznaczajcy dla kadego (tak zwany duy kwantyfikator lub kwantyfikator
oglny)
oznaczajcy istnieje lub niektre (tak zwany may kwantyfikator, kwantyfikator
szczegowy lub kwantyfikator egzystencjalny)

Naley pamita, e predykaty wystpowa bd zawsze razem z, ujtymi w nawiasach,

zmiennymi np.:
P(x) zapis oznaczajcy, e x ma wasno P,

122

R(x,y) zapis oznaczajcy, e x i y s ze sob w relacji R,

Kwantyfikatory w praktyce wystpowa bd razem ze zmiennymi nazwowymi, np.: x,
y... itp.
Przy pisaniu schematw bdziemy w rachunku predykatw korzystali rwnie z
nawiasw, ktre, podobnie jak w rachunku zda, peni pomocnicz role, pokazujc co si
z czym czy i likwidujc moliwe wieloznacznoci.
Do pisania schematw moe przyda si jeszcze jedna istotna informacja. Dotyczy ona
pojcia tak zwanej zmiennej zwizanej przez kwantyfikator oraz zmiennej wolnej
(niezwizanej). Kady kwantyfikator wie zmienn, ktra si przy nim znajduje np.
kwantyfikator x wie zmienn x, a y zmienn y. Kwantyfikatory wi jednak nie
wszystkie danego typu, ale tylko te, ktre znajduj si w ich zasigu czyli w nawiasie
otwartym bezporednio po kwantyfikatorze lub, w przypadku braku nawiasu, w wyraeniu
najbliszym kwantyfikatorowi. Najatwiej wyjani to na przykadzie: w schemacie
x (P(x) Q(x))

zwizane s zmienne x w caej formule, natomiast w schemacie

x P(x) Q(x) jedynie zmienna znajdujca si przy predykacie P (zmienna przy Q jest w

takim razie zmienn woln). W schemacie x(P(x) Q(x,y)) z R(z,x) zmienna x jest
zwizana przy predykacie P oraz Q, natomiast wolna przy R; zmienna y jest wolna (nie ma w
ogle wicego jej kwantyfikatora); zmienna z jest zwizana (przez kwantyfikator )
Pojcie zmiennej wolnej i zwizanej bdzie dla nas istotne, gdy w prawidowo
zapisanych schematach zda jzyka naturalnego nie mog wystpowa zmienne wolne
(mwic inaczej wszystkie zmienne musz by zwizane jakim kwantyfikatorem). Z faktu
tego wynika istotny wniosek kady schemat bdzie musia zaczyna si jakim
(przynajmniej jednym) kwantyfikatorem, ktry bdzie wiza wystpujce dalej zmienne.
adna zmienna nie bdzie moga si pojawi, zanim nie wystpi wicy j kwantyfikator.
Jeli w schemacie nie ma zmiennych wolnych, to mona go zawsze tak odczyta, aby nie
wypowiada sw iks, igrek, zet itp., ktrych przecie w zdaniach jzyka naturalnego nie
uywamy. Przykadowo, gdy przyjmiemy, e predykat F oznacza wasno bycia filozofem,
to schematy x F(x) oraz x F(x) moemy wprawdzie odczyta kolejno: istnieje x bdcy
filozofem, oraz dla kadego x, x jest filozofem, ale o wiele zgrabniej jest powiedzie istniej
filozofowie (niektrzy s filozofami) oraz kady jest filozofem. Zabieg pozbycia si

zmiennych nie jest moliwy, gdy s one wolne; schemat F(x) musimy odczyta: x jest

123

filozofem. To ostatnie wyraenie nie jest na pewno, przynajmniej z punktu widzenia logiki,

zdaniem jzyka naturalnego, a jedynie tak zwan form zdaniow.

Uwaga na marginesie.
To, e w schematach zda jzyka naturalnego nie moe by zmiennych wolnych, nie oznacza, e
zmiennych takich w ogle nie moe by w formuach rachunku predykatw. W rachunku predykatw mog
istnie bowiem formuy (m.in. te, ktre zawieraj zmienne wolne) nie bdce schematami adnego zdania jzyka
naturalnego.

3.1.2 PRAKTYKA: BUDOWANIE SCHEMATW ZDA NA GRUNCIE KRP.

Przystpujc do budowania schematw zda w ramach rachunku predykatw, musimy
sobie przede wszystkim uwiadomi, jakie w naszym zdaniu wystpuj wasnoci i/lub relacje
i zastpi je odpowiednimi symbolami predykatw. Nastpnie powinnimy si zastanowi,
jakie kwantyfikatory bd nam w schemacie potrzebne. Ostatecznie musimy poczy
wszystko w cao przy pomocy spjnikw i nawiasw, tak aby otrzyma schemat danego
zdania.
Piszc schemat zdania naley pamita, e ma to by zawsze tak zwany schemat gwny,
czyli moliwie najduszy, najgbiej wnikajcy w struktur zdania; taki w ktrym obecne s
wszystkie moliwe do wyodrbnienia spjniki, predykaty i kwantyfikatory.
Rozpoczniemy od budowania bardzo prostych schematw zda, w ktrych wystpuj
jedynie wasnoci.

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy

zodzieje s politykami.

W zdaniu tym jest mowa o dwch

wasnociach byciu zodziejem oraz byciu
politykiem; oznaczymy je odpowiednio
literami Z i P. Zdanie zaczyna si od zwrotu
niektrzy,

bdcego

odpowiednikiem

kwantyfikatora , a wic od tego symbolu

powinien rozpocz si nasz schemat. Nasze zdanie stwierdza, e istniej obiekty, ktre s
zarwno zodziejami, jak i politykami (posiadaj obie te cechy jednoczenie), w zwizku z

124

czym potrzebny nam bdzie jeszcze spjnik koniunkcji. Ostateczny schemat przedstawia si
nastpujco:
x (Z(x) P(x))

Nawias w powyszym schemacie jest konieczny, aby pokaza, e kwantyfikator wie

zmienn x znajdujc si zarwno przy predykacie Z, jak i przy P.

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Kady rasista jest ograniczony.

W powyszym zdaniu mowa jest o dwch wasnociach bycia rasist i bycia
ograniczonym. Mamy tu te sowo kady, bdce odpowiednikiem kwantyfikatora oglnego.
Pewnym problemem dla pocztkujcych moe by znalezienie odpowiedniego spjnika
czcego predykaty R oraz Q. Gdybymy jednak wstawili tu koniunkcj, tak jak w
poprzednim przykadzie, otrzymalibymy schemat x (R(x) O(x)), czyli wyraenie
mwice: kady jest rasist i jest ograniczony (kady jest ograniczonym rasist) a wic na
pewno nie zdanie, ktrego schemat mamy napisa. Nasze zdanie, Kady rasista jest
ograniczony, stwierdza, e jeli kto jest rasist, to jest on ograniczony, a wic prawidowy

schemat powinien wyglda:

x (R(x) O(x))

WARTO ZAPAMITA.

W schematach zda jzyka naturalnego rzadko si zdarza, aby w formule

wizanej przez kwantyfikator gwnym spjnikiem bya koniunkcja. Na
og jest to implikacja lub ewentualnie alternatywa. Koniunkcja wystpuje
natomiast zwykle jako gwny spjnik formu wizanych przez kwantyfikator
. Czyli:
x (... ...) lub x (... ...)
x (... ...)

Powysze stwierdzenia nie stanowi jednak w adnym razie jakichkolwiek praw

logicznych. Jest to po prostu uyteczna obserwacja, ktra sprawdza si w zdecydowanej
wikszoci (cho nie wszystkich!) przypadkw.

125

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Nie kady logik jest abstynentem.

W powyszym zdaniu wystpuj wasnoci bycia logikiem oraz bycia abstynentem. Jest
te odpowiednik kwantyfikatora dla kadego, jednak poprzedzony sowem nie. Tak wic
schemat powinien zacz si od zwrotu: ~ x. Jako spjnika czcego predykaty naley uy
implikacji (wykorzystanie koniunkcji daoby schemat zdania: Nie kady jest logikiem i
abstynentem). Mamy wic:

~ x (L(x) A(x))

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci nie s pilni.

W zdaniu mowa jest o wasnociach bycia studentem i bycia pilnym. Ta druga jest jednak
zanegowana. Zdanie stwierdza, e s osoby posiadajce wasno bycia studentem i
jednoczenie nie posiadajce wasnoci bycia pilnym. A zatem:
x (S(x) ~ P(x))

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: aden dziennikarz nie jest obiektywny.

W powyszym zdaniu mamy na pewno do czynienia z wasnoci bycia dziennikarzem
oraz bycia obiektywnym. Kopot sprawi moe wybr odpowiedniego kwantyfikatora. Czemu
odpowiada moe sowo aden w rozwaanej wypowiedzi? Z jednej strony jest to
negatywny sposb powiedzenia czego o wszystkich dziennikarzach o kadym
dziennikarzu zdanie stwierdza, e nie jest obiektywny. Z innego punktu widzenia mona
jednak rwnie powiedzie, i zdanie stwierdza, e nie istnieje taki dziennikarz, ktry
posiadaby cech bycia obiektywnym. Czy schemat zacz naley zatem wyraeniem x, czy
te ~ x? Obie odpowiedzi na to pytanie s dobre! Ot, w przypadku powyszego zdania,
napisa moemy dwa rwnie dobre schematy:
x (D(x) ~ O(x)), oraz

~ x (D(x) O(x))
Oba te schematy s logicznie rwnowane; mwi one dokadnie to samo. Dyskusje
budzi moe, ktry z nich uzna naley za bardziej pierwotny; lepiej, w sposb bardziej

126

naturalny, oddajcy struktur rozpatrywanego zdania. Wielu logikw twierdzi, e zdanie typu
aden... nie jest... jest zdaniem oglnym (wicej na ten temat w rozdziale o sylogizmach), a

wic jego schemat powinien zaczyna si od kwantyfikatora . Inni dopuszczaj jednak

rwnie drugi schemat, jako w rwnym stopniu waciwy.

Uwaga na bdy!

Nie zawsze, tak jak w przypadku powyszego przykadu, dwa schematy mona
uzna za rwnie dobre, na podstawie tego, e s one logicznie rwnowane.
Przykadowo do schematu zdania w przykadzie Nie kady logik jest abstynentem
mona utworzy rwnowany mu schemat: x (L(x) ~ A(x)). W tym jednak
przypadku wielu (cho rwnie, nie wszyscy) logikw nie uznaoby tego schematu za
waciwy. Pomimo, e zdania Nie kady logik jest abstynentem oraz Niektrzy logicy
nie s abstynentami (literalne odczytanie drugiego schematu) s logicznie

rwnowane i wyraaj t sam tre (opisuj ten sam fakt), to trudno uzna, e s
to te same zdania.
W wielu podobnych przypadkach nie ma zgody, ktre schematy naley uzna za
poprawne, a ktre nie. Najlepiej kierowa si wskazwk, e schemat powinien w
sposb najbardziej intuicyjny odzwierciedla struktur danego zdania. Jeli zdanie
zaczyna si od zwrotu nie kady, to schemat powinien zacz si od ~ , jeli zdanie
zaczyna si od niektre, to schemat rozpoczynamy od .

3.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Obecnie zajmiemy si bardziej zoonymi schematami. Czsto zdarza si
tak, e w przypadku duszych zda istnieje wiele moliwoci zbudowania
poprawnych schematw. Dopuszczalne s rne moliwoci, szczeglnie
w zakresie stosowania nawiasw i ustawienia kwantyfikatorw. Na
omwienie wszystkich tych moliwoci i zwizanych z nimi niuansw nie
starczyoby tu miejsca wspomniana zostanie tylko cz z nich. Dlatego podane niej
rozwizania naley traktowa w niektrych przypadkach jako przykadowe, nie
wykluczajce innych poprawnych odpowiedzi.

127

Wicej predykatw.

Oczywicie w formule moe znajdowa si wicej predykatw ni jeden lub dwa.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Nie kady znany

muzyk jest artyst.

W zdaniu powyszym mamy do czynienia z

trzema wasnociami byciem muzykiem, byciem
znanym oraz byciem artyst. Zdanie stwierdza, e nie
kady kto posiada dwie pierwsze, posiada rwnie
trzeci, czyli, mwic bardziej formalnie, nie kady x,
jeli posiada wasno M oraz Z, to posiada te
wasno A. Schemat bdzie wyglda zatem nastpujco:
~ x [(M(x) Z(x)) A(x)]
W powyszym schemacie koniunkcja M(x) Z(x) znajduje si w nawiasie, aby wyranie
byo widoczne, e gwnym spjnikiem jest tu implikacja. Jeli chodzi o zastosowanie
nawiasw w zoonych formuach, to w rachunku predykatw obowizuj wszystkie zasady
znane z rachunku zda.
Wtpliwoci moe budzi, czy prawidowa jest kolejno, w jakiej umieszczone zostay
czony koniunkcji, czyli cechy bycia muzykiem i bycia znanym. Kolejno ta jest jednak
cakowicie bez znaczenia. Koniunkcja, w jej rozumieniu przyjtym w logice, ma t wasno,
e jej czony moemy umieszcza w dowolnej kolejnoci i nie zmienia to w niczym sensu
wyraenia. Tak wic rwnie dobry byby schemat: ~ x [(Z(x) M(x)) A(x)]

Uwaga na bdy!

Nie zawsze jest tak, e dwa okrelenia (tak jak znany i muzyk w poprzednim
przykadzie) odnoszce si do pewnego obiektu daj si rozoy na dwie osobne
cechy. Przykadowo, gdybymy mieli do czynienia ze zdaniem, w ktrym znalazoby
si stwierdzenie, e kto jest dobrym rewolwerowcem, to nie moglibymy rozbi
tego okrelenia na cechy bycia dobrym i bycia rewolwerowcem, gdy wypaczyo by

128

to sens zdania. Wymienione cechy tworz cao jej rozbicie zmienioby znaczenie
jednej z nich bycia dobrym.
Nie istnieje adna metoda pozwalajca jednoznacznie stwierdzi, kiedy
wymienione w zdaniu cechy mona i naley rozoy, a kiedy jest to niemoliwe.
Zawsze bd istniay przypadki graniczne i dyskusyjne. Trudno na przykad ustali,
czy wasno bycia maym soniem moemy rozbi na dwie osobne wasnoci
bycia soniem i bycia maym, czy te trzeba t wasno traktowa jako
nierozkadaln cao.

Wicej kwantyfikatorw.

W schemacie moe oczywicie wystpowa wicej ni jeden kwantyfikator.

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Wszystkie inteligentne kobiety maj powodzenie, ale niektre
z kobiet majcych powodzenie nie s inteligentne.

W zdaniu powyszym widzimy trzy wasnoci: bycia kobiet, bycia osob inteligentn i
posiadania powodzenia. Zdanie to skada si jednak z dwch czci poczonych sowem ale,
czyli odpowiednikiem koniunkcji. Kada z tych czci zaczyna si innym kwantyfikatorem
pierwsza oglnym, druga szczegowym.
x[(K(x) I(x)) P(x)] x[(K(x) P(x)) ~ I(x)]

Pamita naley, e, z uwagi na przemienno koniunkcji, rwnie poprawne byyby

schematy, w ktrych czony koniunkcji znalazyby si w odwrotnej kolejnoci.

Co znaczy tylko?

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Tylko kobiety s matkami.

W zdaniu tym mamy oczywicie dwie wasnoci: bycia matk i bycia kobiet. Problem
stanowi moe okrelenie kwantyfikatora i ukadu wasnoci w formule. Z podobn
trudnoci spotkalimy si ju przy pisaniu schematw na gruncie sylogistyki. By moe
niektrzy pamitaj, e zdania typu Tylko S s P okrelilimy wtedy jako oglnotwierdzce, a zatem zaczynajce si od kwantyfikatora oglnego . Jeli jednak
napisalibymy schemat: x (K(x) M(x)) to otrzymalibymy faszywe zdanie Kada
kobieta jest matk. Nasze zdanie stwierdza natomiast co odwrotnego: to, e tylko kobiety
s matkami, oznacza, e kada matka jest kobiet. A zatem schemat powinien wyglda:
x (M(x) K(x))

129

DO ZAPAMITANIA.

Schematy zda typu Tylko A s B rozpoczynamy od kwantyfikatora oglnego

a nastpnie piszemy implikacj zamieniajc kolejno A i B. Czyli x (B(x)
(A)).
Co znaczy tylko niektrzy?

Rozpatrywane powyej zdania typu Tylko A s B naley koniecznie odrni od zda

Tylko niektre A s B.
Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Tylko niektrzy studenci ucz si systematycznie.

Zwrot tylko niektrzy w powyszym zdaniu oznacza, e istniej studenci, ktrzy
posiadaj cech U (ucz si systematycznie), ale s rwnie tacy, ktrzy cechy takiej nie
posiadaj. Lub inaczej: istniej studenci majcy cech U, lecz jednoczenie nie wszyscy cech
t posiadaj. Dwa rwnoprawne schematy powyszego zdania, to zatem:
x (S(x) U(x)) x (S(x) ~ U(x)), lub
x (S(x) U(x)) ~ x (S(x) U(x))

Pojawiaj si relacje.

Dotd rozpatrywalimy bardzo proste zdania, w ktrych mielimy do czynienia jedynie z

predykatami jednoargumentowymi, opisujcymi wasnoci. Wicej kopotw sprawi mog
zdania w ktrych obecne bd predykaty oznaczajce relacje. Pocztkowo zapisywanie takich
schematw moe wydawa si niezmiernie skomplikowane, midzy innymi dlatego, e nie
ma na to jakiej jednej, sprawdzajcej si zawsze metody. Przerobienie kilku przykadw
powinno jednak wiele wyjani.
Po nabraniu pewnej wprawy, zapisywanie schematw zda w jzyku predykatw moe
sta si ciekaw rozrywk intelektualn, podobn np. do rozwizywania krzywek.

130

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy

studenci lubi niektre przedmioty.

W zdaniu powyszym jest mowa o

dwch wasnociach bycia studentem oraz
bycia przedmiotem (oznaczymy je literami S
i P). Obok nich mamy tu jeszcze do
czynienia z relacj, ktra zachodzi pomidzy
studentem i przedmiotem relacj lubienia
(x lubi y). Relacj t oznaczymy przy
pomocy
nawiasie,

predykatu
bd

L,

po

znajdoway

ktrym,
si

dwie

zmienne, czyli L(x,y). W rozpatrywanym zdaniu wystpuje rwnie, dwukrotnie, zwrot

odpowiadajcy kwantyfikatorowi szczegowemu (niektre).
Przystpujc do pisania schematu powyszego zdania dobrze jest sprbowa na pocztku
wypowiedzie je przy pomocy wyrae uywanych w jzyku predykatw. Zdanie to mogoby
wyglda na przykad nastpujco: Istnieje pewien obiekt (oznaczmy go x), ktry ma wasno
bycia studentem; istnieje te inny obiekt (oznaczmy go y), ktry jest przedmiotem i
pomidzy tymi obiektami zachodzi relacja lubienia. Teraz powysze zdanie moemy zapisa

przy pomocy symboli:

x [S(x) y (P(y) L(x,y))]

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Kady student przeczyta jak ksik.

W zdaniu powyszym jest mowa o dwch wasnociach bycia studentem (S) i bycia
ksik (K) oraz o relacji przeczytania (P) zachodzcej pomidzy studentem a ksik. Zdanie
zaczyna si od zwrotu odpowiadajcego kwantyfikatorowi oglnemu, a wic nasz schemat
bdziemy musieli zacz od x. Zdanie mwi o kadym obiekcie bdcym studentem, a wic
x S(x). Po predykacie musi nastpi jaki spjnik. Zgodnie z opisan wczeniej nieformaln

zasad, gdy zdanie rozpoczyna si kwantyfikatorem oglnym, to spjnikiem tym bdzie

zapewne implikacja. Mamy wic: x S(x) , czyli dla kadego x, jeli jest on studentem (lub
prociej dla kadego studenta). Zdanie, ktrego schemat piszemy, mwi, e w kady

131

student przeczyta jak ksik. Nie moemy jednak na razie wstawi predykatu
oznaczajcego relacj przeczytania P(x,y), gdy wystpuje w nim zmienna y, o ktrej nie
wiemy, co miaaby oznacza i ktra, co waniejsze, nie jest zwizana adnym
kwantyfikatorem (a jak powiedzielimy, w prawidowo napisanych schematach zda jzyka
naturalnego, zmienne wolne (nie zwizane) nie mog wystpowa). Gdybymy wstawili teraz
predykat oznaczajcy relacj przeczytania, otrzymalibymy x (S(x) P(x,y)), czyli kady
student przeczyta y. Aby mona byo uy predykatu P(x,y) musimy najpierw umieci w

schemacie kwantyfikator wicy zmienn y. Poniewa w dalszej czci zdania mowa jest o
jakiej ksice, bdzie to zapewne kwantyfikator szczegowy. Mamy wic x S(x) y,

czyli dla kadego studenta istnieje jaki y. Teraz a si prosi, eby napisa czym jest ten y:
x S(x) y K(y) dla kadego studenta istnieje y bdcy ksik, czyli dla kadego
studenta istnieje jaka ksika. Teraz musimy jedynie doda, e jest to ksika, ktr ten

student przeczyta, czyli zachodzi jeszcze pomidzy studentem i ksik relacja P:

x S(x) y K(y) P(x,y). Naley jeszcze oczywicie pamita o nawiasach, dziki ktrym

bdziemy wiedzieli, e kwantyfikatory wi wszystkie swoje zmienne. Aby byo to

widoczne, po kadym kwantyfikatorze otwieramy nawias i zamykamy go na kocu schematu
dziki temu wszystkie zmienne pozostan zwizane:
x [S(x) y (K(y) P(x,y))]

Po napisaniu schematu dobrze jest go sobie odczyta, aby sprawdzi, czy faktycznie
oddaje on tre zdania, ktre ma reprezentowa. Nasz schemat mwi, e dla kadego x, jeli
jest on studentem, istnieje jaki y, ktry jest ksik i ten x (student) przeczyta y (ksik).

Mwic procie: dla kadego studenta istnieje ksik, ktr on przeczyta, czyli dokadnie to,
e kady student przeczyta jak ksik.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Niektrzy wykadowcy lubi wszystkich studentw.

W powyszym zdaniu mamy do czynienia w wasnociami bycia wykadowc i bycia
studentem, oraz z relacj lubienia. Oznaczymy je kolejno predykatami W, S i L. Zdanie
zaczyna si ewidentnie od kwantyfikatora szczegowego x. Oczywicie ten istniejcy x
to wykadowca, czyli x W(x). Teraz musimy dopisa, e w wykadowca lubi wszystkich
studentw. Czyli, oprcz posiadania wasnoci W, o naszym x moemy powiedzie, e dla

132

kadego obiektu y, jeli ten y posiada wasno S, to pomidzy x i y zachodzi relacja lubienia.
Pamitamy oczywicie o nawiasach.
x [W(x) y(S(y) L(x,y))]

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Niektrzy studenci nie lubi adnego wykadowcy.

W powyszym zdaniu wystpuj predykaty takie same jak w poprzednim przykadzie.
Pocztek schematu bdzie na pewno wyglda x S(x). Problem sprawi moe ustalenie, jak
odda w schemacie stwierdzenie, e w obiekt posiadajcy cech S nie lubi adnego obiektu
o cesze W. Podobnie, jak w jednym z pierwszych omawianych przykadw, sowo aden
moemy odda na dwa rwnowane sobie sposoby. Mona stwierdzi, e nie istnieje obiekt
y, taki e posiada cech W i jednoczenie pomidzy x i y zachodzi relacja L. Mona te
powiedzie, e dla kadego obiektu, jeli ma on cech W, to pomidzy x i y nie zachodzi L.
Dwa rwnoprawne schematy naszego zdania to:
x [S(x) ~ y (W(y) L(x,y))]
x [S(x) y (W(y) ~ L(x,y))]

Czy mona by w relacji do siebie samego?

Pomimo e relacje (dwuczonowe) z natury cz dwa obiekty, to moe si zdarzy, e

obiekty te s w rzeczywistoci jednym i tym samym; mwic inaczej, jaki obiekt moe
by w pewnej relacji do siebie samego.
Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Pewien bokser znokautowa siebie samego.

W zdaniu powyszym jest mowa o relacji
znokautowania (Z(x,y) x znokautowa y).
Stwierdza ono jednake, e pewien obiekt
posiadajcy wasno bycia bokserem, jest w
tej relacji do siebie samego. Schemat zdania, to
zatem:
x (B(x) Z(x,x))

133

Czy jest tu jaka wasno?

Czasem przy pisaniu schematu musimy uwzgldni wasno, ktra nie jest w zdaniu
wprost wypowiedziana.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Kady kogo kocha.

Na pierwszy rzut oka wydaje si, e w zdaniu powyszym wystpuje jedynie relacja
kochania, nie ma w nim mowy natomiast o adnej wasnoci. W takim wypadku schemat
mgby wyglda: xy K(x,y) dla kadego obiektu x, istnieje obiekt y, taki, e x kocha y.
Czasem faktycznie dopuszczalne jest napisanie takiego skrconego schematu. Czy jednak
w powyszym zdaniu faktycznie jest mowa o dowolnych obiektach x i y? Sowa kady i kogo
wyranie wskazuj, e nie chodzi tu o wszelkie moliwe do pomylenia obiekty, ale tylko i
wycznie o ludzi. Mamy wic tu do czynienia z cech bycia czowiekiem, ktra nie jest
wprost wypowiedziana. Zdanie Kady kogo kocha naley traktowa jako skrt zdania Kady
czowiek kocha jakiego czowieka. W wersji bardziej pomocnej do przeoenia na jzyk

rachunku predykatw mona powiedzie: Dla kadego obiektu, jeli obiekt ten jest
czowiekiem, istnieje inny obiekt, ktry te jest czowiekiem, i ten pierwszy kocha tego
drugiego. A zatem:
x [C(x) y (C(y) K(x,y))]

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: S tacy, ktrzy nie czytaj adnych gazet.

W powyszym zdaniu, podobnie jak w poprzednim przykadzie, mamy ukryt cech
bycia czowiekiem. Druga cecha, bycia gazet, jest ju jednak wprost wypowiedziana. Relacj
czytania oznaczymy przez R, poniewa predykat C oznacza ju bycie czowiekiem. Fakt, e
adna gazeta nie jest przez pewnych ludzi czytana, odda mona na dwa sposoby. A zatem
dwa moliwe schematy tego zdania to:
x [C(x) ~ y (G(y) R(x,y))]
x [C(x) y (G(y) ~ R(x,y))]

134

I znowu tylko...

Zdaniami ze zwrotem tylko zajmowalimy si ju, gdy byy w nich obecne jedynie
wasnoci. Bardzo podobnie postpujemy piszc schematy takich zda, w ktrych wystpuj
rwnie relacje.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Niektre partie wspierane s tylko przez frustratw.

W zdaniu powyszym musimy uy predykatw oznaczajcych wasnoci bycia parti,
bycia frustratem oraz relacj bycia wspieranym przez kogo (x jest wspierany przez y).
Schemat oczywicie rozpoczniemy od zwrotu: x P(x). Jak pamitamy, zwrot tylko
moemy odda przy pomocy kwantyfikatora oglnego. Jednake trzeba uwaa w jakiej
kolejnoci nastpi czony implikacji w formule zwizanej przez ten kwantyfikator.
Gdybymy napisali schemat nastpujco: x [P(x) y (F(y) W(x,y))], to
otrzymalibymy schemat zdania mwicego, e niektre partie wspierane s przez
wszystkich frustratw (kady frustrat wspiera tak parti). Nie jest to wic dokadnie
schemat naszego zdania. To, e partia wspierana jest tylko przez frustratw, nie oznacza, e
wspiera j kady frustrat, ale to, e kady kto j wspiera, ten jest frustratem (jeli j
wspiera to jest frustratem). A zatem w schemacie musimy zamieni kolejno predykatw
F i W. Prawidowy schemat to:
x [P(x) y (W(x,y) F(y))]

Co jest x, a co y?

Czasami musimy zwrci baczn uwag na waciw kolejno zmiennych x i y przy

predykacie oznaczajcym relacj.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Istniej podrczniki, z ktrych korzystaj wszyscy studenci.

Przyjmujemy predykaty P, S i K oznaczajce wasnoci bycia podrcznikiem i studentem
oraz relacj korzystania z czego. Schemat: x [P(x) y (S(y) K(x,y))] nie jest jednak
prawidowy, poniewa po jego odczytaniu otrzymalibymy zdanie mwice, e istniej
podrczniki, ktre korzystaj ze wszystkich studentw. Poniewa wasno bycia studentem
przypisalimy zmiennej y, a bycia podrcznikiem, zmiennej x, to aby odda prawidowo fakt,
e to student korzysta z podrcznika, a nie na odwrt, musimy napisa K(y,x). A wic
waciwy schemat naszego zdania to:
x [P(x) y (S(y) K(y,x))]

135

W wielu przypadkach to, w jakiej kolejnoci powinny znale si zmienne x i y w relacji,

uzalenione jest od tego, w jaki sposb okrelimy nasz relacj.
Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Niektre programy lubi wszyscy widzowie.

W schemacie powyszego zdania musimy uy predykatw oznaczajcych wasnoci
bycia programem i bycia widzem oraz relacj lubienia. Relacj t jednak moemy
zinterpretowa albo jako relacj lubienia x lubi y, albo jako relacj bycia lubianym x jest
lubiany przez y. W zalenoci od tej interpretacji prawidowe byyby schematy, kolejno:
x [P(x) y (W(y) L(y,x))]

(L oznacza relacj lubienia)

x [P(x) y (W(y) L(x,y))]

(L oznacza relacj bycia lubianym)

Dusze schematy.

W schematach moe pojawi si wiksza ilo kwantyfikatorw i predykatw.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Niektrzy filozofowie pisz niektre ksiki, ktrych nikt przy
zdrowych zmysach nie kupuje.

Zdanie zaczyna si stwierdzeniem, e istnieje kto,

kto jest filozofem. Dalej dowiadujemy si, e w filozof
pisze ksiki, czyli istnieje co, co jest ksik i ten
filozof pozostaje do ksiki w relacji napisania.
Nastpna informacja, to stwierdzenie, e nie ma nikogo,
kto miaby cech bycia przy zdrowych zmysach i
jednoczenie pozostawa w relacji kupowania do
wymienionej wczeniej ksiki. Ten ostatni fakt
moemy odda na dwa sposoby; drugi sposb, to
powiedzenie,

e kady, jeli jest przy zdrowych

zmysach, to nie kupuje danej ksiki. A zatem:

x {F(x) y [(K(y) P(x,y)) ~ z (Z(z) R(z,y))]}

136

x {F(x) y [(K(y) P(x,y)) z (Z(z) ~ R(z,y))]}

Przy tego rodzaju duszych schematach naley zwraca szczegln uwag na nawiasy
(pamitamy, aby wszystkie zmienne byy zwizane prze kwantyfikatory) oraz o tym, aby przy
wasnociach i relacjach umieszcza waciwe zmienne. Przykadowo, gdy mamy na kocu
napisa, e w pewnej relacji pozostaje kto przy zdrowych zmysach oraz ksika, to musimy
sprawdzi, jakimi zmiennymi wczeniej oznaczylimy obiekty majce wymienione wasnoci.

3.1.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy bdem byoby zapisanie schematu zdania w ktrym nie
wszystkie wasnoci lub relacje byyby potraktowane osobno, na
przykad napisanie schematu zdania: Nie kady znany muzyk jest
artyst jako ~ x (Z(x)) A(x)) gdzie Z oznaczaby wasno
bycia znanym muzykiem?

Nie jest to bd w cisym tego sowa znaczeniu, jednake tworzc schemat, naley
zwykle pisa tak zwany schemat gwny, moliwie najgbiej wnikajcy w struktur zdania,
w ktrym obecne s wszystkie moliwe do wyodrbnienia predykaty i spjniki. Jednake
faktem jest, e nie zawsze do koca wiadomo, kiedy w zdaniu mamy do czynienia z dwiema
osobnymi wasnociami, a kiedy nie.
Kiedy moemy przyj domylnie, e zmienne reprezentuj jeden okrelony typ obiektw i
nie podkrela tego dodatkowo w schemacie, a kiedy musimy cech bycia takim obiektem w
schemacie umieci? Przykadowo, kiedy piszc schemat zdania Kady kogo kocha,
powinnimy uwzgldni w nich wasno bycia czowiekiem i napisa x [C(x) y (C(y)
K(x,y))], a kiedy moemy przyj, e zmienne reprezentuj tylko ludzi i napisa: xy K(x,y)?

Na powysze pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Rozwizujc tego typu

przykady najlepiej spyta wykadowcy, jakie odpowiedzi uznaje on za poprawne. Niektrzy
mog wymaga, na przykad, napisania obu wersji schematw.

137

3.2. DODATEK: STAE INDYWIDUOWE I ZNAK =

3.2.1. YK TEORII.
Jak dotd omawialimy rachunek predykatw w
podstawowej, najbardziej ubogiej, wersji. W niektrych
wypadkach

wygodnie

jest

wzbogaci

go

kilka

dodatkowych elementw, ktre czasem mog uatwi

zapisywanie schematw zda.
Obecnie do sownika, z ktrego skada si jzyk
rachunku predykatw, dodamy dwa rodzaje elementw: tak
zwane stae indywiduowe, ktre bdziemy oznacza maymi
literami: a, b, c, d, ...itd. oraz szczeglny predykat oznaczajcy relacj identycznoci dwch
obiektw, czyli znany wszystkim z matematyki znak =. Gdy wprowadzimy znak rwnoci,
bdziemy mogli rwnie korzysta ze znaku , stwierdzajcego nieidentyczno. Stanowi
on bdzie skrt wyraenia nieprawda, e obiekty s identyczne, czyli x y ~ (x = y)
Tak jak zmienne indywiduowe (x,y,z...) oznaczay dowolne obiekty, tak stae
indywiduowe (a,b,c...) oznaczaj okrelone, konkretne obiekty. Staa moe reprezentowa np.
Mikoaja Kopernika, Statu Wolnoci, Kubusia Puchatka, Zenka, itp. Stae wykorzystujemy
w schematach, gdy zdanie mwi o takich wanie, jednoznacznie okrelonych, obiektach.
Przykadowo zdanie Zenek jest starszy od Wacka moemy zapisa jako S (a,b), gdzie a
oznacza Zenka, b Wacka, a S reprezentuje relacje starszestwa. Zasadnicz rnic
pomidzy zmiennymi a staymi stanowi to, e stae nie mog by wizane przez
kwantyfikatory. Nie wolno pisa np. a lub b. W zwizku z powyszym, schematy, w
ktrych wystpuj stae indywiduowe, nie musz rozpoczyna si od kwantyfikatora, cho
oczywicie mog gdy oprcz staych, w schemacie obecne s rwnie zmienne.
Symbol identycznoci przydaje si, gdy w zdaniu, ktrego schemat piszemy, mowa jest o
pewnej okrelonej liczbie przedmiotw posiadajcych dan wasno lub bdcych do czego
w relacji, na przykad Tylko jeden student obla egzamin, czy te Przynajmniej dwch posw
przyapano na oszustwie. Jak postpowa w takich przypadkach poka przykady poniej.

Jeli komu pisanie schematw z wykorzystaniem staych oraz, w szczeglnoci, znaku

= wyda si zbyt zagmatwane, a wykadowca nie wymaga od niego opanowania tej sztuki,
moe ten rozdzia pomin. Nie jest on konieczny do zrozumienia dalszej czci, dotyczcej
tautologii i regu.

138

3.2.2. PRAKTYKA: BUDOWANIE SCHEMATW ZDA Z WYKORZYSTANIEM

STAYCH INDYWIDUOWYCH I SYMBOLU IDENTYCZNOCI.

Rozpoczniemy od zapisywania schematw zda, w ktrych wykorzystamy stae

indywiduowe.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Mieczysaw kocha Karolin, ale Karolina nie kocha
Mieczysawa.

Zdanie

powysze

stwierdza,

pomidzy

dwoma

konkretnymi

obiektami

(Mieczysawem i Karolin) zachodzi relacja kochania w jedn stron, natomiast nie zachodzi
ona w drug. Oznaczajc Mieczysawa przez a, a Karolin przez b, otrzymujemy
schemat:
K(a,b) ~ K(b,a)

W schematach ze staymi indywiduowymi mog te pojawi si zmienne, a wraz z nimi

kwantyfikatory.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Mieczysaw kupi

sobie jaki samochd.

Zdanie powysze stwierdza, e istnieje pewna

rzecz,

majca

wasno

bycia

samochodem

Mieczysaw (oznaczony za pomoc staej a)

pozostaje do tej rzeczy w relacji kupienia.
x (S(x) K(a,x))

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Karolina lubi wszystkich bogatych mczyzn.

Powysze zdanie stwierdza, e Karolina pozostaje w relacji lubienia do kadego, kto
posiada dwie cechy bycia mczyzn i bycia bogatym. Mwic inaczej, jeli kto posiada
139

wymienione wasnoci, to Karolina pozostaje do niego w relacji lubienia. Oznaczajc

Karolin przy pomocy staej a, mamy schemat:
x [(M(x) B(x)) L(a,x)]

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Karolina lubi wszystkich, ktrzy lubi Mieczysawa.

Zdanie to stwierdza, e Karolina (ktr oznaczymy przez a) pozostaje w relacji lubienia
do wszystkich, ktrzy pozostaj w tej samej relacji do Mieczysawa (oznaczonego przez b).
Mwic inaczej dla kadego obiektu, jeli obiekt ten znajduje si w relacji L do b, to a
znajduje si do niego w L. Przyjmujc domylnie, e obiektami, o ktrych jest mowa, s
ludzie, mamy schemat:
x (L(x,b) L(a,x))

Gdybymy chcieli wyranie zaznaczy w schemacie, e w zdaniu chodzi o ludzi,

otrzymalibymy schemat:
x [(C(x) L(x,b)) L(a,x)]

Teraz zajmiemy si schematami zda, w ktrych bdziemy musieli wykorzysta symbol

identycznoci.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Tylko jeden student zda.

Powysze zdanie moemy rozbi na dwie czci. Po pierwsze, mwi ono, e istnieje kto
kto jest studentem i zda, a po drugie, e nie ma innej osoby, ktra by miaa te wasnoci.
Schemat pierwszej czci jest oczywisty: x (S(x) Z(x)). Cz drug mona odda na
dwa sposoby. Mona stwierdzi, e nie istnieje taki obiekt y, ktry byby rny od x i
posiada te same wasnoci lub te, e kady obiekt, ktry te wasnoci posiada, to wanie
x. A zatem: ~ y [(S(y) Z(y)) y x] lub y [(S(y) Z(y)) y = x]
Tak wic ostatecznie schemat naszego zdania moe przedstawia si nastpujco:
x {(S(x) Z(x)) ~ y [(S(y) Z(y)) y x]} lub
x {(S(x) Z(x)) y [(S(y) Z(y)) y = x]}

140

Przykad:

Zapiszemy schemat zdania: Przynajmniej dwch pasaerw byo trzewych.

Powysze zdanie stwierdza, e istniej na pewno dwa rne obiekty, ktre posiadaj dwie
cechy jednoczenie bycia pasaerem i bycia trzewym. Mona zatem powiedzie, e istnieje
jeden obiekt majcy wymienione cechy, istnieje te drugi majcy te cechy, przy czym obiekty
te nie s ze sob identyczne. A zatem:
x {(P(x) T(x)) y [(P(y) T(y)) x y]}

Uwaga na marginesie.

W powyszym schemacie jedyny spjnik, to koniunkcja, ktrej czony moemy

umieszcza w dowolnej kolejnoci. W zwizku z powyszym, dozwolone s inne warianty
schematu; moemy z tego powodu rwnie zrezygnowa z niektrych nawiasw, zostawiajc
jedynie te, ktre wskazuj na zasig kwantyfikatorw. Na przykad:
x {P(x) T(x) y [P(y) T(y) x y]}
Moemy rwnie rozpocz schemat dwoma kwantyfikatorami, po ktrych, w jednym nawiasie umiecimy
(w dowolnej kolejnoci) wszystkie czony koniunkcji:
x y (P(x) T(x) P(y) T(y) x y)
Tego typu uproszczenia mona oczywicie stosowa, ale lepiej tego nie robi jeli nie ma si pewnoci, e
jest to dozwolone.

Oczywicie stae indywiduowe i symbol identycznoci mog wystpowa jednoczenie w

tym samym schemacie.

Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Nie tylko Zenek dotrwa do koca imprezy.

Powysze zdanie stwierdza, e
po pierwsze, Zenek (ktrego
oznaczymy przez a) posiada
wasno D (dotrwa do koca
imprezy) i, po drugie jest
jeszcze jaki inny obiekt, rny
od Zenka, ktry posiada
wymienion wasno. A zatem
otrzymujemy schemat:
D(a) x (D(x) x a)

141

Uwaga na bdy!

Czsto si zdarza, e kto, piszc schemat powyszego zdania, zapomina o jego

pierwszej czci. Jednake schemat: x (D(x) x a) nie byby prawidowy. Byby
to schemat zdania mwicego, e jaka osoba rna od Zenka dotrwaa do koca
imprezy, bez zaznaczenia, e Zenek rwnie wykaza si tak umiejtnoci.
Przykad:

Napiszemy schemat zdania: Tylko jeden wiadek rozpozna Marmolad.

Oznaczmy przez wasno bycia wiadkiem, przez R relacje rozpoznania, a przez sta
a obiekt zwany Marmolad. Powysze zdanie stwierdza, e istnieje pewien obiekt,
majcy wasno , ktry znajduje si w relacji R do obiektu a, i nie ma jednoczenie nikogo
innego (czyli obiektu rnego od x) majcego i bdcego w R do a. A zatem:
x {((x) R(x,a)) ~ y [((y) R(y,a)) y x]}

Powysze zdanie mona rwnie przedstawi:

x {((x) R(x,a)) y [((y) R(y,a)) y = x]}

3.3. TAUTOLOGIE I KONTRTAUTOLOGIE.

3.3.1. YK TEORII.
W rachunku zda mielimy do czynienia z prost
metod zero-jedynkow, ktra pozwalaa na szybkie, w
zasadzie mechaniczne, stwierdzenie, czy dany schemat jest
tautologi bd kontrtautologi. W przypadku rachunku
predykatw, niestety, nie ma takiej metody. Wykazanie
tautologicznoci

lub

kontrtautologicznoci

formuy

wymaga do zaawansowanych technik, wykraczajcych

poza ramy niniejszego opracowania. O wiele prostsze jest
zadanie odwrotne udowadnianie, e dana formua nie jest tautologi, lub nie jest
kontrtautologi. I tylko tym wykazywaniem, czym dany schemat nie jest, bdziemy si
dalej zajmowa.

142

Zanim przejdziemy do tautologii i kontrtautologii musimy uwiadomi sobie od czego

zaley prawdziwo formuy rachunku predykatw. Rozpatrzmy bardzo prosty schemat:
x P(x). Czy jest to schemat zdania prawdziwego czy faszywego? To oczywicie zaley,

przede wszystkim od tego, jak wasno podstawimy za predykat P. Podstawmy zatem za P

wasno bycia w wieku 200 lat (P(x) x ma 200 lat). Jeli nasze rozwaania ograniczymy do
wiata ludzi, to otrzymamy zdanie faszywe aden czowiek nie ma bowiem dwustu lat.
Jeli jednak schemat odniesiemy, na przykad, do wiata drzew, bdziemy mieli do czynienia
ze zdaniem prawdziwym oczywicie istniej drzewa majce dwiecie lat. Prawdziwo
naszej formuy zaley zatem od dziedziny, tak zwanego uniwersum, w ktrym j umiecimy,
oraz od interpretacji predykatu w tym wiecie.
Ukad zoony ze zbioru stanowicego uniwersum (oznaczanego zwykle liter U) oraz
dowolnej iloci wasnoci i relacji bdziemy okrela mianem struktury. A zatem moemy
powiedzie, e prawdziwo formuy rachunku predykatw zaley od struktury, w ktrej
formu t bdziemy rozpatrywa.
Struktur oznacza bdziemy przy pomocy podkrelonej litery U. Elementy struktury
umieszcza bdziemy w nawiasach . Obecne w strukturze wasnoci i relacje,
odpowiadajce obecnym w formuach KRP predykatom bdziemy oznacza przy pomocy
takich samych liter jak predykaty, jednake podkrelonych. Na przykad podkrelone R
bdzie oznaczao konkretn relacj w konkretnej strukturze, stanowic odpowiednik
abstrakcyjnie pojtego predykatu R w formule.
Przykadowo struktury, o ktrych bya mowa wyej, moemy zapisa nastpujco:
U1 = U = zbir ludzi; P(x) x ma 200 lat
U2 = U = zbir drzew; P(x) x ma 200 lat
Inne struktury, w ktrych moemy rozpatrywa formu x P(x), to na przykad:
U3 = U = zbir ludzi; P(x) x jest studentem
U4 = U = zbir drzew; P(x) x jest studentem,
W U3 nasza formua reprezentowa bdzie zdanie prawdziwe, natomiast w U4
faszywe.
Struktur, w ktrej formua rachunku predykatw jest prawdziwa, nazywamy modelem
tej formuy, natomiast struktur, w ktrej jest faszywa kontrmodelem. Tak wic moemy
powiedzie, e dla formuy x P(x), U2 oraz U3 stanowi modele, natomiast U1 i U4
kontrmodele.

143

Przejdmy teraz do zdefiniowania pojcia tautologii w rachunku predykatw. Jak

pamitamy z rachunku zda, tautologia, to formua, ktra jest zawsze prawdziwa. Skoro w
rachunku predykatw prawdziwo formuy zaley od struktury, w jakiej formu
interpretujemy, moemy powiedzie, i tautologia KRP to formua, ktra jest prawdziwa w
kadej strukturze. Patrzc na to samo z drugiej strony moemy powiedzie rwnie, i w
przypadku tautologii nie istnieje struktura, w ktrej formua ta byaby faszywa. Mwic
krtko, tautologia nie ma kontrmodelu.
Podobnie okreli moemy kontratutologi. Jest to formua faszywa w kadej strukturze
Mwic inaczej, nie istnieje struktura, w ktrej formua bdca kontrtautologi byaby
prawdziwa; kontrtautologia nie ma modelu.
3.3.2. PRAKTYKA: WYKAZYWANIE, E FORMUA NIE JEST TAUTOLOGI
LUB KONTRTAUTOLOGI.
Wykazanie, e dana formua nie jest tautologi, teoretycznie jest bardzo proste. Skoro
tautologia musi by prawdziwa w kadej strukturze, to aby udowodni, e formua tautologi
nie jest, wystarczy wskaza struktur, w ktrej jest ona faszywa (zbudowa kontrmodel dla
tej formuy). Analogicznie, aby wykaza, e formua nie jest kontrtautologi, trzeba pokaza
struktur, w ktrej jest ona prawdziwa (zbudowa model formuy).
W praktyce trudno moe czasem sprawi wymylenie odpowiedniej struktury. Nie ma
bowiem na to jakiej jednej, sprawdzajcej si zawsze, metody

Przykad:

Wykaemy, e formua x (P(x) Q(x)) nie jest tautologi ani kontrtatologi.

Najpierw zbudujemy kontrmodel formuy, a wic struktur, w ktrej jest ona faszywa. W
ten sposb wykaemy, e nie jest ona tautologi. Aby zbudowa odpowiedni struktur,
zacz musimy od odczytania tego, co mwi nasza formua. Ot stwierdza ona, e kady
obiekt, ktry ma wasno P, ma rwnie wasno Q. Aby zbudowa kontrmodel, musimy
wic dobra wasnoci P i Q w taki sposb, aby w jakim zbiorze nie byo to prawd. Wemy
przykadowo zbir ludzi jako uniwersum i wasno bycia kobiet jako odpowiednik
predykatu P oraz bycia matk jako odpowiednik Q. Formalnie:
U1 = U = zbir ludzi; P(x) x jest kobiet, Q(x) x jest matk

144

W strukturze U1, nasza formua stwierdza, e dla kadego czowieka, jeli czowiek ten
jest kobiet, to jest rwnie matk, czyli w skrcie kada kobieta jest matk, co jest

oczywicie zdaniem faszywym. U1 jest zatem kontrmodelem dla formuy x (P(x) Q(x))
Aby zbudowa model, musimy dobra wasnoci P i Q tak, aby otrzyma zdanie
prawdziwe. W powyszym przykadzie moemy to atwo uczyni zamieniajc wasnoci
miejscami, czyli:
U2 = U = zbir ludzi; P(x) x jest matk, Q(x) x jest kobiet
W strukturze U2, nasza formua stwierdza, e kada matka jest kobiet, co jest oczywicie
zdaniem prawdziwym. U2 jest zatem modelem dla formuy x (P(x) Q(x)).
Skoro zbudowalimy dla formuy kontrmodel i model, oznacza to, e nie jest ona
tautologi ani kontrtautologi.

Podane wyej rozwizanie jest oczywicie jednym z nieskoczonej iloci waciwych

odpowiedzi. Kto mgby przykadowo zbudowa takie struktury:
U3 = U = zbir politykw; P(x) x jest posem, Q(x) x jest uczciwy, oraz
U4 = U = zbir liczb; P(x) x jest podzielne przez 4, Q(x) x jest parzyste.
Struktura U3 stanowiaby wtedy kontrmodel, gdy umieszczona w niej formua
stwierdzaaby, e kady polityk, ktry jest posem, jest uczciwy, natomiast

U4 byaby

modelem, poniewa umieszczona w tej strukturze formua gosiaby, i kada liczba

podzielna przez 4, jest liczb parzyst.

To, jaki model i kontrmodel zostanie stworzony, zaley tylko od wyobrani

budowniczego.

Przykad:

Wykaemy, e tautologi ani kontrtautologi nie jest formua: x R(x,x)

Formua powysza stwierdza, e kady obiekt jest w pewnej relacji do samego siebie.
Jako kontrmodel dla naszej formuy posuy moe struktura
U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest starszy od y
W U1 formua reprezentowaaby faszywe zdanie Kady czowiek jest starszy do siebie
samego.

Jako model dla formuy wybierzemy struktur

U2 = U = zbir liczb, R(x,y) x jest rwne y

145

Umieszczajc schemat w powyszej strukturze, otrzymujemy zdanie prawdziwe Kada

liczba jest rwna sobie samej.

Poniewa udao nam si znale kontrmodel i model, wykazalimy, e badana formua

nie jest tautologi ani kontrtautologi.

3.3.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Najwiksza trudno, jaka moe powsta przy wykazywaniu, e
schemat nie jest tautologi, ani kontrtautologi, wie si z prawidow
ocen, czy w strukturze, ktr zbudowalimy, formua jest prawdziwa, czy
faszywa, a wic to, co faktycznie zbudowalimy model czy kontrmodel.
Aby nie popeni przy tym bdu, kluczowa jest umiejtno waciwego odczytywania
schematw w danej strukturze stwierdzania, co mwi zdanie powstae ze schematu przy
zaproponowanej interpretacji predykatw i zmiennych.

Przykad:

Wykaemy, e nie jest tautologi, ani kontrtautologi formua: xy (R(x,y) R(y,x))

Powyszy schemat stwierdza, e dla kadych dwch obiektw, jeeli jeden jest w relacji
R do drugiego, to drugi jest w relacji R do pierwszego. Innymi sowy: dla dowolnych dwch
obiektw, jeli R zachodzi pomidzy nimi w jedn stron, to zachodzi rwnie w drug.
Za kontrmodel dla powyszej formuy moe posuy struktura zoona ze zbioru ludzi i
relacji kochania. Nie jest bowiem tak, e dla kadej pary ludzi, jeli jedna osoba kocha drug,
to ta druga rwnie kocha pierwsz.
Model stanowi moe struktura, w ktrej w zbiorze ludzi okrelimy relacj bycia w tym
samym wieku. Prawd jest bowiem, e zawsze, jeli jeden czowiek jest w tym samym wieku
co drugi, to ten drugi jest w tym samym wieku co pierwszy. A zatem mamy:
U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x kocha y
U2 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest w tym samym wieku, co y
Poniewa udao nam si znale kontrmodel i model, wykazalimy, e badana formua
nie jest tautologi ani kontrtautologi.

146

Uwaga na bdy!

Kto mgby bdnie sdzi, e w U2 formua xy (R(x,y) R(y,x)) jest

faszywa, poniewa nie jest prawd, e wszyscy ludzi s w tym samym wieku.
Trzeba jednak zauway, e wyraenie w nawiasie nie mwi, e wszyscy s w danej
relacji, ale e jeli s w relacji w jedn stron, to s i w drug. Taka zaleno
zachodzi wanie w przypadku relacji bycia w tym samym wieku.

Przykad:

Wykaemy, e nie jest tautologi ani kontrtautologi formua: x[P(x) yR(x,y)]

Powyszy schemat stwierdza, e dla kadego obiektu jest tak, e jeli posiada on
wasno P, to istnieje jaki obiekt, e ten pierwszy jest w relacji R do tego drugiego.
Zdanie prawdziwe moemy z formuy tej otrzyma podstawiajc w zbiorze ludzi za P
wasno bycia kobiet, a za R relacj bycia czyj crk.
U1 = U = zbir ludzi, P(x) x jest kobiet R(x,y) x jest crk y
W U1 z naszej formuy powstaje prawdziwe zdanie: Kada kobieta jest czyj crk, a
wic U1 jest dla tej formuy modelem.
Kontrmodel moemy zbudowa podstawiajc za R relacj bycia on.
U2 = U = zbir ludzi, P(x) x jest kobiet R(x,y) x jest on y
W U2 otrzymujemy z naszej formuy zdanie faszywe: Kada kobieta jest czyj on.
Poniewa udao nam si znale kontrmodel i model, wykazalimy, e badana formua
nie jest tautologi ani kontrtautologi.

W dotychczasowych przykadach, wszystkie formuy, dla ktrych budowalimy modele i

kontrmodele, byy ostatecznie zwizane kwantyfikatorami; kwantyfikatory, od ktrych
zaczynaa si formua, miay zasig do samego jej koca. Moe si jednak zdarzy, e
formua powstanie w wyniku powizania jej czci spjnikami logicznymi. W takich
przypadkach do okrelenia, czy formua reprezentuje w danej strukturze zdania prawdziwe,
czy faszywe, konieczna jest znajomo tabelek zero-jedynkowych dla tych spjnikw.

147

Przykad:

Wykaemy,

nie

jest

tautologi,

ani

kontrtautologi

formua:

x(P(x) Q(x)) (xP(x) xQ(x)).

W powyszej formule naley koniecznie zauway, e jej gwnym spjnikiem jest

implikacja. Bdzie to miao ogromne znaczenie dla okrelenia, czy pewna struktura jest jej
modelem, czy kontrmodelem. Badany schemat moemy odczyta: Jeli kady obiekt ma
przynajmniej jedn z dwch wasnoci: P lub Q, to kady obiekt ma P lub kady obiekt ma Q.

Na pocztek zajmiemy si poszukiwaniem kontrmodelu. Poniewa formua ma posta

implikacji, to aby uzyska z niej zdanie faszywe, musimy tak dobra wasnoci, aby
prawdziwy by poprzednik implikacji, a faszywy jej nastpnik. Poprzednik mwi, e
kady obiekt ma wasno P lub Q. Przykadowo, w zbiorze ludzi kady czowiek ma
wasno bycia mczyzn lub bycia kobiet. Zobaczmy, jak warto logiczn miaby w
takiej strukturze nastpnik implikacji. Nastpnik ten mwi, e kady obiekt ma wasno P
lub kady ma wasno Q. Przy zaproponowanej interpretacji predykatw, faszem jest
pierwszy czon alternatywy (bo nie jest prawd, e kady czowiek jest mczyzn) i
faszem jest rwnie drugi jej czon (bo nie jest prawd, e kady czowiek jest kobiet).
Skoro oba czony alternatywy s faszywe, to rwnie, zgodnie z tabelkami zerojedynkowymi, caa alternatywa jest faszywa.
W strukturze:
U1 = U = zbir ludzi; P(x) x jest mczyzn, Q(x) x jest kobiet
formua x(P(x) Q(x)) (xP(x) xQ(x)) jest zatem faszywa. Faszem jest zdanie:
Jeli kady czowiek jest mczyzn lub kobiet, to kady czowiek jest mczyzn lub kady
czowiek jest kobiet. Jest to zdanie faszywe, gdy ma ono posta implikacji, ktrej

poprzednik jest prawdziwy, a nastpnik faszywy. Nastpnik jest faszywy, gdy jest on
alternatyw, ktrej kady czon jest faszywy.
Teraz musimy zbudowa model dla naszej formuy. Poniewa caa formua ma posta
implikacji, to, zgodnie z tabelkami zero-jedynkowymi moe by ona prawdziwa na trzy
sposoby. Pierwszy, gdy zarwno poprzednik, jak i nastpnik implikacji bd zdaniami
prawdziwymi, drugi, gdy oba bd zdaniami faszywymi, i trzeci, gdy poprzednik bdzie
faszywy, a nastpnik prawdziwy. Z powyszej obserwacji mona wysnu bardzo pomocny
wniosek: gdy sprawimy, e faszywy bdzie poprzednik implikacji, to bez wzgldu na
nastpnik, caa formua stanie si schematem zdania prawdziwego.
Poprzednik naszej implikacji mwi, e kady obiekt ma wasno P lub Q. Aby otrzyma
z tego zdanie faszywe, moemy na przykad w zbiorze ludzi wstawi za P wasno bycia
nauczycielem, a za Q bycia studentem. Tworzymy wic struktur:
U2 = U = zbir ludzi; P(x) x jest nauczycielem, Q(x) x jest studentem

148

U2 stanowi model dla naszej formuy. Umieszczona w nim, daje zdanie Jeli kady
czowiek jest nauczycielem lub studentem, to kady czowiek jest nauczycielem lub kady
czowiek jest studentem. Poniewa zdanie to, majc posta implikacji, ma faszywy

poprzednik (kady czowiek jest nauczycielem lub studentem) i faszywy nastpnik (kady
czowiek jest nauczycielem lub kady czowiek jest studentem), to jest to zdanie prawdziwe.

Poniewa zbudowalimy kontrmodel i model dla naszej formuy, nie jest ona tautologi,
ani kontrtautologi.

Oczywicie wcale nie musimy budowa w przypadku formuy bdcej implikacj modelu
w powyszy sposb. Moemy sprbowa stworzy taki, w ktrym zarwno poprzednik
implikacji, jak i jej nastpnik, byyby zdaniami prawdziwymi. Jednake nie zawsze jest to
proste (na przykad w powyszym przykadzie). Przystpienie do budowy modelu dla takiej
formuy od prby uczynienia faszywym poprzednika implikacji uatwia nam prac w ten
sposb, e, bez wzgldu na warto logiczn nastpnika, otrzymamy w takiej strukturze
zdanie prawdziwe. Na mocy tabelek zero-jedynkowych implikacja z faszywym
poprzednikiem jest bowiem zawsze prawdziwa.

DO ZAPAMITANIA.

Niezwykle istotne jest odrnienie, czy mamy do czynienia ze zdaniem,

w ktrym gwn rol peni kwantyfikator, czy te takim, w ktrym rola ta
przypada spjnikowi logicznemu.
Jeli wszystko zwizane jest kwantyfikatorem (np. x (P(x) Q(x))),
to odpowied, czy zdanie jest prawdziwe, czy faszywe, uzaleniona jest od tego, czy dana
zaleno zachodzi w stosunku do wszystkich obiektw. Jeli jest to kwantyfikator (np.
x (P(x) Q(x))), to warto logiczna zdania zaley od tego, czy faktycznie istnieje dany

obiekt.
Jeli natomiast zdanie skada si z czci powizanych ostatecznie ktrym ze spjnikw
logicznych (np. xP(x) x Q(x)), to prawdziwo lub faszywo takiego zdania oceniamy
korzystajc z tabelek zero-jedynkowych.

149

Przykad:

Wykaemy, e nie jest tautologi ani kontrtautologi formua:

xy R(x,y) yx R(x,y)

Powysza formua ma posta implikacji. Zaczniemy od poszukiwania kontrmodelu, a

wic takiej struktury, w ktrej poprzednik implikacji stanie si zdaniem prawdziwym, a
nastpnik faszywym. Poprzednik stwierdza, e dla kadego obiektu istnieje jaki obiekt, taki
e ten pierwszy jest w relacji do drugiego. W zbiorze ludzi (nie tylko aktualnie yjcych!)
zaleno taka zachodzi w przypadku relacji bycia dzieckiem. Dla kadego czowieka istnieje
jaki czowiek, taki e ten pierwszy jest dzieckiem drugiego. Mwic po prostu, prawd jest,
e kady jest czyim dzieckiem. Zobaczmy teraz, co przy takiej interpretacji bdzie mwi
nastpnik naszej implikacji. Stwierdza on, e istnieje jaki obiekt, taki e wszystkie inne s do
niego w relacji. Czyli, istnieje czowiek taki, e wszyscy ludzie s jego dziemi. Oczywicie
jest to fasz. W strukturze zoonej ze zbioru ludzi i relacji bycia dzieckiem otrzymamy zatem
z naszej formuy faszywe zdanie Jeli kady jest czyim dzieckiem, to istnieje kto, dla kogo
wszyscy ludzie s jego dziemi. Jest to zdanie faszywe, bo jego poprzednik jest prawdziwy, a

nastpnik faszywy. Mamy zatem kontrmodel:

U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest dzieckiem y
Model w powyszym przypadku, podobnie jak w poprzednim przykadzie, najatwiej
bdzie zbudowa w taki sposb, aby uczyni faszywym poprzednik naszej implikacji.
Moemy to zrobi wstawiajc na przykad za R relacj bycia mem.
U2 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest mem y
W U2 z naszej formuy otrzymamy zdanie: Jeli kady jest czyim mem, to istnieje kto
taki, e wszyscy s jego mem. Poniewa poprzednik i nastpnik implikacji s tu faszywe,

cae zdanie jest prawdziwe. U2 stanowi zatem model dla naszej formuy.
Poniewa zbudowalimy kontrmodel i model dla badanej formuy, nie jest ona tautologi,
ani kontrtautologi.

3.3.4. CZSTO ZADAWANE PYTANIA.

Czy budujc model i kontrmodel dla jednej formuy musimy
korzysta z takiego samego uniwersum?

Nie jest to w aden sposb konieczne. Moe by na przykad

tak, e uniwersum dla modelu stanowi bdzie zbir ludzi, a dla

150

kontrmodelu zbir liczb. Rozwizanie takie nie bdzie w niczym gorsze od takiego, w ktrym
uniwersum dla modelu i kontrmodelu byoby takie same.
Czy jeli nie mog znale dla jakiej formuy kontrmodelu, to czy oznacza to, e formua
jest tautologi?

Fakt, e nie mona znale kontrmodelu, moe by spowodowany tym, e formua jest
tautologi, jednak nie stanowi w aden sposb na to dowodu. By moe kontrmodel istnieje, a
my po prostu le szukalimy. (Zobacz te odpowied na nastpne pytanie).
Czy buduj model lub kontrmodel mona wykaza, e formua jest tautologi lub
kontrtautologi?

Nie. Przy pomocy modeli i kontrmodeli moemy udowodni jedynie rzecz negatywn
fakt, e formua czym nie jest. Wykazanie, e formua jest tautologi, wymagaoby
pokazania, e jest ona prawdziwa w kadej strukturze (kada struktura jest jej modelem). Z
powodu nieskoczonej iloci struktur, w jakich rozpatrywa mona kad formu, nie jest to
moliwe. Podobnie, wykazanie, e formua jest kontrtautologi wymagaoby rozpatrzenia
wszystkich struktur i pokazanie, e w kadej z nich jest ona faszywa.

3.4. REGUY W RACHUNKU PREDYKATW.

3.4.1. YK TEORII.
W sposb podobny do tego, w jaki wykazywalimy, e
dana formua nie jest tautotologi lub kontrtautologi,
mona udowadnia zawodno regu wnioskowania.
Jak pamitamy z rachunku zda, regua jest to schemat
wnioskowania ukad przynajmniej dwch schematw, z
ktrych ostatni reprezentuje wniosek rozumowania, a
poprzednie przesanki. Reguy bdziemy zapisywa w ten
sposb, e nad poziom kresk bdziemy umieszcza
schematy przesanek, natomiast pod kresk schemat wniosku.
Mwimy, e regua jest dedukcyjna, a w zwizku z tym oparte na niej rozumowanie
logicznie poprawne, jeli nie jest moliwe, aby przesanki stay si schematami zda
prawdziwych, a jednoczenie wniosek schematem zdania faszywego.

151

Wykazanie, e dana regua rachunku predykatw jest dedukcyjna, jest do

skomplikowane i, podobnie jak wykazywaniem, e formua KRP jest tautologi bd
kontrtautologi, nie bdziemy si tym obecnie zajmowa. Ograniczymy si do, o wiele
prostszego, udowadniania, e dana regua nie jest dedukcyjna (czyli, mwic inaczej, jest
zawodna).
Poniewa to, czy formuy rachunku predykatw reprezentuj zdania faszywe czy
prawdziwe, zaley od struktury, w ktrej formuy te bdziemy rozpatrywa, udowodnienie
zawodnoci reguy polega na znalezieniu takiej struktury, w ktrej wszystkie przesanki stan
si schematami zda prawdziwych, a wniosek schematem zdania faszywego. W ten sposb
wykazujemy, e moliwa jest sytuacja, aby przesanki byy prawdziwe, a wniosek faszywy, a
wic regua jest zawodna posugujc si ni, moemy, wychodzc z prawdziwych
przesanek, doj do faszywego wniosku.

3.4.2. PRAKTYKA: WYKAZYWANIE ZAWODNOCI REGU.

W praktyce, udowadnianie zawodnoci regu przebiega tak samo, jak wykazywanie e
formua nie jest tautologi lub kontrtatologi.

Przykad:

Wykaemy, e zawodna jest regua:

~ x P(x)

x ~ P(x)
Jedyna przesanka badanej reguy stwierdza, e nie kady obiekt posiada wasno P,
natomiast jej wniosek gosi, i aden obiekt jej nie posiada. Zawodno powyszej reguy
mona wykaza budujc struktur U = U = zbir ludzi, P(x) x jest Chiczykiem. W
strukturze tej przesanka stwierdza prawdziwie, i nie kady czowiek jest Chiczykiem, za
wniosek, faszywie, e aden czowiek Chiczykiem nie jest.

Przykad:

Wykaemy, e zawodna jest regua:

x P(x), x Q(x)

x (P(x) Q(x))

152

Pierwsza przesanka reguy stwierdza, i istnieje obiekt majcy wasno P, druga, e

istnieje obiekt majcy wasno Q, natomiast wniosek, i kady obiekt ma przynajmniej jedn
z tych wasnoci. Zawodno reguy moemy wykaza budujc struktur:
U = U = zbir studentw, P(x) x ma 5 z logiki, Q(x) x ma 4 z logiki

Przykad:

Wykaemy, e zawodna jest regua:

xy R(x,y)

xy R(y,x)

Przesanka powyszej reguy stwierdza, e kady obiekt uniwersum pozostaje do czego

w relacji R, natomiast wniosek, i do kadego obiektu uniwersum co pozostaje w R. Jako
przykad struktury, w ktrej przesanka stanie si zdaniem prawdziwym, a wniosek
faszywym posuy moe:
U1 = U = zbir ludzi, R(x,y) x jest dzieckiem y
Prawd jest bowiem, e kady czowiek jest czyim dzieckiem, faszem natomiast, e
kady czowiek dziecko posiada.

SOWNICZEK
Kontrmodel kontrmodelem formuy rachunku predykatw nazywamy struktur, w

ktrej formua ta jest faszywa.

Kwantyfikator wyraenie okrelajce ilo przedmiotw, o ktrych mwi zdanie

zawierajce to wyraenie. Kwantyfikatorami s wyraenia kady (oznaczany czsto

symbolem ) oraz niektre (istnieje) (oznaczany ).

Model modelem formuy rachunku predykatw nazywamy struktur, w ktrej formua

ta jest prawdziwa.

Predykat wyraenie opisujce wasno lub relacj. Predykatami s na przykad takie

wyraenia jak jest czowiekiem, jest wysoki (wasnoci), lub kocha, jest wyszy od (relacje).
153

Staa indywiduowa symbol oznaczajcy pewien konkretny obiekt. Stae indywiduowe

oznaczamy zwykle literami a, b, c... itd. Nie podlegaj one kwantyfikacji.

Struktura ukad zoony z pewnego uniwersum (zbioru) oraz dowolnej liczby

wasnoci i/lub relacji.

Zmienna indywiduowa symbol oznaczajcy dowolny obiekt (indywiduum). Zmienne

indywiduowe oznaczamy zwykle literami: x, y, z... itp. Mona je wiza kwantyfikatorami,

np. x, y itp.

154

Rozdzia IV
NAZWY I DEFINICJE.
WSTP.
Obecny rozdzia wie si z logik rozumian szerzej ni tylko jako nauka zajmujca si
badaniem poprawnoci rozumowa. Powicony jest on problematyce zdecydowanie
mniej skomplikowanej ni rachunek zda, sylogistyka, czy te rachunek predykatw.
Omwione s w nim kolejno: rodzaje nazw, zalenoci midzy nazwami, rodzaje definicji
oraz niektre bdy, jakie mog w definicjach wystpi.
Zadania, jakie pojawiaj si w podrcznikach do logiki w zwizku z powysz tematyk,
s o wiele prostsze od zawartych w poprzednich rozdziaach. Dlatego te omwieniu ich
rozwizywania powiecone zostao stosunkowo mao miejsca.

4.1. NAZWY I ICH RODZAJE.

4.1.1. YK TEORII.
Nazwy

to

wyraenia

suce

do

oznaczania

przedmiotw. Nazwami s wic na przykad czowiek, krzeso,

ksika itp.

Rozwaajc problematyk nazw musimy pamita o

dwch wanych sprawach. Po pierwsze, nazwa nie musi
skada si z tylko jednego wyrazu. Nazwami s zatem takie
zoone wyraenia jak, przykadowo, zy czowiek, drewniane
krzeso z trzema nogami, niezwykle interesujca ksik, ktr
przeczytaem w zeszym tygodniu itp. Kade z powyszych wyrae wskazuje nam pewien

przedmiot, jest wic nazw.

Drug istotn spraw, o jakiej naley pamita, gdy mwimy o nazwach, jest fakt, e owe
przedmioty oznaczane przez nazwy musimy rozumie bardzo szeroko, nie tylko jako
obiekty materialne. Nazwy mog bowiem odnosi si rwnie, na przykad, do uczu,
pewnych procesw zachodzcych w czasie, a take obiektw, ktre w ogle nie istniej w
aden sposb. Nazwami s wic rwnie takie wyraenia jak mio, miech, wykad z logiki,
trjgowy smok, niebieski krasnoludek a nawet onaty kawaler, czy te kwadratowe koo.

155

W obecnym rozdziale posugiwa si bdziemy czsto dwoma pojciami poznanymi w

paragrafach powiconych sylogizmom: desygnat nazwy oraz zakres (inaczej: denotacja)
nazwy. Przypomnijmy, e desygnat jest to obiekt oznaczany przez dan nazw (na przykad
to, co trzymasz teraz przed sob Czytelniku, jest desygnatem nazwy ksika), natomiast
zakres nazwy jest to zbir jej wszystkich desygnatw (przykadowo zbir wszystkich ksiek
stanowi zakres nazwy ksika). Zakres (denotacj) nazwy A symbolicznie bdziemy oznacza
D(A).
Obecnie rnego rodzaju nazwy przedstawimy w sposb bardziej systematyczny.
Podzielimy je na cztery rne sposoby.
1. Podzia ze wzgldu na ilo desygnatw.

Ze wzgldu na ilo desygnatw nazwy podzieli moemy na trzy grupy:

a) Nazwy puste.
Nazwa pusta, to nazwa nie majca ani jednego desygnatu. Nazwami pustymi s wic na
przykad takie wyraenia jak: krasnoludek, dwustupitrowy wieowiec w Warszawie, uczciwy
zodziej itp.

156

b) Nazwy jednostkowe.
S to nazwy majce dokadnie jeden desygnat, na przykad: Paac Kultury i Nauki w
Warszawie, Mieszko I, najdusza rzeka w Polsce itp.

c) Nazwy oglne.
S to nazwy majce wicej ni jeden desygnat, przykadowo: ksika, pose na sejm,
medalista olimpijski itp.
2. Podzia ze wzgldu na sposb istnienia desygnatw.

a) Nazwy konkretne.
S to nazwy, ktrych desygnaty s przedmiotami materialnymi (zajmuj miejsce w
przestrzeni, mona je zobaczy, dotkn, zmierzy itp.), lub byyby takimi, gdyby istniay. W
powyszym okreleniu nazw konkretnych szczeglnie istotny jest zwrot: lub byyby takimi,
gdyby istniay [desygnaty]. Tak wic oprcz takich wyrae jak: ksika, czowiek, Adam
Mickiewicz, do nazw konkretnych zaliczamy rwnie na przykad wyraenia: Smok Wawelski,
uczciwy i inteligentny polityk, czowiek o wzrocie 3 m, jednoroec itp. Przedmioty oznaczane

przez te nazwy wyobraamy sobie bowiem jako obiekty materialne i gdyby istniay, to takimi
by wanie byy.
b) Nazwy abstrakcyjne.
Do grupy tej zaliczamy wszystkie nazwy nie bdce konkretnymi. A wic nazwy uczu,
relacji, wasnoci, zdarze, procesw itp. Do grona nazw abstrakcyjnych zaliczamy rwnie
nazwy liczb i figur geometrycznych. Abstrakcyjnymi s wic takie nazwy jak: mio,
podobiestwo, uczciwo, haas, polityka, mecz pikarski, a take liczba parzysta, trzynacie,
trjkt.

3. Podzia ze wzgldu na sposb wskazywania desygnatw.

a) Nazwy indywidualne.
Do grona nazwa indywidualnych zaliczamy imiona wasne: nazwiska, nazwy
geograficzne, nazwy statkw itp., a take nazwy utworzone niejako przez wskazanie
palcem, na przykad ten oto czowiek. Nazwy indywidualne przyporzdkowane s danemu
przedmiotowi na mocy arbitralnej decyzji, niezalenie od przysugujcych temu
przedmiotowi cech. Nazwami indywidualnymi s na przykad: Adam Mickiewicz, Giewont,
Warszawa, ta ksika, ktr trzymam w rce itp.

157

b) Nazwy generalne.
S to nazwy, ktre przysuguj przedmiotom ze wzgldu na jakie cechy, ktre tym
przedmiotom przypisujemy. Nazwy generalne to na przykad: poeta romantyczny, szczyt w
Tatrach, stolica Polski, a take naukowiec, samochd, miasto itp.

Nazwy indywidualne i generalne rozrni mona jeszcze w jeden sposb. Ot nazwy

generalne w zdaniach podmiotowo-orzecznikowych typu A jest B nadaj si zarwno na
podmiot, jak i na orzecznik, a wic mog wystpi tak w miejscu zmiennej A, jak i B.
Natomiast nazwy indywidualne nadaj si jedynie na podmiot takich zda. Moemy na
przykad powiedzie Krakw (nazwa indywidualna) jest miastem nad Wis (nazwa
generalna), natomiast miasto nad Wis jest Krakowem, ju nie.

4. Podzia ze wzgldu na jednoznaczno (ostro) zakresu.

a) Nazwy ostre.
S to nazwy, w przypadku ktrych da si jednoznacznie okreli ich zakres, a wic
oddzieli ich desygnaty od przedmiotw nimi nie bdcych. Nazwy ostre to na przykad:
tautologia KRZ, minister rzdu RP, napj o zawartoci alkoholu powyej 4,5%.
b) Nazwy nieostre.
W przypadku nazw nieostrych nie istnieje jednoznaczna, obiektywna granica oddzielajca
przedmioty bdce ich desygnatami od przedmiotw desygnatami takimi nie bdcych.
Mwic inaczej, oprcz obiektw na pewno pod dan nazw podpadajcych (desygnatw)
oraz niewtpliwie niepodpadajcych (nie-desygnaty) istniej te i takie, co do ktrych nie
bardzo wiadomo, do ktrej grupy je zaliczy. Nazwami nieostrymi s na przykad: pikna
kobieta, ciekawa ksika, geniusz, nudny wykadowca, tum, pornografia.

Uwaga na bdy!

Odrniajc nazwy ostre od nieostrych naley pamita, i fakt, e ja

osobicie nie wiem, czy jaki przedmiot jest czy te nie jest desygnatem danej
nazwy, nie powoduje jeszcze, e dana nazwa jest nieostra. Przykadowo, widzc
idcego ulic czowieka, nie wiem, czy jest on studentem, czy te nie jest.
Jednake nazwa student jest ostra, poniewa, to, czy dany osobnik jest jej
desygnatem, da si obiektywnie i cile ustali, gdyby zasza taka potrzeba.
Inaczej bdzie w przypadku nazwy, na przykad, pijak tu na pewno znajd si
takie osoby, co do ktrych nie bdzie si dao w aden obiektywny sposb
stwierdzi, do ktrej grupy nale: desygnatw, czy te nie-desygnatw. Pomidzy
zbiorem pijakw i nie-pijakw nie istnieje ostra i jednoznaczna granica.

158

4.1.2. PRAKTYKA: KLASYFIKOWANIE NAZW.

Zadania zwizane z klasyfikacj nazw s niezwykle proste. Polegaj one na zaliczeniu
danej nazwy do odpowiedniego czonu kadego podziau.
Przykad:

Sklasyfikujemy kilka nazw:

a) Student.
Jest to nazwa oglna (istnieje wicej ni jeden student), konkretna (desygnaty nazwy s
obiektami fizycznymi), generalna (nazwa podaje pewn cech desygnatu) i ostra (istnieje
jednoznaczna granica oddzielajca studentw i nie-studentw).
b) Obecna stolica Polski.
Nazwa jednostkowa (jest tylko jedna obecna stolica Polski), konkretna (jest to obiekt
fizyczny), generalna (podajemy pewn cech desygnatu; gdyby chodzio o nazw
Warszawa, byaby to nazwa indywidualna) i ostra.
c) Wielka mio.
Nazwa oglna, abstrakcyjna, generalna i nieostra (nie istnieje cisa granica oddzielajca
to, co jest wielk mioci, od tego, co ni nie jest).
W przypadku nazwy wielka mio, podobnie jak i w zwizku z innymi nazwami
abstrakcyjnymi, mog powsta wtpliwoci odnonie iloci desygnatw. Kopot polega na
tym, e gdy desygnaty nazwy nie s obiektami materialnymi i nie mona ich fizycznie
zobaczy trudno jest czasem powiedzie, ile tych desygnatw faktycznie jest. I tak, na
przykad, pesymista mgby powiedzie, e nazwa wielka mio jest pusta, niektrzy
filozofowie stwierdziliby, e jest to nazwa jednostkowa (bo istnieje tylko jedna idea
Wielkiej Mioci), za kto jeszcze inny powiedziaby e jest to na pewno nazwa oglna
(bo sam przeywa kolejn wielk mio rednio co miesic).
W zwizku z tym, e logika nie dostarcza jednoznacznego rozwizania tego typu
problemw, moe si zdarzy, e rne odpowiedzi w tego typu zadaniach zostan uznane
za prawidowe przez rne osoby.
d) Obecny krl Polski.
Jest to nazwa pusta (przynajmniej w roku 2002 Polska nie ma krla), konkretna (bo gdyby
krl istnia, bo byby zapewne czowiekiem, a wic obiektem materialnym), generalna i
ostra.

159

4.1.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

W przypadku klasyfikacji nazw trudno mwi o jakichkolwiek wikszych
utrudnieniach lub puapkach. W zasadzie jedyne powane bdy, jakie
mona popeni przy tego typu zadaniach, wynikaj z niedokadnego
zrozumienia lub zapamitania charakterystyki rnych rodzajw nazw.
Najczciej mylone bywaj nazwy puste z abstrakcyjnymi, jednostkowe z
indywidualnymi oraz oglne z generalnymi. Dlatego zrozumieniu tych wanie poj oraz
rnic midzy nimi naley powici szczegln uwag.
Pewn trudno w klasyfikacji nazw sprawi moe rwnie fakt, e niektre nazwy s ze
swej natury wieloznaczne, jak na przykad zamek, ktre to wyraenie moe oznacza
zarwno budowl, jak i zamek w drzwiach. Przed przystpieniem do klasyfikacji takiej
nazwy naley oczywicie najpierw ustali o jakie znaczenie chodzi nam w danym
wypadku, gdy wzita w rnych znaczeniach ta sama nazwa moe mie rne wasnoci.
Przykadowo nazwa Mars moe by jednostkowa w znaczeniu planety, pusta w znaczeniu
mitologicznego boga wojny, a oglna w znaczeniu popularnego batonika. Naley te
pamita, aby wieloznacznoci nazwy nie myli z jej nieostroci.

4.2. STOSUNKI MIDZY NAZWAMI.

4.2.1. YK TEORII.
Dowolne dwie nazwy mog znajdowa si wzgldem siebie w
rnych zalenociach wynikajcych z ich zakresw (denotacji).
Poniewa zakres nazwy jest to zbir jej desygnatw, do
omwienia stosunkw zakresowych midzy nazwami konieczne
jest przyswojenie sobie elementarnych wiadomoci dotyczcych
zbiorw.
Gdy wemiemy dwa dowolne zbiory X i Y, to mog one
pozostawa w nastpujcych zalenociach.
X = Y (zbir X jest rwny zbiorowi Y) oznacza to, e zbiory
X i Y maj dokadnie te same elementy. Na przykad: X zbir
liczb parzystych, Y zbir liczb podzielnych przez 2.
X Y (zbir X zawiera si w zbiorze Y) oznacza to, e kady element zbioru X jest
rwnie elementem zbioru Y, ale nie odwrotnie. Na przykad: X zbir wielbdw, Y
zbir ssakw.
X )( Y (zbir X jest rozczny ze zbiorem Y) zbiory X i Y nie maj adnego wsplnego
elementu. Na przykad: X zbir ludzi, Y zbir samochodw.
X # Y (zbir X krzyuje si ze zbiorem Y) oznacza to, e zbiory X i Y maj jakie
elementy wsplne, ale oprcz tego kady ma te takie, ktre nie s elementami drugiego
zbioru. Na przykad: X zbir studentw, Y zbir osb palcych; istniej bowiem
elementy wsplne palcy studenci, ale te elementy znajdujce si tylko w X studenci
niepalcy, oraz elementy nalece tylko to Y osoby palce nie bdce studentami.

160

Zalenoci midzy nazwami to nic innego, jak stosunki zachodzce midzy ich zakresami.
Mog by one nastpujce:
D (A) = D (B) mwimy wtedy, e nazwy A i B s rwnowane. Na przykad: A
Wisa, B najdusza rzeka w Polsce lub A C2H5OH, B alkohol etylowy.
D (A) D (B) mwimy wtedy, e nazwa A jest podrzdna wzgldem nazwy B, lub,
jak kto woli, e nazwa B jest nadrzdna wzgldem A. Na przykad: A dzicio, B
ptak lub A zdolny student, B student.
D (A) )( D (B) mwimy, e nazwy A i B si wykluczaj. Na przykad: A so, B
mrwka lub A czowiek uczciwy, B zodziej.
D (A) # D (B) mwimy, e nazwy A i B si krzyuj (lub e s niezalene). Na
przykad: A czowiek bogaty, B czowiek inteligentny lub A blondynka, B
studentka.
Uwaga na marginesie.
Pena ciso nakazywaaby mwi o zalenociach midzy zakresami nazw, a nie samymi nazwami, a wic
np.: zakres nazwy A jest podrzdny wobec zakresu nazwy B, czy te zakres nazwy A wyklucza si z zakresem
nazwy B, jednak zwykle, dla uproszczenia, mwi si po prostu o stosunkach midzy nazwami.

4.2.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE ZALENOCI MIDZY

NAZWAMI.
Jeden z typw zada zwizanych ze stosunkami midzy nazwami polega moe na
zbadaniu zalenoci pomidzy dwiema podanymi nazwami.
W wielu prostych przypadkach zadania takie mona rozwiza bez uciekania si do
jakichkolwiek wyrafinowanych sposobw. W przypadku niewielkich wtpliwoci mona
sprbowa okreli zalenoci midzy nazwami drog eliminacji. Przykadowa procedura
bdzie wtedy wyglda nastpujco. (1) Najpierw oceniamy, czy nazwy maj takie same
zakresy, co zwykle wida ju na pierwszy rzut oka. Jeli nie (a wic nie s rwnowane),
(2) patrzymy, czy w ogle maj jakiekolwiek wsplne desygnaty. Jeli nie maj, to znaczy
si one wykluczaj, jeli maj, musimy szuka dalej w takiej sytuacji (3) zadajemy sobie
pytanie czy moe kady desygnat nazwy A jest desygnatem nazwy B, lub moe,
odwrotnie, kady desygnat B jest desygnatem A. Jeli tak, to znaczy e jedna nazwa (ta,
ktrej zakres zawiera si w zakresie drugiej) jest podrzdna wzgldem drugiej. Jeli nie,
pozostaje nam ostatnia moliwo, a zatem (4) nazwy musz si krzyowa.
Przykad:

Zbadamy zaleno midzy nazwami A piernik B wiatrak.

Jako e na pierwszy rzut oka wida, e nazwy piernik i wiatrak nie s rwnowane, na
pocztek pytamy wic, czy maj one jakiekolwiek wsplne desygnaty, a wic czy istnieje
co, co byoby jednoczenie piernikiem i wiatrakiem. Poniewa oczywicie nie ma takiej
rzeczy, moemy zakoczy zadanie odpowiedzi, e badane nazwy si wykluczaj.

161

Uwaga na bdy!
Naley pamita, e pytajc o to, czy nazwy maj
wsplne desygnaty, nie chodzi nam o to, czy istnieje jaka cecha czca obiekty
wskazywane przez badane nazwy, a wic na przykad czy istnieje piernik zrobiony
z mki wyprodukowanej w wiatraku, czy te piernik w ksztacie wiatraka, albo
wiatrak w kolorze piernika. Pytajc o wsplne desygnaty pytamy, czy istnieje co,
co byoby jednoczenie i jednym i drugim, a wic, w naszym przykadzie, co
bdcego zarazem piernikiem i wiatrakiem.
Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A karp, B ryba.

Poniewa wida, e nie s to nazwy rwnowane, ale jakie desygnaty wsplne posiadaj,
patrzymy, czy moe zakres jednej z nazw zawiera si w zakresie drugiej. Oczywicie
kady karp jest ryb, czyli D(A) D(B). Tak wic nazwa karp jest podrzdna wzgldem
nazwy ryba (lub ryba nadrzdna wzgldem karp).

162

Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A pose na sejm, B ograniczony nacjonalista.

Po odrzuceniu pierwszej i drugiej moliwoci, sprawdzamy, czy moe jest tak, e kady
pose na sejm jest ograniczonym nacjonalist lub kady ograniczony nacjonalista posem.
Poniewa tak nie jest, wynika z tego, e badane nazwy musz si krzyowa.

Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A palec B do.

Na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e nazwy te maj co wsplnego. W pewnym
sensie jest to racja, jednak tym co je czy, nie s na pewno wsplne desygnaty.
Wprawdzie palec jest czci doni nie oznacza to jednak, e istnieje taki palec, ktry
byby jednoczenie doni lub do bdca palcem. Pamita naley, e sprawdzajc
zalenoci midzy nazwami pytamy, czy istniej obiekty bdce desygnatami jednej i
drugiej nazwy, a nie czy istniej pewne cechy czce te nazwy lub ich desygnaty.
Nazwy palec i do wykluczaj si wic wzajemnie, podobnie jak rozpatrywane wyej
piernik i wiatrak.

4.2.3. PRAKTYKA: ZASTOSOWANIE DIAGRAMW VENNA.

Zaleno midzy dwiema nazwami nie zawsze da si odkry w tak prosty sposb, jak w
powyszych przykadach. W niektrych przypadkach, szczeglnie gdy mamy do czynienia
z nazwami zoonymi, dobrze jest si posuy bardziej wyrafinowanym sposobem
metod diagramw Venna. Diagramy te omawiane byy ju przy okazji sprawdzania
poprawnoci sylogizmw. Obecnie ich wykorzystanie bdzie na pewno o wiele prostsze.
Badanie zalenoci midzy dwiema nawami przy pomocy diagramw Venna
rozpoczynamy od narysowania dwch k reprezentujcych zakresy rozwaanych nazw:
D (A)

D (B)

II

III

163

Jak wida, diagram taki skada si z trzech obszarw. W obszary te bdziemy musieli
wpisa znaki + lub w zalenoci od tego, czy co si w nich znajduje, czy te s one
puste.
To, czy w danych obszarach diagramu znajduj si jakie elementy odkrywamy
odpowiadajc na trzy proste pytania:
I czy istnieje A, ktre nie jest B?
II czy istnieje A, ktre jest B?
III czy istnieje B, ktre nie jest A?
Przy zaoeniu, e adna z nazw nie jest nazw pust, moemy otrzyma jeden z
nastpujcych rysunkw wiadczcych o zalenociach midzy badanymi nazwami.

D (A)

D (B)
+

D (A)
+

A i B wykluczajce si

A podrzdne do B

D (B)
+

D (A)
+

D (B)

D (A)
+

A i B rwnowane

D (B)

D (A)

A nadrzdne do B

D (B)
+

A i B si krzyuj

164

WARTO ZAPAMITA!

Gdyby kto mia problemy z zapamitaniem, ktry rysunek wiadczy o

nadrzdnoci nazwy A wzgldem B, a ktry o podrzdnoci, moe to sobie
utrwali przy pomocy prostego skojarzenia. Gdy mamy rysunek ze znakiem
+ z jednej strony, a z drugiej, to nadrzdna jest ta nazwa, przy ktrej
znajduje si +, a podrzdna ta, gdzie mamy .
Powysze rysunki ilustruj zalenoci pomidzy nazwami przy zaoeniu, e adna nazwa
nie jest pusta. Nazwy puste rzadko bywaj wykorzystywane w tego typu zadaniach. Dla
porzdku jednak dodajmy, e kada nazwa pusta jest podrzdna wzgldem dowolnej
nazwy niepustej, natomiast dwie nazwy puste s sobie zawsze rwnowane.
Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A nie-pies, B nie-wydra.

Po narysowaniu diagramu, w ktrym jedno koo symbolizuje zakres nazwy nie-pies, a wic
zbir wszystkich obiektw nie bdcych psami, natomiast drugie zakres nazwy nie-wydra
(zbir wszystkich nie-wydr), zadajemy trzy pytania:
I czy istnieje nie-pies, ktry nie jest nie-wydr? Pytanie to pocztkowo wydaje si do
zagmatwane, moemy je jednak znacznie uproci, korzystajc z prawa mwicego, e
dwa przeczenia si znosz. Tak wic, jeli co nie jest nie-wydr, oznacza to, i jest to po
prostu wydr. W ostatecznej, uproszczonej wersji nasze pytanie brzmi zatem: czy istnieje
nie-pies, ktry jest wydr? Oczywicie istnieje co takiego i jest to po prostu wydra. W
odpowiednim polu diagramu wpisujemy zatem znak +.
II czy istnieje nie-pies, ktry jest nie-wydr? Mwic inaczej, czy istnieje co, co nie jest
psem i jednoczenie nie jest wydr. Oczywicie istnieje bardzo wiele takich rzeczy, na
przykad moe by to zajc, tak wic w rodkowym obszarze diagramu wpisujemy znak
+.
III czy istnieje nie-wydra, ktra nie jest nie-psem? Po uproszczeniu tego pytania w taki
sam sposb jak w przypadku pytania I otrzymujemy: czy istnieje nie-wydra, ktra jest
psem. Oczywicie istnieje co takiego jest to pies. W ostatni cz diagramu rwnie
wpisujemy zatem +.

D (A)
+

D (B)
+

A - nie-pies
B - nie-wydra

Otrzymany rysunek wiadczy, i nazwy nie-pies i nie-wydra si krzyuj.

165

Przykad:

Zbadamy zalenoci midzy nazwami A nie-ojciec, B nie-dziadek.

Pytania konieczne do wypenienia diagramu przestawiaj si nastpujco:
I czy istnieje nie-ojciec, ktry nie jest nie-dziadkiem, a wic: czy istnieje nie-ojciec,
ktry jest dziadkiem? Takiej osoby nie ma, poniewa jeli kto nie jest ojcem, nie moe w
aden sposb zosta dziadkiem. W pierwszej czci diagramu wpisujmy zatem znak .
II czy istnieje nie-ojciec, ktry jest nie-dziadkiem? Taka osoba istnieje, na przykad
mczyzna nie majcy dzieci. W rodkowej czci diagramu wpisujemy znak +.
III czy istnieje nie-dziadek, ktry nie jest nie-ojcem, a wic: czy istnieje nie-dziadek,
ktry jest ojcem? Taka osoba istnieje jest to mczyzna majcy dzieci, ale nie majcy
wnukw. W ostatnie pole diagramu wpisujmy +.

D (A)

D (B)
+

A - nie-ojciec
B - nie-dziadek

Otrzymany rysunek wskazuje, e nazwa nie-ojciec jest podrzdna wzgldem nazwy niedziadek lub, jak kto woli, nazwa nie-dziadek jest nadrzdna do nie-ojciec.

166

4.2.4. PRAKTYKA: DOBIERANIE INNYCH NAZW DO NAZWY

PODANEJ.
Inny rodzaj zada zwizanych z zalenociami pomidzy nazwami polega moe na
poszukiwaniu nazwy podrzdnej, nadrzdnej, wykluczajcej si i krzyujcej do podanej
nazwy A (nazwy rwnowanej czsto nie sposb poda, wic nie bdziemy jej szuka w
zadaniach).
W przypadku takich zada nie istnieje cisa metoda ich rozwizywania; zwykle nie maj
te one jednej odpowiedzi niemal wszystko zaley tu od inwencji rozwizujcego.
Przykad:

Dobierzemy nazw nadrzdn, podrzdn, wykluczajc si i krzyujc w stosunku do

nazwy A so.
Nazwa nadrzdna do A to posiadajca szerszy zakres ni nazwa A. W przypadku sonia
moe wic by to na przykad ssak (kady so jest ssakiem, ale nie na odwrt).
Nazwa podrzdna do A to taka, ktra posiada wszy zakres. Najprostszym sposobem
utworzenia nazwy podrzdnej jest zwykle dodanie do nazwy wyjciowej jakiego
przymiotnika zawajcego jej zakres w naszym przypadku moe by to na przykad
so afrykaski (kady so afrykaski jest soniem, ale nie na odwrt).
Utworzenie nazwy wykluczajcej si z A nie sprawi na pewno adnego kopotu
przykadowo moe by to mysz. Nazw wykluczajc mona te zawsze utworzy przez
zaprzeczenie nazwy A na przykad nie-so.
Najtrudniejsze moe by pocztkowo utworzenie nazwy krzyujcej si z podan. Musimy
znale tak nazw B, eby miaa wsplne desygnaty z A, ale eby rwnie istniay A nie
bdce B oraz B nie bdce A. W naszym przypadku musi by to takie B, e niektre
sonie tym s, ale te takie, e niektre sonie owym B nie s, oraz niektre B nie s
soniami. Nazw speniajc takie warunki jest na przykad zwierz yjce w Afryce. S
bowiem oczywicie sonie yjce w Afryce, ale s te sonie mieszkajce gdzie indziej (np.
w Indiach), a take zwierzta yjce w Afryce, nie bdce soniami.
Mamy wic:
A so
nadrzdna do A ssak
podrzdna do A so afrykaski
wykluczajca si z A mysz
krzyujca si z A zwierz yjce w Afryce

167


WARTO ZAPAMITA!

Istnieje prosty nieformalny sposb pozwalajcy niemal automatycznie

stworzy nazw krzyujc si z dowoln podan nazw. Aby utworzy
nazw krzyujc si z A naley:
1)

Wzi nazw nadrzdn do A.

(Na przykad zwierz do nazwy so)

2)

Do nazwy tej doda przymiotnik oznaczajcy cech, ktr niektre (ale nie wszystkie!)
desygnaty A posiadaj.
(Niektre (cho nie wszystkie) sonie yj w Afryce, wic cech t dodalimy do nazwy
zwierz)
Otrzymamy zapewne nazw krzyujc si z A. W razie wtpliwoci mona to sprawdzi
przy pomocy diagramw Venna.
Przykad:

Dobierzemy nazw nadrzdn, podrzdn, wykluczajc si i krzyujc z nazw A

nieuczciwy polityk.
Nazw o szerszym zakresie do A, a wic do niej nadrzdn bdzie na pewno polityk.
Tworzc nazw podrzdn do A moemy doda do A jak zawajc cech na
przykad amerykaski nieuczciwy polityk.

168

Uwaga na bdy!

Tworzc nazw podrzdn do A poprzez dodanie przymiotnika zawajcego

zakres, musimy doda ten przymiotnik do caej nazwy A, a wic na przykad do
nieuczciwy polityk, a nie tylko do samego polityk. W przeciwnym razie dostaniemy
zapewne nazw krzyujc si zamiast podrzdnej.
Jako przykad nazwy wykluczajcej si z A posuy moe uczciwy polityk.
Nazw krzyujc si sprbujemy utworzy w sposb podany wyej. Wemiemy wic
nazw nadrzdn do A, na przykad czowiek i dodamy do niej cech, jak zapewne
niektrzy nieuczciwi politycy posiadaj, na przykad wiek powyej 40 lat. Otrzymujemy
zatem nazw czowiek majcy ponad 40 lat. Innymi nazwami krzyujcymi si
utworzonymi w ten sposb mogyby by: polityk angielski lub czowiek noszcy okulary.
Mamy wic:
A nieuczciwy polityk
nadrzdna do A polityk
podrzdna do A amerykaski nieuczciwy polityk
wykluczajca si z A uczciwy polityk
krzyujca si z A czowiek majcy ponad 40 lat

4.3. DEFINICJE.
4.3.1. YK TEORII.
Definicja to wyraenie podajce informacje o znaczeniu
jakiego sowa lub zwrotu. Najczciej spotykane s tak
zwane

definicje

rwnociowe

(nazywane

rwnie

normalnymi). Definicja taka skada si z trzech czci:

terminu

definiowanego

(tak

zwanego

definiendum),

terminu definiujcego (tak zwanego definiensa) oraz zwrotu

czcego te dwa terminy cznika definicyjnego.

Jako przykad definicji rwnociowej moe posuy
wyraenie: Zegar jest to urzdzenie do pomiaru upywu czasu. Nazwa zegar jest tu terminem
definiowanym, urzdzenie do pomiaru upywu czasu terminem definiujcym, natomiast
zwrot jest to cznikiem definicyjnym.

169

W skrcie moemy powiedzie, e definicja normalna przyjmuje posta A = B, gdzie A i

B s nazwami.

Rodzaje definicji ze wzgldu na ich zadania.

Ze wzgldu na to, jaki cel przywieca autorowi tworzcemu dan definicj, moemy
wyrni trzy rodzaje definicji:
a) Sprawozdawcze (analityczne).
Zadaniem takiej definicji jest wierne oddanie znaczenia terminu definiowanego, tak jak
funkcjonuje ono w danym jzyku. Definicja taka stanowi sprawozdanie z oglnie przyjtej
treci danego terminu. Ogromn ilo definicji sprawozdawczych znale mona w
dowolnym sowniku jzyka polskiego. Definicj tak jest rwnie podane wyej okrelenie
sowa zegar.
b) Regulujce.
Zadaniem definicji regulujcej jest precyzacja jakiego terminu nieostrego. Konieczno
zastosowania takich definicji wystpuje najczciej w prawodawstwie. Przykadowo w celu
umoliwienia wpisywania do dowodw osobistych w rubryce wzrost sw: niski, redni,
wysoki, konieczne stao si podanie definicji regulujcych znaczenie tych nieostrych
terminw. Tak powsta moga definicja: Przez wysokiego mczyzn rozumie bdziemy
mczyzn mierzcego ponad 175 cm wzrostu. Podobny rodowd moe posiada definicja
Czowiek penoletni to osoba, ktra ukoczya osiemnasty rok ycia.
Czasem, gdy przyjte w definicji regulujcej znaczenie danego terminu staje si
powszechne, definicja taka moe przeksztaci si w sprawozdawcz.
c) Konstrukcyjne (arbitralne).
Zadaniem takiej definicji jest wprowadzenie do jzyka nowego terminu lub nadanie ju
istniejcemu nowej treci, ignorujcej dotychczasow. Definicje takie wystpuj najczciej
w nauce, na przykad gdy wynalazca nadaje nazw zbudowanemu przez siebie urzdzeniu i
okrela, co naley pod t nazw rozumie. Z czasem utworzone w ten sposb definicje
konstrukcyjne, podobnie jak regulujce, mog sta si sprawozdawczymi.
Definicje konstrukcyjne wystpuj rwnie na pocztku rnego rodzaju zbiorw
przepisw lub zawieranych umw i okrelaj, co dane sowa bd oznacza w dalszym cigu
tekstu. Na przykad: Pieszy osoba, znajdujca si poza pojazdem na drodze i nie
wykonujca na niej robt lub czynnoci przewidzianych odrbnymi przepisami, lub: Warto
polisy jest to warto obliczana jako suma wartoci jednostek funduszy przypisanych do
danego rachunku po zarachowaniu z tytuu skadki regularnej oraz dokonaniu stosownych
170

odlicze i potrce, gdzie rodki zgromadzone w danym funduszu ustala si jako iloczyn
liczby jednostek tego funduszu zarachowanych z tytuu skadki regularnej znajdujcych si na
odpowiednim rachunku oraz wartoci jednostki tego funduszu.

Warunki poprawnoci definicji sprawozdawczych.

Obecnie zajmiemy si warunkami poprawnoci definicji oraz tym, jak t poprawno

zbada. Przedstawione niej warunki odnosz si zasadniczo do definicji sprawozdawczych.
Definicje regulujce oraz arbitralne (jak ju sama nazwa wskazuje) mog by tworzone w
sposb bardziej dowolny i nie podlegaj tak cisym rygorom jak definicje sprawozdawcze,
ktrych zadaniem jest wierne oddanie znaczenia definiowanego terminu.
Jak ju powiedzielimy definicja o normalnej (rwnociowej) budowie skada si z
dwch nazw (definiendum i definiensa) poczonych spjnikiem definicyjnym; w skrcie: A
= B. Poniewa definicja sprawozdawcza ma na celu cise oddanie znaczenia terminu
definiowanego przy pomocy terminu definiujcego, to aby mona byo uzna j za w peni
poprawn, zakresy tych terminw powinny si pokrywa. Innymi sowy, w poprawnej
definicji sprawozdawczej definiendum i definiens powinny by nazwami rwnowanymi.
Kady inny stosunek zakresowy pomidzy tymi terminami to bd definicji. Bdy te
charakteryzujemy nastpujco:
W definicji sprawozdawczej typu A = B:
Gdy definiendum (A) jest nadrzdne do definiensa (B), to mwimy, e definicja jest za
wska;

Gdy definiendum (A) jest podrzdne do definiensa (B), to mwimy, e definicja jest za
szeroka;

171

Gdy definiendum (A) krzyuje si z definiensem (B), to mwimy, e definicja obarczona

jest bdem krzyowania zakresw;
Gdy definiendum (A) wyklucza si z definiensem (B), to mwimy, e definicja
obarczona jest bdem wykluczania zakresw.
W praktyce najczciej wystpuj w definicjach pierwsze dwa bdy (definicja za szeroka
lub za wska); natomiast ostatni z bdw (wykluczania zakresw) nie wystpuje prawie
nigdy (poza specjalnie w tym celu spreparowanymi przykadami w podrcznikach do logiki).

4.3.2. PRAKTYKA: BADANIE POPRAWNOCI DEFINICJI

SPRAWOZDAWCZYCH.
Sprawdzanie poprawnoci definicji sprawozdawczych jest niezwykle proste. Sprowadza
si ono do okrelenia co stanowi definiendum oraz definiens, a nastpnie zbadania stosunkw
midzy nimi.

Przykad:

Sprawdzimy poprawno definicji: Termometr jest to przyrzd do mierzenia.

W definicji tej termin definiowany (definiendum) stanowi nazwa termometr, natomiast
termin definiujcy (definiens) przyrzd to mierzenia.
Po narysowaniu diagramu moemy zada trzy pytania, na ktre odpowiedzi s oczywiste:
I czy istnieje termometr, ktry nie jest przyrzdem do mierzenia nie,
II czy istnieje termometr, ktry jest przyrzdem do mierzenia tak,
III czy istnieje przyrzd do mierzenia, ktry nie jest termometrem tak (np. linijka).

D (A)

D (B)
+

A - termometr
B - przyrzd do mierzenia

Otrzymany rysunek wskazuje, e definiendum jest podrzdne wzgldem definiensa, a

zatem badana definicja jest za szeroka.
To, e badana definicja jest za szeroka wida w zasadzie ju na pierwszy rzut oka zbyt
szeroko definiuje ona termometr.

172

Przykad:

Zbadamy poprawno definicji: Termometr jest to przyrzd do mierzenia temperatury

ludzkiego ciaa.
Odpowiedzi na odpowiednio zadane pytania s nastpujce:
I tak (np. termometr okienny),
II tak,
III nie.
Wypeniony zgodnie z tymi odpowiedziami diagram wskazuje na nadrzdno
definiendum wzgldem definiensa, a wic badana definicja jest za wska.

4.3.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Trudno mwi o jakichkolwiek puapkach przy tak prostych
zadaniach, jak sprawdzanie definicji sprawozdawczych. Jedyny kopot
moe tu polega na koniecznoci wykorzystania czasem wiedzy pozalogicznej potrzebnej do
odpowiedzi na pytanie: czy istnieje pewna rzecz A bdca (lub nie bdca) B. Wiedza ta
moe czasem dotyczy dziedzin specjalistycznych, obcych osobie badajcej poprawno
definicji.

SOWNICZEK.
Definiendum (termin definiowany) termin, ktrego znaczenie podaje definicja.

Definiens (termin definiujcy) czon definicji wyjaniajcy znaczenie terminu

definiowanego.

Denotacja nazwy (zakres nazwy) zbir wszystkich desygnatw danej nazwy.

Przykadowo zbir wszystkich studentw jest denotacj (zakresem) nazwy student.

Desygnat nazwy obiekt oznaczany przez dan nazw. Na przykad kady z nas jest

desygnatem nazwy czowiek.

173

cznik definicyjny zwrot czcy definiendum i definiens. Na przykad: jest to,

znaczy tyle co itp.

Nazwa abstrakcyjna nazwa, ktrej desygnaty nie s przedmiotami materialnymi. Na

przykad: nienawi, miech, egzamin.

Nazwa generalna nazwa, ktra przysuguje przedmiotowi ze wzgldu na jakie cechy,

ktre temu przedmiotowi przypisujemy. Na przykad: poeta romantyczny, miasto nad Wis,
student.

Nazwa indywidualna nazwa przyporzdkowana danemu przedmiotowi na mocy

arbitralnej decyzji, niezalenie od przysugujcych temu przedmiotowi cech. Na przykad:

Adam Mickiewicz, Krakw, ta oto ksika.

Nazwa jednostkowa nazwa majce dokadnie jeden desygnat. Na przykad: Paac

Kultury i Nauki w Warszawie, najwyszy szczyt w Tatrach.

Nazwa konkretna nazwa, ktrej desygnaty s przedmiotami materialnymi lub byyby

takimi, gdyby istniay. Na przykad: ksika, krasnoludek.

Nazwa nieostra nazwa, ktrej zakresu nie da si jednoznacznie i obiektywnie
wyznaczy. Na przykad: wysoki mczyzna, dugie przemwienie, tum.
Nazwa oglna nazwa majca wicej ni jeden desygnat. Na przykad: czowiek,

samochd.

Nazwa ostra nazwa, ktrej zakres da si jednoznacznie okreli. Na przykad:

medalista olimpijski, liczba parzysta, student.

Nazwa pusta nazwa nie majca ani jednego desygnatu. Na przykad: jednoroec,

czowiek o wzrocie 3 m.

174

Rozdzia V
ZBIORY.
WSTP.
Obecny rozdzia wraz z kolejnym powiconym relacjom, peni rol w pewnym sensie
pomocnicz. Omawiane w nich problemy nie dotycz bezporednio logiki w jej tradycyjnym
rozumieniu, jako dziedziny zajmujcej si badaniem poprawnoci wnioskowa. Poniewa
jednak w XX wieku logika zostaa silnie zwizana z matematyk, takie dziedziny jak teoria
zbiorw i relacji uwaane s wspczenie za jej penoprawne dziay.
Ze zbiorami i relacjami spotkalimy si ju we wczeniejszych rozdziaach. Obecnie
pojcia te zostan omwione w sposb bardziej cisy i systematyczny. Bdzie si to wizao,
niestety, z wiksz iloci koniecznej to opanowania teorii. Jednake, jak zwykle, najwikszy
nacisk pooony zostanie na rozwizywanie typowych zada, spotykanych w podrcznikach
do logiki w czciach powiconych zbiorom i relacjom.

5.1. PODSTAWOWE WIADOMOCI O ZBIORACH.

5.1.1. YK TEORII.
Zbir to pewna kolekcja obiektw. Mwimy, na przykad, o
zbiorze znaczkw pocztowych, zbiorze liczb nieparzystych,
zbiorze nudnych ksiek, zbiorze studentw itp., itd. Zbiory
oznaczamy najczciej duymi literami, na przykad X, Y, Z
lub A, B, C, D itd. Jeli wypisujemy elementy jakiego
zbioru, to zwykle umieszczamy je w nawiasach klamrowych,
oddzielajc od siebie przecinkami, na przykad: {a, b, c ,d}.
W zbiorze nie jest istotna kolejno, w jakiej elementy
zostay przedstawione. Na przykad ponisze zbiory A i B s
sobie rwne (identyczne): A = {a, b, c}, B = {c, a, b}.
Rwnie fakt, e jaki element zostaje, z jakich powodw,
wymieniony kilkakrotnie, nie zmienia w niczym zbioru. Przykadowo zbir C = {a, a, c, b,
a, b, c, a} jest identyczny z wymienionymi wczeniej A i B; kady z tych zbiorw (rwnie
C!) zawiera trzy elementy a, b, oraz c.
Szczeglnym zbiorem jest tak zwany zbir pusty, ktry nie zawiera adnego elementu.
Zbir pusty oznaczamy zwykle symbolem bez adnych nawiasw klamrowych.
Fakt, e jaki obiekt jest elementem pewnego zbioru oznaczamy symbolem: . Symbol ten
odczytujemy jako naley lub jest elementem. W odniesieniu do powyszego przykadu

175

moemy wic napisa: a A, b A oraz c A. To, e obiekt nie jest elementem zbioru,
zapisujemy przy pomocy znaku: . Powiemy, na przykad: d A.
Wypisanie elementw w klamrowych nawiasach nie jest jedyn metod przedstawienia
zbioru. Mona to uczyni rwnie podajc swego rodzaju przepis wedug ktrego kto,
gdyby chcia, mg elementy zbioru wypisa. Przepis taki moe by mniej lub bardziej
formalny. Zbir D = {1, 2, 3, 4} moemy przedstawi na przykad: D zbir liczb
naturalnych mniejszych od 5; lub bardziej formalnie: D = {x: x N x < 5} (gdzie N
oznacza zbir liczby naturalnych). Zapis typu {x: ...} odczytujemy: zbir takich iksw
(elementw), e..., a wic, w naszym wypadku, powiedzielibymy: zbir takich x, ktre
s liczbami naturalnymi i s jednoczenie mniejsze od 5.
Elementami jakiego zbioru mog by nie tylko zwyke obiekty, ale rwnie inne zbiory.
Na przykad X = { {a, b}, {c}, {d, e, f, g} }. Zbir X ma trzy elementy, ktre z kolei same
te s zbiorami. To, e te pomniejsze zbiory te maj swoje elementy, nie ma adnego
wpywu na ilo elementw X. X ma trzy elementy, poniewa w jego gwnych
nawiasach klamrowych znajduj si trzy obiekty oddzielone przecinkami.
Oczywicie zbiory mog mie elementy rnego typu: zarwno zwyke przedmioty, jak i
inne zbiory. Na przykad: Y = { {a, b}, c, d, {e, f, g, h} }; zbir Y ma cztery elementy: c,
d, {a,b} i {e, f, g, h}.
Okrelajc elementy zbiorw trzeba bardzo uwanie przyglda si nawiasom klamrowym.
Przykadowo zupenie rne s zbiory: A = {a, b, c} oraz E = { {a, b, c} }. Zbir A ma trzy
elementy, natomiast E jeden, sam bdcy zbiorem.
Trzeba rwnie koniecznie zda sobie spraw, e rne od siebie s nastpujce zbiory: F
= {a} oraz G = { {a} }. Wprawdzie obydwa maj po jednym elemencie, jednak elementem
F jest po prostu zwyky obiekt a, natomiast elementem zbioru G jest zbir, ktrego
elementem jest a.

5.2. STOSUNKI MIDZY ZBIORAMI.

5.2.1. YK TEORII.
Zbiory mog pozostawa wzgldem siebie w rnych
zalenociach.
Identyczno.

Mwimy, e dwa zbiory s sobie rwne lub e s

identyczne, gdy maj dokadnie te same elementy.
Identyczno dwch zbiorw oznaczamy symbolem: =.
Posugujc si znanymi z rachunku zda i predykatw
symbolami, moemy identyczno zbiorw zdefiniowa:
A = B x (x A x B)
(To, e A i B s rwne, oznacza, e dla kadego x to, e x
naley do A jest rwnowane temu, e x naley do B)
Przykadowo identyczne s zbiory A zbir liczb parzystych oraz B zbir liczb
podzielnych przez 2. Rwne s te zbiory A = {a, b, c, d} i B = {b, d, c, a}.

176

Inkluzja (zawieranie si zbiorw).

Mwimy, e zbir A zawiera si w zbiorze B (A pozostaje w stosunku inkluzji do B), gdy

kady element A jest jednoczenie elementem B (cho niekoniecznie na odwrt). Inkluzj
oznaczamy symbolem: . Zawieranie si zbiorw moemy przedstawi wzorem:
A B x (x A x B)
Inkluzja zachodzi na przykad pomidzy zbiorami: A = {a, b}, B = {a, b, c, d} lub A
zbir krokodyli, B zbir gadw.
Jeli zbir A zawiera si w zbiorze B, to moemy te powiedzie, e A jest podzbiorem B.
Rozczno.

Zbiory A i B s rozczne, gdy nie maj adnego elementu wsplnego. Rozczno

oznaczamy: )(. Symbolicznie:
A )( B x (x A x B) lub ~ x (x A x B)
Przykadowo, rozczne s zbiory A = {a, b, c} i B = {d, e} lub A zbir ssakw, B
zbir pazw.
Krzyowanie.

Zbiory si krzyuj gdy maj one pewne elementy wsplne, ale oprcz nich w kadym
zbiorze znajduj si rwnie takie obiekty, ktrych nie ma w drugim. Krzyowanie
zbiorw oznaczamy najczciej przy pomocy dwch zazbiajcych si nawiasw, jednake
z przyczyn technicznych (brak takiego symbolu w edytorze tekstu) bdziemy na
oznaczenie krzyowania uywali obecnie znaku: #. Symbolicznie krzyowanie zbiorw
definiujemy:
A # B x (x A x B) x (x A x B) x (x A x B)
Krzyuj si na przykad zbiory: A = {a, b, c, d} i B = {a, b, e} lub A zbir ssakw, B
zbir drapienikw (istniej ssaki bdce drapienikami, ale te ssaki nie bdce
drapienikami oraz drapieniki nie bdce ssakami).
Odnonie przedstawionych zalenoci pomidzy zbiorami dobrze jest zauway, e
stosunki identycznoci, rozcznoci oraz krzyowania si zbiorw s symetryczne.
Oznacza to, e jeli taka zaleno zachodzi w jedn stron, to zachodzi rwnie w
drug. Jeli A = B, to rwnie B = A, jeli A )( B, to rwnie B )( A, a jeli A # B, to
rwnie B # A. A zatem w przypadku tych stosunkw nie jest istotna kolejno, w jakiej
wypiszemy pozostajce w nich zbiory. Inaczej ma si sytuacja w przypadku inkluzji. Tu
fakt, e A B, nie oznacza, e B A.
Zalenoci midzy zbiorami mona przedstawi graficznie:
A

B
A

Identyczno (A = B)

Inkluzja (A B)

177

Rozczno (A )( B)

Krzyowanie (A # B)

5.2.2. PRAKTYKA: OKRELANIE ZALENOCI MIDZY

ZBIORAMI.
Zadania zwizane ze stosunkami midzy zbiorami polegaj zwykle na okreleniu
zalenoci pomidzy kilkoma podanymi zbiorami. Po nabraniu pewnej wprawy, zadania
tego typu s bardzo atwe i rozwizywa je mona od rki, bez stosowania jakichkolwiek
systematycznych metod. Na pocztku mona posuy si metod eliminacji, po kolei
sprawdzajc, czy zachodzi dany stosunek, zaczynajc od tych, ktre najatwiej jest
stwierdzi i ewentualnie odrzuci. Przykadowa procedura moe wyglda nastpujco:
1. Najpierw sprawdzamy, czy zbiory maj te same elementy. Jeli tak, to znaczy, e s one
identyczne, jeli nie, szukamy dalej.
2. Sprawdzamy wtedy, czy badane zbiory maj cho jeden wsplny element. Jeli nie
maj, znaczy to, e s one rozczne.
3. Jeli natomiast zbiory maj jakie wsplne elementy, to pytamy, czy moe jest tak, e
kady element pierwszego jest elementem drugiego lub kady element drugiego
elementem pierwszego. Jeli tak jest, to znaczy to, e jeden ze zbiorw zawiera si drugim
(zachodzi inkluzja).
4. Jeli tak nie jest, to zbiory musz si krzyowa jest to ostatnia moliwo, ktra nam
zostaa. Dla sprawdzenia, moemy zada sobie pytanie, czy oprcz elementw wsplnych
dla obu zbiorw s te takie, ktre s tylko w jednym i takie, ktre s tylko w drugim. Jeli
nigdzie wczeniej nie popenilimy bdu, to odpowied na to pytanie musi by twierdzca.
Przykad:

Sprawdzimy, jakie zachodz stosunki midzy nastpujcymi zbiorami:

A = {4}, B = {2, 3}, C = {1, 2, 3, 4}, D = {1, 2, 4}.
Zaczynamy od sprawdzenia, w jakich stosunkach do innych zbiorw pozostaje A. Zbiory
A i B nie maj adnego wsplnego elementu, wic s one rozczne. W przypadku A i C
zachodzi sytuacja przedstawiona w punkcie 3) kady element A jest elementem C, a
wic A zawiera si w C. Z podobn sytuacj mamy do czynienia w przypadku zbiorw A i
D A zawiera si w D.
Nastpnie przechodzimy do zbadania, w jakich zalenociach do innych zbiorw pozostaje
B. Poniewa stosunek pomidzy B i A ju znamy, zaczynamy od B i C. Po odrzuceniu
dwch pierwszych moliwoci widzimy, e kady element B jest rwnie elementem C, a
zatem B zawiera si w C. W przypadku zbiorw B i D widzimy, e nie s one na pewno
identyczne ani rozczne; nie jest te tak, aby kady element jednego by elementem
178

drugiego. A zatem zbiory te musz si krzyowa. Faktycznie maj one element wsplny
2, ale jest te taki element ktry jest tylko w B 3 oraz elementy bdce tylko w D 1 i 4.
Pozostao nam jeszcze okrelenie stosunku pomidzy zbiorami C i D. Tutaj widzimy, e
kady element D jest elementem C. A wic zbir D zawiera si w C. Pamitamy, e w
przypadku inkluzji istotne jest, ktry zbir zawiera si w ktrym, a wic piszemy: D C.
Ostateczne rozwizanie zadania wyglda nastpujco:
A )( B, A C, A D, B C, B # D, D C

Przykad:

Okrelimy stosunki pomidzy nastpujcymi zbiorami:

A zbir studentw prawa,
B zbir studentw,
C zbir studentw dziennych,
D zbir studentw matematyki.
W przypadku zbiorw A i B ju na pierwszy rzut oka wida, e kady element A jest
elementem B (kady student prawa jest studentem), a wic A zawiera si w B. W
odniesieniu do zbiorw A i C odrzucamy pierwsze trzy moliwoci, co wiadczy, e zbiory
te si krzyuj. Faktycznie maj one elementy wsplne: dziennych studentw prawa, ale s
te obiekty bdce elementami tylko zbioru A (zaoczni studenci prawa) oraz bdce
elementami tylko C (studenci dzienni innego ni prawo kierunku np. filozofii). W
przypadku zbiorw A oraz D z powodu braku danych empirycznych trudno da
jednoznaczn odpowied. Albo jest tak, e zbiory te s rozczne (jeli aden student
prawa nie studiuje jednoczenie matematyki), albo te, jeli znajdzie si cho jedna osoba
studiujca oba te kierunki, zbiory te si krzyuj. Zauwamy, e jeli bdziemy
rozpatrywa wszystkich studentw na caym wiecie, to zapewne zbiory te si krzyuj,
jeli natomiast ograniczymy nasze rozwaania do jakiego wybranego niewielkiego
uniwersytetu, to mog by one rozczne. Na pewno natomiast nie s to zbiory identyczne,
ani te jeden z nich nie zawiera si w drugim.
Jeli chodzi o zbir B i C oraz B i D, to w kadym z tych przypadkw zachodzi inkluzja.
Pamitamy jednak o waciwej kolejnoci: to C zawiera si B (kady student dzienny jest
studentem) oraz D zawiera si w B (kady student matematyki jest studentem) a nie na
odwrt. W przypadku zbiorw C i D zachodzi krzyowanie istniej dzienni studenci
matematyki, a take dzienni studenci innych kierunkw, oraz zaoczni studenci
matematyki.
Ostateczna odpowied, to zatem:
A B, A # C, A )( D lub A # D, C B, D B, C # D.

179

5.2.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Pomidzy zbiorami moe zachodzi jeszcze jeden stosunek, troch innego
typu ni omwione wyej. Moe si mianowicie zdarzy tak, e jeden
zbir sam jest elementem innego zbioru, czyli: A B. Aby tak byo, zbir
B musi szczeglnym rodzajem zbioru takim, ktrego elementy
(przynajmniej niektre) s zbiorami. Sytuacja taka zachodzi na przykad w
stosunku do nastpujcych zbiorw: A zbir kanarkw, B zbir, ktrego elementami s
zbiory ptakw poszczeglnych gatunkw.
Bardzo istotne jest, aby nie myli zawierania si zbiorw, czyli
zalenoci A B oraz bycia elementem (naleenia), czyli
A B. Pierwsza zaleno, inkluzja (), oznacza, e kady
element zbioru A jest rwnie elementem zbioru B. Naleenie
() natomiast, oznacza, e sam zbir A, jako cao, jest
elementem zbioru B. W przypadku przedstawionych wyej
zbiorw A nie zawiera si w B, bo nie jest tak, aby kady
kanarek (elementy A) by jednoczenie zbiorem ptakw
jakiego gatunku (elementy B). Natomiast A jako cao (czyli
zbir kanarkw), jest jednym z elementw B.
Stosunek naleenia (jeli zachodzi), jest zalenoci, ktra
wystpuje niejako obok zwykych, omawianych wyej relacji
midzy zbiorami. Znaczy to, e pewien zbir A nalec do zbioru B (bdc elementem B)
moe jednoczenie by z nim rozczny, zawiera si w nim lub krzyowa.
Przykad:

Zobaczmy w jakich stosunkach pozostaj do siebie zbiory:

A = {a, b},
B = { {a, b}, {c, d, e} },
C = {a, b, c, d, e},
D = {a, b, {a, b} },
E = {a, d, e, {a, b} }
Zbiory A i B nie maj wsplnych elementw, poniewa elementami A s zwyke obiekty
a oraz b, natomiast elementami B s zbiory. Tak wic A i B s rozczne. Jednoczenie
jednak zbir A sam jest jednym z elementw zbioru B. W przypadku A oraz C sprawa jest
oczywista: kady element A jest elementem C, a zatem A zawiera si w C. Porwnujc A
oraz D widzimy, e kady element A jest elementem D. D ma jednak rwnie trzeci
element bdcy zbiorem; a ten zbir, to nic innego, jak A. A zatem A zawiera si w D i
jednoczenie naley do D. Jeli chodzi o zbiory A i E, to maj one jeden element wsplny
(a), ale te kady z nich ma te takie elementy, ktrych nie ma w drugim (b w zbiorze A
oraz d, e i {a, b} w zbiorze E. Tak wic zbiory te si krzyuj. Rwnoczenie jednak A
sam jest jednym z elementw E.

180

Porwnujc B oraz C ju na pierwszy rzut oka widzimy, e nie mog mie one adnego
wsplnego elementu, poniewa elementami B s zbiory, natomiast elementami C zwyke
obiekty. Tak wic B i C s rozczne. Zbiory B i D maj jeden wsplny element: zbir {a,
b}. Jednoczenie w B jest element, ktrego nie ma D zbir {c, d, e}, natomiast w D
elementy, ktrych nie ma w B a, b. Zbiory B i D si zatem krzyuj. Analogiczna
sytuacja zachodzi w przypadku B i E.
Nie powinno nikomu sprawi trudnoci zauwaenie, e krzyuj si rwnie zbiory C i D,
C i E oraz D i E.
Ostateczne rozwizanie, to zatem:
A )( B i A B, A C, A D i A D, A # E i A E,
B )( C, B # D, B # E,
C # D, C # E,
D # E.

Zadanie:

Okrelimy zalenoci pomidzy nastpujcymi zbiorami.

A zbir studentw, ktrzy zdali logik na 5,
B zbir studentw, ktrzy zdali logik na 3,
C zbir studentw leniwych,
D zbir, ktrego elementami s zbiory studentw, ktrzy zdali logik na tak sam
ocen.
Zbiory A i B s rozczne (oczywicie przy zaoeniu, e nikt nie zdawa logiki
dwukrotnie, na przykad za koleg). A i C si krzyuj: na pewno s studenci, ktrzy
zdali logik na 5, bdc jednoczenie leniwymi, ale te s tacy, ktrzy otrzymali 5 i s
pracowici, a take i tacy, ktrzy s leniwi i nie dostali 5. Zbiory A i D nie mog mie
adnego wsplnego elementu z tej prostej przyczyny, e elementami A s zwykli
studenci, natomiast elementami D zbiory studentw; A i D maj wic elementy rnych
typw. Oprcz tego, e s to zbiory rozczne, zachodzi jednak midzy nimi jeszcze jeden
stosunek: zbir A sam jest jednym z elementw zbioru D. Gdybymy bowiem wypisali
sobie elementy zbioru D, to byyby to: zbir studentw, ktrzy zdali logik na 5, zbir
studentw, ktrzy zdali logik na 4, zbir studentw, ktrzy zdali logik na 3 i zbir
studentw, ktrzy zdali logik na 2. Zbir A zatem naley do D.
Zbiory B i C si krzyuj, podobnie jak A i C. Natomiast w przypadku B i C, analogicznie
jak w A i D, zachodz dwa stosunki: rozcznoci i naleenia.
W przypadku C i D mamy do czynienia tylko z rozcznoci. Zbiory te nie maj
wsplnych elementw, gdy elementami pierwszego s studenci, a drugiego zbiory.
Jednoczenie jednak C sam nie jest jednym z elementw D.
Ostateczne rozwizanie:
A )( B, A # C, A )( D i A D,

181

B # C, B )( D i B D,
C )( D.

5.3. DZIAANIA NA ZBIORACH.

5.3.1. YK TEORII.
Na zbiorach mona wykonywa rne dziaania, w wyniku
ktrych powstaj nowe zbiory.
Poniej omwimy najwaniejsze z nich.
Suma.

Suma zbiorw A i B, to zbir powstay ze wszystkich

elementw A i B. Obrazowo tworzenie sumy zbiorw
moemy sobie wyobrazi, jako wsypywanie elementw
dodawanych zbiorw do jednego duego worka, ktry
reprezentuje ich sum. Przykadowo sum zbiorw
mczyzn i zbioru kobiet jest zbir wszystkich ludzi. Sum zbiorw oznaczamy symbolem
.
Warto zauway, e gdy jeden zbir zawiera si w drugim, to ich sum jest zbir
wikszy.
Iloczyn.

Iloczyn zbiorw A i B to po prostu cz wsplna tych zbiorw; zbir utworzony z tych

elementw, ktre nale jednoczenie do A i B. Przykadowo, iloczynem zbioru kobiet
oraz osb palcych jest zbir palcych kobiet.
Iloczyn zbiorw nazywany bywa rwnie ich
przekrojem. Oznaczamy go symbolem .
Warto zapamita, e gdy jeden zbir zawiera
si w drugim, to ich iloczynem jest zbir
mniejszy. Jeli natomiast zbiory s
rozczne, to ich iloczynem jest zbir pusty.
Rnica.

Rnica zbiorw A i B to zbir utworzony z

elementw, ktre nale do A i jednoczenie
nie nale do B. Obrazowo tworzenie rnicy
zbiorw A i B moemy sobie wyobrazi jako wykrelanie ze zbioru A elementw, ktre s
rwnie w B; to co pozostanie, to wanie rnica A i B. Przykadowo rnic zbioru
mczyzn oraz osb palcy jest zbir niepalcych mczyzn. Rnic oznaczamy
symbolem kreski poziomej lub skonej, czyli: lub /.
182

Warto zapamita, e jeli od dowolnego zbioru A odejmujemy jaki zbir z A rozczny,

to A pozostaje nienaruszony; wynikiem takiego dziaania jest A.
Dopenienie.

Dopenienie, to dziaanie troch inne od dotychczas omawianych. Dotyczy ono bowiem

nie dwch zbiorw, ale tylko jednego. Dopenienie pewnego zbioru A to zbir tych
obiektw, ktre nie nale do A. Dopenienie wykonujemy zawsze w odniesieniu do tak
zwanego uniwersum, czyli dziedziny, w ktrej si poruszamy. Przykadowo, jeli
uniwersum stanowi zbir ludzi, to dopenieniem zbioru ludzi palcych jest zbir ludzi
niepalcych (a nie zbir wszystkich istot i przedmiotw niepalcych). Dopenienie
oznaczamy symbolem prim
Warto zapamita, e dopenieniem uniwersum jest zawsze zbir pusty, a dopenieniem
zbioru pustego uniwersum: U = , = U.
Ponadto suma dowolnego zbioru oraz jego dopenienia da nam zawsze uniwersum (A A
= U), natomiast iloczyn dowolnego zbioru i jego dopenienia to zawsze zbir pusty (A
A = ).

5.3.2. PRAKTYKA: WYKONYWANIE DZIAA NA ZBIORACH.

Obecnie wykonamy kilka przykadowych dziaa na podanych zbiorach.
Przykad:

Przyjmiemy uniwersum U = {1, 2, 3, 4, 5}, oraz nastpujce zbiory:

A = {4}, B = {2, 3}, C = {1, 2, 3, 4}, D = {1, 2, 4}.
Na zbiorach tych wykonamy kilka dziaa.
a) B D
Suma dwch zbiorw powstaje przez poczenie ich elementw w jednym zbiorze. Jeli
jaki element wystpuje w obu zbiorach, to wypisujemy go tylko raz, a wic B D = {1, 2, 3,
4}.
b) D B
Iloczyn zbiorw to ich cz wsplna. Zbiory D i B maj tylko jeden wsplny element
2. A wic, D B = {2}.
c) D
Dopenienie zbioru to zbir zoony z tych elementw uniwersum, ktre nie nale do
rozpatrywanego zbioru. A zatem: D= {3, 5}.
d) C B
Rnica C i B to zbir z tych elementw C, ktrych nie ma w B. Warunek ten speniaj: 1
i 4 . A zatem: C B = {1, 4}.

183

e) B C
Rnic B i C tworzymy biorc zbir B i wykrelajc z niego te elementy, ktre
znajdziemy rwnie w C. Okazuje si, e postpujc w ten sposb, pozbywamy si
wszystkich elementw. Czyli: B C = .
Zauwamy, e wynik rnicy (podobnie jak odejmowania liczb) zaley od kolejnoci
zbiorw; B C, to co innego ni C B.
f) B A
W powyszym przykadzie mamy dwa dziaania. Najpierw musimy wykona B, a potem
od tego odj zbir A. Dopenienie B to zbir: {1, 4, 5}. Gdy odejmiemy od niego A, czyli
{4}, zostanie zbir zoony z 1 i 5. A zatem: B A = {1, 5}.
g) C D
Dopenienie zbioru D, to {3, 5}. Z elementw tych jedynie 3 jest elementem C, a wic:
C D = {3}.
h) D (A C)
W tym przypadku musimy najpierw wykona dziaanie w nawiasie. Iloczyn A i C to zbir
{4}. A wic ostatecznie wykonujemy dziaanie: D {4}. Tak wic D (A C) = {1, 2}
i) D (C B)
Suma C i B, ktre to dziaanie musimy wykona najpierw, to zbir: {1, 2, 3, 4}. Gdy
odejmiemy go od zbioru D, otrzymamy zbir pusty. Zatem: D (C B) =

Przykad:

Przyjmujc uniwersum U zbir wszystkich kwiatw, oraz zbiory:

A zbir tulipanw,
B zbir r,
C zbir kwiatw czerwonych,
D zbir biaych r,
wykonamy na tych zbiorach kilka dziaa.
a) B C
Cz wsplna zbiorw r oraz kwiatw czerwonych to niewtpliwie zbir czerwonych
r.
b) B D

184

Do B, czyli zbioru r, dodajemy zbir biaych r, a wic zbir w nim ju zawarty. W

takim przypadku wynikiem dziaania jest B zbir r.
c) A C
Dopenienie A to zbir kwiatw nie bdcych tulipanami. Cz wsplna tego zbioru ze
zbiorem kwiatw czerwonych to, mwic najkrcej, czerwone nie-tulipany.
d) A C
Dopenienie C to zbir kwiatw we wszystkich innych kolorach, oprcz czerwonego. Jeli
od zbioru tulipanw, takie nie-czerwone kwiaty odejmiemy, pozostan nam jedynie czerwone
tulipany.
e) B A
B to zbir wszystkich kwiatw nie bdcych rami. Od takiego zbioru odejmujemy
jeszcze zbir tulipanw. Zostaje nam wic zbir wszystkich kwiatw za wyjtkiem r i
tulipanw.
f) D B
Od zbioru biaych r odejmujemy zbir kwiatw nie bdcych rami. Obrazowo rzecz
ujmujc, od zbioru D prbujemy odj co, czego w nim nie ma. W takim przypadku D
pozostaje nienaruszony. Wynikiem dziaania jest wic zbir biaych r.
g) B C
Do zbioru r dodajemy wszelkie czerwone kwiaty. Otrzymujemy wic zbir skadajcy
si ze wszystkich r (bez wzgldu na kolor) oraz pozostaych kwiatw bdcych jednak
tylko czerwonymi.
h) (A B) C
Suma w nawiasie, to zbir zoony z r i tulipanw. Jeli od takiego zbioru odejmiemy
kwiaty czerwone, otrzymamy zbir r i tulipanw w innych ni czerwonym kolorze.
i) (B D) A
Wynikiem dziaania w nawiasie jest zbir r, ktre nie s biae. Jeli dodamy do niego
zbir A, otrzymamy zbir skadajcy si z takich nie-biaych r oraz (wszystkich) tulipanw.
j) (D B) C
Gdy od zbioru biaych r odejmiemy re, pozostanie nam zbir pusty. Iloczyn (czyli
cz wsplna) zbioru pustego z dowolnym zbiorem, to te zbir pusty, a zatem wynikiem
caego dziaania jest .
k) D D

185

Do biaych r musimy doda pozostae kwiaty. Suma jakiegokolwiek zbioru i jego

dopenienia to zawsze cae uniwersum, a wic, w tym wypadku, zbir wszystkich kwiatw.

5.4. PRAWA RACHUNKU ZBIORW TYPU

BEZZAOENIOWEGO.
5.4.1. YK TEORII.
Badajc teori zbiorw odnale moemy wyraenia bdce
zawsze prawdziwymi, niezalenie od tego, do jakich zbiorw
si one odnosz. Przykadem takich wyrae mog by
wzory: (A B) = (B A), (A B) A czy te (A B B
C) A C. Takie zawsze prawdziwe wyraenia
nazywamy prawami rachunku zbiorw. Pierwsze dwa z
powyszych wzorw maj posta rwnoci oraz inkluzji
pewnych zbiorw; stwierdzaj one bezwarunkowe
zachodzenie pewnego zwizku. Trzeci z przestawionych
wzorw ma posta implikacji; mwi on, e pewna zaleno
zachodzi, jeli zachodzi inna. Tego typu, zaoeniowymi
prawami, zajmiemy si w kolejnym paragrafie. Obecnie
natomiast omwimy wyraenia majce posta rwnoci bd inkluzji zbiorw.
Do wykrywania omawianych, bezzaoeniowych, praw rachunku zbiorw posuy si
moemy metod wykorzystujc klasyczny rachunek zda i pojcie tautologii. W miar
dobra znajomo KRZ jest wic konieczna do dalszych rozwaa.
Poniewa wyraenia, ktre bdziemy badali, maj posta rwnoci bd zawierania si
zbiorw, rozpoczniemy od uwiadomienia sobie, co dokadnie oznaczaj te dwie
zalenoci. Fakt, e jeden zbir zawiera si w drugim, przedstawi moemy przy pomocy
stwierdzenia, e jeli jaki obiekt jest elementem zbioru A, to rwnie jest on elementem B
(dla dowolnego obiektu x, jeli x naley do A, to x naley do B). Mona zapisa to
wzorem:
1) A B x (x A x B)
To, e dwa zbiory s rwne, oznacza, e jeli dowolny obiekt jest elementem A, to jest on
rwnie elementem B, a jeli jest elementem B, to jest te elementem B. Innymi sowy, to,
e dowolny x naley do A, jest rwnowane temu, e naley on do B. Formalnie:
2) A = B x (x A x B)
W naszych prawach, ktre bdziemy badali, wystpuj rwnie pojcia iloczynu, sumy,
rnicy i dopenienia zbiorw. Dlatego te powinnimy zda sobie spraw, co oznacza
fakt, e jaki obiekt naley do iloczynu, sumy lub rnicy dwch zbiorw, czy te
dopenienia jakiego zbioru.
To, e pewien obiekt x jest elementem iloczynu (czyli czci wsplnej) zbiorw A i B
oznacza, e naley on zarwno do A jak i do B. Symbolicznie:
3) x (A B) (x A x B)

186

Fakt, e jaki obiekt x naley do sumy zbiorw A i B, oznacza, e naley on do A lub te

naley do B. Formalnie:
4) x (A B) (x A x B)
To, e pewien x naley do rnicy zbiorw A i B oznacza, e naley on do zbioru A i
jednoczenie nie jest prawd, e naley do B. Symbolicznie:
5) x (A B) (x A ~ (x B))
Naleenie jakiegokolwiek obiektu x do dopenienia pewnego zbioru A oznacza po prostu,
e nie jest prawd, i w x naley do A:
6) x A ~ (x A)
Znajomo powyszych wzorw 1) 6) bdzie konieczna, aby mc sprawdzi, czy jakie
wyraenie jest prawem rachunku zbiorw.

5.4.2. PRAKTYKA: WYKRYWANIE PRAW RACHUNKU ZBIORW

PRZY POMOCY RACHUNKU ZDA.
Wykrycie, czy dane wyraenie, majce posta rwnoci bd inkluzji zbiorw, jest oglnie
obowizujcym prawem, bdzie polegao na przeksztaceniu formuy rachunku zbiorw na
formu rachunku zda, a nastpnie sprawdzeniu, czy otrzymany schemat jest tautologi.
Jeli otrzymana formua okae si tautologi, bdzie to oznaczao, e wyjciowy wzr jest
prawem rachunku zbiorw; jeli formua nie bdzie tautologi, to znak, e badane
wyraenie nie jest takim prawem.
Przeksztacanie formuy rachunku zbiorw na rachunek zda polega bdzie na
systematycznym stosowaniu poznanych wyej wzorw, a otrzymamy wyraenie, w
ktrym nie bdzie symboli oznaczajcych inkluzj, rwno, sum, iloczyn, rnic i
dopenienie zbiorw, zamiast ktrych pojawi si symbole rachunku zda (implikacja,
rwnowano, alternatywa, koniunkcja, negacja). Przeksztacenia takie bdziemy
wykonywali krok po kroku. W pierwszym ruchu bdziemy zawsze stosowali wzr 1) lub
2), aby zamieni inkluzj bd rwno zbiorw na implikacj lub rwnowano.
Nastpnie, w zalenoci od potrzeb, bdziemy korzystali ze wzorw 3) 6).
Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie:

(A B) (A B)
Poniewa cae wyraenie ma posta inkluzji, rozpoczniemy od zastosowania wzoru 1),
dziki ktremu otrzymamy:
x [x (A B) x (A B)]

Kwantyfikator na pocztku formuy, informujcy nas, e implikacja powinna zachodzi dla

kadego obiektu x, moemy w nastpnych krokach pomija. Skoro bowiem implikacja ma
by prawdziwa dla kadego (dowolnego) x, to w tym rwnie dla naszego konkretnego
obiektu x, ktry sobie wybralimy. A zatem moemy zapisa:
x (A B) x (A B)

187

Teraz moemy przystpi do kolejnych przeksztace. Poprzednik implikacji stwierdza, e

nasz obiekt x naley do rnicy zbiorw A i B; musimy tam zatem zastosowa wzr 5). W
odniesieniu do nastpnika powinnimy natomiast skorzysta ze wzoru 4). Otrzymamy
wtedy:
(x A ~ (x B)) (x A x B)

Uwaga na bdy!

Dokonujc przeksztace naley bardzo uwaa, aby nie zmieni struktury

nawiasw. Jeeli wzr mwi, e nasz x naley do pewnej caoci umieszczonej w
nawiasie, to po wykonaniu przeksztacenia nawias ten musi pozosta. Mona
obrazowo powiedzie, e x wchodzi w gb nawiasu, nie naruszajc go jednak.
Po przeksztaceniu symboli zwizanych ze zbiorami (poza ) na symbole rachunku zda
moemy nasz formu zmieni cakowicie na schemat KRZ, podstawiajc na przykad za
wyraenie x A zmienn p, natomiast za x B zmienn q. Otrzymamy wtedy:
(p ~ q) (p q)
Teraz pozostaje nam sprawdzenie, czy otrzymana formua jest tautologi. Uczynienie tego
skrcon metod zero-jedynkow nie powinno sprawi nikomu najmniejszych trudnoci.
(p ~ q) (p q)
1 110 0 100
Otrzymana sprzeczno (ktra moga komu rwnie wyj w poprzedniku implikacji)
wskazuje, e formua KRZ nie moe by faszywa, a zatem jest ona tautologi. Na tej
podstawie moemy stwierdzi, e badane przez nas wyraenie jest prawem rachunku
zbiorw.

Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie:

(A B) = (A B)
W pierwszym kroku musimy zastosowa wzr 2) i pozby si znaku rwnoci:
x [x (A B) x (A B)]

Po opuszczeniu kwantyfikatora otrzymujemy:

x (A B) x (A B)
Teraz moemy przystpi do dalszych przeksztace. W kadym nawiasie mamy jednak
dwa rne dziaania: iloczyn i dopenienie w pierwszym oraz sum i dopenienie w
drugim. Dokonujc przeksztace, zajmujemy si zawsze najpierw dziaaniem w danym

188

momencie gwnym, najszerszym w danej formule. W pierwszym czonie

rwnowanoci dziaaniem takim jest iloczyn; nasz x naley tam do iloczynu A oraz B.
W zwizku z tym najpierw zastosujemy tam wzr 3). Natomiast w drugim czonie
rwnowanoci gwnym dziaaniem jest dopenienie; x naley do dopenienia sumy A
oraz B. Dlatego te w pierwszej kolejnoci zastosujemy tam wzr 6); skoro x naley do
dopenienia sumy A i B, to znaczy, i nie jest prawd, e naley on do tej sumy.
Dokonujc przeksztace pamitamy o zachowaniu struktury nawiasw. Otrzymujemy:
(x A x B) ( ~ (x (A B))

Uwaga na bdy!

W omawianym przykadzie szczeglnie istotne jest waciwe umieszczenie

nawiasw z prawej strony rwnowanoci. Musimy tam doda jeden (wynikajcy
ze wzoru 6)) nawias, ktry wskazuje e cae wyraenie: x (A B) jest
nieprawdziwe. Bdne byoby dodanie samej negacji, bez nawiasu, czyli: ~ x (A
B)
Teraz moemy dokona dalszych przeksztace. Z lewej strony musimy zastosowa
(dwukrotnie) wzr 6), natomiast z prawej wzr 4). Otrzymamy wtedy:
(~ (x A) ~ (x B)) ( ~ (x A x B))

Uwaga na bdy!
Jeli w pewnym miejscu mamy znak negacji przed
nawiasem (tak jak w prawej czci naszej rwnowanoci) to negacj tak
zostawiamy w tym miejscu. Nie wolno jej pod adnym pozorem wciska do
rodka nawiasu lub robi z niej dwch negacji. Bdne byyby nastpujce
przeksztacenia prawej strony naszej formuy: (~ x A x B) lub ( ~ x A ~ x
B).
Dowiadczenie wskazuje, e takie bdy s bardzo czsto popeniane przez
studentw, dlatego warto dobrze sobie zapamita powysz uwag.
W tym momencie moemy ostatecznie przeksztaci nasz formu na wyraenie rachunku
zda podstawiajc p za x A oraz q za x B. Otrzymamy wzr:
(~ p ~ q) ~ (p q)
atwo sprawdzi, e powysza formua jest tautologi (pamitamy, e w przypadku
rwnowanoci musimy rozpatrzy dwie moliwoci):
189

10 110 0 0 010
(~ p ~ q) ~ (p q)
10 0 10 0 1 000

Poniewa otrzymana formua jest tautologi, badane wyraenie jest prawem rachunku
zbiorw.

Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie:

[(A B) C] [(A B ) (B C)]
Po zastosowaniu wzoru 1) i opuszczeniu kwantyfikatora otrzymujemy:
x [(A B) C] x [(A B ) (B C)]
W poprzedniku implikacji gwnym dziaaniem jest odejmowanie, dlatego najpierw
musimy zastosowa tam wzr 5). W nastpniku gwne dziaanie, to iloczyn, wic
wykorzystujemy wzr 3). Otrzymujemy:
[x (A B) ~ (x C)] [x (A B ) x (B C)]
Teraz w poprzedniku implikacji musimy jeszcze skorzysta ze wzoru 3), a w nastpniku,
dwukrotnie, ze wzoru 5):
[(x A x B) ~ (x C)] [(x A ~ (x B )) (x B ~ (x C))]
Po podstawieniu zmiennej p za x A, q za x B oraz r za x C otrzymamy:
[(p q) ~ r] [(p ~ q) (q ~ r)]
Po sprawdzeniu formuy skrcon metod zero-jedynkow okazuje si, e moe ona sta
si schematem zdania faszywego, a wic nie jest ona tautologi:
[(p q) ~ r] [(p ~ q) (q ~ r)]
11 1 110 0 1 001 0 1 1 10
Skoro otrzymana formua nie jest tautologi, to badane wyraenie nie jest prawem
rachunku zbiorw.

190

5.5 ZAOENIOWE PRAWA RACHUNKU ZBIORW.

5.5.1. YK TEORII.
Przedstawiona w poprzednim paragrafie metoda nie
nadaje si do sprawdzania wszystkich praw rachunku
zbiorw. W przypadku praw majcych posta implikacji,
stwierdzajcych, e jeli maj miejsce pewne zalenoci, to
wystpuje rwnie inna zaleno, bdziemy posugiwa si,
znanymi ju z rozdziau o sylogizmach, diagramami Venna.
Osoby, ktre przy okazji przerabiania sylogistyki opanoway
posugiwanie si diagramami, nie powinny mie adnych trudnoci ze zrozumieniem dalszego
cigu tego rozdziau, a wiele zawartych tu informacji i szczegowych komentarzy wyda im
si zbdnymi. Poniewa jednak zapewne nie wszyscy czytelnicy obecnego rozdziau
przerabiali wczeniej teori sylogizmw, niektre wiadomoci odnonie diagramw Venna
bd si musiay powtarza.
Diagramy Venna przybieraj ksztat k symbolizujcych zbiory, w ktre to koa
wpisujemy znak +, gdy wiemy, e w danym obszarze na pewno znajduje si jaki element
lub , gdy mamy pewno, e nic tam nie ma. Wypeniajc diagramy musimy pamita, e
wpisujemy znaki + lub jedynie tam, gdzie wiemy, e na pewno co jest lub na pewno
nic nie ma. Jeli w stosunku do jakiego obszaru nie mamy adnych informacji, zostawiamy
go pustym.
Poniej przedstawimy sposoby zaznaczania na diagramach przykadowych zalenoci
mogcych wystpowa w prawach rachunku zbiorw. Najpierw bdziemy nanosi je na
diagramy reprezentujce dwa zbiory, a nastpnie rozszerzymy nasze rozwaania na diagramy
skadajce si z trzech k.
A )( B
Aby zaznaczy, e zbiory A i B s rozczne wpisujemy znak w obszar reprezentujcy
cz wspln tych zbiorw. W czci boczne nie wolno nam jednak wpisa +, bo nie
mamy pewnoci, czy A lub B nie s przypadkiem zbiorami pustymi. Jedyne, co wiemy na
pewno, to to, e, skoro A i B maj by rozczne, to nie ma nic w ich czci wsplnej.

191

A )( B

~ (A )( B) lub A B
Fakt, e zbiory A i B nie s rozczne lub, ujmujc rzecz inaczej, ich iloczyn nie jest
zbiorem pustym, oznaczamy wpisujc znak + w cz wspln tych zbiorw.
A

~ (A )( B)
A B

AB
Fakt, e rnica zbiorw A i B nie jest zbiorem pustym, zaznaczamy wpisujc + w cz
diagramu reprezentujc zbir A B, a wic obszar A lecy poza B.
A

B
AB

AB
Fakt, e zbir A zawiera si w B zaznaczamy, wpisujc w obszar A znajdujcy si
poza B. Skoro bowiem A ma si zawiera w B, to adna cz A nie moe wystawa
poza B. W cz wspln, wbrew pozorom, nie moemy wpisa +, gdy nie mona
wykluczy, e A jest zbiorem pustym. Jedyne, co wiemy na pewno, to fakt, e nic nie ma
w czci A lecej poza B.
A

B
AB

A B

192

Jeli zbir A zawiera si w dopenieniu B, to znaczy to, e cay A znajduje si poza B, a

wic, e adna cz A nie moe znajdowa si w B. Oznacza to nic innego, jak
rozczno tych zbiorw.
A

B
A B

Uwaga na bdy!

Najczciej popenianie bdy przy wypenianiu diagramw Venna polegaj na

wpisywaniu znakw + tam, gdzie nie moemy ich wpisa z uwagi na to, e nie
mona wykluczy, i rozpatrywany zbir jest pusty. Dobrze zatem zapamita, e
zaznaczajc inkluzj oraz rozczno zbiorw nigdy nie wpisujemy adnych
plusw. Stosunki te oddajmy jedynie przy pomocy minusw.
A#B
To, e zbiory si krzyuj, oznacza, e na pewno co znajduje si w ich czci wsplnej, a
take na pewno jest co w czci A lecej poza B oraz czci B lecej poza A.
A

A#B

Teraz kilka przykadowych zalenoci midzy zbiorami przedstawimy na diagramach

reprezentujcych trzy zbiory.
AB
Jeli zbir A zawiera si w B, oznacza to, e A nie wystaje poza B. Pusta musi by
zatem cz A leca poza B. Obszar ten skada si teraz jednak z dwch kawakw.
Poniewa ma on by cay pusty, musimy postawi w kadej jego czci.

193

A B

C
A B
Cz wsplna dopenienia zbioru A oraz zbioru B, to ten obszar B, ktry znajduje si
poza A prawy pksiyc zbioru B. Musimy przedstawi fakt, e cz ta nie jest pusta.
Poniewa obszar ten skada si z dwch czci, kto mgby pomyle, e w obie te czci
musimy wpisa znak +. Tak jednak nie jest. Ju jeden + w ktrymkolwiek, dolnym lub
grnym kawaku rozwaanego pksiyca, sprawi, e iloczyn A oraz B nie bdzie pusty.
W zwizku z powyszym, nie mamy pewnoci, gdzie znak plusa postawi. Niepewno t
wyrazimy dodajc znak zapytania przy kadym z plusw. Pytajniki te bd oznacza, i
wiemy, e w ktrym z rozwaanych obszarw (a by moe i w obydwu), co si znajduje,
jednak cakiem moliwe jest rwnie, e jeden z nich jest pusty.
B

+?
A B
+?

C
Uwaga na marginesie.
W praktyce, gdy bdziemy wykorzystywali diagramy do rozwizywania zada, czsto bdzie si zdarza, e
dysponujc innymi informacjami, bdziemy wiedzieli, ktry z wtpliwych plusw na pewno nie moe
wystpi w danym miejscu. Wtedy drugi plus bdziemy wpisywali na pewno, bez adnego znaku
zapytania. Dopki jednak nie moemy adnego z plusw wykluczy, pytajniki musz pozosta.

194

DO ZAPAMITANIA:

Minusy s zawsze pewne. Wynika to z tego, e jeli pusty jest jaki

obszar skadajcy si z kilku czci, to oczywicie pusta musi by kada z
tych czci; w kad z nich moemy zatem wpisa minus.
Jeli natomiast wiemy tylko, e w jakim obszarze skadajcym si z kilku
czci co si znajduje, to wcale nie daje nam to pewnoci, w ktrej z tych
czci postawi plus. Jaki element znajdowa si moe w dowolnej z nich.
Sytuacj t mona przedstawi bardziej obrazowo. Jeli wiemy, e w mieszkaniu
skadajcym si z kilku pomieszcze nie ma nikogo, to wiemy, e na pewno pusty jest
pokj, kuchnia, azienka itd. Jeli natomiast dowiadujemy si, e w mieszkaniu tym kto
jest, to informacja ta nie daje nam pewnoci, w ktrym pomieszczeniu osoba ta si
znajduje. By moe pusta jest kuchnia i azienka, a czowiek, o ktrym mowa, jest w
pokoju, ale moe te by zupenie inaczej.
A B C
To, e suma zbiorw A i B zawiera si w dopenieniu C, oznacza, i suma A i B znajduje
si poza C, a zatem adna cz tej sumy nie moe znajdowa si w C. Musimy wic
wpisa minusy we wszystkich czciach zbiorw A oraz B lecych jednoczenie w C.
B

A B C

ABC
To, e iloczyn A i B zawiera si w C, oznacza, e adna cz tego iloczynu (czyli czci
wsplnej A i B nie moe znajdowa si poza C. W praktyce daje to tylko jeden minus w
grnej czci iloczynu A i B.
B

A B C

195

Zobrazowane wyej zalenoci pomidzy zbiorami nie wyczerpuj oczywicie wszystkich

moliwych przypadkw, jakie mog pojawi si w zadaniach. Jednake powinny one
pozwoli na zrozumienie istoty posugiwania si diagramami i umoliwi kademu
samodzielne zaznaczenie nawet takich stosunkw pomidzy zbiorami, z jakimi si nigdy
nie zetkn.

5.5.2. PRAKTYKA: SPRAWDZANIE PRAW TEORII ZBIORW

PRZY POMOCY DIAGRAMW VENNA.
Wyraenia, ktre bdziemy obecnie badali pod ktem tego, czy stanowi one prawa
rachunku zbiorw, bd miay form implikacji. Wykazanie, e implikacja taka stanowi
oglne prawo, bdzie polegao na pokazaniu, e jest ona zawsze prawdziwa. Poniewa
implikacja, zgodnie z tabelkami zero-jedynkowymi, faszywa jest tylko w jednym
przypadku gdy jej poprzednik jest prawdziwy a nastpnik faszywy, to udowodnienie, e
jest ona zawsze prawdziwa, polega moe na wykazaniu niemoliwoci zajcia takiej
sytuacji.
W praktyce bdzie to wygldao tak, e bdziemy wpisywali do diagramu to, co mwi
poprzednik implikacji, a nastpnie sprawdzali, czy gwarantuje nam to prawdziwo
nastpnika. Jeli bowiem wypenienie diagramu wedug poprzednika implikacji
zagwarantuje nam prawdziwo jej nastpnika, bdzie stanowio to dowd, e nie jest
moliwa sytuacja, aby poprzednik by prawdziwy i nastpnik faszywy, a zatem implikacja
jest zawsze prawdziwa; przedstawia ona prawo rachunku zbiorw. Jeli natomiast na
diagramie bdzie si dao przedstawi faszywo nastpnika, bdzie to wiadczy, e
implikacja moe by faszywa, a wic nie opisuje ona oglnie obowizujcego prawa.
Caa procedura w skrcie:
wpisujemy do diagramu wszystkie informacje z poprzednika implikacji,
nie wpisujemy informacji z nastpnika implikacji, a jedynie sprawdzamy, czy wykonany
wedug poprzednika rysunek daje nam gwarancj ich prawdziwoci,
jeli rysunek gwarantuje nam prawdziwo nastpnika, oznacza to, e badane wyraenie
jest prawem rachunku zbiorw; jeli nie mamy takiej gwarancji (diagram da si wypeni
tak, aby nastpnik by faszywy), wyraenie nie jest prawem.

Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: (A B B C) A C.

W poprzedniku naszej implikacji mamy dwie zalenoci. Najpierw zaznaczymy to, e
zbir A zawiera si w B (czyli A nie moe wystawa poza B):

196

C
Teraz dopiszemy jeszcze, e B zawiera si w C:
B

C
Po zaznaczeniu na diagramie wszystkich informacji zawartych w poprzedniku musimy
sprawdzi, czy gwarantuje nam to prawdziwo nastpnika. Widzimy, e faktycznie
nastpnik musi by prawdziwy. Mamy pewno, e zbir A zawiera si w C, gdy w
odpowiednim obszarze mamy minusy wiadczce, e A nie moe wystawa poza C; s
to dwa minusy w grnej czci zbioru A.
Skoro w badanym wyraeniu, majcym posta implikacji, nie jest moliwe aby poprzednik
by prawdziwy, a nastpnik faszywy (mwic inaczej, prawdziwo poprzednika
gwarantuje prawdziwo nastpnika), oznacza to, e wyraenie to jest prawem rachunku
zbiorw.

Przykad:

Sprawdzimy, czy prawem rachunku zbiorw jest wyraenie: ( A )( B B )( C ) A )( C.

Po zaznaczeniu na diagramie informacji z obu czonw poprzednika otrzymujemy rysunek:

197

C
Rysunek ten nie daje nam jednak gwarancji, e nastpnik jest prawdziwy. Aby mie
pewno, e zbiory A i C s rozczne, musielibymy mie minusy w caym obszarze
wsplnym tych zbiorw. Tymczasem w jednej czci tego obszaru nie ma adnego znaku.
Oznacza to, e nic nie stoi na przeszkodzie, aby co tam mogo si znajdowa. Poniszy
rysunek pokazuje wyranie, e da si zaznaczy na diagramie prawdziwo poprzednika
implikacji i jednoczenie faszywo jej nastpnika.
B

C
Badane wyraenie nie jest zatem prawem rachunku zbiorw.
Powyszy rysunek stanowi graficzny kontrprzykad, pokazujcy, e badana implikacja nie
jest zawsze prawdziwa. Moemy rwnie poda kontrprzykad materialny to znaczy
wymyli takie zbiory A, B i C, aby pokaza, e badane wyraenie moe by faszywe.
Mog by to przykadowo takie zbiory: A zbir drzew liciastych, B zbir drzew
iglastych, C zbir dbw. Prawd jest, e A )( B oraz B )( C, natomiast A i C wcale
rozczne nie s.

198

5.5.3. UTRUDNIENIA I PUAPKI.

Oczywicie nie zawsze badane wyraenia s tak atwe do zaznaczenia na

diagramie jak w dwch rozwaanych dotd zadaniach. Poniej omwimy
kilka przykadw nieco bardziej skomplikowanych.
Czy tam ma by plus czy minus?
Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie:

(B A A C = ) B C
Pierwszy czon poprzednika implikacji informuje nas, e co si musi znajdowa w czci
wsplnej (iloczynie) zbiorw B i A. Poniewa obszar ten skada si z dwch kawakw,
nie wiemy dokadnie, w ktrym z nich jaki element si znajduje; by moe w obydwu, ale
moe tylko w jednym z nich. Dlatego te moemy wpisa tu jedynie plusy ze znakiem
zapytania.
B

A
+?
+?

C
Drugi czon poprzednika implikacji informuje nas, e pusty musi obszar wsplny A oraz
C, czyli ta cz zbioru A, ktra znajduje si poza zbiorem C. Na naszym rysunku s to
dwa grne kawaki zbioru A. Widzimy, e w jednej z tych czci znajduje si znak +?.
Poniewa jednak znak zapytania wiadczy, e co w tym obszarze moe si znajdowa, ale
nie jest to konieczne, a teraz otrzymujemy informacje, e na pewno nic tam nie ma, to
wynikajcy std minus jest silniejszy od plusa ze znakiem zapytania i dlatego wanie
powinien si tam ostatecznie znale. Jeli jednak jeden ze znakw +? zamienimy na
minus, to wynika std, e drugi z plusw staje si pewny i widniejcy przy nim pytajnik
powinnimy zlikwidowa. Skoro bowiem dotd wiedzielimy, ze w jednym z dwch
obszarw co jest, lecz nie mielimy pewnoci w ktrym, a teraz dowiedzielimy, e
pierwszy jest pusty, to w takim razie na pewno zapeniony musi by obszar drugi. A zatem,
po wpisaniu caego poprzednika implikacji, diagram bdzie si przedstawia nastpujco:

199

C
Teraz musimy sprawdzi, czy tak wykonany rysunek daje nam gwarancj prawdziwoci
nastpnika implikacji, a wic czy na pewno B C . W jednym kawaku czci
wsplnej zbiorw B i C mamy plus, ktry daje nam gwarancj, e obszar ten z pewnoci
nie jest pusty. Badane wyraenie jest zatem prawem rachunku zbiorw.

Plus ze znakiem zapytania nie daje pewnoci!

Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie:

(B C A C ) C B
Fakt, e zbir B zawiera si w dopenieniu C, oznacza, e cay B znajduje si poza C, czyli
adna cz B nie moe znajdowa si w C; zbiory te s prostu rozczne. W caej czci
wsplnej B i C musimy zatem wpisa minusy. Jeli A C ma by niepuste, to co musi
znajdowa si w obszarze zbioru A lecym poza C. Cay czas mamy jednak do wyboru
dwie czci tego obszaru i nie wiemy do koca, w ktr z nich wpisa + . Wypeniony
wedug poprzednika implikacji diagram wyglda zatem nastpujco:
B

A
+?

+?

C
Musimy teraz sprawdzi, czy powyszy rysunek gwarantuje nam, e C B . Cz
wsplna dopenienia C oraz B to obszar zbioru B lecy poza C, czyli grny pksiyc
zbioru B. W jednej czci tego obszaru znajduje si wprawdzie plus, jednak jest on z

200

pytajnikiem, co oznacza, i nie mamy gwarancji, e jest on tam na pewno. Nie mamy
zatem pewnoci, e nastpnik badanej implikacji jest prawdziwy, a wic nie jest ona
prawem rachunku zbiorw.
Rysunek pokazujcy, e pomimo prawdziwoci poprzednika, nastpnik implikacji moe
by faszywy, wyglda nastpujco:
B

Zalenoci trudniejsze do zaznaczenia na diagramie.

Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie:

[A C B A (B C)] B C =
W powyszym przykadzie pewne trudnoci sprawi moe waciwe zaznaczenie na
diagramie informacji z poprzednika implikacji. Fakt, e suma zbiorw A i C zawiera si w
B oznacza, e adna cz A oraz adna cz C nie moe znajdowa si poza zbiorem B.
We wszystkich fragmentach zbiorw A i C lecych poza B musimy wic wpisa minusy.
B

Z kolei to, e A zawiera si w dopenieniu sumy B i C znaczy, e adna cz zbioru A nie

moe znajdowa si w zbiorze B lub C. W zwizku z tym w czciach wsplnych A i C
oraz A i B musimy wpisa minusy. W jednym fragmencie wymienionego obszaru minus
ju si znajduje, zatem dodajemy jeszcze dwa:

201

Teraz musimy sprawdzi, czy mamy pewno, e obszar zbioru B lecy poza C (czyli B
C) jest pusty. W jednej czci tego obszaru mamy znak , w drugiej natomiast nie ma
nic. To, e nie mamy tam wpisanego adnego symbolu, nie oznacza jednak, ze nic tam nie
ma, a jedynie, e nie mamy na temat tej czci adnych informacji. Pewno, e obszar jest
pusty, mielibymy jedynie wtedy, gdyby umieszczony by w nim minus. Tymczasem nic
nie stoi na przeszkodzie, aby w wolne miejsce wpisa plus:
B

Poniewa, jak wida na powyszym rysunku, da si wypeni diagram w ten sposb, aby
poprzednik implikacji by prawdziwy, a nastpnik faszywy, badane wyraenie nie jest
prawem rachunku zbiorw.

Czasem trzeba zacz od koca.

Przykad:

Sprawdzimy, czy jest prawem rachunku zbiorw wyraenie:

(A B B C ) A C
Fakt, e nie jest pusta suma zbiorw A i B, oznacza, e co musi znajdowa si w
ktrejkolwiek czci obszaru skadajcego si a z szeciu czci:

202

A
+?

+?

+?

+?
+?

+?

C
Gdy dodamy to tego informacj, e niepusta jest rwnie suma B i C otrzymamy rysunek:
B

A
+?

+?

+?

+?
+?

+?
+?
C

Pozostaje nam teraz odpowiedzie na pytanie, czy mamy pewno, e co znajduje si w

ktrejkolwiek czci sumy zbiorw A oraz C. Udzielnie jednoznacznej odpowiedzi na to
pytanie przy pomocy powyszego rysunku moe wydawa si trudne w wymienionej
czci znajduje si wprawdzie sze plusw, ale wszystkie z pytajnikiem. W takiej sytuacji
moemy sprbowa rozwiza zadanie niejako od drugiej strony, zaczynajc od budowy
kontrprzykadu. Zobaczmy, czy da si stworzy rysunek, na ktrym nastpnik implikacji
byby faszywy, a potem sprawdzimy, czy poprzednik moe by wtedy rwnoczenie
prawdziwy.
Faszywo nastpnika naszego wyraenia oznacza, e pusta jest suma zbiorw A i C,
czyli:
B

203

Czy moemy teraz sprawi, aby prawdziwe byy oba czony poprzednika implikacji?
Stanie si tak, gdy wpiszemy znak + w jedyne wolne pole:
B

Powyszy rysunek pokazuje, e mona zaznaczy na diagramie jednoczenie prawdziwo

poprzednika implikacji (co znajduje si zarwno w sumie zbiorw A i B jak i w sumie B i
C), jak i faszywo jej nastpnika (pusta jest suma A i C). Badane wyraenie nie jest wic
prawem rachunku zbiorw.

SOWNICZEK:
Dopenienie zbioru dopenienie zbioru A to zbir zawierajcy te elementy uniwersum,
ktre nie nale do A.
Identyczno zbiorw zbiory A i B s identyczne (A = B), gdy maj dokadnie te same
elementy.
Iloczyn zbiorw iloczyn (przekrj) zbiorw A i B (A B) to zbir zawierajcy
elementy nalece zarwno do A jak i do B.
Inkluzja (zawieranie si zbiorw) zbir A zawiera si w zbiorze B (A B), gdy kady
element A jest elementem B.
Krzyowanie zbiorw zbiory A i B si krzyuj (A # B), gdy maj one wsplne
elementy, ale rwnoczenie do kadego z nich nale takie elementy, ktre nie nale do
drugiego.
Rozczno zbiorw zbiory A i B s rozczne (A )( B), gdy nie majc ani jednego
wsplnego elementu.

204

Rnica zbiorw rnica zbiorw A i B to zbir zawierajcy te elementy A, ktre nie

nale do B.
Suma zbiorw suma zbiorw A i B (A B) to zbir powstay z poczenia elementw
A i B.
Zbir pusty zbir nie zawierajcy adnego elementu. Zbir pusty oznaczamy symbolem
.

205

Rozdzia VI
RELACJE.
WSTP.
Obecny rozdzia powicony bdzie relacjom. Z relacjami zetknlimy si ju w czci
powiconej rachunkowi predykatw. Obecnie zostan one omwione o wiele dokadniej.
Bdzie to rozdzia najbardziej teoretyczny ze wszystkich; zadania bd stanowiy niewielki
procent caoci. Wynika to z faktu, i zwizane z relacjami zadania polegaj zwykle na
wykrywaniu pewnych wasnoci podanych relacji. Aby mc je rozwiza, trzeba przede
wszystkim posiada teoretyczn wiedz o tych wasnociach. Gdy wiedza ta zostanie zdobyta,
rozwizanie takiego zadania jest zwykle niemal oczywiste.

6.1. CO TO JEST RELACJA.

6.1.1. YK TEORII.
Relacja to pewien zwizek czcy obiekty. Mwic
relacja mamy zwykle na myli tak zwan relacj
dwuczonow, czyli zwizek czcy dwa obiekty. Tak
relacj jest na przykad bycie starszym pewna osoba x jest
starsza od innej osoby y; inne przykady to bycie on
osoba x jest on osoby y, lubienie osoba x lubi osob y
itp.
Dla porzdku dodajmy, e relacje mog mie dowoln
ilo czonw. Relacje jednoczonowe (odnoszce si do jednego obiektu) nazywamy
wasnociami tego typu relacje, to na przykad bycie wysokim, bycie w wieku 25 lat, bycie
kobiet itp. Przykadem wasnoci trjczonowej jest suchanie rozmowy osoba x sucha
rozmowy osoby y z osob z. Relacjami innymi ni dwuczonowe nie bdziemy si jednak
zajmowa; mwic relacja bez dodania do niej adnego przymiotnika, bdziemy mieli na
myli zawsze relacj dwuczonow.

206

Symbolicznie relacje moemy oznacza na rne sposoby. Zwykle fakt, ze dwa obiekty x
i y s ze sob w relacji R zapisujemy R(x,y) lub xRy. Spotyka si te zapis (x,y) R (para x,
y naley do relacji R).
Do lepszego zrozumienia relacji potrzebne nam bdzie pojcie tak zwanej pary
uporzdkowanej oraz iloczynu kartezjaskiego dwch zbiorw.

Para uporzdkowana.

Jak pamitamy z poprzedniego rozdziau, w zwykym zbiorze nie jest istotna kolejno
elementw, w jakiej je wypiszemy. I tak na przykad zbir X = {a, b} jest rwny zbiorowi Y
= {b, a}. Inaczej ma si rzecz w przypadku tak zwanych par uporzdkowanych, w skrcie
zwanych po prostu parami. Elementy par wypisujemy w nawiasach skonych, np. a, b lub,
czasem, zwykych (a, b). W przypadku pary kolejno elementw ma kluczowe znaczenie. I
tak para a, b nie jest rwna parze b, a; s to zupenie rne obiekty.

Iloczyn kartezjaski.

Iloczyn kartezjaski to pewne specyficzne dziaanie na zbiorach, o ktrym jednak nie byo
mowy w rozdziale powiconym zbiorom. Iloczyn kartezjaski symbolicznie oznaczamy
znakiem . Zbir, ktry powstaje w wyniku wykonania takiego dziaania, nie jest zwykym
zbiorem, ale zbiorem, ktrego elementy stanowi pary. Dokadniej, iloczyn kartezjaski
zbiorw X i Y (czyli X Y) to zbir wszystkich par, takich, w ktrych na pierwszym miejscu
jest element zbioru X, a na drugim element zbioru Y. Przykadowo, jeli X = {a, b, c},
natomiast Y = {1, 2}, to iloczyn kartezjaski X Y = {a, 1, a, 2 , b, 1, b, 2, c, 1, c,
2}.
Kwadrat kartezjaski jakiego zbioru X, oznaczany symbolicznie X2, to nic innego, jak
iloczyn kartezjaski zbioru X z sob samym, czyli X X. Jeli zatem X = {a, b, c}, to X2 =
{a, a, a, b , a, c, b, a, b, b, b, c, c, a, c, b, c, c}
Pojcia pary uporzdkowanej oraz iloczynu kartezjaskiego czy si z teori relacji w ten
sposb, e kad relacj moemy przedstawi (przynajmniej teoretycznie) jako zbir par. Jeli
relacja okrelona jest w pewnym uniwersum, to moemy powiedzie, e relacja ta zawiera si
w kwadracie kartezjaskim tego uniwersum (stanowi podzbir kwadratu kartezjaskiego tego
uniwersum). Mwic po prostu, relacja to niektre (a czasem wszystkie) pary, jakie mona
utworzy z elementw uniwersum.

207

Najlepiej wyjani to na przykadzie. Wemy uniwersum zoone z czterech liczb U = {1,

2, 3, 4} i okrelmy w tym zbiorze relacj wikszoci. Bardziej formalnie relacj t moemy
zapisa tak: xRy x > y. Relacja nasza zawiera si w kwadracie kartezjaskim uniwersum
(symbolicznie R U2), poniewa nale do niej niektre z par liczb, ktre to pary moemy
utworzy z uniwersum. Relacj nasz moemy przedstawi jako nastpujcy zbir par, w
ktrych pierwsza liczba jest wiksza od drugiej: R = {2,1, 3,1, 3,2, 4,1, 4,2, 4,3}.
Gdybymy w uniwersum zoonym z ludzi chcieli utworzy relacj bycia on, to relacj
t moglibymy przedstawi jako zbir takich par, gdzie pierwsza osoba jest on drugiej
osoby: R = {Maria Kowalska, Jan Kowalski, Danuta Wasa, Lech Wasa, Hilary
Clinton, Bill Clinton... itd. }. Oczywicie wypisanie wszystkich par nalecych do naszej
relacji nie jest praktycznie moliwe, jednak nie ulega wtpliwoci, e jest to podzbir
kwadratu kartezjaskiego zbioru ludzi, czyli R U2.

6.2. DZIEDZINY I POLE RELACJI.

6.2.1. YK TEORII.
W kadej relacji moemy okreli tak zwan dziedzin
lewostronn, nazywan czasem po prostu dziedzin,
dziedzin

prawostronn,

nazywan

rwnie

przeciwdziedzin oraz pole. Dziedzin lewostronn relacji

R oznaczamy symbolicznie DL(R), dziedzin prawostronn
DP(R), natomiast pole P(R).
Dziedzina lewostronna relacji R, to zbir takich
przedmiotw,

ktre

pozostaj

do

jakiego

(przynajmniej jednego) przedmiotu. Symbolicznie moemy to zapisa: DL(R) = {x: y (xRy)}

(dziedzina lewostronna relacji R to zbir takich x, w stosunku do ktrych istnieje jaki y, taki
e x jest w relacji R do tego y). W praktyce moemy sobie bardzo atwo uzmysowi, co jest
dziedzin danej relacji, wypisujc (lub wyobraajc sobie) pary tworzce t relacj. Dziedzin
lewostronn stanowi bdzie zawsze zbir tych obiektw, ktre przynajmniej raz znalazy si
na pierwszym miejscu w jakiej parze. Gdy wemiemy, wspominan wczeniej relacj
wikszoci okrelon w zbiorze U = {1, 2, 3, 4}, to po przedstawieniu tej relacji jako zbioru

208

par: R = {2,1, 3,1, 3,2, 4,1, 4,2, 4,3}, atwo zauwaymy, e DL(R) = {2, 3, 4}. W
przypadku relacji bycia on dziedzin lewostronn stanowi bdzie zbir kobiet zamnych.
Dziedzina prawostronna (przeciwdziedzina) relacji R to, jak atwo si domyli, zbir
tych przedmiotw, do ktrych jaki przedmiot pozostaje w R. Symbolicznie: DP(R) = {y: x
(xRy)}. W przypadku naszej relacji wikszoci DP(R) = {1, 2, 3}, natomiast przeciwdziedzin
relacji bycia on stanowi bdzie (jeli ograniczymy si do maestw heteroseksualnych)
zbir onatych mczyzn.
Pole relacji to po prostu suma dziedziny lewej i prawej. Symbolicznie P(R) = DP(R)
DL(R). W naszej relacji wikszoci P(R) = {1, 2, 3, 4}. W tym przypadku pole pokryo si z
uniwersum, jednak nie jest to wcale konieczne. Wida to na przykadzie relacji bycia on,
gdzie pole to zbir ludzi pozostajcych w zwizkach maeskich (bdcych on lub
majcych on), a wic nie cae uniwersum.

Uwaga na bdy!

Za bd moe zosta uznane powiedzenie, e polem relacji bycia on jest zbir

maestw. Zbir maestw to bowiem zbir, ktrego elementami s maestwa, a
nie pojedyncze osoby (ma on w przyblieniu dwa razy mniej elementw ni zbir
osb pozostajcych w zwizkach maeskich). Natomiast pole relacji bycia on
musi by zbiorem zoonym z osb.

6.2.2. PRAKTYKA: OKRELANIE DZIEDZIN I POLA RELACJI.

Zadania zwizane z dziedzinami i polem relacji polegaj na okreleniu tych wasnoci dla
zadanej relacji. Rozwizywanie takich przykadw nie jest trudne, jeli tylko pamitamy, e
kad relacj moemy, przynajmniej teoretycznie przedstawi jako zbir par. Dziedzina
lewostronna bdzie kadorazowo zbiorem tych elementw, ktre przynajmniej raz znalazy
si w naszych parach na pierwszym miejscu, natomiast dziedzina prawostronna, zbiorem
elementw, ktre przynajmniej raz wystpiy na drugim miejscu. Po okreleniu dziedziny
lewej i prawej, wyznaczenie pola jest ju banalnie proste.

209

Przykad:

Okrelimy dziedzin, przeciwdziedzin i pole relacji bycia matk (xRy x jest matk y)
okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi (yjcych kiedykolwiek, a nie tylko aktualnie).
Gdybymy chcieli przedstawi nasz relacj w postaci zbioru par, to na pierwszym
miejscu byaby kadorazowo kobieta posiadajca przynajmniej jedno dziecko, natomiast na
drugim osoba bdca dzieckiem tej kobiety. Oczywiste wic jest, e dziedzin lewostronn
naszej relacji stanowi bdzie zbir kobiet majcych dzieci. Dziedzina prawa to zbir osb,
ktre maj matk. Poniewa nasze uniwersum stanowi zbir wszystkich ludzi kiedykolwiek
yjcych, to o kadym czowieku mona powiedzie, e ma on (aktualnie lub kiedy yjc)
matk; kady wic znajdzie si jako element jakiej pary z prawej strony. A zatem
przeciwdziedzina naszej relacji to zbir wszystkich ludzi. Skoro jedna z dziedzin stanowi ju
cae uniwersum, to oczywiste jest, e rwnie pole naszej relacji bdzie rwne uniwersum,
czyli zbiorowi wszystkich ludzi.

Przykad:

Okrelimy dziedziny i pole okrelonej w zbiorze liczb naturalnych relacji bycia

dwukrotnoci (xRy x jest dwukrotnoci y).
Do naszej relacji nalee bd takie pary zoone z liczb naturalnych, gdzie pierwsza
liczba bdzie dwukrotnoci drugiej, a zatem R = {2, 1, 4, 2, 6, 3, 8, 4...}. Po wypisaniu
kilku przykadowych par, wida jasno, e dziedzina lewa relacji, to zbir liczb parzystych,
natomiast dziedzina prawa (i jednoczenie pole) to zbir wszystkich liczb naturalnych, czyli
uniwersum.

Przykad:

Okrelimy dziedziny i pole okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi relacji bycia przeciwnej
pci (xRy x jest przeciwnej pci ni y).
Gdybymy chcieli wypisa niektre z par nalecych do naszej relacji otrzymalibymy R
= Jan, Maria, Maria, Mieczysaw, Karolina, Zenon, Zenon, Karolina, Zenon,
Maria...}
Wida wyranie, e kady czowiek znajdzie si (wielokrotnie) zarwno z lewej strony
jakiej pary, jak i z prawej strony; do kadego mona bowiem dobra kogo przeciwnej pci.

210

A zatem w tym przypadku dziedzina prawa, rwna si dziedzinie lewej, rwna si polu relacji
i stanowi cae uniwersum, czyli zbir wszystkich ludzi.

Uwaga na bdy!

W przypadku powyszej relacji czstymi odpowiedziami na pytanie o ktr z

dziedzin s do dziwacznie brzmice stwierdzenia na przykad: ludzie przeciwnej
pci, ludzie okrelonej pci, czy te ludzie jednej pci. Nie s to jednak dobre
odpowiedzi c to bowiem s na przykad ludzie przeciwnej pci, jaki dokadnie
jest to zbir?

Przykad:

Okrelimy dziedziny i pole okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi relacji bycia w tym
samym wieku (xRy x jest w tym samym wieku co y).
Gdybymy

wypisali

pary

nalece

do

powyszej relacji, atwo zauwaylibymy, e do

czowieka majcego np. 20 lat atwo dobra
kogo bdcego w tym samym wieku; podobnie
w stosunku do kogo majcego np. 15 lat, 23
lata, 35 lat, 78 lat itd. Wtpliwoci moe budzi
fakt, czy jestemy w stanie stworzy par z kim
majcym przykadowo 108 lat, zakadajc e jest
to jedyny czowiek na wiecie w tym wieku.
Ot zawsze moemy to uczyni, tworzc par
zoon z tego czowieka wystpujcego zarwno na pierwszym miejscu, jak i na drugim; w
przypadku tej relacji bowiem kady, oprcz moliwoci bycia w niej w stosunku do innych
osb, pozostaje w niej rwnie do samego siebie. Kady jest bowiem w tym samym wieku, w
ktrym jest on sam. Kady wic, przynajmniej w tym jednym przypadku, wystpi zarwno na
pierwszym, jak i na drugim miejscu w pewnej parze.
Podobnie jak w poprzednim przykadzie, dziedzina lewa naszej relacji rwna si
dziedzinie prawej, rwna si polu i stanowi cae uniwersum, czyli zbir wszystkich ludzi.
211

6.3. WASNOCI FORMALNE RELACJI.

6.3.1. YK TEORII.
Relacje moemy charakteryzowa pod wzgldem
pewnych wasnoci. Obecnie omwimy najwaniejsze z
tych wasnoci, grupujc je w zwizku z istotnymi dla nich
pojciami.

Uwaga na marginesie.

Omawiane wasnoci relacji dotycz zawsze jakiego

konkretnego

uniwersum.

Relacja

posiadajca

dan

wasno w jednym uniwersum, moe nie posiada jej w innym. Dlatego, cile rzecz biorc,
w poniszych wzorach wyraenia x (dla kadego x) powinny przybiera form x U (dla
kadego x nalecego do danego uniwersum); podobnie x (istnieje takie x) x U
(istnieje takie x nalece do U). Aby zbytnio wzorw nie komplikowa, nie bdziemy tak
jednak pisa, domylnie przyjmujc, e kadorazowo chodzi nam jedynie o elementy z
danego uniwersum.

Zwrotno.

Mwimy, e relacja jest zwrotna, gdy kady element uniwersum jest w tej relacji do
siebie samego. Symbolicznie:
R jest zwrotna x (xRx)

Przykadem relacji zwrotnej jest bycie w takim samym wieku (w zbiorze ludzi) lub bycie
sobie rwn (w zbiorze liczb). Kady czowiek jest bowiem w takim samym wieku w
stosunku do siebie samego, a kada liczba jest rwna sobie samej.
Relacja jest przeciwzwrotna, gdy aden element uniwersum nie jest w relacji do siebie
samego. Symbolicznie:
R jest przeciwzwrotna x (~ (xRx))

Przeciwzwrotna jest przykadowo relacja bycia matk w zbiorze ludzi lub relacja
mniejszoci w zbiorze liczb.
Relacja moe by ani zwrotna, ani przeciwzwrotna. Oznacza to, e s w uniwersum
elementy bdce w relacji do siebie samego, ale s te i takie, ktre do siebie samego w niej
nie s. Relacj tak nazywamy czasem niezwrotn. Symbolicznie:
212

R nie jest zwrotna ani przeciwzwrotna x (xRx) x ~ (xRx)

Przykadem takiej relacji moe by relacja kochania s ludzie, ktrzy kochaj samych
siebie, a s te i tacy, ktrzy siebie nie kochaj.

Symetria.

Mwimy, e relacja jest symetryczna, gdy jest tak, e jeli relacja zachodzi pomidzy
dwoma elementami w jedn stron, to zachodzi i w drug (jeli zachodzi pomidzy x i y, to
zachodzi te pomidzy y i x). Symbolicznie:
R jest symetryczna xy (xRy yRx)

Symetryczn jest na przykad relacja bycia tej samej pci jeli osoba x jest tej samej pci,
co osoba y, to rwnie osoba y jest na pewno tej samej pci co osoba x.
Relacja jest asymetryczna (antysymetryczna, przeciwsymetryczna), gdy jest tak, e
jeli zachodzi w jedn stron, to nie zachodzi w drug. Symbolicznie:
R jest asymetryczna xy [xRy ~ (yRx)]

Asymetryczna jest na przykad relacja bycia ojcem jeli jedna osoba jest ojcem drugiej,
to druga na pewno nie jest ojcem pierwszej.
Relacja jest sabo asymetryczna (sabo antysymetryczna) gdy dla wszystkich rnych
od siebie elementw uniwersum jest tak, e jeli relacja zachodzi w jedn stron, to nie
zachodzi w drug. Symbolicznie:
R jest sabo asymetryczna xy [(x y xRy) ~ (yRx)]

Relacj sabo asymetryczn jest na przykad relacja w zbiorze liczb. Gdy wemiemy
bowiem dwie rne od siebie liczby i nasza relacja zachodzi midzy nimi w jedn stron, to
na pewno nie zachodzi midzy nimi w drug.
Odrnienie mocnej asymetrii od sabej jest dla niektrych do trudne. Mona sobie t
rnic zapamita w taki praktyczny sposb: przy zwykej (mocnej) asymetrii adne
elementy nie mog by w relacji do siebie samego (relacja taka musi by jednoczenie
przeciwzrotna), natomiast saba asymetria tym tylko rni si od zwykej, e w jej przypadku
niektre (bd wszystkie) elementy mog by w relacji do siebie samego.

Uwaga na marginesie.
Odnonie nazewnictwa wasnoci zwizanych z symetri w wielu podrcznikach panuje zamieszanie. To co
u nas okrelone zostao jako asymetria w innych nazywane jest przeciwsymetri lub antysymetri; nasza saba
asymetria wystpuje natomiast jako saba, ale rwnie jako zwyka (bez adnego przymiotnika), antysymetria.

213

Dlatego te, w celu uniknicia nieporozumie dobrze jest zawsze sprawdzi, w jaki sposb autor danego
podrcznika bd zbioru zada definiuje te wasnoci.

Relacja moe by te ani symetryczna, ani

asymetryczna (czasem mwimy wtedy, e jest ona
niesymetryczna). Oznacza to, e s w uniwersum takie

pary, e relacja zachodzi pomidzy nimi w jedn stron

i nie zachodzi w drug, ale s te takie, w przypadku
ktrych zachodzi ona w obie strony. Symbolicznie:
R nie jest ani symetryczna ani asymetryczna

xy [xRy ~ (yRx)] xy (xRy yRx)

Relacj ani symetryczn ani asymetryczn jest

okrelona w zbiorze ludzi relacja kochania. S bowiem
takie pary ludzi, gdzie jedna osoba kocha drug a druga
pierwsz, ale s te i takie, gdzie relacja zachodzi tylko
w jedn stron.

Przechodnio.

Relacja jest przechodnia, jeli zachodzc pomidzy jakimi elementami x i y, a take

elementem y i elementem z, zachodzi rwnie pomidzy x i z. Symbolicznie:
R jest przechodnia xyz [(xRy yRz) xRz]

Przechodnia jest na przykad relacja bycia starszym. Jeli jedna osoba jest starsza od
drugiej, a druga od trzeciej, to na pewno pierwsza jest rwnie starsza od trzeciej.
Fakt, e dana relacja nie jest przechodnia oznacza, e istniej takie trzy elementy, e
pierwszy jest w relacji do drugiego, drugi do trzeciego, natomiast pierwszy nie jest w relacji
do trzeciego. Symbolicznie:
R jest nieprzechodnia xyz [xRy yRz ~ (xRz)]

Nieprzechodnia jest relacja bycia znajomym. Jeli osoba x jest znajomym osoby y, a
osoba y znajomym osoby z, to wcale nie jest konieczne, aby x by rwnie znajomym z.

Spjno.

Relacja jest spjna, jeli dla dowolnych dwch rnych elementw uniwersum zachodzi
ona przynajmniej w jedn stron, czyli x jest w relacji do y lub y do x. Symbolicznie:
R jest spjna xy [x y (xRy yRx)]

214

Spjna jest na przykad relacja mniejszoci w zbiorze liczb. Jeli wemiemy dwie liczby i
bd one rne od siebie, to na pewno jedna bdzie wiksza od drugiej albo druga od
pierwszej.
Relacja nie jest spjna, gdy istniej w uniwersum dwa rne od siebie elementy, takie e
ani jeden nie jest w relacji do drugiego, ani drugi do pierwszego. Symbolicznie:
R jest niespjna xy [x y (xRy) (yRx)]

Niespjna w zbiorze ludzi jest na przykad relacja bycia on atwo znale dwie osoby,
takie e ani jedna nie jest on drugiej, ani druga on pierwszej.
W zwizku z trzema z wymienionymi wyej wasnociami okrela si pewien szczeglny
typ relacji tak zwan rwnowano. Mwimy, e relacja jest rwnowanoci, gdy jest
ona jednoczenie zwrotna, symetryczna i przechodnia. Typu rwnowanoci jest na przykad
relacja bycia w tym samym wieku.

6.3.2. PRAKTYKA: OKRELANIE WASNOCI FORMALNYCH RELACJI.

Zadania zwizane z wasnociami formalnymi relacji polegaj najczciej na okreleniu

wszystkich wasnoci podanej relacji. W zwizku z kadym wyrnionym wyej pojciem
zwrotnoci, symetri, przechodnioci i spjnoci kada relacja musi posiada jak
wasno. Trzeba wic po prostu sprawdzi, ktra z moliwych sytuacji zachodzi w danym
przypadku czy relacja jest zwrotna, przeciwzwrotna, czy te ani taka, ani taka; nastpnie czy
jest symetryczna, asymetryczna (mocno lub sabo), czy te ani symetryczna ani asymetryczna,
itd.

Przykad:

Zbadamy wasnoci formalne okrelonej w zbiorze wszystkich ludzi relacji bycia matk
(xRy x jest matk y).
Oczywicie nikt nie jest swoj wasn matk, a wic jest to relacja przeciwzwrotna. Jeli
jedna osoba jest matk drugiej, to na pewno druga nie jest matk pierwszej jest to wic
relacja asymetryczna. Jeli jedna osoba jest matk drugiej, a druga matk trzeciej, to ta
pierwsza na pewno nie jest matk trzeciej (jest bowiem jej babci), czyli nasza relacja jest
nieprzechodnia. Nie jest to te relacja spjna, poniewa nie jest tak, e dla dowolnych dwch
rnych osb jedna jest matk drugiej lub druga matk pierwszej.

215

Przykad:

Zbadamy wasnoci formalne relacji bycia tej samej pci, okrelonej w zbiorze ludzi.
Kady jest tej samej pci co on sam, a wic jest to relacja zwrotna. Jeli jedna osoba jest
tej samej pci co druga, to ta druga jest tej samej pci co pierwsza, a wic jest to relacja
symetryczna. Jeli osoba A jest tej samej pci co B, a B tej samej co C, to rwnie zawsze A
jest tej samej pci co C, a wic jest to relacja przechodnia. Nie jest to relacja spjna, poniewa
nie kade dwie rne osoby s tej samej pci.
Poniewa nasza relacja jest zwrotna, symetryczna i przechodnia, moemy rwnie
powiedzie, e jest ona rwnowanoci.

Z omawianych wasnoci najwiksze problemy moe sprawi przechodnio.

Przykad:

Okrelimy wasnoci formalne relacji bycia w rnym wieku (w zbiorze ludzi).

Jest to oczywicie relacja przeciwzwrotna (nikt nie jest w rnym wieku od siebie
samego) i symetryczna (jeli jedna osoba jest w rnym wieku od drugiej, to i ta druga jest w
rnym wieku od pierwszej).
Zajmijmy si teraz przechodnioci. Oczywicie w wikszoci przypadkw bywa tak, e
jeli jedna osoba jest w rnym wieku od drugiej, a druga od trzeciej, to i ta pierwsza bdzie
w rnym wieku od trzeciej. Czy jest tak jednak zawsze? atwo wyobrazi sobie na przykad
takie trzy osoby: A majc 20 lat, B 25 lat i C 20 lat. Wtedy A bdzie w relacji bycia w
rnym wieku do B, B w relacji do C, natomiast A do C ju nie. Poniewa relacja jest
przechodnia, gdy zawsze jest tak, e jeli x jest w relacji do y, a y do z, to rwnie x jest w
relacji do z, to wystarczy znale cho jeden przypadek, kiedy tak nie jest, aby mc
stwierdzi, e relacja nie jest przechodnia. Poniewa taki przypadek znalelimy, widzimy, e
nasza relacja jest nieprzechodnia.
Pewne wtpliwoci moe te budzi to, czy omawiana relacja jest spjna. Czy gdy
wemiemy dwch dowolnych rnych od siebie ludzi, to zawsze bd oni w rnym wieku?
Odpowied na to pytanie zaley od dokadnoci, jak przyjmiemy. Gdy uznamy na przykad,
e jeli rnica pomidzy dwoma ludmi jest mniejsza ni rok, to s oni w tym samym wieku,
to wtedy nasza relacja nie bdzie spjna atwo bdzie znale pary ludzi, pomidzy ktrymi
ona nie zachodzi (a wic nie s oni w rnym wieku). Gdybymy jednak uznali, e rnica
nawet uamka sekundy w momencie urodzenia sprawia, e ludzie s ju w rnym wieku, to

216

nasz relacj moglibymy uzna za spjn zachodziaby ona pomidzy dowolnymi rnymi
od siebie ludmi.

Przykad:

Zbadamy wasnoci formalne okrelonej w zbiorze ludzi relacji bycia bratem.

Nikt nie jest swoim wasnym bratem, wic jest to relacja przeciwzrotna. Poniewa moe
by tak, e jedna osoba jest bratem drugiej, a druga bratem pierwszej, ale moe by te tak, e
jedna jest bratem drugiej, a druga nie jest bratem pierwszej (bo jest siostr), oznacza to, e
nasza relacja nie jest ani symetryczna, ani asymetryczna.
Jeli chodzi o przechodnio, to na pierwszy rzut oka mogoby si wydawa, e omawiana
relacja jest przechodnia zwykle jest tak, e jeli A jest bratem B, a B bratem C, to rwnie
A jest bratem C. Jest tu jednak pewna puapka. Wyobramy sobie dwie osoby A i B bdce
brami. Wwczas A jest w relacji bycia bratem do B, B jest w relacji do A, natomiast
oczywicie A nie jest swoim wasnym bratem. A zatem mamy sytuacj, e jedna osoba jest w
relacji R do drugiej, druga do trzeciej, a pierwsza do trzeciej nie. To, e pierwsza i trzecia
osoba s faktycznie tym samym czowiekiem, nic tu nie zmienia, poniewa w definicji
przechodnioci nie ma mowy, e musz wystpowa tam rne obiekty. Nasza relacja nie jest
wic przechodnia.
Relacja bycia bratem nie jest te oczywicie spjna.

Relacje w tego typu zadaniach mog by te podawane jako zbir par.

Przykad:

Zbadamy wasnoci formalne relacji R = {a, b, b, c, a, c, c, d, b, b} okrelonej w

uniwersum U = {a, b, c, d}.
Poniewa jeden z elementw uniwersum (b) jest w relacji do samego siebie, natomiast
pozostae nie s, relacja ta nie jest ani zwrotna, ani przeciwzwrotna. Dla elementw rnych
od siebie jest tak, e gdy jeden jest w relacji do drugiego, to drugi nie jest w relacji do
pierwszego. Wskazywao by to na asymetri; jednak jeden z elementw jest w relacji do
siebie samego, co w mocnej asymetrii jest niemoliwe. A zatem mamy do czynienia ze
sab asymetri. Udaje si znale takie trzy elementy (s to a, c oraz d), e pierwszy jest w
relacji do drugiego, a drugi do trzeciego, natomiast pierwszy nie pozostaje w relacji do
217

trzeciego; jest to wic relacja nieprzechodnia. Poniewa istniej rne od siebie elementy,
takie e ani jeden nie jest w relacji do drugiego, ani drugi do pierwszego,\ jest to relacja
niespjna.

6.4. DZIAANIA NA RELACJACH.

6.4.1. YK TEORII.
Wiemy, e kad relacj moemy przedstawi jako zbir
par. Poniewa relacje s zbiorami (zbiorami par), moemy
wykonywa na nich dziaania, jakie wykonywalimy na
zwykych zbiorach: sum, iloczyn, rnic i dopenienie.
W przypadku relacji moemy wykonywa te pewne
specyficzne dziaania, z ktrych poznamy tak zwany konwers
relacji.

Najpierw

jednak

zajmiemy

si

dziaaniami

poznanymi w rozdziale powiconym zbiorom.

Suma dwch relacji to zbir par nalecych do jednej lub do drugiej relacji. Na przykad
sum relacji bycia ojcem i relacji bycia matk jest relacja bycia rodzicem.
Iloczyn dwch relacji to zbir par nalecych jednoczenie do jednej jak i do drugiej
relacji. Iloczynem relacji bycia bratem oraz bycia starszym jest relacja bycia starszym bratem.
Rnica dwch relacji to zbir tych par, ktre nale do pierwszej z nich, lecz nie nale
do drugiej. Jeli od relacji bycia rodzicem odejmiemy relacj bycia matk, otrzymamy relacj
bycia ojcem.
Dopenienie jakiej relacji to zbir par, ktre do tej relacji nie nale. Na przykad
dopenieniem relacji bycia starszym jest relacja bycia w tym samym wieku lub modszym.
Symbolicznie dziaania na relacjach przedstawiamy przy pomocy takich samych znakw,
jak w przypadku zwykych zbiorw, czyli: , , , .
Konwers relacji to dziaanie, z ktrym si dotd nie spotkalimy, jednak jego zrozumienie
nie powinno sprawi wikszych trudnoci. Konwers relacji R nazywany jest czsto relacj
odwrotn do R i bywa oznaczany symbolicznie R-1 lub . Konwers relacji R, czyli R-1 to
relacja zachodzca pomidzy elementami y i x wtedy i tylko wtedy, gdy pomidzy x i y
zachodzi R. Symbolicznie yR-1x xRy. Przykadowo, konwersem relacji bycia rodzicem, jest
relacja bycia dzieckiem (bowiem y jest dzieckiem x wtedy i tylko wtedy, gdy x jest rodzicem
218

y), natomiast konwersem relacji bycia modszym jest relacja bycia starszym. Konwersem
pewnej relacji moe by te czasem ta sama relacja na przykad konwersem relacji bycia w
tym samym wieku jest ta sama relacja bycia w tym samym wieku (y jest w tym samy wieku
co x wtedy i tylko wtedy, gdy x jest w tym samym wieku co y).

6.4.2. PRAKTYKA: WYKONYWANIE DZIAA NA RELACJACH.

Zada zwizanych z dziaaniami na relacjach nie ma sensu szczegowo omawia. Jeden
przykad powinien w zupenoci wystarczy.

Przykad:

Wykonamy kilka dziaa na nastpujcych relacjach: xRy x jest bratem y, xTy x jest
rwienikiem y, xSy x jest rodzestwem y, xQy x jest siostr y.
RT
Iloczyn relacji bycia bratem i bycia rwienikiem to relacja zawierajca pary nalece
zarwno do T jaki i R, a zatem relacja bycia bratem rwienikiem (bratem bliniakiem) (x jest
bratem bliniakiem y).
SR
Gdy od relacji bycia rodzestwem odejmiemy relacj bycia bratem, otrzymamy relacj
bycia siostr (x jest siostr y).
SR
Dodajc do relacji bycia rodzestwem relacj bycia bratem, nie dodajemy do S w istocie
niczego nowego wszystkie pary nalece do R ju si w S znajduj a zatem wynikiem
dziaania jest S, czyli relacja bycia rodzestwem (x jest rodzestwem y).
T
Dopenienie relacji T to zbir par, ktre do T nie nale, a zatem jest to relacja bycia w
innym wieku (x jest w innym wieku ni y lub: x nie jest rwienikiem y).
(R Q)
W nawiasie mamy sum relacji bycia bratem i bycia siostr, a wic relacj bycia
rodzestwem. Dopenienie tej ostatniej relacji to relacja nie-bycia rodzestwem (x nie jest
rodzestwem y)
S T
Dopenienie relacji T to, jak ju powiedzielimy wyej, relacja bycia w rnym wieku.
Gdy odejmiemy j od relacji bycia rodzestwem, otrzymamy relacj bycia rodzestwem

219

bdcym w tym samym wieku (x jest rodzestwem y i s w tym samym wieku, lub: x jest
bliniaczym rodzestwem y)
Q S
Dopenienie relacji Q, to relacja nie-bycia siostr. Cze wsplna tej relacji z relacj bycia
rodzestwem to oczywicie relacja bycia bratem (x jest bratem y).
S-1
Relacj odwrotn (czyli zachodzc midzy y i x) do relacji bycia rodzestwem jest ta
sama relacja bycia rodzestwem (y jest rodzestwem x).

6.5. ZALENOCI MIDZY RELACJAMI.

6.5.1. YK TEORII.
Poniewa relacje s zbiorami par, mog one, podobnie
jak inne zbiory, pozostawa do siebie w rnych stosunkach:
inkluzji,

krzyowania

rozcznoci.

Zalenoci

te

zdefiniowane s tak samo jak w przypadku zwykych

zbiorw.
Relacja R zawiera si w relacji T (R T), gdy kada para
naleca do R naley rwnie do T. Przykadowo relacja
bycia kuzynem, zawiera si w relacji bycia krewnym.
Relacja R jest rozczna z relacj T (R )( T), gdy adna para naleca do R nie naley
rwnoczenie do T. Rozczne s na przykad relacje bycia starszym i bycia modszym.
Relacja R krzyuje si z relacj T (R # T ), gdy istniej pary nalece zarwno do R jak i
do T, ale s te takie, ktre nale jedynie do R i s takie, ktre nale wycznie do T.
Przykadowo relacja bycia starszym krzyuje si z relacj bycia bratem moe by tak, e
kto jest starszy od kogo innego, bdc jednoczenie jego bratem, ale mona te by od
kogo starszym nie bdc jego bratem, oraz by czyim bratem nie bdc od niego starszym.

6.5.2. PRAKTYKA: OKRELANIE ZALENOCI POMIDZY RELACJAMI.

Zadania na okrelanie zalenoci pomidzy relacjami s bardzo proste i jeden przykad
powinien tu wystarczy.

220

Przykad:

Okrelimy zalenoci pomidzy nastpujcymi relacjami R, S, T, Q: xRy x jest matk y,

xSy x jest modszy od y, xTy x jest starszy od y, xQy x jest rodzestwem y.
Oczywicie niemoliwe jest, aby by jednoczenie czyj matk i by od tej osoby
modszym, a wic relacje R i S s rozczne (nie ma par nalecych jednoczenie do nich
obu). Jeli x jest matk y, to na pewno x jest starszy od y (ale nie na odwrt), a wic relacja R
zawiera si w relacji T (kada para naleca do R naley rwnie do T). Nie mona by
jednoczenie czyj matk i rodzestwem, a wic R jest rozczna z Q. Z oczywistych
powodw rozczne s rwnie relacje S i T. Rozpatrujc relacje S oraz Q naley zauway,
e mona by od kogo modszym i by jednoczenie jego rodzestwem, mona by od kogo
modszym i nie by jego rodzestwem, a take mona by czyim rodzestwem i nie by od
niego modszym; a zatem S i Q si krzyuj. Z podobnych powodw krzyuj si T i Q. A
zatem, symbolicznie:
R )( S, R T, R )( Q, S )( T, S # Q, T # Q.

6.5.3. PRAKTYKA: DOBIERANIE RELACJI BDCYCH W

RNYCH STOSUNKACH DO PODANEJ.
Zadania zwizane z zalenociami pomidzy relacjami mog te polega na dobieraniu w
stosunku do danej relacji R innych relacji: takiej eby R si w niej zawieraa, eby ona
zawieraa si w R, rozcznej z R i krzyujcej si z R. Zadania takie nie maj jednej
odpowiedzi; mona wymyla wiele rnych, rwnie prawidowych wszystko zaley od
wyobrani rozwizujcego.

Przykad:

Do relacji R mieszkania w tym samym miecie (xRy x mieszka w tym samym miecie
co y), dobierzemy S tak e S R, T tak e R T, Q tak e Q )( R oraz P tak e P #
R
Relacja S ma si zawiera w R, a wic kada para naleca do S musi rwnie nalee do
R. Relacj tak jest na przykad relacja mieszkania na tej samej ulicy jeli x mieszka na tej
samej ulicy co y, to na pewno x mieszka w tym samym miecie co y. Teraz musimy znale
relacj T, tak eby R si w niej zawieraa; czyli kada para mieszkajca w tym samym

221

miecie musi rwnie nalee do naszej nowej relacji T. Relacj tak moe by, na przykad,
relacja mieszkania w tym samym kraju. Za przykad relacji Q rozcznej z R moe posuy
relacja mieszkania w innym miecie. Jako relacj krzyujc si z R moemy poda relacj
bycia bratem jedna osoba moe by bratem drugiej i mieszka jednoczenie w tym samym
miecie co ta druga, ale mona te by czyim bratem i mieszka w innym miecie, a take
mieszka z kim w tym samym miecie, ale nie by jego bratem. A zatem ostateczna, jedna z
wielu moliwych, odpowied to:
xSy x mieszka na tej samej ulicy co y,
xTy x mieszka w tym samym kraju co y,
xQy x mieszka w innym miecie ni y,
xPy x jest bratem y.

SOWNICZEK:
Iloczyn kartezjaski iloczyn kartezjaski zbiorw A i B (A B) to zbir wszystkich
par, takich w ktrych na pierwszym miejscu jest element zbioru A, a na drugim element
zbioru B.
Kwadrat kartezjaski kwadrat kartezjaski zbioru A to iloczyn kartezjaski A z nim

samym, czyli A A.

Dziedzina lewostronna relacji zbir tych obiektw, ktre pozostaj w relacji do

jakiego obiektu.

Dziedzina prawostronna relacji (przeciwdziedzina) zbir tych obiektw, do ktrych

jaki obiekt pozostaje w relacji.

Pole relacji suma dziedziny lewostronnej i prawostronnej relacji.

222