Modul UPSI

MODUL
BML 3043:
FONETIK
&
FONOLOGI
BAHASA MELAYU
Penulis:
PROF. DR. ABDUL HAMID MAHMOOD
Penyunting:
SUHAINA BINTI ABDULLAH
FAKULTI BAHASA DAN KOMUNIKASI UNIVERSITI

PENDIDIKAN SULTAN IDRIS
2012
Cetakan Pertama/ First Printing 2012
Cetakan Pertama/ First Printing 2012

Universiti Pendidikan Sultan Idris 2012
Hak Cipta Terpelihara.

Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk
pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat juga
pun, sama ada dengan cara lektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa
kebenaran bertulis daripada Penerbit Universiti Pendidikan Sultan Idris terlebih dahulu.
All right reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form
or by an v means, electronic or mechanical including photocopy, recording, or any
information storage and retrieval system, without permission in writing from the Penerbit
Universiti Pendidikan Sultan Idris.
Diterbitkan di Malaysia/ Published in Malaysia by

Universiti Pendidikan Sultan Idris
35900 Tanjong Malim,
Perak Darul Ridzuan, Malaysia
Tel: 05-450 6000,
Faks: 05-459 5169
Laman Sesawang: www.upsi.edu.my
E-mel: penerbitupsi.edu.my.
Atur huruf olehl Typesetting by
Penerbit UPSI
Universiti Pendidikan Sultan Idris
35900 Tanjong Malim,
Perak Darul Ridzuan, Malaysia.
Dicetak oleh/ Printed by
Perpustakaan Negara Malaysia
Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan
KANDUNGAN
Senarai Rajah
Prakata
Pengenalan
viii
xi
xiii
Unit 1 : LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA

Pengenalan
Tahukah Anda Pengertian Linguistik?
Tahukah Anda Asal Perkataan Linguistik?
Siapakah Pelopor Linguistik Moden?
Kesimpulan tentang Ilmu Linguistik
Tahukah Anda Cabang-cabang Linguistik?
i.
Apakah Linguistik Deskriptif ?
ii. Apakah Linguistik Historis?
iii. Apakah Linguistik Komparatif?
iv. Apakah Sosiolinguistik?
v. Apakah Neurolinguistik?
vi. Apakah Linguistik Am?
vii. Apakah Linguistik Terapan?
viii. Apakah Psikolinguistik?
Apakah Cabang Linguistik Lain?
Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif
Panduan Menjawab Soalan Latihan Unit 1
Rujukan
1
1
2
2
2
3
3
5
5
6
8
9
10
11
12
14
16
21
Unit 2 : FONETIK DAN FONOLOGI

Pengenalan
Apakah yang Dimaksudkan dengan Bunyi?
Tahukah Anda Pengertian Fonetik?
Tahukah Anda Pengertian Fonologi?
Tahukah Anda Konsep Fonetik dan Fonologi dalam Bahasa Melayu?
Tahukah Anda Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa ?
Apakah Alat Artikulasi?
Tahukah Anda Fungsi Alat Artikulasi?
Paru-paru
Pangkal Tenggorok (Larynx)
Rongga Kerongkongan (Pharynx)
Langit-langit Lembut (Soft Palate, Velum)
Langit-langit Keras (Hard Palate, Palatum)
iii
22
22
23
24
25
27
29
31
31
31
34
34
34
Gusi Dalam (Alveola, Alveolum)

Gigi (Teeth Denta)
Bibir (Lip, Labia)
Lidah (Tongue)
Apakah Bunyi Bersuara dan Bunyi Tidak Bersuara?
Panduan Menjawab Soalan Unit 2
Rujukan
35
35
35
36
37
40
42
Unit 3 : KLASIFIKASI BUNYI BAHASA

Pengenalan
Tahukah Anda Bunyi Vokal?
Tahukah Anda Bunyi Konsonan?
Tahukah Anda Bunyi Semi-Vokal?
Tahukah Anda Bunyi Nasal dan Bunyi Oral?
Tahukah Anda Bunyi Keras (Fortes) dan Lembut (Lenes)?
Tahukah Anda Bunyi Panjang dan Bunyi Pendek?
Tahukah Anda Bunyi Rangkap dan Bunyi Tunggal?
Tahukah Anda Bunyi Nyaring dan Tidak Nyaring?
Tahukah Anda Bunyi dengan Arus Udara Egresif dan Bunyi dengan Arus
Udara Ingresif?
Apakah Egresif Pulmonik?
Apakah Egresif Glotalik?
Apakah Ingresif Glotalik?
Apakah Ingresif Velarik?
Rujukan
45
45
46
47
47
48
49
50
51
53
54
55
55
56
57
61
Unit 4 : BUNYI-BUNYI BAHASA

Pengenalan
Apakah Bunyi Vokal?
Tahukah Anda Vokal dalam Bahasa Melayu?
Vokal Hadapan
Vokal Tengah
Vokal Belakang
Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Vokal?
Apakah Bunyi Konsonan?
Tahukah Anda Konsonan Asli Bahasa Melayu?
Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Konsonan?
Tahukah Anda Konsonan Pinjaman dalam Bahasa Melayu?
Tahukah Anda Cara Penghasilan Konsonan Pinjaman dalam
iv
64
64
65
67
68
68
71
82
82
89
114
Bahasa Melayu?
Rujukan
115
121
128
Unit 5 : ARTIKULASI TAMBAHAN / KOARTIKULASI

Pengenalan
Apakah Pengertian Artikulasi Tambahan / Koartikulasi?
Tahukah Anda Proses Pembibiran?
Tahukah Anda Proses Penyengauan?
Tahukah Anda Proses Penglelangitkerasan?
Tahukah Anda Proses Perengkungan?
Tahukah Anda Proses Pengglotisan (Glotalisasi)?
Rujukan
130
130
131
132
132
133
133
136
139
Unit 6 : FONEM SUPRASEGMENTAL

Pengenalan
Apakah Pengertian Fonem Suprasegmental?
i. Apakah Tekanan?
ii. Apakah Kepanjangan?
iii. Apakah Jeda?
iv. Apakah Tona?
v. Apakah Intonasi?
Rujukan
141
141
142
143
143
145
147
155
157
Unit 7 : BIDANG FONEMIK

Pengenalan
Apakah Bidang Fonemik?
Tahukah Anda Pengertian Fonem?
Tahukah Anda Pengertian Alofon?
Tahukah Anda Pengertian Pasangan Minimal?
Tahukah Anda Pengertian Bervariasi Bebas?
Tahukah Anda Pengertian Beralternasi Bebas?
Tahukah Anda Pengertian Saling Melengkapi?
Tahukah Anda Pengertian Kesamaan Fonetis?
Tahukah Anda Pengertian Fonem Vokal Rangkap?
Tahukah Anda Pengertian Fonem Konsonan Rangkap?
Rujukan
v
159
159
160
161
163
164
164
165
166
167
167
169
173
Unit 8 : TRANSKRIPSI
Pengenalan
Apakah Transkripsi?
Apakah Transkripsi Fonetik?
Apakah Transkripsi Fonemik?
Contoh Transkripsi Fonetik & Fonemik?
Rujukan
175
175
176
176
177
188
190
Unit 9 : SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU

Pengenalan
Tahukah Anda Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu?
Tahukah Anda Perancangan dan Perkembangan Sistem Ejaan Rumi
di Tanah Melayu?
Kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903)
Tahukah Anda Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa Melayu
Abjad dan Huruf
Huruf Vokal
Huruf Diftong
Huruf Konsonan
Huruf yang Diperkenalkan
Sistem Keselarasan Huruf Vokal
Pola Keselarasan Huruf Vokal
Pola Kekecualian kepada Keselarasan Huruf Vokal
Penyesuaian Huruf Ejaan Kata Pinjaman
Bentuk Ejaan Tampak
Kekecualian bagi Ejaan yang Sudah Lama
Rujukan
193
193
195
195
199
199
200
201
201
202
203
204
205
206
210
211
212
214
Unit 10 : TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, RANGKAI

KATA DAN KATA MAJMUK.
Pengenalan
Penggunaan Tanda Sempang
Penulisan Imbuhan Pinjaman
Penulisan kata Maha secara Terpisah
Ejaan bagi Kata Depan
Ejaan bagi Partikel
Ejaan bagi Kata Ganti Singkatan
215
215
218
219
220
221
222
vi
Rangkai Kata
Kata Majmuk
Kata Majmuk Ejaan Cara Terpisah
Kata Majmuk Ejaan Cara Tercantum
Ejaan Tercantum yang Sudah Mantap
Ejaan Penggandaan Kata Majmuk
Rujukan
223
224
224
225
226
226
228
229
Glosari
Istilah Linguistik
Biodata Penulis
Indeks
230
235
267
270
vii
SENARAI RAJAH
Rajah 2.1 : Bentuk gelombang akustik bagi perkataan bahasa
Inggeris see /si:/
26
Rajah 2.2 : Proses Penghasilan Bunyi
28
Rajah 2.3 : Alat-alat Artikulasi
30
Rajah 2.4 : Proses Menutup dan Membukanya Glotis
32
Rajah 2.5 : Keadaan Glotis Ketika Menghasilkan Bunyi
33
Rajah 2.6 : Keadaan pita suara (glotis) ketika:

(a) tertutup, (b) terbuka untuk bunyi bersuara,
(c) terbuka untuk bunyi bisikan, (d) proses getaran
38
Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa

getaran pada pita suara
39
Rajah 4.1 : Kedudukan Vokal Bahasa Melayu
66
Rajah 4.2 : Vokal [a] seperti dalam perkataan bahasa Inggeris father
dan vokal [i] seperti dalam perkataan see menunjukkan
turun-naik bunyi apabila vokal-vokal berkenaan diujarkan
pada tona yang sama
66
Rajah 4.3 : Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i]
67
Rajah 4.4 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e]
67
Rajah 4.5 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a]
67
Rajah 4.6 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi []
68
Rajah 4.7 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u]
68
Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o]
68
69
69
Rajah 4.11 : Kedudukan Lidah Semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal
70
viii
Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i]
72
Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e]
73
Rajah 4.14 : Penghasilan Vokal []
74
Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a]
75
Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u]
76
Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o]
77
78
79
Rajah 4.20 : Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa
79
Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu
83
Rajah 4.22 : Carta Lambang Konsonan Antarabangsa

(The International Phonetic Alphabet)
85
Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p]
90
Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b]
91
Rajah 4.25 : Penghasilan Konsonan [t]
93
Rajah 4.26 : Penghasilan Konsonan [d]
94
Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k]
96
Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g]
97
Rajah 4.29 : Penghasilan Konsonan []
98
100
101
Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s]
102
Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h]
104
Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r]
105
ix
Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l]
106
Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m]
107
Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n]
108
110
111
Rajah 4.40 : Penghasilan Separuh Vokal [w]
112
Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j]
114
Rajah 4.42 : Penghasilan Konsonan [f]
116
Rajah 4.43 : Penghasilan Konsonan [v]
117
118
Rajah 6.1 : Kedudukan Tinggi-Rendah Suara
146
BML 3043: FONETIK & FONOLOGI BAHASA MELAYU
PRAKATA
odul BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini ditulis khusus
untuk memberikan bimbingan serta pengetahuan tentang ilmu fonetik dan
fonologi bahasa Melayu kepada pelajar program Pengajian Jarak Jauh (PJJ).
Modul ini dibahagikan kepada sepuluh unit pelajaran yang disampaikan secara
komprehensif bagi membantu anda memahami ilmu linguistik, fonetik dan fonologi
bahasa Melayu dengan lebih mudah dan menguasainya dengan baik.
Pelajaran yang dimuatkan dan disusun dalam Modul ini bermula dengan
Unit 1: Linguistik dan Cabang-cabangnya yang menghuraikan aspek-aspek
kajian yang ditekankan dalam setiap cabang linguistik. Unit 2: Fonetik dan
Fonologi membincangkan pengertian fonetik dan fonologi bahasa Melayu. Unit ini
turut memuatkan pelajaran tentang alat-alat artikulasi dan peranannya dalam
proses penghasilan bunyi bahasa. Unit 3: Klasifikasi Bunyi Bahasa,
menghuraikan pembahagian bunyi bahasa yang digolongkan kepada bunyi vokal,
konsonan, semi-vokal, bunyi nasal, oral dan sebagainya. Unit 4: Bunyi-bunyi
Bahasa menjelaskan secara terperinci bunyi-bunyi bahasa, iaitu bunyi vokal dan
konsonan yang terdapat dalam bahasa Melayu serta cara-cara penghasilan bunyi
berkenaan. Huraian tentang cara-cara penghasilan bunyi itu disertakan dengan
gambar-gambar rajah bagi memudahkan pemahaman anda.
Seterusnya, dalam Unit 5, huraian tentang Artikulasi Tambahan menyentuh
hal tentang proses pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan
dan pengglotisan (glotalisasi). Dalam Unit 6: Fonem Suprasegmental, diberikan
penjelasan tentang fonem-fonem suprasegmental yang terdapat dalam bahasa
Melayu seperti tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi. Unit 7: Bidang
Fonemik pula mengandungi penerangan tentang perbezaan fonem, alofon,
pasangan minimal, konsonan bervariasi bebas, beralternasi bebas, saling
melengkapi dan kesamaan fonetis. Dalam Unit 8, dimuatkan pelajaran tentang
Transkripsi. Pelajaran ini menghuraikan perbezaan transkripsi fonetik dan
transkripsi fonemik. Dalam unit ini, dimuatkan contoh-contoh transkripsi fonetik
dan transkripsi fonemik sebagai panduan bagi mengukuhkan kefahaman anda
tentang penulisan transkripsi fonetik dan fonemik bahasa Melayu. Unit 9: Sejarah
Sistem Ejaan Bahasa Melayu, menjelaskan sejarah dan perkembangan serta
pedoman umum ejaan Rumi bahasa Melayu. Unit 10: Tanda Sempang, Imbuhan
Pinjaman, Rangkai Kata dan Kata Majmuk. Pelajaran akhir ini menjelaskan
penggunaan
xi
tanda sempang dalam sistem ejaan bahasa Melayu, di samping penulisan

imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata majmuk dalam bahasa Melayu.
Modul ini turut menyediakan pelbagai bentuk latihan bagi menguji pemahaman
anda, selain membantu anda mengingat semula dan mengaplikasikan ilmu yang
telah dipelajari. Di samping itu, panduan menjawab soalan latihan juga disediakan
di hujung setiap unit pelajaran bagi membimbing anda menjawab soalan latihan
yang diberikan serta membolehkan anda membuat penilaian kendiri terhadap
pelajaran yang telah dipelajari. Sementara itu, Indeks, glosari dan istilah linguistik
turut disediakan pada bahagian akhir Modul ini bagi kemudahan rujukan anda dan
pengguna Modul ini.
Penulis menaruh harapan penuh agar Modul ini dapat memberi bimbingan
kepada anda sekalian untuk memahami aspek-aspek bidang linguistik, fonetik
serta fonologi bahasa Melayu dengan lebih mudah dan jelas. Semoga Modul
BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini dapat membantu anda
menguasai ilmu linguistik, fonetik dan fonologi bahasa Melayu dengan baik. Akhir
kata, penulis merakamkan setinggi penghargaan dan terima kasih khusus kepada
Cik Suhaina Abdullah atas jasa baiknya yang telah membantu menaip dan
menyunting Modul ini.
Sekian. Selamat maju jaya.
PROF. DR. ABDUL HAMID MAHMOOD

Fakulti Bahasa dan Komunikasi,
Universiti Pendidikan Sultan Idris,
Tanjong Malim, Perak.
2012.
xii
PENGENALAN
Panduan Kursus BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu disedia khusus
bagi membantu pelajar program PJJ memahami sepenuhnya keperluan dan
kandungan kursus. Anda dinasihati agar membaca bahagian ini dengan teliti.
Seterusnya, berusaha untuk mengikuti dan memenuhi segala perkara yang
disarankan bagi membolehkan anda menguasai kursus ini dengan cemerlang.
Kursus BML 3043 : Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu ini memberi
pendedahan dan pemahaman tentang lambang-lambang fonetik sejagat dengan
penekanan khusus terhadap bunyi-bunyi bahasa Melayu. Antara perkara yang
diketengahkan ialah cabang-cabang fonetik, sifat-sifat bunyi bahasa Melayu, jenisjenis bunyi vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu, fonem
suprasegmental dan penggunaannya dalam transkripsi fonetik dan fonemik, di
samping penelitian intonasi yang terdapat dalam ayat bahasa Melayu. Di samping
pengetahuan tentang teori, anda juga akan dilatih mengaplikasikan fonetik bahasa
Melayu secara praktik. Kursus ini bernilai 3 jam kredit.
KUMPULAN SASARAN
Kursus ini ditawarkan kepada semua pelajar program PJJ yang mengikuti Program
Ijazah Sarjana Muda Pendidikan di UPSI. Bagi tujuan pengajaran dan pembelajaran,
Modul ini digubal khas untuk membantu pelajar-pelajar yang mengikuti program PJJ
tersebut.
PERUNTUKAN MASA PEMBELAJARAN

Mengikut piawaian UPSI dan MQA, setiap jam kredit memerlukan anda
memperuntukkan 40 jam waktu pembelajaran. Oleh itu, bagi kursus ini anda perlu
memperuntukkan 120 jam waktu pembelajaran. Anggaran agihan waktu pembelajaran
bagi kursus ini adalah seperti dalam Jadual 1.
xiv
Jadual 1: Anggaran agihan masa pembelajaran (3 jam kredit)

Aktiviti Pembelajaran
Jam Pembelajaran
BERSEMUKA
TIDAK BERSEMUKA
40
10
46
Membaca Modul, ulangkaji, menyiap tugasan

Tutorial di Pusat
Tutorial dalam talian (E-Learning, contohnya
melalui Big Blue Button, Skype, dll.)
Forum (E-Learning melalui MyGuru3)
Video P&P melalui MyGuru3
Kuiz dalam talian melalui MyGuru3
12
10
2
64
56
Jumlah Masa Pembelajaran
120
HURAIAN KURSUS BML 3043 :

FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU
HASIL PEMBELAJARAN KURSUS
Pada akhir kursus BML 3043, pelajar dapat:
1. Menerangkan konsep fonetik dan fonologi bahasa Melayu,
2. membezakan bunyi bahasa dengan bukan bunyi bahasa,
3. menganalisis bunyi vokal, diftong, deretan vokal, konsonan asli dan
pinjaman dalam bahasa Melayu,

4. mentranskripsikan bunyi bahasa pertuturan ke dalam bentuk transkripsi
fonetik dan fonemik,
5. mengaplikasi pengetahuan fonetik dan fonologi dalam pengajaran bahasa
Melayu.
.
SINOPSIS KURSUS
Kursus ini membincang dan membimbing anda memahami ilmu linguistik, fonetik
dan fonologi bahasa Melayu. Antara aspek yang dibincang ialah linguistik dan
cabang-cabangnya, fonetik dan fonologi bahasa Melayu, sifat-sifat bunyi bahasa
Melayu, fonem vokal dan konsonan serta ciri-cirinya dan cara-cara menghasilkan
xv
bunyi vokal dan konsonan bahasa Melayu, di samping aplikasi fonetik dan fonologi
bahasa Melayu terhadap sebutan baku dan sistem ejaan bahasa Melayu. Selain
pengetahuan tentang teori, anda juga akan diperkenal dan dilatih dalam
penggunaan transkripsi fonetik dan fonemik bahasa Melayu secara praktik.
ISI KANDUNGAN KURSUS

Bagi membantu anda mencapai hasil pembelajaran kursus ini, kandungan kursus
dibahagikan kepada sepuluh unit seperti yang terkandung dalam Modul ini.
Berikut diberikan perincian bagi setiap unit pelajaran tersebut:
UNIT
TAJUK
Membincangkan ilmu linguistik dan cabang-cabangnya serta aliran

tatabahasa transformasi generatif.
Membincangkan ilmu fonetik dan fonologi serta jenis-jenis fonetik
artikulasi, fonetik auditori dan fonetik akustik. Menerangkan alat-alat
sebutan, fungsi-fungsinya dan proses edaran udara yang
menghasilkan bunyi, termasuklah membezakan bunyi bahasa dan
bukan bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara.
Membincangkan klasifikasi bunyi bahasa, iaitu jenis bunyi,
termasuklah bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal, di samping bunyi
oral dan bunyi nasal, bunyi keras dan bunyi lembut, bunyi panjang
dan bunyi pendek, bunyi rangkap dan bunyi tunggal dan bunyi
nyaring dengan bunyi tidak nyaring. Selain itu, didedahkan bunyi
dengan arus udara egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.
Membincangkan bunyi-bunyi bahasa secara mendalam, iaitu bunyi
vokal dan kelompoknya, konsonan asli dan pinjaman, diftong,
deretan vokal, konsonan rangkap dalam bahasa Melayu, di samping
cara penghasilan dan kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi
vokal, konsonan jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu.
Membincangkan artikulasi tambahan (koartikulasi), termasuklah
jenis-jenis artikulasi tambahan seperti pembibiran, penyengauan,
penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan (glotalisasi).
Membincangkan fonem suprasegmental seperti tekanan,
kepanjangan, jeda, tona dan intonasi, di samping meneliti intonasi
dalam ayat penyata, ayat tanya, ayat perintah, ayat songsang dan
ayat pasif bahasa Melayu.
xvi
10
Membincangkan bidang fonemik yang meliputi bunyi distingtif dan

tidak distingtif, fonem, alofon, pasangan minimal, bervariasi bebas,
beralternasi bebas, saling melengkapi dan kesamaan fonetis, di
samping diftong, fonem vokal rangkap dan konsonan rangkap.
Membincangkan aspek transkripsi fonetik dan fonemik dengan
mengaplikasikan simbol transkripsi fonetik dan fonemik dalam
penulisan.
Membincangkan sejarah sistem ejaan bahasa Melayu, termasuklah
perancangan dan perkembangan ejaan Rumi di Tanah Melayu,
sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal
bahasa Melayu.
Membincangkan tanda sempang, imbuhan pinjaman, rangkai kata
dan kata majmuk bahasa Melayu.
PENAKSIRAN
Tugasan
%
Wajaran
Makropengajaran
40
Mikropengajaran
20
Cadangan Kajian
Tindakan
Penulisan Jurnal
Refleksi
Forum
20
Jumlah
100
10
10
Kaedah dan Hasil Tugasan

Rancangan Mengajar Harian beserta
rakaman video pengajaran di sekolah dan
dimuat naik dalam talian ke Blog.
Rakaman video pengajaran di sekolah yang
sama seperti di atas.
Menggunakan Google Docs atau
menghantar melalui email.
Menggunakan Google Docs atau
menghantar melalui email.
Dalam talian menggunakan MyGuru2 .
xvii
HURAIAN IKON YANG DIGUNAKAN
Ikon
Huraian
Aktiviti latihan bagi membina kefahaman dan
mengaplikasi konsep yang dibincangkan.
Aktiviti termasuklah menjawab soalan,
mengisi tempat kosong, melakar, dan/ atau
mencari maklumat daripada Internet, buku,
dan sumber-sumber lain.
Situasi yang memerlukan anda berfikir dan

membuat refleksi mengenainya.
xviii
LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA / 1
Unit
1
LINGUISTIK DAN
CABANG-CABANGNYA
HASIL PEMBELAJARAN
Setelah selesai mempelajari unit ini, anda seharusnya dapat:
i. menerangkan definisi linguistik dan cabang-cabangnya,
ii. mengetahui asal perkataan linguistik,
iii. mengetahui pelopor linguistik moden, dan
iv. menjelaskan ilmu linguistik aliran tatabahasa transformasi
generatif.
Pengenalan
Unit ini membincangkan hal tentang Linguistik dan Cabang-cabangnya yang
mencakupi konsep linguistik, asal perkataan linguistik, pelopor linguistik moden,
cabang-cabang linguistik serta aliran linguistik tatabahasa transformasi generatif.
Tahukah Anda Pengertian Linguistik?

Menurut Kamus Dewan (2005:945) linguistik bererti pengajian ilmu bahasa. Oleh
David Crystal dalam bukunya, A Dictionary of Linguistics and Phonetics
(1986:181), linguistik merupakan kajian saintifik terhadap bahasa (the scientific
study of language).
Tahukah Anda Asal Perkataan Linguistik?

Perkataan linguistik berasal daripada perkataan Latin, iaitu lingua yang
bermaksud bahasa. Perkataan Latin ini juga digunakan dalam banyak bahasa lain
yang berasal daripada bahasa Latin seperti dalam bahasa Perancis (langue,
langage), bahasa Itali (lingua), atau bahasa Sepanyol (lengua) atau dalam
bahasa Inggeris (linguistics).
Perkataan linguistik dalam bahasa Melayu berasal daripada bahasa
Inggeris, iaitu linguistics yang dipinjam daripada bahasa Perancis, iaitu
linguistique.
Orang yang pandai atau faham bermacam-macam bahasa asing atau ahli
bahasa dipanggil linguis, dan orang yang mengetahui atau bertutur dalam dua
bahasa atau banyak bahasa dikenali sebagai bilingual, atau multilingual.
Siapakah Pelopor Linguistik Moden?

Ferdinand de Saussure ialah seorang sarjana bangsa Swiss. Beliau dianggap
sebagai pelopor linguistik moden. Bukunya Cours de Linguistique Generale (1916)
sangat terkenal dan dianggap sebagai buku asas linguistik moden. Oleh sebab itu,
beberapa istilah yang dipakai oleh de Saussure diterima umum sebagai istilah
rasmi, misalnya langage, langue dan parole (Prof. Dr. J.W.M. Verhaar, 1983:1).
Langage bererti bahasa pada umumnya, misalnya semua manusia di dunia ini
mempunyai bahasa.
Langue bererti bahasa tertentu kepunyaan satu-satu
kumpulan penutur tertentu, misalnya bahasa Perancis, bahasa Belanda, bahasa
Jerman, bahasa Indonesia dan bahasa Melayu merupakan bahasa-bahasa atau
langue-langue tersendiri.
Langue dianggap bahasa kepunyaan kumpulan atau masyarakat bahasa
tertentu dan parole pula merupakan pertuturan atau bentuk ucapan individu yang
kerap disebut sebagai idiolek.
Kesimpulan tentang Ilmu Linguistik

Kesimpulannya, ilmu linguistik ialah ilmu yang mengkaji bahasa secara saintifik.
Maksudnya ilmu yang mengkaji dan menganalisis satu-satu bahasa tertentu
secara empirikal dan objektif, iaitu mengkaji bahasa itu seperti yang benar-benar
wujud tanpa dipengaruhi oleh agak-agakan, ramalan, sentimen atau falsafah.
Misalnya, kita menggunakan ilmu linguistik itu untuk mengkaji bahasa Melayu.
Kita mengkaji bahasa Melayu seperti yang benar-benar wujud dan

digunakan oleh masyarakat bahasa itu, misalnya bagaimana bahasa Melayu itu
diucapkan, bentuk dan sistem bahasa itu. Kita mengkaji secara formal dan objektif
bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dihasilkan, sistem fonem, morfem, kata, frasa
dan ayat yang berlainan bentuk dalam bahasa Melayu. Kajian ini dilakukan secara
objektif dan tidak boleh berdasarkan agak-agakan, ramalan, sentimen atau
falsafah dan hasil kajian itu pula boleh diuji kebenarannya.
1.1 Jelaskan konsep Linguistik.

1.2 Siapakah pelopor Linguistik Moden?
Tahukah Anda Cabang-cabang Linguistik?

Linguistik mempunyai cabang atau bidang pengajian yang berlainan seperti:
i)
Linguistik Deskriptif (Descriptive Linguistics)
ii)
Linguistik Historis (Historical Linguisticsi)
iii)
Linguistik Komparatif (Comparative Linguistics)
iv)
Sosiolinguistik (Sociolinguistics)
v)
Neurolinguistik (Neurolinguistics)
vi)
Linguistik Am (General Linguistics)
vii)
Linguistik Terapan (Applied Linguistics)
viii)
Psikolinguistik (Psycholinguistics)
i. Apakah Linguistik Deskriptif?

Linguistik Deskriptif ialah satu cabang linguistik yang menghuraikan satu-satu
bahasa tertentu pada satu-satu masa tertentu. Misalnya, ilmu linguistik yang
menghurai atau menganalisis bahasa Melayu seperti yang dituturkan oleh

masyarakat Melayu pada hari ini.
Linguistik Deskriptif menghuraikan bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu
dituturkan dan bagaimana sistem bahasa Melayu itu digunakan dalam bidang
fonologi, morfologi, sintaksis dan segala aspek yang terdapat dalam bahasa
Melayu. Linguistik Deskriptif hanya membuat huraian tentang satu-satu bahasa itu
dan tidak pula membuat perbandingan dengan bahasa-bahasa lain atau mengkaji
daripada sudut sejarah bahasa itu. Misalnya, Linguistik Deskriptif akan
menghuraikan bunyi-bunyi vokal, konsonan, diftong, sistem suku kata, perkataan,
frasa dan ayat bahasa Melayu, tetapi tidak membuat perbandingan antara sistem
vokal, konsonan, diftong, suku kata, perkataan, frasa atau ayat bahasa Melayu
dengan ciri-ciri dan sistem dalam bahasa Inggeris, bahasa Perancis, Jepun atau
bahasa Cina.
Linguistik Deskriptif juga tidak berminat untuk mengkaji sejarah
perkembangan atau pertumbuhan bahasa Melayu, baik pada awal ataupun pada
akhir satu-satu zaman itu. Apa yang diutamakan dalam disiplin ini ialah
menghuraikan bentuk dan sistem bahasa itu secara objektif dan secara empirikal,
iaitu seperti yang benar-benar wujud dalam bahasa itu. Ilmu Linguistik Deskriptif
boleh digunakan untuk mengkaji dan menghuraikan secara umum sebarang
bahasa di dunia, baik bahasa Melayu, bahasa Iban, bahasa Kadazan, bahasa
Jawa, bahasa Tagalog mahupun bahasa Mandarin, bahasa Tamil, bahasa Jepun,
bahasa Inggeris, bahasa Perancis, bahasa Portugis, bahasa Itali dan lain-lain.
1.3
Apakah yang dimaksudkan dengan

Linguistik Deskriptif?
1.4
Apakah yang menjadi keutamaan dalam

disiplin Linguistik Deskriptif?
ii. Apakah Linguistik Historis?

Linguistik Historis ialah satu cabang linguistik yang mengkaji satu-satu bahasa
itu daripada sudut sejarah, iaitu menyelidiki segala perubahan dan perkembangan
satu-satu bahasa itu. Misalnya, Linguistik Historis mengkaji sejarah pertumbuhan
dan perkembangan bahasa Melayu sejak zaman sebelum merdeka hingga ke hari
ini atau mengkaji sejarah perkamusan bahasa Melayu atau sejarah sistem ejaan
bahasa Melayu dan seumpamanya. Apa yang diutamakan dalam disiplin ini ialah
sejarah dan perubahan-perubahan yang berlaku dalam bahasa dari satu masa ke
satu masa yang lain.
1.5 Huraikan maksud Linguistik Historis.

1.6
Apakah yang menjadi keutamaan dalam

disiplin Linguistik Historis?
iii. Apakah Linguistik Komparatif?

Linguistik Komparatif ialah cabang linguistik yang mengkaji bahasa secara
perbandingan, iaitu dengan cara melihat aspek-aspek persamaan dan perbezaan
antara satu bahasa dengan satu bahasa yang lain, baik daripada segi fonologi,
morfologi, sintaksis dan seumpamanya. Lazimnya, ahli bahasa membandingbandingkan ciri-ciri bahasa serumpun seperti membandingkan bahasa Melayu
dengan bahasa Jawa, bahasa Tagalog, bahasa Iban, bahasa Kadazan, bahasa
Murut dan lain-lain atau membandingkan bahasa Inggeris dengan bahasa-bahasa
induk Jerman yang lain seperti bahasa Belanda, Perancis dan Jerman.
Namun demikian, ada pula ahli-ahli bahasa yang turut membandingkan
struktur bahasa-bahasa yang bukan daripada satu rumpun seperti
membandingkan struktur frasa dan ayat bahasa Melayu dengan struktur frasa dan
ayat bahasa Inggeris. Linguistik Komparatif kerap digunakan untuk
membandingkan antara dialek Kedah dengan dialek Perak atau dialek Kelantan
dengan dialek Terengganu atau membandingkan bidang fonologi, morfologi dan
sintaksis antara dialek-dialek seperti dialek Kedah, dialek Negeri Sembilan dan
dialek Perak dengan bahasa Melayu baku.
5
1.7 Apakah yang dimaksudkan dengan Linguistik

Komparatif?
1.8 Dengan memberikan contoh-contoh yang
sesuai, huraikan Linguistik Komparatif.
iv. Apakah Sosiolinguistik?

Sosiolinguistik yang juga dikenali sebagai linguistik antropologi atau linguistik
sosial ialah satu cabang linguistik yang mengkaji hubungan antara bahasa dengan
masyarakat. Menurut Dell Hymes (1966), Sosiolinguistik merupakan ilmu yang
mengkaji bahasa daripada segi hubungan antara latar (setting), peserta
(participant), tajuk perbincangan, fungsi sesuatu interaksi, bentuk perhubungan
dan nilai-nilai yang dipegang oleh ahli-ahli yang terlibat dalam pertuturan terhadap
sesama sendiri (Nik Safiah Karim, 1981:4) dan Fishman (1968) pula menyatakan
bahawa Sosiolinguistik ialah bidang yang mengkaji ciri-ciri variasi bahasa, ciri-ciri
fungsi variasi-variasi ini dan ciri-ciri penutur yang menggunakannya apabila ketigatiga unsur ini berinteraksi, berubah dan mengubah satu sama lain dalam sesuatu
masyarakat bahasa.
Dengan perkataan lain, Sosiolinguistik merupakan kajian yang menumpukan
perhatian kepada bahasa dalam konteks sosial dan kebudayaan. Manusia
menggunakan bahasa sebagai alat perhubungan untuk menyampaikan hasrat,
buah fikiran dan perasaan serta mengeratkan hubungan antara satu sama lain
dalam kalangan masyarakat. Bahasa digunakan sebagai alat oleh masyarakat
untuk berhubung, mengenal orang yang sedang bercakap dengan lebih
mendalam.
Bagaimanakah orang itu bercakap dan apa yang dicakapkan itu akan
memberikan tanda-tanda dan keterangan-keterangan tertentu tentang dirinya.
Bagaimanakah seseorang itu bercakap, cara ia menyebutkan perkataan, bunyibunyi perkataan, bagaimanakah ia menyusun frasa dan ayat-ayat tertentu, serta
jenis-jenis perbendaharaan kata yang digunakan olehnya akan menunjukkan dari
daerah mana dan golongan mana ia berasal dan jenis pendidikan yang telah
diterimanya. Daripada apa yang dicakapkan, seseorang itu dapat menangkap
sikap dan pendiriannya, pekerjaannya dan berbagai-bagai aspek latar
belakangnya. Bidang-bidang seperti inilah yang tercakup oleh disiplin

Sosiolinguistik.
Di samping itu, Sosiolinguistik juga turut mengkaji sistem ganti nama, sistem
panggilan dan sistem gelaran dalam sesebuah masyarakat dalam masyarakat
Melayu seperti penggunaan kata ganti nama, panggilan dan gelaran seperti aku,
patik, beta, engkau, anda, Pak Cik, Mak Cik, Abang, Adik, Encik,
Tuan, Puan, Dato, Tan Sri, Puan Sri dan seumpamanya.
Sosiolinguistik lazimnya menumpukan kajian pada aspek atau topik seperti
yang berikut:
i)
Bahasa rasmi
ii)
Bahasa kebangsaan
iii)
Pidgin
iv)
Kreol
v)
Bilingualism
vi)
Multilingualism
vii)
Dialek
viii)
Ideolek
ix)
Ragam bahasa
x)
Sikap terhadap bahasa
xi)
Sistem panggilan dalam masyarakat
xii)
Kesetiaan terhadap bahasa dan perancangan bahasa
1.9
Apakah yang anda faham tentang

Sosiolinguistik?
1.10 Bincangkan aspek-aspek yang boleh dikaji

dalam bidang Sosiolinguistik.
v. Apakah Neurolinguistik?
Neurolinguistik ialah cabang ilmu linguistik yang mengkaji hal-hal otak dan
perkaitannya dengan bahasa. Neurolinguistik menumpukan kajian terhadap
bagaimana bahasa itu diproses di dalam otak dari awal pemerolehan bahasa
sampailah ke bahasa itu berkembang dalam kehidupan manusia. Dengan
perkataan lain, Neurolinguistik ingin mengetahui bagaimana otak diorganisasi
pada waktu mengelolakan aspek-aspek kemampuan bahasa dan perlakuan
bahasa yang begitu rumit.
Neurolinguistik mempunyai hubungan yang erat dengan afasiologi kerana
kedua-dua disiplin ini sama-sama mengkaji penyakit bertutur. Afasiologi mengkaji
penyakit bertutur, terutama untuk tujuan mengubatinya dan Neurolinguistik
cenderung untuk mengetahui hakikat hubungan antara otak dengan bahasa demi
pengubatan penyakit bertutur. Neurolinguistik banyak mendapat manfaat
daripada kerjasama antara psikologi dengan linguistik dan afasiologi pula
mendapat manfaat daripada neurologi.
Neurologi mula-mula wujud pada abad ke-19, diwujudkan oleh P.Broca dan
C.Wernicke. Teori Neurolinguistik Wernicke merupakan teori yang pertama lahir
daripada beberapa kes kajian penyakit afasia.
Menurut ilmu Neurolinguistik, otak manusia mempunyai dua bahagian, iaitu
Medan Wernicke korteks (hemisfera kiri korteks) dan Medan Broca korteks.
Medan Wernicke mengandungi representasi ingatan perbendaharaan bentuk kata
yang berfungsi mengamati dan menerima ucapan. Kalimat-kalimat bahasa
disimpan dan diproses di hemisfera kiri otak manusia. Kalimat-kalimat difahami
melalui Medan Wernicke belahan kiri (hemisfera kiri korteks) otak manusia.
Medan Broca korteks pula berfungsi melahirkan kalimat-kalimat. Medan Broca
korteks menukar kalimat-kalimat yang disimpan dalam Medan Wernicke korteks
kepada bentuk bunyi. Pakar kajian neurolinguistik, Damasi H., 1987 telah
mengemukakan penemuan terbaharu beliau yang menunjukkan bahawa Medan
Broca tidak sahaja berfungsi untuk melaksanakan proses-proses sintaksis dan
produksi fonologi, tetapi juga proses-proses morfologi.
Menurut teori Neurolinguistik Klasik, hemisfera kanan berfungsi untuk
komunikasi kebahasaan yang penting. Hemisfera kanan mempunyai fungsi
mengendalikan semua fonem segmental (aspek-aspek intonasi dan prosodi) dan
tona suara, ekspresi muka dan gerak-geri badan waktu bertutur dan makna
perumpamaan serta ungkapan ideomatik juga. Oleh sebab itulah, pemahaman
kalimat-kalimat terganggu apabila hemisfera kanan secara aktif terlibat dalam
proses kebahasaan pada waktu berkomunikasi (Mangantar Simanjuntak,

1991:143).
Kajian Neurolinguistik juga mendapati bahawa hemisfera kiri mengendalikan
kata-kata yang membawa makna-makna literal (tersurat) dalam kalimat-kalimat,
sedangkan hemisfera kanan bertanggungjawab mengendalikan makna-makna
tersirat. Kedua-dua hemisfera bekerjasama pada waktu berkomunikasi untuk
menjamin pemahaman dan penyampaian makna yang sempurna.
Di samping itu, hemisfera kanan juga berfungsi untuk semua hal yang
berkaitan dengan pembentukan idea yang bukan bahasa seperti kebolehan
konstruksi, proses kegiatan gestalt, pengenalan muka dan garis gambar yang
rumit, muzik dan lagu, ruang dan segala sesuatu yang termasuk ke dalam apa
yang dulunya terkenal dengan istilah bawah sedar. Implikasi penemuan ini sangat
penting pada bidang pendidikan, pengajaran bahasa, pengubatan penyakit
bertutur, permainan tenis, badminton, inovasi dan kekaryaan (Mangantar
Simanjuntak, 1991:142-143).
1.11 Jelaskan konsep Neurolinguistik.

1.12 Bincangkan hubungan Neurolinguistik
dengan Afasiologi.
vi. Apakah Linguistik Am?

Linguistik Am juga disebut linguistik umum merupakan ilmu linguistik yang
membuat kajian atau membicarakan bahasa secara umum. Maksudnya, dalam
Linguistik Am dibicarakan hal-hal tentang teori-teori kajian bahasa, kaedahkaedah, pendekatan-pendekatan atau model-model yang digunakan dalam kajian
bahasa. Dalam Linguistik Am turut dihuraikan cara kajian bahasa dilakukan
mengikut teori, kaedah dan pendekatan tradisional, kajian bahasa mengikut aliran
struktur, teori dan kaedah kajian bahasa mengikut aliran transformasi generatif,
relasional, fungsional dan seumpamanya.
Dalam Linguistik Am, kajian ditumpukan kepada perkara-perkara umum

dalam bahasa secara universal. Huraian bahasa secara umum dan universal ini
mencakupi bidang fonologi, morfologi, sintaksis dan seumpamanya secara umum.
Dengan menggunakan pengetahuan ilmu Linguistik Am, ahli bahasa dapat
mengkaji dan menghuraikan segala bahasa yang dituturkan oleh manusia di dunia
seperti bahasa Melayu, bahasa Mandarin, bahasa Tamil, bahasa Thai, bahasa
Jepun, bahasa Inggeris, bahasa Perancis, bahasa Itali dan seumpamanya.
1.13 Apakah yang dibincangkan dalam

Linguistik Am?
1.14 Huraikan ciri-ciri Linguistik Am
bahasa Melayu.
vii. Apakah Linguistik Terapan?

Linguistik Terapan ialah satu cabang linguistik yang memanfaatkan teori,
deskripsi, kaedah dan hasil kajian linguistik dalam pengajaran bahasa, penulisan
buku-buku teks, dalam leksikografi, penterjemahan, stilistik, patologi bahasa dan
sebagainya. Teori, pendekatan, kaedah dan hasil kajian linguistik sangat berguna
untuk diterapkan ke dalam pengajaran bahasa, sama ada pengajaran bahasa
sebagai bahasa pertama ataupun sebagai bahasa kedua.
1.15 Apakah yang dimaksudkan dengan

Linguistik Terapan?
1.16 Bagaimanakah Linguistik Terapan
dapat dimanfaatkan dalam pengajaran
bahasa?
10
viii. Apakah Psikolinguistik?

Psikolinguistik ialah cabang linguistik yang mengkaji hubungan antara bahasa
dengan jiwa manusia. Maksudnya, Psikolinguistik menganalisis jenis-jenis,
bentuk-bentuk bahasa dan perkataan-perkataan yang digunakan oleh penutur dan
hubungannya dengan fikiran dan jiwa penutur itu. Robert Lado, seorang ahli
dalam bidang pengajaran bahasa mengatakan bahawa Psikolinguistik ialah
pendekatan gabungan melalui psikologi dan linguistik bagi telaah atau studi
pengetahuan bahasa, bahasa dalam pemakaian, perubahan bahasa dan hal-hal
yang ada kaitannya dengan itu yang tidak begitu mudah dicapai atau didekati
melalui salah satu dari kedua ilmu tersebut secara terpisah atau sendiri-sendiri
(Lado, 1976:220). Emmon Bach dengan singkat dan tegas mengutarakan bahawa
Psikolinguistik adalah satu ilmu yang meneliti bagaimana sebenarnya para
pembaca/ pemakai sesuatu bahasa membentuk/ membangun atau mengerti
kalimat-kalimat bahasa tersebut (Bach, 1964:64).
Menurut Ronald W. Langacker, Psikolinguistik ialah studi atau telaah
mengenai behaviour atau perilaku linguistik, iaitu performansi atau perbuatan dan
perlengkapan atau aparat psikologis yang bertanggungjawab atasnya (Langacker,
1968:6) (lihat Henry Guntur Tarigan, 1985:3). Psikolinguistik turut mengkaji
perkaitan antara peranan bahasa dengan proses mengingat, membuat persepsi,
pemerhatian dan pembelajaran. Disiplin ini juga memberikan perhatian terhadap
pengaruh ingatan ke atas pertuturan dan kefahaman. Psikolinguistik turut
meneliti aspek penguasaan bahasa kanak-kanak dan mengkaji proses akal kanakkanak dalam memahami, mengingat dan melahirkan kembali bentuk-bentuk
bahasa dalam pertuturan.
1.17 Jelaskan Psikolinguistik berdasarkan

definisi tokoh-tokoh bahasa.
1.18 Apakah yang diteliti dalam Psikolinguistik?
11
Apakah Cabang Linguistik Lain?

Terdapat juga beberapa cabang linguistik yang lain seperti Linguistik Etnografi
(Ethnographic Linguistics), iaitu kajian terhadap lingkungan alam dan budaya
sesuatu masyarakat dan hubungannya dengan bahasa dan situasi pertuturan,
Linguistik Fungsional (Functional Linguistics), iaitu analisis bahasa yang
memberi perhatian kepada pelbagai fungsi bahasa, baik dalam bidang bahasa
ataupun di luar bidang bahasa.
Huraian tentang Linguistik Fungsional ini ada terkandung di dalam teori dan
tulisan sarjana-sarjana seperti Buhler, Firth, Martinet, Halliday, Pike, Troubetzkoy
dan lain-lain.
Pada tahun 1970-an, telah wujud Tatabahasa Fungsional
(Functional Grammar), iaitu satu teori linguistik yang lahir sebagai satu alternatif
kepada teori Tatabahasa Transformasi Generatif; Linguistik Kognitif (Cognitive
Linguistics), iaitu kajian terhadap bahasa yang menekankan hubungan antara
bentuk-bentuk bahasa dengan informasi-informasi yang terdapat di dalam otak
atau akal manusia. Lamb mengakui bahawa teori stratifikasi merupakan sejenis
Linguistik Kognitif; Linguistik Matematik (Mathematical Linguistics), iaitu
sejenis kajian terhadap bahasa yang mempelajari ciri-ciri matematik dalam bahasa
dengan menggunakan konsep-konsep statistik dan algebra; Linguistik
Komputasi (Computational Linguistics), iaitu cabang linguistik yang menggunakan
teknik komputer dalam kajian bahasa dan kesusasteraan; Linguistik Medis
(Language Pathology), iaitu cabang Linguistik Terapan yang mengkaji
permasalahan dalam bahasa seperti cacat bahasa dan sebagainya. Kajian ini juga
disebut patologi bahasa; Linguistik Pedagogi (Pedagogical Linguistics), iaitu
cabang kajian bahasa yang menerapkan teori dan hasil kajian bahasa dalam
pengajaran, misalnya menerapkan teori dan dapatan kajian linguistik dalam
mencari kaedah-kaedah yang efektif dalam pengajaran bahasa dan lain-lain;
Linguistik Kontrastif (Contrastive Linguistics), iaitu cabang linguistik yang
mengkaji persamaan dan perbezaan antara bahasa-bahasa atau dialek-dialek
untuk mencari prinsip-prinsip yang dapat diterapkan dalam pengajaran bahasa
atau penterjemahan; Linguistik Renaisans (Renaissance Linguistics), iaitu kajian
linguistik pada zaman Renaisans, iaitu zaman sesudah linguistik abad
pertengahan yang ditandai oleh perluasan kajian atau pandangan di luar bahasa
Yunani dan Latin dan bahasa-bahasa Indo-Eropah dengan menambahkan
beberapa konsep dan kategori baharu dalam kajian bahasa; Linguistik Saussure
12
(Saussure Linguistics) ialah istilah yang digunakan untuk kajian linguistik teori
Ferdinand de Saussure, yang mencakupi pemisahan antara pendekatan diakronis
dan sinkronis, perbezaan antara langue dengan parole, hubungan paradigmatis
dan sintagmatis.
Teori ini dianut pula dengan perubahan atau tanpa perubahan oleh aliran
Praha dan Glosematik; Linguistik Struktural (Structural Linguistics), iaitu bidang
kajian linguistik yang menggunakan teori, kaedah dan pendekatan struktural, iaitu
yang menganggap bahasa itu mempunyai struktur atau sistem yang bebas. Aliran
ini menumpukan kajian ke atas bahasa lisan dan tidak mengutamakan aspek
semantik. Hasil kajian linguistik struktural ini boleh digunakan untuk melatih
pelajar-pelajar asing atau yang baru mempelajari bahasa atau pelajar yang lemah
pencapaian dalam penguasaan bahasa.
Linguistik Taksonomi (Taxonomic Linguistics) ialah pendekatan kajian dan
analisis bahasa dengan tujuan utama untuk mendaftarkan dan mengklasifikasikan
pelbagai fenomena bahasa kepada kelompok atau golongan seperti kelas atau
golongan kata dalam tatabahasa, jenis-jenis konsonan dalam bidang fonetik,
medan makna dalam bidang semantik dan sebagainya; Linguistik Sinkronis
(Syncronic Linguistics), iaitu kajian bahasa yang dilakukan terhad pada satu-satu
masa tertentu, misanya kajian bahasa Melayu pada hari ini, atau pada abad ke-20
tanpa melihat perubahan-perubahan pada bahasa itu dan tidak pula membuat
perbandingan antara perkembangan bahasa dari satu masa ke satu masa.
Cara Linguistik Sinkronis ini digunakan dalam kajian Linguistik Deskriptif,
iaitu mengkaji satu-satu bahasa itu pada satu-satu masa tertentu. Kajian cara
Sinkronis ini diperkenalkan oleh linguis bangsa Swiss, Ferdinand de Saussure
(1916).
Linguistik Diakronis (Diachronic Linguistics), iaitu linguistik yang
mengkaji bahasa pada dua masa atau yang berlainan masa, misalnya mengkaji
bahasa Melayu pada zaman sebelum merdeka dengan bahasa pada zaman
selepas merdeka dengan melihat perubahan-perubahan bahasa daripada segi
fonologi, morfologi, sintaksis dan semantik. Cara kajian Linguistik Diakronis ini
diperkenalkan oleh ahli bahasa bangsa Swiss, Ferdinand de Saussure.
13
1.19 Terangkan cabang linguistik lain.

1.20 Huraikan maksud Linguistik Fungsional.
1.21 Bincangkan perbezaan antara Linguistik
Sinkronis dengan Linguistik Diakronis.
Linguistik Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif

Apabila membicarakan ilmu linguistik dan cabang-cabang atau bidang-bidangnya,
rasanya tidak lengkap jika tidak disentuh serba ringkas tentang ilmu Linguistik
Aliran Tatabahasa Transformasi Generatif (Transformational Generative
Grammar) sebagai pengetahuan ringkas. Tatabahasa aliran Transformasi
Generatif ini ialah satu aliran kajian bahasa yang dikemukakan oleh ahli bahasa
Amerika bernama Noam Chomsky, Profesor Linguistik dan bahasa-bahasa moden
di Massachusetts Institute of Technology.
Beliau telah mengemukakan teori tatabahasa Transformasi Generatif ini
dalam buku monografnya yang terkenal, iaitu Syntactic Structures pada tahun
1957. Teori Transformasi Generatif ini dianggapkan sebagai satu aliran linguistik
yang baru dan sebagai revolusi dalam bidang kajian tatabahasa. Kemudian
Chomsky telah memperbaiki teori ini dan menerbitkan pula buku Aspects of the
Theory of Syntax pada tahun 1965 dan teori ini dianggap sebagai teori standard.
Teori ini menumpukan kajian dalam bidang sintaksis atau ayat dan mengutamakan
bidang makna atau semantik.
Menurut teori ini, setiap ayat yang dilahirkan mengandungi dua peringkat.
Pertama, peringkat struktur dalaman, iaitu struktur yang biasanya mengandungi
bentuk ayat dasar atau ayat inti yang diperlukan untuk membentuk asas makna
ayat atau dengan kata lain membentuk semantik ayat. Kedua, peringkat struktur
permukaan, iaitu struktur ayat yang biasanya telah mengalami perubahan
daripada struktur dalamannya dan merupakan bentuk ayat yang akan sebenarnya
diucapkan oleh si penutur dan yang diperlukan untuk ditafsirkan oleh bahagian
bunyi bahasa yang dinamai komponen fonologi (Nik Safiah Karim dan rakanrakan, 2003:505).
14
Kedua-dua jenis struktur, iaitu struktur dalaman dan struktur permukaan

diterbitkan oleh dua jenis hukum atau rumus tatabahasa, iaitu rumus struktur
frasa dan rumus transformasi. Rumus struktur frasa menerbitkan ayat-ayat pada
peringkat struktur dalaman dan rumus transformasi pula berfungsi menukarkan
pola atau struktur ayat-ayat hingga membawa kepada peringkat struktur
permukaan. Bentuk ayat struktur permukaan selalunya tidak serupa dengan
bentuk struktur dalaman. Struktur dalaman yang diwujudkan oleh rumus struktur
frasa kemudian akan menjadi input kepada komponen yang mengandungi rumus
transformasi. Rumus transformasi itu berkuasa untuk menggugurkan unsur kata,
menambahkan unsur kata dan mengubah atau menyusun semula susunan
unsur kata. Teori ini juga mengandaikan bahawa kedua-dua jenis rumus
tatabahasa itu menjadi sebahagian daripada unsur kecekapan berbahasa
seseorang individu (ibid:202).
1.22 Huraikan konsep Linguistik Aliran

Tatabahasa Transformatif Generatif.
1.23 Jelaskan rumus struktur frasa dan rumus
transformasi.
1.24 Nyatakan semua Cabang Linguistik.
1.25 Bincangkan sejauh mana Ilmu Linguistik
penting kepada guru bahasa.
1.26 Huraikan Ilmu Linguistik yang melihat
perubahan dan perkembangan bahasa.
15
PANDUAN MENJAWAB SOALAN LATIHAN UNIT 1

1.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi:
i. Asal usul perkataan linguistik
ii. Bapa linguistik moden
iii. Laras-laras linguistik seperti Langue, Langage, Parole, bilingualisme dan
multilingualisme
iv. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan
seumpamanya
1.2 Jawapan bagi soalan ini perlu menyentuh:
i. perihal Ferdinand de Saussure dan hasil usahanya dalam bidang ilmu
linguistik (Linguistique General)
ii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan
seumpamanya.
1.3 Bagi soalan ini, anda harus menghuraikan:
i. Maksud Linguistik Deskripstif
ii. Sertakan contoh-contoh bidang linguistik yang dihuraikan oleh Linguistik
Deskriptif, termasuklah bidang fonetik dan fonologi kata, frasa dan
ayat
iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube, dll.
1.4 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan:
i. Ciri-ciri Linguistik Deskriptif
ii. Sertakan contoh-contohnya sekali, misalnya menghuraikan bahasa
Melayu
iii. Aspek yang dihuraikan meliputi fonetik dan fonologi kata, frasa dan ayat
bahasa Melayu secara deskriptif
seumpamanya
1.5 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan:
i. Definisi Linguistik Historis
ii. Contoh perkembangan bahasa secara historis, misalnya bahasa Melayu
sebelum merdeka dan bahasa Melayu selepas merdeka
16
iii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan
seumpamanya
1.6 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu:
i. Memahami disiplin Linguistik Historis yang mengutamakan sejarah
satu-satu bahasa itu
ii. Misalnya bahasa Melayu, mempunyai sejarah perkembangan dan
pertumbuhan bahasa itu
iii. Pengaruh bahasa Arab, Sanskrit, Cina dan Inggeris dari segi sejarah turut
menambah perbendaharaan kata bahasa Melayu.
seumpamanya.
i. Menjelaskan maksud linguistik komparatif
ii. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube dan
seumpamanya.
i. Menghuraikan linguistik komparatif, misalnya bahasa yang boleh
dibanding-bandingkan, iaitu bahasa serumpun
iv. Contoh bahasa serumpun: bahasa Melayu, bahasa Tagalog, bahasa Iban,
bahasa Indonesia
v. Dialek serumpun bahasa Melayu seperti dialek Kedah, dialek Kelantan,
dialek Perak dan seumpamanya.
vi. Sila rujuk sumber lain daripada buku, internet, jurnal, youtube, dan
seumpamanya.
1.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberikan:
i. Maksud bidang Sosiolinguistik
ii. Tokoh-tokoh Sosiolinguistik dalam negara dan luar negara
seumpamanya.
1.10 Bagi soalan ini, anda harus menghuraikan:
i. Bidang Sosiolinguistik yang mencakupi semua aspek yang ada kaitan
antara bahasa dengan masyarakat
17
ii. Anda perlu memberi jawapan anda yang meliputi bahasa kebangsaan,
pidjin, kreol, bahasa kebangsaan, bahasa rasmi dan seumpamanya
iii. Jawapan anda juga harus meliputi bilingualisme dan multilingualisme serta
dialek dan ideolek
iv. Anda juga harus memberikan jawapan anda meliputi sikap terhadap
bahasa, sistem panggilan dalam masyarakat, kesetiaan terhadap bahasa
dan perancangan bahasa.
i. Penjelasan tentang konsep neurolinguistik
ii. Aspek-aspek neurolinguistik
1.12 Bagi soalan ini, jawapan anda harus:
i. Menerangkan hubungan antara neurolinguistik dengan penyakit afasia
ii. Aspek-aspek lain berkaitan dengan neurolinguistik
seumpamanya.
i. Maksud linguistik am
ii. Contoh linguistik am yang terdapat dalam bahasa Melayu
iii. Sila hurai secara am bidang fonetik dan fonologi bahasa Melayu.
i. Ciri-ciri linguistik am
ii. Contoh ciri-ciri linguistik am yang terdapat dalam bahasa Melayu seperti
huraian secara umum tentang bunyi-bunyi bahasa, sistem fonem,
pembentukan suku kata, kata, kata, frasa, klausa, ayat dan seumpamanya
seumpamanya.
1.15 Bagi soalan ini, anda perlu:
i. Menerangkan maksud linguistik terapan
ii. Menghuraikan kegunaan linguistik terapan dan seumpamanya, khususnya
dalam pengajaran bahasa
seumpamanya.
18

i. Menghuraikan maksud linguistik terapan
ii. Menjelaskan bagaimanakah linguistik terapan dimanfaatkan dalam
pengajaran bahasa
iii. Memberikan contoh buku teks yang mengandungi linguistik terapan
seumpamanya.
i. Memberikan definisi mengenai psikolinguistik
ii. Menyatakan nama tokoh-tokoh psikolinguistik
iii. Memberikan nama tokoh-tokoh bahasa Bahasa Melayu
seumpamanya.
1.18 Untuk menjawab soalan ini:
i. Anda perlu menjelaskan jenis-jenis bahasa yang kerap digunakan oleh
penutur tertentu
ii. Anda perlu mengenal pasti bahasa-bahasa yang lazim digunakan oleh
murid-murid tertentu pada peringkat-peringkat umur tertentu
seumpamanya.
1.19 Untuk menjawab soalan ini, anda perlu:
i. Memberikan pelbagai cabang linguistik yang anda tahu
ii. Menghuraikan dengan lebih lanjut setiap cabang linguistik tersebut
iii. Menyertakan tokoh-tokoh linguistik dan aliran mereka
seumpamanya.
i. Berikan maksud linguistik fungsional
ii. Menjelaskan aspek-aspek yang dicakupi oleh linguistik fungsional
iii. Sertakan nama tokoh-tokoh linguistik fungsional
seumpamanya.
19

i. Berikan maksud linguistik sinkronis
ii. Berikan maksud linguistik diakronis
iii. Mengenal pasti perbezaan antara linguistik sinkronis dengan linguistik
diakronis
seumpamanya.
1.22 Untuk menjawab soalan ini, huraian anda perlu meliputi:
i. Maksud tatabahasa transformatif generatif
ii. Noam Chomsky dan seumpamanya
iii. Ciri-ciri tatabahasa transformatif generatif
seumpamanya.
i. Berikan maksud rumus struktur frasa
ii. Berikan maksud rumus transformasi
iii. Berikan contoh-contohnya sekali
seumpamanya.
1.24 Untuk menjawab soalan ini, huraian anda perlu:
i. Menyatakan semua cabang linguistik yang anda tahu
ii. Berikan penjelasan ringkas bagi setiap cabang linguistik tersebut
iii. Sertakan contoh-contohnya sekali.
1.25 Untuk menjawab soalan ini:
i. Saya yakin anda pasti dapat menjelaskan kepentingan ilmu linguistik
kepada guru, termasuklah membantu mengajar sebutan kepada
murid-murid
ii. Memahirkan murid-murid dengan sistem ejaan baharu
iii. Memahirkan guru-guru menghuraikan bidang-bidang bahasa kepada
murid-murid termasuklah frasa dan ayat
1.26 Untuk menjawab soalan ini, anda perlulah:
i. Menghuraikan segala aspek perubahan dan perkembangan bahasa
Melayu sebelum merdeka, selepas merdeka dan bahasa Melayu terkini
ii. Sila sertakan contoh-contohnya sekali.
20
Rujukan
Abdul Hamid Mahmood (1995). Ejaan bahasa Melayu terkini. Masa Enterprise.
Abdul Hamid Mahmood (2002). Guru dan bahasa Melayu. Kuala Lumpur: City
Reprographic Services.
Abdul Hamid Mahmood dan Nurfarah Lo Abdullah (2007). Linguistik fonetik dan
fonologi bahasa Melayu. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd.
Abdullah Hassan (1993). Linguistik am untuk guru Bahasa Malaysia. Petaling
Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd.
Alias Mohammad Yatim (1992). Fonetik dan fonologi suatu tinjauan. Kulim:
Penerbit Sarlis.
Arbak Othman (1983). Permulaan ilmu linguistik. Kuala Lumpur: Sarjana
Enterprise.
Ashby, P. (1995). Speech sounds. London: Routledge.
Barnhart, C.L. & Barnhart, R.K. (Ed.) (1981). The world book of encyclopedia
volume two. Toronto: World Book Inc.
Bright, W. (Ed) (1992). International encyclopedia of linguistics. New York: Oxford
University Press.
21
FONETIK DAN FONOLOGI / 2
Unit
2
FONETIK DAN FONOLOGI
HASIL PEMBELAJARAN
i.
membezakan kajian fonetik dan fonologi bahasa Melayu,
ii.
menjelaskan aspek kajian fonetik artikulasi, akustik dan
fonetik auditori,
iii. menganalisis bunyi bahasa, bukan bunyi bahasa, bunyi
bersuara dan bukan bunyi bersuara,
iv. mengetahui alat-alat artikulasi dan fungsinya dalam
penghasilan bunyi bahasa Melayu.
Pengenalan
Unit ini membincangkan hal tentang konsep Fonetik dan Fonologi bahasa Melayu
serta aspek kajiannya. Unit ini juga menjelaskan hal tentang bunyi bahasa, bukan
bunyi bahasa, bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara serta menerangkan alatalat artikulasi dan fungsinya dalam penghasilan bunyi bahasa Melayu.
Apakah yang Dimaksudkan dengan Bunyi?

Bunyi ialah kesan yang didengar oleh telinga yang berlaku apabila udara daripada
paru-paru keluar melalui pita suara ke rongga tekak, kemudian terus keluar ke
rongga mulut atau rongga hidung. Semasa udara keluar melalui rongga tekak dan
22
rongga mulut atau rongga hidung, udara mungkin mengalami gangguan atau
sekatan atau mungkin tidak. Udara yang keluar dalam bentuk gelombang itu
mengenai bahagian gegendang telinga dan terhasillah bunyi.
Tahukah Anda Pengertian Fonetik?

Bunyi bahasa dikaji dalam bidang fonetik. Berikut diberikan beberapa definisi
atau pengertian serta pendapat tentang fonetik:
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
Dalam The World Book of Dictionary (C.L. Barnhart & R.K. Barnhart,
1981:1566), fonetik dikatakan the body of speech sounds of any one
language, and their relation to one another.
Kamus Linguistik (Harimurti Kridalaksana, 1984:51) memberikan
definisi fonetik sebagai ilmu yang menyelidiki penghasilan,
penyampaian dan penerimaan bunyi bahasa.
Marsono dalam bukunya, Fonetik (1986:1) mendefinisikan fonetik
sebagai ilmu yang menyelidiki bunyi-bunyi bahasa tanpa melihat
fungsi bunyi itu sebagai pembeda makna dalam sesuatu bahasa.
W. Bright (1992:194) dalam International Encyclopedia of Linguistics
menghuraikan fonetik sebagai the study of the physical
characteristics of human speech sounds.
Abdullah Hassan (1993:40) memberikan definisi fonetik sebagai
fonetik mengkaji bunyi bahasa dari segi penyebutan, pendengaran
atau sifatnya ... Fonetik amnya ialah pengkajian terhadap unsur-unsur
dalam bentuk bunyi.
The Penguin Dictionary (2004:1046) menjelaskan fonetik sebagai the
study and classification of speech sounds.
Menurut Kamus Dewan (2005:354), fonetik ialah ilmu bahasa
(linguistik) yang berkaitan dengan penyebutan kata dan lambang
yang menunjukkan sebutannya.
23
2.1 Berikan definisi fonetik menurut tokoh

yang anda tahu.
2.2 Rumuskan konsep fonetik berdasarkan
definisi yang telah diberikan oleh tokohtokoh di atas.
Tahukah Anda Pengertian Fonologi?

Bunyi-bunyi bahasa yang mempunyai sistem atau peraturan pula dikaji dalam
bidang fonologi. Antara definisi atau pengertian serta pandangan tentang fonologi
adalah seperti yang berikut:
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
F. Parker (1974:112) memberikan pengertian fonologi sebagai ...

suatu bidang yang mengkaji sesuatu bahasa, iaitu rumus-rumus yang
menentukan sebutan.
Kamus Linguistik (Harimurti Kridalaksana, 1984:61) memberikan
definisi fonologi sebagai bidang dalam linguistik yang menyelidiki
bunyi-bunyi bahasa mengikut fungsinya.
Dalam World Book of Dictionary (C.L. Barnhart & R.K. Barnhart,
1981:1567), fonologi didefinisikan sebagai the systems of sounds
used in a language.
Abdullah Hassan dalam bukunya, Linguistik Am untuk Guru Bahasa
Malaysia (1993:40) menyatakan bahawa fonologi mengkaji bunyibunyi yang berfungsi dalam sesuatu bahasa itu.
Menurut J. Clark dan C. Yallop (1995:5) phonology is concerned with
the organization of speech within specific languages.
P. Roach dalam bukunya Phonetics, menjelaskan fonologi sebagai
the study of the distinctive sound units of a language, the patterns
they form, and the rules which regulate their use (2001:111).
Fonologi dalam The Penguin Dictionary (2004:1045) ditakrifkan
sebagai the study of the sound systems of a language.
24
2.3 Jelaskan konsep fonologi berdasarkan

pandangan tokoh yang anda tahu.
2.4 Bezakan konsep antara fonetik dengan
fonologi.
Tahukah Anda Konsep Fonetik dan Fonologi

dalam Bahasa Melayu?
Berdasarkan pelbagai definisi dan pengertian daripada beberapa buah kamus dan
ensiklopedia serta berdasarkan pandangan dan pendapat yang diberikan oleh
beberapa orang sarjana bahasa tentang fonetik dan fonologi, dapat kita rumuskan
bahawa fonetik mengkaji bunyi-bunyi bahasa yang dituturkan oleh manusia, iaitu
mengkaji bunyi-bunyi bahasa dari segi cara pengeluarannya, daerah
pengeluarannya dan alat-alat pengucapan yang terlibat dalam menghasilkan
bunyi-bunyi bahasa.
Dalam bidang fonetik, terdapat tiga aspek kajian yang dilakukan, iaitu:
(i)
fonetik artikulasi
(ii)
fonetik akustik
(iii)
fonetik auditori
Fonetik artikulasi mengkaji bagaimana bunyi-bunyi bahasa itu dikeluarkan
oleh alat-alat artikulasi. Fonetik akustik pula mengkaji sifat bunyi itu sendiri, iaitu
bagaimana gelombang udara dari paru-paru mengalami perubahan yang
disebabkan oleh gangguan yang dibuat oleh alat artikulasi seperti pita suara, lidah,
bibir dan sebagainya (lihat rajah 2.1 bentuk gelombang akustik). Fonetik
auditori pula merupakan kajian yang berkaitan dengan pendengaran terhadap
bunyi-bunyi yang dihasilkan supaya bunyi-bunyi itu dapat diperturunkan ke dalam
lambang-lambang yang tepat.
25
Rajah 2.1: Bentuk gelombang akustik bagi perkataan bahasa

Inggeris see /si:/ (Sumber: P. Roach, 2001:40)
Fonologi pula dapat disimpulkan sebagai kajian terhadap fungsi-fungsi bunyi

bahasa. Maksudnya bidang fonologi menentukan sistem bunyi satu-satu bahasa
dengan berdasarkan jenis-jenis bunyi sama ada bunyi itu distingtif (membezakan
makna) atau tidak distingtif (tidak membezakan makna). Matlamat akhir bidang
fonologi ialah menentukan sistem bunyi atau menentukan huruf-huruf atau fonemfonem tertentu yang seterusnya mewujudkan sistem ejaan bagi sesuatu bahasa.
Oleh itu, apakah yang dimaksudkan dengan Fonetik dan Fonologi Bahasa
Melayu? Fonetik dan fonologi bahasa Melayu ialah bidang pengajian yang
melibatkan pengkajian terhadap bunyi-bunyi bahasa dan fungsi-fungsi bunyi
bahasa dalam bahasa Melayu. Kajian fonetik dan fonologi bahasa Melayu
meliputi bidang bagaimana bunyi-bunyi bahasa Melayu itu dihasilkan atau
dituturkan, misalnya bagaimanakah bunyi-bunyi vokal dan konsonan serta
diftong dalam bahasa Melayu itu dihasilkan. Apakah alat-alat artikulasi yang
terlibat dan daerah mana pada alat artikulasi yang berperanan dalam
menghasilkan bunyi-bunyi bahasa dalam bahasa Melayu. Misalnya, bagaimanakah
cara menghasilkan bunyi vokal hadapan, vokal belakang, dan vokal tengah
dalam bahasa Melayu. Dalam bidang ini, juga turut dikaji pelbagai jenis bunyi
konsonan dalam bahasa Melayu seperti konsonan letupan, letusan, geseran,
sengau, separuh vokal dan seumpamanya. Bidang ini turut mengkaji jenis-jenis
diftong seperti diftong au, ai dan oi dalam bahasa Melayu (Abdul Hamid
Mahmood, 2002:198).
26
2.5 Bincangkan aspek-aspek kajian bidang

fonetik; fonetik artikulasi, fonetik akustik
dan fonetik auditori.
Tahukah Anda Bunyi Bahasa dan Bukan Bunyi Bahasa?

Dalam kehidupan, manusia menyedut udara setiap hari. Udara merupakan
sumber tenaga utama dalam penghasilan bunyi bahasa. Udara disedut ke dalam
paru-paru dan dihembuskan keluar bersama-sama waktu kita sedang bernafas.
Udara yang dihembuskan (atau dihirup untuk sebahagian kecil bunyi bahasa) itu,
kemudian mendapat halangan atau gangguan di berbagai-bagai tempat alat
artikulasi dengan berbagai-bagai cara sehingga terjadilah bunyi-bunyi bahasa.
Tempat atau alat artikulasi yang dilalui, antaranya ialah batang tenggorok, pangkal
tenggorok, kerongkong, rongga mulut, rongga hidung atau rongga hidung
bersama-sama dengan alat yang lain. Pada waktu udara mengalir keluar, pita
suara boleh berada dalam keadaan terbuka atau tertutup. Jika pita suara itu
terbuka, udara dapat keluar bagi menghasilkan bunyi-bunyi tidak bersuara. Jika
pita suara itu tertutup, udara yang keluar dengan kuat akan menggegarkan pita
suara, maka lahirlah bunyi-bunyi bersuara seperti bunyi vokal. Jika udara
mengalami gangguan atau himpitan, maka bunyi-bunyi yang dihasilkan merupakan
bunyi-bunyi konsonan. Bunyi bahasa tidak akan terjadi sekiranya tiada halangan
atau gangguan pada alat artikulasi seperti dalam bernafas.
Bunyi bahasa ialah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi manusia yang
digunakan dalam pertuturan. Bunyi yang bukan bunyi bahasa pula merupakan
bunyi yang mungkin dihasilkan oleh alat artikulasi, tetapi tidak digunakan dalam
pertuturan, misalnya bunyi batuk, bunyi siulan, bunyi sendawa, bunyi dehem, bunyi
berdengkur dan seumpamanya. Bunyi-bunyi yang dihasilkan oleh alat yang bukan
alat artikulasi seperti bunyi lipatan jari, tepuk tangan dan seumpamanya juga
bukan bunyi bahasa. Rajah 2.2 yang berikut menunjukkan proses penghasilan
bunyi.
27
Proses oral
Proses sebutan
(artikulasi)
Proses penghasilan
bunyi (fonasi)
Proses pengaliran
udara (menghembus
dan menghirup)
paru-paru
Rajah 2.2: Proses Penghasilan Bunyi

(Sumber: B.William, 1992:195)
2.6 Dengan menyertakan gambar rajah,

terangkan proses-proses yang terlibat
dalam penghasilan bunyi.
2.7 Apakah yang dimaksudkan dengan
bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa?
2.8 Berikan lima contoh bunyi bahasa dan
bukan bunyi bahasa.
28
Apakah Alat Artikulasi?

Seperti yang diterangkan bahawa bunyi bahasa terjadi jika udara mengalami
halangan atau gangguan pada alat-alat artikulasi. Secara terperinci, bahagianbahagian anggota tubuh yang ikut membentuk bunyi, baik secara langsung
ataupun tidak langsung ialah alat artikulasi. Alat artikulasi atau disebut juga
artikulator yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa terdiri daripada
yang berikut:
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)
(18)
(19)
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)
Paru-paru (lungs)
Batang tenggorok (trachea)
Pangkal tenggorok (larynx)
Pita suara (vocal cords)
Krikoid (cricoid)
Tiroid (thyroid) atau halkum
Aritenoid (arythenoids)
Dinding rongga kerongkongan (wall of pharynx)
Epiglotis (epiglottis)
Akar lidah (root of tongue)
Akar lidah, lidah belakang, pangkal lidah (hump, back of tongue, dorsum)
Tengah lidah (middle of the tongue, medium)
Daun lidah (blade of the tongue, laminal)
Hujung lidah (tip of the tongue, apex)
Anak tekak (uvula)
Langit-langit lembut (soft palate, velum)
Langit-langit keras (hard palate, palatum)
Gusi dalam, gusi belakang, ceruk gigi, lengkung kaki gigi (alveola,
alveolum)
Gigi atas (upper teeth, denia)
Gigi bawah (lower teeth, denta)
Bibir atas (upper lip, labia)
Bibir bawah (lower lip, labia)
Mulut (mouth)
Rongga mulut (oral cavity, mouth cavity)
Rongga hidung (nose cavity, nasal cavity)
29
18
17
19
16
25
15
12
21
23
22
24
10
20
13
14
11
7
55
Rajah 2.3: Alat-alat Artikulasi
30
Tahukah Anda Fungsi Alat Artikulasi?

Setelah kita mengenali pelbagai jenis alat artikulasi yang berperanan dalam
penghasilan bunyi-bunyi bahasa, sekarang kita meneliti dengan terperinci fungsifungsi alat artikulasi tersebut:
Paru-paru
Fungsi utama paru-paru adalah untuk pernafasan. Bernafas pada dasarnya ialah
mengalirkan udara ke dalam paru-paru. Proses ini disebut menarik nafas dan
mengeluarkan udara yang telah kotor. Proses ini disebut menghembuskan nafas.
Udara yang mengandungi O2 (oksigen) akan mengalir ke paru-paru jika
tekanan udara luar lebih besar daripada tekanan udara dalam paru-paru.
Berkurangnya tekanan udara dalam paru-paru kerana adanya pembesaran
ruangan, begitu pula sebaliknya. Udara akan mengalir keluar dari paru-paru hanya
apabila tekanan udara yang ada di dalam paru-paru lebih besar daripada tekanan
udara yang ada di luar, sehingga memungkinkan CO2 (gas karbon dioksida)
mengalir ke luar.
Selama manusia masih hidup, proses mengembang (pembesaran ruangan
paru-paru) dan mengempis (pengecilan ruangan paru-paru)nya paru-paru yang
dikerjakan oleh otot-otot paru-paru, otot perut dan rongga dada berjalan terus
secara teratur. Arus udara yang dari paru-paru inilah yang menjadi sumber syarat
mutlak terjadinya bunyi (K.L. Pike, 1947:4; B. Malmberg, 1963:21-22).
Epiglotis (katup pangkal tenggorok) terletak pada pintu masuk pangkal
tenggorok berfungsi untuk melindungi masuknya makanan atau minuman ke
batang tenggorok. Pada waktu kita menelan makanan dan minuman, epiglotis
menutup batang tenggorok sehingga makanan atau minuman tidak masuk ke
saluran itu. Dalam pembentukan bunyi bahasa, epiglotis ini tidak mempunyai
peranan apa-apa.
Pangkal Tenggorok (Larynx)

Pangkal tenggorok atau laring (larynx) adalah rongga pada hujung pipa
pernafasan. Rongga ini terdiri daripada empat komponen, iaitu (i) tulang rawan
krikoid, (ii) dua tulang rawan aritenoid, (iii) sepasang pita suara dan (iv) tulang
rawan tiroid (B. Malmberg, 1963:22). Tulang rawan krikoid berbentuk seperti
lingkaran sebagai tumpuannya terletak di belakang. Dua tulang rawan aritenoid
31
bentuknya kecil seperti piramid terletak di atas rawan krikoid. Sistem otot aritenoid
dapat bergerak mengatur gerakan pada sepasang pita suara. Pita suara
bahagian muka terkait pada tulang rawan tiroid, sedangkan bahagian belakang
pada tulang rawan aritenoid. Sepasang pita suara dapat membuka lebar,
membuka, menutup dan menutup rapat. Fungsi utama pita suara ini adalah
sebagai pintu klep yang mengatur pengawasan arus udara antara paru-paru
dengan mulut atau hidung. Tulang rawan tiroid atau halkum yang dapat dilihat
berbentuk menonjol pada kaum laki-laki sebenarnya tidak begitu mempunyai
peranan yang bererti dalam pembentukan bunyi bahasa.
Tiroid (lekum)
Aritenoid
Krikoid
Keterangan:
Garis putus dengan titik menarik nafas
Garis agak tebal bernafas biasa (normal)
Garis tipis di tengah fonasi
Garis putus melengkung di bawah pergerakan arah aritenoid
Rajah 2.4: Proses Menutup dan Membukanya Glotis
(Sumber: B. Malmberg, 1963:25)
Dengan peristiwa membuka dan menutupnya pita suara, maka terbentuklah

suatu celah atau ruang di antara sepasang pita suara. Celah itu disebut glotis.
Sehubungan dengan terjadinya bunyi dan pernafasan, maka glotis biasa
dibezakan atas empat posisi, iaitu dalam keadaan: terbuka lebar, terbuka, tertutup
dan tertutup rapat. Glotis dalam keadaan terbuka lebar terjadi apabila kita
bernafas secara normal. Glotis dalam keadaan terbuka dalam menghasilkan bunyi
tak bersuara; sedang dalam keadaan tertutup, sehingga memungkinkan arus
udara yang mengalir menggetarkan pita suara pada waktu menghasilkan bunyi
32
bersuara. Proses menggetarnya pita suara itu sendiri disebut fonasi (phonation)
(B. Malmberg, 1963:23-25; P. Ladefoged, 1973:7-22). Yang terakhir, keadaannya
tertutup rapat, iaitu dengan menghasilkan bunyi hamzah. Rajah 2.5 yang berikut
dapat memperjelas huraian ini.
1
1
2
tulang
rawan
aritenoid
tulang
rawan
aritenoid
Pita suara terbuka dalam

menghasilkan bunyi tak bersuara
Pita suara terbuka lebar

dalam bernafas normal
1
1
tulang
rawan
aritenoid
tulang
rawan
aritenoid
Pita suara tertutup

dalam menghasilkan
bunyi bersuara
Pita suara tertutup rapat

dalam menghasilkan bunyi
hamzah
Keterangan:
1 - pita suara (celah, ruang, lubang pita suara)
2 - glotis (garis tempat pertemuan pita suara)
Rajah 2.5 : Keadaan Pita Suara & Glotis ketika Menghasilkan Bunyi
(Sumber: P. Ladefoged, 1973:6)
33
Rongga Kerongkongan (Pharynx)

Rongga kerongkongan atau faring (pharynx) ialah rongga yang terletak di antara
pangkal tenggorok dengan rongga mulut dan rongga hidung. Fungsi utamanya
adalah sebagai saluran makanan dan minuman. Dalam pembentukan bunyi
bahasa, peranannya terutama hanyalah sebagai tabung udara yang akan ikut
bergetar apabila pita suara bergetar. Bunyi bahasa yang dihasilkan oleh faring
disebut bunyi faringal (Bloch & George, L. Trager, 1942:16). Bunyi sebegini
terdapat dalam bahasa Arab dan Hebrew (M. Davenport & S.J. Hannahs,
1998:13).
Langit-langit Lembut (Soft Palate, Velum)

Langit-langit lembut (velum), iaitu bahagian lembut selepas langit-langit keras,
beserta bahagian hujungnya yang disebut anak tekak (uvula) dapat turun naik
sedemikian rupa. Dalam keadaan bernafas normal, langit-langit lunak beserta
hujung anak tekak menurun, sehingga udara dapat keluar masuk melalui rongga
hidung. Demikian pula pada waktu terbentuknya bunyi nasal. Dalam kebanyakan
pembentukan bunyi bahasa, iaitu bunyi non-nasal atau pada waktu kita menguap,
langit-langit lembut beserta anak tekaknya terangkat ke atas menutup rongga
hidung. Bunyi bahasa yang dihasilkan oleh langit-langit lembut ini disebut bunyi
velar. Dalam pembentukan bunyi, ia sebagai artikulator pasif, sedangkan
artikulator (aktif)nya ialah pangkal lidah. Bunyi yang dibentuk oleh pangkal lidah
(dorsum) disebut dorsal (Bloch & George L. Trager, 1942:16). Gabungan keduaduanya menjadi dorso-velar. Untuk bunyi yang dihasilkan dengan halangan anak
tekak (uvula) disebut bunyi anak tekak atau uvular.
Langit-langit Keras (Hard Palate, Palatum)

Langit-langit keras merupakan bahagian bertulang selepas gusi yang pada
bahagian depan langit-langit itu melengkung cekung ke atas dan bahagian
belakang berakhir dengan bahagian yang terasa lembut apabila diraba. Dalam
pembentukan bunyi bahasa, langit-langit keras ini sebagai artikulator pasif,
sedangkan artikulator aktifnya adalah hujung lidah atau tengah lidah. Bunyi yang
dihasilkan oleh langit-langit keras (palatum) disebut palatal (Bloch & George L.
Trager, 1942:15). Bunyi yang dihasilkan oleh hujung lidah (apex) disebut apikal
dan bunyi yang dihasilkan dengan halangan tengah lidah (medium) disebut medial.
Gabungan yang pertama menjadi apikopalatal sedangkan gabungan yang kedua
menjadi medio-palatal.
34
Gusi Dalam (Alveola, Alveolum)

Gusi dalam (gusi belakang, ceruk gigi, lengkung kaki gigi, lekuk gigi) adalah
bahagian gusi tempat letak akar gigi depan atas bahagian belakang, terletak tepat
di atas serta di belakang gigi yang melengkung ke dalam menghadap lidah.
Dalam pembentukan bunyi bahasa, gusi ini sebagai artikulator pasif sedang
artikulator aktifnya adalah hujung lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh gusi (alveola,
alveolum) disebut bunyi alveolar atau bunyi gusi. Bunyi yang dihasilkan oleh
halangan hujung lidah pada gusi disebut bunyi apiko-alveolar. Selain itu, dapat
juga gusi bekerjasama dengan daun lidah sebagai artikulator aktifnya. Bunyi yang
dihasilkan oleh daun lidah (lamina) disebut bunyi laminal. Gabungan keduaduanya menjadi bunyi lamino-alveolar.
Gigi (Teeth Denta)

Gigi terbahagi menjadi dua, iaitu gigi bawah dan atas. Walaupun gigi bawah dapat
digerakkan ke bawah dan ke atas namun dalam pembentukan bunyi bahasa tidak
banyak berperanan, hanya bersifat membantu sahaja. Yang berfungsi penuh
sebagai artikulator atau dasar artikulasi adalah gigi atas bekerjasama dengan bibir
bawah atau hujung lidah. Bunyi yang dihasilkan oleh gigi (denta) disebut bunyi
dental. Bunyi yang dihasilkan oleh bibir (labia) disebut bunyi labial. Bunyi yang
dihasilkan oleh halangan gigi atas dengan bibir bawah disebut bunyi labio-dental
dan yang dihasilkan oleh halangan gigi atas dengan hujung lidah disebut bunyi
apiko-dental. Fungsi utama gigi untuk mengunyah. Contoh-contoh bunyi yang
dihasilkan oleh gigi ialah [] seperti dalam perkataan hadith [hadi].
Bibir (Lip, Labia)

Bibir terbahagi menjadi dua, iaitu bibir bawah dan atas. Fungsi utama kedua-dua
bibir adalah sebagai pintu penjaga rongga mulut. Dalam pembentukan bunyi
bahasa, bibir adalah sebagai artikulator pasif bekerjasama dengan bibir bawah
sebagai artikulator aktifnya. Dapat juga bibir bawah sebagai artikulator aktif itu
bekerjasama dengan gigi atas, hasilnya ialah bunyi labio-dental. Contoh-contoh
bunyi yang dihasilkan oleh bibir ialah bunyi fonem [p], [b], [w], [m] dan bunyi labio
dental, [f] dan [v].
35
Lidah (Tongue)
Fungsi utama lidah adalah sebagai alat perasa dan untuk memindahkan makanan
yang akan atau sudah dikunyah. Dalam pembentukan bunyi bahasa, lidah sebagai
artikulator aktif mempunyai peranan yang amat penting. Lidah dapat dibahagi
kepada lima bahagian, iaitu akar lidah (root), pangkal lidah (dorsum), tengah lidah
(medium), daun lidah (lamina) dan hujung lidah (apex). Akar lidah bekerjasama
dengan rongga kerongkongan menghasilkan bunyi dorso-velar. Tengah lidah
bekerjasama dengan langit-langit keras menghasilkan bunyi seperti [, , y].
Hujung lidah bekerjasama dengan langit-langit keras menghasilkan bunyi seperti
[l]. Selain itu, hujung lidah boleh bekerjasama dengan gigi atas untuk
menghasilkan bunyi [] seperti dalam perkataan mithal [mial], juga dengan gusi
untuk menghasilkan bunyi [t, s], seperti dalam perkataan [tadi] dan [sapu].
2.9
Namakan alat-alat artikulasi dalam

rajah di bawah.
36
xi
vii
viii
ii
xii
iii
iv
ix
vi
v
x
Apakah Bunyi Bersuara dan Bunyi Tidak Bersuara?

Bunyi bersuara dan bunyi tidak bersuara ini mempunyai kaitan dengan keadaan
pita suara seperti yang digambarkan dalam rajah 2.6 yang berikut:
37
(a)
(b)
(d)
(c)
Rajah 2.6: Keadaan pita suara (glotis) ketika:

(a) tertutup, (b) terbuka untuk bunyi bersuara,
(c) terbuka untuk bunyi bisikan, (d) proses getaran
(Sumber: J. Laver, 1993:188)
Sekiranya pita suara (glotis) itu tertutup rapat sewaktu udara keluar
melaluinya, maka berlakulah getaran pada pita suara dan bunyi yang dihasilkan
ialah bunyi bersuara. Contohnya, bunyi [b], [d], [g] dan bunyi-bunyi vokal.
38
Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa

getaran pada pita suara (Sumber: P. Ladefoged, 2006: 183)
Sebaliknya, jika pita suara (glotis) itu direnggangkan (terbuka) sewaktu udara
keluar melaluinya, maka getaran pada pita suara tidak berlaku dan bunyi yang
dihasilkan ialah bunyi tidak bersuara. Contohnya, bunyi [p], [t], [k], [f], [s] dan
seumpamanya.
2.10 Dengan memberikan contoh-contoh yang

sesuai, huraikan perbezaan bunyi
bersuara dan bunyi tidak bersuara.
39

2.1 Bagi soalan ini, jawapan anda harus mencakupi aspek-aspek berikut:
i. Definisi fonetik
ii. Berikan pendapat C.L. Barnhart & R.K. Barnhart dalam The World Book of
Dictionary
iii. Definisi yang diberikan oleh Harimurti Kridalaksana
iv. Definisi yang diberikan oleh Marsono dalam bukunya, Fonetik (1986)
v. Definisi yang diberikan oleh W. Bright (1992)
vi. Definisi yang diberikan oleh Abdullah Hassan (1993)
vii. Definisi yang diberikan oleh Menurut Kamus Dewan.
i. Memberikan beberapa definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh yang
berlainan tentang ilmu fonetik
ii. Berdasarkan definisi oleh pelbagai tokoh tersebut, sila buat rumusan anda
sendiri terhadap ilmu fonetik.
i. Memberikan beberapa definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh yang
berlainan tentang ilmu fonologi
ii. Berdasarkan definisi oleh pelbagai tokoh tersebut, sila buat rumusan anda
sendiri terhadap ilmu fonologi.
2.4 Bagi menjawab soalan ini, jawapan anda harus boleh:
i.
Menjelaskan perbezaan antara fonetik dan fonologi
ii. Fonetik mengkaji bunyi-bunyi bahasa seperti bunyi vokal, konsonan, dll
iii. Fonologi mengkaji sistem bunyi bahasa, iaitu menentukan fonem-fonem
yang distingtif
iv. Anda juga harus membincangkan bagaimana fonem tersebut berperanan
membentuk suku kata dalam bahasa Melayu, dll.
2.5 Untuk menjawab soalan ini, anda harus boleh:
i.
Memberikan penjelasan tentang jenis-jenis aspek fonetik bahasa Melayu
ii. Sila beri keterangan tentang fonetik artikulasi
iii. Sila beri keterangan tentang fonetik akustik
iv. Sila beri keterangan tentang fonetik auditori.
40
2.6 Soalan ini memerlukan anda:

i. Melukis gambar rajah alat artikulasi yang terlibat dalam proses
penghasilan bunyi
ii. Menerangkan proses oral, proses sebutan (artikulasi), proses penghasilan
bunyi (fonasi), proses pengaliran udara (menghembus dan menghisap)
dan paru-paru.
i. Menerangkan bunyi-bunyi yang dikatakan bunyi bahasa dan bunyi yang
bukan bunyi bahasa
ii. Berikan juga ciri-ciri bunyi bahasa dan bukan bunyi bahasa.
i. Memberikan contoh-contoh bunyi bahasa seperti bunyi vokal, konsonan,
diftong, vokal rangkap dan bunyi suku kata
ii. Contoh bukan bunyi bahasa termasuklah bunyi kentut, bunyi batuk,
berdehem, lipat jari, dll.
2.9 Untuk jawapan soalan ini, anda perlu:
i. Memerhatikan semua alat artikulasi yang terlibat dalam penyebutan
bunyi bahasa
ii. Sila berikan nama setiap alat artikulasi tersebut.
2.10 Untuk jawapan soalan ini, anda perlu:
i. Perlu membezakan antara bunyi bersuara dan bukan bunyi bersuara
ii. Sila berikan lima (5) contoh bagi bunyi bersuara dan bukan bunyi
bersuara yang meliputi bunyi vokal dan konsonan.
41
Rujukan
Abdullah Hassan (1993). Linguistik am untuk guru Bahasa Malaysia. Petaling Jaya:
Fajar Bakti Sdn. Bhd.
Alias Mohammad Yatim (1992). Fonetik dan fonologi suatu tinjauan. Kulim:
Penerbit Sarlis.
Arbak Othman (1983). Permulaan ilmu linguistik. Kuala Lumpur: Sarjana
Enterprise.
University Press.
Clark, J. & Yallop, C. (1995). An introduction to phonetics and phonology (second
edition). USA: Blackewell.
Crystal, D. (1986). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Oxford: Basil
Blackwell Ltd.
Davenport, M. & Hannahs, S.J. (1998). Introducing phonetics & phonology.
Auckland: Arnold.
Gleason, H.A. (1955). An introduction to descriptive linguistics. New York: Holt,
Rinehart & Winston.
Harimurti Kridalaksana (1983). Kamus linguistik. Jakarta: Penerbit P.T. Gramedia
Jakarta.
42
Hymes, D. (1966). Linguistics and Language Planning. Dalam Brigth (Ed.).

Sociolinguistics.
Indirawati Zahid & Mardian Shah Omar (2006). Fonetik dan fonologi siri
pengajaran dan pembelajaran bahasa Melayu. Kuala Lumpur: PTS
Professional.
Istilah linguistik Bahasa Inggeris Bahasa Malaysia, Bahasa Malaysia Bahasa
Inggeris. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, 1991.
Jones, D. (1958). An outline of English phonetics. London: Heffer.
Kamus Dewan Edisi Keempat (2005). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Ladefoged, P. (1973). Preliminaries to linguistic phonetics. Chicago: University of
Chicago Press.
Ladefoged, P. (1993). A course in phonetics (3rd. Ed). New York: Harcourt, Brace
and Jovanovich.
Ladefoged, P. (2005). Vowels and consonants (second edition). Australia:
Blackwell Publishing.
Ladefoged, P. (2006). A course in phonetics (fifth edition). Boston, MA: Thomson
Wadsworth.
Laver, J. (1993). Principles of phonetics. New York: Cambridge University Press.
Lutfi Abas (1985). Linguistik deskriptif, nahu bahasa Melayu. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Lyons, J. (1981). Noam Chomsky. New York: Penguin Modern Master University
Press.
Malmberg, B. (1963). Phonetics. New York: Denver.
Mangantar Simanjuntak (1991). Neurolinguistik dan Afasiologi: Satu kewujudan
kerjasama yang saling menguntungkan. Dewan Bahasa, 35(2). Kuala Lumpur:
Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University
Press.
43
Martin, J.B. & Rahilly, J. (1999). Phonetics the science of speech. London: Arnold.
Mohd. Taib Osman (2004). Budaya dan bahasa Melayu masalah dan harapan.
Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya.
Nor Hashimah Jalaluddin (1998). Asas fonetik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Parker, F. (1974). Linguistik untuk bukan ahli linguistik. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
Pike, K.L. (1947). Phonetics: A critical analysis of phonetic theory and a technique
for the practical description of sounds University of Michigan Press.
Rahmat Sato, H. (1998). Pengenalan fonetik dan fonologi. Kuala Lumpur: Fakulti
Bahasa dan Linguistik, Universiti Malaya.
Roach, P. (2001). Phonetics. United Kingdom: Oxford University Press.
Sudaryanto (1983). Linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.
The Penguin Dictionary (2004). London: Penguin Books.
Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada University
Press.
44
KLASIFIKASI BUNYI BAHASA / 3
Unit
3
KLASIFIKASI BUNYI BAHASA
HASIL PEMBELAJARAN
i.
membezakan bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal,
ii.
membezakan bunyi oral - bunyi nasal,
bunyi keras - bunyi lembut, bunyi panjang - bunyi pendek,
bunyi rangkap - bunyi tunggal, dan
bunyi nyaring - bunyi tidak nyaring,
iii. membezakan bunyi dengan arus udara egresif dan bunyi
dengan arus udara ingresif.
Pengenalan
Unit ini membincangkan hal tentang Klasifikasi Bunyi Bahasa dalam bahasa
Melayu yang mencakupi bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal. Di samping itu,
unit ini juga menyentuh hal tentang bunyi oral dan bunyi nasal, bunyi keras dan
bunyi lembut, bunyi panjang dan bunyi pendek, bunyi rangkap dan bunyi tunggal,
dan bunyi nyaring dengan bunyi tidak nyaring serta bunyi dengan arus udara
egresif dan bunyi dengan arus udara ingresif.
Tahukah Anda Bunyi Vokal?

Secara umum, bunyi bahasa dibahagikan kepada dua golongan; vokal, konsonan
dan semi-konsonan (D. Jones, 1958:12). Perbezaan ini didasarkan pada ada
45
tidaknya halangan atau gangguan (proses artikulasi) pada alat artikulasi.

Bunyi disebut vokal apabila tiada halangan pada alat artikulasi. Arus udara
keluar terus-menerus tanpa sekatan. Halangan untuk bunyi vokal hanya pada pita
suara sahaja. Halangan yang hanya terjadi pada pita suara tidak lazim disebut
artikulasi (J.W.M. Verhaar, 1977:17) kerana vokal dihasilkan dengan halangan
pita suara, maka pita suara bergetar. Pita suara dalam keadaan tertutup, tetapi
tidak rapat sekali. Dengan demikian, semua vokal ialah bunyi bersuara.
3.1 Terangkan bagaimanakah proses penghasilan

bunyi vokal?
Tahukah Anda Bunyi Konsonan?

Bunyi disebut konsonan apabila terjadinya arus udara dihalang atau disekat pada
sebahagian alat artikulasi. Arus udara dihalang semasa bunyi dihasilkan. Proses
halangan pada arus udara ini dapat disertai dengan bergetarnya pita suara. Jika
hal ini terjadi, maka yang terbentuk adalah bunyi konsonan bersuara, misalnya
bunyi [b, d, g, v, z, l] dan lain-lain. Jika artikulasi itu tidak disertai bergetarnya pita
suara, glotis dalam keadaan terbuka, maka bunyi yang dihasilkan adalah
konsonan tak bersuara, misalnya bunyi [p, t, k, f, s] dan seumpamanya.
3.2 Terangkan bagaimanakah proses penghasilan

bunyi konsonan?
3.3 Berikan contoh bunyi-bunyi konsonan
bersuara dan tak bersuara bahasa Melayu.
46
Tahukah Anda Bunyi Semi-Vokal?

Bunyi semi-vokal atau separuh vokal ialah bunyi yang secara praktis termasuk
golongan konsonan, tetapi kerana pada waktu diartikulasikan belum membentuk
konsonan murni, maka bunyi-bunyi itu disebut semi-vokal atau semi-konsonan.
Namun, istilah semi-konsonan jarang dipakai. Misalnya, bunyi [w] bilabial, [w]
labio-dental, masing-masing tempat artikulasinya ialah bibir atas dengan bibir
bawah dan gigi atas dengan bibir bawah.
Cara terbentuknya jika dibandingkan dengan vokal [u] sebagai vokal yang
dihasilkan dengan posisi penutupan sedikit dari posisi bibir yang tertutup bulat itu.
Pembentangan bibir itu tidak sampai terbentang lebar sehingga yang terjadi ialah
bunyi [i], dan penutupan bibir itu pun tidak sampai tertutup sama sekali sehingga
yang terjadi ialah bunyi konsonan, misalnya [p, b, f, v]. Bunyi [y] medio-palatal
tempat artikulasinya adalah tengah lidah dengan langit-langit keras.
Cara terbentuknya jika dibandingkan dengan vokal [i] sebagai vokal yang
dihasilkan dengan posisi lidah paling tinggi, [y] ini terbentuk dengan meninggikan
sedikit tengah lidah dari posisi lidah yang paling tinggi dalam mengucapkan [I].
Tetapi peninggian itu tidak sampai menempel pada langit-langit keras sehingga
yang terjadi ialah konsonan, misalnya, [, , , ].
Bunyi-bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal akan dihuraikan secara lebih
terperinci dalam bahagian-bahagian selanjutnya.
3.4 Apakah yang anda faham tentang bunyi

semi-vokal?
Tahukah Anda Bunyi Nasal dan Bunyi Oral?

Bunyi bahasa dapat dibezakan sebagai bunyi nasal (sengau) dan oral. Perbezaan
ini didasarkan pada keluarnya atau disertainya udara melalui rongga hidung. Jika
udara keluar atau disertai keluarnya udara melalui rongga hidung dengan cara
menurunkan langit-langit lembut beserta hujung anak tekaknya, maka bunyi itu
disebut bunyi nasal atau sengau.
47
Jika tidak demikian, disebabkan langit-langit lembut beserta hujung anak tekak
menaik menutupi rongga hidung sehingga udara hanya melalui rongga mulut
sahaja, maka bunyi yang dihasilkan disebut bunyi oral.
Oleh sebab itu, maka vokal sering dibezakan menjadi vokal nasal dan vokal
oral. Vokal nasal banyak terdapat dalam dialek Kelantan, bahasa Acheh dan
Perancis. Vokal nasal dalam dialek Kelantan dan bahasa Acheh misalnya: [, , ,
]. Vokal nasal dalam bahasa Perancis misalnya: on [], en [] dan [] dalam
matin `pagi [mat]. Konsonan juga dibezakan atas konsonan oral atau non-nasal
seperti: [p, b, k, g, t, d].
3.5 Huraikan perbezaan antara bunyi nasal

dan bunyi oral dengan memberikan
beberapa contoh.
Tahukah Anda Bunyi Keras (Fortes) dan Lembut (Lenes)?

Bunyi bahasa dibezakan atas bunyi keras atau fortis (fortes) dan lembut atau lenis
(lenes). Perbezaan ini didasarkan pada ada tidaknya ketegangan kekuatan arus
udara pada waktu bunyi itu diartikulasikan (B. Malmberg, 1963:51-52). Bunyi
bahasa disebut keras apabila pada waktu diartikulasi disertai ketegangan kekuatan
arus udara. Jika tidak disertai ketegangan kekuatan arus udara disebut bunyi
lembut.
Dalam bahasa Sanskerta, konsonan letupan tak bersuara tanpa aspirasi (k, c,
t, p), beraspirasi (kh, ch, th, ph) dan desis ( , s] adalah konsonan keras
sedangkan konsonan bersuara tanpa aspirasi (g, j, d, d, b) dan beraspirasi (gh, jh,
dh, dh, bh) serta nasal [m, n, , , ] adalah konsonan lembut (Haryati Soebadio,
1964:1-2).
Dalam bahasa Inggeris dan Perancis, bunyi letupan tak bersuara [p, t, k] serta
geseran tak bersuara [f, s, ] adalah keras sedangkan yang bersuara [b, d, g, v,
z, ] adalah lembut. Bunyi-bunyi nasal dan likuida [r, l] serta semi-vokal dalam
48
bahasa-bahasa Eropah selalu lembut (H.A. Gleason, 1955:247-248; B. Malmberg,

1963:52).
Dalam bahasa Indonesia, bunyi letupan tak bersuara [p, t, , k] dan geseran [s]
adalah keras sedangkan letupan bersuara [b, d, , g] dan semi-vokal [w, j] adalah
lembut. Dalam bahasa Jawa, letupan tak bersuara [p, t, t, , k] dan geseran [s]
adalah keras sedangkan bunyi letupan bersuara [ b, d, d, j, g ], nasal [m, n, , ],
likuida [r, l] serta semi-vokal [w, j] adalah lembut. Vokal selain [] adalah lembut.
Demikianlah, maka vokal-vokal [i, e, o, u] seperti terdapat dalam bahasa
Melayu, bahasa Indonesia, Acheh, Gorontalo, Bugis dan Jawa ialah vokal-vokal
keras. Sedangkan [] seperti terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia,
Jawa dan Madura adalah termasuk vokal lembut.

keras dan bunyi lembut?
3.7 Berikan beberapa contoh bunyi keras
dan bunyi lembut dalam bahasa yang
anda tahu.
Tahukah Anda Bunyi Panjang dan Bunyi Pendek?

Bunyi bahasa dibezakan atas dasar bunyi panjang dan pendek (D. Jones,
1958:136). Perbezaan ini berdasarkan pada lamanya bunyi itu diucapkan atau
lamanya bunyi itu diartikulasikan. Vokal dapat dibahagikan atas vokal panjang dan
pendek. Demikian pada konsonannya. Tanda untuk panjang biasanya dengan
tanda garis pendek di atas atau dengan titik dua di sebelah kanan bunyi panjang
itu. Misalnya, [a] panjang ditulis [a:] atau [], [u] panjang ditulis [u:] atau [], [l]
panjang ditulis [l:] atau [] dan sebagainya.
49

panjang dan bunyi pendek?
3.9 Berikan contoh bahasa yang mempunyai
bunyi bahasa yang pendek dan bunyi
bahasa yang panjang.
Tahukah Anda Bunyi Rangkap dan Bunyi Tunggal?

Bunyi dibezakan atas dasar bunyi rangkap (padu, ganda) dan tunggal. Bunyi
rangkap adalah bunyi yang terdiri daripada dua bunyi dan terdapat dalam satu
suku kata. Jika terdapat dalam dua suku kata yang berbeza, bukan bunyi rangkap
melainkan bunyi tunggal saja. Bunyi rangkap vokal yang terdiri daripada satu
vokal penuh dan satu vokal tak selesai disebut diftong sedangkan bunyi tunggal
vokal disebut monoftong. Ciri diftong ialah keadaan posisi lidah dalam
mengucapkan bunyi vokal penuh dan bunyi vokal separuh penuh.
Bunyi rangkap konsonan disebut gugusan konsonan atau konsonan klaster.
Ciri gugusan konsonan atau konsonan klaster ialah cara diartikulasikan atau
tempat artikulasi kedua konsonan itu saling berbeza.
Lebih jauh, diftong
dibezakan lagi atas diftong naik dan diftong turun, iaitu kedua-duanya dihasilkan
secara berbeza.
Diftong naik dihasilkan dengan cara vokal pertama dihasilkan dengan cara
tidak selesai dan vokal kedua dihasilkan sepenuhnya. Contoh, [kuih], [gua],
[buah]. Diftong turun pula dihasilkan dengan cara vokal pertama dihasilkan
sepenuhnya, manakala vokal kedua dihasilkan separuh penuh, seperti dalam
perkataan [amboi], [lambai] dan [tapai]. Diftong naik antaranya terdapat dalam
bahasa Melayu, bahasa Indonesia, Banjar Hulu dan Madura. Diftong naik dalam
bahasa Indonesia ialah [oi, ai] dan [au]. Dalam bahasa Banjar Hulu ialah [ai, au]
dan [ui]. Dalam bahasa Madura ialah [ai, oi] dan [ui]. Dalam ketiga-tiga bahasa ini
tidak ada diftong turun. Dalam bahasa Inggeris, baik diftong naik, mahupun diftong
turun terdapat kedua-duanya. Termasuk diftong naik dalam bahasa ini ialah [ei, i]
dan diftong turun ialah [i, u]. Tentang diftong ini akan dihuraikan lagi secara
terperinci dalam bahagian lain kemudian.
Gugusan konsonan antaranya terdapat dalam bahasa Melayu, bahasa
Indonesia, Aceh, Jawa dan bahasa Inggeris. Contoh gugusan konsonan dalam
bahasa Indonesia, Aceh dan Jawa ialah pr, kr, tr, bl, kl dan sebagainya. Contoh
50
gugusan konsonan dalam bahasa Inggeris ialah [t] dan [d]. Gugusan konsonan
dalam bahasa Melayu banyak dipinjam daripada bahasa Inggeris seperti dalam
perkataan praktik, drama, aktif dan seumpamanya.
3.10 Huraikan perbezaan antara vokal

rangkap dan diftong.
3.11 Dengan memberikan contoh-contoh
yang sesuai, jelaskan perbezaan
diftong naik dan diftong turun.
3.12 Nyatakan sama ada perkataan-perkataan di bawah
merupakan vokal rangkap atau diftong.
i.
ii.
iii.
iv.
v.
lambai
tiup
kalau
landai
tuala
vi.
vii.
viii.
ix.
x.
kaloi
bius
buih
sekoi
tuai
Tahukah Anda Bunyi Nyaring dan Tidak Nyaring?

Bunyi dibezakan kepada bunyi nyaring (lantang) dan tidak nyaring pada waktu
terdengar dengan telinga (B. Malmberg, 1963:66). Jadi, perbezaan bunyi
berdasarkan darjah atau sifat kenyaringan itu, sebenarnya adalah tinjauan menurut
aspek auditoris. Darjah kenyaringan ruang resonansi pada waktu bunyi itu
diucapkan. Makin luas ruang resonansi saluran pengucapan yang digunakan pada
waktu membentuk bunyi bahasa, makin tinggi darjah kenyaringannya. Sebaliknya,
makin sempit ruang resonansinya, makin rendah pula darjah kenyaringannya.
Antara vokal-vokal, maka vokal yang paling tinggi seperti [i], [u] mempunyai
darjah kenyaringan (kelantangan, sonoran) paling rendah kerana ruang
resonansinya pada waktu diucapkan paling sempit jika dibandingkan dengan
vokal-vokal yang lain. Makin ke bawah darjah kenyaringan untuk vokal itu, dari
yang paling rendah sampai kepada yang paling tinggi ialah: vokal tertutup [i, u];
51
vokal semi-tertutup (semi-terbuka) [e, o, , , ]; vokal terbuka [a] (B. Malmberg,

1963:66).
Dibandingkan dengan bunyi vokal, bunyi-bunyi konsonan tidak nyaring bunyi
konsonan terhasil dengan disertai oleh halangan alat artikulasi pada saluran
pengucapan sebagai ruang resonansinya, maka darjah kenyaringannya lebih
rendah. Antara konsonan-konsonan itu sendiri, darjah kenyaringannya juga
berbeza-beza. Konsonan letupan tak bersuara adalah yang paling rendah
kenyaringannya dan yang paling tinggi kenyaringannya adalah konsonan getaran
seperti [r]. Darjah kenyaringan untuk konsonan dari yang paling rendah sampai
yang paling tinggi berturut-turut adalah sebagai berikut: konsonan letupan tak
bersuara [p, t, t, , k]; geseran tak bersuara [f, s] dan sebagainya; letupan bersuara
[b, d, d, g]; geseran bersuara [v, z] dan sebagainya, nasal [m, n, , ]; sisian [l]
dan getaran [r] (B. Malmberg, 1963:66).
Dalam kata, bunyi merupakan puncak kenyaringan adalah bunyi yang darjah
kenyaringannya tinggi, bunyi-bunyi yang demikian disebut bunyi silabik. Bunyi
silabik dapat membentuk suku kata. Dua vokal yang masing-masing mempunyai
darjah kenyaringan tinggi, jika kemudian berdistribusi secara berdekatan, keduaduanya adalah silabik. Dua vokal itu merupakan dua suku kata. Misalnya, dalam
bahasa Indonesia [i-a] dalam kata ia, [a-i] dalam air, [a-u] dalam mau dan
sebagainya. Dalam bahasa Jawa, bunyi [a-i] dalam kata baita `perahu, [a-u]
dalam bausasra `kamus [a-] dalam aeng àjiab dan sebagainya.
Dapat juga terjadi bunyi yang kedua daripada vokal yang berdistribusi
berdekatan itu tidak nyaring. Yang bunyi silabik hanya vokal yang pertama saja,
sedang yang kedua tidak silabik. Jika demikian maka vokal yang kedua tidak
membentuk suku kata, hanyalah merupakan luncuran bunyi saja dari vokal yang
pertama. Bunyi seperti itu disebut diftong. Jadi, diftong pada dasarnya adalah
luncuran dari vokal tunggal ke vokal tunggal yang lain (D. Jones, 1958:22). Pada
prinsipnya semua luncuran itu seperti pemanjangan vokal tunggal saja.
Demikianlah, misalnya diftong dalam bahasa Inggeris [u:, :] boleh diucapkan
sebagai [u:, :].
Dua bunyi vokal yang nyaring yang kedua-duanya silabik yang berdistribusi
berdekatan, jika vokal yang kedua itu waktu diucapkan posisi lidah lebih rendah
daripada yang pertama maka muncullah bunyi pelancar yang tidak nyaring di
antara kedua-dua vokal itu. Bunyi pelancar itu ialah semi-vokal untuk struktur [i-a],
[e-a] ialah [y], untuk [u-a] dan [o-a] ialah [w]. Dalam bahasa Indonesia, misalnya
kata: siang diucapkan [siya], niat diucapkan [nijat], jua diucapkan [uwa], gua
diucapkan [guwa], loak diucapkan [lowa] dan sebagainya. Dalam bahasa Jawa,
52
misalnya: piyara `pelihara, tiyang òrang, kuwat `kuat, buwang `buang, lowah
`sela, keboan `tiruan kebau diucapkan sebagai [kebhowan], sadean `berjualan
diucapkan [sadhejan] dan sebagainya.
Konsonan kerana kenyaringannya yang rendah tidak bersifat silabik dan dalam
keadaan biasa tidak pernah merupakan puncak kenyaringan sehingga tidak dapat
membentuk suku kata tanpa bantuan vokal. Namun, jika ada sebuah konsonan,
sedangkan bunyi yang mendahului atau mengikuti kurang nyaring atau bahkan
tidak nyaring sama sekali dan konsonan itu kebetulan darjat kenyaringannya tinggi
sehingga menjadi puncak kenyaringan di antara konsonan di sekitarnya, maka
bahagian atau kata yang mengandungi konsonan tersebut dapat membentuk suku
kata. Konsonan yang demikian disebut konsonan silabik.
Biasanya konsonan yang silabik seperti itu hanya terbatas pada bunyi-bunyi:
getaran [r], geseran [s, r], sisian [l] dan nasal [n, m]. Dalam bahasa Indonesia dan
Jawa, terdapat konsonan silabik [r, s, l] dalam kata-kata tiruan bunyi seperti [krk,
st, glg]. Selain itu, dalam bahasa Jawa Kuno, terdapat juga [n] silabik dalam kata:
drsta, `dilihat krta `telah dikerjakan; yang terakhir ini juga terdapat dalam bahasa
Sanskerta, misalnya: drs `pemandangan, smrti ìngatan. Dalam bahasa Inggeris,
terdapat konsonan silabik [l, n, m] misalnya dalam: apple [pl] `buah epal often
[fn] `sering, button [btn] `kancing atau butang, bottom [btm] `dasar.
3.13 Huraikan perbezaan bunyi nyaring dan

bunyi tidak nyaring.
3.14 Jelaskan konsonan silabik dengan
menyertakan contoh yang sesuai.
Tahukah Anda Bunyi dengan Arus Udara Egresif dan

Bunyi dengan Arus Udara Ingresif?
Arah arus udara dalam pembentukan bunyi bahasa dapat dibezakan atas egresif
dan ingresif (P. Ladefoged, 1993:23).
Dalam kebanyakan bunyi bahasa,
pembentukan bunyi itu dilaksanakan dengan arus udara keluar dari paru-paru,
arus udara demikian disebut egresif. Namun, dalam bahasa-bahasa tertentu
53
dapat juga bunyi itu terbentuk dengan arah udara masuk ke dalam paru-paru, jika
demikian arah udara itu disebut ingresif.
Arus udara egresif dapat dibahagi lagi kepada dua, iaitu egresif pulmonik dan
egresif glotalik. Begitu juga arus udara ingresif dapat dibahagi kepada dua, iaitu
ingresif glotalik dan ingresif valerik.
3.15 Jelaskan maksud arus udara egresif

dan arus udara ingresif.
Apakah Egresif Pulmonik?

Egresif pulmonik ialah bunyi yang terbentuk dengan arus udara egresif (keluar)
dengan mekanisma pulmonik. Mekanisma udara pulmonik ialah udara dari paruparu sebagai sumber utamanya dihembuskan keluar dengan cara mengecilkan
ruangan paru-paru oleh otot paru-paru, otot perut dan rongga dada. Hampir
semua bunyi bahasa yang dihasilkan dalam pertuturan dibentuk dengan cara
egresif pulmonik ini. Demikian juga bunyi egresif pulmonik ini turut terdapat
dalam bahasa Melayu, bahasa Indonesia dan kebanyakan bahasa Nusantara.
3.16 Mengapakah bunyi bahasa disebut bunyi

egresif pulmonik?
54
Apakah Egresif Glotalik?

Egresif glotalik ialah bunyi yang terbentuk dengan arus udara (keluar) dengan
mekanis glotalik. Mekanisma glotalik terjadi dengan cara merapatkan pita-pita
suara sehingga glotis dalam keadaan tertutup rapat sekali. Bersama-sama
dengan itu, seluruh rongga pangkal tenggorok (laring) disempitkan dan dinaikkan,
sehingga udara dalam rongga mulut dan rongga kerongkongan (faring) terhalang
serta tertekan (tersekat). Saluran rongga mulut dan hidung ditutup. Kemudian
udara yang terhalang itu dihembuskan keluar dengan cara membuka saluran
rongga mulut. Bunyi egresif glotalik terdapat dalam kebanyakan bahasa di
Afrika, Indian-Amerika dan Kaukasus (P. Ladefoged, 1993:25).
Bunyi yang dihasilkan dengan proses egresif glotalik ini disebut bunyi ejektif.
Dalam sistem tulisan, bunyi ejektif itu diberi tanda apostrof di sebelah atas kanan,
misalnya: [p, t, k, s ].
Apakah Ingresif Glotalik?

Ingresif glotalik ialah bunyi bahasa yang terbentuk dengan arus udara ingresif
(masuk) dengan mekanisma glotalik.
Bunyi dengan arus udara ingresif
mekanisma glotalik ini mungkin secara sempurna prosesnya sama dengan egresif
glotalik di atas, iaitu dengan cara merapatkan pita-pita suara sehingga glotis
tertutup rapat sekali. Hanya bersama-sama dengan itu rongga pangkal tenggorok
yang disempitkan itu diturunkan (tidak dinaikkan). Kemudian udara masuk. Bunyi
letupan terhalang dengan mekanisma seperti itu terdapat dalam bahasa Toyolabal,
salah satu bahasa Indian-Amerika. Tetapi bunyi bahasa dengan jenis ini tidak
banyak. Proses yang lebih umum ialah pada waktu rongga pangkal tenggorok
yang disempitkan itu diturunkan tidak disertai dengan penutupan dengan cara
merapatkan pita suara, hanya penutupan sedikit saja, sehingga glotis keadaannya
hanya tertutup dengan cara tidak terlalu rapat, pita suara ikut bergetar.
Bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan dengan proses ingresif glotalik ini disebut
bunyi implosif. Dalam sistem tulisan, bunyi implosif jenis ini ditandai dengan
lengkung ke arah kanan, misalnya: [b, d, g]. Bunyi-bunyi ini antaranya terdapat
dalam bahasa: Sindhi, Swahili, Marwari (P. Ladefoged, 1993:26); Ngadha ([b,d])
dan Sawu ([b, d]).
55
Apakah Ingresif Velarik?

Ingresif velarik ialah bunyi terbentuk dengan arus udara ingresif (masuk) dengan
mekanisma velarik. Mekanisma udara velarik terjadi dengan menaikkan pangkal
lidah ditempelkan pada langit-langit lembut. Bersama-sama dengan itu kedua-dua
bibir ditutup rapat; atau yang lebih umum ialah hujung (atau daun lidah) dan
kedua-dua sisi lidah dirapatkan pada gigi atas atau gusi dalam. Kemudian hujung
lidah (atau daun lidah) dan kedua-dua sisi lidah yang merapat pada gigi atau gusi
dalam itu dilepaskan turun serta dikebelakangkan, bibir dibuka sehingga ada
kerenggangan ruangan udara pada rongga mulut.
Dengan demikian
memungkinkan udara luar masuk. Sedangkan pangkal lidah tetap terkena
(berkontak-hubungan) dengan langit-langit lembut. Keadaan ini menyebabkan
terjadinya bunyi klik sebagai akibat proses ingresif velarik, seperti dalam bahasabahasa Khoisa (seperti Bosman dan Hottentot) dan beberapa bahasa Bantu
Selatan (seperti Xhosa dan Zulu) (P. Ladefoged, 1993:28-30). Misalnya, dalam
bahasa Zulu, terdapat tiga jenis klik, iaitu: klik dental [], alveolar lateral [], dan klik
postalveolar [c].
3.17 Huraikan perbezaan bunyi bahasa yang

berikut dengan contoh yang sesuai:
a. egresif pulmonik
b. egresif glotalik
c. ingresif glotalik
d. ingresif velarik
56

i. Menjelaskan jenis-jenis bunyi vokal bahasa Melayu
ii. Menerangkan keadaan bibir hampar dan bundar
iii. Menerangkan cara penghasilan vokal depan, vokal tengah, vokal belakang
iv. Menerangkan cara lidah yang terlibat dalam penghasilan bunyi vokal
tersebut
v. Menunjukkan kedudukan lidah menaik dan menurun
vi. Menerangkan cara udara keluar dari paru-paru melalui rongga mulut
vii.Bagi proses penghasilan bunyi-bunyi vokal (sila rujuk halaman 71 80).
i. Mengenali semua jenis konsonan bahasa Melayu
ii. Dapat menjelaskan bunyi konsonan letupan, konsonan geseran, konsonan
letusan, konsonan sengau, konsonan getaran, semi-vokal
iii. Bagi menjawab bagaimana konsonan itu dihasilkan, anda dinasihatkan
membuat rujukan pada bahagian proses penghasilan bunyi konsonan
pada halaman 89 118.
i. Memahami konsonan bersuara dan konsonan tak bersuara
ii. Berikan contoh-contoh konsonan bersuara bahasa Melayu
iii. Berikan contoh-contoh konsonan tak bersuara bahasa Melayu
iv. Anda perlu membuat rujukan tambahan daripada buku atau sumber lain.
i. Memahami ciri-ciri bunyi vokal dan bunyi konsonan
ii. Menjelaskan bunyi-bunyi semi-vokal kerana ada percampuran antara
bunyi vokal dengan bunyi konsonan
iii. Menjelaskan berlakunya geluncuran semasa menghasilkan bunyi tersebut.
i. Menerangkan ciri-ciri bunyi nasal dan bunyi oral
ii. Sila beri contoh bunyi-bunyi nasal
iii. Sila beri contoh bunyi-bunyi oral.
57

i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi keras
ii. Menjelaskan bunyi-bunyi lembut
iii. Berikan contoh-contoh bunyi yang keras dan bunyi yang lembut dalam
bahasa Melayu.
i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi keras dan lembut
ii. Sila berikan contoh-contoh bunyi keras dalam bahasa yang anda tahu atau
contoh dalam dialek-dialek anda
iii. Sila berikan contoh-contoh bunyi lembut dalam bahasa yang anda tahu
atau dalam dialek-dialek anda.
i. Menerangkan ciri-ciri bunyi panjang dan bunyi pendek
ii. Sertakan contoh-contoh bunyi panjang dan bunyi pendek yang terdapat
dalam bahasa yang anda tahu.
i. Boleh membezakan antara bunyi panjang dan bunyi pendek
ii. Boleh memberikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi panjang seperti
yang terdapat dalam bahasa Inggeris, bahasa Arab, dll di Eropah
iii. Boleh memberikan contoh bahasa yang mempunyai bunyi pendek seperti
yang terdapat dalam bahasa Melayu dan bahasa-bahasa di Asia
Tenggara.
3.10 Sebelum menjawab perbezaan antara vokal rangkap dengan diftong, anda
perlu:
i. Menjelaskan ciri-ciri vokal rangkap dan ciri-ciri diftong
ii. Berikan contoh-contoh vokal rangkap seperti tahu, bau, dll
iii. Berikan contoh-contoh diftong seperti oi dalam kaloi, ai dalam rampai,
au dalam kurau.
58

i. Menjelaskan ciri-ciri diftong
ii. Anda perlu menjelaskan bahawa diftong naik itu mempunyai ciri vokal
pertama dihasilkan tak selesai
iii. Anda perlu menjelaskan bahawa diftong turun - vokal kedua dalam
diftong tersebut dihasilkan tak selesai
iv. Berikan contoh diftong naik dan diftong turun dalam bahasa Melayu.
3.12 Bagi menjawab soalan ini:
i. Sila kenal pasti sama ada dua vokal itu dihasilkan sepenuhnya atau
salah satu daripada vokal tersebut dihasilkan tidak selesai
ii. Berdasarkan kepada ciri-ciri vokal dan diftong tadi, sila kenal pasti
perkataan (i) - (x) sama ada bunyi-bunyi vokal dalam perkataan
tersebut ialah vokal rangkap atau diftong.
3.13 Bagi soalan ini, jawapan anda perlu:
i. Menjelaskan ciri-ciri bunyi nyaring dan tidak nyaring
ii. Sila berikan contoh-contoh bunyi nyaring dalam bahasa Melayu, seperti
vokal rendah [a]
iii. Sila berikan contoh-contoh bunyi tak nyaring dalam bahasa Melayu,
seperti vokal tinggi [u], [i]
i. Menerangkan ciri-ciri konsonan silabik
ii. Sila berikan contoh-contoh konsonan silabik dalam bahasa Jawa kuno,
contohnya [n], [r,s,l], dan contoh dalam bahasa Inggeris [l,n,m] seperti
apple, often, button.
3.15 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu boleh:
i. Menjelaskan perbezaan maksud antara arus udara egresif dengan arus
udara ingresif
ii. Berikan contoh bunyi-bunyi egresif
iii. Berikan contoh bunyi-bunyi ingresif
59

i. Menjelaskan maksud bunyi egresif pulmonik
ii. Menerangkan sebab mengapa bunyi itu diistilahkan sebagai bunyi egresif
pulmonik
iii. Sertakan contoh yang sesuai bagi menyokong penerangan anda.
i. Merujuk penerangan dalam halaman 53 56.
ii. Menyertakan contoh yang sesuai dalam huraian anda
iii. Sila gunakan istilah dan laras yang betul.
60
Rujukan
University Press.
Blackwell Ltd.
Auckland: Arnold.
Rinehart & Winston.
Jakarta.
Hymes, D. (1966). Linguistics and Language Planning. Dalam Brigth (Ed.).
Sociolinguistics.
Professional.
61

Chicago Press.
Wadsworth.
Press.
Marsono (1986). Fonetik. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.
Nik Safiah Karim dan rakan-rakan. (2003). Tatabahasa dewan. Kuala Lumpur:
Pustaka.
Bahasa dan Pustaka.
62
Sitindoan, G. (Drs.) (1984). Pengantar linguistik dan tatabahasa bahasa Indonesia.
Bandung: Pustaka Prima Bandung.
Verhaar, J.W.M. (1983). Pengantar linguistik. Yogyakarta: Gadjah Mada
University Press.
63
BUNYI-BUNYI BAHASA / 4
Unit
4
BUNYI-BUNYI BAHASA
HASIL PEMBELAJARAN
i.
membezakan ciri bunyi vokal dan bunyi konsonan dalam
bahasa Melayu,
ii.
menjelaskan kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi
vokal, konsonan jati dan konsonan pinjaman dalam
bahasa Melayu,
iii. mengetahui cara penghasilan bunyi vokal dan bunyi
konsonan dalam bahasa Melayu.
Pengenalan
Fokus unit ini adalah tentang Bunyi-bunyi Bahasa secara terperinci, iaitu seperti
yang telah dijelaskan dalam pelajaran yang terdahulu, bunyi-bunyi bahasa dapat
dibahagikan kepada tiga kategori utama; bunyi vokal, konsonan dan semi-vokal.
Huraian juga meliputi kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal, konsonan
jati dan pinjaman dalam bahasa Melayu.
Apakah Bunyi Vokal?

Vokal ialah bunyi bersuara yang tatkala dihasilkan, udara dari paru-paru keluar
berterusan melalui ronga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan atau
sekatan. Bunyi vokal mempunyai ciri-ciri kelantangan dan kepanjangan.
64
Maksudnya bunyi-bunyi vokal dapat didengar lebih jelas dan lebih panjang
daripada bunyi-bunyi konsonan. Vokal dalam bahasa Inggeris terdiri daripada
lapan jenis, iaitu [i], [e], [], [a], [u], [o], [] dan [].
4.1 Terangkan pengertian dan ciri-ciri vokal.
Tahukah Anda Vokal dalam Bahasa Melayu?

Bunyi-bunyi vokal dalam bahasa Melayu terbahagi kepada tiga jenis utama, iaitu
vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang. Vokal dalam bahasa Melayu
terdiri daripada vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan [].
Kriteria yang menentukan jenis-jenis vokal itu ialah lidah, sama ada bahagian
depan lidah, tengah lidah atau belakang lidah. Sekiranya bahagian depan lidah
yang berperanan, maka bunyi vokal yang dihasilkan itu ialah bunyi vokal depan;
sekiranya bahagian tengah lidah yang berperanan, maka bunyi vokal yang
dihasilkan itu ialah bunyi vokal tengah dan seterusnya jika bahagian belakang
lidah yang berperanan dalam penghasilan bunyi itu, maka bunyi vokal tersebut
ialah vokal belakang.
Kriteria yang menentukan jenis-jenis bunyi vokal itu dapat dirumuskan seperti
yang berikut:
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
Bahagian lidah yang berperanan, sama ada bahagian depan, tengah

atau belakang lidah.
Ketinggian lidah yang dinaikkan, sama ada tinggi, separuh tinggi,
rendah dan separuh rendah.
Keadaan bibir, sama ada bibir dihamparkan atau dibundarkan.
Pembukaan rahang, sama ada luas atau sempit.
Vokal dalam bahasa Melayu terdiri daripada enam jenis, iaitu vokal depan [i],
[e], [a], vokal tengah [] serta vokal belakang [u] dan [o] seperti dalam rajah 4.1
yang berikut.
65
Hadapan
Sempit
Tengah
Belakang
u Tinggi
Separuh sempit e
Separuh luas
Luas
Rendah
Rajah 4.1: Kedudukan Vokal Bahasa Melayu
Rajah kedudukan vokal bahasa Melayu di atas menunjukkan kedudukan lidah

mengikut bahagian-bahagiannya. Bahagian di sebelah kiri merupakan bahagian
hadapan lidah dan di bahagian kanan merupakan bahagian belakang lidah dan di
bahagian tengah merupakan bahagian tengah lidah. Garis-garis yang melintang
itu pula merupakan garis yang menunjukkan ketinggian lidah yang dinaikkan. Bagi
membunyikan bunyi vokal [i] dan vokal [u] misalnya, lidah dinaikkan setinggi
mungkin sementara bagi membunyikan vokal [a], kedudukan lidah letaknya rendah
sekali. Rajah 4.2 menunjukkan keadaan turun-naik bunyi ketika vokal [a] dan [i]
disebutkan pada tona yang sama.
Rajah 4.2: Vokal [a] seperti dalam perkataan bahasa Inggeris father dan vokal [i]
seperti dalam perkataan see menunjukkan turun-naik bunyi apabila vokal-vokal
berkenaan diujarkan pada tona yang sama (Sumber: P. Ladefoged, 2005:33)
66
Berdasarkan rajah kedudukan vokal bahasa Melayu pada rajah 4.1, maka
vokal bahasa Melayu dapat dirumuskan seperti yang berikut:
Vokal Hadapan
[ i ] Vokal depan sempit
Contoh dalam perkataan: [ibu], [ikan], [ite], [biru], [sila], [kita], [ubi], [bli],
[pti].
Rajah 4.3: Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i]

(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:47)
[ e ]Vokal depan separuh sempit

Contoh dalam perkataan: [ekor], [ela], [elo], [belo], [sero], [herot], [sate].
Rajah 4.4: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e]

[a] Vokal depan luas

Contoh dalam perkataan: [ayu], [aku], [aba], [batu], [lari], [bola], [ba a], [kaja].
Rajah 4.5: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a]

67
Vokal Tengah
[ ]Vokal tengah pendek
Contoh dalam perkataan: [ma], [mas], [kau], [lmas], [lma], [bsar].
Rajah 4.6: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi []

Vokal Belakang
[u]
Vokal belakang sempit
Contoh dalam perkataan: [ular], [unta], [ukor], [kuda], [buro], [hu an], [adu],
[amu], [satu].
Rajah 4.7: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u]

[o]
Vokal belakang separuh sempit
Contoh dalam perkataan: [oleh], [obor], [olah], [boleh], [kota], [tola ], [solo],
[foto], [soto]
Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o]

68
Terdapat dua lagi bunyi vokal, iaitu [] dan [] yang tidak digunakan dalam
penulisan tetapi terdapat dalam dialek-dialek tempatan seperti dialek Kelantan,
contohnya dalam perkataan [mak], [mal], [ r], [kit]. Dalam bahasa Melayu,
bunyi [] dan [e] dilambangkan dengan huruf e, manakala bunyi [ ] dan [o]
dilambangkan dengan huruf o.

(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006: 48)

(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006: 48)
Alat artikulasi lidah merupakan kriteria penting dalam pembahagian jenis vokal.
Bahagian hadapan lidah, misalnya berperanan menghasilkan bunyi vokal
hadapan, iaitu vokal [i], [e] dan [a]. Bahagian tengah lidah berfungsi menghasilkan
vokal tengah. Begitu juga dengan bahagian belakang lidah menghasilkan bunyibunyi vokal belakang, iaitu [u], [o] dan []. Perbezaan bunyi antara vokal-vokal
tersebut yang dihasilkan adalah terletak pada tinggi rendahnya bahagian lidah itu
diangkat atau diturunkan. Bahagian lidah itu boleh diangkat setinggi mungkin
untuk menghasilkan vokal tinggi [i] dan [u], kemudian jika diturunkan separuh tinggi
terhasil pula bunyi vokal separuh tinggi, iaitu vokal [e] dan [o]. Begitu juga
sekiranya bahagian lidah itu diturunkan separuh rendah akan menghasilkan vokal
separuh rendah [] dan [].
Vokal tengah pula dihasilkan apabila bahagian tengah lidah berperanan
menghasilkan bunyi dengan cara tengah lidah dinaikkan separuh tinggi. Untuk
69
lebih jelas lagi, berikut diturunkan gambar rajah yang menunjukkan kedudukan
tinggi rendah lidah semasa menghasilkan bunyi-bunyi vokal.
i
e
u
o
Rajah 4.11: Kedudukan Lidah semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal
4.2 Senaraikan vokal-vokal yang terdapat

dalam bahasa Melayu.
4.3 Namakan jenis vokal bagi huruf vokal

yang bercetak tebal di bawah:
(a) e n a k
________________________________
(b) f o t o
________________________________
(c) b a j u
________________________________
(d) s i k u
________________________________
70
(e) k o t a
________________________________
(f) h a r i
________________________________
(g) l a p a n
________________________________
(h) k a s u t
________________________________
(i) b e s a n
________________________________
(j) k e j a r
________________________________
Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Vokal?

Berikut dihuraikan secara terperinci cara bunyi vokal kardinal [i], [e], [], [a], u], [o],
[] dan [] dihasilkan oleh alat artikulasi.
Vokal Depan Sempit (Tinggi) [i]

Bagi menghasilkan bunyi vokal hadapan sempit [i], proses yang berikut turut
berlaku:
(i)
Bibir dihamparkan.
(ii)
Depan lidah dinaikkan tinggi (setinggi mungkin) ke arah gusi.
(iii)
Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga hidung
supaya udara tidak keluar melalui rongga hidung.
(iv)
Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar dengan
menggetarkan pita suara ke rongga mulut.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [i] (lihat rajah 4.12). Berikut
diberikan contoh kehadiran bunyi [i] dalam perkataan.
di awal perkataan:
[ikan], [ikut], [ipar], [ibu], [itu].
di tengah perkataan:
[biru], [bila], [kita], [sila], [silap].
di akhir perkataan:
[tali], [bli], [bri], [bsi] [guli].
71
[i]
Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i]
Vokal Depan Separuh Sempit (Separuh Tinggi) [e]

Bagi menghasilkan bunyi vokal depan separuh sempit [e], perkara yang berikut
turut berlaku:
(i)
Bibir dihamparkan separuh sempit.
(ii)
Depan lidah dinaikkan separuh tinggi ke arah gusi.
(iii)
supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung.
(iv)
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [e] (lihat rajah 4.13). Contoh
kehadiran bunyi vokal ini dalam perkataan adalah seperti yang
berikut:
di awal perkataan:
[ekor],
[ela] , [elo],
[ edah], [ela].
[katel], [bera], [heret], [sepet], [leper].
di akhir perkataan:
[sate].
72
[e]
Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e]
Vokal Depan Separuh Luas (Separuh Rendah) []

Untuk menghasilkan bunyi vokal depan separuh luas, proses yang berikut turut
berlaku:
(i)
Bibir dihampar separuh luas.
(ii)
Depan lidah dinaikkan separuh rendah ke arah gusi.
(iii)
(iv)
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal [] (lihat rajah 4.14). Berikut
diberikan contoh perkataan yang dihadiri oleh bunyi vokal ini dalam dialek
Kelantan:
di awal perkataan:
[so], [lo], [doh], [].
[bso], [gt], [gl], [pl].
di akhir perkataan:
[god], [bul], [ud],
[tul].
73
[]
Vokal Depan Luas (Rendah) [a]

Vokal depan luas [a] boleh dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:
(i)
Bibir dalam keadaan hampar.
(ii)
Depan lidah diturunkan serendah mungkin.
(iii)
supaya udara dari paru-paru tidak dapat keluar melalui rongga
hidung.
(iv)
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal depan luas hampar seperti
yang terdapat dalam perkataan yang berikut:
di awal perkataan:
[ara], [aar], [alah],
[amal], [asap].
[dadu], [paku], [bukan], [lampu], [bahu].
di akhir perkataan:
[pita],
[rasa], [tiba],
[kuda], [klapa].
74
[a]
Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a]
Vokal Belakang
Sewaktu penghasilan vokal belakang, alat artikulasi penting yang berperanan ialah
bahagian belakang lidah. Keadaan bibir adalah bundar.
Vokal Belakang Sempit (Tinggi) [u]

Untuk menghasilkan bunyi vokal belakang sempit, proses yang berikut harus
dilakukan:
(i)
Bibir dibundarkan.
(ii)
Belakang lidah dinaikkan tinggi (setinggi mungkin) ke arah lelangit
lembut.
(iii)
supaya udara tidak dapat keluar melalui hidung.
(iv)
Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dari paru-paru
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal belakang bundar [u]. (lihat
rajah 4.16). Kehadiran bunyi ini dalam perkataan adalah seperti
yang berikut:
75
di awal perkataan:
[uli],
[usap],
[usu], [undur],
[unto ].
[buka], [bubur], [subur], [gandum], [kabur].
di akhir perkataan:
[bau], [labu],
[pasu], [kelambu], [batu].
[u]
Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u]
Vokal Belakang Separuh Sempit (Separuh Tinggi) [o]

Vokal ini boleh dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:
(i)
Bibir dibundarkan.
(ii)
Belakang lidah dinaikkan separuh tinggi ke arah lelangit lembut.
(iii)
(iv)
Pita suara dirapatkan supaya udara dari paru-paru keluar ke rongga
mulut menggetarkan pita suara.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal belakang separuh sempit [o]
(lihat rajah 4.17). Kehadiran bunyi vokal ini adalah seperti dalam
contoh yang berikut:
76
di awal perkataan:
[oleh], [ota], [obor],
[oren].
[boleh], [soto], [koko], [tolo].
di akhir perkataan:
[solo], [soto], [foto]
[o]
Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o]
Vokal Belakang Separuh Luas (Separuh Rendah) []

Untuk menghasilkan bunyi vokal belakang separuh luas, proses berikut berlaku:
(i)
Bibir dibundarkan.
(ii)
Belakang lidah dinaikkan separuh rendah ke arah lelangit lembut.
(iii)
(iv)
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi vokal [] (lihat rajah 4.18). Bunyi
ini terdapat dalam dialek Kelantan seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[bat],
[ta],
[r],
[peh].
[pk], [sudh], [ph], [brh].
di akhir perkataan:
[kit],
[bil],
[blak], [guan].
77
[]
Vokal Tengah
Alat artikulasi yang berperanan dalam penghasilan vokal tengah ialah bahagian
tengah lidah. Keadaan bibir adalah hampar.
Vokal Tengah []
Untuk menghasilkan bunyi vokal tengah ini, proses yang berikut turut berlaku:
(i)
Keadaan bibir hampar.
(ii)
Tengah lidah dinaikkan sedikit ke arah lelangit keras.
(iii)
(iv)
Pita suara dirapatkan supaya udara yang keluar dari paru-paru ke
rongga mulut menggetarkan pita suara.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [] (lihat rajah 4.19). Bunyi ini
hadir dalam perkataan seperti dalam contoh yang berikut:
di awal perkataan:
[ma], [mbun], [mpat], [nam].
[pnat], [brat], [rgas], [kmas].
78
[]
Kesimpulannya, dapat dirumuskan bahawa jumlah vokal kardinal ialah lapan

jenis, iaitu vokal [i,] [e], [], [a], [], [] , [o] dan [u]. Vokal asli dalam bahasa
Melayu hanya enam jenis, iaitu vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan []. Semua vokal
adalah bersuara. Kecuali vokal [] yang agak lemah bunyinya dan kurang
lantang, vokal-vokal lain adalah nyaring dan lantang. Sementara itu, berikut pula
diberikan rajah serta nama dan lambang-lambang vokal antarabangsa.
HADAPAN
TENGAH
BELAKANG
Sempit
Separuh
sempit
Separuh
luas
Luas
* Apabila lambang hadir secara berpasangan, maka lambang pada sebelah kanan mewakili vokal
bundar
Rajah 4.20: Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa
(Sumber: J.B. Martin & J. Rahilly, 1999: 226)
79
[i]
[e]
[]
[a]
[u]
[o]
[]
[]
[y]
[]
[]
[]
[]
[]
[]
[]
[]
[u]
Vokal depan sempit hampar

(Closed front unrounded)
Vokal depan separuh sempit hampar
(Closed-mid front rounded)
Vokal depan separuh luas hampar
(Open-mid front unrounded)
Vokal depan luas
(Open front unrounded)
Vokal belakang sempit bundar
(Closed back rounded)
Vokal belakang separuh sempit bundar
(Closed-mid back rounded)
Vokal belakang separuh luas bundar
(Opened-mid back rounded)
Vokal belakang luas hampar
(Opened back rounded)
Vokal depan sempit bundar
(Closed front rounded)
Vokal depan separuh sempit bundar
(Closed-mid front rounded)
Vokal depan separuh luas bundar
(Opened-mid front rounded)
Vokal depan luas bundar
(Opened front rounded)
Vokal belakang luas bundar
(Opened back rounded)
Vokal belakang separuh luas hampar
(Opened-mid back unrounded)
Vokal belakang separuh sempit hampar
(Opened-mid back unrounded)
Vokal belakang sempit hampar
(Closed back unrounded)
Vokal tengah sempit hampar
(Cosed central unrounded)
Vokal tengah sempit bundar
(Closed central rounded)
(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:59-60)
80
4.4 Namakan kelompok vokal yang sifatnya

kurang nyaring dan kurang lantang.
4.5 Tuliskan tiga contoh perkataan (jika ada)
bagi setiap vokal di bawah mengikut
kedudukannya dalam perkataan:
Vokal
Awal
perkataan
Tengah
perkataan
[i]
[e]
[a]
[u]
[o]
[]
81
Belakang
perkataan
Apakah Bunyi Konsonan?

Konsonan ialah bunyi bahasa selain daripada bunyi vokal. Sekiranya bunyi vokal
itu adalah bunyi yang dihasilkan oleh alat artikulasi dengan udara keluar
terus-menerus tanpa sekatan atau gangguan oleh alat artikulasi, maka bunyi
konsonan ialah bunyi yang semasa menghasilkannya terdapat gangguan atau
halangan oleh alat artikulasi. Konsonan boleh terdiri daripada konsonan bersuara
dan konsonan tidak bersuara. Konsonan bersuara ialah konsonan yang semasa
penghasilannya, pita suara digetarkan oleh arus udara yang keluar dari paru-paru,
contohnya [b], [d] dan [g]. Konsonan tidak bersuara pula adalah konsonan yang
dihasilkan tanpa mengalami getaran pita suara oleh arus udara seperti [p], [t] dan
[k]. Konsonan dalam bahasa Melayu terdiri daripada dua golongan, iaitu:
i.
konsonan asli dan
ii. konsonan pinjaman
Tahukah Anda Konsonan Asli Bahasa Melayu?

Konsonan asli dalam bahasa Melayu adalah konsonan yang tersedia ada dalam
bahasa Melayu dan telah digunakan oleh penutur bahasa Melayu tanpa
perubahan. Menurut Yunus Maris, terdapat 19 konsonan asli dalam bahasa
Melayu yang terdiri daripada:
(i)
2 konsonan letupan dua bibir bersuara dan tidak bersuara [p, b]
(ii)
2 konsonan letupan gusi bersuara dan tidak bersuara [t, d]
(iii)
2 letupan lelangit lembut bersuara dan tidak bersuara [k, g]
(iv)
1 konsonan hentian glotis ()
(v)
2 konsonan letusan bersuara dan tidak bersuara [, ]
(vi)
2 konsonan geseran tidak bersuara, iaitu geseran gusi tidak
bersuara [s] dan geseran glotis bersuara [h]
(vii)
1 konsonan getaran bersuara [r]
(viii) 1 konsonan sisian bersuara [l]
(ix)
4 konsonan sengau bersuara [m, n, , ]
(x)
2 konsonan separuh vokal bersuara, iaitu 1 separuh vokal dua bibir
bersuara [w] dan 1 separuh vokal lelangit keras bersuara [j]
82
Penghasilan konsonan-konsonan tersebut melibatkan daerah artikulasi

tertentu seperti dua bibir, gusi, lelangit keras, lelangit lembut, pita suara, glotis,
rongga hidung dan lain-lain. Berikut diberikan carta konsonan asli bahasa Melayu
dan daerah artikulasi dan cara penyebutannya sekali.
Daerah Sebutan
Dua
bibir
Gusi
Gusi
Lelangit
Keras
Lelangit
keras
Lelangit
lembut
Pita
suara
Letupan tak bersuara
Letupan bersuara
Cara Sebutan
Letusan tak bersuara
Letusan bersuara
Sengau
Geseran tak
bersuara
Geseran bersuara
Getaran
Sisian
Separuh vokal
y/j
Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu
83
Di samping itu, terdapat juga lambang-lambang linguistik untuk melambangkan

bunyi-bunyi bahasa yang terdapat dalam kalangan bahasa dunia. Lambanglambang fonetik antarabangsa itu adalah seperti dalam rajah 4.21. Berikut
diberikan nama bunyi konsonan antarabangsa tersebut:
[p]
[b]
[t]
[d]
[c]
[]
[k]
[g]
[q]
[G]
[]
[ph]
[bh]
[m]
[]
Letupan dua bibir tidak beraspirat tidak bersuara

(Voiceless unaspirated bilabial stop)
Letupan dua bibir tidak beraspirat bersuara
(Voiced bilabial stop)
Letupan gigi-gusi tidak beraspirat tidak bersuara
(Voiceless unaspirated dental-alveolar stop)
Letupan gigi-gusi tidak beraspirat bersuara
(Voiced unaspirated dental-alveolar stop)
Letupan lelangit keras tidak beraspirat tidak bersuara
(Voiceless unaspirated palatal stop)
Letupan lelangit keras tidak beraspirat bersuara
(Voiced unaspirated palatal stop)
Letupan lelangit lembut tidak beraspirat tidak bersuara
(Voiceless unaspirated velar stop)
Letupan lelangit lembut tidak beraspirat bersuara
(Voiced unaspirated velar stop)
Letupan anak tekak tidak beraspirat tidak bersuara
(Voiceless unaspirated uvular stop)
Letupan anak tekak tidak beraspirat bersuara
(Voiced unaspirated uvular stop)
Letupan glotis tidak beraspirat tidak bersuara
(Voiceless unaspirated glottal stop)
Letupan dua bibir beraspirat tidak bersuara
(Voiceless aspirated bilabial stop)
Letupan dua bibir beraspirat bersuara
(Voiced aspirated bilabial stop)
Sengau dua bibir bersuara
(Voiced bilabial nasal)
Sengau bibir-gigi bersuara
(Voiced labio-dental nasal)
84
Dua
bibir
Letupan
p b
Sengau
Getaran
Gigibibir
Gigi
Malaran Tak
Bergeser
Sisian
Lelangit
keras
Lelangit
lembut
k g
f v
S z
Uvular
Faringal
Glotal
Retrofleks
Geseran
Sisian
Malaran Tak
Bergeser
Postalveola
Tap/ Flap
Geseran
Gusi
* Apabila lambang hadir secara berpasangan, maka lambang pada sebelah kanan mewakili konsonan bersuara.
* Bahagian berwarna menandakan artikulasi mustahil berlaku.
Rajah 4.22: Carta Lambang Konsonan Antarabangsa (The International Phonetic Alphabet)
(Sumber: J.B. Martin & J. Rahilly, 1999:226)
85
[n]
[]
[]
[]
[N]
[]
[]
[f]
[v]
[]
[]
[s]
[z]
[ ]
[]
[]
[]
[]
Sengau gigi-gusi bersuara

(Voiced dental-alveolar nasal)
Sengau gelungan bersuara
(Voiced retroflex nasal)
Sengau lelangit keras bersuara
(Voiced palatal nasal)
Sengau lelangit lembut bersuara
(Voiced velar nasal)
Sengau anak tekak bersuara
(Voiced uvular nasal)
Geseran dua bibir tidak bersuara
(Voiceless bilabial fricative)
Geseran dua bibir bersuara
(Voiced bilabial fricative)
Geseran bibir-gigi tidak bersuara
(Voiceless labio-dental fricative)
Geseran bibir-gigi bersuara
(Voiced labio-dental fricative)
Geseran gigi tidak bersuara
(Voiceless dental fricative)
Geseran gigi bersuara
(Voiced dental fricative)
Geseran gigi-gusi tidak bersuara
(Voiceless dental-alveolar fricative)
Geseran gigi-gusi bersuara
(Voiced dental-alveolar fricative)
Geseran gelungan tidak bersuara
(Voiceless retroflex fricative)
Geseran gelungan bersuara
(Voiced retroflex fricative)
Geseran gusi-lelangit keras tidak bersuara
(Voiceless palato-alveolar fricative)
Geseran gusi-lelangit keras bersuara
(Voiced palato-alveolar fricative)
Geseran lelangit keras tidak bersuara
(Voiceless palatal fricative)
86
[]
[x]
[]
[]
[]
[]
[]
[h]
[]
[w]
[]
[]
[]
[]
[j]
[]
[]
[]
Geseran lelangit keras bersuara

(Voiced palatal fricative)
Geseran lelangit lembut tidak bersuara
(Voiceless velar fricative)
Geseran lelangit lembut bersuara
(Voiced velar fricative)
Geseran anak tekak tidak bersuara
(Voiceless uvular fricative)
Geseran anak tekak bersuara
(Voiced uvular fricative)
Geseran rongga tekak tidak bersuara
(Voiceless pharyngeal fricative)
Geseran rongga tekak bersuara
(Voiced pharyngeal fricative)
Geseran pita suara tidak bersuara
(Voiceless glottal fricative)
Geseran pita suara bersuara
(Voiced glottal fricative)
Malaran tidak bergeser bibir-lelangit lembut
(Labial-velar approximant)
Malaran tidak bergeser bibir-lelangit keras
(Labial-palatal approximant)
Malaran tidak bergeser bibir-gigi
(Labial-dental approximant)
Malaran tidak bergeser gigi-gusi
(Dental-alveolar approximant)
Malaran tidak bergeser gelungan
(Retroflex approximant)
Malaran tidak bergeser lelangit keras
(Palatal approximant)
Malaran tidak bergeser lelangit lembut
(Velar approximant)
Sisian bergeser gigi-gusi
(Dental-alveolar lateral fricative)
Sisian bergeser lepas gusi
(Post-alveolar lateral fricative)
87
[l]
[]
[]
[r]
[R]
[]
[]
[R]
Sisian tidak bergeser gigi-gusi

(Dental-alveolar lateral)
Sisian tidak bergeser gigi-gusi
(Retroflex lateral)
Sisian tidak bergeser lelangit keras
(Palatal lateral)
Getaran gigi-gusi
(Dental-alveolar trill)
Getaran anak tekak
(Uvular trill)
Tamparan gigi-gusi
(Dental-alveolar trill)
Tamparan gelungan
(Retroflex flap)
Tamparan anak tekak
(Uvular flap)
(Sumber: Paitoon M. Chaiyanara, 2006:53-58)
4.6 Lengkapkan bahagian berwarna

dalam carta di bawah dengan
lambang konsonan bahasa Melayu
yang betul.
Daerah
Sebutan /
Cara
Sebutan
Letupan tak
bersuara
Letupan
bersuara
Dua
bibir
Gusi
Gusi
Lelangit
Keras
Lelangi
t keras
Lelangit
lembut
Pita
suara
Letusan tak
bersuara
88
Daerah
Sebutan /
Cara
Sebutan
Dua
bibir
Gusi
Gusi
Lelangit
Keras
Lelangit
keras
Letusan
bersuara
Lelangit
lembut
Pita
suara
Sengau
n
Geseran tak
bersuara
Geseran
bersuara
Getaran
Sisian
l
Separuh
vokal
y/j
Tahukah Anda Cara Penghasilan Bunyi Konsonan?

1. Letupan Dua Bibir Tidak Bersuara [p]
Konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p] dihasilkan melalui proses seperti
yang berikut:
(i)
Dua bibir dirapatkan untuk menghalang sepenuhnya udara dari paruparu yang keluar ke rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan kepada
dinding tekak bagi menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui
rongga hidung.
(iii)
Pita suara dibuka (direnggangkan).
(iv)
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tanpa menggetarkan
pita suara. Udara tersekat sepenuhnya pada bibir, kemudian
dilepaskan serta-merta.
89
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan dua bibir tidak
bersuara [p] (lihat rajah 4.23). Kehadiran konsonan ini dalam
perkataan adalah seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[papan], [pasu], [pukul], [putri].
[lpas], [sepa], [dapur], [dapat].
di akhir perkataan:
[dakap], [atap], [sdap], [santap].
[p]
Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p]
besar
hampas
5.7
Terangkan cara penghasilan bunyi

konsonan Letupan Dua Bibir Tidak
Bersuara [p].
5.8
Bulatkan perkataan yang bermula

dengan konsonan letupan dua bibir
tidak bersuara.
perah
basah
90
boros
pijak
hitam
bola
2. Letupan Dua Bibir Bersuara [b]

Konsonan ini dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:
(i)
Dua bibir dirapatkan untuk menghalang sepenuhnya udara yang
keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan dan dirapatkan pada
dinding tekak untuk menyekat udara supaya tidak dapat keluar
melalui rongga hidung.
(iii)
Pita suara dirapatkan.
(iv)
Udara dari paru-paru keluar dengan menggetarkan pita suara ke
rongga mulut dan tersekat sepenuhnya seketika pada bibir mulut,
kemudian udara dilepaskan dengan serta-merta.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan dua bibir bersuara [b]
(lihat rajah 4.24). Kehadiran konsonan ini dalam perkataan adalah
seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[buru], [buku],
[buda], [batu].
[tubuh], [subuh], [tabur], [tiba].
di akhir perkataan:
[sbab], [karib], [kitab], [adab].
[b]
Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b]
91
4.9 Terangkan cara penghasilan bunyi

Konsonan Letupan Dua Bibir
Bersuara [b].
3. Letupan Gusi Tidak Bersuara [t]

Konsonan letupan gusi tidak bersuara dihasilkan melalui proses seperti yang
berikut:
(i)
Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan penuh
pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
dinding tekak untuk menutup rongga hidung supaya udara tidak
dapat keluar melalui rongga hidung.
(iii)
(iv)
Udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut keluar tanpa
menggetarkan pita suara, kemudian tersekat pada bahagian gusi.
Udara kemudiannya dilepaskan dengan serta-merta.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah konsonan letupan gusi tidak bersuara [t]
di awal perkataan:
[taan],
[tahu], [tolo],
[pta],
[putus], [satu],
di akhir perkataan:
[pnuntut], [patut], [sbut],
92
[tare].
[bantu].
[lmbut].
[t]
Rajah 4.25: Penghasilan Konsonan [t]

konsonan Letupan Gusi Tidak
Bersuara [t].
.
4. Letupan Gusi Bersuara [d]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan ini, proses yang berikut perlu berlaku:
(i)
Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan penuh
pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
dinding tekak untuk menutup rongga hidung supaya udara tidak
(iii)
93
(iv)
(v)

rongga mulut dan tersekat sepenuhnya pada gusi, kemudian udara
tersebut dilepaskan dengan serta-merta.
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan dua bibir
bersuara [d] (lihat rajah 4.26). Konsonan ini hadir dalam perkataan
yang berikut:
di awal perkataan:
[dalam], [dahulu], [duka],
[dapur].
[pda], [pada], [sida],
[padah].
di akhir perkataan:
[abad],
[tekad], [masud], [hasad].
[d]
Rajah 4.26: Penghasilan Konsonan [d]
94

konsonan Letupan Gusi Bersuara [d].
4.12 Bulatkan perkataan yang bermula
dengan konsonan letupan gusi bersuara.
duri
gulai
dapur
batas
desak
buruh
gitar
bilas
5. Letupan Lelangit Lembut Tidak Bersuara [k]

Konsonan letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] dihasilkan melalui proses
(i)
Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan pada lelangit lembut untuk
membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paru-paru
ke rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan pada dinding tekak untuk
menyekat udara supaya tidak dapat keluar melalui rongga hidung.
(iii)
(iv)
pita suara. Udara tersekat pada bahagian lelangit lembut, kemudian
dilepaskan dengan serta-merta.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan lelangit lembut
tidak bersuara [k] (lihat rajah 4.27). Bunyi konsonan ini hadir dalam
perkataan yang berikut:
di awal perkataan:
[kawan], [kuda],
[kalau], [kita].
[sukat],
[bakat], [dkat],
[pukat].
di akhir perkataan:
[buda], [pka], [teo], [ma].
95
[k]
Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k]

konsonan Letupan Lelangit Lembut
Tidak Bersuara [k].
5
6. Letupan Lelangit Lembut Bersuara [g]

Bagi menghasilkan konsonan letupan lelangit lembut bersuara [g], proses berikut
perlu dilakukan:
(i)
Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan pada lelangit lembut untuk
membuat sekatan penuh pada arus udara yang keluar dari paruparu.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan kepada dinding tekak
untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat keluar melalui
rongga hidung.
96
(iii)
(iv)
(v)

rongga mulut dan tersekat pada bahagian lelangit lembut. Udara
tersebut kemudiannya dilepaskan dengan serta-merta.
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan letupan lelangit lembut
bersuara [g] (lihat rajah 4.28). Bunyi konsonan ini hadir dalam
perkataan seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[guru], [ganti], [gantu],
[gambar].
[aga], [agar],
[uga],
[ragu].
di akhir perkataaan:
[beg],
[dialog], [monolog].
[g]
Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g]

konsonan Letupan Lelangit Lembut
Bersuara [g].
1.
4
97
7. Hentian Glotis []
Untuk menghasilkan bunyi hentian glotis, proses berikut turut berlaku:
(i)
Pita suara dirapatkan serapat-rapatnya.
(ii)
dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat
keluar melalui rongga hidung.
(iii)
Udara dari paru-paru keluar dan tersekat dan terhenti pada bahagian
glotis dan tidak dilepaskan.
(iv)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan hentian glotis [] yang
terdapat dalam bahasa Melayu (lihat rajah 4.29). Contoh perkataan
yang mengandungi bunyi konsonan ini ialah:
di awal perkataan:
[ibu], [ada],
[ikan],
[ora].
[saat], [umaat], [kadaan], [soal].
di akhir perkataan:
[tida], [ana],
[ka],
[gala].
[]
98

konsonan Hentian Glotis [].
4.16 Bulatkan perkataan yang berakhir
dengan hentian glotis.
elok
tamak
cucuk
kicap
bahu
semak
muka
itik
8. Letusan Lelangit Keras-Gusi Tidak Bersuara []

Untuk menghasilkan bunyi konsonan ini, proses yang berikut turut berlaku:
(i)
Depan lidah dirapatkan pada daerah lelangit keras-gusi untuk
membuat sekatan pada arus udara dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
dinding tekak untuk membuat sekatan supaya udara tidak dapat
(iii)
(iv)
pita suara. Udara tersebut tersekat seketika pada bahagian lelangit
keras-gusi, kemudian udara tersebut dilepaskan dengan perlahan
(bukan dengan cepat atau dengan serta-merta). Walau
bagaimanapun, untuk bunyi konsonan [] dalam bahasa Melayu,
pelepasan udara adalah lebih cepat sedikit berbanding dengan
pelepasan udara untuk bunyi konsonan letusan (afrikat) dalam
bahasa Inggeris seperti dalam perkataan church. Bunyi konsonan
[] yang hadir dalam bahasa Melayu adalah seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[ari], [uti],
[uri], [ontoh].
[sui], [bani], [bni], [kuni].
di akhir perkataan:
[ma], [ko].
99
[]

konsonan Letusan Lelangit Keras-Gusi
Tidak Bersuara [].
9. Letusan Lelangit Keras-Gusi Bersuara []

Bunyi letusan lelangit keras-gusi dihasilkan melalui proses seperti yang berikut:
(i)
membuat sekatan pada arus udara dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
dinding tekak untuk menyekat udara daripada memasuki rongga
hidung.
(iii)
100
(iv)
(v)
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dengan menggetarkan

pita suara dan tersekat pada daerah lelangit keras-gusi. Udara
dilepaskan perlahan (bukan dilepaskan dengan cepat atau sertamerta). Bagi bunyi kononan [] dalam bahasa Melayu, pelepasan
udara adalah lebih cepat daripada pelepasan udara untuk bunyi
konsonan j dalam bahasa Inggeris seperti untuk perkataan judge.
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi [] (lihat rajah 4.31). Bunyi
konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[aan], [olo], [agut], [uga].
[taam], [trun], [bua], [huan].
di akhir perkataan:
[ime],
[kole].
[]

konsonan Letusan Lelangit Keras-Gusi
Bersuara [].
101
4.19
Bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan

letusan lelangit keras bersuara.
jala
cukai
jambu
capal
juta
celah
kipas
cuci
10. Geseran Gusi Tidak Bersuara [s]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan geseran gusi tidak bersuara [s], proses yang
berikut turut berlaku:
(i)
Daun lidah dinaikkan ke arah gusi untuk membuat sempitan.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak dirapatkan pada dinding tekak bagi
menyekat udara daripada keluar melalui rongga hidung.
(iii)
(iv)
Udara dari paru-paru keluar dengan menggeser melalui sempitan
pada daerah gusi. Pita suara tidak digetarkan.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran gusi tidak bersuara [s]
(lihat rajah 4.32). Bunyi konsonan ini hadir dalam perkataan seperti
yang berikut:
di awal perkataan:
[saya], [sapu], [suguh], [sdap].
[basuh], [kasar], [dasar],
[pasar].
di akhir perkataan:
[habis], [bilis], [hiris],
[bras].
[s]
Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s]
102

konsonan Geseran Gusi Tidak
Bersuara [s].
11. Geseran Glotis Bersuara [h]

Untuk menghasilkan bunyi konsonan geseran glotis [h], proses yang berikut turut
berlaku:
(i)
Pita suara dibuka (direnggangkan) sedikit untuk membuat sempitan
pada glotis.
(ii)
dinding tekak bagi menutup rongga ke hidung supaya udara tidak
dapat keluar melalui hidung.
(iii)
Udara keluar dengan menggeser melalui sempitan glotis. Pita suara
digetarkan.
(iv)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan geseran glotis bersuara
[h] (lihat rajah 4.33). Kehadiran bunyi ini adalah seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[habis], [hulur], [hantu], [higap].
[lihat],
[tahap], [peha], [sehat].
di akhir perkataan:
[brseh], [lteh], [kaseh], [lbeh].
103
[h]
Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h]

konsonan Geseran Glotis Bersuara [h].
12. Getaran Gusi Bersuara [r]

Bunyi getaran gusi bersuara [r] dihasilkan dengan cara yang berikut:
(i)
Hujung lidah dikenakan pada gusi.
(ii)
dinding tekak supaya udara tidak dapat keluar melalui rongga hidung.
(iii)
104
(iv)
(v)
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan menggetarkan

hujung lidah dan pita suara digetarkan.
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi getaran gusi bersuara [r] (lihat
rajah 4.34). Konsonan ini hadir dalam perkataan seperti yang
berikut:
di awal perkataan:
[rasa],
[rabun], [runtuh],
di tengah perkataan
[bras], [kras],
[laras],
di akhir perkataan:
[bsar], [kasar],
[lebar],
[rusuh].
[karut].
[edar].
[r]
Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r]

konsonan Getaran Gusi Bersuara [r].
105
13. Sisian Gusi Bersuara [l]

Konsonan sisian gusi bersuara [l] dihasilkan dengan cara:
(i)
Hujung lidah dikenakan pada bahagian tengah gusi untuk membuat
sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
dinding tekak untuk menutup rongga ke hidung supaya udara tidak
(iii)
(iv)
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut tetapi hanya dapat
keluar melalui sisian atau tepian. Pita suara digetarkan.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan sisian gusi bersuara [l]
di awal perkataan:
[lama],
[lambat],
[slamat], [klat],
di akhir perkataan:
[tigal],
[bkal],
[lampu],
[lupa].
[kilat],
[bulat].
[pegal],
[pukul]
[l]
Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l]
106

konsonan Sisian Gusi Bersuara [l].
14. Sengau Dua Bibir Bersuara [m]

Konsonan sengau dua bibir bersuara [m] dihasilkan dengan cara:
(i)
Bibir bawah dirapatkan pada bibir atas untuk membuat sekatan pada
arus udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan supaya suara dapat
memasuki rongga hidung.
(iii)
(iv)
Udara dari paru-paru memasuki rongga mulut dan keluar melalui
rongga hidung. Bibir mulut dibuka semasa menyebut bunyi [m] dan
pita suara digetarkan (lihat rajah 4.36). Bunyi konsonan ini hadir
dalam perkataan seperti yang berikut:
di awal perkataan:
[makan], [malam], [mula], [masin].
[timun], [namun], [timur], [lima].
di akhir perkataan:
[salam], [silam], [dalam], [tilam].
[m]
Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m]
107
15. Sengau Gusi Bersuara [n]

Bunyi sengau gusi bersuara [n] dihasilkan dengan cara:
(i)
Hujung lidah dirapatkan pada gusi untuk membuat sekatan pada arus
udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka rongga hidung
supaya udara dapat keluar melalui rongga hidung.
(iii)
(iv)
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan terhalang pada
bahagian gusi, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita suara
digetarkan.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi sengau gusi bersuara [n] (lihat
rajah 4.37). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam
di awal perkataan:
[nasi],
[nuri],
[naka], [naluri].
[knari], [binasa], [panas], [lontar].
di akhir perkataan:
[papan], [simpan], [lapan], [smbilan]
[n]
Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n]
108

konsonan Sengau Dua Bibir Bersuara [m].
4.25 Terangkan cara penghasilan bunyi konsonan
Sengau Gusi Bersuara [n].
16. Sengau Lelangit Keras-Gusi Bersuara []

Untuk menghasilkan bunyi ini, proses yang berikut turut berlaku:
(i)
membuat sekatan pada arus udara yang keluar dari paru-paru ke
rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka ruang rongga
ke hidung supaya udara dari paru-paru dapat keluar melalui rongga
hidung.
(iii)
(iv)
daerah lelangit keras-gusi, kemudian keluar melalui rongga hidung.
Pita suara digetarkan.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan sengau lelangit kerasgusi bersuara [] (lihat rajah 4.38). Kehadiran bunyi konsonan ini
adalah seperti dalam contoh yang berikut:
di awal perkataan:
[ai], [ata],
[amo],
[baa], [mia], [taa],
[ao].
[sui].
109
[]

konsonan Sengau Lelangit KerasGusi Bersuara [].
17. Sengau Lelangit Lembut Bersuara []

Bunyi konsonan sengau lelangit lembut bersuara [] dihasilkan melalui proses
yang berikut:
(i)
Belakang lidah dinaikkan dan dirapatkan kepada lelangit lembut
untuk menyekat udara yang keluar dari paru-paru ke rongga mulut.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak diturunkan membuka rongga hidung
supaya udara dapat keluar melalui rongga hidung.
(iii)
110
(iv)
(v)

daerah lelangit lembut, kemudian keluar melalui rongga hidung. Pita
suara digetarkan.
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi sengau lelangit lembut bersuara []
seperti dalam contoh yang berikut:
di awal perkataan:
[aa], [iau].
[bua], [sia],
[baga], [taga].
di akhir perkataan:
[tagu], [bara], [tanu], [gunu].
[]

konsonan Sengau Lelangit Lembut
Bersuara [].
111
18. Separuh Vokal Dua Bibir Bersuara [w]

Bunyi separuh vokal dua bibir bersuara [w] ini dihasilkan dengan cara:
(i)
Bibir dibundarkan.
(ii)
Belakang lidah diangkat ke arah lelangit lembut tetapi tidak
menyentuh lelangit lembut (sama seperti kedudukan lidah untuk
membunyikan vokal belakang [u]).
(iii)
(iv)
Udara keluar dari paru-paru ke rongga mulut menggetarkan pita
suara. Semasa menghasilkan bunyi vokal [u], lidah dengan pantas
berubah ke kedudukan (posisi) untuk menghasilkan vokal tengah []
(lihat rajah 4.40). Kehadiran konsonan ini adalah seperti dalam
di awal perkataan:
[wau],
[waris], [waja], [wa].
[kawan], [lawan], [kawat], [lewat].
di akhir perkataan:
[sepa takraw].
[w]
Rajah 4.40: Penghasilan Separuh Vokal [w]
112

konsonan Separuh Vokal Dua
Bibir Bersuara [w].
4.29 Bulatkan perkataan yang bermula dengan separuh
vokal dua bibir bersuara:
wisel
wirid
yuran watan
lipas
yakin
larut
wira
19. Separuh Vokal Lelangit Keras Bersuara [j]

Bagi menghasilkan bunyi konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara [j],
proses yang berikut turut berlaku:
(i)
Depan lidah dinaikkan ke arah gusi seperti hendak menghasilkan
bunyi vokal [i], kemudian semasa menghasilkan bunyi itu, kedudukan
lidah berubah dengan pantas ke kedudukan vokal tengah [].
(ii)
dinding tekak supaya udara tidak keluar melalui rongga hidung.
(iii)
(iv)
Udara dari paru-paru keluar ke rongga mulut dan menggetarkan pita
suara. Semasa menghasilkan bunyi vokal [i], kedudukan lidah
berubah dengan pantas ke kedudukan vokal tengah [].
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi konsonan separuh vokal [j] (lihat
rajah 4.41). Kehadiran bunyi konsonan ini dalam perkataan adalah
seperti dalam contoh yang berikut:
di awal perkataan:
[ja],
[jakin], [jatim], [juran].
[daja], [saja], [baja], [smbahja].
113
[j]
Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j]

konsonan Separuh Vokal Lelangit
Keras Bersuara [j].
Tahukah Anda Konsonan Pinjaman dalam Bahasa

Melayu?
Dengan konsonan pinjaman, dimaksudkan konsonan-konsonan yang bukan
berasal daripada bahasa Melayu tetapi dipinjam daripada bahasa lain, seperti
bahasa Arab, Sanskrit, Inggeris dan sebagainya. Konsonan-konsonan ini telah
umum dipakai dalam perkataan-perkataan yang dipinjam daripada bahasa asing.
Konsonan-konsonan tersebut terdiri daripada:
114
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(v)
(vi)
(vii)
(viii)
Geseran bibir-gigi tidak bersuara [f]

Geseran bibir-gigi bersuara [v]
Geseran gigi tidak bersuara []
Geseran gigi bersuara []
Geseran gusi bersuara [z]
Geseran lelangit keras tidak bersuara [, ]
Geseran lelangit lembut tidak bersuara [x]
Geseran lelangit lembut bersuara []
Tahukah Anda Cara Penghasilan Konsonan Pinjaman

dalam Bahasa Melayu?
Geseran Bibir-Gigi Tidak Bersuara [f]
Bunyi konsonan geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] dihasilkan dengan cara:
(i)
Bibir bawah dihampirkan pada gigi atas untuk membuat sempitan
supaya udara keluar dengan menggeser melalui ruang yang sempit.
(ii)
Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan menutup rongga ke hidung
(iii)
(iv)
pada daerah bibir-gigi. Pita suara tidak digetarkan.
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran bibir-gigi tidak bersuara
[f] (lihat rajah 4.42). Konsonan ini hadir dalam perkataan pinjaman
seperti contoh yang berikut:
di awal perkataan:
[fikir],
[fitnah], [faham], [foneti].
[nafkah], [sifir],
[sifar],
[kufur].
di akhir perkataan:
[arif],
[maaf], [alif],
[huruf].
115
[f]
Rajah 4.42 : Penghasilan Konsonan [f]

konsonan pinjaman Geseran BibirGigi Tidak Bersuara [f].
Geseran Bibir-Gigi Bersuara [v]

Bunyi konsonan geseran bibir-gigi bersuara [v] dihasilkan dengan cara:
(i)
Bibir bawah dihampirkan pada gigi atas untuk membuat sempitan
supaya udara keluar dengan menggeser melalui sempitan.
(ii)
dinding tekak menutup rongga ke hidung supaya udara tidak dapat
(iii)
(iv)
pada daerah bibir-gigi. Pita suara digetarkan.
116
(v)
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran bibir-gigi bersuara [v]

(lihat rajah 4.43). Kehadiran bunyi konsonan ini adalah seperti dalam
di awal perkataan:
[vokal], [variasi].
[univrsiti], [novel].
[v]
Rajah 4.43 : Penghasilan Konsonan [v]

konsonan pinjaman Geseran BibirGigi Bersuara [v].
Geseran Gigi Tidak Bersuara []

Konsonan geseran gigi tidak bersuara [] dihasilkan melalui cara:
(i)
Hujung lidah dihampirkan kepada daerah antara gigi atas dengan gigi
bawah untuk membuat sempitan pada daerah antara gigi atas dan
gigi bawah supaya udara keluar dengan menggeser.
117
(ii)
(iii)
(iv)
(v)

dinding tekak untuk menutup rongga ke hidung supaya udara tidak
antara gigi atas dan gigi bawah. Pita suara tidak digetarkan.
Bunyi yang dihasilkan ialah bunyi geseran gigi tidak bersuara []
(lihat rajah 4.44). Konsonan ini hadir dalam perkataan seperti dalam
di awal perkataan:
[inin], [alaa], [abit],
[mial].
di akhir perkataan:
[hadi].
[oman].
[]
118
(a) _____________
4.33
Terangkan cara penghasilan bunyi

konsonan pinjaman Geseran Gigi
Tidak Bersuara [].
4.34
Tuliskan lambang bunyi konsonan

yang dihasilkan berdasarkan gambar
rajah di bawah:
(b) _____________
(d) _____________
(e) _____________
(g) _____________
(h) _____________
119
(c) _____________
(f) _____________
(i)_____________
4.35 Kenal pasti jenis bunyi konsonan dalam perkataan berikut:

Perkataan
Jenis Konsonan
duri
gulai
dapur
batas
desak
buruh
gitar
bilas
jala
cukai
jambu
capal
juta
celah
kipas
cuci
besar
hampas
perah
basah
boros
pijak
hitam
bola
wisel
wirid
yuran
watan
lipas
yakin
larut
wira
elok
tamak
cucuk
kicap
bahu
semak
muka
120

i. Definisi vokal
ii. Ciri-ciri vokal bahasa Melayu
iii. Sila buat rujukan tambahan daripada sumber lain.
i. Menyenaraikan enam jenis vokal bahasa Melayu
ii. Menjelaskan ciri-ciri vokal hadapan, vokal tengah dan vokal belakang
dengan menyertakan gambar rajah kedudukan bibir dan lidah semasa
menghasilkan bunyi vokal tersebut dan contoh yang sesuai.
4.3 Bagi soalan ini, anda harus:
i. Mengenal pasti sama ada huruf yang bercetak tebal dalam perkataan yang
diberikan tersebut merupakan:
- vokal hadapan sempit,
- vokal hadapan separuh sempit,
- vokal hadapan separuh luas,
- vokal hadapan luas,
- vokal tengah,
- vokal belakang, atau lain-lain
ii. Anda perlu rujuk Rajah 4.1 bagi mengesahkan jawapan anda itu betul.
4.4 Bagi menjawab soalan ini, jawapan anda perlu:
i. Mengandungi vokal-vokal yang berikut, iaitu vokal tinggi [i], dan [u]
ii. Anda juga perlu memberikan vokal tengah []
iii. Sila sertakan contoh-contoh yang mengandungi vokal tersebut.
4.5 Bagi soalan ini, anda:
i. Bebas memilih mana-mana perkataan dalam bahasa Melayu, asalkan
perkataan tersebut mengandungi vokal [i], [e], [a], [u], [o] dan vokal []
ii. Anda perlu memberikan tiga contoh perkataan bagi setiap vokal tersebut
yang hadir di hadapan, di tengah dan di akhir perkataan.
121

i. Mengisi kotak bahagian berwarna itu dengan lambang konsonan yang
betul
ii. Antara lambang konsonan yang perlu mengisi kotak bahagian berwarna itu
ialah [b], [t], [j], [], [m], dll
iii. Anda perlu melihat gambar rajah 4.21 bagi mendapatkan jawapan seterusnya
iv. Sila pastikan yang anda mengetahui nama-nama konsonan tersebut.

i. Merujuk Rajah 4.23
ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan [p]
tersebut dengan teratur dan betul
iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dalam penerangan anda.
4.8 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan
carikan perkataan yang mengandungi konsonan letupan dua bibir bersuara [b].
ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan letupan
dua bibir bersuara [b] tersebut dengan teratur dan betul
gusi tidak bersuara [t] tersebut dengan teratur dan betul
gusi bersuara [d] tersebut dengan teratur dan betul
122
4.12 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan dan
bulatkan perkataan yang mengandungi konsonan letupan gusi bersuara.
ii. Pastikan anda menghuraikan proses penghasilan bunyi konsonan
letupan lelangit lembut tidak bersuara [k] tersebut dengan teratur dan
betul
iii. Sebaik-baiknya sertakan sekali gambar rajah dan contoh dalam
penerangan anda.
letupan lelangit lembut bersuara [g] tersebut dengan teratur dan
betul
penerangan anda.
hentian glotis [] tersebut dengan teratur dan betul
penerangan anda.
4.16 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan
dan bulatkan perkataan yang berakhir dengan hentian glotis.
letusan lelangit keras-gusi tidak bersuara [] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
123

letusan lelangit keras-gusi bersuara [j] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
4.19 Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan
dan bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan letusan lelangit
keras bersuara.
geseran gusi tidak bersuara [s] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
geseran glotis bersuara [h] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
Getaran gusi bersuara [r] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
124
4.23
Bagi menjawab soalan ini, anda perlu:

sisian gusi bersuara [l] tersebut dengan teratur dan betul
penerangan anda.
4.24

sengau dua bibir bersuara [m] tersebut dengan teratur dan betul
penerangan anda.
4.25

sengau gusi bersuara [n] tersebut dengan teratur dan betul
penerangan anda.
4.26

sengau lelangit keras-gusi bersuara [] tersebut dengan teratur dan
betul
penerangan anda.
4.27

sengau lelangit lembut bersuara [] tersebut dengan teratur dan
betul
penerangan anda.
125
4.28

separuh vokal dua bibir bersuara [w] tersebut dengan teratur dan
betul
penerangan anda.
4.29
Bagi soalan ini, anda perlu meneliti setiap perkataan yang diberikan
dan bulatkan perkataan yang bermula dengan konsonan vokal dua bibir
bersuara
4.30

separuh vokal lelangit keras bersuara [j] tersebut dengan teratur dan
betul
penerangan anda.
4.31

pinjaman geseran bibir-gigi tidak bersuara [f] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
4.32

pinjaman geseran bibir-gigi bersuara [v] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
126
4.33

pinjaman geseran gigi tidak bersuara [] tersebut dengan teratur
dan betul
penerangan anda.
4.34

i. Menerangkan setiap rajah (a) - (i)
ii. Kenal pasti kedudukan alat artikulasi yang menghasilkan bunyi
konsonan tertentu
iii. Pastikan anda memasukkan lambang konsonan [p], [t], [k], [g], [], [],
[s], [z], [z], [n] dalam jawapan anda.
4.35

i. Meneliti setiap perkataan yang disenaraikan dalam soalan
ii. Kenal pasti jenis-jenis bunyi konsonan dalam perkataan tersebut.
127
Rujukan
University Press.
Blackwell Ltd.
Auckland: Arnold.
Rinehart & Winston.
Professional.
Chicago Press.
128
and Jovanovich.
Wadsworth.
Press.
Pustaka.
Press.
129
ARTIKULASI TAMBAHAN / 5
Unit
5
ARTIKULASI TAMBAHAN /
KOARTIKULASI
HASIL PEMBELAJARAN
i. menerangkan pengertian artikulasi tambahan/ koartikulsi,

ii. membezakan antara pembibiran, penyengauan,
penglelangitkerasan, perengkungan dan pengglotisan
iii. menulis perkataan dalam bentuk fonetik dengan
memasukkan lambang-lambang koartikulasi.
Pengenalan
Unit ini membincangkan hal tentang Artikulasi Tambahan atau juga dipanggil
Koartikulasi yang mencakupi pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan,
perengkungan dan pengglotisan.
Apakah Pengertian Artikulasi Tambahan / Koartikulasi?

Artikulasi tambahan atau koartikulasi ialah sebutan tambahan yang terjadi akibat
daripada pengaruh penyebutan sesuatu bunyi tertentu. Sewaktu menyebutkan
sesuatu bunyi tertentu, terjadi juga sebutan tambahan secara sampingan kerana
dalam proses penyebutan sesuatu bunyi tertentu, beberapa alat artikulasi turut
130
terlibat, misalnya bibir, rongga hidung, lelangit keras, rengkung dan seumpamanya
sehingga berlakunya artikulasi tambahan seperti:
i.
pembibiran,
ii. penyengauan,
iii. penglelangitkerasan,
iv. perengkungan, dan
v. pengglotisan (Glotalisasi)
5.1 Apakah yang anda faham tentang

koartikulasi?
Berikan pengertian
menurut banyak sumber.
Tahukah Anda Proses Pembibiran?

Pembibiran atau dikenal sebagai labialisasi ialah artikulasi tambahan yang berlaku
semasa hendak menyebut bunyi vokal belakang. Misalnya, semasa kita menyebut
bunyi perkataan [kuni]. Sebenarnya semasa kita hendak menyebut bunyi
konsonan [k] yang diikuti oleh vokal belakang [u] dalam perkataan kuning itu,
berlaku sedikit pembundaran bibir, iaitu pengaruh daripada hendak menyebut
bunyi vokal belakang [u] dalam perkataan kuning itu. Artikulasi tambahan
pembibiran ditanda dengan lambang w seperti dalam contoh yang berikut:
[kwuni]
[kwui]
[lwuba]
[swulit]
[twola]
5.2 Dengan memberikan contohcontoh yang sesuai, jelaskan

maksud pembibiran.
131
Tahukah Anda Proses Penyengauan?

Penyengauan atau nasalisasi merupakan artikulasi tambahan yang berlaku
pengaruh daripada proses penyebutan bunyi perkataan yang mengandungi
konsonan sengau yang diikuti oleh vokal. Semasa menyebutkan bunyi sengau,
misalnya, [m, n, , ] seperti dalam perkataan malam, nasi, nyamuk, nganga,
pengaruh bunyi sengau [m, n, , ] merebak kepada bunyi vokal kerana rongga
hidung tidak sempat ditutup sepenuhnya semasa menyebut bunyi vokal dalam
perkataan tersebut. Lambang penyengauan atau nasalisasi ditanda dengan
lambang ~ seperti dalam perkataan yang berikut:
[mkan]
[nka]
[i]
[mnto]

yang sesuai, jelaskan maksud
penyengauan.
Tahukah Anda Proses Penglelangitkerasan?

Penglelangitkerasan atau palatalisasi merupakan artikulasi tambahan yang berlaku
akibat proses penghasilan bunyi lelangit keras. Penglelangitkerasan ini terhasil
sebelum bunyi letusan lelangit keras [] dan [] dan lambang yang digunakan untuk
melambangkan penglelangitkerasan ialah lambang [^] di bawah atau [] di sebelah
kanan atas lambang fonetik konsonan berkenaan, seperti dalam contoh yang
berikut:
[puna]
[manja]
[belanja]
[sena]
[belunur]
132

penglelangitkerasan.
Tahukah Anda Proses Perengkungan?

Perengkungan ialah artikulasi tambahan yang berlaku akibat daripada pengucapan
bunyi rengkungan. Bunyi seperti ini banyak terdapat dalam bahasa Arab. Simbol
yang digunakan bagi melambangkan bunyi perengkungan ialah seperti yang
terdapat pada fonem yang berikut:
L, d dan z

perengkungan.
Tahukah Anda Proses Pengglotisan (Glotalisasi)?

Pengglotisan atau glotalisasi merupakan ciri suprasegmental yang berlaku
sebelum penyebutan bunyi vokal. Glotalisasi biasanya berlaku pada awal bunyi
vokal yang hadir pada perkataan yang disebut secara satu-satu. Sebelum bunyi
vokal itu dilafazkan, alat artikulasi mengambil sedikit masa untuk melafazkan bunyi
vokal tersebut dan ini mengakibatkan udara terhenti sebentar pada glotis semasa
menyebut bunyi vokal dalam perkataan itu. Misalnya, [ade], [aba], [alat]
dan seumpamanya.
133
Glotalisasi juga berlaku antara dua vokal yang berdekatan dalam perkataan.
Semasa menyebut vokal pertama, udara terhenti sekejap pada glotis dan
memakan sedikit masa untuk menyebut vokal yang berikutnya. Contohnya,
[saat], [umaat], [faedah] dan seumpamanya.

glotalisasi.
1.7 Nyatakan perbezaan antara pembibiran,
penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan
dan pengglotisan
1.8 Nyatakan artikulasi tambahan yang terlibat dalam
contoh-contoh perkataan di bawah:
(a) [kwura]
____________________
(b) [tana]
____________________
(c) [ite]
____________________
(d) [taat]
____________________
(e) [msin]
____________________
(f) [punja]
____________________
(g) [kwota]
____________________
(h) [panat]
____________________
(i) []
____________________
(j) [kaedah]
____________________
134
5.9 Salin semula perkataan-perkataan di bawah

dalam bentuk fonetik dengan memasukkan
lambang-lambang artikulasi tambahan yang
sesuai.
a) putih
____________________
(b) banjir
____________________
(c) singa
____________________
(d) taat
____________________
(e) tulang
____________________
(f) banyak
____________________
(g) kumbang
____________________
(h) sunting
____________________
(i) jemaah
____________________
(h) sengaja
____________________
(i) ombak
____________________
(j) semalam
____________________
135

i. Menerangkan maksud artikulasi tambahan/ koartikulasi
ii. Sila teliti semua definisi yang diberikan oleh tokoh-tokoh bahasa yang
berlainan dan terangkannya mengikut fahaman anda
iii. Berikan contoh-contoh perkataan yang mengandungi artikulasi tambahan
tersebut.
i. Menghuraikan artikulasi tambahan/ koartikulasi yang hadir bersama-sama
dengan bunyi konsonan yang lain yang hadir selepas konsonan tersebut.
Contohnya, bunyi koartikulasi pembibiran yang hadir bersama dengan
konsonan [k] semasa menyebut bunyi [kwuda]
ii. Sila teliti perkataan yang mengandungi konsonan lain yang diikuti oleh
vokal belakang.
5.3 Bagi menjawab soalan ini, anda harus:
i. Menerangkan bahawa bunyi-bunyi penyengauan berlaku kerana wujudnya
konsonan sengau yang diikuti oleh bunyi vokal. Pengaruh daripada
konsonan sengau itu terkena juga pada vokal yang mengikutinya.
ii. Pastikan anda memberikan contoh-contoh penyengauan yang berlaku
pada vokal-vokal lain yang hadir mengikuti konsonan sengau, misalnya
[mlam], [nila], [nusa]
iii. Sila berikan juga contoh-contoh konsonan sengau lain yang diikuti oleh
bunyi-bunyi vokal tersebut.
5.4 Untuk menjawab soalan ini, anda harus:
i.
Menjelaskan maksud koartikulasi penglelangitkerasan
ii.
Anda perlu menjelaskan proses menghasilkan bunyi konsonan tertentu
yang melibatkan berlakunya artikulasi tambahan, misalnya apabila
menyebut perkataan panjang, konsonan [n] yang diikuti oleh konsonan [j]
berlaku artikulasi tambahan penglelangitkerasan yang hadir bersamasama bunyi tersebut
iii. Berikan contoh-contoh lain dalam bahasa Melayu tentang artikulasi
tambahan penglelangitkerasan.
136

i.
Menerangkan maksud koartikulasi perengkungan bahasa Melayu
ii.
Terangkan cara penghasilan konsonan tertentu yang boleh
menyebabkan berlakunya koartikulasi perengkungan
iii. Berikan contoh-contoh lain koartikulasi perenkungan dalam bahasa
Melayu.
i.
Memberikan maksud koartikulasi pengglotisan bahasa Melayu
ii.
Huraikan proses pengglotisan berlaku
iii. Berikan contoh-contoh koartikulasi pengglotisan dalam bahasa Melayu.
i.
Menerangkan perbezaan cara-cara menghasilkan bunyi koartikulasi
pembibiran, penyengauan, penglelangitkerasan, perengkungan dan
pengglotisan
ii.
Sila rujuk halaman 131 133.
iii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan
maklumat tambahan.
i.
Mengenal pasti jenis-jenis koartikulasi yang berlainan yang berlaku
semasa menyebut perkataan dalam soalan (a) - (j)
ii.
Pastikan anda menerangkan setiap artikulasi tambahan yang berlainan
yang terdapat dalam perkataan (a) - (j) tersebut
maklumat tambahan.
5.9 Untuk soalan ini, anda perlu:
i. Meneliti dan mengenali setiap perkataan dan bunyi-bunyi konsonan serta
vokal yang terdapat pada perkataan tersebut
ii. Anda juga perlu mengetahui setiap penghasilan bunyi konsonan dan vokal
itu ada bunyi lain yang turut serta bersama-samanya, seperti pembibiran,
pengglotisan, dll
137
iii. Anda perlu memasukkan lambang-lambang artikulasi tambahan tersebut

bagi perkatan-perkataan itu. Misalnya bagi perkataan ombak, berlakunya
pengglotisan pada huruf vokal [o] dan bentuk transkripsi fonetik ditulis
seperti berikut: [omba].
138
Rujukan
University Press.
Blackwell Ltd.
Auckland: Arnold.
Rinehart & Winston.
Jakarta.
Chicago Press.
139

Wadsworth.
Press.
Bahasa dan Pustaka.
Press.
140
FONEM SUPRASEGMENTAL / 6
Unit
6
FONEM SUPRASEGMENTAL
HASIL PEMBELAJARAN
i. menerangkan pengertian fonem suprasegmental,

ii. membezakan antara tekanan, kepanjangan, jeda,
tona dan intonasi dalam bidang fonetik dan fonologi
bahasa Melayu.
Pengenalan
Unit ini membincangkan hal tentang Fonem Suprasegmental dalam fonetik dan
fonologi bahasa Melayu yang meliputi tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan
intonasi.
Apakah Pengertian Fonem Suprasegmental?

Fonem suprasegmental yang juga disebut fonem suprapenggalan ialah ciri atau
sifat bunyi yang menindihi atau menumpangi sesuatu fonem. Maksudnya, ciri
suprasegmental hadir bersama-sama fonem penggalan dengan cara menumpangi
bunyi segmental. Fonem suprasegmental ini bukannya bunyi segmental atau bunyi
penggalan, tetapi ciri yang hadir bersama dengan cara menindihi atau
menumpangi bunyi penggalan. Fonem suprasegmental tersebut terdiri daripada:
i.
tekanan,
ii. kepanjangan,
141
iii.
iv.
v.
jeda,
tona dan
intonasi.
6.1 Apakah perbezaan antara bunyi

segmental dan bunyi suprasegmental?
i. Apakah Tekanan?
Tekanan ialah ciri lemah atau kerasnya suara penyebutan sesuatu suku kata.
Tekanan biasanya berlaku pada suku kata dalam perkataan. Tekanan ditanda
dengan tanda ( / ). Dalam bahasa Melayu, tekanan berlaku pada vokal. Bunyi
vokal dalam bahasa Melayu disebut dengan lantang dan boleh dipanjangkan.
Tekanan dalam perkataan bahasa Melayu lazimnya berlaku pada suku kata yang
kedua seperti dalam perkataan ki ta, ba pa, sa tu dan seumpamanya.
Dalam bahasa asing, misalnya bahasa Inggeris, tekanan boleh membezakan
/
makna. Contohnya, perkataan pro gress bermaksud memajukan (kata kerja)
/
dan pro gress bermaksud kemajuan (kata nama). Begitu juga dengan
/
perkataan ex port yang tekanannya diletakkan pada awal suku kata membawa
/
maksud barang yang dieksportkan (kata nama) sedangkan ex port yang
tekanannya dilakukan pada suku kata kedua membawa maksud melakukan kerja
eksport (kata kerja). Begitulah seterusnya dengan perkataan conduct, insult dan
seumpamanya boleh membawa maksud yang berbeza dalam bahasa Inggeris
apabila dipakai tekanan pada suku kata yang berbeza.

yang sesuai, jelaskan bagaimana
tekanan boleh membezakan makna
sesuatu frasa atau ayat.
142
ii. Apakah Kepanjangan?

Kepanjangan atau juga disebut panjang pendek bunyi merupakan ciri khusus yang
terdapat pada perkataan dalam bahasa-bahasa tertentu. Ciri kepanjangan atau
panjang pendek ini boleh membezakan makna dalam bahasa-bahasa tertentu
seperti bahasa Inggeris dan Arab tetapi tidak membezakan makna dalam bahasa
Melayu.
Ciri panjang pendek ini ditanda dengan tanda titik yang dipanggil mora. Jika
tanda mora itu satu titik ( . ), kepanjangan bunyinya setengah mora; dua titik ( : ),
kepanjangannya satu mora; dan jika empat titik ( :: ), kepanjangannya ialah dua
mora. Dalam bahasa Inggeris, perbezaan makna terjadi apabila kepanjangan ini
digunakan. Contohnya, perkataan sit bermakna duduk, dan si:t bermakna
tempat duduk; ship maknanya kapal dan shi:p bermakna kambing biri-biri.
6.3 Ciri kepanjangan ditandai dengan tanda

titik yang dipanggil mora. Terangkan
lambang mora tersebut dengan contoh
yang sesuai.
iii. Apakah Jeda?

Jeda yang juga disebut persendian ialah ciri atau unsur hentian (senyap) dalam
ujaran sebagai tanda memisahkan unsur linguistik, iaitu perkataan, ayat atau
rangkai kata. Jeda atau persendian ini dilambangkan dengan tanda ( + ). Dalam
bahasa tertentu, khususnya bahasa Inggeris, unsur jeda ini boleh membezakan
makna. Misalnya, ujaran I scream, saya menjerit dan ice-cream aiskrim bunyi
ujarannya sama dan sukar dibezakan maknanya sekiranya kita tidak
membezakannya dengan jeda seperti yang berikut:
143
scream
ice cream
/ ai
skri:m /
saya menjerit
/ ais
kri:m /
aiskrim
Dalam bahasa Melayu juga terdapat rangkai kata yang boleh mengelirukan
makna sekiranya tidak dipakai tanda jeda, misalnya ujaran belikantin (belikan tin)
dan belikantin (beli kantin). Bagi membezakan makna ujaran, rangkai kata itu perlu
ditanda dengan tanda jeda seperti yang berikut:
/ belikan
tin
membelikan tin
tin yang dibeli
/ beli
kantin /
membeli kantin
kantin yang dibeli
Sebenarnya jeda atau persendian merupakan unsur pembeza dalam bahasa.

Jeda juga digunakan untuk membezakan makna ayat. Contoh ayat Saya
membaca buku kakak boleh dibezakan maknanya dengan memakai jeda seperti
yang berikut:
/ # Saya membaca buku kakak # /
(Maksudnya saya membaca buku kepunyaan kakak)
/ # Saya membaca buku # kakak /
(Maksudnya saya memberitahu kakak bahawa saya membaca buku)
/ # Kami makan sate kambing # /
(Maksudnya kami makan sate daging kambing)
/ # Kami makan sate # kambing /
(Maksudnya kami memberitahu kambing bahawa kami makan sate)
144
6.4 Apakah makna dan lambang jeda?

6.5 Bagi setiap ayat di bawah, bina dua ayat
yang berlainan makna dengan meletakkan
lambang jeda pada bahagian yang sesuai.
Kemudian, jelaskan makna ayat-ayat yang
telah dibina.
(a) Ibu menjahit baju ayah.
(i)
_________________________________________
(ii) _________________________________________
(b) Saya mahu membaca ensiklopedia bahasa Melayu cikgu.

(i)
_________________________________________
(ii) _________________________________________
(c) Adik suka makan nasi ayam.
(i)
_________________________________________
(ii) _________________________________________
iv. Apakah Tona?

Tona merupakan naik atau turunnya suara dalam pengucapan perkataan. Banyak
bahasa yang mempunyai tona dan tona ini membezakan makna seperti dalam
bahasa Mandarin, bahasa Thai, bahasa Vietnam, bahasa Laos, bahasa
Kampuchea dan lain-lain. Terdapat dua jenis tanda atau lambang yang berbeza
digunakan untuk membezakan tinggi rendahnya bunyi satu-satu perkataan itu.
Yang pertama memakai lambang tona mendatar, tona meninggi, tona turun-naik
dan tona menurun seperti dalam contoh yang berikut:
145
Tona datar
ma
ibu
Tona meninggi
ma
guni
Tona turun-naik
ma
kuda
Tona menurun
ma
marah
Tona
datar
Tona
meninggi
Tona
turun-naik
ibu
guni
kuda
Tona
menurun
marah
Rajah 6.1: Kedudukan Tinggi-Rendah Suara

(Sumber:P. Ladefoged, 2005:12)
Yang kedua pula memakai tanda nombor 1 hingga 4 untuk menunjukkan

perbezaan tona seperti yang berikut:
Tona tinggi (sangat keras)
Tona sederhana tinggi (keras)
Tona rendah (lemah)
Tona sangat rendah (sangat lemah) 4

Walau bagaimanapun, sesetengah pengarang menggunakan tona 4 untuk
tona tinggi (sangat keras), 3 untuk tona sederhana tinggi (keras), 2 untuk tona
rendah (lemah) dan 1 untuk tona sangat rendah (sangat lemah).
146
6.6 Apakah makna dan lambang tona?
v. Apakah Intonasi?
Intonasi ialah turun naik nada suara dalam pengucapan ayat atau frasa. Intonasi
juga disebut sebagai lagu bahasa. Dalam bahasa Melayu, terdapat berbagaibagai intonasi atau lagu yang terdapat pada ayat.
Misalnya, ayat berita
mempunyai intonasi yang menurun pada akhir ayat. Ayat tanya pula mempunyai
intonasi meninggi pada akhir ayat dan seumpamanya. Apabila kita bertutur, kita
menggunakan ayat-ayat yang diucapkan secara bersambung-sambung. Ayat-ayat
yang dituturkan itu turut menggunakan intonasi atau lagu bahasa yang berbezabeza. Semua jenis ciri suprasegmental atau suprapenggalan, iaitu tekanan,
kepanjangan, jeda dan tona secara kombinasi turut membentuk intonasi ayat, dan
digunakan dalam pertuturan.
Berikut diturunkan contoh-contoh intonasi pada ayat-ayat dalam bahasa
Melayu, iaitu:
a)
Intonasi ayat penyata
b)
Intonasi ayat tanya
c)
Intonasi ayat perintah
d)
Intonasi ayat terbalik atau songsang
e)
Intonasi ayat pasif
a) Intonasi Pada Ayat Penyata Biasa

Intonasi pada ayat penyata mempunyai pola intonasi 2-4-2-3, seperti dalam ayat
yang berikut:
4
Pelajar
2
i tu
peng awas
2
147
Frasa subjek pelajar itu ditandai dengan tingkat nada 2-4, manakala frasa
predikat pengawas ditandai dengan tingkat 2-3. Pemisahan frasa subjek daripada
predikat menjadi jelas disebabkan nada suara turun daripada tingkat 4 pada
subjek pelajar itu ke tingkat nada 2, iaitu nada permulaan bagi frasa predikat
pengawas. Tingkat nada 3 pada suku kata akhir menandakan selesainya
pengucapan frasa predikat pengawas.
b) Intonasi Pada Ayat Tanya
Dalam bahasa Melayu, intonasi ayat tanya biasa ditandai dengan tingkat nada
2-4-3-4. Tingkat nada 3 pada suku kata akhir ayat naik semula ke nada 4 sebagai
tanda selesainya pengucapan ayat. Contohnya:
4
Pelajar
i tu
peng awas ?
Intonasi ayat tanya seperti contoh di atas digunakan dalam bentuk pertanyaan
kepada seorang pendengar untuk dijawab oleh pendengar berkenaan.
Ayat tanya dapat juga dibentuk dengan meletakkan partikel -kah pada
bahagian predikat ayat. Dalam hal ini, oleh sebab predikat yang disertai partikel kah dipentingkan, maka predikat dipindahkan ke bahagian hadapan ayat menjadi:
Pengawaskah pelajar itu?
Intonasi bagi ayat tanya di atas ditandai dengan tingkat nada 2-3-1-4 seperti
dalam contoh yang berikut:
3
Penga was kah

2
pelajar
i tu ?
c) Intonasi Pada Ayat Perintah

Dalam ayat perintah, bahagian predikat lebih dipentingkan berbanding bahagian
subjek. Sebagai contoh, ayat Pergi! sebenarnya terbit daripada ayat Awak pergi!
Kata ganti nama diri kedua, iaitu awak digugurkan dan meninggalkan predikat
pergi. Frasa predikat pergi dilafazkan dengan tingkat nada 2-3 seperti yang berikut:
148
Per g i!
2
Bagi melembutkan perintah dalam ayat perintah di atas, partikel -lah dapat
disertakan bagi membentuk ayat:
Pergilah.
Intonasi ayat di atas ditandai dengan tingkat nada 2-3-1 seperti yang berikut:
3
Per g i lah
2
d) Intonasi Pada Ayat Terbalik atau Ayat Songsang

Ayat bahasa Melayu dalam bentuk susunan biasa ialah Subjek + Predikat. Walau
bagaimanapun, dalam percakapan atau pertuturan seharian, kerap berlaku
susunan ayat yang berlawanan dengan pola biasa tersebut, iaitu bahagian predikat
ayat mendahului bahagian subjek. Ayat yang mempunyai susunan sedemikian
disebut ayat terbalik atau ayat songsang. Contoh:
Susunan biasa
Ayat songsang
Susunan biasa
Ayat songsang
:
:
:
:
Adik saya
Pandai
Pelajar itu
Pengawas
+
+
+
+
pandai
adik saya
pengawas
pelajar itu
Intonasi ayat penyata biasa seperti yang telah dijelaskan mempunyai tingkat
nada 2-4-2-3 seperti yang berikut:
4
Adik
sa ya
pan dai
2
Apabila ayat tersebut disongsangkan, intonasinya bertukar menjadi 2-3-1,

3
Pan dai
2
adik
saya
1
149
Begitu juga ayat-ayat di bawah:

Susunan biasa:
4
Pelajar
i tu
penga was
Susunan songsang:
3
Penga was
pelajar
itu
Perhatikan bahawa dalam contoh ayat-ayat di atas, tingkat nada bagi bahagian
predikat kekal pada tingkat 2-3. Tingkat nada berkenaan tidak berubah meskipun
kedudukan predikat berubah ke hadapan ayat. Sebaliknya, yang berubah ialah
tingkat nada pada bahagian subjek, iaitu menurun kepada tingkat 1.
Selain partikel -kah, -lah juga menandakan bahawa bahagian predikat diberi
penekanan. Oleh sebab kedua-dua partikel ini berfungsi hanya sebagai tanda
bahawa bahagian predikat ayat dipentingkan, maka nada untuk -kah dan -lah
menurun kepada tingkat 1, bersama-sama keseluruhan subjek ayat berkenaan
yang tidak lagi dipentingkan. Sila teliti contoh ayat yang mengandungi
partikel -kah.
Susunan biasa:
4
Pelajar
i tu
penga was
2
Susunan songsang:
3
Penga
2
was kah
pelajar
150
i tu
e) Intonasi Pada Ayat Pasif

Ayat pasif mempunyai intonasi yang sama seperti ayat aktif biasa, iaitu 2-4-2-3.
Perhatikan contoh-contoh yang berikut:
Ayat Aktif:
4
I bu
2
belum
menjahit
baju
i tu
Ayat Pasif:
4
Baju
i tu
belum
dijahit
oleh
i bu
Dalam ayat-ayat di atas, bahagian pertama yang mempunyai tingkat nada 2-4
merupakan subjek, manakala bahagian kedua yang mempunyai tingkat nada 2-3
pula merupakan bahagian predikat ayat.
Ayat tanya aktif biasa dan ayat tanya pasif biasa juga mempunyai tingkat nada
2-4 bagi bahagian subjek dan 2-3 bagi bahagian predikat seperti dalam contohcontoh yang berikut:
Ayat Tanya Aktif Biasa:
4
Di
2
membuka
bungkusan
i tu?
Ayat Tanya Pasif Biasa:

4
Bungkusan
2
i tu
dibuka
nya?
Walau bagaimanapun, tingkat nada intonasi berbeza, jika ayat pasif berkenaan
merupakan ayat pasif bagi orang pertama dan kedua. Lihat contoh-contoh yang
berikut:
151
(a)
(b)
Saya membuka bungkusan itu.

Saya buka bungkusan itu.
Dalam contoh di atas, ayat (a) merupakan ayat aktif biasa, manakala ayat (b)
merupakan ayat pasif songsang. Ayat (b) berasasl daripada ayat:
(c)
Bungkusan itu saya buka.
Dalam ayat (c) di atas, bahagian predikat ayat ialah saya buka. Predikat
sesuatu ayat mempunyai tingkat intonasi 2-3. Oleh hal yang demikian, intonasi
bagi ayat (b) di atas adalah 2-3-1, seperti yang berikut:
Nada Intonasi Ayat (b):
3
Saya
bu ka
bungkusan
itu
Ayat (a) dan (c) pula mempunyai intonasi ayat penyata biasa, iaitu 2-4-2-3,
seperti dalam contoh-contoh yang berikut:
Nada Intonasi Ayat (a):
4
Sa ya
2
membuka
bungkusan
tu
Nada Intonasi Ayat (c):

4
Bungkusan
2
i tu
saya
bu
ka
f) Intonasi Pada Ayat yang Panjang

Perlu diingat bahawa nada turun naiknya suara disesuaikan dengan unit-unit frasa.
Oleh sebab itu, walau bagaimana panjang sekalipun sesuatu ayat, nada
intonasinya tetap mempunyai pola yang sama. Dalam hal ini, fungsi intonasi
adalah sebagai pemisah frasa-frasa dalam ayat, seperti dalam contoh yang
berikut:
152
Para pelajar itu menelaah pelajaran di perpustakaan.

Ayat di atas boleh dibahagikan kepada tiga frasa intonasi utama, iaitu frasa
subjek, frasa predikat dan keterangan. Seperti yang telah dijelaskan, pola intonasi
bagi ayat biasa ialah 2-4-2-3. Oleh hal yang demikian, pola intonasi bagi ayat di
atas, tanpa keterangan adalah seperti yang berikut:
4
Para
pelajar
i tu
menelaah
pelaja ran
Dalam contoh di atas, frasa di perpustakaan merupakan keterangan tambahan

dan tidak begitu penting. Oleh yang demikian, nada yang diterimanya ialah nada 1.
Maka intonasi bagi keseluruhan ayat tersebut ialah 2-4-3-1, seperti yang berikut:
4
Para
pelajar
i tu
menelaah
pelaja ran
di
perpustakaan
1
Ayat di atas berkemungkinan diucapkan dengan nada 2-3 pada bahagian frasa
tambahan yang menjadi keterangan sekiranya frasa tambahan itu dipentingkan
dan perlu ditegaskan seperti yang berikut:
4
Para
2
pelajar
i tu
menelaah pelaja ran
2
3
di
perpustaka an
153
6.7 Huraikan perbezaan antara intonasi dan

tona.
6.8 Tandakan tingkat nada intonasi yang
sesuai bagi ayat-ayat di bawah:
(a)
Jalan!
(b)
Minumlah
(c)
Kurus
(d)
Anjing
(e)
Suami
Milah
(f)
Bunga
itu
saya
(g)
Budak
itu
dihalaunya?
(h)
Hadiah
budak
itu
itu
itu
garang
pegawai
siram
belum
dibungkus
oleh
Anis
6.9 Huraikan fonem-fonem suprasegmental yang terdapat dalam

bahasa Melayu.
154

i. Memberi perbezaan definisi antara bunyi segmental (bunyi penggalan)
dengan bunyi-bunyi suprasegmental, iaitu bunyi yang hadir secara
menumpangi bunyi penggalan
ii. Sila buat rujukan daripada sumber-sumber lain untuk mendapatkan
maklumat tambahan.
6.2 Bagi menjawab soalan ini, anda harus:
i. Menerangkan maksud tekanan dan tanda tekanan ( / )
ii. Tekanan dalam perkataan bahasa Melayu tidak membezakan makna,
tetapi membezakan makna dari segi ayat, misalnya:
kami makan sate kambing (tekanan diberikan pada sate)
kami makan sate kambing (tekanan diberikan pada kambing)
iii.
iv.
Tekanan boleh membezakan makna dalam perkataan bahasa lain,

misalnya bahasa Inggeris:
/
in sult (tekanan pada suku kata kedua)
/
in sult (tekanan pada suku kata pertama)
Sila dapatkan maklumat daripada sumber lain.

i.
Menerangkan maksud mora/ kepanjangan
v.
Anda perlu juga menerangkan bahawa dalam bahasa Melayu,
kepanjangan tidak membezakan makna, tidak seperti bahasa Arab dan
bahasa Inggeris. Contoh:
[ sit ] = bermaksud duduk
[ si:t ] = bermaksud tempat duduk
ii.
Sertakan lambang-lambang mora satu titik (.), dua titik (:), tiga titik (:),
iii.
empat titik (::) dengan contoh yang sesuai

Sila dapatkan maklumat tambahan daripada sumber lain.

i. Menghuraikan maksud jeda dan lambang jeda
ii. Berikan contoh-contoh penggunaan jeda dalam bahasa Melayu
iii. Sila rujuk halaman 143 144 untuk mendapat keterangan yang jelas.
155

i. Memberi dua contoh ayat yang membawa makna yang berbeza,
contohnya:
[ Ibu menjahit + baju ayah ]
maksudnya, ibu membuat kerja menjahit baju ayah
[ Ibu menjahit baju + ayah ]
maksudnya, dia memberitahu ayahnya bahawa ibunya menjahit baju.
ii. Dengan berpandukan contoh yang diberikan, sila jawab soalan (b) dan (c)
dengan betul.
iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada buku dan jurnal lain.
i. Memberi penjelasan terhadap makna tona
ii. Memberi penjelasan terhadap lambang tona
iii. Sila rujuk halaman 145 146.
iv. Sila sertakan contoh yang sesuai bagi menyokong huraian anda.
i. Menjelaskan maksud intonasi dan tona
ii. Berikan contoh intonasi ayat-ayat bahasa Melayu
iii. Sila rujuk halaman 145 153.
iv. Dapatkan juga maklumat tambahan daripada sumber lain seperti buku,
internet, dll.
i. Meneliti ciri-ciri intonasi yang dihuraikan pada halaman 147
ii. Sila rujuk bentuk intonasi ayat perintah, ayat penyata, ayat pasif,
ayat tanya pada halaman 147 153 dan terapkannya dalam ayat
(a) - (h).
iii. Pastikan anda tidak tersalah letak tanda intonasi pada ayat-ayat yang
berlainan tersebut.
6.9 Bagi menjawab soalan tentang fonem suprasegmental ini, anda perlu:
i. Merujuk jenis-jenis fonem suprasegmental seperti tekanan, kepanjangan,
jeda, tona dan intonasi pada halaman 141 153
ii. Sila rujuk sumber lain seperti buku dan internet bagi mendapatkan
maklumat tambahan.
156
Rujukan
University Press.
Blackwell Ltd.
Auckland: Arnold.
Rinehart & Winston.
Jakarta.
Professional.
157
Wadsworth.
Press.
Nik Safiah Karim dan rakan-rakan. (2003). Tatabahasa dewan. Kuala Lumpur:
Sitindoan, G. (Drs.) (1984). Pengantar linguistik dan tatabahasa bahasa Indonesia.
Bandung: Pustaka Prima Bandung.
Sudaryanto (1983). Linguistik.Yogyakarta: Gadjah Mada University Press.
Press.
158
BIDANG FONEMIK / 7
Unit
7
BIDANG FONEMIK
HASIL PEMBELAJARAN
i. menjelaskan bunyi itu distingtif atau tidak distingtif,

ii. membezakan fonem dengan alofon, diftong dengan
fonem vokal rangkap,
iii. menjelaskan konsep pasangan minimal, bervariasi
bebas, beralternasi bebas, saling melengkapi dan
kesamaan fonetis serta
iv. menjelaskan fonem konsonan rangkap.
Pengenalan
Unit ini membincangkan Bidang Fonemik yang meliputi bunyi distingtif atau tidak
distingtif, konsep fonem, alofon, pasangan minimal, bervariasi bebas, beralternasi
bebas, saling melengkapi, kesamaan fonetis, fonem vokal rangkap, dan fonem
konsonan rangkap dalam bahasa Melayu.
Apakah Bidang Fonemik?

Bidang fonemik ialah bidang linguistik yang membincangkan hal yang berkaitan
dengan sistem atau fungsi bunyi bahasa. Dalam bidang fonemik, bunyi-bunyi
bahasa akan dianalisis dan menentukan taraf sesuatu bunyi itu sama ada bunyi itu
distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif. Jika bunyi itu bertaraf
159
BIDANG FONEMIK / 7
distingtif, iaitu membezakan makna, maka bunyi itu dianggap bertaraf fonem. Di
sebaliknya, jika bunyi itu tidak distingtif dan tidak membezakan makna, maka bunyi
itu dianggap alofon.
7.1 Jelaskan pengertian bidang fonemik.

7.2 Apakah yang anda faham tentang
bunyi distingtif dan bunyi tidak distingtif?
Tahukah Anda Pengertian Fonem?

Fonem ialah unit bunyi yang terkecil yang membezakan makna. Perbezaan
makna ini dapat dilihat pada pasangan minimal atau pasangan terkecil perkataan.
Misalnya, pasangan minimal, pedang dengan petang. Dalam pasangan minimal
perkataan pedang dengan petang itu terdapat bunyi yang berbeza (distingtif), iaitu
bunyi d dan bunyi t. Oleh sebab perkataan pedang hampir sama, kecuali bunyi d
dan bunyi t, maka dikatakan bahawa bunyi d dan bunyi t adalah bunyi yang
distingtif yang membezakan makna. Oleh itu, bunyi d dan bunyi t adalah bertaraf
fonem yang berbeza dan bunyi fonem ini diletakkan dalam kurungan fonem, iaitu
/ d / dan / t /. Contoh-contoh pasangan minimal yang lain yang membezakan
makna adalah seperti yang berikut:
(i)
kaya
paya
/ k / dan / p / adalah fonem yang berbeza
(ii)
barat
karat
/ b / dan / k / adalah fonem yang berbeza
(iii)
sayang
wayang
/ s / dan / w / adalah fonem yang berbeza
160
BIDANG FONEMIK / 7
(iv)
dalam
talam
/ d / dan / t / adalah fonem yang berbeza
(v)
cari
jari
/ c / dan / j / adalah fonem yang berbeza
Selain contoh pasangan minimal di atas, terdapat banyak pasangan minimal

yang lain yang membezakan makna. Contohnya: pakar dengan bakar; tulang
dengan dulang; sakat dengan zakat dan lain-lain.
7.3 Berikan beberapa contoh pasangan

minimal yang anda tahu.
(i)
(ii)
_________________________
_________________________
(iii)
_________________________
(iv)
_________________________
Tahukah Anda Pengertian Alofon?

Alofon ialah anggota-anggota kepada satu fonem. Alofon juga merupakan
kelainan bunyi antara satu sama lain tetapi masih tergolong ke dalam satu fonem.
Kelainan bunyi yang tergolong ke dalam satu fonem ini berlaku akibat terpengaruh
oleh bunyi tertentu sama ada yang terdahulu atau terkemudian daripadanya.
Misalnya, bunyi fonem / k / dalam bahasa Melayu mempunyai beberapa kelainan
bunyi (alofon) kerana terpengaruh oleh bunyi di sekitarnya, misalnya alofon k, kw
161
BIDANG FONEMIK / 7
dan . Bunyi alofon k terjadi akibat kehadirannya dalam perkataan kiri (atau k yang
diikuti oleh vokal depan i).
Bunyi kw terjadi kerana kehadirannya dalam perkataan kuda (iaitu k yang
diikuti oleh vokal belakang u). Bunyi terjadi kerana kehadirannya diakhiri kata
dalam suku kata tertutup seperti dalam perkataan kaka. Dalam hal ini, alofon k,
kw dan adalah alofon-alofon daripada keluarga bunyi yang sama, iaitu fonem
/ k /. Ketiga-tiga bunyi k, kw, itu adalah bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis.
Maksudnya bunyi-bunyi alofon tersebut hampir-hampir sama dari segi cara
pengucapannya dan juga cara penghasilannya. Ketiga-tiga bunyi itu adalah saling
melengkapi. Dengan saling melengkapi dimaksudkan masing-masing bunyi
tersebut menduduki posisi tertentu (tempat masing-masing) dalam bahasa Melayu.
Alofon juga boleh terjadi daripada bunyi yang bervariasi bebas. Dengan
bervariasi bebas dimaksudkan walaupun bunyi-bunyi itu berbeza dalam perkataan
tertentu, misalnya faham dengan paham, tetapi perbezaan bunyi tidak membawa
makna yang berbeza (maknanya sama).
Dalam bahasa Melayu terdapat pula beberapa perkataan yang hampir sama
dari segi sebutan, tetapi maknanya sama (tidak berbeza), misalnya perkataan
agama, ugama dan igama. Walaupun perkataan agama, ugama dan igama itu
dari segi makna tidak berbeza, tetapi vokal a, u dan i adalah asalnya fonem yang
berbeza kerana terdapat pasangan minimal masing-masing yang membezakan
makna, iaitu baru, buru, biru. Oleh sebab itu, vokal a, u dan i adalah distingtif
(membezakan makna), maka bunyi a, u dan i adalah bertaraf fonem. Apabila
bunyi a, u dan i itu sudah pernah bertaraf fonem, maka bunyi a, u dan i adalah
bertaraf alternasi bebas.

yang sesuai, jelaskan maksud alofon.
162
BIDANG FONEMIK / 7
Tahukah Anda Pengertian Pasangan Minimal?

Pasangan minimal ialah pasangan terkecil perkataan, iaitu pasangan perkataan
yang hampir sama dari segi sebutan dan juga cara menghasilkan bunyi perkataan
tersebut tetapi masih terdapat perbezaan kecil pada bunyi (fonem) tertentu yang
membezakan makna antara perkataan tersebut. Contoh-contoh pasangan minimal
adalah seperti yang berikut:
paku
tari
laku
baca
sama
bawang
situ
garu
bila
serong
buka
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
dengan
baku
dari
lagu
baja
sana
bayang
satu
guru
bela
sorong
buku

yang sesuai, jelaskan maksud pasangan
minimal.
7.6 Kenal pasti sama ada pasangan minimal yang berikut

berkontras atau tidak berkontras.
i.
ii.
iii.
iv.
v.
fikir
perang
panah
semak
bela
pikir
perang
patah
semak
bela
163
BIDANG FONEMIK / 7
vi.
vii.
viii.
ix.
x.
serang
agama
Selasa
faham
tadah
terang
ugama
Thalatha
paham
tabah
Tahukah Anda Pengertian Bervariasi Bebas?

Bervariasi bebas merupakan istilah yang digunakan bagi dua bunyi yang berbeza
secara fonetis yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan dan bunyi
itu boleh saling berganti antara satu sama lain tetapi tidak membezakan makna.
Contohnya:
fikir
dengan
elok
dengan
orang dengan
pikir ( f dengan p bervariasi bebas )

Elok ( e dengan bervariasi bebas )
Orang ( o dengan bervariasi bebas)
7.7 Berikan contoh-contoh perkataan

yang bervariasi bebas dalam
bahasa Melayu.
Tahukah Anda Pengertian Beralternasi Bebas?

Beralternasi bebas merupakan istilah yang dipakai bagi bunyi yang sudah bertaraf
fonem, tetapi boleh dipakai secara bertukar ganti dalam perkataan tertentu pada
lingkungan yang sama tetapi tidak membezakan makna. Contohnya fonem /a/, /i/
dan /u/ yang hadir pada lingkungan yang sama dalam perkataan agama, igama
dan ugama tetapi maknanya tidak berbeza. Oleh hal yang demikian, fonem /a/, /i/
dan /u/ dikatakan beralternasi bebas.
164
BIDANG FONEMIK / 7
7.8 Berikan contoh-contoh perkataan

yang beralternasi bebas dalam
bahasa Melayu.
7.9 Huraikan perbezaan antara
beralternasi bebas dan bervariasi
bebas.
Tahukah Anda Pengertian Saling Melengkapi?

Istilah saling melengkapi juga dikenali sebagai distribusi komplementar, iaitu
lingkungan atau tempat yang dihadiri (diisi) oleh satu anggota bunyi daripada satusatu fonem dan lingkungan atau tempat itu tidak boleh dihadiri (diisi) oleh anggota
bunyi yang lain daripada fonem yang sama dalam perkataan. Maksudnya bunyi
tersebut mempunyai tempat (lingkungan) tertentu yang boleh dihadiri atau
dilengkapinya. Misalnya bunyi [k] dalam perkataan [kaka]. Bunyi [k] boleh hadir
hanya pada awal suku kata (koda) manakala bunyi [] pula boleh hadir pada
lingkungan akhir suku kata (onset) sahaja. Kehadiran bunyi [k] dan [] pada
tempat tertentu sahaja ini terdapat dalam banyak perkataan lain dalam bahasa
Melayu, misalnya perkataan [kana-kana, pka, poko, beko, bka,
songko] dan seumpamanya. Oleh sebab tempat atau lingkungan yang boleh
diisi oleh [k] dan [] adalah tempat yang tertentu sahaja, maka bunyi [k] dan []
dikatakan saling melengkapi. Oleh hal yang demikian, bunyi [k] dan [] adalah
alofon-alofon kepada fonem /k/.
7.10 Jelaskan pengertian saling

melengkapi.
165
BIDANG FONEMIK / 7
Tahukah Anda Pengertian Kesamaan Fonetis?

Kesamaan fonetis merupakan satu cara atau kriteria yang digunakan untuk
menentukan sama ada bunyi-bunyi itu merupakan alofon-alofon kepada satu
fonem. Cara yang lain untuk menentukan alofon-alofon kepada satu fonem ialah
saling melengkapi (distribusi komplementar) seperti yang dihuraikan di atas.
Bunyi kesamaan fonetis ialah bunyi yang mempunyai sifat fonetis yang sama.
Bunyi kesamaan fonetis ini boleh terjadi dengan cara bunyi tertentu yang
mendapat pengaruh artikulasi tambahan (koartikulasi) seperti pembibiran,
penyengauan
(penasalan),
penglelangitkerasan,
pengglotisan
dan
seumpamanya. Contohnya bunyi k dengan bunyi kw (k yang mendapat pengaruh
daripada vokal depan dan kw pembibiran) yang terdapat pada perkataan kawan
dan buwku merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis (k, dan k w). Oleh
itu, k dan kw adalah alofon kepada fonem yang sama, iaitu k. Begitu juga dengan
bunyi vokal a dalam perkataan dalam dan sengauan (nasalisasi) dalam
perkataan mlam juga merupakan bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis (yang
satu merupakan vokal biasa sedangkan vokal a yang satu lagi disengaukan). Oleh
hal yang demikian, bunyi a biasa dan bunyi a yang disengaukan itu dikatakan
bunyi yang mempunyai kesamaan fonetis.
Dalam bahasa Inggeris, terdapat juga bunyi yang mempunyai kesamaan
fonetis. Contohnya bunyi p yang mendapat pengaruh koartikulasi hembusan
seperti dalam perkataan pen (phen) mempunyai kesamaan fonetis dengan p yang
tidak dihembus yang berada di akhir kata dalam perkataan top. Oleh hal yang
demikian, bunyi ph (yang diiringi oleh hembusan) dengan p (yang tidak
dihembuskan) adalah alofon-alofon kepada fonem p.
7.11 Bagaimanakah kesamaan fonetis

berlaku? Jelaskan dengan contohcontoh yang sesuai.
166
BIDANG FONEMIK / 7
Tahukah Anda Pengertian Fonem Vokal Rangkap?

Fonem vokal rangkap ialah fonem yang hadir berturut-turut dalam satu-satu
perkataan. Fonem vokal rangkap ini berbeza dengan diftong. Vokal rangkap
ialah vokal penuh yang diucapkan dengan penuh tiap-tiap satu dalam perkataan,
misalnya dia, bau, jauh dan buah sedangkan diftong ialah dua vokal yang hadir
berturut-turut dalam perkataan tetapi cara penghasilan diftong itu berbeza. Diftong
dihasilkan dengan cara satu vokal diucapkan sepenuhnya sedangkan yang satu
lagi diucapkan separuh sahaja. Cara menghasilkan diftong pula melibatkan
berlakunya geluncuran. Maksudnya semasa menghasilkan bunyi vokal penuh,
kedudukan lidah kemudiannya berubah dan geluncur kepada bunyi vokal yang
lain. Contohnya perkataan kerbau (kerbaw), sampai (sampay) dan amboi
(amboy).

yang sesuai, jelaskan maksud fonem
vokal rangkap.
7.13 Nyatakan perbezaan diftong dan vokal rangkap.
Tahukah Anda Pengertian Fonem Konsonan Rangkap?

Fonem konsonan rangkap ialah dua konsonan yang hadir berturut-turut dalam
satu-satu perkataan. Konsonan rangkap tidak terdapat dalam bahasa Melayu
kecuali dalam kata-kata pinjaman daripada bahasa Jawa dan bahasa Inggeris.
Dalam bahasa Inggeris, terdapat banyak perkataan yang memakai fonem
konsonan rangkap ini. Contohnya perkataan stop, steep, bring, brief, creep,
clock, cloth dan seumpamanya.
167
BIDANG FONEMIK / 7
Konsonan rangkap dalam bahasa Melayu terdapat dalam perkataan-perkataan

pinjaman yang dipinjam daripada bahasa Jawa dan Inggeris seperti trampil,
prihatin, blok, draf, drama, projek, proses dan seumpamanya.
7.14 Huraikan maksud fonem konsonan

rangkap dengan memberikan
contoh-contoh yang sesuai.
7.15 Adakah fonem konsonan rangkap
terdapat dalam bahasa Melayu?
Bincangkan.
168
BIDANG FONEMIK / 7

i. Menerangkan bidang fonemik dan cakupannya seperti fonem, alofon,
vokal rangkap, konsanan rangkap, pasangan minimal dan seumpamanya
ii. Berikan contoh yang sesuai bagi menyokong penerangan anda
iii. Sila dapatkan maklumat tambahan daripada sumber lain seperti buku dan
internet.
i. Memahami maksud fonem distingtif, iaitu yang membezakan makna
ii. Berikan contoh perkataan yang sesuai yang mengandungi fonem distingtif
tersebut, seperti dalam perkataan petang dan pedang yang berlainan
maksudnya
iii. Anda perlu memberikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi
fonem yang berbeza
iv. Anda perlu memasukkan contoh perkataan yang mengandungi fonem
yang beralternasi bebas, seperti agama, igama dan agama
v. Anda perlu memberikan contoh-contoh bunyi alofon yang tidak
distingtif, iaitu bunyi-bunyi yang tidak membezakan makna
vi. Sila berikan contoh-contoh lain tentang bunyi-bunyi alofon kepada fonemfonem tertentu
vii. Sila rujuk huraian tentang pengertian fonem dan alofon pada
halaman 159 162.
7.3 Untuk soalan ini, anda perlu memberikan:
i. Definisi fonem seperti yang dijelaskan pada halaman 160, 163 164.
ii. Beberapa contoh pasangan minimal seperti:
baru biru,
petang pedang, yakni
vokal [a] dengan vokal [u] ialah fonem berbeza kerana membezakan
makna. Begitu juga dengan fonem [t] dan [d] membezakan makna bagi
pasangan minimal tersebut
iii. Sila berikan contoh-contoh pasangan minimal yang lain yang
menunjukkan berlakunya fonem-fonem yang membezakan makna
iv. Sila rujuk sumber lain bagi mendapatkan maklumat tambahan.
169
BIDANG FONEMIK / 7

i. Menjelaskan maksud alofon
ii. Berikan beberapa contoh alofon kepada satu fonem, misalnya alofon [f]
kepada fonem [p] dalam perkataan [fiker], [piker] dan alofon [k w] dalam
perkataan [kita], [kwuda]
i. Menerangkan maksud pasangan minimal dengan memberikan contohcontoh yang sesuai, misalnya menyatakan perbezaan makna perkataan
pasangan minimal tersebut adalah akibat pengunaan fonem yang
berbeza, contoh perkataan: serong sorong
ii. Anda perlu memberi jawapan untuk pasangan minimal yang lain dengan
berpandukan jawapan di atas.
i. Menjelaskan ciri-ciri fonem dan alofon
ii. Dengan berpandukan penjelasan tentang fonem dan alofon tersebut,
anda perlu mengenal pasti sama ada perkataan pasangan minimal yang
diberikan itu ( no. i - x) berkontras atau tidak berkontras.
7.7 Untuk soalan ini, anda perlu terlebih dahulu:
i. Memahami perbezaan antara bunyi bervariasi bebas dan bunyi distingtif
seperti fonem p dengan f dalam perkataan fikir dengan pikir yang tidak
membezakan makna
ii. Dengan berpandukan bunyi bervariasi bebas dalam contoh di atas,
berikan perkataan yang mengandungi bunyi bervariasi bebas, maksud
bunyi alofon kepada fonem tertentu, seperti faham - paham yang tidak
membezakan makna.
7.8 Jawapan untuk soalan ini ialah anda perlu memberikan beberapa contoh
fonem yang bertaraf distingtif yang kemudiannya digunakan untuk maksud
yang sama seperti dalam igama, ugama, agama. Fonem , u dan a adalah
beralternasi bebas (sudah bertaraf fonem dalam perkataan lain) walaupun
masih boleh membawa makna yang sama, iaitu agama.
170
BIDANG FONEMIK / 7
7.9 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu memberi:

i. Penjelasan tentang perbezaan antara beralternasi bebas dengan
bervariasi bebas
ii. Sila berikan beberapa contoh pasangan perkataan beralternasi bebas
dengan bervariasi bebas dalam bahasa Melayu.
i. Menghurai maksud saling melengkapi
ii. Sila sertakan contoh perkataan yang bunyinya saling melengkapi seperti
perkataan kakak, yakni fonem k dan ialah saling melengkapi
iii. Dengan berpandukan contoh di atas, sila berikan beberapa contoh lain
i. Menjelaskan cara kesamaan fonetis berlaku, yakni bunyi konsonan diikuti
oleh bunyi vokal tertentu menyebabkan kesamaan fonetis berlaku.
Contohnya perkataan kata, iaitu k dan saling melengkapi
ii. Dengan berpandukan contoh di atas, sila berikan beberapa contoh lain
7.12 Jawapan bagi soalan ini, anda perlu:
i. Memberikan definisi tentang fonem vokal rangkap
ii. Sila berikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem
vokal rangkap
maklumat tambahan.
i. Menjelaskan perbezaan antara diftong dan vokal rangkap
ii. Sila berikan beberapa contoh vokal rangkap dan diftong bagi
menjelaskan huraian anda.
iii. Sila rujuk buku, jurnal dan internet bagi mendapatkan malumat
tambahan.
171
BIDANG FONEMIK / 7

i. Menghuraikan definisi tentang fonem konsonan rangkap
ii. Berikan beberapa contoh perkataan yang mengandungi fonem
konsonan rangkap yang dipinjam daripada bahasa Inggeris, misalnya
kontraktor, struktur, dan seumpamanya
iii. Sila nyatakan bahawa tidak terdapat fonem konsonan rangkap asli
dalam bahasa Melayu kecuali perkataan pinjaman daripada bahasa
Inggeris dan bahasa Jawa.
i.
Membincangkan bahawa dalam bahasa Melayu terdapat fonem
konsonan rangkap atau tidak
ii.
Berikan contoh-contoh fonem konsonan rangkap yang terdapat dalam
bahasa yang anda tahu seperti bahasa Inggeris, misalnya project,
structure, dan bahasa Jawa seperti gembleng, prihatin
iii. Anda perlu menyatakan bahawa fonem konsonan rangkap tidak
terdapat dalam bahasa Melayu asli kecuali fonem konsonan rangkap
yang dipinjam daripada bahasa Inggeris dan bahasa lain.
172
BIDANG FONEMIK / 7
Rujukan
University Press.
Blackwell Ltd.
Auckland: Arnold.
Rinehart & Winston.
Jakarta.
Chicago Press.
and Jovanovich.
173
BIDANG FONEMIK / 7

Wadsworth.
Press.
174
TRANSKRIPSI / 8
Unit
8
TRANSKRIPSI
HASIL PEMBELAJARAN
i.
mengenal pasti bentuk penulisan dalam transkripsi
fonetik dan fonemik,
ii.
mengenali dan membezakan lambang-lambang
yang digunakan dalam penulisan transkripsi fonetik
dan fonemik,
iii. menulis transkripsi fonetik dan fonemik dengan baik.
Pengenalan
Fokus huraian unit ini adalah tentang bentuk penulisan dalam transkripsi fonetik
dan fonemik. Di samping itu, juga diterangkan beberapa lambang yang digunakan
dalam penulisan transkripsi fonetik dan fonemik bagi mewakili bunyi yang
diucapkan.
Apakah Transkripsi?
Transkripsi ialah penulisan dalam bentuk lambang-lambang fonetik daripada
lambang-lambang tulisan huruf-huruf biasa. Transkripsi juga menurunkan
lambang-lambang bunyi sebutan ke dalam bentuk lambang-lambang fonetik yang
setepat mungkin mengikut sebutan sebenar penutur satu-satu bahasa. Dalam
transkripsi fonetik, satu lambang digunakan untuk mewakili satu bunyi yang
175
TRANSKRIPSI / 8
diucapkan. Terdapat dua jenis transkripsi, iaitu transkripsi fonetik dan transkripsi
fonemik.
Apakah Transkripsi Fonetik?

Transkripsi fonetik juga dikenali sebagai transkripsi sempit. Dalam transkripsi
fonetik atau transkripsi sempit ini pengkaji cuba memberi lambang fonetik yang
setepat-tepat dan sedetail-detailnya (terperinci) dengan bunyi yang diucapkan atau
tulisan yang dipindahkan ke dalam transkripsi fonetik tersebut. Dalam transkripsi
fonetik, dimasukkan juga lambang-lambang koartikulasi seperti lambang
pembibiran [w], penyengauan (nasalisasi) [
], perengkungan [L, d, z],
j
penglelangitkerasan [ ] dan pengglotisan (glotalisasi) []. Misalnya dalam tulisan
atau sebutan untuk ayat Buku itu di atas meja ditulis semula dengan terperinci
segala bunyi segmental dan juga segala jenis koartikulasi dan juga ciri-ciri
suprasegmental yang ditumpanginya dalam bentuk transkripsi fonetik seperti yang
berikut:
[ # b u w ku
iwtu
di atas
mea # ]
Transkripsi fonetik bertujuan mencatatkan setepat mungkin semua sifat yang

terdapat pada pengucapan seseorang penutur natif. Walau bagaimanapun, dalam
bahasa Melayu, tidak semua bunyi koartikulasi itu wujud, kecuali dalam kata-kata
pinjaman daripada bahasa asing seperti bahasa Inggeris atau bahasa Arab.
Apakah Transkripsi Fonemik?

Transkripsi fonemik juga disebut transkripsi luas. Transkripsi fonemik
mencatatkan bunyi-bunyi bahasa yang diucapkan dengan cara yang lebih luas,
iaitu dengan menggunakan fonem-fonem yang terdapat dalam satu-satu bahasa
itu secara umum dan mudah. Transkripsi fonemik tidak menulis lambang-lambang
transkripsi fonetik dengan detail (terperinci) dan tidak menggunakan ciri-ciri
koartikulasi atau ciri-ciri suprasegmental. Tujuan penulisan transkripsi fonemik
ialah untuk memberikan lambang-lambang bunyi dengan mudah dalam bentuk
lambang bunyi segmental sahaja tanpa mencatat dengan detail semua sifat bunyi
yang ada pada satu-satu bahasa natif itu. Misalnya, penulisan transkripsi fonemik
bagi ayat Buku itu di atas meja ditulisnya dengan mudah sebagai:
/ # buku itu di atas mea # /
176
TRANSKRIPSI / 8
Transkripsi fonemik sangat mirip kepada sistem ejaan bagi satu-satu bahasa natif.
Berikut diberikan beberapa petikan dalam tulisan Rumi bahasa Melayu beserta
contoh-contoh transkripsi fonetik (transkripsi sempit) dan transkripsi fonemik
(transkripsi luas):
Petikan 1
Bahasa ialah alat yang digunakan untuk menyampaikan fikiran dan perasaan.
Segala pandangan, pendapat, rasa senang hati dan marah dapat diluahkan
melalui penggunaan bahasa.
Melalui bahasa juga kita berhujah untuk meyakinkan pendengar terhadap sesuatu
perkara dan ini boleh mempengaruhi mereka untuk membuat keputusan sama ada
bersetuju atau tidak dengan apa yang diucapkan.
Contoh Transkripsi Fonetik
Contoh Transkripsi Fonemik
[ # bahasa ijalah alat ja diwgunkan

unwto mmpaikan fikeran dan
prasaan # sgala pandan //
pndapat // rasa sn hati dan mrah
dapat diwluwahkan mlawluwi
pwgunan bahasa # ]
/ # bahasa ijlah alat ja digunakan

unto mampaikan fikeran dan
perasaan # sgala pandaan //
pndapat // rasa sna hati dan marah
dapat diluahkan mlalui pgunaan
bahasa# /
[ # mlawluwi bahasa wuga kita

brwhuah unwto mjakenkan
pndr trhadap ssuawtu prkara
dan ini boleh mmpwrohi mreka
unwto mmwbuwat kwpuwtusan sam
ada brsewtuwu atau tida dn apa
ja diwucapkan # ]
/ # mlalui bahasa uga kita brhuah

unto mjakenkan pndar trhadap
ssuatu prkara dan ini boleh
mmparohi mreka unto mmbuat
kputusan sama ada brsetuu atau
tida dan apa ja diucapkan # /
177
TRANSKRIPSI / 8
Petikan 2
Saman hendaklah disampaikan sendiri oleh Mahkamah Rendah kepada defendan,
tidak kurang daripada 14 hari sebelum hari pengembalian saman (melainkan
mahkamah memerintahkan selainnya).
Orang yang menyampaikan saman
dikehendaki membuat catatan yang mengandungi butiran-butiran seperti tarikh dan
hari saman disampaikan, di mana dan bagaimana penyampaian saman dibuat
serta kepada siapa saman disampaikan. Setelah saman disampaikan dan catatan
penyampaian dibuat, Pendaftar harus memberi notis kepada plaintif atau
peguamnya mengenai hal itu dan mengenai cara saman disampaikan.
(Dipetik daripada Ahmad Ibrahim dan
Ahilemah Joned, 1985. Sistem Undang-undang
Di Malaysia. Kuala Lumpur, DBP, halaman 275)
[ # samn hndalah disampaikan

sndiri oleh mhkamh rndah kpada
difendan // tida wkura daripada
mpat blas hari sbwlom
pmbalijan samn mlaenkan
mhkamh mmrintahkan slaen #
ora ja mmpaikan samn
dikhndaki mmwbuwat atatan ja
mnwdui buteran sprti tarex dan
hari samn disampaikan // di mn
dan bagaimn pmpaijan samn
diwbuwat srta kpada sijapa samn
diwsampaikan # stlah samn
disampaikan dan atatan pmpaian
diwbuwat // pndaftar haros mmbri
ntis kpada plentif atau pwguam
mni hal itu dan mni ara
samn disampaikan # ]
/ # saman hndalah disampaikan

sndiri oleh mahkamah rndah kpada
difendan // tida kura daripada mpat
blas hari sblom pmbalian
saman mlaenkan mahkamah
mmrintahkan slaina # ora ja
mampaikan saman dikhndaki
mmbuat atatan ja mandui
buteran buteran sprti tarex dan hari
saman disampaikan // di mana dan
bagaimana pampaian saman dibuat
srta kpada siapa saman
disampaikan # stlah saman
disampaikan dan atatan pampaian
dibuat // pndaftar haros mmbri notis
kpada plentif atau pguama
mnai hal itu dan mnai ara
saman disampaikan # /
178
TRANSKRIPSI / 8
Petikan 3
Setiap pekongsi adalah wakil bagi firma dan pekongsi-pekongsi yang lain bagi
maksud perniagaan perkongsian itu, dan tindakan setiap pekongsi yang
melakukan apa-apa tindakan untuk menjalankan secara yang lazim jenis
perniagaan yang dijalankan oleh firma itu yang dia menjadi ahli, mengikut firma
dan pekongsi-pekongsinya, kecuali jika pekongsi-pekongsinya yang bertindak itu
pada hakikatnya tidak mempunyai kuasa bertindak untuk firma dalam perkara
tertentu itu, dan orang dengan siapa dia berurusan itu tahu atau percaya bahawa
dia seorang pekongsi.
(Dipetik daripada Shaik Mohd. Noor Alam
S.M. Hussain, 1987. Undang-undang Perniagaan.
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, halaman 27)
[ # stijap pwkosi adalah wakel bagi

firm dan pwkosi pwkosi ja laen
bagi mkwsud prnijagaan prkosijan
itu // dan tindakan setijap pwkosi ja
mlawkukan apa apa tindakan unwto
mnalankan sara lazem nis
prnijagaan ja dialankan oleh firm
itu ja dija mnadi ahli # miwkut
firm dan pwkosi pwkosi
kwuwali ika pkosi pkosi ja
brtinda itu pada hakikat tida
mmpui kwuasa brtinda unwto
firm dalam prkara trtntu itu // dan
ora dn sijapa dija brurusan itu
tawhu atau praja bahawa dija sora
pwkosi # ]
/ # stiap pkosi adalah wakel bagi

firma dan pkosi pkosi ja laen
bagi maksud prniagaan prkosian
itu // dan tindakan setiap pkosi ja
mlakukan apa apa tindakan unto
mnalankan sara lazem nis
prniagaan ja dialankan oleh firma itu
ja dia mnadi ahli # mikut firma
dan pkosi pkosia kuali ika
pkosi pkosia ja brtinda itu
pada hakikata tida mmpuai kuasa
brtinda unto firma dalam prkara
trtntu itu // dan ora dan siapa dia
brurusan itu tahu atau praja
bahawa dia sora pkosi # /
179
TRANSKRIPSI / 8
8.1 Jelaskan pengertian transkripsi.

8.2 Huraikan perbezaan transkripsi fonetik
dan transkripsi fonemik.
8.3
Salin semula petikan-petikan di bawah dalam bentuk transkripsi

fonemik.
(a) Petikan 1
Kabel gentian optik mengandungi satu atau lebih media liut yang
diperbuat daripada gelas atau plastik. Plastik adalah lebih murah
tetapi pelemahan isyaratnya tinggi dan hanya sesuai digunakan untuk
jarak yang dekat. Gelas yang sangat tulin paling baik digunakan
sebagai teras tetapi mahal kosnya. Satu kabel gentian optik
mempunyai bentuk silinder yang terdiri daripada tiga bahagian
memusat: teras cladding dan jaket.
(Dipetik daripada: Saadiah Yahya &
Rosilah Haji Hassan, 2003:49)
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
(b) Petikan 2
Bakteria laktobasilus adalah bakteria yang bersifat gram positif, tidak
membentuk spora dan berkembang biak dengan baik dalam keadaan
180
TRANSKRIPSI / 8
mikroaerofilik. Bakteria ini kebanyakan ditemui di dalam mulut bayi

dan mewakili satu peratus daripada flora mulut. Populasinya
tergantung kepada dan dipengaruhi oleh kebiasaan memakan.
Tempat yang paling disukainya adalah pada lesi dentin yang dalam.
Bakteria laktobasilus telah dilaporkan sebagai bakteria yang cukup
penting dan terbanyak, semenjak Millre mengemukakan teori
kemoparasitnya.
(Dipetik daripada Rahimah Abdul Kadir, 1989:37)
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
(c) Petikan 3
Dasar fizikal atau dasar belanjawan ialah cara pengurusan
pendapatan dan perbelanjaan
kerajaan dengan tujuan untuk
mempengaruhi tingkat pendapatan negara. Dengan perkataan lain,
dasar fizikal ialah dasar yang dijalankan dalam soal perundangan dan
peraturan yang berhubung dengan pencukaian, hutang kerajaan dan
perbelanjaan awam untuk menghasilkan tingkat guna tenaga penuh
dan mengawal inflasi dengan sesebuah ekonomi bergantung kepada
tingkat permintaan agregat berbanding dengan kemampuan ekonomi
untuk memenuhinya.
(Dipetik daripada Siti Rohani, 1985:34)
181
TRANSKRIPSI / 8
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
(d) Petikan 4
Globalisasi ialah keadaan di mana perhubungan yang tidak terbatas
dan tidak dikongkong oleh sempadan geografi, bahasa, budaya dan
ideologi politik. Fenomena ini menjadikan dunia kelihatan mengecil
daripada segi perhubungan manusia disebabkan kepantasan teknologi
maklumat. Perubahan ini dapat dirasakan di Malaysia dengan adanya
teknologi maklumat dan komunikasi yang hampir seiring dengan negara
maju seperti Amerika Syarikat, Jepun dan Singapura.
(Dipetik daripada: Siti Hadijah Che Mat, Fauzi Hussin dan
Mohd. Razani Mohd. Jali, 2003: 179)
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
182
TRANSKRIPSI / 8
(e) Petikan 5
Kimia organik bermula sebagai kimia benda hidup. Sebutan organik
bermaksud diterbitkan daripada organisma hidup. Pada asalnya, kimia
organik terlibat dengan kajian sebatian yang diekstrak daripada benda
hidup seperti tumbuh-tumbuhan, haiwan dan mikroorganisma. Hal ini
membezakan sebatian organik dengan sebatian tak organik yang
merangkumi hampir semua sebatian yang tidak mengandungi karbon
dan didapati daripada batuan dan mineral. Contoh sebatian organik
semulajadi termasuklah sebatian yang mempunyai struktur ringkas
seperti etena, etanol dan asid oksalik hinggalah sebatian yang
berstruktur kompleks seperti karpain, sejenis alkaloid; kolestrol dan
koenzim yang terdapat dalam tisu, terutama dalam jantung, hati, buah
pinggang dan pankreas.
(Dipetik daripada: Kamaliah Mahmood, 2004:1-2)
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
8.4 Salin semula petikan-petikan di bawah dalam bentuk

transkripsi fonetik.
(a) Petikan 1
Sifat Termodinamik adalah sebarang ciri makroskop yang tercerap
untuk sistem. Terdapat lapan sifat yang biasa digunakan: tekanan,
suhu, isipadu, tenaga-dalam, entalpi, entropi, ketersediaan dan
183
TRANSKRIPSI / 8
rangkap Gibb. Tiga sifat pertama merupakan kuantiti-kuantiti yang

boleh diukur secara langsung sementara yang lainnya diterbit. Kita
akan tunjukkan nanti betapa tenaga-tenaga dalam merupakan natijah
langsung daripada Hukum Termodinamik Pertama sementara entropi
dihasil daripada Hukum Termodinamik Kedua.
(Dipetik daripada Mohd. Zaki Abdul Muin, 1987:3)
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
________________________________________________________
(b) Petikan 2
Dengan keintelektualan bahasa dimaksudkan bahasa itu harus
mempunyai keupayaan menyampaikan buah fikiran dan hujah dengan
tepat dan berkesan, iaitu mengungkapkan kesinambungan dan keRumitan
fikiran. Mengikut Havranek, kemuncak pencapaian taraf keintelektualan
bahasa ialah penggunaan laras saintifik yang berusaha menghasilkan
bentuk bahasa yang tepat yang mencerminkan kejelasan pemikiran yang
logik.
Keintelektualan
bahasa
dicapai,
terutamanya
melalui
perbendaharaan kata dan sebagainya melalui sistem tatabahasa.
(Dipetik daripada Abdul Hamid Mahmood, 2002:80)
184
TRANSKRIPSI / 8
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
(c) Petikan 3
Strata hutan dimaksudkan sebagai lapisan tumbuhan yang silaranya
mempunyai ketinggian yang berbeza-beza dalam julat tertentu. Strata
pokok dapat membentuk silara yang bersambungan atau terputus-putus.
Jika sesebuah hutan mengandungi hanya beberapa spesies, lapisan
silaranya lebih mudah dilihat. Hal sebaliknya pula, jika hutan berkenaan
mengandungi banyak spesies dengan setiap spesies hidup rapat-rapat di
antara satu sama lain.
Struktur yang lazim, hutan hujan tropika
mengandungi tiga strata utama, iaitu pokok, semak samun dan herba.
Stratifikasi silara hutan dan kaitannya dengan struktur hutan terangkum
dalam apa yang disebut sebagai sinusia.
(Dipetik daripada: Abdul Hamid Mar Iman, 2000: 8)
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
____________________________________________________________
185
TRANSKRIPSI / 8
(a)
Petikan 4
Taun adalah sejenis penyakit cirit-birit yang amat berbahaya. Ia disebabkan

oleh sejenis bakteria yang dipanggil vibrio cholerae. Bakteria ini boleh berada
di mana-mana sahaja termasuk dalam air dan dalam makanan. Ia dibawa oleh
lalat dan boleh membiak dengan cepat. Apabila kuman vibrio cholerae masuk
ke badan manusia, ia memerlukan masa di antara satu hingga lima hari untuk
menunjukkan ciri-ciri taun. Antara ciri penyakit taun ialah cirit-birit yang
berterusan dan diikuti oleh keadaan kekeringan badan kerana kehilangan air.
Dalam keadaan cirit-birit, air dikeluarkan dengan banyak bersama najis dan
akibatnya badan akan kekurangan air. Keadaan ini boleh dikawal dengan
meminum banyak air. Orang-orang yang diserang taun mestilah diasingkan
supaya penyakit ini tidak berjangkit. Segala najis, air liur, air kencing dan
muntah pesakit ini mestilah dibuang dengan teliti supaya ia dimusnahkan
dengan cara yang betul.
(Dipetik daripada Mustafa Ali Mohd., 1987:49)
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
186
TRANSKRIPSI / 8
(e) Petikan 5
Salah satu peninggalan material daripada peradaban Melayu tradisi ialah
naskhah tulisan tangan atau manuskrip. Sebahagian besarnya tersimpan
di perpustakaan termasuk di luar rantau ini. Kehadiran katalog yang
menyenaraikan pegangan manuskrip ini pada perpustakaan itu memberi
gambaran seolah-olah kegiatan mengumpul atau mengutipnya sudah
berlalu dan segala yang pernah terhasil, sudah terkumpul. Ini tidak benar
kerana pengesahan simpanan manuskrip Melayu, pengumpulannya, serta
pengajian dan penerbitannya masih berjalan dengan rancak.
Jika dahulu kita banyak bergantung kepada sarjana Barat dari segi
pengetahuan kita terhadap alam manuskrip Melayu, kini tidak lagi.
Sarjana dan golongan intelektual tempatan semenjak berpindahnya pusat
pengajian Melayu ke rantau ini sejak tahun 60-an, memberi perhatian
penuh terhadap khazanah peninggalan peradabannya.
(Dipetik daripada Mohd. Taib Osman, 2004:155)
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
___________________________________________________________
187
TRANSKRIPSI / 8

i. Perjelaskan maksud transkripsi, iaitu transkripsi fonetik dan transkripsi
fonemik
ii. Berikan contoh lambang-lambang transkripsi fonetik dan transkripsi
fonemik mengikut contoh bunyi perkataan dalam bahasa Melayu
8.2 Untuk soalan ini, jawapan anda perlu mencakupi:
i. Perbezaan antara lambang transkripsi fonetik dan transkripsi fonemik
ii. Anda perlu memberikan contoh perbezaan antara kurungan fonetik
dengan kurungan fonemik semasa membuat transkripsi tersebut
iii. Anda juga perlu memasukkan alofon-alofon tertentu kepada fonem-fonem
tertentu semasa membuat transkripsi fonetik, termasuklah lambang bunyi
yang saling melangkapi
iv. Perlu dinyatakan juga bahawa lambang-lambang alofon tidak digunakan
dalam transkripsi fonemik.
i. Menyalin semula petikan soalan (a) - (e) dengan menggunakan kurungan
fonemik
ii. Anda juga perlu menggunakan lambang fonem dan tidak menggunakan
lambang-lambang alofon kepada satu fonem, maksudnya anda
menggunakan lambang fonetik yang luas dan bukan lambang fonetik
sempit dalam transkripsi fonemik
iii. Sila rujuk contoh penulisan transkripsi fonemik pada halaman 176 179.
i. Menyalin semula petikan soalan (a) - (e) dengan menggunakan transkripsi
fonetik
ii. Bagi menjawab soalan yang melibatkan transkripsi fonetik ini, anda perlu
terlebih dahulu mengenal semua lambang bunyi bunyi fonetik bahasa
Melayu
iii. Anda perlu memulakan jawapan anda dengan membuat kurungan fonetik
terlebih dahulu dengan diikuti oleh tanda kesenyapan seperti berikut:
[ # ... # ]
188
TRANSKRIPSI / 8
iii. Anda juga perlu menulis lambang fonetik dengan lebih terperinci dengan
memasukkan tanda-tanda kesamaan fonetis
iv. Sila rujuk halaman 176 179 bagi melihat contoh penulisan transkripsi
fonetik
v. Sila buat rujukan pada sumber-sumber lain bagi mendapatkan maklumat
tambahan.
189
TRANSKRIPSI / 8
Rujukan
Abdul Hamid Mar Iman (2000). Hutan pengurusan dan penilaian. Kuala Lumpur:
Ahmad Ibrahim & Ahlilemah Joned (1985). Sistem undang-undang di Malaysia.
Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
University Press.
Blackwell Ltd.
Auckland: Arnold.
Jakarta.
Kamaliah Mahmood (2004). Kimia organik awalan. Kuala Lumpur: Utusan
Publications & Distributors. Sdn. Bhd.
190
TRANSKRIPSI / 8

Chicago Press.
and Jovanovich.
Wadsworth.
Press.
Mangantar Simanjuntak (1991). Neurolinguistik dan Afasiologi: Satu kewujudan
kerjasama yang saling menguntungkan. Dewan Bahasa, 35(2). Kuala Lumpur:
Mohd. Taib Osman (2004). Budaya dan bahasa Melayu masalah dan harapan.
Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya.
Rahimah Abdul Kadir (1989). Ilmu pergigian: pencegahan. Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
191
TRANSKRIPSI / 8
Saadiah Yahya & Rosilah Haji Hassan (2003). Komunikasi data dan
telekomunikasi. Selangor: Venton Publishing.
Shaik Mohd. Noor Alam S.M. Hussain (1987). Undang-undang Perniagaan. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Siti Hadijah Che Mat, Fauzi Hussin & Mohd. Razani Mohd. Jali (2003). Ekonomi
Malaysia. Pahang: PTS Publications.
Siti Rohani (1985). Konsep asas ekonomi. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Press.
192
SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU / 9
Unit
9
SEJARAH SISTEM EJAAN
BAHASA MELAYU
HASIL PEMBELAJARAN
i. mengetahui perancangan dan perkembangan ejaan
Rumi di Tanah Melayu,
ii. mengenal pasti sistem keselarasan vokal dan pola
kekecualian keselarasan vokal bahasa Melayu.
Pengenalan
Fokus huraian unit ini adalah tentang Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu yang
mencakupi perancangan ejaan Rumi di Tanah Melayu, perkembangan ejaan Rumi di
Tanah Melayu, pedoman umum ejaan bahasa Melayu. Di samping itu, juga
diketengahkan sistem keselarasan vokal dan pola kekecualian keselarasan vokal
Tahukah Anda Sejarah Sistem Ejaan Bahasa Melayu?

Sistem Ejaan Bahasa Melayu bermaksud Sistem Ejaan Rumi Bahasa Melayu, iaitu
sistem ejaan baharu yang dipersetujui bersama oleh Kerajaan Malaysia dan
Pemerintah Republik Indonesia berikutan dari perisytiharan oleh Yang Berhormat
Menteri Pendidikan Malaysia dan Menteri Pendidikan dan Kebudayaan Republik
193
Indonesia serentak pada 16 Ogos, 1972. Sistem Ejaan Rumi yang dilaksanakan
pada tahun 1972 itu adalah hasil kesepakatan Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia
(MBIM) bagi pihak Kerajaan Malaysia dan Republik Indonesia. Badan yang
ditugaskan menyusun pedoman ejaan Rumi di Malaysia ialah Jawatankuasa Tetap
Bahasa Malaysia yang dilantik oleh Menteri Pendidikan, dan Jawatankuasa ini
diletak di bawah Dewan Bahasa dan Pustaka. (Daftar Ejaan Rumi Bahasa
Malaysia, 1978:v)
Sejarah awal penggunaan tulisan Rumi Bahasa Melayu dilakukan oleh
pedagang, pengembara, dan penjelajah yang datang dari Eropah ke Nusantara
secara perseorangan. Semasa di sini, mereka tertarik dengan tatabahasa bahasa
Melayu dengan menggunakan huruf-huruf Rumi Latin. Huruf Latin yang mula-mula
digunakan untuk menulis perihal bahasa Melayu ditemui dalam senarai pelayaran
Pigafetta dari Itali pada tahun 1522. Bermula dalam abad ke-16, bahasa Melayu
terus ditulis dengan huruf Rumi oleh pedagang, pengembara, penjelajah dan juga
sarjana dari Eropah. Namun demikian, hasil usaha mereka dalam banyak hal tidak
begitu sempurna, dan banyak pula terdapat kesilapan.
9.1 Terangkan definisi sistem

baharu bahasa Melayu.
ejaan
Dalam abad ke-17 dengan kedatangan bangsa Belanda ke Timur, tulisan Rumi
mula mendapat asas dalam ejaan Rumi bahasa Indonesia. Begitu juga dengan
orang Inggeris yang mula berminat terhadap bahasa Melayu telah mengasaskan
beberapa kaedah ejaan Rumi bagi bahasa Melayu di Tanah Melayu pada abad ke17 hingga akhir abad ke-19. Antara sistem ejaan Rumi yang disusun oleh orang
Inggeris sebelum abad ke-20 termasuklah ejaan Rumi Thomas Bowrey (1701),
ejaan Rumi J.Howison (1800), ejaan Rumi Swettenham (1881), dan ejaan Rumi
Maxwell (1882), yang kesemuanya berpedomankan kaedah transliterasi huruf Jawi
kepada Rumi. (Ismail Dahaman, 1992: 43)
194
Tahukah anda sejarah sistem ejaan Rumi di Indonesia?
Tahukah Anda Perancangan dan Perkembangan Sistem

Ejaan Rumi di Tanah Melayu?
Perancangan ejaan Rumi yang pertama di Tanah Melayu bermula pada tahun
1902 apabila kerajaan Negeri-negeri Melayu Bersekutu menubuhkan sebuah
jawatankuasa ejaan yang diketuai oleh R.J. Wilkinson. Jawatankuasa ini telah
menghasilkan Ejaan Wilkinson yang dikenali sebagai Romanised Malay Spelling
yang diterbitkan dalam bulan Oktober, 1904. Ejaan Wilkinson digunakan secara
rasmi di semua sekolah umum di Tanah Melayu. Ejaan itu sama seragam dengan
ejaan yang digunakan dalam semua kamus dan penerbitan karangan Wilkinson
sendiri yang dihasilkan dari tahun 1901 hingga akhir tahun 1940-an; antaranya
ialah kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903).
Tahukah anda punca perancangan ejaan Rumi di

Malaysia?
Kamus Jawi-Melayu-Inggeris (1903)

Perkembangan dan pemantapan sistem ejaan Rumi turut berlaku seiring dengan
perkembangan bahasa Melayu dalam pendidikan, terutamanya apabila Maktab
Perguruan Sultan Idris (SITC) turut memperkembangkannya. Beberapa buah buku
tentang tulisan Rumi yang memperluas penggunaan sistem Ejaan Sekolah yang
berasaskan ejaan Wilkinson telah disusun dan diterbitkan oleh beberapa orang
tokoh bahasa dan pendidikan di SITC. Antaranya (i) Mithal Huruf Rumi Bagi
Darjah Satu (1902), (ii) Kitab Loghat Melayu susunan R.0 Winstedt dan Ibrahim
Dato Muda Linggi (1921), (iii) Kitab Pelita Mengarang (Rumi) susunan O.T.
Dussek (1923), dan Kitab Kumpulan Nama Melayu susunan Ibrahim Dato Muda
Linggi (1924).
195
Sistem Ejaan yang terkenal selepas Ejaan Wilkinson ialah Sistem Ejaan Rumi
Zaba yang juga dihasilkan dari SITC. Sistem Ejaan Zaba telah disusun dan
diperkemas dalam jangka masa beberapa tahun dan termuat dalam beberapa
buah buku pedoman bahasa terbitan Pejabat Karang Mengarang SITC.
Terutamanya dalam (i) Ilmu Bahasa Melayu Penggal I (1926), (ii) Pelita Bahasa
Melayu Penggal I (1941), dan (iii) Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi) (1949), dengan
judul Petua-Petua Ejaan Rumi yang kesemuanya dikarang oleh Zaba. Sistem
Ejaan Zaba telah digunakan sebagai Ejaan Sekolah yang sebenar dan sebagai
ejaan rasmi kerajaan sehingga digantikan dengan Sistem Ejaan Rumi Baharu
Bahasa Malaysia yang dirasmikan penggunaannya pada 16 Ogos, 1972.
Selain Sistem Ejaan Zaba, terdapat juga beberapa sistem ejaan Rumi yang
lain yang digunakan di Tanah Melayu dan Singapura sebelum tahun 1967 seperti
(i) Ejaan Fajar Asia, iaitu ejaan Rumi yang digunakan dalam majalah FAJAR ASIA
yang diterbitkan di Singapura pada zaman pendudukan Jepun 1942-1945. Ejaan
Fajar Asia ini berbeza sedikit dengan Ejaan Zaba di Tanah Melayu dan Ejaan Van
Opuijsen di Indonesia. Ejaan Fajar Asia ini kemudiannya digunakan oleh Asas50
sebagai ejaan rasmi mereka. (Ismail Dahaman, 1992: 43)
Pada tahun 1956, soal sistem ejaan Melayu telah dibincangkan dalam Kongres
Bahasa dan Persuratan Melayu yang ketiga. Inilah kali pertama isu ejaan Rumi
mendapat perhatian yang serius. Beberapa pembaharuan yang radikal telah
dibuat. Usaha Kongres itu mendapat perhatian kerajaan, dan dalam tahun 1957
sebuah Jawatankuasa Ejaan telah dibentuk oleh kerajaan untuk:
1. Memeriksa dan menimbangkan ketetapan2 yang telah diambil dalam
Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu iii (1956) berkenaan dengan ejaan
Rumi dan penyatuannya dengan ejaan bahasa Indonesia, mendatangkan
shor2 bagi satu chara Ejaan Kebangsaan Rumi yang tetap.
2. Mendatangkan shor2 berkenaan dengan masa dan chara2 bagi
pelaksanaan cara ejaan yang baharu itu.
Pada 17 April 1959 tercapailah suatu perjanjian persahabatan antara Malaysia
(dahulunya Persekutuan Tanah Melayu) dengan negara Republik Indonesia. Hasil
daripada perjanjian persahabatan itu membawa kepada satu pertemuan antara
jawatankuasa Ejaan Rumi Persekutuan Tanah Melayu yang diketuai oleh Tuan
Syed Nasir bin Ismail dengan Panitia Pelaksanaan kerjasama Bahasa
Melayu Bahasa Indonesia yang dipimpin oleh Dr. Slamet Muljana di Jakarta
pada 4 hingga 7 Disember 1959. Pertemuan ini telah menghasilkan Ejaan Malindo
yang mengikut perancangan, dirasmikan pelaksanaannya tidak dapat
196
dilakukan hinggalah menjelang tahun 1966 apabila Kerajaan Malaysia membentuk

sebuah jawatankuasa Bahasa/ Ejaan yang diketuai oleh Tuan Syed Nasir bin
Ismail.
Tugas jawatankuasa ini ialah untuk:
a) Mengadakan rundingan dengan jawatankuasa Bahasa Pemerintahan
Indonesia dengan maksud bagi menyampai persetujuan yang seluasluasnya di dalam penggunaan dan perkembangan bahasa Melayu
Indonesia dan untuk memenuhi maksud tersebut supaya mendapat
persetujuan dengan lapangan:
(i)
Bahasa dalam jangka panjang
(ii) Pertukaran bahan-bahan berkenaan dengan bahasa dan sastera
(iii) Soal pemakaian istilah-istilah
a. Meneruskan usaha jawatankuasa Ejaan di bawah pengerusinya,
Tuan Syed Nasir bin Ismail, yang telah bertanggungjawab
mencapai keputusan dalam masalah Ejaan dengan Pihak
Indonesia.
(Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia, 1957: xi)
Pada tanggal 7 September 1996, satu pertemuan antara Jawatankuasa
Bahasa/ Ejaan Malaysia dengan satu rombongan kebudayaan dari Indonesia yang
diketuai oleh Kolonel Wahju Sukatjo diadakan di Dewan Bahasa dan Pustaka
Kuala Lumpur. Dalam pertemuan itu, kedua-dua pihak bersetuju mengesyorkan
kepada kerajaan masing-masing supaya EJAAN MALINDO yang dipersetujui pada
tahun 1959 itu dilaksanakan segera. Kedua-dua pihak bersetuju mengadakan
kerjasama yang lebih erat dalam usaha untuk menyamakan penggunaan istilah
bahasa Malaysia dengan bahasa Indonesia.
Dalam perkembangan selanjutnya, pada 20-25 September 1966, satu lagi
perundingan diadakan di Jakarta, dan hasilnya kedua-dua pihak Malaysia dan
Indonesia telah mencapai persetujuan untuk mengkaji semula serta memperbaiki
Ejaan Malindo. Satu kertas kerja mengenai ejaan baharu itu telah dikaji oleh
Jawatankuasa Malaysia. Hasilnya persetujuan telah tercapai mengenai beberapa
masalah dasar yang penting. Kedua-dua negara bersetuju memperbaiki ejaan
masing-masing bagi mencapai keseragaman atas dasar-dasar yang berikut:
1. Kemajuan ilmu pengetahuan dan perkembangan konsep ilmiah,
terutama dalam bidang ilmu bahasa yang baik.
2. Kekurangan-kekurangan yang masih terdapat pada ejaan sekarang
dalam hal mencerminkan kesanggupan bahasa Malaysia dan Indonesia.
197
3. Perlunya usaha kodifikasi dalam pemakaian huruf dan tanda baca, yang
dapat berlaku untuk kedua-dua negara Malaysia dan Indonesia.
4. Peranan yang akan dimainkan oleh bahasa Malaysia dan bahasa
Indonesia di Asia Tenggara dan di seluruh dunia.
5. Pentingnya pengajaran membaca dan menulis.
Dalam usaha memperbaiki sistem ejaan itu, Jawatankuasa di kedua-dua
negara harus juga mengambil kira perkara-perkara berikut:
1. Dari segi teknis iaitu menggunakan satu huruf bagi melambangkan satu
fonem.
2. Dari segi praktis iaitu boleh digunakan dengan mudah, sesuai dari segi
mesin taip dan mesin cetak.
3. Dari segi ilmiah iaitu sistem ejaan itu hendaklah menunjukkan satu hasil
kajian yang ilmiah yang boleh digunakan dengan baik dalam kemajuan
bahasa dan ilmu.
Berdasarkan pertimbangan tersebut, Jawatankuasa Ejaan/ Bahasa Melayu
Malaysia dan Team Ahli Bahasa KOTI dari Indonesia telah mengadakan
perundingan di Dewan Bahasa dan Pustaka di Kuala Lumpur selama beberapa
hari dan telah mencapai persetujuan mengadakan satu sistem ejaan bersama
antara Malaysia dan Indonesia. Ejaan Baharu yang diputuskan itu harus ilmiah,
ekonomis dan praktis, iaitu sesuai digunakan dikedua-dua negara, Malaysia dan
Indonesia.
Pada tanggal 23 Mei 1972, satu kenyataan bersama telah ditandantangi oleh
Menteri Pendidikan Malaysia, Dato Hussein Onn dengan Menteri Pendidikan dan
Kebudayaan Republik Indonesia, Bapak Mahsuri. Kedua-dua negara, Malaysia
dan Indonesia kemudiannya melaksanakan Sistem Ejaan Baharu Bahasa Malaysia
yang disempurnakan pada 16 Ogos 1972.
Walaupun sistem ejaan bersama yang baharu telah digunakan secara rasmi di
Malaysia dan negara Indonesia, namun beberapa perkara kecil mengenai ejaan
tersebut perlu diselesaikan dengan segera. Beberapa masalah kecil mengenai
ejaan telah dibincangkan dan diselesaikan bersama oleh jawatankuasa yang
dibentuk dikenali dengan nama Majlis Bahasa Indonesia-Malaysia. Majlis yang
dianggotai bersama oleh Jawatankuasa Tetap Bahasa dan Pustaka, Tuan Haji
Sujak bin Rahiman, dan Panitia Pengembangan Bahasa Indonesia yang diketuai
oleh Dr. Amran Halim, telah mengadakan lima persidangan. Dalam persidangan
Kelima, Majlis ini yang diadakan di Johor Bahru pada 2 hingga 4 Disember 1974,
bersetuju mengeluarkan pedoman umum ejaan yang lebih lengkap. Kedua-dua
198
belah pihak bersetuju menerbitkan versi yang sesuai dengan negara masingmasing. Pada 5 Disember 1974, Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia
diterbitkan untuk kegunaan umum, dan dengan ini wujudlah Sistem Ejaan Baharu
Bahasa Malaysia-Indonesia seperti yang digunakan pada hari ini.
(Pedoman Umum Ejaan Bahasa Malaysia, 1974)
9.2 Bilakah bermulanya perancangan

ejaan Rumi di Tanah Melayu?
9.3 Rumuskan sejarah ejaan bahasa
Melayu.
Tahukah Anda Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa

Melayu
Bahagian ini membincangkan hal tentang Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa
Melayu. Pedoman umum ini mencakupi penggunaan abjad dan huruf vokal,
diftong dan huruf konsonan lama kepada baharu, penggunaan tanda koma di atas
dan huruf yang diperkenalkan.
Abjad dan Huruf

Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu yang diselaraskan dengan sistem ejaan
bahasa Indonesia menggunakan sebanyak 26 huruf abjad tulisan Rumi.
Huruf-huruf abjad tersebut adalah seperti yang berikut:
Huruf
Aa
Bb
Cc
Dd
Ee
Sebutan
e
bi
si
di
i
199
Perkataan
arnab
burung
cawan
darah
ekor
Ff
Gg
Hh
Ii
Jj
Kk
Ll
Mm
Nn
Oo
Pp
Qq
Rr
Ss
Tt
Uu
Vv
Ww
Xx
Yy
Zz
ef
gi
ec
ai
je
ke
el
em
en
o
pi
kiu
ar
es
ti
yu
vi
dabliu
eks
wai
zek
filem
gigi
hati
ibu
jam
kuda
lari
malam
nangka
orang
pintu
Quran
rambut
sikat
tahu
ular
vokal
wang
xenom
yuran
zarah
Huruf Vokal
Terdapat sebanyak enam vokal atau bunyi vokal standard dalam bahasa Melayu.
Huruf-huruf yang melambangkan pemakaiannya adalah seperti yang berikut:
Huruf Vokal
a
(i) pepet
e (ii) taling
i
o
u
di depan
api
mak
ela
ibu
oleh
ubi
di tengah
tali
kna
petak
tidur
kota
uda
200
di belakang
kita
sosialism
tauge
padi
pidato
satu
9.4 Berapakah jumlah huruf vokal asli

bahasa Melayu?
Huruf Diftong
Dalam bahasa Melayu terdapat tiga diftong, iaitu ai, au dan oi.
pemakaiannya adalah seperti berikut:
Diftong
ai
au
oi
di depan
aising
aurat
oidium
di tengah
ghairah
saudara
boikot
Contoh
di belakang
lambai
surau
amboi
Huruf Konsonan
Dalam bahasa Melayu terdapat sebanyak 26 huruf konsonan. Daripada 26
konsonan tersebut lima daripadanya memakai huruf gabungan, iaitu gh, kh, ng,
dan nya. Berikut diberikan contoh pemakaian konsonan tersebut dalam perkataan:
Huruf konsonan
b
c
d
f
g
gh
h
j
k
kh
l
di depan
baju
cakap
dapur
fikir
guru
ghaib
hari
jari
kami
khusus
langsat
di tengah
sabut
baca
budak
tafsir
tiga
maghrib
saham
hajat
paksa
akhir
bila
201
di belakang
adab
Mac
abad
maaf
beg
mubaligh
buah
kolej
adik
tarikh
kesal
m
n
ng
ny
p
q
r
s
sy
t
v
w
y
z (i) z
(ii) x
makan
nama
nganga
nyata
payung
Quran
rasa
satu
syarat
tahu
vitamin
wanita
yakin
zaman
xenom
bumi
anak
bunga
hanya
tempat
wuquf
berat
beras
isytihar
mati
universiti
bawa
sayang
lazat
-
tilam
ikan
kuning
siap
buraq
biar
besar
Quraisy
alat
takraw
lafaz
-
Huruf yang Diperkenalkan

Daripada 26 huruf konsonan dalam sistem ejaan Melayu terdapat tiga huruf yang
diperkenalkan supaya digunakan secara tetap, iaitu q, v, x.
i.
Huruf q digunakan sebagai padanan kepada huruf jawi qaf ( ) untuk mengeja
kata istilah agama atau kata mengenai agama yang asal daripada bahasa
Arab. Contohnya:
Quran
qadak dan qadar
wukuq
ii.
Huruf v digunakan untuk mengeja kata pinjaman daripada daripada bahasa

Inggeris dan bahasa-bahasa asing yang lain, di pangkal kata atau di pangkal
suku kata. Contohnya:
vitamin
revolusi
vokal
subversif
novel
universiti
202
Huruf -ve yang hadir diakhir kata ditukar menjadi f. Contohnya:

Lama
Baharu
active
aktif
passive
pasif
negative
negatif
iii. Huruf x hanya digunakan pada pangkal kata istilah khusus yang ditukar
menjadi z. Contohnya:
Lama
Baharu
xeromorph
xeromorf
xenon
xenon
xanthate
xantat
9.5 Berapakah huruf konsonan asli

bahasa Melayu?
Sistem Keselarasan Huruf Vokal

Dalam bab ini kita akan berbicara tentang Sistem Keselarasan Huruf Vokal.
Sisitem ejaan bahasa Melayu yang baharu ini digubal dengan mengambil kira
sistem keselarasan huruf vokal. Dengan Sistem Keselarasan Huruf Vokal bererti
sistem atau aturan mengikut kesesuaian dua huruf vokal yang membentuk dua
suku kata pada kata dasar, iaitu pasangan antara huruf vokal ini mengikut syarat
yang berikut:
203
i.
ii.
iii.
Keselarasan antara dua huruf vokal pada kata dasar.

Kata dasar hendaklah berakhirkan suku kata tertutup.
Bagi kata yang mengandungi lebih daripada dua suku kata, yang terlibat
dengan sistem keselarasan vokal hanyalah dua suku kata yang terakhir.
9.6 Jelaskan sistem keselarasan huruf

vokal bahasa Melayu.
Pola Keselarasan Huruf Vokal

Dalam Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu, terdapat sebanyak 18 pola
keselarasan huruf vokal seperti yang berikut:
Suku kata
praakhir
1. a
Pola Keselarasan Vokal

Suku kata akhir
Contoh pemakaian
tertutup
a
arah, panas, kalah, halangan
2. a
alih, gadis, habis
3. a
asuh, batuk, halus, lembayung
4. pepet
mak, tlan, klam, tmbelang
5. pepet
bnih, lbih, btik, smblih
6. pepet
7. e taling
blum, tlur, tmpuh,

tmnggung
enak, dewan, tewas, belerang
8. e taling
e taling
gelek, heret, leceh, slekeh
9. e taling
elok, esok, serong, slekoh
204
10. i
ingat, bilang, hilang, selinap
11. i
intip, pilih, sisih, belimbing
12. i
cium, riuh, tiup, seliuh
13. o
olah, otak, borang, sekolah
14. o
e taling
boleh, korek, cloteh, oleh
15. o
botol, kotor, borang, kelompok
16. u
ulat, ubat, tumpang, ketupat
17. u
usik, pulih, tulis, gerusih
18. u
tujuh, tunduk, untuk, tengkujuh
Pola Kekecualian kepada Keselarasan Huruf Vokal

Selain pola-pola keselarasan huruf vokal tersebut, Sistem Ejaan Rumi Bahasa
Melayu juga menerima beberapa pola lain sebagai kekecualian kepada pola
keselarasan huruf vokal. Pola kekecualian ini digunakan untuk mengeja kata-kata
pinjaman seperti kata-kata daripada bahasa Nusantara atau bahasa Inggeris.
Contohnya:
Pola Vokal
1.
a e taling
2.
ao
3.
pepet e taling
Contoh Kata Bahasa

Nusantara
awet, aneh, kaget,
pamer, raden
calon, lakon, lancong,
lapor, keratin, perabot
gmbleng
4.
pepet o
jmpol, bndok
gabnor, intrkom
5.
i e taling
imlek
parlimen, simen, tiket
6.
io
ijon, pilon
diftong, transistor
7.
u e taling
tuln, ulat
subjek, dokumen
205
Contoh Kata Bahasa

Inggeris
kabaret, panel
atom, kontraktor
8.
uo
bunglon, buron
kupon, konduktor, lelucon
9.
a pepet
pakm
teatr
10. e taling i
hipotesis, objektif
11. e taling u
petroleum, spektrum
12. pepet pepet
dmdem, ppt
13. i pepet
isng
film, artikl, partikl
14. o i
hipokrit, fosil
15. o u
bonus, forum
16. u pepet
lumr
skutr
Adakah prinsip kekecualian vokal sama dengan prinsip

keselarasan vokal? Bincangkan.
Penyesuaian Huruf Ejaan Kata Pinjaman

Ejaan bagi kata pinjaman daripada bahasa Inggeris dan bahasa-bahasa Eropah
yang lain dibuat mengikut peraturan penyesuaian huruf-huruf yang terdapat dalam
perkataan bahasa Inggeris atau bahasa asing disesuaikan ejaannya dengan huruf
mengikut ejaan bahasa Melayu. Berikut diberikan contoh-contoh perkataan
bahasa Inggeris dan bahasa asing yang disesuaikan ejaannya mengikut ejaan
bahasa Melayu:
Bahasa Inggeris
(BI)
1. abstract
plate
2. aerial
aerpgraph
Bahasa Melayu
(BM)
abstrak
plat
aerial
aerograf
Perubahan huruf
BI
BM
a
a
ae
206
ae
3. aesthetics
haematite
4. aileron
trailer
5. automatic
auditorium
6. barbecue
lobby
7. cylinder
cent
8. carbon
classic
9. accent
vaccin
10. machine
achelin
11. technique
cholera
12. dividend
estetik
hematit
aileron
trailer
automatik
auditorium
barbeku
lobi
silinder
sen
karbon
klasik
aksen
vaksin
mesin
eselin
teknik
kolera
dividen
13. effective
system
14. bearing
idealist
15. beaker
grease
16. beer
jamboree
17. protein
atheist
18. geometry
stereo
19. petroleum
europium
20. factor
traffic
21. geology
aggressive
22. harmony
hotel
23. identity
textile
efektif
sistem
bearing
idealis
bikar
gris
bir
jambori
protein
ateis
geometri
stereo
petroleum
europium
faktor
trafik
geologi
agresif
harmoni
hotel
identity
tekstil
207
ae
ai
ai
au
au
b, bb
c, cc
cc
ks
ch
ch, chh
d, dd
ea
ea
ea
ee
ei
ei
eo
eo
eu
eu
f, ff
g, gg
24. dialect
criteria
25. calorie
dialek
kriteria
kalori
ia
ia
ie
26. pie
pai
ie
ai
27. diesel
tieceron
28. iodine
diesel
tieceron
iodin
ie
ie
io
io
29. stadium
premium
30. journal
jury
31. kilo
stadium
premium
jurnal
juri
kilo
iu
iu
j, jj
k, kk
32. khaki
khaki
kh, kh
kh
33. pill
pil
l, ll
34. optimism
mammal
35. neon
tennis
36. linguistics
congres
37. operator
orthodox
38. coat
cardboard
39. gonorrhea
foetus
40. alkaloid
duboisine
41. zoo
zoology
42. cartoon
43. accountant
pound
44. coupon
serius
45. apple
optimisme
mamalia
neon
tenis
linguistik
kongres
operator
ortodoks
kot
kadbod
gonorea
fetus
alkaloid
duboisin
zoo
zoologi
kartun
akautan
paun
kupon
serius
epal
m, mm
n, nn
ng
ng
oa
oe
oi
oi
oo
oo
oo
ou
u
au
ou
p, pp
208
46. graph
phoneme
47. quality
technique
48. recruit
lorry
49. rhythm
rhetoric
50. status
express
51. science
proscenium
52. scooter
telescope
53. scheme
scholastic
54. tractor
battery
55. anthropology
theory
56. unit
republic
57. aquarium
dualism
58. tissue
accrue
59. duet
60. cheque
catalogue
61. equinox
annuity
62. quota
quorum
63. vaccum
continuum
64. novel
university
65. kiwi
wire
66. whisky
whistle
graf
fonem
kualiti
teknik
rekrut
lori
ritma
retorik
status
ekspres
sains
prosenium
skuter
teleskop
skim
skolastik
traktor
bateri
antropologi
teori
unit
republik
akuarium
dualisme
tisu
akru
duet
cek
katalog
ekuinoks
enuiti
kuota
korum
vakum
kontinum
novel
universiti
kiwi
wayar
Wiski
wisel
209
ph
r, rr
rh
s, ss
sc
sc
sk
sch
sk
t, tt
th
teori
u
t
u
ua
ua
ue
ue
ue
ue
digugurkan
ui
iu
uo
uo
uu
uu
wh
67. taxi
express
68. xenon
69. dynasty
teksi
ekspres
xenon
dinasti
ks
x
y
x
i
70. royalty
yankee
71. zodiac
royalti
yangki
zodiak
z, zz
Bentuk Ejaan Tampak

Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu berlandaskan bentuk tampak atau bentuk
visual. Maksudnya ejaan bagi perkataan asing yang dipinjam daripada bahasa
asing itu dieja mengikut bentuk tampak, iaitu hampir sama dengan ejaan (dalam
bahasa asalnya). Contohnya:
Bahasa Inggeris
atom
block
bonus
carbon
cartoon
clinic
college
contigent
conductor
Jadi
dialogue
dialect
drama
engine
factor
function
garage
general
image
institute
ledger
logic
Bahasa Melayu
atom
blok
bonus
karbon
kartun
klinik
kolej
kontijen
konduktor
dialog
dialek
drama
enjin
faktor
fungsi
garaj
jeneral
imej
institut
lejar
logik
210
Bukan
atum
belok
bonos
kaban
katun
kelinik
koleg
kontigen
kondakter
dailog
dailek
derama
engin
fekter
fangsi
garag
general
imaj, imag
institiut
leger
lojik
logistics
magistrate
margarine
prestige
psychology
regime
sabotage
sergeant
structure
technologi
zoology
logistik
majistret
marjerin
prestij
psikologi
rejim
sabotaj
sarjan
struktur
teknologi
zoologi
Jadi
Bukan
lojistik
magistrat
margarin
prestig
saikoloji
regim
sabotag
serjen
strakcer
teknoloji
zooloji
Kekecualian bagi Ejaan yang Sudah Lama

Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu membenarkan beberapa kekecualian
daripada peraturan yang ditetapkan. Kekecualian ini diberikan kepada perkataan
Inggeris atau asing yang sudah lama digunakan dalam bahasa Melayu, iaitu
perkataan yang sudah sebati pemakaiannya dalam bahasa Melayu. Contohnya:
Bahasa Inggeris
class
club
custom
driver
glass
modern
pension
plan
stamp
Bahasa Melayu
klas
kelas
klas
kelab
kusom
kastam
driver,
drebar
driber
Bukan
glas
gelas
modern
moden
pension
pencen
plan
pelan
stem
setem
9.7 Senaraikan 15 perkataan Inggeris

yang sudah sebati dengan bahasa
Melayu.
211

1.1 Bagi soalan ini, anda harus menjelaskan maksud sistem ejaan Rumi baharu
bahasa Melayu dengan jelas, iaitu hasil daripada persetujuan Malaysia
dengan Pemerintah Republik Indonesia untuk mengadakan satu sistem ejaan
bersama antara dua negara.
i. Menyatakan tarikh bermulanya perancangan ejaan Rumi di Tanah
Melayu dan badan yang terlibat dengannya
ii. Menjelaskan sebab perancangan tersebut dilaksanakan
1.3 Jawapan bagi soalan ini haruslah mencakupi:
i. Sejarah perkembangan sistem ejaan Rumi di Malaysia daripada tahap
awal pada tahun 1902 (Ejaan Wilkinson) hinggalah akhir pada tahun 1974
(Pedoman Umum Ejaan Bahasa Melayu)
ii. Menghuraikan susur galur dan perkembangan dari masa ke masa
dalam memurnikan sistem ejaan yang sedia ada dengan bekerjasama
dengan pelbagai pihak
1.4 Untuk soalan ini, jawapan anda hendaklah mempunyai:
i. Jumlah huruf vokal asli bahasa Melayu, yakni sebanyak enam huruf
vokal, iaitu i, e, a, o, u dan
ii. Menerangkan keenam-enam vokal tersebut
iii. Berikan contoh-contoh perkataan bahasa Melayu yang menggunakan
enam vokal tersebut.
1.5 Bagi soalan ini, jawapan anda hendaklah:
i. Memasukkan semua jenis konsanan asli bahasa Melayu, iaitu sebanyak
26 jenis semuanya
ii. Berikan juga contoh,kehadiran konsanan tersebut dalam perkataan
bahasa Melayu.
212
1.6 Bagi soalan ini, anda perlu memberikan senarai 15 perkataan Inggeris yang
sudah sebati dalam bahasa Melayu seperti stesen, drebar, pencen
dan seumpamanya.
1.7 Bagi soalan ini, anda haruslah:
i. Menjelaskan bahawa sistem keselarasan vokal itu ialah sistem atau
aturan mengikut kesesuaian dua huruf vokal yang membentuk
dua suku kata pada kata dasar, iaitu mengikut syarat tertentu
ii. Berikan contoh yang sesuai bagi menjelaskan penerangan anda
iii. Sila rujuk juga sumber-sumber lain bagi mendapatkan maklumat
tambahan.
213
Rujukan
Abdul Hamid Mahmood (2002). Kursus menguasai bahasa Melayu mudah.
Tanjong Malim: Penerbit UPSI.
Abdul Hamid Mahmood (2004). Kuasai sistem ejaan baharu bahasa Melayu
melalui latihan. Tanjong Malim: Penerbit UPSI.
Abdul Hamid Mahmood (2010). Menguasai bahasa Melayu tinggi. Kuala Lumpur:
Aslita Sdn. Bhd.
Abdul Hamid Mahmood (2012). Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan
Kesalahan Bahasa Anda. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd.
Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmood
(2008). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
214
TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, / 10
Unit
10
TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN,
RANGKAI KATA DAN KATA MAJMUK.
HASIL PEMBELAJARAN
i. menggunakan tanda sempang bahasa Melayu dengan
betul,
ii. menggunakan imbuhan pinjaman, rangkai kata dan kata
majmuk dalam bahasa Melayu dengan tepat.
Pengenalan
Fokus huraian unit ini adalah tentang penggunaan tanda sempang dalam bahasa
Melayu dan penulisan imbuhan pinjaman, rangkai kata serta kata majmuk bahasa
Melayu.
Penggunaan Tanda Sempang

Dalam penulisan, tanda sempang digunakan seperti berikut:
1. Bagi kata ulang yang diulang sepenuhnya, tanda sempang diletak pada
bahagian kata yang diulang. Contoh:
anai-anai
anak- anak
cantik-cantik
conteng- conteng
215
kura- kura
kupu- kupu
biri-biri
budak-budak
dalam- dalam
hati-hati
sia- sia
undang- undang
2. Bagi kata ulang yang dalam pengulangannya mengalami perubahan bunyi

atau fonem, tanda sempang diletak di antara kata dasar dan kata yang
diulang. Contohnya:
dolak-dalik
gerak-geri
gunung-ganang
serba-serbi
kucar-kacir
kuih-muih
lemah-lembut
tunggang-langgang
mandi-manda
mundar-mandir
ramah-tamah
sedu-sedan
3. Bagi kata terbitan yang kata dasarnya diulang, tanda sempang diletak di
antara bahagian-bahagian kata yang diulang. Contohnya:
anak-anakan
akhir-akhirnya
bermain-main
berpeluk-pelukan
pijak-memijak
bersiri-siri
dibesar-besarkan
ditinggal-tinggalkan
karang-mengarang
renung-merenung
kait-mengait
menangis-nangis
melambai-lambai
pukul-memukul
sayang-menyayangi
4. Tanda sempang juga digunakan apabila kata ulang dijadikan bentuk dasar
yang sekali gus mendapat awalan dan akhiran. Contohnya:
dikucar-kacirkan
disia-siakan
diporak-perandakan
mengucar-kacirkan
5. Tanda sempang digunakan apabila awalan se- diikuti oleh kata nama khas
yang huruf awalnya huruf besar. Contohnya:
se-Nusantara
se-Malaysia
se-Tanah Melayu
216
6. Tanda sempang digunakan untuk merangkaikan huruf kecil dengan huruf

besar pada kata yang sama. Contohnya:
anti-Rusia
pro-Malaysia
hamba-Mu
kepada-Nya
petunjuk-Nya
rahmat-Nya
7. Tanda sempang digunakan untuk merangkaikan angka yang menunjukkan

tahun dengan akhiran -an. Contohnya:
tahun 50-an (tahun lima puluhan)
tahun 60-an (tahun enam puluhan)
tahun 70-an (tahun tujuh puluhan)
tahun 80-an (tahun lapan puluhan)
8. Tanda sempang juga digunakan untuk merangkaikan awalan ke- dengan
angka. Contohnya:
ke-12 (kedua belas)
ke-100 (keseratus)
ke-100, 000 (keseratus ribu)
9. Tanda sempang yang digunakan untuk menyatakan hubungan antara katakata pada rangkaian kata setara tertentu atau rangkai kata istilah.
Contohnya:
duti anti-lambak (anti-dumping dutty)
mikro-zat makanan (micronutrient)
lima butir-isi peluru (load five rounds)
larutan Kerbs-Ringer (Kerbs-Ringer Solution)
nodus sino-atrium (sino-atrial node)
antisiklon semi-kekal (semi-permanent anticyclone)
perbadanan semi-awam (semi-public corporation)
semi-berdaulat (semi-severeign)
suai-iklim (acclimation)
penyesuaian-ikliman (acclimatization)
217
10.1 Terangkan penggunaan tanda

sempang dalam bahasa Melayu.
Penulisan Imbuhan Pinjaman

Dalam Sistem Ejaan Rumi Baharu, imbuhan-imbuhan pinjaman seperti ab-, anti-,
bi-, dasa-, dwi-, eka-, hidro-, homo-, infra-, inter-, kontra-, maha-, makro, mikro-,
mono-, panca-, pan-, poli-, pra-, re-, semi-, sub-, swa-, tata-, tele-, trans-, tuna-,
ultra-, inter-, -isme, -ita, -man, -wan, dan -wati penulisannya dilakukan secara
serangkai. Maksudnya imbuhan pinjaman itu dirangkaikan pada kata dasar.
Contohnya:
Imbuhan pinjaman
abantibidasadwiekahidrohomoinfrainterkontra-
Contoh perkataan
abnormal
antikerajaan, antitoksin
biadab
dasawarsa
dwibulanan, dwibahasa
ekafungsi, ekabahasa
hidrometer
homograf
infrastruktur
interlokal, interlingua, interaktif
kontrarevolusi
218
mahamakromikromonopancapanpolipraproresemisubswatatateletranstunaultra-isme
-ita
-man
-wan
-wati
mahasiswi, mahaguru
makroskopi
mikrofilem
monograf
pancaindera
panteisme
politeknik
prasangka, prasekolah, praijazah
prokerajaan, prodemokrasi
reaksi
semiparasit, (semi-profesional)
substandard, subtajuk, subgolongan
swadaya
tatabahasa, tatasusila
telefoto
transmigrasi
tunasusila
ultralembayung, ultrasonik
impresionisme, kolonialisme
biduanita
seniman
angkasawan
seniwati
Penulisan kata Maha secara Terpisah

Dalam bahasa Melayu terdapat juga kata maha yang ditulis secara terpisah.
Contohnya:
Maha Besar
Maha Mengetahui
Maha Esa
Maha Bijaksana
Duli Yang Maha Mulia
219
Ejaan bagi Kata Depan

Peraturan penulisan kata depan ejaan lama yang menggunakan tanda sempang
( - ) selepas kata depan di dan ke kini digugurkan dalam Ejaan Rumi Baharu. Kata
depan ditulis secara berasingan atau terpisah. Contohnya:
Ejaan Lama
Ejaan Baharu
di-atas
di atas
di-bawah
di bawah
di-dalam
di dalam
di-pejabat
di pejabat
di-sekolah
di sekolah
di-Hotel Istana
di Hotel Istana
di-seluruh dunia
di seluruh dunia
di-England
di England
Kata depan ka- dalam ejaan lama diubah menjadi ke dalam ejaan baharu dan
ditulis terpisah daripada kata yang mengikutnya. Contohnya:
Ejaan Lama
Ejaan Baharu
ka-atas
ke atas
ka-bawah
ke bawah
ka-dalam
ke dalam
ka-pejabat
ke pejabat
ka-sekolah
ke sekolah
ka-Hotel Istana
ke Hotel Istana
ka-seluruh dunia
ke seluruh dunia
ka-England
ke England
220
Ejaan bagi Partikel

Ada empat jenis partikel dalam bahasa Malaysia, iaitu -lah, -kah, -tah dan -pun.
Partikel -lah, -kah dan -tah yang menggunakan tanda sempang dalam ejaan lama
ditulis serangkai dengan kata dasar yang mendahuluinya, tanpa sempang dalam
Ejaan Rumi Baharu. Contohnya:
Ejaan Lama
Ejaan Baharu
ada-lah
adalah
datang-lah
datanglah
tolong-lah
tolonglah
apa-kah
apakah
apa-tah
apatah
bila-tah
bilatah
Ada dua cara menulis partikel pun. Bagi partikel pun yang membawa makna
juga ditulis berasingan atau terpisah daripada kata yang mendahuluinya.
Contohnya:
1. Jika ibu pergi, anaknya pun ingin pergi.
2. Guru itu membaca buku di perpustakaan dan murid-muridnya
pun membaca di perpustakaan.
3. Ahmad pergi ke Tanjong Malim dan Aminah pun pergi ke
Tanjong Malim.
Partikel pun yang satu lagi itu pula ditulis serangkai dengan kata yang
mendahuluinya. Ada 13 perkataan yang telah ditetapkan ejaannya supaya ditulis
serangkai dengan partikel tersebut, iaitu:
adapun
andaipun
ataupun
biarpun
meskipun
sekalipun
sungguhpun
walaupun
221
kalaupun
kendatipun
mahupun
lagipun
bagaimanapun
10.2 Terangkan penggunaan partikel

Ejaan bagi Kata Ganti Singkatan

Dalam bahasa Melayu terdapat empat jenis kata ganti singkatan, iaitu ku, kau, mu
dan kau sebagai awalan penanda pasif ditulis serangkai dengan kata dasar yang
mengikutinya. Contohnya:
kuambil
kulihat
kuterima
kauambil
kaulihat
kauterima
Kata ganti singkatan singkatan ku, mu dan nya sebagai akhiran ditulis serangkai
dengan kata yang mendahuluinya.
Contohnya:
hatiku
cintaku
untukku
hatimu
cintamu
untukmu
222
hatinya
cintanya
untuknya
Kata ganti singkatan -mu dan -nya bagi nama Tuhan menggunakan huruf besar
sebagai huruf pertama dan ditulis dengan mengguna tanda sempang ( - ).
Contohnya:
Ampunkan hamba-Mu, ya Tuhanku
Tolonglah hamba-Mu, ya Tuhanku
Mereka memohon rahmat-Nya, hidayat-Nya dan petunjuk-Nya
Rangkai Kata
Dalam bahasa Melayu, rangkai kata juga dikenali sebagai frasa. Terdapat empat
jenis rangkai kata atau frasa, iaitu frasa nama, frasa kerja, frasa adjektif dan frasa
sendi nama. Ejaan bagi rangkai kata atau frasa tersebut ditulis secara terpisah
seperti contoh berikut:
Ejaan Frasa
Nama
anak sulung
burung putih
rumah besar
emas tulen
kereta baharu
perempuan gemuk
hutan tebal
ikan masin
bangunan tinggi
pemandangan
indah
udara nyaman
zaman moden
Ejaan Frasa Kerja

berjalan cepat
bangun awal
sembahyang
subuh
terbang tinggi
menunai janji
memancing ikan
memelihara ayam
datang lewat
berlumba kuda
membina
bangunan
memasak nasi
menyanyi lagu
kebangsaan
Ejaan Frasa
Ejaan Frasa
Adjektif
Sendi Nama
biru yang lembut
di dapur
hijau seperti warna di Kuala Lumpur
daun
tinggi gunung
di dewan
hitam manis
merah saga
masam seperti cuka
merah muda
panas terik
pucat putih
panjang lebar
kurus kering
lemah lembut
223
ke pasar malam
ke Amerika
ke Jepun
oleh Ahmad
oleh mereka itu
oleh polis
tentang perkara
itu
tentang
pendidikan moral
tentang budaya
kerja
Kata Majmuk
Kata Majmuk ialah kata yang terbentuk daripada dua kata dasar atau lebih yang
membawa satu makna. Hubungan makna antara kata-kata dasar yang membentuk
kata majmuk itu sangat erat bentuknya hingga tidak boleh menerima sebarang
penyisipan unsur lain.
Contohnya kata majmuk kereta lembu tidak boleh disisipkan dengan
perkataan itu atau yang menjadikan kereta itu lembu atau kereta yang lembu.
Kata majmuk berbeza dengan dengan rantai kata atau frasa, kerana rangkai kata
atau frasa boleh menerima penyisipan unsur lain, misalnya rangkai kata rumah
rumah besar boleh disisipkan dengan perkataan yang menjadikan rumah yang
besar. pengejaan kata majmuk dilakukan melalui dua cara, iaitu cara terpisah dan
cara tercantum.
Kata Majmuk Ejaan Cara Terpisah

Kata majmuk yang dieja secara terpisah ini terdiri daripada kata majmuk yang
terbentuk daripada dua kata bebas. Contoh:
air batu
air hujan
alat tulis
baju kemeja
balai raya
bandar raya
bom tangan
nuzul Quran
peti besi
periuk nasi
ulat bulu
burung merpati
daging lembu
daun pandan
dasar laut
duta besar
enam ratus ribu
empat puluh lima
pukat tunda
ratu cantik
terima kasih
ular sawa
kapal terbang
kapal korek
kereta api
kereta kebal
kereta kuda
meja tulis
mesin jahit
nasi minyak
topi keledar
tukang besi
tukang rumah
Kata majmuk yang terdiri daripada kata-kata istilah khusus, baik istilah yang
berbentuk daripada dua kata bebas mahupun tiga kata bebas dieja secara
terpisah. Contoh:
224
batu kapur
garis pusat
kanta tangan
kaedah bayar balik
kawasan pinggiran
kertas kerja
kultur mutiara
lintasan bebas min

mata pelajaran
min jangka masa
model linear
nisbah bayar balik
peledekan gambut
tanah gambut
telefon dail terus
tempoh pinjaman
lesung sendi
lintasan cahaya
rumput ternak
Kata majmuk yang terbentuk daripada kata yang digunakan sebagai gelaran
juga dieja secara terpisah. Contoh:
Duta Besar
Ketua Menteri
Ketua Setiausaha Negara
Menteri Besar
Naib Presiden
Pegawai Daerah
Profesor Madya
Perdana Menteri
Timbalan Perdana Menteri
Raja Muda
Setiausaha Politik
Kata Majmuk Ejaan Cara Tercantum

Dalam bahasa Melayu, terdapat sebilangan kecil kata majmuk yang sudah
dianggap mantap sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bentuk kata lama
tersebut ternyata mengandungi dua kata dasar. (Nik Safiah Karim dan rakan,
2003:75). Antara kata majmuk yang lama serta mantap dan dieja tercantum
adalah seperti berikut:
adakala
antarabangsa
apabila
apahal
apakala
bagaimana
barangkali
beritahu
bumiputera
darihal
daripada
dinihari
dukacita
hulubalang
jawatankuasa
kadangkala
kakitangan
kepada
kerjasama
manakala
olahraga
padahal
peribadi
peribahasa
225
perikemanusiaan
pesuruhjaya
sediakala
sepertimana
setiausaha
sukacita
sukarela
suruhanjaya
tandatangan
tanggungjawab
warganegara
Ejaan Tercantum yang Sudah Mantap

Buku Tatabahasa Dewan Edisi Baharu (2003:75) telah menyenaraikan 15
perkataan yang terdiri daripada kata majmuk yang penggunaannya sudah mantap
sebagai satu perkataan yang utuh, walaupun bnetuk kata dasar tersebut ternyata
mempunyai dua kata dasar. Perkataan yang demikian tetap dieja sebagai satu
perkataan. Bentuk perkataan tersebut ialah:
antarabangsa
beritahu
bumiputera
jawatankuasa
kakitangan
kerjasama
olahraga
matahari
setiausaha
sukarela
suruhanjaya
tandatangan
tanggungjawab
warganegara
pesuruhjaya
Ejaan Penggandaan Kata Majmuk

Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata majmuk
itu sahaja, dan ejaannya dilakukan dengan cara meletakkan tanda sempang pada
kata yang digandakan. Contohnya:
alat-alat tulis
balai-balai raya
garis-garis pusat
kapal-kapal terbang
mata-mata pelajaran
model-model linear
Guru-guru Besar
Naib-naib Cancelor
Ketua-ketua Menteri
Menteri-menteri Besar
Perdana-perdana Menteri
Timbalan-timbalan Perdana Menteri
Penggandaan kata majmuk melibatkan penggandaan unsur pertama kata

majmuk sahaja, dan ejaannya dilakukan dengan cara meletakkan tanda sempang
226
pada kata yang digandakan seperti ditunjukkan dalam contoh di atas. Walau
bagaimanapun, terdapat kekecualian bagi kata majmuk yang telah mantap, yakni
penggandaannya melibatkan keseluruhan unsur (Tatabahasa Dewan, 2008: 75).
Contohnya:
kakitangan-kakitangan
sukarela-sukarela
jawatankuasa-jawatankuasa
warganegara-warganegara
pesuruhjaya-pesuruhjaya
setiausaha-setiausaha
10.3 Terangkan penggunaan kata

majmuk dalam bahasa Melayu.
227

10.1 Bagi menjawab soalan ini, anda perlu menjelaskan cara-cara menggunakan
tanda sempang bahasa Melayu dengan betul seperti yang diterangkan pada
halaman 215 217, misalnya:
tanda sempang diletak pada kata ulang, contoh: cantik-cantik,
kupu-kupu
tanda sempang digunakan untuk merangkaikan huruf kecil dengan
huruf besar pada kata yang sama, contoh: anti-Amerika, petunjuk-Mu.
i. Menerangkan semua penggunaan partikel dalam bahasa Melayu
seperti -lah, -kah, -tah, pun
ii. Sertakan contoh-contoh penggunaannya dalam perkataan
iii. Sila rujuk buku lain dan internet untuk maklumat tambahan.
i. Menerangkan pengertian kata majmuk bahasa Melayu
ii. Membezakan kata majmuk dengan frasa dan sertakan contohcontohnya sekali
iii. Huraikan jenis-jenis kata majmuk tercantum dan kata majmuk
terpisah, kemudian sertakan contoh-contohnya sekali
iv. Sila rujuk buku Kuasai Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu Melalui
Latihan, Penerbit UPSI (2004), dll.
228
Rujukan
Abdul Hamid Mahmood (2002). Kursus menguasai bahasa Melayu mudah.
Tanjong Malim: Penerbit UPSI.
Abdul Hamid Mahmood (2004). Kuasai sistem ejaan baharu bahasa Melayu
melalui latihan. Tanjong Malim: Penerbit UPSI.
Abdul Hamid Mahmood (2010). Menguasai bahasa Melayu tinggi. Kuala Lumpur:
Aslita Sdn. Bhd.
Abdul Hamid Mahmood (2012). Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan
Kesalahan Bahasa Anda. Kuala Lumpur: Aslita Sdn. Bhd.
Nik Safiah dan rakan-rakan (2003). Tatabahasa dewan edisi baharu. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Nik Safiah Karim, Farid M. Onn, Hashim Hj. Musa & Abdul Hamid Mahmood
(2008). Tatabahasa dewan edisi ketiga. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.
229
Glosari
afrikat
Bunyi letusan yang dihasilkan oleh geseran dan hentian di antara artikulator
pasif dan aktif. Pada peringkat permulaan, bunyi yang hendak dihasilkan
tersekat di daerah lelangit keras dan diikuti oleh geseran di antara bahagian
tengah lidah dengan daerah lelangit keras. Contoh bunyi yang dihasilkan ialah
[ ] dan [ ].
alofon
Anggota-anggota kepada satu fonem yang juga merupakan kelainan bunyi
antara satu sama lain.
alveolar
daerah di atas serta di belakang gigi yang melengkung ke dalam menghadap
lidah.
artikulasi
Proses pengujaran, pengucapan atau pengeluaran bunyi mengikut rongga
mulut atau rongga hidung.
artikulator
Alat pengucapan yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa.
bersuara
Bunyi yang dihasilkan dalam keadaan pita suara tertutup rapat dan sewaktu
udara keluar melaluinya, berlaku getaran pada pita suara. Contoh bunyi
bersuara ialah [ b ], [ d ], [ g ] dan semua bunyi vokal.
bundar
Keadaan atau bentuk bibir yang bulat.
dental
Bunyi yang dihasilkan oleh gigi seperti bunyi [ ] dalam perkataan hadith,
[ hadi ].
230
dialek
Variasi bagi sesuatu bahasa, khususnya dari segi bunyi.
diftong
Bunyi yang dihasilkan akibat geluncuran dari satu daerah artikulasi ke daerah
artikulasi yang lain. Contoh-contoh diftong dalam bahasa Melayu ialah [ ai ],
[ au ] dan [ oi ].
egresif
Pembentukan bunyi yang dilaksanakan dengan cara arus udara keluar dari
paru-paru.
ejektif
Bunyi yang dihasilkan dengan proses egresif glotalik. Dalam sistem tulisan,
bunyi ejektif diberikan tanda apostrof (`) di sebelah atas kanan, contohnya:
[ p, t, k, s ].
fonem
Unit bunyi terkecil yang memberi perbezaan makna.
fonetik
Kajian tentang bunyi-bunyi bahasa yang dituturkan oleh manusia yang
merangkumi cara pengeluaran, daerah pengeluaran dan alat-alat pengucapan
yang terlibat dalam penghasilan bunyi-bunyi bahasa itu.
fonologi
Kajian tentang fungsi-fungsi bunyi bahasa, iaitu menentukan sistem bunyi
satu-satu bahasa dengan berdasarkan jenis-jenis bunyi, sama ada bunyi itu
distingtif (membezakan makna) atau tidak distingtif (tidak membezakan makna).
glotalik
Penghasilan bunyi dengan cara merapatkan pita suara sehingga glotis dalam
keadaan tertutup rapat dan seluruh rongga pangkal tenggorok (laring)
disempitkan dan dinaikkan sehingga udara dalam rongga mulut dan rongga
kerongkongan (faring) terhalang serta tersekat. Kemudian udara yang terhalang
dihembuskan keluar dengan cara membuka saluran rongga mulut.
231
glotis
Ruang atau garisan antara pita suara, iaitu ruangan atau kawasan yang tertutup
rapat yang dilalui oleh arus udara, terutama ketika pita suara dalam keadaan
tertutup atau renggang sedikit.
hentian glotis
Bunyi yang dihasilkan oleh hentian di daerah anak tekak atau glotis. Contoh
bunyi yang dihasilkan ialah [ ]
ingresif
Pembentukan bunyi yang dilaksanakan dengan cara arus udara masuk ke
dalam paru-paru.
intonasi
Turun naik nada suara dalam pengucapan ayat atau frasa.
jeda
ciri atau unsur hentian (kesenyapan) dalam ujaran sebagai tanda memisahkan
unsur linguiistik seperti perkataan, rangkai kata atau ayat.
klik
Bunyi letupan yang dihasilkan sebagai akibat proses ingresif velarik.
labial
Bunyi yang dihasilkan oleh bibir, seperti bunyi [ p ], [ b ] dan [ m ].
linguistik
Ilmu yang mengkaji bahasa secara saintifik, iaitu menganalisis satu-satu bahasa
tertentu secara empirikal dan objektif, tanpa dipengaruhi ole agak-agakan,
ramalan, sentimen atau falsafah.
nasal
Bunyi yang dihasilkan apabila udara keluar melalui rongga hidung dengan cara
menurunkan lelangit lembut beserta hujung anak tekak.
oral
Bunyi yang dihasilkan apabila lelangit lembut serta hujung anak tekak naik
menutupi rongga hidung sehingga udara hanya melalui rongga mulut sahaja.
232
palatal
Bunyi yang dihasilkan oleh lelangit keras. Contoh bunyi palatal ialah [ ], [ ],
[ ] dan [ ].
pulmonik
Penghasilan bunyi dengan udara dari paru-paru sebagai sumber utama
dihembuskan keluar dengan mengecilkan ruangan paru-paru, otot perut dan
rongga dada.
semi-vokal
Bunyi yang secara praktis termasuk golongan konsonan tetapi disebabkan
ketika diartikulasikan belum membentuk konsonan murni, maka disebut bunyi
semi-vokal atau separuh vokal. Contoh bunyi semi-vokal ialah [w] dan [j].
struktur dalaman
Struktur yang lazimnya mengandungi ayat dasar atau ayat inti yang diperlukan
untuk membentuk asas makna ayat.
struktur permukaan
Struktur ayat yang lazimnya telah mengalami perubahan daripada struktur
dalaman dan merupakan bentuk ayat yang sebenarnya diucapkan.
suprasegmental
Ciri atau sifat bunyi yang menindihi sesuatu fonem. Contoh ciri suprasegmental
ialah tekanan, kepanjangan, jeda, tona dan intonasi.
tidak bersuara
Bunyi yang dihasilkan dalam keadaan pita suara direnggangkan (terbuka) dan
sewaktu udara keluar melaluinya, getaran pada pita suara tidak berlaku.
Contoh bunyi tidak bersuara ialah [p], [t], [k], [f], [s] dan lain-lain.
tekanan
Ciri lemah atau kerasnya suara penyebutan sesuatu suku kata; lazimnya
berlaku pada suku kata dalam perkataan.
tona
Naik atau turunnya suara dalam pengucapan perkataan.
233
transkripsi
Penulisan dalam bentuk lambang-lambang fonetik daripada lambang-lambang
tulisan huruf-huruf biasa.
velar
Daerah artikulasi di bahagian belakang lidah dan juga di kawasan selepas
lelangit lembut.
velarik
Penghasilan udara dengan cara pangkal lidah dinaikkan pada lelangit lembut
dan kedua-dua bibir ditutup rapat. Kemudian hujung lidah dan kedua-dua sisi
lidah yang merapat pada gigi atau gusi dalam dilepaskan turun serta
dikebelakangkan, bibir dibuka sehingga terdapat kerenggangan ruangan udara
pada rongga mulut bagi membolehkan udara luar masuk. Keadaan ini
menyebabkan terjadinya bunyi klik.
velum
Bahagian lembut selepas lelangit keras beserta bahagian hujungnya yang
disebut anak tekak dapat turun naik mengikut bunyi yang hendak diujarkan.
Dalam penghasilan bunyi oral, velum akan naik manakala untuk bunyi nasal,
velum akan menurun.
vokal
Bunyi bersuara yang tatkala dihasilkan, udara dari paru-paru keluar berterusan
melalui rongga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan.
vokal kardinal
Sekumpulan vokal yang diletakkan di kedudukan tertentu bagi memberikan
gambaran yang lebih dekat tentang kedudukan vokal-vokal dalam bahasabahasa di dunia. Terdapat sejumlah lapan vokal kardinal, iaitu [ i ], [ e ], [ ],
[ a ], [ ], [ ], [ o ] dan [ u ].
234
Istilah Linguistik
Bahasa Inggeris
A
abbreviate
abbreviation
acoustics
active articulator
active cavity
active voice
acute resonant
adams apple
affix
air chamber
air mechanism
air stream
air stream mechanism
allomorph
allopohone
allophonic change
allophonic realization
allophonic variant
alteration
alternant
alveolar
alveolar arch
alveolar ridge
alveolar sound
alveolum
alveopalatal
alveopalatal sound
ambiguity
ambiguous
ambilingual
ambilingualism
analyse
analysis
analytic language
analytical method
analytical procedur
anaphora
apex
aphasia
Bahasa Melayu
menyingkatkan; memendekkan
singkatan
ilmu akustik
artikulator aktif
rongga aktif
ragam aktif
kenyaringan tirus
halkum
imbuhan
ruang udara
mekanisma udara
arus udara
mekanisma arus udara
alomorf
alofon
perubahan alofon
pengwujudan alofon
kelainan alofon/ varian alofon
perubahan
kelainan/ varian
gusi/ alveolar
lengkung gusi/ lengkung alveolar
batas gusi/ batas alveolar
bunyi gusi/ bunyi alveolar
gusi/ alveolum
alveopalatal
bunyi alveopalatal
ketaksaan
taksa
dwibahasa setara
keadaan dwibahasa setara
menganalisis
analisis
bahasa analitik
kaedah analisis
tatacara analisis
anafora
hujung lidah
afasia
235
apical articulation
apicoapico-alveolar
apico-dental
apico-dental sound
approach
arbitrariness
arbitrary
arbitrary symbol
articulacy
articulation
articulation mechanism
articulator
articulatory parameter
articulatory phonetics
articulatory setting
articulatory system
articulatory variable
artificial speech
ascending diphthong
aspirate
aspirated
aspirated affricate
aspirated-p
aspirated stop
aspiration
assonance
asterick form
asyllabic
asymmetric consonant
attribute
auditory area
auditory organs
auditory phonetics
Austronesian languages
artikulasi hujung lidah

apikoapikoalveolar
apikodental
bunyi apikodental
pendekatan
kearbitrarian
arbitrari
lambang arbitrari/ simbol arbitrari
kefasihan
artikulasi
mekanisma artikulasi
alat artikulasi
parameter artikulasi
fonetik artikulasi
penyesuaian alat artikulasi
sistem artikulasi
pemboleh ubah artikulasi
ujaran buatan
diftong meninggi/ menaik
letusan/ hembusan
berhembusan
letusan berhembusan
p-berhembusan
hentian berhembusan
hembusan; penghembusan
asonansi
bentuk berbintang
tak silabik
konsonan tak simetri
sifat/atribut
kawasan pendengaran
alat pendengaran
fonetik pendengaran
bahasa-bahasa Austronesia
B
Back
back of tongue
back vowel
base morpheme
basic of articulation
bilabial
bilabial sound
bilabiodental
belakang
belakang lidah
vokal belakang
morfem dasar
landasan artikulasi
dua bibir/bilabial
bunyi dua bibir/bunyi bilabial
bilabiodental
236
bilateral
bilateral consonant
bilateral opposition
bilingual
bilingualism
blade of tongue
blend
blocked syllable
bound form
bound morpheme
bound sentence
boundary marker
breath stream
bright vowel
broad band spectrogram
broad transcription
broad vowel
buccal
buccal cavity
dwisisi/bilateral
konsonan dwisisi/konsonan bilateral
pertentangan dwisisi/ pertentangan
bilateral
dwibahasa
kedwibahasaan
daun lidah
paduan
suku kata tertutup
bentuk terikat
morfem terikat
ayat terikat
penanda sempadan
arus udara
vokal depan
spektrogram jalur lebar
transkripsi luas
vokal belakang
oral; mulut
rongga mulut
C
cardinal
cardinal consonant
casual speech
cavity
cavity friction
cavity wall
central air escape
central non-resonant
central resonant
central resonant oral
central sound
central vowel
centralisation
centralisation of sound
centre of Broca
centre of tongue
centring diphthong
closed syllable
closed system
closed vowel
cluster
co-articulation
common language
kardinal
konsonan kardinal
ragam bersahaja
rongga
geseran rongga; penggeseran rongga
dinding rongga
saluran udara tengah
bunyi bukan nyaring tengah
bunyi nyaring tengah
(bunyi) oral tengah nyaring
bunyi tengah
vokal tengah
penengahan
penengahan bunyi
pusat Broca
pusat lidah
diftong menengah
suku kata tertutup
sistem tertutup
vokal tertutup
gugus/rangkap
artikulasi serentak/ koartikulasi
bahasa bersama
237
common speech
comparative linguistics
comparison of language
compound
compound phoneme
compound predicate
compound sentence
compound word
concordance
concordant
conditioned variant
consonant
consonant cluster
consonantal
consonantal vowel
constituent
constructed language
context-free grammar
contextual analysis
contextual variant
contrast
contrastive
contrastive analysis
contrastive distribution
contrastive feature
contrastive pair
contrastive stress
convergence
coocurence
coordinate
correlation
creole
cross-reference
bahasa biasa
linguistik perbandingan
perbandingan bahasa
majmuk
fonem majmuk
predikat majmuk
ayat majmuk
kata majmuk
kesejodohan; kesejajaran
sejajar dengan/ selaras dengan
kelainan bersyarat
konsonan
rangkap konsonan/ gugus konsonan
bersifat konsonan
vokal bersifat konsonan
unsur
bahasa buatan
tatabahasa bebas konteks/ nahu bebas
konteks
analisis konteks
kelainan konteks
bezaan; berbeza; bertentangan
bezaan
analisis bezaan
penyebaran bezaan/ distribusi bezaan
ciri bezaan
pasangan bezaan
tekanan bezaan
persetumpuan
keserasian; serentak ada
setara
hubung kait/korelasi
kreol
rujuk silang
D
dark vowel
declarative sentence
decoder
decoding
deep structure
deep vowel
degree
degree marker
deletion
vokal belakang
ayat penyata/modus berita
penyahkod
penyahkodan
struktur batin; struktur dalaman
vokal belakang
darjat; darjah
penanda darjat
pengguguran/penghilangan
238
deletion rule
deletion transformation
denasalisation
denotation
denotative meaning
dental
dental consonant
dental sound
derivation
derivational affix
derivative
derived form
derived primary word
derived secondary word
descending diphthong
descriptive grammar
descriptive linguistic
descriptive order
developmental linguistics
deviance
deviant
diachronic
diachronic linguistics
diachronic phonology
diachronic study
diagnostic environment
diagraph
dialect
dialect area
dialect borrowing
dialect boundary
dialect geography
dialectal Malay
dialectalisation
dialectology
diffusion
diglossia
diphthong
diphthongisation
direct speech
discontinuous morpheme
discourse
discourse analysis
distinctive
rumus pengguguran/ rumus penghilangan

transformasi pengguguran/ transformasi
penghilangan
proses nyahsengau/ proses nyahnasal
denotasi
makna denotatif
gigi/dental
konsonan gigi/ konsonan dental
bunyi gigi/bunyi dental
terbitan; penerbitan
penambah terbitan/imbuhan terbitan
terbitan
bentuk terbitan
kata terbitan primer
kata terbitan sekunder
diftong menurun
tatabahasa pemerian/nahu pemerian
linguistik pemerian/ linguistik huraian
urutan pemerian/ tatabahasa huraian
linguistik perkembangan
penyimpangan
menyimpang
diakronik
linguistik diakronik
fonologi diakronik
kajian diakronik
lingkungan penentu
dwihuruf
dialek
kawasan dialek
peminjaman dialek
sempadan dialek
geografi dialek
dialek bahasa Melayu
proses mendialek
dialektologi
resapan; bauran
digolosia
diftong
pendiftongan
cakap ajuk
morfem terbahagi
wacana
analisis wacana
distingtif
239
distinctive feature
distribution
distributional analysis
dorsovelar sound
dorsum
dorsum of tongue
double articulation
double stop
double vowel
down glide
duration
durative
dynamic accent
ciri distingtif
taburan; lingkungan; penyebaran
analisis taburan; analisis penyebaran;
analisis lingkungan
dwisuku (kata)
kata dwisuku
mandala/domain
belakang/dorsal
bunyi belakang/bunyi dorsal
belakang gusi/dorso- alveolar
belakang lelangit keras/ dorsopalatal
belakang velar/dorsovelar
bunyi belakang lelangit keras/bunyi
dorsopalatal
bunyi belakang velar/bunyi dorsovelar
dorsum
belakang lidah
artikulasi ganda
dwihentian
vokal ganda
geluncuran menurun
lihat: durative
panjang pendek bunyi
tekanan dinamik
E
ecology of language
egressive
egressive click
egressive click sound
egressive direction of air
egressive sound
ejection sound
ejective
ejective sound
element
emotive
encode
encoding
epiglottis
epistemology
escape cavity
esophageal cavity
ethnographic linguistics
etymologist
ekologi bahasa
egresif
klik egresif
bunyi klik egresif
arah udara egresif
bunyi egresif
bunyi ejektif
ejektif
bunyi ejektif
unsur
emotif
mengekod
pengekodan
epiglotis
epistemologi
rongga lepas udara
rongga esofagus
etnolinguistik
ahli etimologi
disylabic
disyllable word
domain
dorsal
dorsal sound
dorso-alveolar
dorso-palatal
dorso-uvular
dorsopalatal sound
240
exhalation
exhale
exit of air
expansion rule
experimental phonetics
expiration
explode
explosion
explosive sound
extinct language
extralingual features
perlepasan udara
menghembuskan nafas
saluran lepas udara
rumus perluasan
fonetik percubaan
penghembusan udara
meletup
letupan
bunyi letupan
bahasa mati
ciri luar bahasa
F
factor
factor analysis
falling diphthong
feature
field
field of discourse
field study
field theory
final cluster
final syllable
finite-state grammar
first articulation
first language
flap
flat articulator
flat fricative
flection
fluency
form-class
form-word
formative
formula
free form
free morpheme
free sentence
free variant/free vatiation
free word order
frequency
frequency analysis
fricative
fricative sound
friction
faktor
analisis faktor
diftong menurun
ciri/fitur
bidang/medan
bidang wacana
kajian lapangan
teori medan makna/ teori bidang makna
gugus akhir/rangkap akhir
suku kata akhir
tatabahasa terbatas/ nahu terbatas
artikulasi pertama
bahasa pertama
tamparan
alat artikulasi dasar
frikatif datar/geseran datar
fleksi
kefasihan
golongan bentuk
kata tugas
morfem terikat/formatif
rumus
bentuk bebas
morfem bebas
ayat bebas
kelainan bebas
urutan kata bebas
kekerapan
analisis kekerapan
geseran/frikatif
bunyi geseran/bunyi frikatif
geseran
241
frictional stop
frictionalizing stop
frictionless
frictionless continuant
front of tongue
front vowel
fronting
frozen speech
function
functional anlaysis
functional grammar
functional linguistics
fundamental feature
furtive glide
furtive vowel
hentian geseran
hentian menggeser
tak bergeser
malaran tak bergeser
depan lidah
vokal depan
pendepanan
ragam beku
fungsi/tugas
analisis fungsian
tatabahasa fungsian/ nahu fungsian
linguistik fungsian
ciri dasar
geluncuran senyap
vokal pelancar
G
geminate
gemination
general
general distribution
general grammar
general linguistics
general semantics
generic term
geographical dialect
geographical linguistics
gesture
gesture language
glide
gloss
glossary
glottal
glottal catch
glottal cavity
glottal check
glottal consonant
glottal plosive
glottal sound
glottal stop
glottal trill
glottalic click
glottalic closure
glottalization
glottalized
konsonan panjang
pemanjangan konsonan
umum/am
penyebaran am
tatabahasa am/nahu am
linguistik am
semantik am
kata generik
dialek geografi
linguistik geografi
gerak isyarat
bahasa gerak isyarat
geluncuran
padanan kata
senarai kata/glosari
glotis
hamzah/hentian glotis
rongga glotis
lihat: glottal stop
konsonan glotis
letupan glotif/plosif glotis
bunyi glotis
hentian glotis
getaran glotis
klik glotis
penutupan glotis
penghamzahan/pengglotisan
berhamzah/berhentian glotis
242
glottalized sound
glottalized vowel
glottis
glottogonic linguistics
glottopolitics
gradation
gradation of vowel
grammarian
grammatical
grammatical analysis
grammatical category
grammatical feature
grammatical item
grammatical meaning
grammatical process
grammatical structure
grammatical unit
grammaticalisation
grapheme
groove spirant
grooved articulator
grooved fricative
H
half-close vowel
half-open vowel
hard palate
harmonic
harmonic overtone
head word
heavy stress
height of tongue
hesitation form
high-falling
high vocoid
high vowel
higher-mid
historical linguistics
holophrase
holophrastic language
homorganic affricate
homorganic sound
hyphothesis
hyphothetical
bunyi glotis
vokal glotis
glotis
linguistik asal usul
ilmu politik bahasa
pemeringkatan
pemeringkatan voka nahu
ahli tatabahasa/ahli nahu
tatabahasa/nahu
analisis tatabahasa/analisis nahu
kategori tatabahasa/ kategori nahu
ciri tatabahasa/ciri nahu
butir tatabahasa/butir nahu
makna kenahuan
proses tatabahasa/proses nahu
struktur tatabahasa/struktur nahu
unit tatabahasa/unit subjek nahu
pentatabahasaan/penahuan
grafem
geseran beralur
alat artikulasi beralur
geseran beralur/frikatif beralur
vokal separuh sempit

vokal sparuh luas
lelangit keras/palatum
berharmoni
nada atasan berharmoni
kata inti
tekanan keras
tinggi lidah
bentuk ayat
menurun tinggi
vokoid tinggi
vokal tinggi
sederhana/agak tinggi
linguistik sejarawi
holofrasa
bahasa holofrasa
letusan homorgan/afrikat
homorgan/sealat/afrikat sealat
bunyi homorgan/bunyi sealat
hipotesis
lihat: hyphothesis
243
I
identification of morpheme
idiom
idolect
imitative word
immigrant language
imperative
implosion
impressionistif translation
inactive voice
inarticulate
incomplete plosive consonant
index
indigenous language
indirect discourse
indirect object
indirect question
indirect speech
infix
inflected language
inflected prefix
inflection
ingressive
ingressive air stream
inhalation
inhale
initial cluster
initial stress
initial string
initiator of air stream
innate stress
inspiration
instrumental noun
instrumental phonetics
interconsonantal
interdental
interdental phone
interjection
interlanguage
intermedian vowel
internal inflection
international phonetic alphabet
intonation
intonation break
penentuan morfem
idiom/ungkapan
idiolek
kata ajuk bunyi/onomatopeia
bahasa pendatang
perintah/imperatif
sedutan
transkrips sepintas
suara tak aktif
tidak petah (bercakap/bertutur)
konsonan plosif tak selesai
indeks
bahasa bumiputera/ bahasa pribumi
wacana tak langsung
objek tak langsung
ayat tanya tak langsung
cakap pindah
sisipan
bahasa fleksi
awalan fleksi
fleksi
ingresif
arus udara ingresif
tarikan nafas
menarik nafas
rangkap awal/gugus awal
tekanan awal
rentetan awal
pemula arus udara
tekanan sejadi
lihat: inhalation
kata nama penantian
fonetik perantian
antara konsonan
antara gigi
bunyi antara gigi
kata seru; seruan
bahasa antara
vokal antara
fleksi dalam
abjad fonetik antarabangsa
intonasi
jeda intonasi
244
intonation contour
intonation morpheme
intralinguistic feature
intransitive verb
invariable word
invariant
inverse derivation
inversion
inverted word order
irregular verb
isolating language
isolative sound change
isolex
item analysis
kontur intonasi
morfem intonasi
ciri dalam linguistik
kata kerja tak transitif
kata tetap bentuk
lihat: invariable word
terbitan terbalik/ terbitan songsang
keterbalikan/kesongsangan
urutan kata songsang/ urutan kata terbalik
kata kerja tak transitif
bahasa isolatif
perubahan bunyi pencilan
isoleks
analisis butir
K
kernel sentence
kinetic consonant
ayat inti
konsonan kinetik
L
labia
labial
labial sound
labialisation
labiodental
labiodental sound
labiolabial
labiovelar
laboratory phonetics
laminal
laminal sound
laminodental sound
language ability
language boundary
language change
language development
language family
language learning
language planning
language skill
language standardisation
language structure
language teaching
language universal
langue
lihat: lip
bibir/ labial
bunyi bibir/ bunyi labial
pembibiran/ pelabialan
bibir gigi/ labiodental
bunyi bibir gigi/ bunyi labiodental
dua bibir/ labiolabial
labiovelar
fonetik makmal
laminal
bunyi laminal
bunyi laminodental
kebolehan berbahasa
sempadan bahasa
perubahan bahasa
perkembangan bahasa
keluarga bahasa
pembelajaran bahasa
perancangan bahasa
kemahiran berbahasa
penstandardan bahasa
struktur bahasa
pengajaran bahasa
(ciri) kesejagatan bahasa
langue
245
lapse
laryngeal
laryngeal air mechanism
laryngeal consonant
laryngeal sound
laryngealisation
laryngealised vowel
larynx
lateral
lateral area
lateral consonant
lateral plosion
lateral release
lateral resonant
lateral sound
lexical
lexical field
lexical item
leksikal meaning
lexical stress
lexicalisation
lexicographer
lexicon
limitative conjunction
linear representation
lingua franca
lingual sound
linguaphone method
linguist
linguistic
linguistic analysis
linguistic anthropology
linguistic borrowing
linguistic context
linguistic demography
linguistic discipline
linguistic geography
linguistic norm
linguistic philosophy
linguistic psychology
linguistic sign
linguistic skill
linguistic taboo
linguistic typology
linguistician
selang (masa)
laringal
mekanisma udara laringal
konsonan laringal
bunyi laringal
pelaringalan
vokal laringalan
larinks
sisian
ruang sisian
konsonan sisian
letupan sisian/plosif sisian
pelepasan sisian
kenyaringan sisian
bunyi sisian
leksikal
medan leksikal
butir leksikal
makna leksikal
tekanan leksikal
pengleksikalan
ahli perkamusan; ahli leksikografi
leksikon
kata penghubung pembatas
gambaran mendatar
lingua franca
bunyi lidah
kaedah linguafon
ahli bahasa/ ahli linguistik
linguistik; kebahasaan
analisis linguistik; analisis kebahasaan
antropologi linguistik
peminjaman linguistik
konteks linguistik
demografi linguistik
disiplin linguistik
geografi linguistik
norma bahasa
falsafah bahasa
psikologi linguistik
lambang linguistik/ simbol linguistik
lihat: language skill
pantang larang bahasa
tipologi bahasa
lihat: linguist
246
linking morpheme
lip
lip formation
lip position
lip rounding
lip spreading
lip tracing
literal
literal translation
literary language
literary translation
loan word
local friction
long consonant
long vowel
loose apposition
loquacity
loudness
low vocoid
low vowel
lowering
morfem penghubung
bibir
pembentukan bibir
kedudukan bibir
pembundaran bibir
penghamparan bibir
surihan bibir
harfiah
penterjemahan harfiah
bahasa persuratan
penterjemahan sastera
kata pinjaman
geseran tempatan
konsonan panjang
vokal panjang
kedudukan terpisah
kefasihan
kelantangan
vokoid rendah
vokal rendah
perendahan
M
macro
macrolinguistics
major air stream
manner of articulation
manner of discourse
marked
marker
mathematical linguistics
matrix
matrix sentence
maximal stress
mechanistic linguistics
medial
medial cluster
medial voice
median resonant
medieval linguistics
medio of tongue
mediopalatal
medium
mentalistic linguistics
metalanguage
makro
makrolinguistik
mekanisma udara utama
cara artikulasi
cara wacana
bertanda
penanda
linguistik matematik
matriks
ayat matriks
tekanan maksima
aliran mekanisma
tengah
rangkap tengah/ gugus tengah
lihat: middle voice
bunyi nyaring tengah
linguistik zaman pertengahan
tengah lidah
mediopalatal
perantara
linguistik mentalisma
metalinguistik
247
microlinguistics
mid vocoid
mid vowel
middle of tongue
middle voice
minimal contrast
minimal pair
minimal stress
minimum obstruction
minor air stream mechanism
mixed language
mode of articulation
modern language
modification
modifier
modulation
monitor function
monolateral consonant
monolingual
monolingual approach
monologue
monomorphemic
monophonemic
monophthong
monosyllabic
monosyllabic word
monosyllable
monotone
mora
morph
morpheme
morpheme boundary
morphemic
morphemic analysis
morphemic reference
morphemic script
morphemic transcription
morphemics
morphologic
morphological analysis
morphological assimilation
morphological process
morphology
morphoneme
mikrolinguistik
vokoid tengah
vokal tengah
tengah lidah
ragam tengah
bezaan minimal
pasangan minimal
tekanan terlemah/ tekanan minimal
gangguan minimum
gangguan arus udara minor
bahasa campuran
cara artikulasi
bahasa moden
modifikasi
penerang
modulasi
fungsi monitor
konsonan monolateral
ekabahasa
pendekatan ekabahasa
monolog
monomorfemik
monofonemik
monoftong
ekasuku
kata ekasuku
ekasuku
senada
ciri yang menunjukkan panjang pendek
bunyi suara bagi perkataan tertentu
morf
morfem
batas morfem
morfemik
analisis morfemik
rujukan morfemik
aksara morfemik
transkripsi morfemik
lihat: morphology
morfologi
analisis morfologi
asimilasi morfologi
proses morfologi
morfologi
morfonem
248
morphophoneme
morphophonemic rule
morphophonemic stress
morphophonemic transcription
morphophonemic variation
morphophonemics
mother tongue
mouth air
mouth cavity
movable speech organ
movable stress
multidimensional phonology
multilingual
multisyllabic
murmur vowel
mutual intelligibility
mutually complementary
mutually exclusive
N
narrative discourse
narrow
narrow diphthong
narrow transcription
narrow vowel
narrowing of meaning
nasal
nasal and oral exit of air
nasal cavity
nasal exit of air
nasalisation
nasalisation symbol
nasalised click
nasalised vowel
nasalism
nasality
nasalization
nasalized
nasally released stop
nasal pharynx
nasal plosion
nasal release
morfofonem
rumus morfofonemik
tekanan morfofonemik
transkripsi morfofonemik
kelainan morfofonemik
morfofonemik
bahasa ibunda
udara mulut
rongga mulut
lihat: articulator
tekanan pindah
fonologi pelbagai dimensi
pelbagai bahasa
pelbagai suku
lihat central vowel
kefahaman menyaling
saling melengkapi
saling menyingkiri
huraian naratif
sempit
diftong sempit
transkrisi halus/ transkripsi sempit
vokal sempit
penyempitan makna
sengau/hidung/nasal
saluran keluar udara dari hidung dan
mulut
rongga hidung
saluran udara keluar dari hidung
penyengauan/penasalan
lambang penyengauan/lambang
penasalan/simbol penyengauan/ simbol
penasalan
klik sengauan/hentian nasalan
vokal sengauan/vokal nasalan
sebutan sengau
kesengauan/kenasalan
penyengauan
disengaukan/dinasalkan
hentian lepasan hidung
farinks sengau/letupan nasal
letupan sengau/letupan nasal
pelepasan sengau/ pelepasan nasal
249
nasal resonant
nasal sound
nasal twang
nasal vowel
native language
native speaker
natural language
negation
negative
negative conjunctive
negative particle
negative sentence
neo-linguistics
network of isogloss
neutral
neutral vowel
neutralisation
node
nominal
nominal adjective
nominal clause
nominal definition
nominal inflection
nominal phrase
nominal sentence
nominalisation
non-consonantal
non-continuant
non-distinctive feature
non-finite verb form
non-linguistic context
non-syllabic
non-syllabic segment
non-syllabic vocoid
non-vocalic
non-vocoid
non-speech sound
normative grammar
normative linguistics
nose cavity
notional grammar
noun
noun adjunct
noun clause
noun cluster
bunyi nyaring sengau/ bunyi nyaring nasal

bunyi sengau/bunyi nasal
telor sengau/telor nasal
vokal sengau/vokal nasal
bahasa asli
penutur asli
bahasa tabii
penafian
nafi
kata penghubung nafi
partikel nafi
ayat nafi
neolinguistik
jaringan isoglos
neutral
vokal neutral
peneutralan
nodus
namaan
kata sifat namaan/ adjektif namaan
klausa namaan
takrif namaan
fleksi namaan
frasa namaan
ayat namaan
penamaan
bersifat bukan konsonan
bukan malaran
ciri bukan distingtif
bentuk kata kerja tak finit
konteks bukan linguistik
bukan sukuan
segmen bukan sukuan
vokoid bukan sukuan
bukan vokalik
bukan vokoid
bunyi bukan bahasa
lihat: prescriptive grammar
linguistik normatif
rongga hidung
lihat: linguistic philosophy
kata nama
nama penerang
klausa nama
rangkap nama/gugus nama
250
noun phrase initiator

noun word
null hyphothesis
numeral classifier
pemula frasa nama

kata nama
hipotesis nol
penjodoh bilangan
O
object
objective
objectivity
obligatory
obligatory transformation
obscure vowel
off-glide
official dialect
on-glide
open juncture
open lip rounding
open syllable
open transition
open vocoid
open vowel
optional
optional transformation rule
oral
oral air mechanism
oral exit of air
oral plosion
oral resonant distinctive feature
oral sound
oratorical speech
organs of speech
origin of language
origin of speech
orthographical procedure
orthographic transcription
orthography
overlapping distribution
objek
Objektif
keobjektifan
wajib
rumus transformasi wajib
vokal kabur
geluncuran akhir
lihat: standard dialect
geluncuran awal
saktah terbuka
pembundaran bibir luas
suku kata terbuka
lihat: open juncture
vokoid luas
vokal luas
pilihan
rumus transformasi pilihan
mulut/oral
mekanisma udara mulut
saluran keluar udara mulut
letupan oral/plosif oral
ciri distingtif nyaring oral
bunyi oral
ragam pidato
organ sebutan/alat sebutan
asal usul bahasa
lihat: origin of language
tatacara ejaan
transkripsi ejaan
ejaan
penyebaran bertindan
P
palatal
palatal consonant
palatal lateral
palatal sound
palatalisation
palatalised
lelangit keras/palatal
konsonan lelangit keras/ konsonan palatal
sisian lelangit keras/ sisian lateral
bunyi lelangit keras/ bunyi palatal
penglelangitkerasan/ pempalatalan
dilelangitkeraskan/ dipalatalkan
251
palate
palate-alveolar
palato-alveolar consonant
palatum
paralanguage
paralinguistic feature
parameter
parametric linguistics
paraphrase
parent language
parenthesis
perenthetic clause adjunct
parsing
part of speech
passive
passive articulator
passive voice
peak of prominance
peak of sonority
pedagogical grammar
pedagogical linguistics
permutation rule
pharyngeal
pharyngeal air mechanism
pharyngeal cavity
pharyngeal sound
pharyngealisation
pharynx
pharynx air
phase of articulation
philosophical grammar
phonation
phoneme
phoneme-grapheme
correspondence
phonemic
phonemic analysis
phonemic contrast
phonemic reference
phonemic stress
phonemic structure
phonemic syllable
phonemic symbol
lihat: palatum
gusi-lelangit keras
konsonan gusi lelangit keras/ konsonan
palato-alveolar
lelangit keras/palatum
lihat: paralinguistic feature
ciri paralinguistik
parameter
linguistik parametrik
parafrasa
bahasa induk
tanda kurungan/perentesis
penerang klausa parentesis/ adjung
klausa parentesis
penghuraian ayat
golongan kata/ jenis perkataan
pasif
alat artikulasi pasif
ragam pasif
lihat: peak of sonority
puncak kelantangan
tatabahasa pedagogi/ nahu pedagogi
linguistik pedagogi
rumus permutasi
faringal; farinks
mekanisma udara farinks
rongga farinks
bunyi farinks
pemfaringalan
rongga tekak/farinks
udara farinks
fasa artikulasi
tatabahasa falsafah/ nahu falsafah
pembunyian
fonem
kesepadanan fonem-grafem
fonemik
analisis fonemik
perbezaan fonemik
rujukan fonemik
tekanan fonemik
struktur fonemik
suku kata fonemik
lambang fonemik/ simbol fonemik
252
phonemic transcription
phonemic variant
phonemicist
phonemics
phonetic
phonetic analysis
phonetic chart
phonetic complement
phonetic diagraph
phonetic indicator
phonetic notation
phonetic sound change
phonetic spelling
phonetic syllable
phonetic symbol
phonetic transcription
phonetic variant
phonetician
phonetics
phonic
phonic substance
phono-morphology
phonological analysis
phonological change
phonological component
phonological item
phonological process
phonologist
phonology
phonometrics
phrasal verb
phrase
phrase marker
phrase structure
phrase structure component
phrase structure grammar
phrase structure rule
pidgin
pitch
pitch level
place of articulation
plosion
plosive
plosive consonant
transkripsi fonemik
perbezaan fonemik
ahli fonemik
fonemik
fonetik/bunyi
analisis fonetik
carta fonetik
lihat: phonetic indicator
dwihuruf fonetik
penanda bunyi
lihat: phonetic transcription
perubahan bunyi
ejaan fonetik
suku kata fonetik
lambang fonetik/simbol fonetik
transkrispsi fonetik
kelainan fonetik
ahli fonetik
(ilmu) fonetik
fonik
jisim fonik
fonomorfologi
analisis fonologi
perubahan fonologi
komponen fonologi
butir fonologi
proses fonologi
ahli fonologi
fonologi
fonometrik
frasa kerja/frasa verba
rangkai kata/frasa
penanda frasa
struktur frasa
komponen struktur frasa
tatabahasa struktur frasa/ nahu struktur
frasa
rumus struktur frasa
pijin
nada
tingkat nada
daerah artikulasi
letupan/plosif
letupan/plosif
konsonan letupan/ konsonan plosif
253
plosive sound
p-marker
point of articulation
polyglot
polysyllable
position of articulation
position of tongue
positional variant
positive sentence
possessive compound
possessive pronoun
post-alveolar
post-dental
post of tongue
post-palatal
post-velar
post-vocalic
pragmatic translation
pragmatics
predicate
predicative phrase
prefix
prefixation
prehistoric language
prenasalisation
prepalatal
prepalatal sound
prescriptive grammar
prestige dialect
prevelar
prevocalic
primary articulation
primary derivative
primary language
primary stress
principal
principal clause
principal verb
pronominal
pronominal inflection
pronominalisation
prop word
proscriptive grammar
prosodic distinctive feature
prosodic feature
bunyi letupan/bunyi plosif

penanda frasa
titik artikulasi
penutur pelbagai bahasa
banyak suku (kata)
kedudukan artikulasi
kedudukan lidah
kelainan lingkungan/ kelainan posisi
ayat positif
majmuk milik
kata ganti milik
belakang gusi/belakang alveolar
belakang gigi
belakang lidah
belakang lelangit keras/belakang palatal
belakang lelangit lembut/ belakang velar
lepas vokal
penterjemahan pragmatik
pragmatik
predikat
frasa predikat
awalan
pengawalan
bahasa prasejarah
prapenyengauan
pralelangit keras/prapalatal
bunyi pralelangit keras/bunyi prapalatal
tatabahasa preskriptif/nahu preskriptif
dialek martabat/dialet prestij
pravelar
pravokal
artikulasi primer
terbitan primer
bahasa primer
tekanan primer
utama
klausa utama
kata kerja utama/verba utama
kata ganti
fleksi kata ganti
kepronominalan
kata silih
tatabahasa proskriptif/nahu proskriptif
ciri distingtif prosodi
ciri prosodi
254
prosodic mark
prosodic phoneme
prosodic phonology
proto language
pseudo-procedure
psycholinguistics
pulmonic air mechanism
pulmonic click
punctuation
punctuation mark
pure vowel
tanda prosodi
fonem prosodi
fonologi prosodi
bahasa purba/bahasa proto
tatacara semu
psikolinguistik
mekanisme udara pulmonik
klik pulmonik
tanda baca
lihat: punctuation
vokal tulen
Q
qualifier
qualifying phrase
qualitative
qualitative analysis
quantifier
quantitative
quantitative analysis
quantitative linguistics
question word
penerang
rangkai kata penerang/ frasa penerang
kualitatif
analisis kualitatif
kata kuantiti
kuantitatif
analisis kuantitatif
linguistik kuantitatif
kata tanya
R
radical axis
radical language
radix of tongue
raising
rapid form
received pronounciation
recessive stress
reciprocal
reciprocal pronoun
reciprocal verb
reciprocity
reconstruction
recursive string
reduction
reduction rule
reduplicate affixation
regional dialect
regional language
paksi radikal
lihat: isolating language
lihat: root of tongue
peninggian
bentuk cepat
lafaz terima
tekanan pangkal
menyaling/timbal balik
ganti nama menyaling/ganti nama timbal
balik
kata kerja menyaling
kesalingan/ketimbalbalikan
rekonstruksi
deretan ulang
penyingkatan; penyempitan (makna)
rumus penyingkatan; rumus penyempitan
(makna)
penambah serentak/pengimbuhan
serentak
dialek kawasan
bahasa daerah
255
register
register tone system
regularity
release
released-P
released plosive
renaissance linguistics
repertoire
replacement rule
reported speech
resonance
resonance chamber
resonant
resonant distinctive feature
resonant sound
resonator
retroflex
retroflexed consonant
retroflexed sound
retroflexed vowel
retroflexion
revival form
rewrite rule
rhetorics
rhyme
rhythm
rising
rising diphthong
rising-falling
rolled
rolled consonant
romance linguistics
romanisation
root
root-inflected language
root inflection
root-isolating language
root of tongue
root of word
rounded
rounded lip (vowels)
rounded lip formation
rounded vocoid
rounded vowel
rounding
laras bahasa
sistem nada register
kenalaran
pelepasan
P-lepas
letupan lepas/plosif lepas
linguistik zaman pembaharuan
perbendaharaan
rumus ganti
cakap pindah
kenyaringan
rongga kenyaringan
nyaring; bunyi nyaring
ciri distingtif nyaring
bunyi nyaring
penyalun
gelungan
konsonan gelungan
bunyi gelungan
vokal gelungan
penggelungan
bentuk pulih
rumus tulis semula
retorik
rima
irama
menaik
diftong menaik
turun naik
bergulung
konsonan bergulung/konsonan bergetar
linguistik romans
peRumian
akar
bahasa fleksi akar
fleksi akar
bahasa isolatif akar
pangkal lidah
akar kata
dibundarkan
bibir dibundarkan (vokal)
pembentukan bibir bundar
vokoid dibundarkan
vokal dibundarkan
pembundaran
256
rule
S
sampel
Saussurean linguistics
scholaticism
scientific grammar
second articulation
second language
second-order language
second sound shift
secondary
secondary phoneme
secondary stress
segment (noun)
segment (verb)
segment diagram
segment of utterance
segmental analysis
segmental morpheme
segmental phoneme
segmental phonology
segmentation
segmentator
semantic
semantic analysis
semantic change
semantic component
semantic differential
semantic distinguisher
semantic feature
semantic field
semantic field theory
semantic marker
semantic pair
semantic range
semantif shift
semantic triangle
semantic value
semantics
semi-consonant
semi-vowel
semiotics
sentence
rumus
sampel
linguistik ala Saussure
linguistik skolastik/ skolastisisme
tatabahasa ilmiah/ tatabahasa saintifik/
nahu ilmiah/ nahu saintifik
artikulasi kedua
bahasa kedua
bahasa tertib kedua
perubahan bunyi peringkat kedua
sekunder
fonem sekunder
tekanan sekunder
penggalan
memenggal
gambar rajah penggalan
penggalan ujaran
analisis penggalan
morfem penggalan
fonem penggalan
fonologi penggalan
pemenggalan
pemenggal
semantik
analisis semantik
perubahan makna/ perubahan semantik
komponen semantik
kebezaan makna
pembeza makna
ciri makna
medan makna
teori medan makna
penanda semantik
pasangan makna
julat makna
perubahan makna
segi tiga makna
nilai semantik
makna/semantik
separuh konsonan
separuh vokal; semi-vokal
semiotik
ayat
257
sentence adverbial
sentence compound
sentence connector
sentence modifier
sentence part
sentence stress
sentence structure
shape word
sharp resonant distinctive
feature
shift of meaning
sibilant
side adjunct
side chamber
sign
sign language
signification
silence
simultaneous affixation
simultaneous distinctive feature
single morpheme
single phoneme
singular
singular number
slang
slavic linguistics
slavonic linguistics
slit fricative
slot
slur
social dialect
sosiolect
sociolinguistics
sociological linguistics
soft consonant
soft palate
sonant
sonogram
sonorant
sonority
sound
sound change
sound change by allophones
sound change by phonemes
sound classification criteria
adverba ayat
majmuk ayat
penghubung ayat
penerang ayat
bahagian ayat
tekanan ayat
struktur ayat
kata bentuk
ciri distingtif nyaring tajam
perubahan makna
bunyi desis/sibilan
adjung samping
ruang samping
tanda; lambang; isyarat
bahasa isyarat
pemaknaan
kesenyapan
penambahan serentak
ciri distingtif serentak
morfem tunggal
fonem tunggal
mufrad
bilangan mufrad
slanga
linguistik slavik
lihat: slavic linguistics
geseran selit/frikatif selit
gatra
pelah
dialek sosial
sosiolek
Sosiolinguistik
linguistik sosiologi
konsonan lembut
lelangit lembut/palatum lembut
sonan
lihat: spectogram
sonoran
kesonoran
bunyi
perubahan bunyi
perubahan bunyi alofonik
perubahan bunyi fonemik
kriteria penggolongan bunyi/ kriteria
258
sound complex
sound echoism
sound law
sound shift
sound source
sound spectograph
sound symbolism
sound value
sound wave
source
source language
special language
spectogram
spectograph
spectrum
speculative grammar
speech
speech act
speech community
speech event
speech habit
speech organ
speeech pathology
speech perception
speech production
speech recognition
speech response
speech signal
speech sound
speech stretcher
speech symbol
speech synthesis
speech therapy
spirant
split
split fricative
split morpheme
spoken form
spoken language
spontaneous sound change
sporadic sound change
spread vowel
standard dialect
klasifikasi bunyi
bunyi kompleks
gema bunyi
hukum bunyi
perubahan bunyi
sumber bunyi
spektograf bunyi
perlambangan bunyi
nilai bunyi
gelombang bunyi
sumber
bahasa sumber
bahasa khas
spektogram
spektograf
spektrum
tatabahasa spekulatif/ nahu spekulatif
pertuturan
lakuan bahasa
komuniti bahasa
peristiwa bahasa
kebiasaan berbahasa
alat ujaran/alat artikulasi
patologi bahasa
persepsi bahasa
pengwujudan bahasa
pengenalan bahasa
gerak balas bahasa
isyarat bahasa
bunyi bahasa
peregang bahasa
lambang bahasa
sintesis bahasa
terapi bahasa
geseran
pemecahan; pecahan (diakronik);
terbahagi (nahu), celah
bunyi frikatif celah
morfem terbahagi
bentuk pertuturan
bahasa lisan/bahasa pertuturan
lihat: sporadic sound change
perubahan bunyi semerta
vokal hampar
dialek standard
259
standard language
standard pronounciation
standard speech
standardisation
state of language
static linguistics
statistical linguistics
stem
stem compound
stem-inflected language
stop
stratification
stratificational grammar
stress
stress group
stress mark
stress prosodic distinctive
feature
stressed syllable
string
string analysis
strong stress
structural change
structural linguistics
structural meaning
structural semantics
structural word
structuralistic linguistics
structure drill
style
style of pronounciation
stylictics
subclause
subcategorisation
subcategory
subgroup
subject
subordinate
subordinate clause
subordinate conjunction
subordination
subordinator
subphonemic modification
subphonemic variant
bahasa standard
sebutan standard
lihat: standard language
penstandardan
keadaan bahasa
linguistik statik
linguistik statistik
dasar
majmuk dasar
bahasa fleksi dasar
hentian
stratifikasi
tatabahasa stratifikasi/ nahu stratifikasi
tekanan
kelompok tekanan
tanda tekanan
ciri tekanan/fitur distingtif prosodi tekanan
struktur kata bertekanan
untaian/rentetan
analisis untaian/analisis rentetan
tekanan kuat
perubahan struktur
linguistik struktur
makna struktur
semantik struktur
kata struktur
linguistik struktur
latih tubi struktur
gaya
gaya sebutan
ilmu gaya bahasa
klausa subordinat
pensubkategorian
subkategori
subgolongan
subjek
tak setara/subordinat
klausa tak setara/klausa subordinat
kata penghubung tak setara/ kata
penghubung subordinat
pentaksetaraan/subordinasi
lihat: subordinate conjunction
perubahan subfonemik
kelainan subfonemik
260
substandard
substitution
substitution class
substitution drill
substitution frame
substitution item
suction sound
suffix
suffixation
suffixing language
superficial structure
supraglottal friction
supraglottal cavity
suprasegmental feature
suprasegmental grapheme
suprasegmental phoneme
surface grammar
surface structure
switching
syllabic
syllabic consonant
syllabic peak
syllabic sign
syllabic sound
syllabic vocoid
syllabication
syllable
symbol
symbolic sign
symmetry
syntactic
syntactic category
syntactic change
syntactic class
syntactic compound
syntactic construction
syntactic group
syntactic order
syntactic pattern
syntax
synthetic compound
synthetic index
synthetic language
systematic transcription
systemic grammar
substandard/koman/kodi
penggantian; gantian
golongan gantian
latih tubi gantian
rangka gantian
butiran gantian
bunyi sedutan
akhiran
pengakhiran
bahasa berakhiran
struktur permukaan
geseran supraglotal
rongga supraglotal
ciri suprasegmental
grafem suprasegmental
fonem suprasegmental
tatabahasa permukaan/ nahu permukaan
struktur permukaan/struktur lahir
alih
silabik
konsonan silabik
puncak suku kata
tanda suku kata
bunyi silabik
vokoid silabik
penyukuan
suku kata
lambang/simbol
tanda lambang/tanda simbol
keseimbangan
sintaksis
kategori sintaksis
perubahan sintaksis
golongan sintaksis
majmuk sintaksis
binaan sintaksis/ konstruksi sintaksis
kelompok sintaksis
urutan sintaksis
pola sintaksis
sintaksis
majmuk sintesis
indeks sintesis
bahasa sintesis
transkripsi sistematik
tatabahasa sistemik/ nahu sistemik
261
T
tag statement
tag question
tap
target language
taxanomic phonemics
teeth ridge
tense vocoid
tense vowel
terminal contour
terminal juncture
terminal stress
terminal string
terminology
territorial dialect
tertiary articulator
tertiary stress
theoretical linguistics
theory
theory of meaning
thesaurus
throat
thought and language
tight phonation
tip of tongue
tone
tone language
tone prosodic distinctive feature
tongue
tongue position
trachea
traditional grammar
transcribe
transcription
transfer
transferred meaning
transformation
transformation rule
transformational generative
grammar
tranformational grammar
transformed sentence
transliteration
penyataan tempelan
ayat tempelan
tamparan
bahasa sasaran
fonemik taksonomi
lengkungan pangkal gigi
vokoid tegang
vokal tegang
kontur akhir
saktah akhir
tekanan akhir
untaian akhir
peristilahan
dialek kawasan
alat artikulasi tertier
tekanan tertier
linguistik teori
teori
teori makna
tesaurus
kerongkong/tekak
fikiran dan bahasa
pembunyian tegang
hujung lidah
nada
bahasa nadaan
ciri distingtif prosodi nada
lidah
kedudukan lidah
trakea
tatabahasa tradisional/ nahu tradisional
mentranskripsi
transkripsi/alih tanda
memindahkan; pemindahan; pindahan
makna kiasan
transformasi
rumus transformasi
tatabahasa transformasi generatif/nahu
transformasi generatif
tatabahasa transformasi/ nahu
transformasi
ayat terbitan
alih huruf/transliterasi
262
tree diagram
trill consonant
trill sound
trillisation
triphthong
type of articulation
U
ultimate
ultimate constituents
ultimate stress
ultra
unilateral consonant
ultrasound
unaccented
underlying form
underlying structure
unexploded plosive
ungrammatical
unilateral
unilingual
union language
universal
universal form
universal grammar
universal language
universal semantics
universalism
unmarked
unreleased plosive
unrounded
unrounded lip formation
unrounded vowel
unrounding
unstressed
unvoiced
unvoiced inherent distinctive
feature
utterance
utterance act
uvula
uvula sound
uvular
uvular sound
rajah pohon
konsonan getaran
bunyi getaran
penggetaran
triftong
jenis artikulasi
terakhir
unsur terakhir
tekanan terakhir
ultra
konsonan ekasisi
ultrabunyi
tanpa aksen
bentuk batin
struktur batin
letupan tak lepas/plosif tak lepas/letupan
tertahan/ plosif tertahan
binahu
ekasisi
ekabahasa
bahasa persatuan
sejagat
bentuk sejagat
tatabahasa sejagat
bahasa sejagat
semantik sejagat
kesejagatan
tak bertanda
lihat: unexploded plosive
tak bundar
pembentukan bibir tak bundar
vokal tak bundar
penyahbundaran
tak bertekanan
tak bersuara
ciri distingtif hakiki tak bersuara
ujaran
aksi ujaran
anak tekak/uvula
bunyi anak tekak/bunyi uvula
anak tekak/uvular
bunyi anak tekak/bunyi uvular
263
V
valency
variable word
variant
variation
variety in language
velar
velar sound
velaric click
velaric closure
velarisation
velic
verb cluster
vibration
vibration frequency
vocal bands
vocal cord
vocal lip
vocal organ
vocal tract
vocalic alteration
vocalisation
vocalised
vocative
vocoid
vocoid backing
vocoid low
vocoid mid
voice
voice quality
voiced
voiced click
voiced stop
voiced unaspirated stop
voiced vowel
voiceless
voiceless grooved fricative
voiceless sound
voiceless stop
voiceless unaspirated stop
voiceless vowel
voicing
valensi
kata boleh ubah
kelainan
kelainan
kelainan bahasa
lelangit lembut/velar
bunyi lelangit lembut/ bunyi velar
klik lelangit lembut/klik velar
penyempitan lelangit lembut/
penyempitan velar
pemvelaran
anak lidah/velik
gugus karyaan
getaran
kekerapan getaran
pita suara
pita suara
pita suara
alat ujaran
saluran udara
perubahan bunyi vokal
penyuaraan
lihat: voiced
vokatif
vokoid
pembelakangan vokoid
vokoid rendah
vokoid tengah
1. suara 2. ragam
kualiti suara
bersuara
klik bersuara
hentian bersuara
hentian bersuara tanpa hembusan
vokal bersuara
tak bersuara
geseran beralur tak bersuara/ frikatif
beralur tak bersuara
bunyi tak bersuara
hentian tak bersuara
hentian tak bersuara tanpa hembusan
vokal tak bersuara
penyuaraan
264
vowel
vowel cluster
vowel harmony
vowel modification
vowel quadrilateral
vowel reduction
vowel shift
vowel system
vowel triangle
W
wave
waveband
wave-form
wave length
wavemeter
wave theory
way of obstruction
weak form
weak stress
Wernickes area
whispered sound
whispered vowel
Whorfian hypothesis
wide diphthong
word base
word border marker
configurative feature
word boundary
word class
word count
word division
word-for-word translation
word form
word formation
word group
word list
word order
word sign
word stress
written language
vokal
rangkap vokal/gugus vokal
mutasi vokal
perubahan vokal
rajah vokal sisi empat
pengurangan vokal
penggeseran vokal
sistem vokal
rajah vokal segi tiga
gelombang
jalur gelombang
bentuk gelombang
jarak gelombang
meter gelombang
teori gelombang
cara gangguan
bentuk lemah
tekanan lemah
kawasan Wernicke
bunyi bisikan
vokal bisikan
hipotesis Whorf
diftong lebar
dasar kata
ciri konfiguratif tanda sempadan kata
sempadan kata
golongan kata
hitung kata
pemisahan suku kata; pemisahan unsur
kata
terjemahan harfiah
bentuk kata
pembentukan kata
kelompok kata
senarai kata
urutan kata/jujukan kata
lambang kata
tekanan kata
bahasa tulisan
265
Z
zero
zero anaphora
zero modification
zero morpheme
zero phoneme
kosong/sifar (tiada langsung)

anafora kosong/anafora sifar
perubahan kosong/ perubahan sifar
morfem kosong/morfem sifar
fonem kosong/fonem sifar
266
BIODATA
PENULIS
Profesor Dr. Abdul Hamid Mahmood dilahirkan

pada 23 Ogos 1945 di Kampung Dewan Beta, Kota Bharu,
Kelantan, mendapat pendidikan awal di Sekolah
Kebangsaan Dewan Beta, Maktab Sultan Ismail, Kota
Bharu, Kelantan, kemudian di Sekolah Datok Abdul Razak
(SDAR), Tanjong Malim, Perak dan menjadi ketua penuntut
SDAR pada tahun 1961. Pada 1964-65 beliau mengikuti
kursus perguruan di Language Institute (kini Institut Bahasa)
Lembah Pantai, pernah memegang jawatan Setiausaha
Agung Persatuan dan pada tahun 1969 melanjutkan
pelajaran di Universiti Malaya. Beliau kemudian mengikuti kursus bagi menyiapkan
tesis Ph.D di University of California, Berkley, Amerika Syarikat.
Profesor Dr. Abdul Hamid berkhidmat sebagai guru terlatih selama 5 tahun di
Sekolah Menengah Ayer Lanas, Jeli, Kelantan (1966-69) dan Sekolah Alam Shah,
Cheras (1972), menjadi pensyarah di Kolej Pertanian Malaya (1972-73), Profesor
Madya di Universiti Pertanian Malaysia (1981) dan Profesor (1992). Beliau pernah
memegang jawatan Ketua Jabatan Bahasa (1979-1983), Timbalan Dekan (Hal
Ehwal Pelajar) di Fakulti Pengajian Pendidikan (1989-1995), Ketua Jabatan
Bahasa Melayu, Fakulti Pengajian Bahasa Moden, Universiti Putra Malaysia
(1995-1996), menjadi Ketua Hal Ehwal Akademik IDEAL, Universiti Putra Malaysia
(1996-0gos 1999) dau Timbalan Pengarah IDEAL, Universiti Putra Malaysia (Ogos
1999-31 Disember 2000). Pada awal Januari 2001 beliau telah dijemput untuk
menjadi Profesor Bahasa Melayu di UPSI. Pada 1 November 2001 beliau dilantik
sebagai Pengarah Penerbit UPSI.
Dalam bidang penerbitan, beliau bergiat cergas dalam penyelidikan dan penulisan
tentang bahasa dan linguistik Melayu. Sehingga kini beliau telah menghasilkan
beberapa buah buku bertaraf akademik dan digunakan sebagai rujukan di sekolah,
maktab dan universiti. Antara buku beliau yang terpenting ialah :
1. Tatabahasa Dewan Jilid 1, (karya bersama) Dewan Bahasa dan Pustaka
(1986)
2. Ayat Pasif Bahasa Melayu, Dewan Bahasa dan Pustaka (1992)
3. Menguasai Ejaan Dengan Cepat, Penerbitan Masa (1992)
4. Betulkan Kesalahan Bahasa Anda, Insimal (M) Sdn. Bhd. (1992)
267
5. Tinjauan Pelaksanaan Dasar Bahasa Dalam Sistem Pendidikan Negara Di

Peringkat Sekolah (suntingan bersama Asiah Idris), City Reprographic Services
(1991)
6. Ejaan Bahasa Melayu Terkini, Masa Enterprise (1995)
7. Tatabahasa Dewan (Edisi Baru), Dewan Bahasa dan Pustaka (1995)
8. Sintaksis Dialek Kelantan, Dewan Bahasa dan Pustaka (1994)
9. Glosari Dialek Kelantan, Dewan Bahasa dan Pustaka (1997)
10. Guru dan Bahasa Melayu, City Reprographic Services (1997)
11. Menguasai Tatabahasa Dengan Cepat, Percetakan Nasional Malaysia Berhad
(1997)
12. Menguasai Ejaan Bahasa Melayu, Syarikat Percetakan Bintang Baru (1)
13. Kuasai Bahasa Anda, Dewan Bahasa dan Pustaka (1999)
14. Menguasai Bahasa Melayu Tinggi, Affluent Master Sdn. Bhd. (2000)
15. Seminar Bahasa Melayu, Affluent Master Sdn. Bhd. (2001)
16. Perkembangan Profesional Dalam Pendidikan Bahasa, Pro-Office Shoppe Sdn.
Bhd. (2002)
17. Kuasai Sistem Ejaan Baharu Bahasa Melayu Melalui Latihan, Penerbit UPSI
(2004)
18. Memartabatkan Warisan Za'ba (2005)
19. Aspirasi Kebitaraan Ibu Kandung Suluh Budiman 1922-2002 (2003)
20. Aspirasi Global (2006)
21. Kursus Bahasa Melayu Mudah (2006)
22. Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ilmu: Cabaran dan Harapan, Penerbit UPSI
(2007)
23. Pendidikan Gemilang Menuju Wawasan: Koleksi Ucapan Naib Canselor (Karya
Bersama), Penerbit UPSI (2007)
24. Linguistik, Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu, Aslita Sdn. Bhd. (2007)
25. Tuanku Bainun, Canselor Pendidikan (Karya Bersama), Penerbit UPSI (2008)
26. Tatabahasa Dewan Edisi Semakan (2008)
27. Warisan Maktab Kirkby (karya Bersama), Penerbit UPSI (2010)
28. Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul. Betulkan Kesalahan Bahasa Anda (2012)
29. Tatabahasa Dewan Edisi Sekolah Rendah (Dalam penerbitan Dewan Bahasa
dan Pustaka, 2012)
30. Tatabahasa Dewan Edisi Sekolah Menengah (Dalam penerbitan Dewan
Bahasa dan Pustaka, 2012)
31. Gunakan Bahasa Melayu Yang Betul, Betulkan Kesalahan Bahasa Anda,
Penerbit Aslita Sdn. Bhd. (2012)
Di samping itu, beliau telah menghasilkan lebih daripada 200 artikel bahasa dan
linguistik Melayu dan telah mengedit sebanyak 107 buah buku terbitan UPSI.
268
Beliau juga menjadi ahli panel kurikulum dan penilai luar Malaysian Studies
kepada SSABSA South Australia (1983-1990), ahli panel penggubalan Kurikulum
Baru Bahasa Melayu STPM Majlis Peperiksaan Malaysia, Penggubal soalan
Bahasa Melayu STPM, ahli panel Biro Buku Teks, dan ahli panel Pelaksanaan
Bahasa Melayu di sekolah-sekolah Kementrian Pendidikan Malaysia. Pada tahun
1996 beliau telah dilantik menjadi pemeriksa luar program Bahagian Bahasa
Malaysia Pusat Pengajian Ilmu Kemanusiaan, Universiti Sains Malaysia, pada sesi
tahun 1997/98 dan pada 1998/99 Universiti Brunei Darussalam telah melantik
beliau sebagai pemeriksa luar bagi Program Pengajian Sarjana Muda Pendidikan
dan pada tahun 1997 beliau dilantik sebagai panel perancangan program ijazah
pertama Universiti Pendidikan Sultan Idris, Tanjong Malim. Beliau telah dilantik
sebagai penilai luar untuk jawatan Profesor Universiti Kebangsaan Malaysia (1998)
dan Universiti Malaya (1999). Pada tahun 2008 beliau dilantik sebagai Penilai Luar
Program Pengajian Bahasa Melayu oleh Akademik Pengajian Melayu Universiti
Malaya.
Beliau juga turut menceburkan diri dalam kegiatan kemasyarakatan. Pada tahun
1968, beliau telah dilantik menjadi Presiden Persatuan Belia Ayer Lanas, Jeli dan
pada tahun 1995 sebagai Presiden Persatuan Anak Jeli di Perantauan. Dalam
bidang politik pernah terpilih sebagai perwakilan UMNO kawasan Ayer Lanas, Jeli.
Beliau juga menduduki Jawatankuasa Induk Persatuan Linguistik Malaysia dan
turut menyumbang perkhidmatan beliau dalam perjuangan mengenai
pemasyarakatan Bahasa Kebangsaan di negara ini.
Beliau menerima lebih daripada 200 undangan untuk memberi kursus dan
ceramah penataran Bahasa Melayu di Singapura, Brunei, Sabah, Sarawak dan di
Semenanjung, di samping banyak membentangkan kertas kerja di konferensi,
seminar dan bengkel, baik di peringkat kebangsaan mahupun di peringkat
antarabangsa.
Beliau dilantik sebagai penulis tamu majalah MINDA PELAJAR dan pada tahun
1994 telah terpilih sebagai Tokoh Minda Pelajar, Berita Harian. Beliau juga menjadi
penulis Ensiklopedia Dewan Bahasa dan juga menjadi penulis tamu kepada
Dewan Bahasa dan Pustaka cawangan Sarawak (1996-1999). Pada tahun 1996
Profesor Dr. Abdul Hamid telah dianugerahi Darjah Kebesaran Bintang Ahli-Sultan
Salahuddin Abdul Aziz Shah (A.S.A) oleh Duli Yang Maha Mulia Sultan Selangor
Darul Ehsan, dan Johan Setia Mahkota (J.S.M) oleh D.Y.M.M. Seri Paduka
Baginda Yang Di Pertuan Agong (2000). Pada tahun 2005 beliau telah menerima
anugerah Cemerlang Tokoh Kontrak Terpuji UPSI .
269
INDEKS
A
bunyi, 3-4, 6, 8, 14, 18, 22-27, 29, 31-41,

45-60, 64-, 65-78, 82, 84, 90-95, 97-99,
101-103, 105-109, 111-113, 115, 117118, 120-127, 130-133, 136-137, 141,
143, 145, 155, 159-167, 169-171, 175176, 188, 200, 216, 230-237, 239-248,
250-259, 261, 263-265
bukan bunyi bahasa, 27
bunyi bahasa, 3-4, 18, 22, 24-27,
29, 31, 34, 40-41, 51, 53-54, 64,
84, 159, 176, 230-231
bunyi bersuara, 37, 234
bunyi ejektif, 55, 231, 240
bunyi nyaring, 45, 51, 250
bunyi rangkap, 50
bunyi segmental (penggalan), 141,
155, 176, 257
bunyi tidak bersuara, 27, 37, 39,
233
bunyi tunggal, 45, 50
afasia, 8, 18, 235

alat artikulasi, 22-27, 29, 31, 41, 46, 52,
71, 75, 82, 127, 130, 133, 236, 241,
243, 252, 259, 262
alofon, 159-162, 165-166, 169-170, 188,
230, 235
alternasi bebas, 162
anak tekak, 29, 34, 48, 71-78, 84, 86-89,
91-93, 95- 96, 98-104, 106-110, 113,
115-116, 118, 232, 234, 263
aritenoid, 29
artikulator, 29, 34-36, 230, 235
arus udara, 32, 45-46, 48, 53-56, 59, 82,
92-93, 95-96, 99-100, 106-109, 231232, 235, 237, 244, 248
egresif, 55
glotalik, 55
pulmonik, 55
ingresif, 55
glotalik, 55
velarik, 55
D
B
de Saussure, 2, 13, 16
dialek, 5, 12, 17-18, 48, 58, 69, 73, 77,
208, 210, 231, 239, 242, 254-255,
258-259, 262
diftong, 4, 26, 41, 50-52, 58-59, 167, 171,
199, 201, 205, 231, 236-237, 239, 241,
249, 256, 265
diftong naik, 50
diftong turun, 50, 59
distingtif, 26, 40, 159-162,
169-170, 231, 239, 240,
250, 251, 254, 256, 258,
260, 262-263
dorsal (pangkal lidah), 34, 240
batang tenggorok, 27, 31

beralternasi bebas, 164
bervariasi bebas, 159, 162, 164, 170171
bibir, 25, 35, 47, 56-57, 65, 67-69, 75, 78,
82-91, 94, 107, 112-113, 115-117, 121122, 125-126, 131,
230, 232, 234, 236, 245, 247, 251, 256,
263
bundar, 57, 75, 79-80, 230, 256,
263
hampar, 57, 74, 78, 80, 259
270
Ejaan Wilkinson, 195, 196, 212

epiglotis, 29, 31
idiolek, 2, 244
intonasi, 8, 141-142, 147-148,
151-152, 153, 156, 232-233,
244-245
F
fonem, 3, 8, 18, 26, 35, 40, 133, 141,
154, 156, 159, 160-167, 169-172, 176,
188, 198, 209, 216, 230-231, 233, 238,
252, 255, 257-258, 261, 266
suprasegmental, 141
fonemik, 159, 169, 175-180, 188, 252253, 258, 262
fonetik, 21-23, 25-26, 40, 42-43, 61-62,
128-129, 140, 157-158, 174, 176-179,
191, 269
fonologi, 22, 24-26, 40, 269
J
jeda, 141-144, 147, 155-156,
232-244
K
kepanjangan, 64, 141, 143, 147, 155156, 233
konsonan, 4, 13, 26-27, 40-41, 45-48,
50-53, 57, 59, 64-65, 82-85, 90-99,
101-103, 106-117, 120-127, 131-132,
136-137, 159, 167, 171-172, 199, 201202, 233, 236-239, 242, 244-248, 250253, 256-258, 261, 263
konsonan rangkap, 167, 172
krikoid, 29
G
geseran, 26, 48-49, 52-53, 57, 82, 102103, 115-118, 124, 126-127, 230, 237,
241-243, 247, 258-259, 261, 264
geseran bibir-gigi, 115
geseran glotis, 82
geseran gusi, 82
getaran, 38-39, 52-53, 57, 82, 104-105,
230, 233, 242, 263-264
gigi, 29, 35-36, 47, 56, 84, 86-88, 115118, 126-127, 200, 230, 234, 239, 244245, 254, 262
glotis, 32-33, 38-39, 46, 55, 82-84, 98,
103, 123-124, 133-134, 231-232,
242-243
gusi, 29, 34-36, 56, 71-73, 82-84, 86-88,
92-94, 99-102, 104-106, 108-109, 113,
115, 122-125,
234-235, 240,
252, 254
L
langit-langit keras, 34, 36, 47
langit-langit lembut, 29, 34
lelangit keras, 78, 82-84, 86-88, 99-102,
109, 113, 115, 123-126, 131-132, 230,
233-234, 240, 243, 251-252, 254
lelangit lembut, 71-78, 83, 85,
88- 89, 91-93, 95-96, 98-110, 113, 115116, 118
letupan, 26, 48, 49, 52, 55, 57, 82, 89,
90, 92, 94-97, 122-123, 232, 241-242,
246, 249, 251, 253-254, 256, 263
letusan, 26, 57, 82, 99, 100, 102, 123124, 132, 230, 236, 243
271
lidah, 25, 29, 34, 35, 36, 47, 50, 52, 5657, 65-66, 69-78, 92-93, 95-96, 99-100,
102, 104-106, 108-109, 110, 112-113,
117, 121, 167, 230, 234-237, 240, 242243, 246, 247-248, 254, 256, 262, 264
Linguistik, 1, 2, 3, 5-6, 8-9, 10-24, 42-44,
61-63, 84, 129, 139-140, 143, 157-159,
173-174, 190,
192, 208, 232, 238-239, 242-243,
245-247, 250, 252, 255-258, 260, 262,
268-269
Linguistik Am, 3, 9, 10, 24
Linguistik Deskriptif, 3-4, 13, 16
Linguistik Diakronis, 13
Linguistik Etnografi, 12
Linguistik Fungsional, 12
Linguistik Historis, 3, 5, 16, 17
Linguistik Kognitif, 12
Linguistik Komparatif, 3, 5
Linguistik Kontrastif, 12
Linguistik Matematik, 12
Linguistik Medis, 12
Linguistik Pedagogi, 12
Linguistik Renaisans, 12
Linguistik Saussure, 12
Linguistik Sinkronis, 13
Linguistik Struktural, 13
Linguistik Taksonomi, 13
Linguistik Terapan, 3, 10, 12
N
nasal, 29, 34, 45, 47-49, 52-53, 57, 84,
86, 232, 234, 249, 250
Neurolinguistik, 3, 8-9, 43, 191
Noam Chomsky, 14, 20, 43, 62, 129,
140, 158, 191
P
pangkal tenggorok, 27, 31, 34, 55,
231
paru-paru, 22, 25, 27, 31-32, 41, 53-54,
57, 64, 71-78, 82, 89, 91-118, 231234
pasangan minimal, 159-163, 169-170,
248
Pedoman Umum Ejaan Rumi Bahasa
Melayu, 199
pembibiran, 130-134, 136-137, 166, 176,
245
pengglotisan (glotalisasi),
130131, 133-134, 137-138, 166, 176, 242
penglelangitkerasan, 130-132, 134,
136-137, 166, 176, 251
penyengauan (nasalisasi), 130-132,
134, 136-137, 166, 176, 249
perengkungan, 130-131, 133-134, 137,
176
pita suara, 22, 25, 27, 31-34,
37-39, 46, 55, 71-78, 82-83, 87, 89, 9192, 94-95, 97, 99, 101, 105, 107, 112113, 230-233, 264
Psikolinguistik, 3, 11
M
monoftong, 50, 248
mora, 143, 155, 248
mulut, 22-23, 27, 29, 32-35, 48,
55-57, 64, 71-78, 89, 91-95, 97, 99101, 105-113, 181, 230-234, 237, 249,
251
R
rongga hidung, 22-23, 27, 34, 47-48,
71-78, 83, 89, 91-96, 98-104, 106109, 110-113,
115-116, 118, 131132,
230-232, 249, 250
272
rongga mulut, 55, 231

rumus struktur frasa, 15, 20, 253
rumus transformasi, 15, 20, 251, 262
tona, 8, 66, 141-142, 145-147, 156, 233

Transformasi Generatif, 12, 14
transkripsi, 138, 175, 176,
177-179,
180, 183, 188, 189, 234, 237, 248, 249,
251, 253, 261, 262
transkripsi fonemik, 176, 177, 178, 179
transkripsi fonetik, 175, 176, 188
S
sengau, 26, 47, 57, 82, 107-111, 125,
132, 136, 249-250
Sosiolinguistik, 3, 6-7, 17, 258
struktur dalaman, 14-15, 233, 238
struktur frasa, 5, 15, 253
struktur permukaan, 14, 15, 233, 261
suprasegmental, 133, 141, 147, 154156, 176, 233, 261
V
vokal, 4, 26-27, 38, 40-41, 45, 46-53,
57-59, 64-79, 82-83, 89, 112-113, 117,
121, 126, 131-134, 136-138, 142, 159,
162, 166-167, 169, 171, 193, 199-200,
202-206, 212-213, 230, 233-234, 236238, 240, 242-244, 246-249, 250-251,
254-257, 259, 262-265
Keselarasan Huruf Vokal, 203,
204, 205
semi-vokal, 45- 49, 52, 57, 64,
233, 257
vokal belakang, 26, 57, 65, 69,
121, 131
vokal depan, 65
vokal rangkap, 167
vokal tengah, 26, 57, 65, 69, 112,
113, 121
T
tanda sempang, 215-216, 220-221, 223,
226, 228
tekanan, 31, 141-142, 147, 155, 156,
183, 233, 238, 240, 243-244, 246-247,
248-249, 252, 254-255, 257-258, 260,
262-263, 265
tidak distingtif, 26, 159-160, 231
tiroid, 29
273

Modul UPSI

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modul UPSI

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MODUL

FAKULTI BAHASA DAN KOMUNIKASI UNIVERSITI

Cetakan Pertama/ First Printing 2012

Cetakan Pertama/ First Printing 2012

Hak Cipta Terpelihara.

Diterbitkan di Malaysia/ Published in Malaysia by

Perpustakaan Negara Malaysia

Unit 1 : LINGUISTIK DAN CABANG-CABANGNYA

Unit 2 : FONETIK DAN FONOLOGI

Gusi Dalam (Alveola, Alveolum)

Unit 3 : KLASIFIKASI BUNYI BAHASA

Unit 4 : BUNYI-BUNYI BAHASA

Unit 5 : ARTIKULASI TAMBAHAN / KOARTIKULASI

Unit 6 : FONEM SUPRASEGMENTAL

Unit 7 : BIDANG FONEMIK

Unit 9 : SEJARAH SISTEM EJAAN BAHASA MELAYU

Unit 10 : TANDA SEMPANG, IMBUHAN PINJAMAN, RANGKAI

Rajah 2.2 : Proses Penghasilan Bunyi

Rajah 2.3 : Alat-alat Artikulasi

Rajah 2.4 : Proses Menutup dan Membukanya Glotis

Rajah 2.5 : Keadaan Glotis Ketika Menghasilkan Bunyi

Rajah 2.6 : Keadaan pita suara (glotis) ketika:

Rajah 2.7 : Tiga bentuk gelombang bunyi yang mungkin berupa

Rajah 4.1 : Kedudukan Vokal Bahasa Melayu

Rajah 4.3 : Kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [i]

Rajah 4.4 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e]

Rajah 4.5 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [a]

Rajah 4.6 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi []

Rajah 4.7 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [u]

Rajah 4.8: Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [o]

Rajah 4.9 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi []

Rajah 4.10 : Keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi []

Rajah 4.11 : Kedudukan Lidah Semasa Menghasilkan Bunyi-bunyi Vokal

Rajah 4.12 : Penghasilan Vokal [i]

Rajah 4.13 : Penghasilan Vokal [e]

Rajah 4.14 : Penghasilan Vokal []

Rajah 4.15 : Penghasilan Vokal [a]

Rajah 4.16 : Penghasilan Vokal [u]

Rajah 4.17 : Pengasilan Vokal [o]

Rajah 4.18 : Penghasilan Vokal []

Rajah 4.19 : Penghasilan Vokal []

Rajah 4.20 : Carta Kedudukan Vokal Antarabangsa

Rajah 4.21 : Carta Konsonan Asli Bahasa Melayu

Rajah 4.22 : Carta Lambang Konsonan Antarabangsa

Rajah 4.23 : Penghasilan Konsonan [p]

Rajah 4.24 : Penghasilan Konsonan [b]

Rajah 4.25 : Penghasilan Konsonan [t]

Rajah 4.26 : Penghasilan Konsonan [d]

Rajah 4.27 : Penghasilan Konsonan [k]

Rajah 4.28 : Penghasilan Konsonan [g]

Rajah 4.29 : Penghasilan Konsonan []

Rajah 4.30 : Penghasilan Konsonan []

Rajah 4.31 : Penghasilan Konsonan []

Rajah 4.32 : Penghasilan Konsonan [s]

Rajah 4.33 : Penghasilan Konsonan [h]

Rajah 4.34 : Penghasilan Konsonan [r]

Rajah 4.35 : Penghasilan Konsonan [l]

Rajah 4.36 : Penghasilan Konsonan [m]

Rajah 4.37 : Penghasilan Konsonan [n]

Rajah 4.38 : Penghasilan Konsonan []

Rajah 4.39 : Penghasilan Konsonan []

Rajah 4.40 : Penghasilan Separuh Vokal [w]

Rajah 4.41 : Penghasilan Separuh Vokal [j]