Professional Documents
Culture Documents
Elektri̇k-Elektroni̇k Mühendi̇sli̇ği̇ni̇n Temelleri̇
Elektri̇k-Elektroni̇k Mühendi̇sli̇ği̇ni̇n Temelleri̇
MHENDSLNN TEMELLER
DERS NOTU
2010-2011
BLM 1
Topak
Topak
Topak
Bir iletkenin direnci de, o iletkenin boyuna, apna cinsine gre deiir.
rnein bir iletkenin uzunluu ile direnci doru orantldr. letkenin uzunluu arttka
diren de artar. Buna karlk iletkenin kesiti ile diren ters orantldr. Buna gre
iletkenin kesiti arttka diren azalr, kesiti azaldka diren artar. Bunlardan baka,
diren, iletkenin cinsine gre de deiir. rnein ayn uzunlukta ve ayn kesitte bakr
ile alminyum iletkenin direnleri birbirinden farkldr. Burada z diren kavram
karmza kar. zdiren, 1 metre uzunluunda ve 1 mm2 kesitindeki bir iletkenin
direncidir ve btn iletkenin zdirenleri birbirinden farkldr. zdiren sembol ile
gsterelim ve ro olarak okunur.
Btn bunlardan baka, ortamn scakl da iletkenin direncini etkileyen
faktrdr. Bu konu, ileride ayr bir balk altnda incelenecektir.
Aadaki tabloda, baz iletkenlerin zdirenleri gsterilmektedir.
LETKEN
ZDREN()
Gm
Bakr
Altn
Alminyum
Demir
0.016
0.017
0.023
0.028
0.012
letkenlerin zdirenleri
Bu tablodaki deerler, iletkenlerin oda scaklndaki (20 C) zdirenleridir.
Bir iletkenin direnci aadaki formlden hesaplanr.
R=
Topak
rnek:
Uzunluu 20 metre, kesiti 2 mm2 olan bakr telin direncini hesaplaynz.
zm:
Bakrn zdirenci =0.017 ohm
R=
L
20
=
0.017 = 0.17
S
2
rnek:
Uzunluu 50 metre, kesiti 3mm2 olan alminyum telin direncini hesaplaynz.
zm:
Alminyumun zdirenci 0.028 ohm dur.
R=
L
50
=
0.028 = 0,575
S
3
bulunur.
rnek:
ap 3 mm ve uzunluu 50 km olan bakrdan yaplm hattn direncini
hesaplaynz. Bakrn zdirenci=0.017 dir.
zm:
nce iletkenin kesitini bulalm daha sonra diren formlnde yerine koyup
bakr iletkenin direncini bulalm.
S=
d 2 3,14.3 2
=
= 7,065mm 2
4
4
R=
L
50,000
=
0,017 126,0
S
7,065
Topak
T, KATSAYISI
Kurun
Gm
Bakr
Alminyum
inko
Pirin
218
243
235
236
250
650
Topak
formlnde R 2 yi ekersek
bulunur.
rnek:
Bir alminyum iletkenin 30 derecedeki direnci 10 ohm olduuna gre bu
iletkenin 100 derecedeki direncini hesaplaynz.
zm:
Alminyumun T katsays 236 dr. Bu deerleri formlde yerine konulursa;
R1 T + t1
=
R2 T + t 2
R2 =
formlnde R 2 yi ekersek
bulunur.
Topak
Dier grup direnler ise (genellikle 0,125 ve 0,25 wattlk direnlerde) omik
deer, direncin zerindeki renk bantlaryla ifade edilir. Genellikle, direnlerin zerinde
drt (4) tane renk band bulunur. Bu bantlarn soldan tanesi direncin omik
deerini; en sadaki bant ise direncin toleransn verir. Aadaki ekilde direncin
zerindeki bulunan renk bantlar grlmektedir.
Topak
rnek:
Bir diren zerindeki renk bantlarnn, soldan itibaren sar, mor, portakal ve gm
yaldz renginde olduklarn kabul edelim.
Buna gre en soldaki sar 4 saysn temsil ettii iin diren deerinin rakam 4 olur.
Soldan 2.renk mor ve diren deerinin 2. rakam 7 olur. Bylece 47 rakam bulunur.
Soldan 3. renk portakaldr ve portakal rengi 3 rakamna karlk geldii iin, 47
saysnn yanna tane 0(sfr) konulur ve direncin omik deeri olarak 47,000
veya 47 k bulunmu olur. Soldan 4. rengin tolerans gsterdiini biliyoruz. Bu
dirente soldan 4. renk gm yaldz olduundan, tolerans %10 olarak bulunur.
Buna gre bu direncin omik deeri;
R= 47 k %10
Toleransn %10 olmas demek, bu direncin deeri, evre artlarna gre (rnein s)
%10 artabilir veya azalabilir demektir.
Aadaki tabloda, diren renk bantlarnn karlklar olan saylar grlmektedir.
RENK
SAYI
TOLERANS
Siyah
Kahverengi
0
1
%1
Krmz
%0,1
Portakal
Sar
%0,01
%0,001
Yeil
Mavi
Meneke(Mo
r)
Gri
7
8
Beyaz
Gm
Yaldz
% 10
Topak
Altn Yaldz
%5
% 20
10
Topak
zm:
Direncin renk bantlar verildiine gre bu renklerin say deerlerini yazarsak;
= 68 % 5
= 68 0.05 (68)
= 68 3,4
omik deeri 64,6 ile 71,4 arasnda deiir.
4.2 STANDART DREN DEERLER
Standart diren deerleri ve % 5, % 10 tolerans deerlerinin verildii bir tablo
oluturalm. Yukarda verilen rneklerde grdmz gibi direncin zerinde yazan
deeri verdii gibi tolerans deerleri aralndaki deeri de alabilmektedir. rnein
1k % 10 direncin deeri 1k olabildii gibi minimum 900 veya maxmum1.1 k
da olabilir. Aadaki tabloda koyu renkler standart renkleri ak renk deki deerler
ise tolerans deerlerini vermektedir.
11
Topak
Diren Deerleri
()
Kilo ohm
(k)
Mega ohm
(M)
0.01
0.11
0.12
0.13
0.15
0.16
0.18
0.20
0.22
0.24
0.27
0.30
0.33
0.36
1.0
1.1
1.2
1.3
1.5
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.7
3.0
3.3
3.6
10
11
12
13
15
16
18
20
22
24
27
30
33
36
100
110
120
130
150
160
180
200
220
240
270
300
330
360
1000
1100
1200
1300
1500
1600
1800
2000
2200
2400
2700
3000
3300
3600
10
11
12
13
15
16
18
20
22
24
27
30
33
36
100
110
120
130
150
160
180
200
220
240
270
300
330
360
1.0
1.1
1.2
1.3
1.5
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.7
3.0
3.3
3.6
0.39
0.43
0.47
0.51
0.56
0.62
0.68
0.75
0.82
3.9
4.3
4.7
5.1
5.6
6.2
6.8
7.5
8.2
39
43
47
51
56
62
68
75
82
390
430
470
510
560
620
680
750
820
3900
4300
4700
5100
5600
6200
6800
7500
8200
39
43
47
51
56
62
68
75
82
390
430
470
510
560
620
680
750
820
3.9
4.3
4.7
5.1
5.6
6.2
6.8
7.5
8.2
10.0
11.0
12.0
13.0
15.0
16.0
18.0
20.0
22.0
12
Topak
ANAHTAR
S
RETE
LETKEN
ALICI
ekil3.1
rete: Her hangi bir enerjiyi, elektrik enerjisine dntren aygtta elektrik enerji
kayna veya rete denir. Pil, akmlatr, dinamo, alternatr v.b.gibi;
Anahtar (Devre Kesici): stenildii zaman elektrik akmnn gemesini veya elektrik
akmn keserek alcnn almasn durduran devre elemanna denir.
Alc: Elektrik enerjisini istenilen baka bir enerjiye dntren aygtlara alma veya
alc denir. Elektrik sobas, elektrik motoru, elektrik oca gibi
Sigorta (Devre koruyucu): Elektrik devresinden geen akm iddeti bazen
istenilmeyen deerlere ykselebilir. Bu gibi durumlarda devre elemanlar zarar grr.
Akm iddetinin belli bir deerinin stne kmasn nlemek iin elektrik devresini
sigorta ile korunur.
letken: Elektrik devre elemanlarnn birbirine balantlar metal tellerle yaplr. Bu
tellere uygulamada iletken denir. letkenler, elektrik akmna kar ok az zorluk
gsteren bakr, alminyum gibi metallerden, genellikle daire kesiti olarak yaplrlar.
Elektrik devrelerinin zelliklerine ve amalarna gre deiik devre elemanlar
ve l aletleri de ayn devreye ilave edilebilir. Bu elemanlar ve l aletleri olan
Ampermetre, Voltmetre Wattmetre gibi; ileriki konularmzda ve sorularmzda ska
kullanacaz.,
13
Topak
Ak devre
Kapal devre
S
Ksa devre
ekil3.2
Kapal Devre: Devre akmnn normal olarak getii, alcnn, normal alt
devredir.
Ksa Devre: Devre akmnn, almaca ulamadan ksa yollardan devresinin
tamamlamasdr. Genellikle istenmeyen bir devre eidi olup, yapaca hasardan
devre elemanlarnn korunmas iin, mutlaka bir sigorta ile korunmas gerekir. Dier
bir tarifle direncin sfr olduu duruma ksa devre denir.
14
Topak
6. ELEKTRK AKIMI
Elektrik akm, elektronlarn bir noktadan dier bir noktaya akdr. Elektrik
akm birimi, iletkenin kesitinden bir saniyede geen elektron miktar olarak
tanmlanr. Buna gre bir kesitten, bir saniyede 6,25.1018 elektron geiyorsa bu
akmn iddeti 1 AMPERdir. Formlle gsterirsek;
I=
Q
t
Q:Elektrik yk(kulon)
I=Akm(amper)
t=Zaman(saniye)
rnek:
Bir iletkenin kesitinden bir saniyede 12 kulonluk elektron akmaktadr. Geen akmn
iddetini bulunuz.
I=
Q 12Culon
=
= 12A
t
1sn
15
Topak
U = UAB
ekil3.3
U=UAB=UA-UB
Olur. Burada;
UA=A noktasnn potansiyeli (Volt)
UB=B Noktasnn potansiyeli (Volt)
U =UAB=A ve B noktalar arasndaki gerilim (Volt)
A noktasnn potansiyeli (UA), A noktasn ile toprak arasndaki llen
gerilimdir. B noktasnn potansiyeli (UB) ise, B noktas ile toprak arasndaki llen
gerilimdir. Topran potansiyeli sfr kabul edilir.
retecin srekli olarak elektrik enerjisi veren ve bir
kutbu elektron
fazlal(negatif kutup), dier kutbu da elektron azl(pozitif kutup) olan kaynaklardr.
reteler bir elektrik devresine balandklarnda, retecin negatif(-) kutbundan kan
elektronlar, elektrik devresi elemanlarndan geerek retecin pozitif(+) kutbundan
devresini tamamlarlar. Elektrik devresine akmn srlmedii ak devre durumuna,
retecin ularndaki potansiyel farkna Elektromotor kuvvet (EMK) denir ve ksaca E
ile gsterilir. Elektromotor kuvvet, elektrik yklerini harekete geiren kuvvet demektir.
Gerekte de EMK, devrede elektrik akmnn domasna sebep olan kuvvettir. Fakat
bu terimdeki kuvvet dorudan, bu bykln fiziksel kuvvet cinsinden bir byklk
olduunun anlam karlmamaldr. EMK birimi de VOLTdur.
ekildeki anahtar kapal iken alc rete ularna balanmtr. Bu durumda
alcnn ularndaki potansiyel farkna Gerilim dm veya ksaca Gerilim denir
rete ularna bir alc bal iken, retecin iki ucu arasndaki potansiyel fark da E
olmayp, U olur. nk yukardaki belirtildii gibi E, retecin ularna alc bal
deilken olan potansiyel farkdr. Gerilimin st katlar Kilo,Mega volt askatlar
mili,mikro volttur. Birim dnmleri 1000er 1000er byr ve klr.
16
Topak
R1
R2
ekil3.4
rnek:
ekildeki A noktasnn potansiyeli 40 V, B noktasnn potansiyeli 25V tur. A ve B
noktalar arasndaki gerilim(potansiyel fark)i bulalm.
zm:
A noktasnn potansiyeli
UA = 40 Volt ve B noktasnn potansiyeli,
UB= 25 Volt
Deerler topraa (0 noktasna) gre olan gerilimlerdir. A ve B noktalar
arasndaki gerilim,
UAB= UA-UB= 40-25= 15 Volt
Bulunur.
U
I
17
Topak
OHM: Bir iletkenin ularna bir voltluk bir gerilim uygulanr ve bu iletkenin
zerinden bir amperlik akm akyorsa bu iletkenin direnci bir ohm denir. Ohm kk
bir birim olduundan ast katlar mevcut deildir. Bundan dolaydr ki st katar vardr.
1 ohm =1.10 6 Mega ohm (M)
1 ohm = 1.10 3 Kilo ohm (K) dur.
rnek: 100 ohmluk direnci kohma dntrelim.
zm: 100ohm= 100.10-3= 1.10-1=0.1 Kohm
rnek: 1.2 kohm deerindeki direnci ohm deerine dntrelim
zm: 1.2 kohm= 1.2.10+3 =1200 ohm bulunur.
Direncin tersine eit olan,
G=
1
R
R
Diren sembolleri
Forml R=U/I dan I=U/R ye dntrrsek burada alcnn iinden geen akm
iddetinin alcnn ularna uygulanan gerilimle doru, alcnn direnci ile ters orantl
olduu grlr. Bu tanma OHM KANUNU denir. Formlde grlecei zere elektrik
devresinden geen akm, gerilim bydke artar diren bydke azalr.
Ohm kanunu formln incelemeye alrsak;
Diren sabitken,
I=
U
R
Topak
Gerilim sabitken;
I=
U
R
I=2A
R
100
ekil3.5
zm:
bilinmeyen
kaynak
gerilimini
ohm
kanunundan
S
I = 0,5 A
R
1k
ekil3.6
zm: U=I.R formlnde verilen deerler yerine konulursa;
1k= 1.10+3 =1000 birim dnmnden sonra,
U= 0,5A.1000 = 500 Volt bulunur.
Ohm kanunu ile kapal bir devrede gerilim deerlerini bu ekillerde bulunabilir.
Bu bir diren zerinde den gerilim dm de olabilirdi. Bu tr sorular kitabn
ilerleyen sayfalarnda bulabilirsiniz.
19
Topak
ekil3.7
zm: Ohm kanunu formlnde verilen deerler yerine konulursa, devreye bal
olan zerinden 1 Amperlik akm aktan diren deeri;
R=
U 10 V
=
= 10 deeri bulunur.
I
1A
rnek: Aadaki ekildeki devrede verilen deerler yardm ile bilinmeyen diren
deerini bulalm.
S
I = 0,5 A
12 V
ekil3.8
zm: Deerler yerine konularak,
R
100
ekil3.9
20
Topak
U 12 V
=
= 0,12 Amper veya I = 120 mA
R 100
bulunur.
rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm
bulalm.
S
I=?A
12 V
R
30 k
ekil.3.10
zm: Formlde yerine konmadan nce birim dnm olup olmadna bakmak
gerekir. Dikkat edilirse R deeri K cinsinden verilmi. Bunu formlde yerine
koymadan a dntrrsek;
R= 30 k = 30.10+3=30.000
I=
U 120V
120V
=
=
= 0,004A veya I = 4 mA bulunur.
R 30k 30000
rnek: Bir elektrik motoru 220 Voltluk bir gerilimle almakta ve direnci ise 10 dur.
Bu elektrik motoru hattan ne kadarlk bir akm ektiini bulalm.
I=
U 220V
=
= 22Amper
R
10
bulunur.
rnek: ekildeki devrede 100 ohm zerinden geen akm ohm kanunundan
yararlanarak bulalm.
S
I=?A
10 V
R
100
ekil3.11
21
Topak
U
10V
=
= 0,1 Amper
R 100
Eer kaynak gerilimi 30 Volt olmu olsayd direncin zerinden geen akm ise,
I=
30
= 0,3 Amper olurdu.
100
I
1A
2A
3A
4A
5A
6A
7A
8A
9A
10 A
U (Volt)
R (Diren)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
9 10
I(Amper)
22
Topak
U
100 V
I=?A
R 20
ekil3.14
zm: I=U/R formlnde deerleri yerine yazarak 20 ohm luk diren zerinden
geen akm bulunur.
I=
U 100V
=
= 5 Amper bulunur.
R
20
Sizlerde ayn ekildeki devrede voltaj deeri 50 volt olduundaki akm bulunuz
23
Topak
U
50 V
I
R
1
ekil3.15
zm: ekilde verilen devrede gerilim deeri 50 V ve diren deeri 1 K bu
deerleri ohm dntrerek I=U/R formlnde yerine koyarak,
I=
bulunur.
U 50V
50V
=
=
= 50.10 3 A = 50mA
R 1k 1.10 3
U
50 V
R
1
ekil3.16
zm: Dikkat edilirse verilen diren deeri k cinsinden bu verilen deeri ohm
deerine dntrelim. R=1k = 1000 = 1.10-3 dnm yaplr.
Ohm kanunu formlnde U=50 V, R= 1.10-3 yerlerine konularak;
I=
U 50V 50V
=
=
= 50.10 3 Amper = 50mA
3
R 1k 1.10
Bulunur. Sizlerde ayn devre de 1k yerine 10k balayarak zerinden geen akm
bulunuz.
24
Topak
U
25 V
I
R
5
ekil3.17
zm: Burada yapmamz gereken birim dnm olup olmadna bakp varsa
dnm yapmak;
5 M= 5.106 dnm yaplr.Formlde yerine konulursa;
I=
U 25V
25V
=
=
= 5.10 6 A = 5A bulunur.
6
R 5M 5.10
Problem: ekildeki devrede 100 zerinden geen akm 5 Amper ise bu 5 Amperi
sren gerilim deerini bulunuz.
I= 5 A
U=?
I= 5 A
ekil3.18
25
R
100
Topak
zm: Eleman zerinden geen akm I=5 A, elemann deeri R=100 bu deerler
ohm kanunu formlnde yerine konulduu taktirde kaynak gerilimi;
U = I.R = 5A.100 = 500Volt Bulunur.
Sizlerde eleman zerinden 8 Amper getii taktirde kaynan geriliminin ne olacan
bulunuz.
Problem: ekildeki devrede 50 zerinden 5 mA getiine gre kaynan gerilimi
ve voltmetrenin gsterdii deeri bulunuz.
I= 5mA
U=?
R
50
ekil3.19
zm: Burada dikkat edilirse akm deeri Amperin askat olarak verilmitir. Bu
deeri amper olarak dntrmek gerekir.
5 mA=5.10-3 Amper olur. Bu deeri ohm kanunu formlnde yerine koyarsak kaynak
gerilimi;
U = I.R = (5mA).(50) = (5.10 3 A).(50) = 0,25V = 250mV
bulunur. Bu deer ayn zamanda voltmetrenin gsterdii deerdir.Sizlerde ekildeki
devrede 22 zerinden 10mA getiine gre voltmetrenin gsterdii deeri bulunuz.
Problem: ekildeki devrede akm 10 mA olduuna gre gerilim deerini bulunuz.
I= 10mA
U
R
3.3
ekil3.20
zm: 3.3 k direncin ektii akm 10 mA olduuna gre yine faydalanacamz
forml ohm kanunu forml olacaktr. Verilenler yerine konulursa,
26
Topak
U
12V
I= 3mA
R
ekil3.21
zm: Kaynak gerilimi 12 V ve kaynaktan ekilen akm 3 mA formlde yerine
konulursa;
R=
U 12V
12V
=
=
= 4.10 3 = 4k
3
I 3mA 3.10
5 mA
V
ekil3.22
zm:Dikkat edilirse Ampermetrenin gsterdii deer diren zerinden geen akm
ve voltmetredeki gerilim deeri ise diren ularndaki gerilim deerini vermektedir.
Gerekli birim dnmlerini yaptktan sonra formlde yerine konularak diren deeri;
R=
U 150V 150V
=
=
= 30.10 3 = 30k
3
I
5mA 5.10
27
U (Gerilim
Deeri)
Topak
I (Akm Deeri)
64 V
9V
36 V
120 V
38 V
450 mV
0,2 kV
1,5 A
0,36 A
8 mA
76 A
R (Diren Deeri)
16
23
25 k
1,5 M
4,7 k
0,03 k
800 mA
5200 pA
1,85 M
Tablo 1
Problem:Tablo1 de eksik yerleri ohm kanunundan yararlanarak doldurunuz. Bu
problemde imdiye kadar ohm kanunu ile ilgili zm olduumuz problemleri tablo 1
zerinde diren, akm ve gerilim deerlerini dolduracak ekilde verilmitir.
Problem: Aadaki boluklar ohm kanunundan yararlanarak doldurunuz.
U (Gerilim
Deeri)
48 V
160 V
24 V
110 V
90 MV
I (Akm Deeri)
R (Diren Deeri)
0,42 A
200
25
6,4 A
3 mA
550 A
33,3 mA
3,6 mA
1000 pA
1,41 kV
100 V
15 k
1,2 M
0,5 k
0,44 M
470 k
22 k
Tablo 2
28
Topak
-A
R
+ B
- A
R
+ B
- A
R1
+ B
- C
R2
+ D
Topak
V
Voltmetre
Voltmetre sembolleri
A
Ampermetre
D:C ampermetreler devreden geen D:C akm ler ve devreye seri balanr.
D.C ampermetrelerin (+) ve (-) ular vardr. Devreye balanrken ampermetrenin (-)
ucunun akmn giri yapt noktaya, (+) ucunun ise akmn k yapt noktaya
balanmas gerekir. Aadaki ekilde D.C ampermetrenin devreye balanmas
grlmektedir.
A
R
+
30
Topak
R1
R2
+
11. ENERJ ve G
Giri: Gnlk yaantda kullanlan enerji reten sistemler ve bu enerjiyi kullanan
cihazlarda istenen en byk zellik herhangi bir enerjinin dier enerjilere kolaylkla
dntrlebilmesi ve bu dnm srasnda kayplarn en az olmasdr. Elektrik
enerjisi ve elektrikli cihazlarda bu zellik dier enerji ekillerine ve cihazlarna oranla
daha stn zellikler gsterir. Bu blmde, elektrik ii, gc ve uygulamalar
anlatlacaktr.
11.1 VE
ENERJ
31
Topak
bulunur.
11.2 DRENCN GC
Direncin gc, zerinde s olarak harcayabilecei g demektir. Direnlerin
gc, boyutlar ile doru orantldr. Buna gre direncin boyutlar bykse gc
yksek, boyutlar kkse gc dk demektir. Diren zerinde harcanan g,
direnten geen akmla, zerinde den gerilimin arpmna eittir. O noktaya
balanacak direncin gc buna gre seilmelidir. Direncin gc, zerinde s olarak
harcanacak gten daha kk diren seilirse o diren ar sdan dolay yanar.
Piyasada, 0.125(1/8)Watt, 0.25(1/4) Watt, 0.5(1/2) Watt, 1 Watt, 5 Watt ve
daha yukar gte direnler bulunabilmektedir. Direnlerin gcnn omik deerle bir
ilikisi yoktur. Buna gre omik deeri dk fakat gc yksek direnler bulunduu
gibi bunun tersi, omik deeri yksek, gc dk direnlerde vardr.
32
Topak
P=
W
t
P=
veya
U.I.t
= U.I
t
Buradan ;
I
U
ELEKTRKL
ISITICI
ekil3.30
Dikkat edilirse gerilim U= I . R den g formlnde yerine konulursa
P = U . I = (I . R) . I = I2 . R Watt bulunur.
Eer gerilim belli ise I=U/R formlnden g formlnde yerine konulursa;
P = U . (U / R) = U2 / R
Watt
33
Topak
R
500
ekil3.31
zm:
I=
U 12V
=
= 24mA
R 500
U 2 12V 2
=
= 0,288W = 288mW bulunur.
R
500
rnek: Mersinde elektriin kWh 100TL dir Bir evde kullanlan televizyonun gc
500W ve 2 saat, mzik seti 75W 4saat, Klimann gc 1500W 30 dakika, elektrik
ocann gc 2kW 45 dakika, altna gre harcanan toplam enerjiyi ve ka
liralk s arfiyat olduunu bulunuz.
Televizyon
: (0.5kW).(2 saat)
= 1 kWh
Mzik seti
: (0.075kw).(4saat)
= 1.5kWh
Klima
: (1.5kw).(0.5saat)
= 0.75kWh
Elektrik oca
: (2kw).(0.75saat)
= 1.5kWh
Toplam yaplan i :
= 5.05kWh
Harcanan elektrik enerjisi :(5.05kWh) .(100 TL) = 505TL
34
Topak
U
10V
I= 2A
I= 2A
(a)
R
50
(b)
I
U
5V
R
10
(c)
ekil3.32
100 W
= 0,833A = 833mA bulunur.
120V
35
Topak
U
10V
R
1000
R
62
(a)
(b)
ekil3.28
ekil3.28 (a) daki diren zerinde harcanan g;
10mA = 10.10 3 A
P = I 2 .R = (10mA) 2 .(1000) = (10.10 3 A) 2 .(1000)
P = 0,1 Watt veya P = 100 mW
Bu devrede direncin zerinden geen akma dayanabilmesi ve yanmamas iin
1/8W(0.125W) lk diren seilmesi yeterlidir.
ekil (b) deki diren zerindeki harcanan g;
P=
U 2 (10V) 2
=
= 1.6Watt
R
62
U
9V
R 1/4W
100
R 1/2W 1.5K
(a)
(b)
U
5V
R1W
10
(c)
ekil3.29
36
Topak
zm: ekil3.29(a) iin 24Vluk kaynaktan ekilen ve 1.5 kohm diren zerinde
harcanan g;
P=
U 2 (24V) (24V) 2
=
=
= 0,384W
R
1,5k 1500
U 2 (9V) 2 81V 2
=
=
= 0,81Watt
R
100 100
U 2 (5V) 2
=
= 2,5W
R
10
37
BLM 2
Topak
17
Topak
1 = 10-3 k
(a)
(b)
(c)
ekil 2.1 Direnlerin seri balant ekli
18
Topak
R1
+A
+A
R1
R2
R2
-B
-B
(a)
R3
-B
(b)
(c)
-B
+A
(d)
ekil 2.2 Direnlerin seri balanmas ve akmn zerlerinden geii
R1
1,03
A
R2
1,03
A
R3
1,03
A
19
Topak
R1
I
U
R2
R3
ekil2.3 (b)
Dikkat edilirse direnler seri balanp ve bu direnlerin ularna bir g
kaynana balanm bu elemanlar zerinden bir akm ekilde grld gibi
gemekte. Bu akmda devreye seri balanan ampermetre ile kaynaktan ve
direnlerden geen akmlar ekil 2.3 (a) da grld gibi llr. Bu llen akma
bakarsak kaynaktan ekilen akm devrede bal olan diren zerlerindeki ile ayn
deeri gstermektedir. Seri balamada kaynaktan ekilen akmla elemanlar
zerinden geen akm ayndr. Bu seri devre zelliklerinden bir tanesidir.
10
+
_
+
_
10
10 10
20
(a)
(b)
1
+
_
1+1+1 = 3
(c)
ekil 2.4 Direnlerin seri balanmas ve Edeeri
20
Topak
ekil 2.4 de direnler bir, iki, ve tanesi kendi aralarnda seri balanm yanlarnda
ise bu direnlerin toplam deerleri bulunmutur. Grld zere n tane diren de
olsa ekil 2.4 (a)deki devrede olduu gibi tek bir diren ekline getirilir. Bu hale
getirmek iin direnler seri bal ise bu direnlerin omik deerleri kendi aralarnda tek
tek toplanr. Bunu forml haline getirsek;
R T veya R e = R 1 + R 2 + R 3 + ......... + R n
genel forml ortaya kar. Bir devrede 4 tane diren seri balanmlarsa;
R T = R E = R 1 + R 2 + R 3 + R 4
Eer devrede 6 tane diren seri balanm ise;
R T = R1 + R 2 + R 3 + R 4 + R 5 + R 6
gibi diren deerleri kendi aralarnda skalar olarak toplanr. Bu formllerin hepsi
genel formlden kmaktadr. Eer direnler birbirleri ile seri bir ekilde balanmsa
bu deerler toplanacak tek bir diren haline getirilecektir.
rnek 2.1:
ekil 2.5 deki devrede verilen direnlerin edeerini bulunuz.
56
100
R1
R2
R3
U
R5
R4
5.6
10
27 =
+
_
RT
ekil 2.5
R T = R E = R 1 + R 2 + R 3 + R 4 + R 5
= 56 + 100 + 27 + 10 + 5,6
= 198,6
bulunur. 5 tane diren yerine ayn ii yapan RT balamamz yeterli olur.
21
Topak
rnek 2.2:
Aadaki ekil 2.6 da ki devrelerin toplam direncini bulunuz.
R1
1
+
_
R1
4.7
R2
2.2
R3
4.7
+
_
R2
10
U
R3
1
R4
10
R4
2.2
(a)
(b)
ekil2-6
zm 2.2:
ekil 2.6 (a) da ki devre iin;
R T = 1k + 2,2k + 4,7k + 10k = 17,9k
ekil 2.6 (b) deki devre iin;
R T = 4,7 k + 10k + 1k + 2,2k = 17,9k
bulunur. ekil 2.6 (a) ve (b) deki direnler ayn deerli olmas nedeniyle toplam diren
deerleri eit kmtr. Burada dikkat edilmesi gereken durum deerleri ayn balant
yerleri farkl da olsa toplam diren deeri ayn kar.
22
Topak
rnek 2.3:
Aadaki ekil 2.7 deki devrede ohm metrenin gsterdii deer 17900 olduuna
gre R4 direncinin deeri ka k dur.
ekil 2.7
Devrede grld gibi direnler zerinden herhangi bir akm akmad ve
diren ularnda gerimin olmad gzkyor. Devredeki S anahtar devreyi
kesmektedir. Eer S anahtar devreyi kesmemi olsa bu balant ve llen deer
yanl olurdu. Diren lerken direncin ularnda ve zerinden herhangi bir akm
akmamas gerekir. Direnlerin tam deerinin grlebilmesi iin diren ularnda
direnlere seri veya baka tr bir balant olmamas gerekir. ekil 2.7 de olduu gibi.
Devre de lm hatas olmad tespitini yaptktan sonra R4 direncini bulalm.
Ohmmetrenin gsterdii balant ekline gre toplam direnci vermektedir. Buna gre;
R T = R1 + R 2 + R 3 + R 4
17,9k = 1k + 2,2k + 4,7 k + R 4
R 4 ' ekersek;
23
Topak
R E = R T = nR
Bu konuyu rnek vermek gerekirse; 22 luk sekiz adet direnci seri baladmzda
edeer direncin deerini bulalm.
R T = nR = 8.22 = 176
bulunur. Bu rneimizi direnlerin seri balama forml ile bulmu olsaydk, ilem
kalabal daha fazla olacakt.
U
U
=
ayn sonucu verecektir.
R1 + R 2 + R 3 R T
R1
+
_
R2
+
_
RT=R1+R2+R3
R3
ekil 2.8
rnek 2.4:
15 Voltluk bir gerilim kaynann ularna 1 k, 500, 3,3 k ve 2700 direnleri seri
balanyor. 3,3 k direncin zerinden geen akm bulunuz.
24
Topak
zm 2.4:
Soruyu bir devre zerinde gsterirsek sorunun basit olduu ortaya kacaktr.
+
_
500
R1
R2
U=15 V
3.3 _
R3
R4
2700
ekil 2.9
Devrede elemanlar seri balandklar iin toplam diren formln kullanrsak;
R T = R E = 1k + 0,5k + 3,3k + 2,7 k = 7,5k
Kaynaktan ekilen akm, ayn zamanda 3,3 k dan da geen akmdr. Bunu bulmak
iin ohm kanununu kullanrsak;
I T = I 3,3 =
15V
15V
=
= 2.10 3 A = 2mA bulunur.
7,5k 7500
rnek 2.5:
ekil 2.10 deki devrede 25 Vluk kaynaktan ekilen akm ve elemanlar zerinden
geen akm bulunuz.
+
_
82
18
R1
R2
R3
U=25 V
R4
10
ekil 2.10
25
15
Topak
zm 2.5:
Devede grld gibi direnler birbirleri ile seri bal edeer formln kullanarak
bu direnleri tek bir diren haline getirelim.
R T = R 1 + R 2 + R 3 + R 4 = 82 + 18 + 15 + 10 = 125
bulunur. Devre ekil 2.11 deki halini alr.
+
_
I=
U
25V
RT =125
U
25V
=
= 0,2A
R T 125
I = 200mA
ekil 2.11
Kaynaktan ekilen akm bulunur. Ayn zamanda elemanlar zerinden geen akmda
bulunmu olur. nk tm elemanlar devreye seri bal.
rnek 2.6:
Aada ekil 2.12 de LED (k veren elektronik eleman) 5Vluk bir kaynaa seri bir
direnle balanyor. Led zerinden 5mAlik bir akma ve 250 luk bir diren zellii
gsteren bir elemandr. Buna gre lede seri balanacak direncin deerini bulunuz.
5mA
U +
5V _
5mA
LED
U+
5V_
10
250
RL
RS
ekil 2.12
zm 2.6:
lk yapmamz gereken toplam direnci bulmak.
.
RT = RS + RL = RS + 250
RS = RT 250
Burada RS ve RT deerleri belli deil RTyi akm ve gerilim deerleri belli olduu iin o
deerlerden faydalanarak bulabiliriz.
26
RT =
Topak
U
5V
=
= 1k = 1000
I T 5mA
bu deer toplam diren yerine yazlrsa lede seri balanacak diren deeri bulunur.
R S = R T 250
R S = 1000 - 250 = 750 diren lede seri balanmas gerekir
rnek 2.7:
ekil 2.13 deki devrede bal olan voltmetre 2.5Vtu devredeki ampermetre ise
25mAi gsterdiine gre; diren deerlerini bulunuz.
2,5V
V
R1
UR1=2.5V
R2
R3
UR2=3V
A 25 mA
UR3=4.5V
R4
UR4=2.5V
U
+
ekil 2.13
U1
2,5V
2,5V
=
=
= 100
I
25mA 25.10 3 A
U
3V
3V
R2 = 2 =
=
= 120
I
25mA 25.10 3 A
U
4,5V
4,5V
R3 = 3 =
=
= 180
I
25mA 25.10 3 A
U
2,5V
2,5V
R4 = 4 =
=
= 80
I
25mA 25.10 3 A
R1 =
27
Topak
1.5V
1.5V
1.5V
+ _
U2
+ _
U3
U1
ekil 2.14
Dikkat edilirse seri balamada kaynaklar (+) kan dier kaynan (-) ucuna
balanmtr. Kaynaklar seri balamak iin bu ekilde yapmak gerekir. ekildeki gibi
balant yapld taktirde lambann ularndaki gerilim;
U = U1 + U 2 + U 3 = 1,5V + 1,5V + 1,5V = 4,5Volt
gerilim deeri bulunur. ekil 2.15 daki devrede balant ekline gre lambann
ularndaki gerilim ka volt olduunu grelim.
ekil 2.15
U = U1 U 2 + U 3 = 1,5V 1,5V + 1,5V = 1,5Volt
deeri bulunur.
28
Topak
rnek 2.8:
Aada ekil 2.16 de verilen elektrik devresine bal gerilim kaynaklarnn toplam
deerini ve bu kaynak yerine ka voltluk tek bir kaynak balasak ayn ii yapar
bulunuz.
zm 2.8:
ekil 2.16 deki devre incelenirse kaynaklar birbirlerine seri olarak balanm bu
durumda kaynaklarn deerlerinin toplam bize lambann ularndaki
gerilim deerini ve edeer kaynan deerini verecektir.
ekil 2.16
U = U1 + U 2 + U 3 = 10V + 5V + 3V = 18Volt
bulunur. Bu kaynan yerine tek bir 18 Voltluk kaynak ekil 2.16 deki gibi
balayabiliriz. Tabi ki verecei gc de uygun olmas artyla.
rnek 2.9:
ekil 2.17 deki devrede gerilim veya diren ularndaki gerilim deerini bulalm ve
ayn grevi yapacak edeer kayna diren ularna balayalm.
U2
25 V
R
U1
15 V
10 V
R
_
ekil 2.17
29
Topak
zm 2.9:
ekil 2.17 deki kaynaklar birbirlerine balanm balantda elemanlar (-) ular
birbirine (+) ular birbirlerine balanm bu durumda byk deerli olan kaynaktan
kk deerlikli kaynan deerini karp byk deerlikli kaynan yn alnr. Bu
diren ularnda (+), (-) olarak belirtilmitir. Diren ularndaki gerilimi bulursak;
U = U 2 U1 = 25V 15V = 10V
bulunur. Bu kaynan ayn grevini yapacak ekil 2.17 de gsterilmitir.
rnek 2.10:
ekil 2.18 da verilen devrede diren ularnda gerilim dmlerini bulunuz.
+ 12 _
I TOPLAM
RT = R1 + R 2 + R 3 + R 4
+
U1
U2
18 V
_
U3
U4
20
_
+
_10
RT = 12 + 6 + 10 + 20
= 48
U
24V
=
= 0,5 A
IT =
RT
48
ekil2.18
Diren ularndaki gerilim dmlerini bulursak;
U1 = I.R 1 = 0,5A.12 = 6V
U 2 = I.R 2 = 0,5A.6 = 3V
U 3 = I.R 3 = 0,5A.10 = 5V
30
Topak
UR1
UR2
UR3 _
+
UR4
U
+
ekil 2.19
U = U1 + U 2 + U 3 + ............U n
UR2 _
UR3 _
+
UR4
_
UR1
+
+ _
U
ekil 2.20
U U1 U 2 U 3 U 4 = 0
Krchhoffun ikinci tanma gre forml ortaya kar bu forml ilerleyen
konularmzda ska kullanlacaktr. Kanunun laboratuar ortamn da kantlanmas iin
ekil 2.21 deki gibi balant yaplrsa voltmetrelerin gsterdii deerlere bakarak
kanunun nedenli doru olduu gzkr.
31
U
10 V
+
_
Topak
R1
U1
R2
U2
V
Voltmetre 3
10 V
Voltmetre 2
4.5 V
ekil 2.21
rnek 2.11:
ekil 2.22 de verilen devrede diren ularndaki gerilim dmleri verildiine gre
kaynak gerilimini bulunuz.
R1
U +
_
10 V
+5V _
+
10 V
_
R2
ekil2-22
zm 2.11:
Kirchhoff gerilim kanunundan yararlanarak kaynak gerilimini bulabiliriz.
U= 5V+10V=15 V
Bulunur.
rnek 2.12:
ekil 2.23 deki devrede U3 gerilim deerini kirchhoff gerilimler kanunundan
yararlanarak bulunuz.
UR1
U +_
50 V
_
+
12 V
+
25 V
_
+
UR3
ekil-2.23
32
UR2
Topak
zm 2.12:
Kirchhoffun gerilimler kanunun ikinci bir tanmlanmasn yapmtk. Kapal bir
devrede gerilimlerin toplamnn sfra eit olduunu sylemitik. Buna gre R3
direncinin ularndaki gerilim dmn bulursa;
U U1 U 2 U 3 = 0
50V 12V 25V U 3 = 0V
50V 37 V U 3 = 0V
U 3 = 13V
bulunur.
rnek 2.13:
ekil2.24 deki devrede R4 direncinin deerini kanunlardan yararlanarak bulunuz
_
R1 = 10
+
R2 = 47
_
+
U2
R3 = 100
_
+
U3
U4
U1
+
R4
_
_
+
U = 100 V
ekil 2.24
zm 2.13:
Ohm kanunundan yararlanarak diren ularndaki gerilim dmlerini bulalm.
U 1 = I.R 1 = (200mA).(10) = 2V
U 2 = I.R 2 = (200mA).(47) = 9,4V
U 3 = I.R 3 = (200mA).(100) = 20V
diren ularnda ki gerilim dm bulunur. Daha sonra kirchhoffun gerilimler
kanunundan yararlanarak R4 direnci ularndaki gerim dmn bulalm.
U U1 U 2 U 3 U 4 = 0
100V 2V 9,4V 20V U 4 = 0
68,6V U 4 = 0V dan
33
U 4 = 68,4V bulunur.
Topak
R4 direnci ularndaki gerilim dmn ve zerinden geen akm seri olduu iin
ayn akm R4 zerinden de getiinden ohm kanununu bu diren iin uygularsak;
R4 =
U4
68,6V
=
= 343
I
200mA
bulunur.
2
+
U=20 V_
20 V
3
_
+
U1 = 6 V
_
+
U2 = 10 V
14 V
_
+
U3 = 4 V
4V
0V
ekil 2-25
zm 2.14:
ekil 2.25 deki devre seri bir devre olduu iin toplam diren formlnden;
R T = R 1 + R 2 + R 3 = 3 + 5 + 2 = 10
toplam diren bulunur. Kaynaktan ekilen akm;(kaynan gerilim deeri verilmi)
I=
U 20V
=
= 2 Amper kaynaktan ekilen akm bulunur.
R 4 10
34
Topak
1
_
U1
U=24 V
U2
Uab = ?V
+
U3
_
ekil 2-2 6
zm 2.15:
ab ularndaki gerilimi bulmak iin nce edeer direnci ve kaynaktan ekilen akm
bulmamz gerekir.
R E = R 1 + R 2 + R 3 = 2k + 1k + 3k = 6k = 6.000
kaynaktan ekilen akm;
I=
U
24V
=
= 4mA
R E 6k
35
Topak
bulunur. Bu bulduumuz gerilim deeri aadaki ekil 2.27 de gsterildii gibi bir
ksm R2 direnci dier kalan ksm ise R3 direnci zerinde gerilim dm olarak
grnecektir.
ekil 2.27
36
Topak
U
R E
U
RX
R E
dzenlenir ise
U1
_
+
U2
_
ekil 2.28
37
R2 = 68
Topak
zm 2.16:
Gerilim blc formlmzde devrede verilen deerleri yerine koyarsak;
R E = R 1 + R 2 = 82 + 68 = 150
U1 = (
R1
82
).U = (
).10V = 5,47 Volt
R E
150
R2
68
).U = (
).10V = 4,53V
R E
150
bulunur.
Dikkat edilirse her iki yntemle de ayn sonucu verir. Bu da olmas gereken bir
durum.
rnek 2.17:
Aada ekil 2.29 da verilen devrede gerilim blc formln kullanarak aadaki
klarda belirtilen gerilim deerlerini bulunuz.
(a) AB aras (b) AC aras (b) BC aras (c) BD aras (d) BD aras (e) CD aras
A
+
1
R1
_
B
+
+
_
U
25 V
8.2
R2
_
C
+
R3
_
3.3
D
ekil-2.29
38
Topak
zm 2.17:
Seri bal diren elemanlarnn edeer diren deerini bulursak;
R E = R 1 + R 2 + R 3 = 1k + 8,2k + 3,3k
R E = 12,5k = 12,5.10 3 = 12500
gerilim blc formlnde
cevaplandrabiliriz
(a)
U AB = (
R1
R ( E=T )
RE
).U = (
deeri
yerine
konularak
rnekteki
klar
1k
).25V = 2V
12,5k
(b) Gerilim deeri AC aras istendii, AC arasnda R1 ile R2 seri bal olduundan bu
ularn gerilimi;
U AC = (
R1 + R 2
9,2k
).U = (
).25V = 18,4V dur.
R E
12,5
R2
8,2k
).U = (
).25V = 16,4V
R E
12,5k
(d)
BD deeri arasndaki gerilim deeri R2 ve R3 direnleri ularndaki gerilim
dmleri burada Rx deeri R2 ile R3 direnlerinin toplam olacaktr. Bu aklamadan
sonra UBD;
U BD = (
R2 + R3
11,5k
).U = (
).25V = 23V dur.
R E
12,5
(e) Son olarak CD arasndaki gerilim ise sadece R3 ularndaki gerilim dmdr.
Bu aklamadan sonra UCD;
U CD = (
R3
3,3k
).U = (
).25V = 6,6V dur.
R E
12,5k
39
Topak
R3
TRANSISTR
R1
+
U _
U2 = ?
R2
R4
ekil 2.30
U2 = (
R2
).U
R1 + R2
40
Topak
ekil 2-31
Potansiyometre ile ularna uygulanan gerilimi istediimiz deerde lineer bir pot
taktmzda nolu bacaktan alma imkanmz yani istediimiz gerilim deerini elde
etme(gerilimi blme) imkanna sahip oluruz. Bunu pratik olarak yapma imkan olduu
gibi sabit direnlerde teorik olaraktan yaptmz gibi potla da teorik olarak yapabiliriz.
Potla ilgili rnek, rnek 2.18 de verilmitir.
rnek 2.18:
ekil 2.32 deki lineer direnlerin bal olduu kapal bir devrede 5k ve 10k sabit
diren ve 10kluk bir potansiyometre seri balanm bu elemanlar 24Vluk kaynakla
beslenmitir. Potansiyometrenin ularndaki gerilimi potansiyometrenin 0 ve 10k
(min.-max) deere ayarland durumdaki ekilde gsterilen;
(a) U1in (min-max) gerilim deerlerini (b) U2(min-max.) gerilim deerlerini
5
+
U
24 V _
+
U
24 V _
+
10
_
_
10
_
_ 10 +
+
U2
10
(a)
(b)
ekil 2.32
zm2.18 (a):
Potansiyometrenin ayarnn 10k da iken ki gerilim deerine E diyelim ve
potansiyometre ularndaki bu devre iin gerilim deerini bulalm.
10k
E=(
).24V = 9,6V
5k + 10k + 10k
41
Topak
10k
10k
).E = (
).9,6V = 9,6V
10k
10k
0
).9,6V = 0V
10k
U2 = (
10k
).24V = 9,6V
5k + 10k + 10k
10k
).24V = 16V
5k + 10k + 0
42
Topak
diren
biliniyorsa
+ 12 _
R1
R2
+
R3
15 V
R4
_
+
_
56
22
ekil 2.33
zm 2.19:
Kaynaktan ekilen gc bulmak iin hangi forml kullanacamzn seimini verilere
bakarak karar vermeliyiz. Bu rnekte kaynak gerilimi verildiine gre PT=U2/RE
formln kullanmamz zmn daha hzl bir ekilde yaplmasna olanak
salayacaktr.
R E = R 1 + R 2 + R 3 + R 4 = 10 + 12 + 56 + 22 = 100
43
Topak
U 2 15V 2 225V 2
PT =
=
=
= 2,25Watt
R E 100 100
bulunur. Elemanlar zerinde harcanan gleri bulmak iin ayn g formllerini
kullanmamz zme ulatracaktr. Burada elemanlarn deeri belli; ya akm veya
bu eleman ularndaki gerilime ihtiya var. En mantkls elemanlar seri bal olduklar
iin akm bulmak, akm bulduktan sonra g forml olan Px=Ix2.Rx formlnden
yararlanarak elemanlar zerindeki gleri bulabiliriz.
U
15V
I=
=
= 0,15A = 150mA
R E 100
44
BLM 3
Topak
45
Topak
R1
+
_
R2
R1
R2
(a)
+
_
(b)
+
R1
+
_
R2
+
R1
(c)
R2
(d)
ekil 3.1
ekil3.1 (a) deki devrede iki diren ular birbirine balanarak bir paralellik
oluturmulardr. ekil5-1(b,c,d) ise bu paralel diren ularna bir gerilim balanm
ve bu balant ekillerinin deiik balama ekilleri gsterilmitir.
Bu direnler n tanesi birbirleri ile paralel balanabilir. Bunu ekil olarak bunu
kat zerinde gstermek zor olacandan n tene deil biz drt direnli bir paralel
balama yapalm ve akm yollarn da ekil zerinde gsterelim.
+
_
IT
U
+
_
+
R1
ekil3.2
46
+
R2
R3
R4
Topak
R1
+
_
R2
R1
_
R2
(a)
(b)
+
_
+
_
R1
R2
R1
(c)
R2
(d)
ekil3.3
12 V _
+
U
12 V
R1
12 V
_
R2
ekil3.4
47
12 V
R3
12 V
R4
12 V
Topak
+
U1
R1
1
+
_
U
12 V
+
U2
_
R2
3
U3_
R3
2
+
U4_
+
R4
5
U5 R 5
_ 7
ekil3.5
zm3.1:
ekil3.5e baktmz da direnlerin hepsi birbirlerine paralel bal olduunu
gryoruz. Bu devrede sanki R4 direnci paralel bal deil gibi grnse de o diren de
paralel bal bu durumda paralel devre zelliinden kaynak gerilimi 12 V olduuna
gre R4 elemanlar ularnda ayn gerilim grlr. Sadece bu diren ularnda deil
tm diren ularnda 12V grlr.
U = U1 + U 2 + U 3 + U 4 + U 5 =12 V
48
Topak
R1
I1
I1
R2
I4
I1
I2
I3
I2
I5
Dm
IT
I6
I3
I2
R3 I
3
IT
U
(a)
(b)
ekil 3.6
ekil 3.6 deki devrede gerilim kaynandan ekilen IT akm paralel bal diren
zerinden geerek tekrar IT olarak gerilim kaynana deeri deimeden girmektedir.
Bu devrede nasl giren akm kan akma eitse tm paralel devrelerde ayndr. Bu
rneimizden bu durumu forml haline aldrr ve bu forml genelletirirsek aadaki
forml oraya kar;
I G1 + I G 2 + I G 3 + ........ + I G ( n ) = I 1 + I 2 + I 3 + ........ + I ( n )
bu formle kirchhoffun akmlar kanunu denir. Formldeki harflerin anlam;
IG=Dme giren akm (Amper )
I=Dmden kan akm ( Amper )
Kirchhoffun akmlar kanununu bir devrede l aletlerinin balanm ekliyle
bir devrede formln doruluunu saysal deer olarak ekil zerinde gsterelim.
(ekil3.7)
49
Topak
ekil3.7
ekil3.7 de kaynaktan ekilen akm IT devreye seri bal ampermetre (akm len
alet), 3Ai gstermekte bu akmn 1Ai direncin birinden dier ksm(2A) dier diren
zerinden gemektedir. Bu akmlar elemanlar zerinden getikten sonra tekrar 3A
olarak kaynaa varmaktadr. Bu genel formlde yerlerine konularak formln
doruluu kantlanm olur.
IT=I1+I2 den 3A= 1A + 2A = 3A
Paralel bal devrede kirchhoffun akmlar kanunu ile ilgili rnekler zp kanunun
daha iyi anlalmasn salayalm.
rnek3.2:
Aadaki
ekil3.8
de
noktalarndaki(dmlerindeki)
faydalanarak bulunuz.
verilen
akmlar
elektrik
devresine
A
ve
B
kirchhoffun
akmlar
kanunundan
A
IT
+
_
+
I1
R1
5mA _
B
ekil3.8
50
+
I2
12mA _
R2
Topak
zm3.2:
A noktasna giren akm IT kan akmlar ise I1 ve I2 dir. Buna gre A noktasna giren IT
akmn;
I T = I1 + I 2 = 5mA + 12mA = 17 mA
bulunur. B noktasna ise giren akmlar I1, I2 ve kan akmlar ise IT durumuna
gelmitir. Buradan unu gzden karmamak durumundayz. Bir dmden kan
durumunda iken dier dme(noktaya) giren durumuna geiyor. Bu aklamay
yaptktan sonra;
IT= I1 + I2 = 5mA + 12mA= 17 mA
Ayn akm deeri bulunur.
rnek3.3:
ekil3.9 deki devrede R2 direnci zerinden geen akm kirchhoffun akmlar
kanunundan yararlanarak bulunuz.
IT = 100 mA
+
+
U
_
_
+
R1
I2
I1=30 mA
_
+
R2
R3
I3=30 mA
ekil3.9 da grlen A
noktasna 100 mA
giri yapyor ve A
noktasndan kanlar
ise 30mA, 20mA ve I2
dir.
ekil3.9
Kirchhoffun (kirof) akmlar kanununu formln uygularsak;
100mA = 30mA + I 2 + 20mA
den,
51
I 2 = 50mA
bulunur.
Topak
rnek3.4:
Kirchhoffun akmlar kanununu uygulayarak A1 ve A2 ampermetresinin gstermesi
gereken deeri bulunuz.
A
5A
+
_
A1
+
A2
+
R1
+
R2
1,5 A
1A
R3
ekilde grlen A
noktasna kaynaktan
ekilen ve ampermetrenin
gsterdii deer 5A
girmekte ve bu akmn
1,5Ai R1 eleman
zerinden,
ekil3.10
gemekte dier kalan akm ise A1 ampermetresi zerinde grlecektir. Bu deeri
bulursak;
5A = 1,5A I A1 I A1 = 5A 1,5A = 3,5A
A1 ampermetresi gsterir.
B noktasna giren akm A1 ampermetresindeki deer olacaktr. B noktasndan kan
A2 ve R2 eleman zerinden geen 1A grldne gre kirchhoffun akmlar
kanunundan faydalanarak A2 ampermetresinin gsterdii;
3,5A = 1A + I A 2
B noktsnda(dm) akmlar
I A2 = 3,5A - 1A = 2,5A
Bulunur.
A2 ampermetresinin gsterdii bu deerde R3 eleman zerinden geen akmdr.
IT=IR1
+
_
IT
Topak
+
_
R1
+
I1
(a)
R1
I2
R2
(b)
ekil3.11
ekil3.11 (a) da tek bir dirence gerilim kayna balandnda bu diren zerinden
kaynaktan ekilen (IT) akm ayn deeri R1 direnci zerinden gemekte iken
ekil3.11(b) de ise iki diren paralel balandnda kaynaktan ekilen (IT) akm
direnlerin deerleri orannda bir ksm(I1) R1 zerinden dier ksm(I2), R2 direnci
zerinden gemektedir. Anlalaca zere kaynaktan ekilen akm(IT) kollara
ayrlmaktadr. Bu akmlarn teori olarak bulmak istediimizde imdiye kadar grm
olduumuz ohm ve kirchhoffun akmlar kanundan faydalanarak bulalm.
I T = I1 + I 2 + .............I n
U
R E=T
I1 =
U
R1
I2 =
U
...........n tane yazabiliriz.
R2
U1 U 2
U
+
+ ....................... +
R1 R 2
Rn
1
1
1
+
+ ....................... +
R1 R 2
Rn
bu forml dzenlendiinde;
R E=T =
(
1
1
1
) + ( ) + ..................... + ( )
R1
R2
Rn
53
Topak
1
(iletkenlik biliniyorsa)
G 1 + G 2 + ....................... + G n
+
_
IT
U
+
I1
+
I2
R1
+
R2
I3
+
R3 In
Rn
+
_
IT
U
+
IT
RE
ekil3.12
ekil3.12 deki devrede kaynaktan ekilen akmn diren elemanlar zerinde nasl
blndn ve n tane direncin tek bir diren haline getirilebildii grlyor. Bu
edeer diren haline getirilmesine saysal bir rnekle devam edelim.
rnek3.5:
ekil3.13 deki devrede paralel bal direnlerin yerine bunun edeeri olan direnci
bulunuz.
+
_
IT
U
I1
+
R1
I2
_ 100 _
ekil3.13
zm3.5:
Edeer formln kullanarak;
54
+
R2 I3
_
57
R3
22
R E =
Topak
1
1
=
1
1
1
1
1
1
( )+( )+( ) (
)+(
)+(
)
R1
R2
R3
100
47
22
1
1
=
= 13,0
10 + 21,3 + 45,5 76,8
Eer devrede ikiden fazla diren paralel bal deilse pratiklik asndan (genel
formlden karttmz) iki diren paralel balandndaki forml;
R E =
R 1 .R 2
R1 + R 2
+
_
R1
_ 680
+
_
R2
330
ekil 3.14
zm3.6:
ki diren paralel bal durumundaki formlnde diren deerlerini yerine koyarak;
R E =T =
R1 .R2
(680).(330) 224.000 2
=
=
= 222
R1 + R2
680 + 330
1.010
Topak
R E=T =
R
n
+
_
IT
U
+
_
+
R1
+
R2
+
R3
+
R4
R5
ekil3.15
zm3.7:
5 tane 100 ohmluk diren paralel bal olduundan, bu deeri formlde yerine
koyarak;
R 100
R E = =
= 20
n
5
bulunur. Sizlerde genel diren formln kullanarak zm tekrarlayp bulduunuz sonucu bu
deerle irdeleyiniz.
56
Topak
A
IT
+
_
U
100 V
+
_
R2
_
+
56
R1
100
ekil3.16
zm3.8:
Kaynaktan ekilen akma sebebiyet veren R1 ve R2 direnlerinin ncelikle edeerini
bulup, kaynan gerilim deeri bilindii iin ohm kanunu formlnde deerler yerine
konularak bulunur.
R E
R 1 .R 2
(100).(56)
5600 2
=
=
=
= 35,9
R 1 + R 2 (100) + (56)
156
100V
= 2,79A bulunur.
35,9
rnek3.9:
ekil3.17 de verilen elektrik devresinde elemanlar zerinden geen kol akmlarn
bulunuz.
+
_
I1
+
+
R1
R
R3
I
I
2
_ 1 2 _ 2.2 3 _ 560
ekil3.17
zm3.9:
Elemanlar paralel bal olduu iin kaynak gerilimi ayn zamanda R1, R2 ve R3 diren
ularnda da grnecektir.(Paralel devre zelliinden dolay) Eleman deerleri de belli
olduundan ohm kanunu formlnde bu deerler konularak;
57
Topak
U 20V
20V
=
=
= 20.10 3 A = 20mA
3
R 1 1k 1.10
U
20V
20V
I2 =
=
=
= 9,1.10 3 A = 9,1mA
3
R 2 2,2k 2,2.10
U
20V
I3 =
=
= 35,7 mA bulunur. Eer kaynaktan ekilen akm da istenmi olsayd,
R 3 560
I T = I1 + I 2 + I 3 = 20mA + 9,1mA + 35,7 mA = 64,8mA bulunurdu.
I1 =
Sizlerde; kaynaktan ekilen akm, kirchhoff kanunu ile bulduumuz toplam akm ohm kanunundan
faydalanarak bulunuz.
rnek3.10:
ekil3.18 de verilen deerler yardm ile elemanlar zerinden geen akmlar bulunuz.
+
_
IT=10 mA +
+
+
R2 I
R3
I1
R1
U
I2
3
_ 220
_ 560 _ 1
ekil3.18
zm3.10:
ekil3.18 baktmzda, diren deerleri ve bu direnlerin kaynaktan ektii toplam
akm verilmi. Bu akmdan yararlanarak kaynan gerilimini daha sonrada bu
bulduumuz gerilim ayn zamanda diren ularndaki gerilim olacandan, eleman
zerlerinden geen akm;
1
1
1
1
=
+
+
den, RE =
R E R 1 R 2 R 3
=
1
1
1
1
( )+( )+( )
R1
R2
R3
1
1
=
= 136
1
1
1
4,55mS + 1,79mS + 1mS
(
)+(
)+(
)
220
560
1k
58
Topak
U 1,36V
=
= 0,00618A = 6,18mA
R 1 220
U 1,36V
=
= 0,0024A = 2,4mA
R 2 560
U 1,36V 1,36V
I3 =
=
=
= 0,00136A = 1,36mA
R3
1k
1.10 3
I2 =
I2
ekil3.19
ekil3.19 de grnd gibi paralel bal diren ularnda bu devreye bal U
kaynann gerilimi diren ularnda aynen grlmekte. Buna gre kaynaktan ekilen
akm ve kol akmlar formlleri;
59
IT =
U
,
R E
I1 =
U
,
R1
Topak
I2 =
U
R2
R 1 .R 2
(R + R 2 ).U
U
I T yerine koyarsak I T =
IT = 1
R 1 .R 2
R1 + R 2
R 1 .R 2
R2 + R2
U deerini ekersek;
U =(
(R 1 .R 2 )
).I T bu bulduumuz gerilim deerini
R1 + R 2
R2 47
I2
ekil3.20
60
Topak
zm3.11:
Verile baktmzda kaynaktan ekilen toplam akm ve diren elemanlarnn deeri
verilmi. Burada dme gelen akm iki kola ayrlacaktr. Ayrlma deerlerini akm
blme kaidesinden bulalm.
I1 = (
R2
47
).I T = (
).100mA = 32,0mA
R1 + R 2
147
+
_
IT= 2A
U
R1
_ 68
ekil3.21
61
R2
33
+
_
R3
22
Topak
zm3.12:
Toplam kaynaktan ekilen akm 2A, bu akmn getii elaman deerleri devrede
grlyor. Gc bu iki deerden faydalanarak bulabiliriz.
1
= 11,1 devrenin edeer direncini bulduumuza
1
1
1
(
)+(
)+(
)
68
33
22
gre kaynan bu elemanlara verdii toplam gc edeer diren ve toplam akmdan
bulabiliriz.
R E = R T =
(22,2) 2
= 14,9W
P2 =
33
PT = 7,25W + 14,9 W + 22,4 W = 44,6 W
62
BLM 4
Topak
63
Topak
R1
R1 seri (R2//R3)
R2
R3
R1
B
R2
R3
(a)
(b)
R1
IT
IT
I2 R2
I3 R3
(c)
ekil4.1
ekil4.1(a) da diren birbirleri ile kark balanmtr. ekil4.1(b)deki
ekilde bu direnlerin nasl birbirleri ile balant durumunu ekil zerinde
gsterilmitir. Devre zerinde gsterildii gibi R1 direnci R2 ve R3 direncinin
paralelliine (R1+R2//R3) seridir. Bu devreye bir gerilim kayna balandnda
kaynaktan geen akm seri eleman ve paralel bal eleman zerinde akmn seri
eleman zerinden kaynaktan ekilen akmn aynen getiini, paralel direnler
zerinden nasl kollara ayrldn ekil4.1(c) de gsterilmektedir. Bu balant eklini
ne kadar ekilsel devre zerinde inceler ve kark hale getirirsek kark balamay
baktmz anda hangi diren hangisi ile seri hangisi ile paralel olduunu grmemiz
daha hzl olur. ekil4.1deki devreye ekil4.2de gsterildii gibi direnler ekleyerek bu
eklediimiz direnlerin balanma durumunu inceleyelim.
64
Topak
R4
R1
R2
R4
R1
B
R2
R3
R3
(a)
(b)
ekil4.2
direncine seri (R2,R3) direnlerine ise paraleldir. Bu devreye bir diren daha
balayalm ve bu balanan direncin nceki direnlere balant eklini aklayalm.
Devreye ekil4.3(a)da grld gibi R5 direnci eklenmi bu diren R2 ye seri
R3 direncine paralel, bu paralel blok R4 ve R1 direncine seri bal durumdadr.
R4 Seri R1
R4
R1
R4
R1
B
R2
R2
R3
R3
R5
C
(a)
(b)
ekil4.3
65
Topak
R6
A
R4
R6
R1
R4
R1
R2
R2
R3
R3
R5
R5
C
(a)
(b)
ekil4.-4
R2
R3
B
R4
ekil4.5
zm4.1:
R1 direnci kaynaa seri balanm ve kaynaktan ekilen akm ayn deeri
deimeden bu eleman zerinden akar. R2 ve R3 direnleri birbirleri ile paralel
balanm bu paralellik R1 elemanna seridir. Kaynaktan ekilen akm R1
elemanndan aynen geerek R1 ve R2 direnlerinin oranlar dahilinde bu elemanlarn
zerlerinden geip kaynaa ayn deerde varmaktadr.
66
Topak
R1
A
IT
U
R2
I1
IT
I2
R3
R4
ekil4.6
rnek4.2: ekil4.7deki devrede elemanlarn balant durumlarn inceleyiniz.
R3
R1
R2
R3
R1
R5
R2
R7
R4
R5
R4
R6
R6
R7
(a)
(b)
ekil4.7
Aklama: ekil4.7(a) deki devre kark grnmekle birlikte son derece balant
ekilleri aktr. Bu devreyi tekrar anlamanz iin ekil4.7(b)deki gibi tekrar izdiimiz
de grld gibi R1,R4 seri bu serilik R2ye ve (R3 seri R5,R6 paralelliine) parantez
iindeki gruba paraleldir.
Toplam(edeer) Diren
Toplam Akm ve Kol akmlar
Eleman zerindeki Gerilim Dmleri incelenecektir.
67
Topak
R1
100
R2
100
R3
100
ekil4.8
zm4.3:
ekil4.8deki devrede R2 ve R3 direnleri paralel balanm ve bu direnlerin omik
deerleri eit, R2//R3 paralellii R1 direncine seri olarak baldr. R2//R3 paralel ve
deeri eit olduu iin, formlde deerler yerine konulursa paralelliin edeeri
bulunur daha sonrada bu deer R1e seri olduu iin toplanr ve AB ularnn
edeeri bulunur.
R2 3 =
R .R
R 100
100.100
=
= 50 veya R23 = 1 2 =
= 50
n
2
R1 + R2 100 + 100
68
bulunur.
Topak
rnek4.4:
ekil4.9daki elektrik devresinin edeer direncini bulunuz.
R1
100
U
R2
R3
47
R4
47
68
R6
R5
75
39
ekil4.9
zm4.4:
Bu devrede R2, R3 seri, bu serilie R4//R5+R6 grubu paraleldir. Bu paralellik R1
direncine seridir. Bu aklama nda edeer diren;
R 23 = R 2 + R 3 = 47 + 47 = 94 , R 45 =
R 4 .R 5
(68).(39)
=
= 48,4
R4 + R5
68 + 39
R1
100
R4-5-6
98,8
ekil4.10
R AB =
(R 23 ).(R 456 )
94.99,8
=
= 48,4 devrenin edeer direnci
(R 23 ) + (R 456 ) 94 + 98,8
69
Topak
U
30V
=
= 202mA
R E 148,4
I2
R1
560
I1
R3
330
R2
330
I3 I4
R4
560
ekil4.11
zm4.5:
R4 direnci zerinden geen akm bulmak iin bu elemann zerindeki gerilimi veya I2
akmnn bulunmas gerekir. Her iki deerden de bulabiliriz. imdi I2 deerini bularak
zm yaplacaktr. I2 akmn bulmak iin R2,R3 ve R4 direnlerinin edeerini bulup,
kaynak bu kola paralel balandndan I2 akmn buluruz. Sonra akm blme kaidesi
formlnden I4 akmn buluruz. Bu ifadeler nda zm;
70
R ( 2 3 4 ) = R 2 +
I2 =
U
R ( 2 3 4 )
Topak
R 3 .R 4
(330).(560)
= 330 +
= 538
R3 + R4
890
50V
= 93mA
538
R3
330
).I 2 = (
).93mA = 34,5mA bulunur.
R3 + R4
890
U
50V
=
0,09mA
R 1 560
71
Topak
ekil4.12
rnek4.6:
ekil4.12deki devreyi ematik olarak izelim ve bu voltmetrelerin gsterdikleri
deerleri teorik olarak zelim.
ekil4.12
zm4.6:
A ve B ularndaki paralel direnler R1 ve R2 direnlerinin edeeri(RAB);
R AB =
R 1 .R 2
(1k).(2,2k)
=
= 688
R1 + R 2
3,2k
72
Topak
R3 .( R 4 + R5 ) (1,8k).(1,01k)
=
= 647
R3 + R 4 + R 5
2,81k
R AB
688
)U = (
).100V = 51,5V ,
RT
1335
U1=U2=UAB=51,5V
U BC = (
R BC
647
).U = (
).100V
RT
1335
rnek4.7:
ekil4.13deki devrenin analizini yapnz.
R3
R1
8
U
36 V
8
R4 4
ekil4.13
zm4.7:
Devrenin analizi akm, gerilim ve glerin bulunmasdr. Bu analize devrenin edeer
direncini bularak balayalm. ekil4.13 deki devrede R1+(R2//(R3+R4)) balanmtr.
Bu devrenin edeerini ekil4.14de ayrntl olarak ekiller zerinde edeer
bulunmutur.
R3
R1
8
U
36 V
R2
6
R1
8
R4 4
U
36 V
(a)
R2
6
(b)
73
12
Topak
R1
8
RT
12
U
36 V
U
36 V
(c)
(d)
ekil4.14
ekil4.15de ise edeer dirente olduu gibi ekillerle kademeli olarak kaynaktan
ekilen ve elemanlar zerindeki akmlar bulunmutur.
R1
3 mA
U
36 V
8
+ 24 V-
RT
12
3 mA
U
36 V
(a)
+
12 V
4
-
(b)
(c)
(d)
ekil4.15
toplam
R E = R 1 +
R 2 .(R 3 + R 4 )
6k.(8k + 4k)
= 8k +
= 8k + 4k = 12k
R2 + R3 + R3
6k + 8k + 4k
R E = R 1 +
R 2 .(R 3 + R 4 )
6k.(8k + 4k)
= 8k +
= 8k + 4k = 12k
R2 + R3 + R3
6k + 8k + 4k
IT =
U
36V
=
= 3mA
R E 12k
74
akm
Topak
U ( 4 k ) = (3mA).(4k) = 12V
ekil4.15deki devrede grld gibi U4k ularndaki gerilim ayn zamanda 6k ile
12k diren ularnda paralel olmalarndan dolay grlecektir. Bu elemanlarn
zerinden geen akm;
I ( 6 k ) =
12V
= 2mA
6k
I12k =
12V
= 1mA
12k
75
BLM 5
Topak
ELEKTRK KAYNAKLARI
GERLM ve AKIM KAYNAI
5.1 BAIMSIZ GERLM KAYNAI
5.2 BAIMSIZ AKIM KAYNAI
5.3 GERLM KAYNAINDAN AKIM KAYNAINA DNM
76
Topak
ekil5.1
77
Topak
ekil5.2
Bu kaynaklarn devrede bal olduu durumlar iin ana zellik vardr.
1- Bir gerilim kaynan kendisine seri bal bir direnle bir akm kaynan da
kaynaa paralel bir direnle dnlr.
2- deal bir gerilim kaynana paralel bal direnler ve akm kaynaklar devre d
3- deal akm kaynana seri bal diren ve gerilim kaynaklar devre d braklr.
ekil5.3
ekil5.3 de ideal ve gerek gerilim kaynann durumunu gsteriyor.
Laboratuarnzdaki 12Vluk gerilim kaynanzn i dirensiz hali ideal gerilim kayna
ile isimlendirdiimiz durum, i direnli hali ise gerek de kullandmz gerilim kayna
halidir. nk gerekte kullanlan kaynaklarn azda olsa bir i direnleri mevcuttur.
Genelde bu devre zmlerinde ihmal edilir, sanki kaynamz ideal kaynakm gibi
dnerek devrelerin analizi yaplr. Aada bu konu ile ilgi rnek5.1 verilmitir.
rnek5.1:
Laboratuarnzda ekil5.4deki 12Vluk gerilim kaynanzn i direnci 2 olduuna
gre gerek gerilim deerini(devreye verdii gerilim) bularak bu gerilime 22luk bir
yk direnci balayp zerinden geen akm bulunuz.
78
Topak
ekil5.4
zm5.1:
nce kaynan d devreye verdii geek gerilim deerini, daha sonra bu deerle RL
yk direncinin zerinden geirdii akm bulalm. Kaynan i direnci kaynaa seri ve
ayn zamanda RL direncine de seridir. Buna gre kaynan d devreye verdii gerilim
deeri;
22
UT =
.12V = 11V
22 + 2
IL =
U L 11V
=
= 0,5A
R L 22
bulunur. deal bir gerilim kayna olduunu varsaym olsaydk o zaman yk direnci
RL eleman zerinden geen akm;
IL =
U 12V
=
= 0,545A
R L 22
79
Topak
ekil5.6
80
Topak
zm5.2:
Bu deerlere gre ykn zerindeki gerilimi bulabiliriz
U L = I L .R L = 18mA.1k = (18.10 3 A).(1.10 3 ) = 18V
.
I = 20mA 18mA = 2mA
R =
U L 18V
18V
=
=
= 9k
I 2mA 2.10 3 A
81
Topak
82
Topak
rnek5.3:
ekil5.11 (a)deki devrede 6k zerinden geen akm, akm kaynan gerilim
kaynana dntrmek suretiyle bulunuz.
ekil5.11
ekil5.11 (a)daki devrede direnler paralel bal olduundan (b) deki gibi devreyi
tekrar izebiliriz. Buradaki 3kluk diren kaynan i direnci olarak alp bu akm
kaynamz ohm kanunundan yaralanarak ekil5.11(c) de grld gibi;
U = (15mA).(3k) = 45V
bulunur. ekil5.11 (c)deki devrede grld gibi gerilim kayna haline
dntrdkten sonra elemanlar birbirine seri halini aldndan 6kluk direncin
zerinden geen akm;
U
45
I=
=
= 5mA
R T 9k
rnek7-4:
ekil5.12(a)deki devre gerek bir gerilim kayna ve akm kayna dnm
verildiine gre, bu gerilim kaynann;
(a) Gerilim kaynann ular ksa devre yaplmas durumunda,
(b) Gerilim kaynann ular ak devre durumunda,
(c) Gerilim kaynana 500 baland durumda klara gre gerilim kaynann
ve akm kaynaklarnn ekillerini izerek deerlerini bulunuz.
83
Topak
zm5.4: (a)
ekil 5.12(b) deki devrede grld gibi gerilim kaynann ular ksa devre
edildiinden d devreye verdii gerilim sfr, gerilim kaynandan ekilen akm ise
ekil zerinde bulunan deer kadardr. Bu deer ayn zamanda gerilim kaynandan
akm kaynana dnmde akm deeridir. (I=15V/500=30mA)
(b) ekil5.12(c) deki devrede gsterildii gibi d devreye verecei gerilim ular ak
devre durumunda, bu gerilim kaynann olmas gereken bir durumudur. Gerilim
kayna bota iken ular ak devre durumundadr. Bu kaynaktan 0 akm
ekilmektedir. Bu kayna akm kaynana dntrdkten sonraki ularndaki gerilim
deerini ohm kanunundan U = (30mA).(500) = 15V ve akm kaynann ular ak
devre durumundadr.
ekil5.12(d) de grld gibi gerilim kaynana ve dnm yaplan akm
kaynana bir 500 deerinde bir diren baland ekli grlmektedir. Bu elemann
zerinden geen akm bulmak iin nce bu direncin ularndaki gerilimi daha sonra
zerinden geen akm bulabiliriz.
(500)
.15V = 7,5V yk direnci zerindeki gerilim
(1000)
7,5V
IL =
= 15mA
500
UL =
84
Topak
(a)
(b)
( c)
(d)
ekil5.22
Sizlerde bu rnek iin gerilim kaynann direnci 1k ve kaynan voltaj deeri 10V
durumuna gre rnek5.4nin klarn yapnz
85
BLM 6
Topak
DEVRE ZM YNTEMLER
6.1 EVRE(LMEK) AKIMLAR YNTEM
6.2 DM GERLMLER LE DEVRE ANALZ
6.3 WHEATSTON(VESTON) KPRS
86
Topak
ekil6.1
87
Topak
ekil6.1 deki devrede iki gz vardr. Bu devre zm iin iki adet denklem
yazlacaktr. lik yapmamz gereken her gz iin kirofun gerilimler kanunundan
gzlerin denklemini oluturmaktr. I1 ve I2 gz iin setiimiz gz akmlardr. Bu
akmlarn dolat yerleri ekilde gsterilmitir. Bu akmlarn dolat yerlere gre
gerilimler denklemi;
I 1 .R1 + ( I 1 + I 2 ).R2 = U 2 1.gzn gerilim denklemi
I 2 .R3 + ( I 2 + I 1 ).R2 = U 1 2.gzn gerilim denklemi
Matematiksel dzenlemeler yaplarak bu devre iin gzlerin gerilim denklemleri kar.
I1 .(R 1 + R 2 ) + I 2 .R 3 = U 1
I1 .R 1 + (R 1 + R 2 ).I 2 = U 2
1.gzn ve 2.gzn denklemleri elde edilir. Bu devrede diren ve gerilim
deerlerinin verildiini dnerek gz akmlar denklem zmnden faydalanlarak
I1 ve I2 akmlar bulunur. Bu akmlar bizim iin ama deil sadece kol akmlarn
bulmamz iin ara grevini yaparlar. Gz akm deerleri bulunduktan sonra devreye
baktnzda 1.gz akm R1 zerinden ayn deerde, R3 zerinden ise 2.gz akm
ayn deerde akmaktadr. Bu durumda R1 elemannn akm 1.gz akmna, R3
elemannn akm ise 2. gz akmna eittir. Denklemi yazarken dikkat edilirse R2
elemannn zerinden 1.ve 2. gz akmlarnn her ikisi de akmaktadr. Bu elemann
akm, gz akmlarnn ynleri ayn ise toplam farkl ise gz akmlarnn farkna, yn
saysal deeri byk olann ynn almas ile bulunur. Gz akmlarnn ynlerini
keyfi alabiliriz. Bu zm yapacak kiinin keyfine kalm, fakat alnan yne gre
denklem doru olarak oluturulmas gerekir. Denklem doru bir ekilde oluturulursa
sonuta hibir saysal deiiklik olmaz sadece pozitif veya negatif deer kacaktr.
Bu bulunan deerin mutlak deeri alnabilir. nk akm skalar byklktr. Deer
negatif kmsa sadece akm seilen ynde deil tam tersi ynde akyor anlam
karlmaldr. Bu aklamalarmz saysal deerli bir rnek zerinde gstererek
anlalmasn salayalm.
88
Topak
rnek6.1:
ekil6.2deki devrenin, evre akmlar ynteminden yaralanarak gz, eleman(kol)
zerlerinden geen akmlar ve eleman ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
(a)
(a)
(b)
ekil6.2
( c)
ekil6.2
Eer akm ynleri farkl olmasayd , farklar deil toplamlar olurdu. Dikkat edilirse 4
zerinden her iki gz akm da akmakta ve bu akmlarn ynleri farkl olduu iin
birbirlerinden
kartlmtr.
Farkl
olmasayd
(I1+I2)
gibi
bir
durum
oluurdu.ekil6.2(c)de kaynaklarn ve bu kaynaklarn diren ularndaki gerilim
89
Topak
2I1 + 4(I1 I 2 ) = 16
2.Gz
6I 2 + 4(I I) + 18 = 0
denklemi elde edilir. 1.gzdeki denklemde 16Va eitken 2.gzde gerilimlerin toplam
0a eit gsterilmitir. Bunun nedeni 2.gzn akm yn kaynan devreye srd
akmla ters olduundandr. Her iki durumu grmeniz asndan bu tip rnek
verilmitir. Bu denklemi dzenleyerek tekrar yazalm.
6I1 4I 2 = 16
4I1 + 10I 2 = 18
denklem dzenlenir. Gz akmlar bilinen bir matematiksel yntemle zlr. Burada
zm matrisle yaplarak gz akmlar aadaki ekilde yaplacaktr.
nce a bulunur.
= det
6 4
= (6.10) (4. 4) = 44
4 10
44
I2 =
6
16
4 18
90
Topak
Devre zerindeki 4 zerindeki akm ekil6.2(b) deki ekil zerinde gsterildii her iki
duruma gre bulursak;
I 4 = I1 I 2 = 2A (1A) = 3A
veya
I 4 = I 2 I1 = (1A) (2A) = 3A
bulunur. Akm bu eleman zerinden 1. gz akm ynnde akmaktadr.
rnek6.2:
ekil6.3 deki verilen devrede eleman ularndaki gerilim dmn evre akmlar
ynteminden yararlanarak bulunuz.
ekil6.3
ki gzl, iki gz akm olacaktr. Bu akmlara gre gzlerin gerilim denklemi;
1.gz
10 3 I1 + 2,2.10 3 (I1 - I 2 ) + 6
2.gz
1,5.10 I 2 + 2,2.10 (I 2 I1 ) = 6 + 9
3
denklem dzenlenirse;
3,2.10 3 I1 - 2,2.10 3 I 2 = 6
- 2,2.10 3 I1 + 3,7.10 3 I 2 = 15
91
= 12
Topak
(a)
(b)
ekil6.4
ekil zerinde deerlerini ve kutuplar gsterdiimiz deerleri denklemi zerek
bulabiliriz.
3,2.10 3
= det
2,2.10 3
det
I1 =
6 2,2.10 3
15 3,7.10 3
det
I2 =
2,2.10 3
= (11,84 4,84).10 6 = 7.10 6
3
3,7.10
3,2.10 3
6
3
2,2.10 15
7.10 6
(22,2 + 33).10 3
= 7,89mA
7.10 6
(48 + 13,2).3
=
= 8,74mA
7.10 6
92
Topak
(a)
(b)
ekil6.5
93
Topak
2.gz
3.gz
bu denklem dzenlenirse;
90I1 - 60I 2 - 30I 3 = -12
- 60I1 + 150I 2 - 40I 3 = 24
- 30I1 - 40I 2 + 170I 3 = -15
denklemi 3x1 matrisle deerlerini yazarak bulabiliriz veya yok etme metoduyla da
zlebilir. 3x1 matrisin deerleri denklemden yazalm;
90 60 30 I1 12
60 150 40 I = 24
30 40 170 I 3 15
bu matris zlrse gz akmlar bulunur. Bu bulunan akmlarda yaralanarak kol
akmlarnn deeri de bulunmu olur.
94
Topak
ekil6.6
10 direncin bal olduu dmler U1 ve U2 dmleri bu dmlerin potansiyel
fark bu eleman zerindeki gerilimi verir. Bu gerilimin diren deerine blm(ohm
kanunu) o kolun zerinden geen akm verecektir. Burada dikkat edilirse 1.dmn
geriliminin yksek potansiyelde olduu kabul edilmitir. Referans dm tayin
ettiiniz dm toprakladnzdan o dmn gerilimi sfr olacaktr. Ondan dolay
100 direncin ularndaki gerilim sadece 1.dmn gerilimine eittir.
95
Topak
(a)
ekil6.7
zm6.4:
ekil6.7(a)daki devreye baktnzda devrede iki aktif kaynak mevcut. Bu kaynan
birisi gerilim kayna. Bu kayna, zm dm gerilimleri yntemi ile
yaplacandan akm kayna edeerine dntrlmesi gerekecektir. Akm
kaynana dnm yapp ekli tekrar izilirse ekil6.7(b)deki gibi olacaktr.
(b)
96
Topak
(c)
ekil6.7
ekil6.7(c)deki devrede akm kaynana dnm yapldktan sonra devre
dml devre haline gelmitir. En kalabalk dm noktas referans dm tayin
edilmi bu dm topraklanmtr.(U3 gerilimi sfra ekilmitir.) referans dm
seimi zm yapan kiiye gre de deiebilir. Ancak kalabalk dm semede
fayda vardr, bu dm topraklandnda bu noktann potansiyelinin sfr olaca
bilinmelidir. Bu aklamalardan sonra direnlerin zerlerinden geen akmlar dm
gerilimleri eitinden yazalm.
I1 = I 2 =
U1
2
I 2 = I 4 =
U1 U 2
4
I 3 = I 8 =
U2
8
2A + I 2 I 3 = 0
97
Topak
denklem dzenlenirse;
I1 + I 2 = 1A akmlarn dm ger.eiti
I 2 I 3 = 2 A
"
U1
U U2
) = 1A
+( 1
2
4
U1 U 2 U 2
= 2A
4
8
4
1
16 3 (3.4) (16. 1) (12) 16 28
U1 =
=
=
=
= 4V
7
7
7
3
4
2 16 (3. 16) (2.4) (48) 8 56
U2 =
=
=
=
= 8V
7
7
7
Dm gerilimleri bulunur. Bulunan gerilim deerleri U2>U1 olduuna gre 4
zerinde 2.dmden 1.dme doru akmaktadr. Bu bulunan dm gerilimlerine
gre kol akmlar aadaki gibi nceden yazm olduumuz kol akmlarn dm
gerilimleri eitinde deerleri yerine yazarak bulabiliriz.
I1 =
U 1 2V 4V 2V 2V
U U 2 4V 8V
I2 = 1
=
=
= 1A
=
= 1A
2
2
2
4
4
U
8V
I3 = 2 =
= 1A
8 8
98
Topak
ekil6.8
ekil6.8de grld gibi ( 4V + + U R 2 V + + + 2V ) 2 diren ularndaki gerilim
U R 2 V + = + 2V + 4V + = 2V +
deeridir. Bu direncin zerinden geen akm
bulduumuz ekildedir. 2Vluk gerilim kaynann yn tersi durumunda tabi ki
karlmayacak toplanacaktr. Dm ynteminde bu durumlarla ska karlalaca
iin detayl ekilsel olarak gsterilmitir.
rnek6.5:
ekil6.9(a)deki devrede I4k zerinden geen akm dm gerilimleri yntemi ile
bulunuz.
(a)
ekil6.9
99
Topak
zm6.5:
Bu rneimizin zmn de diren deerleri ile deil de iletkenlik deerleri
cinsinden yazarak bulalm diren deerlerinin iletkenlik eitlerini bulalm.
1
1
=
= 10 3 S(siemens)
3
R 1 1.10
1
1
1
=
=
= 0,5.10 -3 S
G3 =
R 3 2k 2.10 3
G1 =
G2 =
1
1
=
= 0,5.10 -3 S
R 2 2k
G4 =
1
1
=
= 0,25.10 -3 S
R 4 4k
(b)
ekil6.9
1.dm denklemi
10 -3 ( U 1 U 2 ) = 30.10 3 + 0,5.10 3 U 2
2.dm denklemi
100
Topak
1,5 80 45 80
=
= 21,54V
1 30 1,625
ekil6.10
UA = UB
I1 .R X = I 2 .R 2
101
Topak
RX R2
R
=
R X = R V .( 2 )
RV R4
R4
bulunur.
Veston kprs ile deeri bilinmeyen direncin deerini veren forml. Bu formlde
kullanlan harflerin anlamlar;
Rx :Omik deeri bilinmeyen diren(ohm)
Rv.AB ularndaki gerilim deerini o volta ayarlamamz salayan pot.
R1 ve R2:Omik deeri belli olan direnler(ohm)
rnek6.6:
ekil6.11deki devrede verilen deerler dorultusunda Rx direncinin deerini bulunuz.
ekil6.11
R x = R v .(
R2
100
) = 2500.(
) = 446
R4
560
102
BLM 7
Topak
DEVRE TEOREMLER
7.1 SPERPOZSYON TEOREM
7.2 THEVENN TEOREM
7.3 NORTON TEOEREM
103
Topak
ekil7.1
zm7.1:
I2 akmnn bu yntemle zlebilmesi iin yntemin uygulanmas gerekir. Burada ilk
yaplacak devreyi tek kaynak kalacak ekilde tekrar izmek gerekir.
(a)
(b)
104
Topak
(c)
(d)
Devredeki direnlerin U1
kaynandan
ektii
toplam akm(c) deki devre
iin;
R T1 = R 1 + R 2 // R 3
I T1 =
ekil(d)
deki
devrede
grld gibi U1 geriliminin
R2 eleman zerinden geirdii
akm, akm blme kaidesinden;
R3
I 2 (1) = (
)I T1 bulunur..
R +R
U1
ekil7.2
(e)
(f)
105
Topak
(g)
(h)
U2 gerilimin kaynandan
ekilen I2(2) akm akm blme
kaidesinden faydalanlarak;
R1
I 2( 2) = (
)I 2 bulunur.
R1 + R 2
R2 direnci zerinden U1 ve U2
gerilim kaynaklar I1(1), I2(2)
akmlar aktmaktadr. Burada
ynlerine baktmzda her iki
kaynaktan ekilen akmlarn
ynleri ayn olduundan
I2=I1(1)+I2(2) bulunur.
rnek7.2:
ekil7.3(a)deki devrede R3 eleman zerinden geen akm sperpozisyon yntemi
ile znz.
(a)
ekil7.3
ekil7.3(a) deki zm istenen devreyi ekil7.3 (b) de olduu gibi U2 kaynan
devreden karp bu ular ksa devre ettikten sonra U1 geriliminin R3 direnci
zerinden aktaca akmn deeri aadaki gibi bulunur, yn ekilde gsterildii
gibidir. Akmn yn bilindii zere gerilim kayna d devreye pozitiften negatife
doru akm aktt iindir. Bu aklamalardan sonra (b) deki devrede gsterilen I3(1)
deerini bulalm.
106
R T1 = R 1 +
R 2 .R 3
R2 +R3
Topak
= 1k +
I T1 =
1k.2,2k
3,2k
= 1,69k
U1
20V
=
= 11,8mA
R T1 1,69k
R 1 .R 3
)
R1 + R 3
1k.2,2k
3,2k
= 1,69k
= 1k +
(c )
ekil7.3
(c) deki devrenin edeer direnci bulunur. RT1 direncine eit kmas verilen deerler
dorultusundadr. Bu her zaman ayn kmaz. U2 kaynann ekilen toplam akm,
daha sonra akm blme kaidesinden R3 eleman zerinden geen I3(2) akmnn
deerini;
107
Topak
U2
15V
=
= 8,88mA
R T 2 1,69k
R1
1k
=(
).I T 2 = (
).8,88mA = 2,78mA
R1 + R 2
3,2k
IT2 =
I 3( 2 )
ekil7.4(a)
Devrede tane aktif kaynak olduu grlyor. Sperpozisyon teoreminde her
kaynan analizi yaplacak elemann zerinden geirdikleri akmlar ayr ayr
bulunduuna gre devrede bir kaynak brakacak ekilde devreyi tekrar izip devrede
braktmz kaynan 1k zerindeki oluturduu gerilimi bulalm.
ekil7.4 (b)
108
Topak
4k
).10mA = 8mA U 1 = (8mA).(1k) = + 8 V
1k + 4k
ekil7.4 (c)
Akm kaynan karttmz ular ekil7.4(c) de grld gibi ak devre halinde
braklmtr. Bunu nceki konularmzda ak deve olacan ifade etmitik. Bu
hatrlatmadan sonra devrede bal olan 25Vluk aktif kaynan 1k ularndaki
oluturduu gerilim dmn bulalm. Devreye baktmzda 1k ile 4k birbirleri ile
seri bu serilik 25V ve 3k dirence paralel durumdadr. Gerilim blme kaidesinden
1k direncin ularndaki U2 gerilimini;
1k
U2 = (
).25V = 5 + V bulunur.
1k + 4k
iki aktif kayna devrede tek brakp 1k zerinde oluturduklar gerilim dmlerini
bulduk. Devreye tek balamamz gereken tek bir aktif kaynak oda 15Vluk gerilim
kaynadr. Bu kaynak devrede kalacak ekilde dier aktif kaynaklar karp bu
kaynan 1k zerinde oluturduu gerilim dmn bulalm.
109
Topak
ekil7.4(d)
ekil7.4(d)ki devreye dikkatli bakldnda 1k zerinden bu kaynan akm
aktmad grlr. Nedenine gelince kardmz 25Vluk kaynan ularndaki ksa
devreden dolaydr. 1k zerinden akm gemedii iinde gerilim dm; U3=0 olur.
Devredeki aktif kaynaklarn 1k diren ularndaki oluturduklar gerilim dm;
U 1k = U 1 + U 2 + U 3 = ( + 8 V) + ( 5 + V) + 0V = + 3 V
bulunur. Bu rnekte 1k zerinde harcanan g de istenmi olsayd. Sperpozisyon
yntemi ile bulunan gcn doru olarak bulunup bulunamayacan gsterelim. 1k
zerindeki gerilim 3V olarak bulmutuk, g formlnden elemann harcad g;
P1k
U 12k
32
=
=
= 9mW
R 1k 10 3
U 12
82 V
= 3 = 64mW
R 1k 10
P2 =
U 22
52 V
= 3 = 25mW
R 1k 10
P3 =
U 32
0V
= 3 = 0mW
R 1k 10
110
Topak
ekil7.5
Burada UAB; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. RT; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksadevre, akm kaynaklar
ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam direncidir. Bylece, RT
ile UAB seri balanarak elde edilen devreye AB arasnda gzken devrenin
THEVENN EDEER devresi denir. ekil7.5de grld gibi elektrik devresinin
AB ularndaki thevenin edeerini verir. Buradaki UAB gerilimine Thevenin edeer
gerilimi olan UTH=UAB ve RT direncine ise RTH olarak kullanlacaktr. Orijinal devrede
bal iken R direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R direnci thevenin edeerine
balanr ve hesaplamas veya doru llrse ayn deeri bulursunuz.
111
Topak
112
Topak
rnek7.4:
Yukardaki maddeleri uygulayarak ekil7.8 deki devrede R4 direncinin zerinden
geen akm bulunuz.
R TH = R 3 + (
R 1 .R 2
)
R1 + R 2
113
Topak
ekil7.8 (d)
U TH = U AB = U R 2 = (
R2
).U
R1 + R 2
I4 =
U TH
R TH + R 4
114
Topak
AB ularnn RTH edeer direncini ohmmetre ile ekil7.9 (b)deki ekilde balayarak
lp,Thevenin edeer devresini oluturarak ltnz deerleri yerine yazmak
suretiyle edeer devreyi oluturmu olursunuz.
ekil7.9
rnek7.5:ekil7.10(a)deki devrenin AB ularnn thevenin edeerini bulunuz.
(a)
R2 + R3
47 + 22
).U = (
).10V = 4,08V
R1 + R 2 + R 3
100 + 47 + 100
115
Topak
ekil7.10 (c)
rnek7.6:
ekil7.11(a)deki devrede 8,65 zerinden geen akm thevenin teoremi ile znz.
ekil7.11(a)
zm7.6:
Akm bulunacak direnci devreden kartarak o ulara AB ismi verilerek, bu ularn
thevenin gerilimi aadaki ekilde bulunur.
ekil7.11 (b)
ekil7.11(b)deki devrede UA ve UB gerilimi gerilim blme kaidesinden bulunur. Bu
gerilimlerin fark UAB gerilimini verir, ayn zamanda thevenin gerilimi bulunmu olur.
nk UAB gerilimi thevenin gerilimine eittir.
116
UA = (
Topak
15
).20V = 15V
5 + 15
UB = (
8
).10V = 8V
8 + 2
U TH = U AB = U A U B = 15V 8V = + 7 V
bulunur. AB ularnn edeer direnci, devredeki tm kaynaklar kartldktan sonraki
direncidir. Bu ekil7.11 (c) deki ekil zerinde gsterilmitir. Bu ulardan bakldnda
devredeki direnlerin balant durumlarna gre edeer diren bulunur. Bu bulunan
edeer diren ayn zamanda thevenin edeer direncidir.
R TH =
5.15
2.8
+
5 + 15 2 + 8
= 5,35
(c)
I 8,65 =
=
U TH
R TH + R 8, 65
7V
= 0,5A
5,35 + 8,65
117
Topak
(a)
(d) UTH gerilimi AB ularnn gerilimleri farkdr. (e) U kayna ksa devre edilir.
U TH = U A U B = (
R2
R4
).U (
).U
R1 + R 2
R3 + R4
118
ekil7.12
Topak
rnek7.8:
rnek 7.13de saysal deeri olmadan incelediimiz devreyi aadaki ekil7.13
zerinde gsterilen deerler dorultusunda RL direncinin zerinden geen akm
Thevenin yntemi ile bulunuz.
ekil7.13
119
Topak
zm7.8:
Bu rneimizi thevenin teoreminin balangcnda maddeler halinde zmn daha
kolay bir ekilde zlebileceini sylemitik. Bu rnekte bu admlar uygulayarak
zm yapalm.
1) adm: Analizi yaplacak kol (RL) devreden karlr
2) adm: devredeki aktif kaynaklar devre dna karlr karlan kaynak gerilim
kayna(U=24V) ise ksa devre edilir.
3) O kol ularndan baklarak
R TH =
=
Bulunur.
R .R
R 1 .R 2
+ 3 4
R1 + R 2 R 3 + R 4
(330).(680) (680).(560)
+
= 222 + 307 = 529
1010
1240
R2
R4
).U (
)
R1 + R 2
R3 + R4
680
560
).24V - (
).24V
=(
1010
1240
= 16,16V - 10,84V = 5,32V
bulunur.
120
UL = (
Topak
RL
1k
).U TH = (
).5,32V = 3,48V
R L + R TH
1k + 529
U L 3,48V
=
= 3,48mA
RL
1k
ekil7.14 (a)
121
Topak
Yk direnci
devreden
kartlr. AB ile
isimlendirilir.
(b)
(c)
(d)
e
Her kayna AB ularndaki gerilim deerleri gerilim ve akm blme kaidelerinden
faydalanlarak U1=30V, U2=12V bulunur. Bu kaynaklarn AB ularndaki gerilimlerin
kutuplarna bakldnda
122
Topak
(f)
ekil7.14
RL=1k;
RL=2k;
UL =
UL =
RL
1k
.( U TH ) =
.(18V) = 9V
R TH + R L
1k + 1k
RL
2k
.( U TH ) =
.(18V) = 12V
R TH + R L
1k + 2k
Grld gibi devreye istediiniz kadar yk direnci balayp analizini az bir ilemle
yaplabilmektedir. Bu Thevenin teoreminin zelliinden kaynaklanmaktadr. Aktif
devrede sadece bir koldaki deiik elemanlarn analizi yaplaca durumda Thevenin
teoremi kullanmakta fayda vardr. ki direncin analizini bu rnekte ksa yoldan
yapldn grdnz. Bu rnein evre akmlar ynteminde yapldn dnrseniz
1k iin yapm olduunuz tm ilemlerin aynsn 2k iinde yapmanz gerekecekti.
Buda zaman ve ilem kalabalndan baka bir ey deildir.
123
Topak
IN: Verilen devrenin AB ular ksa devre yaplmas ile oluan evre akmdr.
RN: Devredeki gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ak devre
yaplmalarndan sonra AB arasndaki devrenin toplam direncidir.
Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas
gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha salkl
olacaktr.
1) Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir isim verilir.
(rnein; A,B veya 1,2 gibi)
2) Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise ksa devre,
akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi yaplacak) kol ularndan
baklarak o ularn edeer direnci bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn
zamanda RN edeer direncidir.
3) Devreden kartlm olan akm ve gerilim kaynaklar devreye tekrar ayn
yerlerine balanarak devreye bilinen konunlar veya teoremler uygulanarak analizi
yaplacak kolun ularnn ksa devre akm bulunur. Bu bulunan ksa devre akm
ayn zamanda IN akmdr eittir.
4) Analizi yaplacak kolun(1.maddede karlan kol) norton edeer devresi
ekil7.15 deki gibi izilir.
124
Topak
125
IN =
U TH
R TH = R N
Topak
U TH = I N .R N
devredeki herhangi bir kolun analizini norton edeer devresinden bulunmusa ayn
ilemi thevenin edeer devresi oluturmaya gerek yoktur. Birbirine dnm
yaplabildiine gre basit bir ilemle thevenin edeer devresi oluturulabilir.
ekil7.17 de grld gibidir. Bunu bir rnekle aklarsak;
rnek7.10:ekil7.18(a)deki verilen elektrik devresinde AB ularnn thevenin
edeer devresini oluturup bu edeeri norton edeer devresine dntrnz.
(a)
(a)
(b)
(c)
(d)
(d)
(f)
ekil7.18
126
Topak
20.10
= 6,67
20 + 10
ekil(c) deki devrede grld gibi 30V ve 18V kaynaklar devrede ve bu kaynaklar
20 ve 10 seri balandklar iin zerlerinden bir akm gemektedir. Fakat
30V>18V olduu iin akmn yn ekilde olduu gibi ;
I=
U TH = 30V 8V = 22V
U TH
22V
=
= 3,3A
R TH 6,67
R N = R TH = 6,67
Thevenin teoremi ile Norton teoremi birbirlerinin duali olduu bu rnekle daha iyi
grlm olur. Bu rnein tam tersi bir rnek vermek gerekirse; aadaki norton
edeerinin, Thevenin edeerine dnmn grrsnz.
ekil7.19
127
Topak
ekil7.20
zm7.11:
100luk direnci ve devredeki gerilim kaynaklarn devreden kartarak ekil7.20 (b)
AB ularnn RN direnci bulunur.
ekil7.20 (a)
Gerilim kayna ksa devre edildiinde 200 direnler birbirlerine paralel 800 diren
bunlara seri durumda olduundan RN aadaki gibi bulunur.
R N = 800 +
200.200
= 900
200 + 200
AB ularnn Norton edeer direnci bulunur. Norton akmn bulmak iin kaynak
tekrar devreye balanr, AB ular ksa devre edilerek bu kaynan ksa devre akm
bulunur. Bu bulunan akm Norton akmna eittir.
128
Topak
ekil7.20 b
ekil7.20(c) deki devreler ak bir ekilde IN akmnn bulunuunu gstermektedir. Bu
deerlerin bulunmasn formllerle gstermek gerekirse aadaki zm gibi
yaplmas gerekir.
ekil7.20 c
I=
18V
= 0,05A
200.800
200 + (
)
800 + 200
I N = (0,05A).(
200
) = 0,01A
800 + 200
bulunur. Norton edeer devresinin eklini ve analizi yaplacak kolu norton edeer
devresine balyarak ularndaki gerilim bulunur.
ekil7.20 d
U 100 = I N .(
100.900
) = (0,01A).(90) = 9V
100 + 900
129
Topak
Aadaki ekil7.21 zerinde 2,2k direncin norton teoremi ile o ularn norton
edeer devresi oluturulmutur. Norton edeer devresinde bal ampermetre
35mA ksa devre akm gstermektedir. 2,2k direnci balandnda ampermetrenin
gsterdii deeri teorik olarak sizler bulunuz.
ekil7.21
130
BLM 8
Topak
KONDANSATRLER
8. KONDANSATR
8.1 KAPASTE
8.2 KONDANSATR ETLER
8.3 KAPASTEY ETKLEYEN FAKTRLER
8.4 KONDANSATRLERN SER BALANMASI
8.5 KONDANSATR ULARINDAK GERLM
8.6 KONDANSATRLERN PARALEL BALANMASI
8.7 KONDANSATRLERN PARALEL- SER BALANMASI
131
Topak
8. KONDANSATR
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik(elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo etme
zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede hareket ederek bir
yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme zelliklerinden
yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri olan kondansatr imal
edilmitir.
8.1 KAPASTE
Kondansatrn yk depo edebilme yeteneine kapasite ad verilir. Her
kondansatr istediimiz kadar yk depo edemez. Bunu etkileyen faktrler bu konu
ad altn ilerleyen zamanda daha kapsaml incelenecek, yk depo edebilmesi iin bu
ulara mutlaka bir potansiyel uygulanmas gerekir.
132
Topak
133
Topak
(b) 0,005F
(c) 1000pF
(d) 200pF
zm8.1:
(a) 0,00001F x 106 = 10F
(c) 1000pF x 10-6 =0,001F
134
Topak
rnek8.2:
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini pF deerine dntrnz.
(a) 0,1.10-8F (b) 0,000025F
(c) 0,01F
(d) 0,005F
zm8.2:
(a) 0,1.10-8F x 1012=1000pF
(c) 0,01F x 106=10000pF
Topak
kapasite deerleri bir mikrofarad ile 2000 mikrofarad arasndadr. Daha nce grm
olduumuz kondansatrlerin tersine, elektrolitik kondansatrler kutupludur. Yani
pozitif ve negatif ular vardr. Bundan dolaydr ki devreye balantlarnda pozitif
kutup pozitife negatif negatife balanmas gerekir aksi taktirde kondansatr
patlayabilir.
(b)
Q 50C 50.10 6 C
=
=
= 5.10 6 F = 5F
U 10V
10V
Q = C.U = (2C).(100V) = 200C
(c)
U=
(a )
C=
Q
2C
2.10 6 C
=
=
= 20kV
C 100pF 100.10 12 F
136
Topak
137
Topak
1
1
1
( )+( )
C1
C2
CT =
138
1
1
1
1
1
+
+
+ ............ +
C1 C 2 C 3
Cn
Topak
rnek8.4:
ekil8.5de grld gibi tane deiik kondansatrler birbirleri ile seri balanm.
Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.
ekil8.5
zm8-4:
Seri balama formlnde deerler yerine konularak bulunur.
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
C T C1 C 2 C 3 10F 5F 8F
1
1
CT =
=
F = 2,35F
1
1
1
0,425
(
)+(
)+(
)
10F
5F
8F
CT
)U
Cx
139
Topak
rnek8.5:
ekil8.6deki devrede kondansatr seri balanm ularna 25V gerilim
uygulanmtr. Bu kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
zm85:
Kondansatrler seri balandklar iin seri devrede akmlar eit olacandan kirofun
gerilimler kanunundan yararlanabilirsiniz.
ekil8.6
1
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
C T = F = 0,0588F
C T C1 C 2 C 3 0,1F 0,5F 0,2F
17
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim deerleri;
U1 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 14,7 V
C1
0,1F
U2 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 2,94V
C2
0,5F
U3 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 7,35V
C3
0,2F
Bulunur.
140
Topak
Q T = Q1 + Q 2
C T .U = C1 .U + C 2 .U
C T = C1 + C 2
elde edilir.
141
Topak
rnek8.6:
ekil8.9deki devrede elemanlarn deerleri verilmi, bu elemanlar paralel
balanmtr. Bu devrenin edeer kapasitesini ve kondansatrlerin yklerini, toplam
yk bulunuz.
ekil8.9
zm8.6:
C T = C1 + C 2 + C 3 = 100pF + 220pF + 50pF = 370pF
Q T = C T .U = 370pF.10V = 3700pC(pikokulon )
Q1 = C1 .U = 100pF.10V = 1000pC
Q 2 = C 2 .U = 220pF.10V = 2200pC
Q 3 = C 3 .U = 50pF.10V = 500pC
Q T = Q1 + Q 2 + Q 3 = 1000pC + 2200pC + 500pC = 3700pC
142
Topak
(a)
(b)
(c)
ekil8.10
ekil8-10(a)daki devreyi C2//C3 olduundan bu paralelliin edeeri formlde
deerler yerine yazlarak;
C 2 + C 3 = 10F + 8F = 18F
bu deer C1 kondansatrne seri haline geldi. Seri balama formlnde deerler
yerine yazlrsa ekil8.10(b) grlen edeer kapasite bulunur.
CT =
(12F).(18F)
= 7,2F
12F + 18F
143
U1 =
Topak
Q1 36C
=
= 3V
C1 12F
36C
= 2V
18F
bulunur. C2, C3 paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn ularnda
grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C2, C3 kondansatrlerin
depolad yk miktarlar ise;
Q 2 = C 2 .U 2 = (10F).(2V) = 20C
Q 3 = C 3 .U 3 = (8F).(2V) = 16C
bulunur. Bu rnekte kondansatrlerin ularndaki gerilim ve ykleri ayr ayr bulunmu
oldu.
144
BLM 9
Topak
145
Topak
9. MANYETZMA
Bu gelien dnyada her alanda kullanlan elektrikli aletlerin byk bir
ounluunun yapmnda mknats ve onun meydana getirdii manyetik alan
zelliklerinin kullanldn gz nnde bulundurursak, bu aletlerin yapsn
kavrayabilmek iin manyetizma konusuna ne kadar nem vermemiz gerektii ortaya
kar.
9.1 MIKNATIS
Demir, nikel, kobalt ve bunlarn alamlar gibi, cisimleri kendisine doru
ekme zellii gsteren herhangi bir maddeye mknats denir. Bir mknatsn yanna
yaklaldnda mknats zellii kazanan, yani demir, nikel, kobalt ve bunlarn
alamlarn ekebilen maddelere de ferromanyetik maddeler denir. Sonradan
mknatslanan bu maddelerin manyetik zellikleri olduka dktr. Dier baz
maddeler ise manyetik etki altna sokulduklarnda ekme zellii gstermezler, bu tip
maddelere de antimanyetik maddeler denir.
r
ekme Kuvveti
ekil 9.1
ekil 9.1 deki Q1 ve Q2 yklerinin arasndaki uzaklk r olduuna gre, yukardaki
sonulardan bu iki yk arasndaki kuvvet,
F =k
m1.m2
r2
146
Topak
k=
1
36.10
= 8.85.1012 C 2 /Nm2
dir. r ise ortamn bal dielektrik katsaysdr. r katsays birimsiz olup, bir ortamn
dielektrik katsaysnn, boluundan ne kadar byk olduunu gsterir. rnein mika
iin, r= 6dr. Bunun anlam, mikann dielektrik katsaysnn boluunkine gre 6 kat
daha byk olduudur.
Kuvvet formlnde k sabiti yerine konulursa matematiksel ifadesinde;
F=
1
4 o r
m1 .m2
r2
9.10 9
m1 .m2
r2
Topak
ve S kutbu arasndaki hatlarla ayn ynde ise birbirlerini glendirir., aksi ynde ise
zayflatr. Kuvvet hatlarnn glenen taraf iletkeni zayf tarafa doru iter.
Dzgn bir manyetik alandaki iletkenden akm geirildiinde iletkeni alann dna iten
kuvvet, iletkenin uzunluu, manyetik ak younluu ve iletkenden geen akmla doru
orantldr. Buna (B.I.L) kaidesi denir.
CGS birim sistemine gre aadaki forml ortaya kar.
F=
B.I .L
din
10
B.I .L 1500.150.10
=
= 225.10 4 din
10
10
Topak
9.4 NDKSYON
Manyetik Alann Etkileri
Manyetik alan ierisinde, iinden akm geen bir iletken konulursa, manyetik
alan ile iletken arasnda bir kuvvetin meydana geldiini biliyoruz. Meydana gelen bu
kuvvete elektro manyetik kuvvet denir.
inden akm gemeyen bir iletken, manyetik alan iinde hareket ettirilirse, bu
iletkenin iki ucu arasnda bir potansiyel fark meydana gelir. Meydana gelen bu
potansiyel farka endksiyon elektromotor kuvvetidenir. Bu iletkenin iki ucu bir alc
zerinden birletirilecek olursa, iletkenden bir akm geer. u halde, manyetik alan,
iinden akm geen iletkene etki ederek onda bir mekanik kuvvet, hareket halindeki
bir iletkene etki ederek onda da bir endksiyon elektromotor kuvveti meydana getirir.
Endksiyon Elektromotor Kuvvetinin elde Edilmesi
Bir iletken grubu manyetik alan iinde hareket ettirilirse, bu iletken grubu da bir
elektrik akm meydana gelir. Bobin eklinde sarlm bir iletken grubunun ularna
galvanometre balayalm. ubuk eklinde bir mknats bu iletken grubunun iine
daldrlrsa galvanometrenin bir ynde sapt grlr. ubuk mknats bobin
ierisinden sratle geri karlrsa, galvanometre yine sapar. Fakat bu sapma yn
birinci sapma ynne gre ters yndedir. Eer ubuk mknats sabit tutulup, bobin
ubuk mknats ynnde hareket ettirilirse, hareket ynne bal olarak galvanometre
iki ynl bir sapma gsterir. ubuk mknatsn veya bobinin hareketi durursa
galvanometre de herhangi bir sapma olmaz.
Bu olaydan u sonular karlabilir.
1) Galvanometreden geen akm, yalnz bobin veya ubuk mknats hareket ettii
zaman meydana gelmektedir. Bobin veya mknats hareketsiz durursa akm
meydana gelmez.
2) Meydana gelen akmn yn bobinin veya ubuk mknatsn hareket ynne
baldr.
3) Galvanometrenin sapmas, iinden bir akmn getiini gsterir. Bu akm ise
endksiyon yoluyla bobinde meydana gelen elektromotor kuvvetin etkisiyle
meydana gelir.
Endksiyon EMKnin Yn ve Lenz Kanunu
Manyetik alan ierisinde hareket eden bir iletkende bir endksiyon
elektromotor kuvveti meydana geldiini grdk. Eer hareket eden bu iletkenin ular
birletirilirse bir kapal devre meydana gelir. Ve bu elektromotor kuvvetin etkisiyle
iletkenden bir akm geer. letkenden geen bu akmn yn Lenz kanunu ile bulunur.
149
Topak
(a)
(b)
ekil9.2
150
Topak
t
olmaktadr. Bu ifadeyi, manyetik aknn birim zamandaki deiimi olarak da
syleyebiliriz. Buna gre endksiyon bobinin de emknin deeri,
E=N
olmaktadr. Bu formlde,
E: Bobinde indklenen endksiyon emk (volt)
N: Bobinin sarm says
:Manyetik alandaki deiim(Weber)
t:Zaman aral
CGS birim sisteminde manyetik aknn birimi maxwell (1 maxwell=10-8 weber)
idi. Buna gre bobinde meydana gelen emk,
E=N
8
.10
t
olur. Eer bir sarm bir saniyede 10-8 maxwellik bir ak tarafndan kesilirse, sarmda
bir voltluk endksiyon elektromotor kuvveti indklenir demektir.
Sabit bir manyetik alan iinde bir iletkenin hareket etmesiyle, iletkende bir emk
endklendiini grdk. letkenin hareketinden doan bu emk te hareket endksiyon
emk ti denir.
151
Topak
9.5 ZENDKSYON
zendksiyon Olay ve EMKi
inden akm geen bir iletken etrafnda bir manyetik alan meydana geldiini
biliyoruz. Eer bu iletken ekil9.4de grld gibi bobin haline getirilirse etrafndaki
manyetik alan iddetlenir. Bylece bobin iinden geen akmn deiiminin meydana
getirdii deiken manyetik alan ortam iinde bulunur. Yani bobin, bizzat kendisi
tarafndan meydana getirilen deiken manyetik alan iinde olduundan, bobinde bir
endksiyon emeki meydana gelir. Bobinin, kendi oluturduu manyetik alan iinde
kalarak, kendisinde endkledii emki imdiye kadar incelediimiz endksiyon
olaynda emk bir d manyetik alan tarafndan meydana getirilir. zendksiyon ise
manyetik alan, bobinden geen akma ve bobinin sarm saysna bal olarak bobin
tarafndan oluturulur.
152
Topak
Bu formlde,
L= Bobinin endktans (Henri)
N= Bobinin sarm says
=Manyetik alandaki deiim (Weber)
i=Akmdaki deiim (Amper)
formlde grld gibi bir bobinin endktans, bobinin sarm says sabit
kalmak koulu ile, bobinden geen akmdaki deiime baldr. Eer iinde demir
ekirdek bulunmayan bir bobinin endktansn, relktans da dikkate alnarak
hesaplanmak istenirse,
N2
L=
Bu formlde,
Rm
L=Bobinin endktans (Henri)
N=Bobinin sarm says
Rm= Relktans (1/henri)
153
Topak
Bir bobinin endktans, bobinin lleri ile deiir. Bobinin endktansn artrmak iin
ferromanyetik malzemeler ok kullanlr. Buna gre bobinin endktans,
N 2 ..S
L=
l
olarak yazlabilir. Bu formlde,
L=Bobinin endktans (Henri)
N=Bobinin sarm says
=ortamn geirgenlii (henri/metre)
S=Bobinin ekirdeinin kesiti (metre2)
l=Bobinin uzunluu (metre)
rnek:
ekil9.5de grlen deerlere gre bu bobinin endktansn bulunuz. Ortamn
geirgenlii, =0,25.10-3
ekil9.5
L=
154
Topak
(a)
(b)
ekil9.6
155
Topak
ekil9.8
156
Topak
LT =
(
1
1
1
1
) + ( ) + ( ) + ............... + ( )
L1
L2
L3
Ln
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda pratiklik
asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
L1 .L 2
L1 + L 2
LT =
rnek:
ekil9.10
1
1
1
LT =
=
=
= 1,25mH
1
1
1
1
1
1
0,8mH
( )+( )+( ) (
)+(
)+(
)
L1
L2
L3
10mH
5mH
2mH
Bobin Ularndaki Gerilim
Bobin bir DC gerilim kaynana baland taktirde bobin ularnda bir gerilim
grlr. Bobin eer saf bir bobinse akmn zamana gre deiimi ile bobin
ularndaki gerilim deeri bulunur. Burada grld gibi bobin ularndaki gerilim
157
Topak
I
t
(a)
(b)
ekil9.12
nce bobinin endktansn bulup daha sonra bu bobinin zerinden geen akma gre
ularndaki gerilim deerlerini bulalm.
.d 2 (0,01m) 2
S=
=
= 7,854.10 5 m 2 = r.o = 400(4.10 -7 ) = 5,026.10 4
4
4
2
N ..S 100 2.(5,026.10 4 ).(7,854.10 5 )
L=
=
= 9,87mH
l
4.10 2
158
Topak
I
0,5A
= 9,87.10 3 H(
) = 1,23V
t
4.10 3 s
t=4ms dan t=6ms t=2ms zaman deiimi aralnda, akm grafikte grld gibi
0,5A akmda zamana gre deiim olmad grlyor. I=0 buna gre bobin
ularndaki gerilim bulunursa;
U L ( t = 4 ile t =6) = L
I
0
= 9,87.10 3
= 0V
t
2.10 3 s
I
0,8A
= 9,87.10 3
= 3,95V
t
2.10 3 s
t=8ms den t=9ms aralndaki zaman deiimi t=1ms=1.10-3s akmdaki deiim ise
I=0A-(-0,3A)=0,3A olmaktadr. Buna gre bobin ularndaki gerilim;
U L ( t =8 ile t =9) = L
I
0,3A
= 9,87.10 3
= 2,96V
t
1.10 3 s
159
Topak
160
BLM 10
Topak
161
Topak
(b) Kondansatrn ularndaki gerilimin kaynak gerilimine eit olduu anda zerinden
herhangi bir akmn akmay ve diren ularndaki gerilim sfr deeri gstermesi
ekil10.1
Bir kondansatre seri bir diren balayp bu elemanlara gerilim uyguland
anda kaynaktan bir sre akm geecektir. Bu akmn gemesi kondansatr
ularndaki gerilim deeri kaynak gerilim deerine eit oluncaya kadar devam
edecektir. Bu arada ekil10. (a) da ampermetre anahtar kapatlr kapatlmaz max.
akm kaynaktan ekildii iin byk deer gsterecek daha sonra kondansatrn
gerilimi arttka akm azalacaktr.
162
Topak
U t / RC
e
R
163
Topak
ekil10.2
ekil10.2 deki devrede anahtar kapatld anda kondansatr zerinden geen
akmn deiim erisini t=0 anndan t= anna kadarki durumunu zamana bu
aralklarda deerler vererek grafiksel gsterirsek aadaki grafik kondansatr
zerinden geen akm gsterir.
ekil10.3
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler bularak
akm grafiinin doruluunu grrsnz.
U t / RC
e
t = 0 iin akm
R
U
U
U
U
i(0) = .e 0 / RC = .e 0 = .1 =
R
R
R
R
i( t ) =
164
Topak
rnek10.2:
ekil10.4deki devrede elemanlarn deerleri verilmitir. Bu deerler dorultusunda
kondansatr zerinden geen akmlar;
(a) t=0s
(b) t=0,05s
(c)t=0,1s
(d)t=0,2s
(e)t= 0,5s
bulunuz
ekil10.4
zm10.2:
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin zaman
sabitesini bulalm.
RC = (100.10 3 ).(1.10 6 F) = 0,1
a dan e ye kadar verilen zaman deerlerini formlde yerlerine koyarak kondansatr
zerinden geen akmlar bulalm.
(a ) t = 0s
(b) t = 0,05s
(c)t = 0,1s
(d ) t = 0,2s
(e) t = 0,5s
sonu bulunur. Burada dikkat edilirse zaman getike kondansatrn zerinden akm
ak azalyor. Sreyi biraz daha artrsak akm grafikte gsterdiimiz gibi sfr
olacaktr.
165
Topak
U t / RC
.e
) R deeri birbirini gtreceinden;
R
U R ( t ) = U.e t / RC Volt bulunur.
U R ( t ) = R.(
U C ( t ) ekilirse;
166
Topak
ekil10.6
zm10.3:
Devredeki verilerle kondansatr ularnda 50s sonra gerilim deeri formlde
deerler yerine yazlarak kondansatrn ularndaki gerilim deeri bulunabilir.
RC = 8,2.10 3 .0,01.10 6 F = 82s
U C (50s) = U(1 e t / RC ) = 50V(1 e 50s / 82s ) = 50V(1 e 0, 61 )
U C = 50V(1 0,543) = 22,8V
rnek10.4:
ekil10.7 deki devrede kondansatrlerin dolma esnasnda ve ful dolduu anda
kaynaktan ekilen akmlar ve eleman zerlerindeki gerilimleri bulunuz.(Diren
deerleri ohm cinsindendir)
ekil10.7 (a)
zm10.4:
ekil10.7 deki devrede anahtar kapatld anda C1 kondansatrnn zerinden akm
akacandan R1 direncinden akm gemediinden diren ularnda gerilim 0V tur. C2
eleman R2 direncine seri balandndan akmlar eit olacaktr. Ksaca
kondansatrler ful olana kadar ksa devre eklini alacak devrede hi diren
gstermeyecektir. Bu duruma gre kaynaktan ekilen akm(ekil(b)deki devreye
gre;
167
Topak
R T = R 2 // R 3 = 30 // 30 = 15
IT =
60V
= 4A
15
60V
= 1,5A
40
Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen akm
dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii unutulmamas
gerekir.
(b)
(c)
168
Topak
U C2 = 1,5A.30 = 45V
L
R
169
Topak
zm10.5:
a- t=0 annda
b- t=5
c-
L 50mH 50.10 3 H
=
=
= 0,5ms = 0,5.10 3 s
R 100
100
3
/ 0 , 5.10 3
d-
t=0,4ms
e-
t=3
170
Topak
U R (t) = U U L (t)
t (L / R )
= U(1 e t ( L / R ) Volttur.
buradan t=0 annda UL(t)=U kaynak gerilimine eit olacandan UR(t)=0 dr. Kirofun
gerilimler kanunundan kaynaktan ekilen akm aadaki ekilde bulunabilir. (zaman
deeri ms olarak verilmi, bu zaman saniyeye evirmek gerekir)
L
t ( )
U
U
24V ( 0, 4.103 ) /( 0,5.103 )
i( t ) = r = .(1 e R ) =
.e
= 0,24.e 0,8 = 0,24.0,45 = 0,1078A
R
R
100
i(t) = 107,8mA
171
BLM 1
ALTERNATF AKIMIN TEMEL ESASLARI
1. DORU VE ALTERNATF AKIMIN KARILATIRILMASI
2. SNSODAL ALTERNATF AKIMIN ELDE EDLMES
3. ALTERNANS, PERYOT, FREKANS
4. AISAL HIZ, DALGA BOYU
5. KUTUP SAYISI LE DEVR SAYISININ FREKANSA ETKS
6. ALTERNATF GERLM VE AKIMIN DEERLER
7. SNSODAL BR DALGANIN VEKTREL GSTERL
8. FAZ ve FAZFARKI
Topak
Topak
Topak
Volt
Topak
Topak
Topak
Dzgn bir manyetik alan ierisindeki bir iletkenin ularnda indklenen emki
adm adm incelendi. letken indklenen emk sfrdan balayarak 900 de pozitif
maksimuma ykselip 1800 de sfra dmekte sonra ters ynde 2700 de
negatif maksimuma ykselip tekrar 3600 de sfra dmektedir. letkenin
srekli dnmesi ile bu deiik periyodik olarak tekrarlanmaktadr. Bu deiime
gre elde edilen emke alternatif emk denir. retilen alternatif emkin deiim
erisi grafik olarak ekil1.2b de grlmektedir. Bu grafikte as yatay
eksende ve retilen emk dikey eksende gsterilmitir. Emk, asnn sins
ile orantl olarak deitiinden elde edilen bu eri sins erisidir. Dolaysyla,
retilen emk de sinsoidal bir emk dr.
rnek1.1
Manyetik alan ierisinde, sabit hzla dndrlen bir iletkene indklenen
emkin maksimum deeri 24 volttur. Bu iletkenin = 450 iken indklenen
gerilimin ani deeri nedir?
zm 1.1:
Em= 24 volt ani deer forml e = Em. sin
=450 ise
e= 24 x 0,707 = 19 Volt
Topak
E m .Sin E m
=
Sin
R
R
i = I m . sin
ifadesi akmn herhangi bir anndaki genel ifadesini verir. Bu akmda
sinsoidal bir akmdr. ekil1. 4de emk ve akmn dalga ekilleri grlmektedir.
+ Em
+ Im
e= Em.Sinwt
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
- Im
- Em
Topak
Gerilim (+V)
ve Akm (+I)
Pozitif maksimum
Zaman (t)
Gerilim (-V)
ve Akm (-I)
Negatif maksimum
I
R
Topak
I
R
U
+
(t)
Peryot (T)
1. Saykil
2. Saykil
12 t (s)
ekil1.8
zm3.1 ekil1.9 da gsterildii gibi periyodun belirlenmesinde sfrdan
sfra veya (pozitif, negatif) tepe deerinden tepe deerine olan zaman
aralna baklarak bulunur.
10
Topak
Tepeden tepeye
T
t (s)
T
T
Sfrdan sfra
1
1
T=
T
f
Frekansn birimi olan hertzin as katlar mevcut deildir. st katlar ise
kiloherzt, megaherzt ve gigaherzt olarak sralanabilir. Bu dnmler ise;
f =
11
Topak
(t)
(t)
1s
1s
(a)
(b)
ekil1.10
rnek3.2
ekil1.10 da verilen gerilimin frekansn bulunuz.
U
(t)
(t)
1s
1s
(a)
(b)
ekil1.10
zm3.2
nce (a) daki dalga eklinin frekansn bulmak iin bir saniyedeki saykl says
bulunur. Burada 1 saniyede iki saykl olumaktadr. Bu durumda periyot T=1/2
=0.5 s dir.dalgann frekans ise;
1
f =
= 2 Hz
0.5
ekil1.10 (b)deki dalga eklinin frekansn bulmak iin ise bir saniyedeki
saykl says bulunur. Burada 1 saniyede saykl olumaktadr. Bu durumda
periyot T=1/3 =0.3333 s dir.dalgann frekans ise;
1
f =
= 3 Hz
0.3333
rnek3.3
Alternatif gerilimin bir periyodunun olumas iin geen sre 10 ms ise bu
gerilimin frekans nedir?
12
Topak
zm3.3
Alternatif gerilimin periyodu bilindiine gre frekansla periyot arasndaki iliki
formlnden;
T=10 ms = 10.10-3 s f =
1
1
1
=
=
= 100 Hz bulunur
T 10ms 10.10 3 s
r
o r=1
ekil1.11
ekil1.11 de grld gibi, yarap r olan bir ember zerindeki A noktas
hareket ederek tekrar A noktasna geldiinde katettii yol 2r ve tarad ada
360 dir. A noktasnn ember zerinde yar ap kadar bir yol alarak B
noktasna geldiinde, katettii aya 1 radyan denir. A noktas bir devrinde
(2r /r=2) radyanlk bir ay taram olur. Yar ap 1 olan bir ember
zerindeki bir noktann bir devrinde katettii a 2 radyandr. u halde, 360
derece 2 radyana, radyan 180 eder. Asal hz genellikle radyan/saniye ile
ifade edilir. Ve (omega) harfi ile gsterilir. N ve S kutuplar arasnda
dndrlen bir bobinin asal hznn rad/s oluunu kabul edelim. Bobinin
her hangi bir t saniyede katettii a t dir. Bobinde indklenen emkin
herhangi bir anndaki deeri e=Em.sin dr. bobinin herhangi bir t
zamannda katettii a olduuna gre,
=t yazlabilir. Emk
e=Em.sint olur.
Bir sins dalgas (1 periyot) 360 yani 2 radyandr. Frekans (f) olan bir emk,
bir saniyede f tane periyot izer. Emkin asal hz,
13
Topak
3.10 8 3.10 8
=
=
= 6.10 6 metre
f
50
3.10 8
3.10 8
formden f ekersek; f =
= 187 kHz
f
1600
14
Topak
P.N
60
forml ile hesaplanr. Formldeki harflerin anlamlar;
f: Frekans, Herzt
P: ift kutup says (ayn adl kutup says)
N: Dakikadaki devir says, Devir/dakika
Drt kutuplu bir alternatrde rotorun bir devrinde iletken 360 lik bir geometrik
ay katetmi olur. Emk ise (2.360) elektriki derecelik ay kat eder.
f =
rnek3.7
4 kutuplu bir alternatrden, 50 Hz frekans ve 100 Hz frekansl alternatif akm
retilebilmek iin, rotor ka devirle dndrlmelidir?
P.N
60.f
zm3.7:
f =
formden N ekersek; N =
60
P
f = 50 Hz
N=
60.50
= 1500 d/d
2
f=100 N =
60.100
= 3000 d/d
2
rnek3.8:
6 kutuplu bir alternatr 1000 d/d ile dndrlmektedir. retilen emkin maksimum
deeri 200 volttur. (a) Frekans; (b) Asal hz (c) t=0,01 saniyedeki emkin deerini
hesaplaynz?
zm3.8:(a)
f =
P.N 3.1000
=
= 50 Hz
60
60
15
Topak
(c)
derece = (
180 0
180 0
).rad = (
).3,14 = 180 0
(rad)
Kutup Says(2P)
Devir Says (d/d)
2
4
3000 1500
6
1000
8
750
10
650
12
500
16
Topak
180
270
360
90
Gerilim (-V)
ve Akim (-I)
Zaman (t)
Negatif maksimum
-Em,-Um,-Im
U=Um.sinwt
Um
45
180
90 135
-Um
ekil1.13
17
270
360
Zaman (t)
Topak
Um
( cos(t ) ) ) = U m ( cos() ( cos(0)) = U m ((1) (1)) = U m .(2)
0
2.U m
=
= 0,636.U m bulunur
Im
Ior=0,636 Im
0
180
90
270
360
Zaman (t)
ekil1.14
Efektif (Etkin) Deer: Alternatif akmda en ok kullanlan deer, etkin
deerdir. Bu deer; bir direnten geen alternatif akmn, belirli bir zamanda
meydana getirdii s enerjisine eit bir enerjiyi, ayn direnten geen doru
akm ayn zamanda meydana getiriyorsa, doru akmn deerine alternatif
akmn etkin deeri denir. ekil1.15 de alternatif akm ve doru akma
balanan direnler ayn sy verir. Byk harflerle ifade edilir. U, I, E, P gibi
veya Ueff=Urms gibi. Alternatif akmn veya gerilimin l aleti ile llen
deeridir.
18
Topak
Sinyal
Jenaratr
R
U dc
Ueff=Urms
R
U d c = U e ff= U rm s
u 1 + u 2 + ......... + u n
U=
= 0,707 U m
n
Akmn etkin deeri;
2
i + i 2 + ............... + i n
I= 2
= 0,707I m
n
formlleri ile bulunur. Buradan da grld gibi efektif deer tepe deerinin
0,707 katna eittir. Bu bulunan deeri entegralle de bulunabilir.
U eff =
2
U
1
( U m sin t ) 2 d (t ) = m = 0,707 U m
T 0
2
rnek3.9:
ekil1.16 da grlen alternatif gerilimin tepe(Up), tepeden tepeye (Upp), efektif
(Ueff) ve ortalama (Uort) deerlerini bulunuz.
19
Topak
U
5
4
3
2
1
0
-U
ekil1.16
zm3.9: Alternatif dalgann tepe eeri Up=Um=4,5 V olduu grlr. Bu
deer ile dier alternatif gerilim deerleri formllerle bulunur.
U pp = 2 U p = 2.(4,5) = 9V
U eff = U rms = 0,707 U m = 0,707.(4,5) = 3,18V
U ort = U avg = 0,636 U m = 0,636.(4,5) = 2,87 V
bulunur.
20
Topak
(a)
(b)
90
i=Im.Sinwt
180
270
360
Im
- Im
(a)
(b)
90
e= Em.Sinwt
180
270
360
- Em
21
Em
Topak
B,
B
x
90
= t +
180
270
360
ekil1.10
X ekseninden kadar geride olan B vektrnn asal hz ile saat ibresinin
ters ynnde dnmesi ile izecei sins erisi ekil1.11 de grlyor. Sins
erisi t=0 annda (A.Sin) gibi negatif bir deerden balar. Bir zaman sonra
t= olduunda B vektr yatay referans ekseni zerine gelir.
w
b
x
90
180
270
360
wt
ekil1.11
A vektrnn dey bileeni sfr olur. bu anda eri de sfrdr. t annda, B
vektrnn X ekseni ile yapt a (=) olur. Sins erisinin herhangi bir
anndaki deeri,
b=B.Sin(t-)
ile ifade edilir.
22
Topak
A
A
a
180
90
270
360
wt
B
0A
b
A
90
a
180
270
360
wt
A1
0
Faz farki
a= A.sin(t-)
8 FAZ ve FAZFARKI
Alternatif akm ve emkleri gsteren vektr veya erilerin balang eksenine
(x ekseni veya referans ekseni) gre bulunduklar duruma faz denir. eit
faz vardr. Bunlar sfr faz, ileri faz ve geri fazlardr.
23
Topak
Sfr faz: Eer sinsoidal bir eri t=0 annda sfr zerinden balayarak pozitif
ynde artyorsa, bu eriye sfr faz erisi denir. Eer asal hz ile saat
ibresinin ters ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt
a sfr ise bu vektre sfr faz vektr denir. ekil1.7 de sfr fazl bir alternatif
gerilim erisi grlmektedir.
leri faz: ekil1.10 daki B vektr ileri faz vektr ve erisi de ileri faz erisidir.
Geri faz: ekil1.11 deki B vektr geri faz vektr ve eride geri fazl eridir.
nk, t=0 annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. nk, t=0
annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. Belirli bir zaman geciktikten
sonra, B vektr referans ekseni zerine gelir ve bu anda da eri sfr
deerindedir.
Faz Fark: Vektrlerin ve erilerin aralarnda bulunan a veya zaman farkna
faz fark denir. Ksaca eriler arasndaki zaman farkdr. Alternatif akm
sinsoidal bir eri olduundan vektrel toplan ve vektrel olarak kartlmas
gerekir. nk alternatif akmn veya gerilimin zamana gre deimektedir.
lerleyen konularda faz ve faz fark oluturan durumlar meydana gelecektir.
Bundan dolaydr ki konunun anlalmas iin bu konu zerinde biraz fazla
durulmutur. Fakat daha da detaya girilmemi bu detaylar dier mesleklerin
ana konulardr.
rnek3.10
ekil1.14 de A, B ve C alternatif gerilim erileri izilidir. Alternatif gerilimlerin
fonksiyonlarn, faz durumlarn ve yazarak 90 deki gerilim deerini bulunuz.
U (volt)
10
8
5
- 20
C
B
0
45
90
180
270
360
wt
ekil1.15
24
Topak
zm3.10:
Alternatif gerilimin erilerinin faz durumuna bakldnda A ile gsterilen
alternatif gerilim 0 fazl, B ile gsterilen alternatif gerilim 20 ileri fazl, C ile
gsterilen alternatif gerilim ise 45 geri fazldr. Bu dorultuda alternatif gerilim
denklemleri aadaki gibi olur.
u A = U m .Sin veya
u B = U m .Sin( + B )
u A = U m .Sin = 10 sin 90 o = 10 V
veya
25
BLM 2
ALTERNATF AKIM DEVRELER
DEVRE ELEMANLARI
Alternatif akm devrelerinde akmn geiine kar eit diren gsterilir.
Devre elemanlar dediimiz bu direnler; R omik diren, L endktansn
endktif direnci ve C kapasitansn kapasitif direncinden ibarettir. Bu elemanlar
devrelerde tek olarak kullanlabildii gibi hepsinin bir arada kullanld
devreler de mevcuttur. Bu elemanlarn alternatif gerilimdeki davranlar
incelenecektir.
TEMEL DEVRELER
Alternatif akmda eit devre vardr. Banlar; direnli devreler(omik devre),
bobinli devre(endktif devre) ve kondansatrl devre (kapasitif devre) dir.
Temel devrelere uygulanan U gerilimi ve devrenin I akm etkin deerlerdir. I
devre akm, uygulanan gerilime ve devre elemannn direncine bal olarak
deiir. Devre elemanlar D.C de olduu gibi alternatif akmda da seri, paralel
ve seri-paralel (kark) balanrlar. Devre elemanlarnn ideal olmas; R omik
direncinde endktif diren etkisinin bulunmamas, L ve C elemanlarnda omik
diren etkisinin ve g kaybnn olmamas demektir.
1 OMK DEVRE
1.1ALTERNATF AKIMDA DREN
Alternatif akm devrelerinde, endktif ve kapasitif etkisi bulunmayan saf
dirence omik diren denir. R harfi ile gsterilerek birimi ohm() dur. Diren
olarak eitli deerlerde ve glerde elemanlar olduu gibi elektrikli stclar,
zgara ve t gibi elektrikli ev aletleri de mevcuttur. Saf omik direnli btn
amalarn, eit gerilimli doru akm ve alternatif akm devrelerinde
kaynaklardan ektikleri akmlar da birbirine eittir. Yksek frekansl A.A
devrelerinde kullanlan byk kesitli bir iletkenin direnci, D.A daki direncinden
biraz daha byktr. A. A. Daki iletkenin etkin kesiti biraz daha kk olur. A
A da direncin bymesi, iletken kendi iinde alternatif akm deimeleri
dolays ile doan emkden ileri gelir. Bu emkler akm iletkenin d yzeyine
doru iterler. Buna deri olay denir. 50 Hz frekansl A.A devrelerinde bu olay o
kadar deildir.
26
Topak
R
U
UR
27
U
Im = m
R
U=
Um
2
U m = 2 .U
Topak
I=
Um
U
= R = m =
2
2
2.R
Im
2 .U
2.R
U
R
olur. Bu deeri ampermetre ile llerek bulunabilir. A.A devresinde saf bir
omik diren, D.A devresinde de ayn etkiyi gsterir. Bu nedenle doru akmda
kullanlan kanunlar aynen alternatif akm devrelerinde de uygulanr.
U,I
U=Um.Sinwt
Um
i=Im.Sinwt
Im
90
180
360
(wt)
U
I
ekil2.2
ekil2.2 de omik diren ularna uygulanan gerilimin ve diren zerinden
geen akmn dalga ekli ve vektr diyagram grlmektedir.Alternatif bir
gerilim bir diren ularna uygulandnda direncin ularndaki gerilim
dorultusundan diren zerinden geen akm artmakta, diren ularndaki
gerilim deeri azaldka bunun paralelinde akmda azalmaktadr. Bu durum
ekil2.2 de grld gibi gerilimin maksimum olduu yerde akmda
maksimum, gerilimin sfr olduu yerde akmda sfr olmaktadr. Bu nedenle
akmla gerilim ayn fazdadr. Diren eleman akmla gerilim arasnda bir faz
fark oluturmamaktadr. Vektr gsteriminde I akmn etkin deeri, U ise
gerilimin etkin deerini gstermektedir.
rnek2.1
ekil2.3 deki devrede, alternatif akm kaynandan ekilen akm bularak bu
akmn direnler zerindeki gerilim dmlerini hesaplaynz.
U
110 V
R1
1 kohm
R2
560 ohm
ekil2.3
28
Topak
zm2.1
Direnler bir birleri ile seri balandklarndan bu direnlerin edeeri(toplam
diren);
RT = R1 + R2 = 1k + 560 = 1.56k
I=
U
110V
=
= 70.5mA
RT 1.56k
29
Topak
R2
R1
R3
U
24 V
R2
R1
10 A
R3
3A
R3
(a)
(b)
ekil2.5
zm2.2
Kirofun gerilimler kanunu uygulanarak kaynak geriliminin elemanlar zerinde
dtnden ;
U = U 1 + U 2 + U 3 den
U 3 = U U 1 U 2 = 24 V - 12 V - 8 V = 4 V
30
Topak
180
270
360
(wt)
i=Im.Sinwt
U=Um.Sinwt
G erisi
G erisi incelendiinde u sonular elde edilir. G erisi her zaman
pozitiftir. kici yarm periyotta, gerilim ve akm negatiftir. Negatif gerilim ile
negatif akmn arpm olan g de pozitiftir. Bu, direncin her iki alternansta
ebekeden g ektiini gsterir. Dirente harcanan g, direnten geen
akmn ynne bal deildir.
31
Topak
2 KAPASTF DEVRE
2.1KONDANSATRN YAPISI VE ETLER
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik (elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo
etme zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede
hareket ederek bir yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme
zelliklerinden yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri
olan kondansatr imal edilmitir.
Kapasite
Kondansatrn yk depo edebilme yeteneine kapasite ad verilir. Her
kondansatr istenildii kadar yk depo edemez. Bunu etkileyen faktrler bu
konu ad altn ilerleyen zamanda daha kapsaml incelenecek, yk depo
edebilmesi iin bu ulara mutlaka bir potansiyel (gerilim) uygulanmas gerekir.
32
Topak
(b)
33
Topak
34
Topak
rnek2.3
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini F deerine dntrnz.
(a) 0,00001F
(b) 0,005F
(c) 1000pF
(d) 200pF
zm2.3
(a) 0,00001F x 106 = 10F
rnek2.4
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini pF deerine dntrnz.
(a) 0,1.10-8F (b) 0,000025F
(c) 0,01F
(d) 0,005F
zm2.4
(a) 0,1.10-8F x 1012=1000pF
(c) 0,01F x 106=10000pF
35
Topak
36
Topak
(b)
Q 50 C 50 . 10 6 C
=
=
= 5 . 10 6 F = 5 F
U
10 V
10 V
Q = C.U = (2 C).(100V) = 200 C
(c)
U =
(a )
C=
Q
2C
2 . 10 6 C
=
=
= 20 kV
C 100 pF 100 . 10 12 F
37
Topak
38
Topak
Q
Q Q
=
+
C T C1 C 2
eitliin her iki taraf Q ye blnerek;
1
1
1
=
+
C T C1 C 2
1
CT =
1
1
)+( )
C2
C1
elde edilir. Bu forml genellersek n tane kondansatrn seri baland
durumun formln yazalm.
(
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............ +
Cn
C T C1 C 2 C 3
1
CT =
1
1
1
1
+
+
+ ............ +
C1 C 2 C 3
Cn
39
Topak
rnek2.5
ekil2.10 da grld gibi tane deiik kondansatrler bir birleri ile seri
balanm. Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.
ekil2.10
zm2.5
Seri balama formlnde deerler yerine konularak bulunur.
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
CT C1 C 2 C 3 10F 5F 8F
CT =
1
1
F = 2,35F
=
1
1
1
0,425
)
)+(
)+(
(
8F
5 F
10 F
CT
)U
Cx
40
gerilimi
bulacaksanz
Topak
rnek2.6
ekil2.11 deki devrede kondansatr seri balanm ularna 25V gerilim
uygulanmtr. Bu kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
ekil2.11
zm2.6
Kondansatrler seri balandklar iin seri devrede akmlar eit olacandan
kirofun gerilimler kanunundan yararlanabilirsiniz.
1
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
CT = F = 0,0588F
CT C1 C 2 C 3 0,1F 0,5F 0,2F
17
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim
deerleri;
U1 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 14,7V
C1
0,1F
U2 = (
CT
0,0588F
).25V = 2,94V
)U = (
C2
0,5F
CT
0,0588F
).25V = 7,35V
)U = (
C3
0,2F
Bulunur.
U3 = (
41
Topak
Q T = Q1 + Q 2
C T .U = C1 .U + C 2 .U
C T = C1 + C 2
elde edilir.
C T = C1 + C 2 + C 3 + ........... + C n
olur. n tane kondansatr paralel balant genel forml ortaya kar.
rnek2.7
ekil2.14deki devrede elemanlarn deerleri verilmi, bu elemanlar paralel
balanmtr. Bu devrenin edeer kapasitesini ve kondansatrlerin yklerini,
toplam yk bulunuz.
42
Topak
ekil2.14 rnek
zm2.7:
devredeki
kondansatrlerin
43
ularndaki
gerilim
(a)
Topak
(b)
ekil2.15 (c)
zm2.8:
ekil2.15(a)daki devreyi C2//C3 olduundan bu paralelliin edeeri formlde
deerler yerine yazlarak;
C 2 + C 3 = 10 F + 8F = 18F
bu deer C1 kondansatrne seri haline geldi. Seri balama formlnde
deerler yerine yazlrsa ekil(b) grlen edeer kapasite bulunur.
CT =
(12F ).(18F )
= 7,2F
12F + 18F
44
Topak
U1 =
Q1 36C
=
= 3V
C1 12F
36C
= 2V
18F
bulunur. C2, C3 paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn
ularnda grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C2, C3
kondansatrlerin depolad yk miktarlar ise;
Q2 = C 2 .U 2 = (10F ).(2V ) = 20C
Q3 = C 3 .U 3 = (8F ).(2V ) = 16C
bulunur. Bu rnekte kondansatrlerin ularndaki gerilim ve ykleri ayr ayr
bulunmutur.
Kondansatrn
Gsterilmesi
arj
ve
Dearjn
Ampermetre
ve
Voltmetre
ile
45
Topak
ekil2.16(c)Kondansatrn
gsterdii deer
dearjnda
ampermetrenin
ve
voltmetrenin
46
Topak
= RC = (1.10 6 ).(5.10 6 ) = 5s
Kondansatrn diren ile bir gerilim kaynana balanarak arj olayn grdk.
Her kondansatr ayn zamanda arj olamaz bunun zerinden geen akm ve
kondansatrn kapasitesine bal olarak deiecektir. Zaman sabitesi
yukarda forml elde edilmiti. Bu duruma gre t=0 annda kondansatrn
zerinden geen akm max. Daha sonra kondansatr arj olduka bu sfra
inecektir. Aadaki forml bir kondansatrn zerinden geen akmn
formln verir.
i( t ) =
U t / RC
e
R
ekil2.17
ekil2.17deki devrede anahtar kapatld anda kondansatr zerinden geen
akmn deiim erisini t=0 anndan t= anna kadarki durumunu zamana bu
aralklarda deerler vererek grafiksel gsterirsek aadaki grafik kondansatr
zerinden geen akm gsterir.
47
Topak
ekil2.18
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler
bularak akm grafiinin doruluunu grebilirsiniz.
U t / RC
e
t = 0 iin akm
R
U
U
U
U
i(0) = .e 0 / RC = .e 0 = .1 =
R
R
R
R
i( t ) =
deerler
ekil2.19
zm2.10
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin
zaman sabitesi bulunur.
48
Topak
2.7
DRENCN
ZERNDEK
ULARINDAK GERLM
VE
KONDANSATR
U R (t ) = R.i (t )
U t / RC
.e
)
R
U R (t ) = U .e t / RC Volt bulunur.
U R (t ) = R.(
49
Topak
U = U R (t ) + U C (t )
U C (t ) ekilirse;
U C (t ) = U U R (t ) = U (U .e t / RC ) = U (1 e t / RC ) Volt
kondansatr ularndaki gerilim forml bulunur.
ekil2.20
zm2.11
Devredeki verilerle kondansatr ularnda 50s sonra gerilim deeri formlde
deerler yerine yazlarak kondansatrn ularndaki gerilim deeri bulunabilir.
50
Topak
ekil2.21(a)
zm2.12
ekil2.21deki devrede anahtar kapatld anda C1 kondansatrnn
zerinden akm akacandan R1 direncinden akm gemediinden diren
ularnda gerilim 0V tur. C2 eleman R2 direncine seri balandndan akmlar
eit olacaktr. Ksaca kondansatrler ful olana kadar ksa devre eklini alacak
devrede hi diren gstermeyecektir. Bu duruma gre kaynaktan ekilen
akm(ekil(b)deki devreye gre;
RT = R2 // R3 = 30 // 30 = 15
IT =
60V
= 4A
15
51
Topak
60V
= 1,5 A
40
Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen
akm dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii
unutulmamas gerekir.
IT =
(b)
(c)
Kondansatr ularndaki gerilim deerleri bu geen akmlara gre;
52
Topak
I1
120V
80 ohm
IC
50 mikro F
ekil2.22
zm2.13
(a) S anahtar kapatld anda (t=0) kondansatr bo olduu iin 80 ohmluk
direnci ksa devre edeceinden I1 = 0 olur. t= 0 da Uc=0
120
= 3 A olur.
40
(b) Anahtar kondansatr arj oluncaya kadar uzun bir zaman kapal kaldna
gre, kondansatrden geen arj akm sfr olur. Ic = 0 Bu durum
kondansatr devreden karlsa devrede hibir deiiklik olmaz. Bu durumda
devre, 80 ohmluk diren ile 40 ohmluk direnten ibaret seri bir devre
durumundadr.
Kondansatrden geen akm I c =
I1 =
120
= 1A
80 + 40
U c = 1 80 = 80 V
53
Topak
e=U m .S inw t
Um
A
A
90
180
360
e=Em.Sinwt
(w t)
(a)
(b)
ekil2.23
Tam sfr annda anahtar kapattmz kabul edelim. Emk sfrdan balayarak
pozitif maksimum deerine doru ykselecektir. Kondansatr bo olduu iin
Uc= 0 dr. Emkin pozitif yarm periyodunda, A ucu (+) pozitif ve B ucu da (-)
negatif olsun. ekil2.24 (a) da grld gibi bir elektron akm (-B) ucundan
(+A) ucuna doru akacaktr. Kondansatrn levhalarnda gsterildii gibi
ykler (arjlar) toplanr. Kondansatrn levhalar arasnda arjla doru orantl
olarak deien potansiyel fark meydana gelir. Devreden geen arj akm sfr
annda maksimum deerinde olur. nk bu anda, kondansatrn ularndaki
gerilim sfrdr.
e
Em
A+
e=Em.Sinwt
B
e = E m .S in w t
++
Uc
90
180
360
(w t)
I arj
(a)
(b)
54
Topak
e=Em.Sinwt
Em
S
A+
I dearj
e=Em.Sinwt
+ +
90
180
360
(wt)
Uc
I dearj
- Im
(a)
(b)
55
Topak
e
Em
I arj
e=Em.Sinwt
90
270
360
(wt)
C + +
e=Em.Sinwt
B+
180
I arj
- Im
(a)
(b)
ekil2.26
de arj akm maksimumdur. 3/2 annda kondansatr dolduu iin Uc = Em olur. Kondansatrn arj akm da sfra der, 3/2 anndan sonra,
ebeke emki (-Em) deerinden azalmaya balar. Bu durumda kondansatrn
ularndaki potansiyel fark ebeke emkinden byk olaca iin, kondansatr
ebeke zerinden dearj olmaya balar. ekil2.27 (a) da kondansatrn
negatif levhasndan pozitife doru dearj elektron ak grlyor. ebeke
gerilimi 2 annda sfr olduu an, kondansatrn dearj akm maksimum
deerine ular.
e
Em
S
A
I dearj
e=Em.Sinwt
B+
e=Em.Sinwt
90
180
270
360
(wt)
C + + Uc
I dearj
- Im
(a)
(b)
ekil2.27
ekil2.27 (b) de dearj akmnn 3/2 ile 2 arasndaki erisi
grlyor.kondansatre uygulanan emkin bir periyotluk deiiminde
kondansatrn arj ve derj akmlar devreden geen akm meydana
getirirler. Baka bir deyile, devreden geen alternatif akm kondansatrn
dielektriinden geen akm deil, kondansatrn arj ve dearj akmdr. Bu
akma genellikle, kondansatrden geen alternatif akm denir.
ekil2.24, 25, 26 ve 27 de para para gsterilen devre akmn uygulanan
emkle birlikte yeniden izelim. ekil2.28 da grld gibi, kondansatrden
geen akmn deiim erisi incelendiinde; sinzoidal bir akm oldu, yalnz
uygulanan emk 90 ileride bulunduu grlr.
56
Topak
e
Em
e=Em.Sinwt
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
(wt)
90
- Im
e=Em.Sinwt
e=Em.Sinwt
Em
90
180
270
360
(wt)
90
180
270
360
(wt)
T/4
- Im
Uc=Em.Sin(wt-180)
ekil2.30 Kondansatre
Sinzoidal emk
57
Topak
I or =
1
dir. Yukardaki ifadede T
f
4.C.E m
= 4. f .C.E m
1
f
kondansatr zerinden geen ortalama akm bulunur. Akmn maksimum
deeri,
I or =
Im =
.I or olduuna gre
.I or = 4. f .C.E m .
den I m = 2. . f .C.E m
bulunur.
Kondansatrn zerinden geen alternatif
I
I ef = m dir.
2
Kondansatrden geen akmn etkin deeri;
Im
= 2f .C.
Em
akmn
etkin(rms)
deeri,
dzenlenirse,
I ef = 2f .C.E ef bulunur. Alternatif akmn ve
2
2
gerilimin efektif deerlerinin yanna indis kullanlmaz. Eer Ief=I, Eef=E olarak
yerlerine formlde konulursa frekans cinsinden kondansatr zerinden geen
akm forml ortaya kar.
58
Topak
I = 2f .C.E
Biliniyor ki asal hz = 2f dir. Bu deer kondansatr zerinden geen
akm formlnde yerine konulursa asal hz cinsinden akm forml aadaki
gibi olur.
I = .C.E
rnek2.14
100 flk bir kondansatre etkin deeri 100 Volt olan ve frekans 50 Hzlik bir
alternatif gerilime balandnda bu kondansatr zerinden geen akm
bulunuz.
zm2.14
Alternatif akmn
faydalanlarak;
kondansatr
zerinden
geen
akm
formlnden
I
= 2f .C
E
ve
E
1
=
I 2f .C
59
Topak
Doru akm devresinde gerilim, akm ve diren arasndaki ilikileri veren ohm
kanununun benzer ekilde, kapasitif devrede E, I ve Xc arasndaki ilikiler iin
kullanlabilir. Kapasitif devrede ohm kanunu;
I=
E
xc
Xc =
E
I
E = I .X c
1
2f .C
incelendiinde u
hususlar grlr
.
(a) Kapasitif reaktans, frekansla ters orantl olarak deiir.
(b) Kapasitif reaktans, kondansatrn kapasitesi ile ters orantldr.
rnek2.15
Kapasitesi 50 F olan bir kondansatrn;
a) 50 Hz deki
b) 1000 Hz deki
c) Sonsuz frekansdaki
d) Doru Akmdaki kapasitif reaktanslarn hesaplaynz.
zm2.15:
a) X c =
10 6
10 6
=
= 63,66
2f .C 2 .50.50
b) X c =
10 6
10 6
=
= 3,18
2f .C 2 .1000.50
10 6
10 6
c) X c =
=
= 0
2f .C 2 ..50
d) X c =
10 6
10 6
=
= (D.A da reaktans sonsuzdur.)
2f .C 2 .0.50
60
Topak
rnek2.16
ekil2.31 da verilen alternatif akm devresinde kondansatrn kapasitif
reaktansn ve kaynaktan ektii akm hesaplaynz.
U= 5 V
0,005 mikro F
f=10 kHz
ekil2.31
Cevap 2.17
Kapasitif reaktans;
Xc =
1
10 6
=
= 3,18 k
2f .C 2 .(10000 Hz ).50
U = I .X c
dan
I=
U
5V
=
= 1,57 mA
X c 3,18 k
Kapasitif Devrede G
nceki konulardan biliniyor ki kapasitif devrede akmla gerilim arasnda 90
faz fark olumakta ve akm gerilimden 90 ileri fazdadr. Herhangi bir andaki
kondansatrn harcad g, o anda akm ile emkin arpmna eittir. p = i.e
P
I
e
P = e .i
90
e = E m .S in w t
i= 0
p = e . i= 0
e=0
p = e . i= 0
i= Im .c o s w t
61
Topak
ve
i= Im.Cos wt
Em I m
.
.Sin 2t
2 2
Em
2
=E
Im
2
=I
p = E.I.Sin2t
E: Uygulanan emkin etkin deeri, Volt
I: Geen akmn etkin deeri, amper
p: Herhangi bir andaki g (ani g), Vatt
Ani g forml incelendiinde, gcnde sinzoidal olarak deitii yalnz
frekansnn, gerilim veya akm frekansnn, iki kat olduu grlr.
ekil2.32 deki g erisinin, emkin yarm periyodunda tam bir periyotluk
deimeye urad yani 1 periyot izdii grlr. Yatay zaman ekseninin
stndeki g erisi pozitif, alt ksmndaki de negatif gc gsterir. G pozitif
iken, kondansatr ebekeden g ekerek levhalarnda enerji depo eder. G
negatif iken, kondansatr levhalarnda depo ettii enerjiyi ebekeye (kaynaa)
geri verir.
G erisinin altnda kalan alan depo edilen enerjiyi veya dearjda geri verilen
enerjiyi gsterir. ekil2.31 de grld gibi, arjda depo edilen enerji,
dearjda geri verilen enerjiye eittir. Bu durumda ortalama g sfr olur.
62
Topak
G erisi de akmn iki kat frekansa sahip bir sins erisidir. Bir sins
erisinin bir periyottaki ortalama deeri sfrdr. u halde kapasitif bir devrede
ortalama g sfrdr.
Kapasitif devrede, 90 faz farkl akm ile gerilimin arpmna reaktif g denir.
Reaktif g Q harfi ile ifade edilir. Birimi ise VAr tir.
Q=E.I VAr
Gerilim ve Kapasitif reaktans belli ise
U c2
Q=
Xc
U= 2 V
0,001 mikro F
f=2 kHz
ekil2.33
zm2.18
Kondansatr ularndaki gerilim belli,
kondansatrn harcad g bulunur.
Xc =
Q=
kapasitif
1
1
=
= 7.96k
3
2f .C 2 (2.10 Hz ).(0.01.10 6 F )
U c2
(2V ) 2
=
= 503.10 6 VAr = 503VAr
X c 7.96k
63
reaktans
bulunarak
Topak
3.ENDKTF DEVRE
ALTERNATF AKIMDA BOBN
ekil2.34(a) da grld gibi saf bir zindkleme bobinin sinzoidal alternatif
bir gerilim uygulandnda ekil2.34(b) deki gibi bobinden sinzoidal bir akm
geer. Bu akmn meydana getirecei manyetik aks da sinzoidal olarak
deiir ve akmla ayn fazdadr.
Bobinden geen akmn meydana getirecei sinzoidal manyetik ak, bobinin
kendi sarmlarn sard iin, bobinde zindkleme emk meydana getirir.
L
m . s in w t
i= I m .s in w t
0
90
180
270
360
wt
(a)
T/4
90
180 270
(b)
360
T /4
90
180
eZ
eZ
i=Im.sinwt
i= Im .sinw t
(b)
270
360
(d)
64
Topak
ez = L
di
dt
veya
e z = -N
d
dt
di
d
(+)ve
(+) olduu iin formllerden zt
dt
dt
emkinin e z negatif (-) olaca anlalr.
0 - 90 aras T/4 periyotta,
65
Topak
T /4
90
180
270
360
T/4
90
180
eZ
eZ
i= I m . s i n w t
i=Im .sinwt
(e)
270
360
(f)
ekil2.34
eZ
0
90
180
270
360
i= Im .s in w t
66
Topak
eZ
90
180
270
360
90
90
EX
ekil2.36
Alternatif Akmda zindkleme EMKin Hesaplanmas
Bir zindkleme bobininden geen sinzoidal akmn meydana getirdii
sinzoidal manyetik ak bobin iletkenlerini sard iin bobinde, kendisinden
(akdan veya akmdan) 90 geride zindkleme emkini indklediini biliyoruz.
ekil2.37 de, self bobinden geen sinzoidal akmn ve aknn deiim
erileri grlyor.
m . s in w t
i= I m .s in w t
0
90
180
270
360
wt
ekil2.37
N .
I
formlleri
ile
= L.
t
t
bulunur. ekil 2.37de, 0 ile 90 arasnda akmn deiimi I = ( I m 0) = I m dr.
zindkleme emkin ortalama deeri,
E or =
67
Topak
0 ile 90 arasnda geen zaman t = T/4 yami periyodun drtte bir zamandr. I
ve t deerleri yukardaki formlde yerine konulursa;
E or = L
I
I
I
= L m = 4L m
t
T
T 4
Im
= 4 fLI m
1 f
bulunur. Gerilimin ve akmn efektif deer cinsinden formlde yerlerine
konulduunda forml aadaki ekilde dzenlenmi olur.
E ef = 2 . f .L.I ef = .LI
rnek2.19
Endktans L=4 henri olan bir bobinde 50 Hz frekansl 2 amperlik bir AA
getiinde, bobinde indklenen zindkleme emkini bulunuz.
zm2.19:
U = 2. . f .L.I
U = .L.I
68
Topak
U
= 2f = .L
I
Bobine uygulanan gerilimin bobinden geen akma oran bize bobinin elektrik
akmna kar gsterdii zorluu (direnci) verir. zindkleme bobinin iinden
geen akma kar gsterdii zorlua endktif reaktans denir. Endktif
reaktans X L harfi ile gsterilir. Birimi ohmdur.
X L = .L
veya
X L = 2. . f .L
X c = 2. . f .L = 2. .25.4 = 628
X c = 2. . f .L = 2. .50.4 = 1256
X c = 2. . f .L = 2. .100.4 = 2512
69
L1
Topak
L2
L3
L4
L T = L1 + L 2 + L 3 + ................ + L n
rnek2.21
ekil2.39 zerinde verilen bobin deerlerine gre
endktansn ve 50 Hz deki endktif reaktansn bulunuz.
A
L1
L2
L3
L4
10 mikro H
30 mikro H
5 mikro H
4 mikro H
bobinlerin
toplam
ekil2.39
zm2.21:
LT = L1 + L2 + L3 + L4 = 10H + 30H + 5H + 4H = 49H = 49.10 6 H
X L = .LT = 2fLT = 2.50.( 49.10 6 ) = 0.0153
70
Topak
LT
L1
L2
L3
Ln
LT =
(
1
1
1
1
) + ( ) + ( ) + ............... + ( )
L1
L2
L3
Ln
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda
pratiklik asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
LT =
L1 .L 2
L1 + L 2
rnek2.22
Aada ekil2.41 zerinde deerleri verilen bobinler paralel balandklarna
gre edeer endktans ve 100 Hz deki endktif reaktansn bulunuz.
A
LT
L1
10 mH
L2
5 mH
ekil2.41
71
L3
2 mH
Topak
zm2.22:
LT =
1
1
1
=
=
= 1,25mH
1
1
1
1
1
1
0 ,8mH
( )+(
)+( ) (
)+(
)+(
)
L1
L2
L3
10mH
5mH
2mH
U
U
XL =
U = I.X L
XL
I
Burada DC de deien sadece diren yerine endktif reaktans (Xc)
gelmektedir.
I=
rnek2.23
ekil2.42 de grlen devrede bobinin kaynaktan ektii akm hesaplaynz.
L=100 mH
f=10 kHz
5V
ekil2.42
zm2.23
Birim dnmlerini yaparak zme balanmas gerekir.
10 kHz=10.103 Hz ve 100 mH=100.10-3 H
72
Ohm kanunundan,
I ef =
Topak
U
5V
=
= 796A
X L 6283
rnek2.24
ekil2.43 de grlen devrede bobinler seri balanmtr. Bu elemanlarn
ularna 20 V, 50 kHzlik gerilim uygulandna gre; toplam endktans,
devrenin endktif reaktansn, kaynaktan ekilen akm ve bobin ularndaki
gerilim dmlerini bulunuz.
L1=100 mH
L2 =200 mH
U1
U2
f=50 kHz
20 V
ekil2.43
zm2.24:
Toplam endktans;
LT = L1 + L2 = ( 100.10 3 H ) + ( 200.10 3 H ) = 300.10 3 H = 300mH
Toplam endktif reaktans;
X LT = X L1 + X L 2 = 2f .LT = 2.( 50.103 Hz ).( 300.10 3 H ) = 94247 = 94.24k
Kaynaktan ekilen akm, Ohm kanunundan faydalanlarak bulunur.
U
20V
I=
=
= 2.1210 4 A = 0.212mA
X LT 94247
Bobin ularndaki gerilim dmleri;
U 1 = I .X L1 = I .( 2fL1 ) = ( 2 ,12.10 4 A ).( 2.50.10 3 Hz .100.10 3 H ) = 6 ,66V
U 2 = I .X L 2 = I .( 2fL1 ) = ( 2 ,12.10 4 A ).( 2.50.10 3 Hz .200.10 3 H ) = 13,33V
73
Topak
Endktif Devrede G
Saf bir zindkleme bobininden geen akmn, uygulanan emkten 90 geride
olduu biliyoruz. Herhangi bir andaki g o andaki akm ile emkin arpmna
eittir. p= e.i ekil2.44 de grld gibi, deiik anlardaki akm ve gerilim
eerlerini arparak bulunan ani gleri iaretlemek sureti ile gcn deiim
erisi izilebilir.
p
i
u
Pm
Em
Im
i
wt
P=i.u
p = E .I .Sin 2t
ekil2.44 deki g erisi ve ani g ortalama forml incelendiinde gcnde
sinzoidal olarak deitii, yalnz frekansnn emk veya akm frekansnn iki
kat olduu grlr. G, emkin yarm periyodunda tam bir periyotluk
deimeye urar veya bir periyot izer. Yatay zaman ekseninin stndeki g
erisi pozitif, alt ksmndaki eride negatif gc gsterir. G pozitif iken
zindkleme bobini ebekeden g ekerek manyetik alan eklinde depo
eder. G negatif iken bobin manyetik alan eklinde depo ettii enerjiyi ve
negatif g erisi altnda kalan da ebekeye geri verilen enerjiyi gsterir. Bu iki
alan birbirine eit olduu iin enerjiler de eittir. Bu durumda ortalama g
sfrdr. Bobinde aktif g(P) ile isimlendirilen g sfrdr. Bobinde harcanan
g reaktif gtr. Bu g Q harfi ile ifade edilir ve birimi VAr dir.
Q = U .I
Q=
U2
XL
Q = I 2 .X L
74
Topak
rnek2.25
Efektif deeri 10V, frekans 1 kHz olan alternatif akm ularna 10 mH bobin
balanyor. Bu elemann harcad gc bulunuz.
zm2.25:
X L = 2f .L = 2.( 1.10 3 Hz ).( 10.10 3 H ) = 62,8
I=
U
10V
=
= 159mA
X L 62 ,8
rnek2.26
ekil2.45 de grlen devrede 50 mH bobinin harcad gc bulunuz.
L1=50 mH
U= 10 V
f=2.5 kHz
L2=
20 mH
L3
=40 mH
ekil2.45
zm2.26
gcn bulunabilmesi iin bu eleman zerinden geen akmn bulunmas
gerekir. Bu akmda kaynaktan ekilen akma eit olduu iin devrenin edeer
endktif reaktans bulunarak zme ulalabilir.
75
X LT = X L1 +
I=
X L 2 .X L 3
314.628
= 785 +
= 994
X L 2 + X L3
314 + 628
U
10V
=
= 0,01A
X LT 994
76
Topak
BLM 3
ALTERNATF AKIMDA SER DEVRELER
3.1 R-L (DREN - BOBN) SER BALANMASI
3.2 R-C (DREN - KONDANSATRN) SER BALANMASI
3.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
3.4 R-L-C SER DEVRESNDE G
77
Topak
Topak
79
Topak
UL
UL
90
UR
I
UR
UL
U
.
.
Gerilim geni
UR
UL
,
U
cos =
UR
U
tan =
UL
UR
80
= tan -1 (
UL
)
UR
Topak
U L = I .X L
U = (I.R) 2 + ( I .X L ) 2 = I R 2 + X L2
U
= R 2 + X L2
I
Ohm kanunu hatrlanrsa gerilimin akma oran bize, ohm olarak devrenin
geen akma kar gsterdii zorluu verir. Omik diren ve endktif reaktansn
akmn akna gsterdii zorlua empedans denir. Empedans Z harfi ile ifade
edilir ve birimi ohmdur.
U
= R 2 + X L2 = Z
I
X
X
tan = L den akmla gerilim arasndali faz as = tan -1 ( L ) dir.
R
R
ekil3.4 de empedans geninin karlmas grlmektedir.
UL
Gerilim geni
UL/I
XL
U/I
UR
UR/I
.
R
Empedans
geni
Z 2 = R 2 + X L2 ,
Z = R 2 + X L2
I=
U
Z
veya
I=
Topak
U
R 2 + X L2
rnek3.1
ekil3.5 deki seri bal elemanlar zerinden 200 A gemektedir. Bu akm
veren devre gerilimini ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
R
10 k ohm
100 mH
U, 10 kHz
ekil3.5
zm3.1:
X L = 2f .L = 2( 10kHz ).( 100mH ) = 6,28k
Z = R 2 + X L2 = ( 10k ) 2 + ( 6,28k ) 2 = 11,8k
U = I .Z = ( 200A ).( 11,8k ) = 2 ,36V
X
6,28k
= tan 1 ( L ) = tan 1 (
) = tan 1 ( 0,628 ) = 31,1o
R
10k
ekil3.6
82
Topak
Akmn aktif bileeni Ia ve reaktif bileeni ise Iq dir. R-L seri devresinde akmn
aktif bileeni I a = I .cos ve reaktif bileeni ise I q = I . sin dir. G akmla
gerilimin arpmna eit olduu nceki konularda anlatlmt. Bu duruma gre
diren eleman zerinde harcanan g aktif g ve bobin zerinde harcanan
g ise reaktif g olacaktr. Bu glerin formleri aadaki gibidir.
Aktif g P = U .I .cos
Reaktif g Q = U .I . sin formlleri ile bulunur.
Burada cosye g katsays denir. Aktif g devrenin i yapan gcdr.
Istclarn ve motorlarn aktif gleri belirtilir. Reaktif g, devrede kaynaktan
ekilip sonra kaynaa geri verilen gtr. Bunun iin reaktif g i yapmaz.
Bobin ve kondansatr reaktif g eken elemanlardr. Bunlarn dnda birde
grnr g vardr. Bu gte alternatif akm kaynaklarnn glerinin
belirtilmesinde kullanlr.
rnek3.2
Bir alternatif akm motoru 220 Vluk ebekede alken 3 Alik akm ekmekte
ve g katsays cos=0,8 dir. Buna gre bu motorun aktif ve reaktif gcn
bulunuz.
zm3.2:
83
Topak
UR
U
UC
84
U 2 = U R2 + U C2 den
Topak
U = U R2 + U C2
= tan -1 (
UR
UC
)
UR
XC
UC
U
I
Z = R 2 + X C2
tan =
XC
R
= tan -1
XC
R
85
Topak
rnek3.3:
ekil3.10 da verilen alternatif akm devresinde devrenin empedansn ve faz
asn bulunuz.
XC
R
47 ohm
100 ohm
ekil3.10
zm3.3:
Empedans;
Z = R 2 + X C2 = ( 47 ) 2 + ( 100 ) 2 = 110
Faz as = tan 1 (
XC
100
) = tan 1 (
) = tan 1 ( 2 ) = 67 ,8 o
R
47
rnek3.4
ekil3.11 deki alternatif akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve g
katsaysn bulunuz.
R
2,2 k ohm
0,02 mikro F
U= 10 V
f=1,5 kHz
ekil3.11
zm3.4
XC =
1
1
=
= 5,3k
2fC 2( 1,5kHz )( 0,02F )
86
Topak
U
10V
=
= 1,74mA
Z 5,74k
G katsays cos
X
X
5,3k
tan = C = tan 1 ( C ) = tan 1 (
) = tan 1 ( 2,4 ) = 67 ,45 o
R
R
2,2k
KONDANSATR)
SER
Seri bal R-L-C den meydana gelen ekil3.12 deki devreye alternatif bir
gerilim uygulandnda devreden sinzoidal bir akm elemanlar zerinden
akmaya balar. Bu akm eleman ularndaki gerilim ve kaynak gerilimi ile
ekil3.12de vektr diyagramnda gsterildii gibi bir faz fark meydana getirir.
Devredeki bobinin endktif reaktansna veya kondansatrn kapasitif
reaktansna gre devre R-L veya R-C seri devre zellii gsterir.
R
UL
UL - UC
U
I
UR
UC
87
Topak
U = U R2 + ( U L U C ) 2
sin =
vektr diyagramndan;
(U L U C )
U
cos = R
U
U
= tan 1 (
tan =
(U L U C )
UR
(U L U C )
)
UR
Z = R 2 + ( X L X C )2
Kaynaktan ekilen akm I =
tan =
U
Z
XL XC
R
veya I =
88
cos =
R
Z
U
R 2 + ( X L X C )2
Topak
tan =
U L UC
UR
veya
tan =
XL XC
R
cos =
UR
U
veya
cos =
R
Z
rnek3.5
ekil3.13 deki alternatif gerilime seri balanan R, L, C elemanlar ularndaki
gerilim dmlerini ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
R
XL
XC
75 ohm
25 ohm
60 ohm
U 10 V
ekil3.13
89
Topak
zm3.5
nce devrenin empedans bulunarak balanmas gerekir.
Z = R 2 + ( X L X C ) 2 = ( 75 ) 2 + ( 25 60 ) 2 = ( 75 ) 2 + ( 35 ) 2 = 82,8
I=
U
10V
=
= 121mA
Z 82 ,8
U R = I .R = ( 121mA )( 75 ) = 9,08V
U L = I .X L = ( 121mA ).( 25 ) = 3,03V
U C = I .X C = ( 121mA ).( 60 ) = 7 ,26V
= tan -1 (
XL XC
35
) = tan 1 ( ) = 25 o
R
75
tan =
XC XL
R
= tan -1
XC XL
R
90
Topak
P = U .I . cos Watt
Q = U.I.sin VAr
91
BLM 4
ALTERNATF AKIMDA PARALEL DEVRELER
4.1 R-L (DREN - BOBN) SER BALANMASI
4.2 R-C (DREN - KONDANSATRN) SER BALANMASI
4.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
4.4 R-L-C SER DEVRESNDE G
92
Topak
PARALEL DEVRELER
Alternatif akm paralel devrelerinin zelliklerinin zellikleri seri devrenin
zelliklerinden tamamen farkldr. Seri devrelere gre paralel devrelerin
hesaplanmas biraz daha zordur. Paralel devreler bunun iin gerekli
hesaplamalarla devrenin edeeri olan seri devre durumuna getirilir.
Seri devrede kendine zg zellikleri olduu gibi paralel devrenin de kendine zg
zellikleri vardr. Bu zellikler ilerleyen konularda zmlerle yol gsterilecektir.
a) Devre elemanlar hepsi kaynaa paralel bal olduundan kaynan
gerilimi eleman ularnda aynen grlr. Paralel devrede
deimeyen U gerilimi referans vektr olarak alnr.
b) Paralel devrede eleman ularndaki gerilim deimezken kaynaktan
ekilen akmlar elemanlar zerinde eitli kollara blnr. Kaynaktan
ekilen akm, kollar zerinden geen akmlarn vektrel toplamna eittir.
c) Paralel bal kollardaki direnleri terslerinin vektrel toplamna eittir. Devre elemanlar kendi aralarnda da paralel olarak
(R-L), (RC), (R-L-C) ve (L-C) olarak balanabilirler. Bu balantlarn ekil
4.1 de grlmektedir.
I
I
+
U
Topak
I
+
U
IR
IL
R
IR
IL
I=
I R2 + I L2
U
U
U
IL =
I=
R
XL
Z
den bulunabilir. Burada hipotens bantsnda kol akmlar yerine yazlmak
suretiyle devrenin forml karlabilir.
IR =
I 2 = I R2 + I L2
94
Topak
U2 U2 U2
=
= 2
Z 2 R2
XL
U U
U
= =
Z R XL
1
1
1
= 2 = 2
2
Z
R
XL
Z=
1
1
+ 2
2
R
XL
Devrenin akm ile gerilimi arasndaki faz asn ve g katsaysn ekil 4.2
vektr diyagramndaki dik genden hesaplanabilir.
IL
I
U R Z
R
veya tan=
cos= R =
=
IR
XL
I
U Z R
Paralel R-L devresin de akm gerilimden geri kald iin devre geri g
katsayldr.
tan =
Paralel devrede yeni baz tanmlamalar yaparak ekil 4.2 deki vektr
diyagramn tekrar izelim. Biliniyor ki, R, X L ve Z akmn akmasna zorluk
gsteren durumlardr. Bunlarn tersi durum yani 1/R, 1/X L ve 1/Z ise akmn
akmasna kolaylk gsteren durumlardr.
1/R : R direncinin iletkenlii denir. G harfi ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya
siemens dir.
1/X L : X L endktif reaktansn tersine elektrik akmna gsterdii kolayla
sseptans denir. B harfi ile ifade edilir. Endktif sseptans BL, kapasitif
sseptans da B c harfleri ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya siemens dir.
1/Z : Elektrik akmna gstermi olduu kolayla admidans denir. Y harfi ile
ifade edilerek birimi 1/ veya siemens dir.
1
=G
R
1
= BL
XL
1
=Y
Z
95
IR=U/R
IR
IR=1/R
IR
IL=U/XL
I=U/Z
Topak
IL=1/XL
I=1/Z
IL
IL
ekil 4.3a da akmlar geninde her kenar Uya blnerek (b) deki vektr
diyagram ortaya kar. Bu diyagramdan devrenin direnci bulunur.
1
=
Z
(1 / Z )2 = (1 / R )2 + (1 / X L )2
(1 / R )2 + (1 / X L )2
Y = G 2 + BL2
Devrenin akm, gerilimi admidans deeri ile bulunmas gerektii durumda
aadaki formllerden bulunabilir.
I
I
U=
Y=
Y
U
rnek4.1
ekil4.4 deki alternatif akm devresinde, devrenin edeer admidansn ve
empedansn bulunuz.
+
U
330
ohm
f=1kHz
L
100mH
ekil4.4
zm4.1
Admidansn bulunabilmesi iin nce G ve BLnin deerinin bulunmas gerekir.
96
G=
Topak
1
1
=
= 3,03ms
R 330
1
=1,59ms
XL
1
1
=
= 292
YT 3,42ms
rnek4.2
ekil 4.5 de verilen Alternatif Akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve
akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
+
U=10V
2.2
kohm
L
150mH
f=1.5kHz
ekil 4.5
zm4.2
nce toplam admidansn bulunmas gerekir. Admidansn bulunmas iinde;
X L =2fL=2(1,5khz).(150mH) = 1,41 k
BL =
YT =
1
1
=
= 709s
X L 1,41k
G=
1
1
=
= 455s
R 2.2k
97
R
= tan 1
XL
Topak
2.2k
0
= tan 1
= 57.3
1.41k
IR
IC
IC
w
I
U
IR
I 2 = I R2 + I c2
I2=
I R2 + I c2
U
U
U
Ic =
I=
R
Xc
Z
Ohm kanunundaki IL, IC ve I eitlikleri akm formlnde yerine yazlrsa
devrenin empedans bulunur.
1
1
1
1
= 2 =
Z=
2
2
2
Z
R
( 1 / R ) + ( 1 / X C2 )
Xc
IR =
1
= 1 / R 2 + 1 / X C2
2
Z
98
Topak
R. X c
Z=
R 2 + X c2
Ic
I
veya
tan=
U /R
Xc
I U /R Z
=
=
Ic U / Z R
cos =
1/Z
0
1/XC
Y
0
1/R
BC
IR
220
ohm
IC
R
ekil 4.8
99
150
ohm
Topak
zm4.3
Eleman ularndaki gerilim kaynak gerilim eit olduuna gre
IR =
U
12V
=
= 54.5 A
R 220
U
12V
=
= 80mA
X c 150
Ic =
80mA
o
=tan 1
= 55.7
54.5mA
rnek4.4:
ekil 4.9 da verilen R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ve
akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.
I
+
U
10 V
f=1,5kHz
IR
2,2
kohm
IC
R
C
0,02
mikro F
ekil 4.9
zm4.4
Kaynaktan ekilen akm bulunabilmesi iin nce admidansnn bulunmas
gerekir.
1
1
Kondansatrn Sseptans : B c =
=
= 188s
X c 5.31k
100
Direncin iletkenlii:
G=
Topak
1
1
=
= 455s
R 2.2k
2.2k
= tan 1
= 22.5 o
5.31k
KONDANSATR)
SER
IC>IL
IC<IL
w
I
+
IR
IL
IC-IL
IC
L
IL-IC
IR
IL
IL
(b)
101
ekil4.10
IR
(a)
IC
(c)
Topak
olmas X L = X c
IL =
U
XL
IC =
U
XC
IR =
U
R
I=
U
Z
(U / R )2 + (U / X c U / X L )2
= U (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
I
1
= = (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
U Z
Y=
1
=
Z
1
(1 / R ) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
IR U R
=
I
U Z
cos =
Z
R
102
Topak
BC B L
G
XL<XC durumunun vektr diyagram ekil4.10 (c) de izilmitir. Bu durumda
endktif reaktans, kapasitif reaktanstan kk olduu durumdur. Bu da IC
akmnn IL akmndan kk olduu anlamna gelir. XL>XC durumundaki
formllerde sadece (IC-IL) yerine (IL-IC) konulmas ile tm formler kartlabilir.
tan =
I = I R2 + ( I L I C ) 2
Z=
(
Y = G 2 + ( BL BC ) 2
1 2
1
1 2
) +(
)
R
XL XC
BL BC
G
= tan -1 (
BL BC
)
G
cos =
Z
R
IR=I
U
IR
IL
ekil 4.11
103
Topak
rnek4.5
ekil 4.12 de R-L-C elemanlar paralel balanarak ularna efektif deeri 5v
olan bir sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen akmlar, kol
akmlarn ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn buluruz.
IT
IR
+
U
IL
IC
R
2,2 ohm
5V
XC
XL
10 ohm
15 ohm
ekil4.12
zm4.5
Elemanlar zerinden geen akm ohm kanunundan yararlanlarak bulunur.
U
U
U
5V
5V
5V
IR = =
= 2.27 A
Ic =
=
= 1A
IL=
=
= 0.5 A
R 2.2
X c 5
X L 10
Kaynaktan ekilen toplam akm X L > X c durumundaki formlden
I= I R2 + ( I c I L ) 2 =
=12,4
IR
IL
104
Topak
RLC elemanlar bir devrede birer tane bulunduklar gibi ayn elemandan
birden fazlada olma durumlar mevcuttur. Bu elemanlarn seri, paralel veya
seri-paralel balantlarda olabilir. Bu devrelerde devreyi tek bir kondansatr,
diren ve bobin olarak edeerleri hesaplanarak bulunur. Devre yine tek RLC
devre haline gelir. Devre seri durumda ise seri devre zellikleri paralel ise
paralel devre zellikleri uygulanlarak analizi yaplr.
P = U .I . cos
Q = U .I . sin
105
BLM 5
KOMPLEKS
SAYILARIN
ALTERNATF
DEVRELERNE UYGULANMASI
AKIM
106
Topak
GR
Sinzoidal emkleri ve sinzoidal akmlar dnen vektrlerle gsterilmiti.
Kompleks saylarla vektrlerin toplanmas, karlmas, arplmas ve
blnmesi ilemlerini abuk ve doru olarak kolayca yaplabildii matematik
de incelendiinde grlr. Burada kompleks saylarn nasl olduu
anlatlmayacaktr. Bu herhangi bir matematik kitabndan incelendiinde
anlalacan umarm. Kompleks saylar bize vektrlerin herhangi bir
dereceden kuvvetlerini ve kklerini kolayca bulunabilme olana da
salamaktadr. Alternatif akm devrelerinin zmlerinde byk kolaylklar
salayan bu saylar devrelerin zmlerinde ska kullanacaz. Vektrlerin
toplanmasnda ve karlmalar iin dik bileen vektrleri halinde bulunmalar
gerekir. Dik bileen vektrlerini arpmak, blmek ve bir kuvvete ykseltmek
mmkndr. Fakat uzun ve zordur bu ilemleri kutupsal veya sl vektrlerle
yapmak daha kolay ve ksadr. Yalnz kutupsal ve sl vektrlerle kk alma
ilemi yaplabilir. Herhangi bir vektrn ekilde gsterilir.
Dik bileenli vektr gsterilii
A = Ax + jAy
A = A(cos + j sin
Trigonometrik gsterilii
A = A
Kutupsal gsterilii
Bu hatrlatmalardan sonra nceki konularda incelenen devre balant
eitlerinin analizlerini kompleks saylarla analizi yaplacaktr.
UR
UL
Topak
jUL
U=UR+jUL
jXL
U
0
UR
I
Reel eksen
Z=R+jXL
Z
I
Reel eksen
XL
)
R
Empedans genine biraz matematiksel ilemler yapldnda devrenin akm
ile gerilimi arasndaki faz fark asn, devrenin empedans ve faz as
bilindiinde devre eleman deerlerinin bulunmas gibi formller ortaya
karlabilir.
Z = R + jX L = R 2 + X L2 tan 1 (
= sin 1
XL
Z
= cos -1
R
Z
= tan -1
108
XL
R
Topak
X L = Z . sin
R = Z . cos
X = R .tan
rnek5.1
Alternatif akm devresinde R=2 ohm diren ile L=0,01 H deerlerindeki iki
eleman seri balanarak ularna 200 V, 50 Hz lik bir gerilim uygulandnda
kaynaktan ekilen akm bulunuz.
zm5.1
Devrenin empedansnn bulunabilmesi iin endktif reaktansn aadaki
ekilde bulunur, bulunan bu deer devrenin empedansnda kullanlr.
X L = 2fL = 2 .(50 Hz ).(0,01 H) = 3,14
I=
Z = R + jX L = 2 + j 3,14 = 3,72357,5 o
200 V
= 53,72 57,5 o A
o
(3,72357,5 )
rnek5.2
250 V ,50 Hz lik bir gerilimle beslenen endktif devreden 10 A gemekte ve
750 W harcanmaktadr.R ve L deerleri ile sistemde grnen, harcanan ve
reaktif gleri bulunuz.
zm5.2:
U 250V
P 750W
=
= 25 R = 2 =
= 7,5 aktif g
I
10 A
I
10 2
zerinde harcand iin buradan diren deeri bulunur.
Z=
diren
eleman
XL
23,85
= 0,076 H = 76 mH
314
109
Topak
UR
UC
I
U
ekil5.3
Bu aklamalar dorultusunda seri devre olduundan akm referans ekseninde
alnarak devre vektr aada ekil5.4 deki gibi izilir.
+j
UR
+j
Z
-jUC
-j
-jXC
U=UR-jUC
-j
Gerilim geni
Z=R-jXC
Empedans geni
ekil5.4
110
U = U R jU C = U R2 + U C2 tan 1 (
Topak
UC
)
UR
R = Z.cos
= sin 1
X C = R. tan
XC
X
R
= cos 1 = tan 1 C
Z
Z
R
rnek5.3
Saf bir R direnci ile bir kondansatr seri balanmtr. Sisteme 120 volt, 100
Hz uyguland zaman devredeki akm 2,5 amper ve sistemde harcanan g
240 W tr. R direnci ile C kapasitesinin deerini hesaplaynz.
zm5.3
Diren elemannn deerini devrede harcanan aktif g bu eleman zerinde
harcand iin g formlnden diren deeri bulunabilir.
P = I 2 .R R =
P 240W
=
= 38,4
I 2 2,5 2 A
111
Z=
Topak
U 120V
=
= 48
I
2,5 A
X C = Z 2 R 2 = 48 2 38,4 2 = 28,8
XC =
2f .C
C=
1
1
=
= 55,29 F bulunur.
2 .100.X C 2 .100.28,8
UR
UL
UC
I
U
112
Topak
+j
XL
UL
R
-j(UC-UL)
-j(XC-XL)
U=UR-j(UC-UL)
-jUC
Z=R-j(XC-XL)
-jXC
= tan 1
U R = I .R
U L = I .( jX L )
U C = I .( jX C )
dikkat edilirse XL<XC durumu devrenin RC seri devre zellii tadn ve
XL>XC durumu ise devre RL seri devre zellii tar.
113
Topak
rnek5.4:
ekil5.7 deki alternatif akm devresinde deerleri verilen RLC elemanlar seri
balanarak bu devreye alternatif bir gerilim uygulanmtr. Bu devrede
kaynaktan ekilen akm, devrenin g katsaysn, eleman zerlerindeki
gerilim dmlerini bulunuz.
R= 10 ohm
L=0,1 H
UR
UL
C=150 mikro F
UC
I
U=220V
50 Hz
ekil5.7
zm5.4:
1
1
=
= j 21,23
2f .C 2 .50.150.10 6
Z = R + j ( X L X C ) = 10 + j10,17 = 14,2645,48 o
I=
U
220
=
= 14 45,48 o A
o
Z 14,2645,48
114
Topak
IR
IL
R
jXL
1
1
1
1
=
+
...............
Z Z1 Z 2
Zn
RL devresi iin devre empedans bu genel formlde yerine konularak
aadaki gibi olur.
R .( jX L )
1
1
1
1
1
=
+
= +
ZT =
Z T Z1 Z 2 R X L
R + jX L
Kaynaktan ekilen akm ve kol akmlar ohm kanunundan faydalanlarak
bulunur.
U
U
U
U
I=
IR =
IL =
=
ZT
R
jX L X L 90 o
115
Topak
IR
-jIL
-jBL
I=IR-jIL
-j
Y=G-jBL
-j
IR
IL2
IL1
R
10
ohm
jXL1
2H
jXL2
4H
ekil5.10
zm5.5
Devreye bal olan elemanlar Z1=R=10 ohm, Z2=jXL1=2 H ve Z3=jXL2 olarak
tanmlayalm.
116
Topak
a)
1
1
1
1
1
1
1
Y1 =
= =
= 0 ,1 S Y2 =
=
=
=
= 0 ,5 90 o S = j 0,5S
o
Z 1 R 10
Z2
jX L1
j 2 290
Y3 =
1
1
1
1
=
=
=
= 0 ,25 90 o = j 0 ,25S
Z3
jX L 2
j 4 490 o
b)
1
1
1
YT =
ZT =
=
= 1,3282,4 o
ZT
YT 0,756 82,4 o S
IT =
U
= U .YT = 20V .( 0 ,756 82 ,4 o S ) = 15,12 82 ,4 o A
ZT
IR =
U U
= = U .Y1 = 20V .( 0 ,1S ) = 2 A
Z1 R
I L1 =
U
U
=
= U .Y2 = 20V .( 0 ,5 90 o S ) = 10 90 o A
Z2
jX L1
I L2 =
U
U
=
= U .Y3 = 20V .( j 0 ,25S ) = j 5 A = 5 90 o A
Z3
jX L 2
c)
117
0,75
)
0,1
Topak
rnek5.6
ekil5.11 deki devrenin kaynaktan ekilen akm, elemanlar zerinden geen
akmlar ve devrenin empedansn hesaplaynz.
IT
+
IR
U
40V
IC
R
5
ohm
- J4
ohm
ekil5.11
zm5.6
Paralel bal olduundan, paralel devre zellikleri hatrlanrsa devre gerilimi
eleman zerlerinde aynen grlr. Bu duruma gre ohm kanunundan
devreden ekilen akm ve kol akmlar bulunur.
U 40V
U
20V
20V
=
= 4A IC =
=
=
= 590 o A = j 5 A
o
R 5
jX C j 4 4 90
paralel devrede kirofun akmlar kanunu uygulanrsa devrenin kaynaktan
ektii IT akm bulunur.
5
I T = I R + I C = 4 A + j 5 A = 4 2 + 5 2 tan 1 = 6,451,3o A
4
IR =
I=
U
U
40
Z = =
= 6,25 51,3o
o
Z
I 6 ,451,3
118
Topak
rnek5.7
ekil5.12deki RLC paralel devresine 5sinwt gerilimi uygulanmaktadr. Kol
akmlarn, devrede harcanan gc ve diren zerinden geen akm
ampermetre ile lldnde gsterecei deeri bulunuz.
IT
+
IR
IL
R
2 ohm
5sinwt V
IC
XL
10 ohm
XC
5 ohm
IC =
U
5V
=
= jA = 190 o A
jX C j 5
119
0 ,5
2 ,5
Topak
120
BLM 6
ALTERNATF AKIM DEVRE YNTEM VE TEOREMLER
LE ZM
6.1 EVRE AKIMLAR YNTEM
6.2 SPERPOZSYON TEOREM
6.3 DM GERLMLER YNTEM
6.4 THEVENN TEOREM
6.5 NORTON TEOREM
121
Topak
GR
Alternatif akmn zmnn yaplabilmesi iin, doru akm devrelerinde
kullanlan devre analizi yntemlerinin ve kanunlar alternatif akmda da aynen
kullanlmaktadr. Devre analizi yntemlerinin zmnn kolay bir ekilde
olmas iin karmak saylarla ilemler yaplacaktr. Doru akm devre analizi
yaplrken edeer diren eleman Re ile alternatif akmda ise Z olarak
isimlendirilir. Devre analizi yntemlerinin anlalmas kolay olan evre akmlar
yntemi ile devrelerin analizi yaplmaya balanacaktr.
Z1
+
U1
Z4
Z2
I1
I2
+
U2
Z3
ekil6.1
Denklemi yazmadan devreye balanan gerilim kaynann yn ile ilgili bir
aklama yapmak gerekir. Devreye bal olan gerilim kaynann pozitif ile
gsterilen yn evre akm yn ile ayn ynl ise gzdeki elemanlar
122
Topak
Z2
(I1 - I2)
(I2 I1)
Z3
ekil6.2
Devre iki gzl olduundan iki denklem bulunmutur. Bu denklemler
matematik kurallar dorultusunda evre akmlar bulunur. Bu kaynakta
denklem zmleri matris ve determinant yardm ile zmn bulunmas
salanacaktr. evre akmlar bulunduktan sonra bu akmlardan kol akmlar
eitlikleri bulunarak devre elemanlarnn zerinden geen akmlar bulunur. Bu
devrede Z1 elemannn zerinden I1 akm, (Z2, Z3) elemanlarndan (I1-I2) veya
(I2-I1) akm ve Z4 empedans zerinden ise I2 gz akm grlr.
rnek6.1
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresindeki gz akmlarn hesaplaynz.
123
Topak
Z1
Z3
+
U1
Z2
j 8 ohm
U2
12 V
6V
ekil6.3
zm6.1
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresi iki gzl bir devredir. Bundan
dolaydr ki iki gz akm dolamaktadr. ekil6.4 de gz akmlarnn yn
gsterilerek gzler belirlenmi ve bu gz akmlar ile her gz iin kirofun
gerilim kanununu uygulanm ve evre denklemi oluturulmutur.
R=10 ohm
+
j 4 ohm
+
Z1
+
U1
i1
Z2
12 V
j 8 ohm
+
Z3
i2
+
U2
6V
ekil6.4
Z1 .i1 + ( i1 i2 ).Z 2 = U1
Z 2 .( i2 i1 ) + Z 3 .i2 = U 2
denklem dzenlendiinde evre akmlar denklemi aadaki ekli alr.
( Z 1 + Z 2 ).i1 + ( Z 2 ).i2 = U 1
( Z 2 ).i1 + ( Z 2 + Z 3 ).i2 = U 2
124
( 10 + j8 ).i1 + ( j8 ).i2 = 12
10 + j8 j8 i1 12
.
=
j8
j 4 i2 6
( j8 ).i1 + ( j8 j 4 ).i2 = 6
=
i1 =
i2 =
Topak
10 + j8 j8
= ( 10 + j8 ). j 4 ( j8. j8 ) = 32 + j 40
j8
j4
12 j8
6 j4
10 + j8 12
j8 6
( 12. j 4 ) ( 6. j8 )
0
=
= 0A
32 + j 40
32 + j 40
( 6.( 10 + j8 )) ( j8.12 )
= 1,590 o A
32 + j 40
j20 ohm
R=30 ohm
Topak
-j40 ohm
U1
U2
25 V
5V
ekil6.5
zm6.2
Sperpozisyon yntemi ile zlen ilk rnek olduu iin bu rnek aklamal
bir ekilde zme gidilecektir. Sperpozisyon ynteminde devrede ne kadar
aktif kaynak olursa olsun devrede tek kaynak kalacak ekilde devre tekrar
izilir. Devreden kartlan akm kayna ise ak devre, gerilim kayna
kartlm ise o ular ksa devre edilir. Pasif elemanlarn yerleri ve tm
elemanlarn deerleri deitirilmezler. Bu devre iin ilk U1 kaynan devrede
brakp devreyi tekrar izelim.
j20 ohm
R=30 ohm
R=30 ohm
+
+
U1
-j40
ohm
v1
25 V
Kisa
devre
(a)
U1
v1
j40
25 V
(b)
8000 o
( 2090 o ).( 40 90 o )
= 4090 o
=
j 20 j 40
20 90 o
v1 = (
Topak
4090 o
4090 o
).U 1 = (
).25V == 2036 ,87 o V = (16 + j12) V
o
30 + j 40
5053,13
j20 ohm
R=30 ohm
j20 ohm
Ksa
devre
v1
+
+
-j40
ohm
U2
5V
24 -36,87
(c)
+
v1
U2
5V
(d)
ekil6.5 (c) deki devrede U2 gerilim kayna kalacak ekilde devre ekil tekrar
izilmi U1 kayna ise ksa devre edilmitir. Devrede kalan kaynan
kondansatr zerindeki gerilim dm deeri, nce edeer empedans
bulunarak gerilim blme kaidesinden kondansatr zerindeki gerilim dm
bulunmu olur.
Z2 =
24 36 ,87 o )
24 36 ,87 o
24 36 ,87 o
v2 = (
).U 2 = (
).U 2 = (
).U 2
20 j14 ,4 + j 20
20 + j 5,6
24 36 ,87 o + j 20
24 36 ,87 o
).5V = 5,78 52 ,51o V = ( 3,52 j 4,59 ) V
o
20 ,7715,64
127
Topak
ekil6.6
128
Topak
5A
i1
-j5 ohm
4 ohm
1A
i2
ekil6.7
zm6.3
129
Y1 + Y2
Y
2
Topak
Y2 U 1 i1
.
=
bu matris determinantla zlrse;
Y2 + Y3 U 2 i 2
Y + Y2
= det 1
Y2
Y2
= (Y1 + Y2 )(Y2 + Y3 ) Y22 = Y1 .Y2 + Y1 .Y3 + Y22 + Y2Y3 Y22
Y2 + Y3
Deerler Y1 = 0,250 o ,
Y2 = 0,5 90 o
ve
Y3 = 0,290 o
bu deerler
i
det 1
i2
U1 =
Y1
Y2 + Y3
1 90 o
=
= 8 53,13o V = (4,8 j 6,4)V
o
0,125 36,87
Y + Y2
det 1
Y2
U2 =
i1
i2
0,125 36,87 o
16,12119,74 o = 16,12 60,26 o V = (8 j14)V
130
Y2(U1-U2)
U1
1
Y1U1
U2
2
-90 S
Y2=0,5
5A
Topak
Y1=0,25 0 S
1A
Y3U2
Y3=0,25 90 S
0V
ekil6.8
ekil6.9
131
Topak
Burada UAB; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. RT; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksa devre, akm
kaynaklar ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam
empedansdr. Bylece, ZT ile UAB seri balanarak elde edilen devreye AB
arasnda gzken devrenin THEVENN EDEER devresi denir. ekil6.6de
grld gibi elektrik devresinin AB ularndaki thevenin edeerini verir.
Buradaki UAB gerilimine Thevenin edeer gerilimi olan UTH=UAB ve ZT
direncine ise ZTH olarak kullanlacaktr. Orjinal devrede bal iken R,XC veya
XL direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R, XC veya XL direnci thevenin
edeerine balanr ve hesaplanr. Veya llerek de ayn deer bulunur.
132
Topak
j100 ohm
-j200 ohm
U
12 V
ekil6.12
zm6.4
133
Topak
500 ohm
j100 ohm
-j200 ohm
Kisa
devre
ZTH
ekil6.13(a)
Z TH = 500 +
500 ohm
j100 ohm
-j200 ohm
UTH
U
12 V
b
ekil6.13(b)
j 200
j 200
).12V = (
).12V = 240 o
j100 j 200
j100
bulunan bu deerler thevenin edeer devresinde yerine yazlarak ab
ularnn Thevenin edeer devresi ekil6.13(c) deki gibi oluturulmu olur.
U TH = (
134
ZTH=
538,52
Topak
a
21,8
U
24 V
b
24V
= 6,59 15,95 o Amper
538,5221,8 o + 200
135
Topak
136
Topak
4 mA
j5 kohm
-j3
kohm
26
1
kohm
90 V
-j2
kohm
12 kohm
b
ekil6.15(a)
zm6.5
-j3
kohm
ZN
Ksadevre
12 kohm
b
ekil6.15(b)
ekil6.15(b) grld gibi, gerilim kayna ksa devre edilince paralel bal
olanj3 kohmluk kapasitif reaktans ksa devre olmutur. Devrenin ab
ularndaki empedans j5 k ve 12 k seri durumdadr.
Z N = 12k + j 5k = 1322,62 o k bulunur.
Topak
j5 kohm
a
i1
-j3
kohm
26
90 V
12 kohm
b
ekil6.15(c)
2690 o V
2690 o V
i1 =
=
= 267,38 o mA ekil6.15(c)
o
12k + j 5 1322,62
bulunur.
j5 kohm
i2
-j3
kohm
12 kohm
ekil6.15(d)
i2 = (
590 o k
590 o k
)(40 o mA) = (
).40 o mA = 1,5467,38 o mA
12k + j 5k
1322,62 o
Her iki kaynan ab ularndan geirdikleri akmn ynleri ayn olduu iin bu
iki akm toplanr. Bu akm ab ularnn norton akmdr.
i N = i1 + i2 = 267,38 o mA + 1,5467,38 o mA = 3,5467,38 o mA
bulunan bu akmlar ve norton edeer devresi izilerek deerleri zerine
yazlm ekli, ekil6.15(d) grlmektedir.
138
Topak
Z N = 1322,62o k
o
i N = 3,5467,38 mA
139
BLM 7
REZONANS
7.1 SER REZONANS
7.2 PARALEL REZONANS
140
Topak
7. REZONANS
Herhangi bir sistemde rezonans olabilmesi iin iki eit enerji depo edebilen
elemann mevcut olmas gerekir. rnein mekanik bir sistemde ktle ile yayn,
bir elektrik devresinde ise L ve C bulunmas lazmdr. Eer bir sistemde bir
tane enerji depo edebilen eleman varsa, bu sistemde rezonans
bahsedemeyiz. rnein, RL seri veya RL paralel devrelerde rezonanstan sz
edilemez.
L ve C li bir elektrik devresinde uygulanan gerilim ile geen akm ayn fazda
ise, bu devre rezonans halindedir denir.
Ic
.U
wc
IC
0,1 H
IC
IR
100
100 V
IC
0,1 F
IL
IR = U/R
Frekans
fo
IL = U/wL
Topak
ekil7.1 (a) daki RLC seri devresi eitli frekanslar iin zlerek deerler
tablo 7.1 de gsterilmitir.
F Hz
XL
XC
XL-XC Z = R 2 + X 2
= art
159
660
1245
1515
1590
1760
2575
15900
100
100
100
100
100
100
100
100
100
415
781
952
1000
1105
1618
10000
10 k
2415
1281
1052
1000
905
618
100
-9900
-2000
-500
-100
0
200
1000
--00
-89.4
-87.2
-78.7
-45
0
63.4
84.3
-89.4
9900
2002
509
141
100
223
1005
9900
x
R
i=E/ZA
0.0101
0.0499
0.1965
0.707
1.000
0.0488
0.995
0.0101
Tablo 7.1
ekil7.1 deki devrede endktif reaktans kapasitif reaktansa f0 frekansnda eit
olur. Bu frekansta devrenin empedans Z=R olduunda kaynaktan ekilen
I=U/Z=U/R akm, gerilimle ayn fazdadr. f0a devrenin Rezonans Frekans
denir.
RLC Seri Devresinin Rezonanstaki zellikleri
a)
b)
c)
d)
e)
2 . f 0 .L =
. f0 =
1
2 . f o .C
1
2 L.C
L=Henri ;
142
Topak
AKIM _ I
L
= 4.10 6
C
fo
frekans
ekil 7.2 RLC seri devrelerinde L/C oranlar iin akm deiim erileri
2. Direncin Etkisi
Rezonans frekansn veren forml incelendiinde direncin frekans
etkilemedii grlr. R direncinin kk veya byk olmas empedansn
minimum deerini deitirir. Dolaysyla rezonansta devreden geen
143
Topak
maksimum akmn deerini R direnci tayin eder. rnein ekil7.1 (a) daki
devreden rezonansta geen akm Io=100/100=1A dir. R=50 iken ayn
devreden rezonansta geen akm Io=100/50=2A olur.
ekil 7.3 de frekansla akmn deiim erisi grlyor. R kldke akm
erisi sivrileir. R bydke de akm erisi yaylr, yani sivrilii gider.
I0=2
R=50
I0=1
Amper
R=100
fo
frekans
ekil 7.3 RLC Seri Devrede direncin akm erisi zerindeki etkisi
3.Rezonans Devresinin Kalite Katsays: (Q)
Seri rezonans devresindeki R direncini azaltmak ve L/C orann artrmak,
devreden geen akmn frekansla bal olarak deiimini veren erinin
sivrilemesine sebep olduunu biliyoruz.
Endktans ve kapasitansa sahip olan AA devresinde reaktif g al verii bu
iki devre elemannda olur. Kaynan verdii g, endktif g ile kapasitif g
arasndaki fark kadar olur. Bu da devrenin edeer reaktansnda sarf edilen
gce eittir.
Rezonans halinde endktansn reaktif gc, kondansatrn reaktif gcne
eittir. Bu durumda kaynak devrenin direncinde s eklinde kaybolan hakiki
gc (aktif gc) salar.
Seri RLC devresi rezonansta iken, endktanstaki veya kapasitanstaki reaktif
gcn hakiki gce oranna, rezonans devresinin kalite katsaysna veya Qsu
denir.
Burada kullandmz Q harfini, reaktif g iin ve elektrik yk veya arj iin
kullanlan Q harfleri ile kartrmamak gerekir. Kalite katsaysndan
bahsederken devrenin Q katsays deyimini kullanmak suretiyle teki
Qlerden ayrt edilmi olur.
144
Q=
Topak
Re aktif g
Hakiki g
Q=
I2 .XL
I 2 .R
Q=
X L L
=
R
R
Q=
1
2 LC
yi Q de yerine koyarsak;
1
L/C
R
1 50.10 6
1
Q= .
= .500 = 100
12
5 200.10
5
145
Topak
zm 9.1
2. zm Devrenin rezonans frekansn bulduktan sonra Q=XL/R forml
kullanarak da bulunabilir.
1
1
fo =
=
= 1.59 MHz
6
2 L.C 2 50.10 .200.10 12
X L = 2f 0 L = 2.1,59.106.50.10 6 = 500
Q = X L / R = 500 / 5 = 100
4. Rezonansta Gerilim Ykselii
RLC seri rezonans devresinde frekans deitike kondansatrn ularnda
den UC ve UL gerilimleri de deiir. ekil7.1 (a) devresinde frekans
deitike devredeki UR, UL ve UC gerilim dmleri eitli frekanslar iin
hesaplanarak Tablo 7.2 hazrlanmtr.
Tablo 7.2 Frekansla UR, UL, UC gerilimlerinin Deimesi ;
f Hz
159
660
1245
1515
1590
1760
2575
15900
UR=IR volt
0,01
4,99
19,65
70,7
100
44,8
9,95
1,01
UL=I.XL volt
1,01
20,7
153,5
675
1000
495
161
101
UC=I.XC volt
101
120
252
747
1000
406
61,5
1,01
Tablo 7.2
Rezonansta endktansn ve kondansatrn ularndaki gerilimler maksimum
deere (1000 volt) kmakta, rezonansn ileri tarafndaki frekanslarda ise UL
ve UC gerilimlerinin dk olduu tablodan grlmektedir.
Rezonansta endktansn veya kondansatrn ularndaki gerilimin artna
rezonanstaki gerilim ykselii denir.
146
U C = I .X C ;
X
U
.X L = U . L ;
R
R
Topak
I = E/Z = E/R
UC =
X
U
.X C = U . C
R
R
100
0,1 H
UC
147
Topak
f1
f0 f2
frekans
f1 . f 2
148
Topak
Frekans fo dan f1 e dnce XL deki azalma (R/2), XC deki artma (R/2) olduu
iin XC-XL=R olur.
f2 deki XL nin artmas R/2, f1 deki XL nin artmas R/2 olduuna gre XL2-XL1=R
olur.
2f 2 L 2f 1 L = R ;
2L ( f 2 f1 ) = R
( f 2 f 1 ) = R / 2L
Buraya kadar elde edilen ifade bize bant geniliini verir. Elde edilen bant
genilii formlnde eitliin her iki tarafn (f0) a blerek ters evirtelim.
2f 0 L
fo
=
f 2 f1
R
Q=
2f 0 L
fo
=
f 2 f1
R
f 2 f1 = f 0 / Q
Devrenin Q su arttka, rezonanstaki gerilim ykselmesi artacandan
devrenin duyarll(sensivitesi) byd gibi bant genilii daralaca iin
devrenin seilii (selekvitesi) de artar.
149
Topak
=
Ic
IR
.U
wc
IC
IC
I
U
IR
IC
IL
IC
Frekans
fo
IL = U/wL
IL
IR = U/R
RLC paralel devrede direnten geen IR akm,devreye uygulanan emk ile ayn
fazda; L den geen IL akm U den 90 ileridedir.kaynaktan ekilen akm IR, IL
ve IC kol akmlarnn vektrel toplamlarna eittir. ekil 7.8 (a ) da vektr
diyagram grlyor. Kaynaktan ekilen akm,
IC
Ic
IR
I L -I C
IR=I
IC
IL
IL
(a)
(b)
150
Topak
E / 2f 0 L = U .2f 0 .C
1 / 2f o L = 2f 0 .C
f0 =
1
2 LC
akm
minimum,
devrenin
empedans
Q=
reaktif g E 2 / X L
= 2
aktif g
E /R
Q=
R
XL
151
Topak
IL=IR.R/XL bulunur.
IC
IB
0
L
U
IR
IL
(a)
Ib
(b)
152
Topak
Zb
Xb
IC = IL
IR = IB. cosb
IL akm
IL = IB .sinb
b
ekil 7.10 empedans geni
sin b = X L / Z B =
XL
R2 + X L
IB =
U
R2 + X L
IB akmnn IL bileeni,
IL =
U
R2 + X L
XL
R2 + X L
=U.
XL
2
R + XL
R + XL
XL
2
(R + XL )
= U / XC
1
ifadeden rezonans frekansn hesaplayalm.
XC
2f 0 L
R + ( 2f 0 L )
2
1
1 / 2f 0 C
L / C = R 2 + 4 2 f 0 L2 ,
153
f0 =
1
2 LC
CR 2
L
Topak
ifadesini
koyarak f0 hesaplayalm.
fo =
1
2 LC
Q2
1 + Q2
formller incelendiinde u
154
Topak
IC
I1
1
0
I1
I2
RC= 4
L = 1mh
20 f
RL = 6
IL
E
2
RC + X C
, sin 1 =
2
2
RC + X C
den;
I C = E .X C /( RC + X C )I 2 = E / R C + X L ;
I L = E.
fo =
f0 =
XL
1
RL + X L
RL + L / C
2 LC
I2
( RL + X L )
sin 2 = X L / RL + X L
XC
2
RC + X C
RC L / C
1
2 10 3 .20.10 6
6 2 10 3 /( 20.10 6 )
= 722 Hz
4 2 10 3 /( 20.10 6 )
155
Topak
RC
RL
R
156
BLM 8
G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
8.1 G GEN
8.2 G KATSAYISI
8.3 G KATSAYISININ DZELTLMES
8.4 G KATSAYISININ KONDANSATRLERLE DZELTLMES
157
Topak
8. G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
8.1 G GEN
Alternatif akm devrelerinde, devreye uygulanan ebeke gerilimi ile devre
akm arasndaki asnn, devrede bulunan omik veya reaktif direnlere
bal olarak deitiini biliyoruz.
o
Iw
I
Im
ekil8.1
ekil 8.1 deki vektr diyagramnda, akm gerilimden kadar geridedir. I
akmn dik bileenlere ayralm. Iw bileeni gerilimle ayn fazda ve Im bileeni
de U gerilimine diktir.
I m = I . sin
I w = I . cos
Gerilimle ayn fazda olan Iw akmnn, U gerilimi ile arpm, Watt olarak hakiki
(aktif) gc verir.
P=Iw.U
P=U.I.cos
158
Topak
ekil 8.1 deki oab akmlar genini izelim. ekil 8.2 (b) deki akmlar genin
her kenar U ile arptmzda, kenarlar ( U.I.cos ) ve (U.I.sin) ve U.I olan
g geni elde edilir.
ekil8.2 (c)
U
P=U.I cos
I cos
I.sin
S=U.I
Q=U.I.sin
geri
(a)
(b)
(c)
ekil 8.2 Akm geride olduu duruma gre g geni
G geninde reaktif, aktif ve grnr gler arasnda iliki yazlabilir.
S = P2 + Q2
Alternatif akm devrelerinde akm, uygulanan gerilimden geride olduu gibi
ileride de olabilir .
8.2 G KATSAYISI
Bir alternatif akm devresindeki hakiki (aktif) gcn ,grnr gce oranna
devrenin G Katsays denir.
G katsays = P/S = U.I.cos/U.I = Cos
G katsays cos ile gsterilir. as, alternatif akm devresine uygulanan U
gerilimi ile I akm arasndaki adr. asnn sinsne, kr g katsays
veya reaktif g katsays denir.
Sin = Q / S
Bir alternatif akm devresinde ,akm gerilimden ileride veya geride olduu gibi
,akm ile gerilim ayn fazda da olabilir.Buna gre g katsaylar cos ileri
cos= 1 ve cos geri olmak zere ekilde ifade edilir.
Alternatif akm kaynaklarn balanan eitli alclarn ektikleri akm ile
ularndaki gerilim arasndaki faz fark , alcnn yapsna gre deiir.
Eer alcnn ektii akm, ularndaki gerilimden ileride ise bu alcya ileri g
katsayl yk denir. Eer alcnn ektii akm, ularndaki akm ile ayn fazda
ise bu alcya g katsays 1 olan yk denir. Bir alcnn ektii akm,
ularndaki gerilimden geri kalrsa, bu alcya geri g katsayl yk denir.
159
Topak
Bir alternatif akm ebekesindeki saf bir selften geen akm, ularndaki
gerilimden 90o geri kalr. = 90 olduuna gre g katsays cos = cos 90 =
0 olur. u halde, saf bir self g katsays sfr geri olan bir yk durumundadr.
Bir alternatif akm ebekesine balanan kondansatrden geen akm,
ularndaki gerilimden 90 ileridedir. Cos90 = 0 olduuna gre, kondansatr
g katsays sfr ileri olan bir yktr.
Bir fazl Alternatif akm devrelerinde kullanlan g formllerini bir arada
yazalm:
Hakiki G :
Kr G :
Grnr G :
G Katsays :
Reaktif G Katsays :
P = U.I.cos=I2.R = U2/R
Q=U.I.sin =I2.Xe = U2/Xe
S=U.I=I2.Z=U2/Z
cos=P/S =P/E.I = Re/Z
sin= Q/S
rnek 8.1
120 Voltluk AA kaynandan 2 amper eken tek fazl bir motorun g
katsays 0,85 dir. Motorun ektii hakiki ve grnr gc hesaplaynz.
zm 8.1
P = U.I.cos= 120.2.0,85 = 204 watt
S=U.I = 120.2 =240 VA
rnek 8.2
Tek fazl bir alternatrn devresindeki voltmetreden 220 V ampermetreden
20A ve fazmetreden cos = 0,8 deerleri okunmutur.Buna gre alternatrn:
a)
b)
c)
d)
Aktif gcn
Grnr gcn
Kr gcn
Kr g katsaysn hesaplaynz .
zm 8.2
a-) P=U.I. cos= 220.20.0,8 = 3520 watt
160
Topak
P 2 + Q 2 den Q =
2640
4400
S 2 P2
Q=
44002 35202
= 2640 VAr
= 0,6
Topak
162
8.4
G
DZELTLMES
KATSAYISININ
Topak
KONDANSATRLERLE
=45,6
R 2 + ( X L X C )2
A
I=14,3 A
M
1.Fazl
840 W
120 V
60 Hz
M
1.Fazl
840 W
cos =0,7
cos =0,7
C=308 mikro F
(a)
(b)
ekil 8.3
163
Topak
Gc 840 W ve G katsays 0,70 geri olan bir motorun devresine seri olarak
308mF lk bir kondansatr baladmzda, devrenin g katsaysn 1e
karm oluyoruz. Yalnz, bu arada ebekeden ekilen akm 14,3 ampere ve
motorun ularndaki gerilim de 172 Volta ykselmi olur. Bu da motor iin
tehlikelidir, hi arzu edilmez. u halde, bir kondansatr yke seri balayarak
g katsaysn dzeltmeye almamalyz.
2.Kondansatrn Paralel Balanmas :
G katsaysn dzeltmede, alternatif akm devresine kapasitif reaktif g
vererek, ebekeden ekilen grnr gc azaltrken, ykten geen akmn ve
ularndaki gerilimin sabit kalmasn salamak gereklidir.
Paralel devrenin zelliklerinden biri, kollardan birindeki deiiklik, toplam akm
deitirdii halde, teki kollardan geen akmlar etkilememesidir.
Motora uygulanan gerilim ve geen akm sabit tutabilmek iin ekil8.5 te
grld gibi, kondansatr paralel balamak gerekir.
rnek 8.3
840 W, cos= 0,70 geri g katsayl bir motor 120 V 60 Hz Freakansl bir
ebekeye baldr.
a-) Sistemin G katsaysn 1e karmak iin ka F lk kondansatr motor
ularna paralel balamak gerekir.
b-) Ampermetrelerin gsterecekleri deerleri bulunuz.
A
120 V
60 Hz
Qc=860 VAr
IC=7,14 A
I=7 A
Ic
P=840 W
Imot=10 A A
C=158 mikro F
840 W
cos =0,7
M
1.Fazl
Im
(b)
ekil 8.4
164
S=1200 VA
Qm=860 VAr
(a)
(c)
Iw
Imot=10 A
Topak
zm8.3
a-) Motorun ektii grnr g,
Qm = S.sin = 1200 1 0,70 2 = 860 VAr
G katsaysnn 1 olmas iin ebekeden reaktif g ekilmemelidir. Motora
lazm olan 860 VAr lk gc kondansatrn salamas gerekir.
Qc = Qm = 860 VAr olur.
Kondansatrn reaktif gc,
Qc = Ic2 . Xc = Uc2/Xc
Kondansatrn kapasitesi :
Xc = 106 / C den C= 106/Xc = 106 / 2 .60.16,7 = 158 F olarak bulunur.
b-) ekil 8.4(c) deki vektr diyagramndan.
Imot = P/U.cos = 840 / 120 .0,70 = 10 A
Cosm = 0,70 , m = 45,6
Motorun ektii reaktif akm,
Im = I.sinm = 10 . sin 45,6 = 7,14 A.
Kondansatrn akm , motorun reaktif akmna eit olmaldr
Xc = 16,7 olduuna gre, Ic = U/Xc = 120 /16,7 = 7,14 A
ebekeden ekilen akm, motor akmnn Iw bileeni olan Wattl akma eit
olmaldr. nk cos =1 dir.
Ic, Im ve Iw akmlarnn vektrel toplam da ebekeden ekilen akm verir.
___________
I= Iw2+(Im-Ic)2= Iw.
I = Iw=Imot.cos
165
Topak
Sonu
158 Flk kondansatr, motorun ektii 860 VAR reaktif gc salad iin
ebekeden yalnz 840 Wattlk aktif g ekilir.Dolaysyla sistemin g
katsays 1e ykselmi olur.
Ekonomik sebeplerden dolay g katsaysnn 1e deil 0,90a ykseltilmesi
istenir.
Bunu bir rnekle aklayalm .
rnek 8.4
6KV ve 50 Hzlik ebekeden beslenen bir fabrikadaki motorlarn toplam gc
2000KW ve g katsays 0,60 Geridir. Fabrikann g katsaysn (a)0,90 ve
(b) 1e ykseltmek iin ebeke giriine balanmas gereken kondansatrn
kapasitesini hesaplaynz.
Ic=Im2
I1
6 kV
50 Hz
200 kW
cos =0,6
M mot
1.Fazl
Ic
1 I1
C
Im
Imot
Iw
Im1
Im2
ekil 8.5
Problemi zmeden nce, kondansatrn kapasitesini veren genel forml
ekil 8.5(b) deki akmlar vektr diyagramna gre karalm.
tg = Im / Iw,
tg1 = Im1 / Iw,
Im2 = Im Im1
Im = Iw . tg
Im1 = Iw . tg1
166
Topak
C=
Pmot.10 6
.(tg tg1)
w.U 2
2000000.10 6
. (1,335 0,448) = 150 F
314.6000 2
C=
2000000.10000000
. (1,335 0) =177F
314.6000.6000
b-)
Sonu
G katsaysn 1 yapmak ile 0,9 yapmak arasnda elektriki bir fark yoktur.
Fakat kondansatrler arasnda 27Flk bir kapasite fark vardr.
Kondansatrlerin fiyatlar kapasitelerine gre tespit edildiinden, cosnin
0,9a ykseltilmesi daha ekonomik olur.
167
BLM 9
FAZLI DEVRELER
9.1 VEKTRLERN FT HARFLERLE GSTERLMES
9.2 K FAZLI AKIM
9.3 FAZLI SSTEM
9.4 G LMEK
9.5 FAZLI SSTEMDE G KATSAYISININ DZELTLMES
9.6 KARIIK RNEK PROBLEMLER
168
Topak
9. OK FAZLI AKIMLAR
Alternatif akm reten jeneratrlere Alternatr denir. Eer bir alternatr yalnz
bir sins dalgas eklinde emk retirse, 1 fazl alternatr denir. imdiye kadar
incelediimiz elektrik devrelerindeki kaynaklar hep 1 fazl kaynaklard. Eer bir
alternatr 90 derece faz farkl iki sinsoidal emk retiyorsa buna iki fazl
alternatr denir. Eer bir alternatr aralarnda 120er derece faz fark bulunan
sinsoidal emk retiyorsa, byle bir kaynaa da fazl alternatr denir.
Enerjinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistemin bir fazl sistem
stnlkleri :
a-) Ayn boyuttaki iki veya fazl alternatr bir fazldan daha fazla g
verir.
b-) ok fazl alternatrde kilowattsaat bana enerjinin maliyeti bir
fazldan daha dktr.
c-) ok fazl enerji iletim hatlar bir fazl hatlardan daha ucuzdur.
rnein fazl enerji iletim hattnn bakr arl edeer 1 fazl hattn
kadardr.
9.1
169
Topak
F
IoF
IAo
IBo
IoD
D
-E
A
EOA
EAO
(a)
IoC
C
(b)
170
Topak
A
UAB
B
UAD
UBC
UCD
C
D
ekil 9.3
ekil 9.4 (b) de grld gibi , A ve B bobinleri birbirine dik olarak statora
yerletirilir, ortadaki NS kutuplar dndrlrse, A ve B Bobinlerinin ularndan
90 derece faz farkl sinsoidal iki emk alnr.
171
Topak
Bobin
A
N
B
(a)
(b)
EA
90o
EB
180o
360o
172
Topak
EaA=120/0o
10 A
EaA
12
10 A
a
b
EbB=120/-90o
RA
12
EoA
12
IA=10A
a
IB
RB
12
EbB
(a)
(b)
ekil 9.6 ki fazl sistem
Her iki fazn yan yana olan dn iletkenleri yerine A B ular birletirilerek tek
bir hat ekilirse, ekil 9.6 (b) elde edilir. EaA gerilimi ile IaA akm, EbB gerilimi
ile IbB akm ayn fazdadr. nk, omik direnle Cos = 1 olan ykler baldr
u halde, IaA akm ile IbB akm arasndaki faz fark 90 derecedir. Mterek
olan dn iletkenine (Ntr hatt) denir. Ntr hattndan geen akm, 90derece
faz farkl IaA ve IbB akmlarnn vektryel toplamlarna eittir. ki d hat
arasndaki potansiyel fark da vektryel ilemle bulunabilir.
EAo=120/-180o
EoA=120/0o
IoA=10/0o
EoA
AB
EoB=120/-90o
AB
90o
IoB
In= 2 .I
EoB
(a)
(b)
EAB =
.Ef
In =
.I
In =
I A2 + I B 2
Topak
102 + 102
.10 = 14,14 A.
u halde iki fazl bir sistemde iki d hat arasndaki potansiyel fark faz
emklarnn 2 katna, ntr akm da faz akmnn 2 katna eittir.
ki fazl sistemde g bir faz gcnn iki katna eittir.
P = 2 . E . I . cos
E = faz gerilimi,
I = Faz akm,
EB
EC
N
b
0
a
60o
90o
120o
180o
270o
360o
S
(a)
(b)
Topak
e A = Em . Sin t
e B = Em . Sin (t 120o)
e C = Em . Sin (t 240o)
ekil 9.8 incelendiinde, A bobininde indklenen emk (+Em) deerini aldktan
120 sonra B bobininde indklenen emk (+Em) deerini alr. B den 120
sonra C bobininde indklenen emk (+Em) deerine ular. C bobinindeki emk
A bobinindeki emk dan 240 geri veya 120 ileridedir. C bobinindeki emk A
bobinindeki emk dan 240 geri vaya 120 ileridedir.
2. Yldz (Y) Bal sistem
ekil 9.9 (a) da A , B ve C bobinlerinin durumu indklenen emklerin vektr yel
gsterilileri izilmitir. Bobinlerin son ular (a,b ve c) birletirilirse, ekil 12.9
(b)de Y bal sistem ve vektr diyagram elde edilir.
ekil 9.9 (b)de grld gibi, 120 derece faz farkl bobinin son
ular birletirilerek elde edilen noktaya (o) denir ve A, B ve C ularndan ve
odan birer hat karrsak, ABC faz hatlarn ve sfr hattn ilave eden bir
sistem elde ederiz. Buna yldz sistem denir. Faz hatlar ile ntr arasndaki
gerilimler birbirine eit ve 120er derece faz farkldrlar. Herhangi bir faz hatt
ile ntr arasndaki gerilime <<Faz Gerilimi>> denir.
C
EcC
c
EcC
EaA
EoC
0
EaA
EbB
B
120o
EoA
EbB
B
(a)
EoB
(b)
Topak
ekil 9.9 (b)deki devrede AB faz hatlar arasndaki EAB gerilimi, EOA ve EOB
faz gerilimlerinin vektrel toplamna eittir.
EAB = EAO + EOB
ekil 9.10da EAB vektr EAO = -EOA vektr ile EOB vektrnn bilekesi
alnarak izilmitir. BC faz hatlar arasndaki EBC gerilimi EBC = EBO + EOC dir.
CA faz hatlar arasndaki gerilim de
E
BC
oC
Bo
EAo=-EoA
120o
0
60o
oA
30o
120o
30o
AB
oB
ECo=-EoC
CA
ekil 9.10 Yldz sistemde faz ve fazlar aras emklar vektr diyagram
ECA = ECO + EOA vektrel toplamna eittir. ekil 9.10da EBC ve ECA fazlar
aras gerilimlerin izilileri grlyor. Vektr diyagram incelendiinde EAB,
EBC ve ECA fazlar aras gerilimlerinin de (hat gerilimlerinin) arasnda 120er
derecelik faz fark olduu grlyor.
EAB vektrnn genlii (mutlak deeri) vektr diyagramndan hesaplanabilir.
EAB = 2(EOB)cos30o = 2.(EOB)
/2 =
. (EOB)
Faz gerilimleri birbirine eit olduu iin fazlar aras gerilimlerde birbirine
eittir. EAB = EBC = ECA = E. Fazlar aras gerilim faz geriliminin 3 katna
eittir.
E=
.Ef
176
Topak
.Ef
EAC = Ef
EBC = Ef
u halde fazlar ars emklar faz emksnn 3 katna eit ise alternatr
(alternatif akm jeneratr) doru yldz baldr. Fazlar aras emklardan ikisi
faz emksna eit ise alternatr yanl yldz baldr.
C
EoA
o
120
30o
A
0
EcC
EoB
(a)
(b)
177
Topak
I O O
E cC
R3
0
E aA
IA A
R1
0'
R2
E bB
IB B
(b)
ekil 9.12 Yldz Sistem ve yldz dengeli ykn balan.
eit direnli ykn yldz balanmas ile meydana gelen fazl yke <<
fazl dengeli yk>> denir. Yldz sistemde hat akmlar faz akmlarna
eittir.
Kaynan sfr noktas (0) ile ykn sfr noktas (0) n birletiren iletkene
Ntr Hatt demitik. Bu hattan geen Ioo ntr akmn (0) veya (0) dm
noktalarna Kiriofun akm kanununu uygulayarak bulabiliriz.
178
Topak
IoC
120o 0
Io C
120o
120o
EoA
IoA
Io A
120o
IoB
I r = -I o C
EoB
Io B
ZC
In=IOO
EcC
0
0
EaA
IAA=IA
ZA
0'
E oA
ZB
EbB
IBB=IB
a) Empedansl dengeli yk
E oB
b) Vektr diyagram
ekil 9.14
179
IA =
EOA
ZA
IB =
EOB
ZB
IC =
Topak
EOC
ZC
In = IA + IB + IC
rnek 9.1
ekil 9.14 (a) da ki devrede ykn empedanslar ZA = ZB = ZC = 3030 dir.
fazl Y bal alternatrn faz emklar EOA = 120V0 , EOB = 120V 120 ,
E OA 1200
= 4 30 A
=
Z A 3030
IB =
IC =
ZB
30 30
EOC 120 120 o
= 4 A90 o
=
ZC
30 30 o
b)
ln = I A + I B + I C = 4 30 + 4 150 o + 4 90
ln = ( 3 ,46 j 2 ) + ( 3,46 j 2 ) + ( 0 + j 4 ) = 0 + j0
ln = 0 A
180
Topak
120o
b C
EcC
EaA
EcC
ECB EAC
B
EbB
c
a
EbB
EBA
120o
a)
EaA A
120o
b) gen balant
c)Vektr diyagram
E cC
bB
A
E
EaA
EbB
EcC
c
181
EaA
Topak
EaA
b
EbB
2Ef
EbB
C
EcC
EcC
EaA
a
C
E cC
IaA
IcC I
aA
IaA
IaA
E bB
R1
A
b'
IbB
IcC
182
R2
I3
I1
a'
C
I2
c'
R3
Topak
IC C
E CA
C
E BC
R1
I A A
A
I aA
I cC I
aA
R2
E AB
IB B
I3
I1
I2
R3
BB hattndan geen IBB akm ile CC hattndan geen IcC akm da ayn
ekilde bulunabilir.
B noktasna uygulanan Kirof kanunundan,
IBB = IbB IcC
EbB = EAB,
EcC = EBC
Faz emkleri ile ayn fazda olan faz akmlarnn vektr diyagramn izdikten
sonra, vektryel ilemlerini yaparak, hat akmlarnn da vektr diyagramn
ekil 9.17 (c) de grld gibi izebiliriz.
Faz akmlar bir birine eit ve 120 er derece faz farkl olduu gibi, hat akmlar
da bir birine eit ve 120 er derece faz farkldrlar. IAA hat akmn vektr
diyagramndaki ikiz kenar genden hesaplayalm;
183
Topak
E cC =E BC
ICC
-IbB
-IAA
12
0o
30 o
IcC
E aA=E CA
30 o
12
0o
-IaA
-IaA
IbB
-IcC
E bB=E AB
-IBB
I AA' =
3
2
3 . I aA
I aA ' = I bB = I cC = I f
I AA' = I BB ' = I CC ' = I
( faz akm )
I = 3.I f olur.
gen sistemde, fazl alternatrn fazlar dengeli ykl ise alternatrden
ekilen hat akm, faz akmnn 3 katna eittir. fazl alternatr iin
sylediimizi fazl yk iinde syleyebiliriz. fazl dengeli bir ykn faz
akm, jeneratrden ektii hat akmnn 1 / 3 ne eittir.
Hat akmlarn veren yukardaki formlleri alt alta yazarak topladmzda sfr
bulunur.
IAA + IBB + ICC = 0
184
Topak
alternatrn her fazndan geen akm, faz geriliminden kadar geri kalr.
Alternatrn faz ve fazlar aras gerilimlerini, faz ve hat akmlarn gsteren
vektr diyagram ekil 9.18 (b) de grlyor.
IC
ECA
EAB
IB
Z2
Z2
IBC I
AB
Z1
ICA
EBC
IA
ekil 9.18 (a) Empedansl dengeli gen ykn gen bal alternatrden
beslenii
E BC
Icc
IBC
-IAB
-IAA
-ICA
0
E CA
ICA
IAB
-IBC
E AB
-IBB
ekil 9.18 ( b) gen sistemde emkler ve faz ile hat akmlar vektr diyagram
4. Fazl Sistemde G
a. Dengeli ykl Yldz Sistemde G
Bir fazl A.A da g P = U.I . cos vattr. fazl Y bal dengeli bir ykte
harcanan g, bir fazn gcnn 3 katna eittir.
Py = 3 Uf . If . Cos
185
Topak
fazl yke sarf edilen gc, hat akm ve fazlar aras gerilimle ifade
edebilmek iin Uf = U / 3 ; If = I deerlerini eitlikteki yerlerine yazalm;
Py = 3 (U /
Py =
). I.Cos
. U .I . Cos
186
Topak
E AB = E0
.E BC = E 120 ,
ECA = E120
E oA
E oB
B
O
E oC
0
O
B
O
E oA
187
E oB
Topak
ECA
EAB
A (R)
B (S)
C (T)
EBC
U = 3 Uf = 3.120 = 208V
I=
P
3UCos
40.1000
3 .208.0 ,855
= 130 A
I = If = 130 A
rnek 9.3
ekil 9.22 deki dengeli 3 fazl ykn 3 fazl ebekeden ektii hat akmn ve
ykn fazlarndan geen akmlar hesaplaynz. Gerilim ve akmlar vektr
diyagramn iziniz.
188
Topak
UCA
Ic
-I
B
IC
15o
45o
-I
A
IA
I AB
U A B =110 /-120 o
IC A
IB
U B C =110/0 o
-I
C
5 /45 o
IBC
IB
15o
5 /45 o
IB
UBC
15o
45o
45o
5 /45 o
U CA =110/120 o
IA
IA
IC
UAB
a)
Z
545
U CA 110120
I CA =
= 22 A75 = 5,7 + j 21,2
=
Z
545
Ykn kesine kirofun akm kanunu uygulayalm ,
189
Topak
rnek 9.4
rnek problem 9.3 kompleks saylar kullanmadan znz.
zm 9.4
gen bal ykn her fazna uygulanan gerilim ebekenin fazlar aras
gerilimine eittir.
U 110
Faz akm, I f = =
= 22 A
Z
5
Ykn her fazndan 22A getiinde ebekeden ekilen hat akmlar bir birine
eit ve faz akmnn 3 kat olacaktr.
U = 22. 3 = 38,1A
Faz empedanslarnn as 45 olduuna gre faz akmlar gerilimden 45 geri
kalr. 120 faz farkl hat gerilimlerinden 45 er derece geri kalan faz akmlar
arasnda da 120 er derece faz fark olur. Gerilimler ve faz akmlar vektr yel
olarak gsterildikten sonra izim yolu ile de IA, IB ve IC hat akmlar ekil 9.22
(b) de grld gibi izilebilir.
rnek 9.5: ekil 9.23 (a) daki dengeli yldz ykn, (a) ebekeden ektii
akmlar ve ntr akmn (b) ekilen gc bulunuz. (c) vektr diyagramn
iziniz.
UoC
IC
IA
IA
Z
IA
30o
20 /-30o
UOA=120 /0o
0
UOC=120 /120o
UOB=120 /-120o
IB
IB
20 /-30o
B
IC
20 /-30o
30o
IC
UoB
IB
190
30o
UoA
Topak
zm 9.5
(a) IA faz akm ( hat akm) UOA faz geriliminden (30) ileride olur. nk,
empedansn as (-30) olduuna gre bu empedans seri R C den meydana
gelmitir. Ykn dier faz empedanslar da ayn olduu iin teki faz akmlar
da faz gerilimlerinden 30ar derece ileride olurlar.
120
I A = I B = IC =
= 6A
20
Ntrden geen akm I0, 120 faz farkl IA, IB ve IC akmlarnn vektr yel
toplamna eittir. Bu toplamda sfrdr. I0 = 0
b) P = 3 . Uf . If . Cos = 3.120.6.Cos 30o = 1870 vat
c)Vektr diyagramnn izimi: UOA vektr referans ekseninde alnr. UOB
120 geride, UOC de120 ileride vektrlerle gsterilir. 6A lik faz akmlar da faz
gerilimlerinden 30 ileride alnr.
rnek 9.6 : ekil 9.22 (a) da ki dengeli gen ykn ebekeden ektii hat
akmn gen yk edeer yldz yke evirerek bulunuz.
zm 9.6 : Dengeli gen ykn faz empedans Z = 545 olduuna
Z 5
gre, edeer yldz ykn faz empedanslar Zy =
= 45 olur. ekil 9.24
3
3
(a) da edeer yldz ykn ebekeye balan grlyor.
ekil 9.24 (a) da ki Y ykn her fazna uygulanan gerilim fazlar aras gerilimin
(1/ 3 ) ne eit olduuna gre bir fazn edeer devresini ekil 9.24 (b) de ki
gibi izebiliriz. Bu edeer devreden hat akm kolayca bulunur.
A
IA
I
Z1
5/3 /45o
UAB=110 /-120o
0
Z2
5/3 /45o
IB
Z3
Z1
Uf=110/ 3
UCA=110 /-120o
5/3 /45o
5/3 /45o
B
UBC=110 /0o
IC
(a)
191
Topak
110
Uf
3
=
= 38,1 45 A
5
Z
45
3
Her fazn 38,1A lik hat akmlar, faz gerilimlerinden 45 geri kalr.
I=
400
= 10 A
40
R3 direncinden geen I3 akm da UTR fazlar aras gerilimi ile ayn fazdadr.
I2 =
I3 =
400
= 16 A
25
192
Topak
U TR
IT
60
IR
I2
I3= 1 6 A
B
400V
I1 = 2 0 A
0
60
IS
60
U RS
IR
60
R2=40
IS
-I1
I3
5
=2
R3
I1
400V
R=
1 20
60
I2
IT
60
I2= 1 0 A
-I3
U AB
(a)
( vektrel )
( vektrel )
( vektrel )
bularak
IR
akmn
IR = Ix + I y
forml
hesaplayabiliriz.
ile
de
Topak
IB =
220
= 10 A
22
R3 direncinden geen IC faz akm UOC faz gerilimi ile ayn fazdadr.
IC =
220
= 17,6 A
12,5
UOA, UOB ve UOC faz gerilimlerini 120er derecede faz farkl vektrle
gsterildikten sonra, IA, IB ve IC akmlarn da vektr yel olarak izdiimizde
ekil 9.26 (b) de ki vektr diyagram elde edilir.
b) Ntr hattndan geen akm IA, IB ve IC akmlarnn vektr yel toplamna
eittir. Faz akmlarnn x ve y eksenlerindeki bileenlerine ayralm. ekil 9.26
(b)Ntr akmnn x eksenindeki bileeni Ixn = IA (IB + IC) Cos 60
194
Topak
UOC
A
IA
IC
IA
R1=10
UOA=220 /0o
IN
30o
60
In
38,8o
IA
120o
UOA
0
UOB=220 /-120o
IB
IB
R2=22
B
UOC=220 /120o
IC
IC
IB
R3=12,5
UOB
9.4 G LMEK
Herhangi bir ykn ebekeden ektii g vat metre ile llr. Bir fazl bir
ykn ektii gc lmek iin vat metrenin akm bobini devreye seri, vat
metrenin gerilim bobini de devreye paralel olarak ekil 9.27 de grld gibi
balanr. Vat metrenin akm bobininden ykn ektii akm getii, gerilim
bobinine de ykn ularndaki gerilim uyguland iin l aletinin ibresi vat
olarak ykn ektii gc gsterir.
195
Topak
ZA
W
W
ZB
I
ZC
Z1
W
C
ekil9.27Vatmetre ile g
lmek
fazl yldz bal bir ykn fazl A.A ebekesinden ektii toplam gc
lmek iin ykn her fazna ekil 9.28 (a) da grld gibi birer vatmetre
balanr.
fazl gen bal bir ykn ebekeden ektii toplam gc lmek iin de
ykn her fazna ekil 9.28 (b) de grld gibi birer vat metre balanr.
Yldz veya gen bal yk dengeli ise, vat metrelerin gsterdii faz gleri bir
birine eit olur. ebekeden ekilen toplam g vat metrelerden birinin
gsterdii deerin (bir fazn gc) katna eit olur. Ykler dengesiz ise,
ebekeden ekilen toplam g vat metrelerin gsterdii deerlerin toplamna
eittir.
Dengeli ykn ektii toplam g : P = 3.P1
Dengesiz ykn ektii toplam g : P = P1 + P2 + P3
196
Topak
U
Z2
FAZLI
Z1
YK
U
B
Z3
Suni Ntr
197
Topak
P1
IA
IB
B
ZB
30 o
ZC
P2
C
U AB
IC
ZA
-U BO
U CO
IC
IB
30 o
IA
U AO
ekil 9.29 Dengeli yldz ykn iki vat metre ile gcnn llmesi
198
Topak
Vektr diyagram incelendiinde, UAB fazlar aras gerilimi ile UAO faz gerilimi,
UCB fazlar aras gerilimi ile UCO faz gerilimi arasnda 30ar derecelik faz fark
olduu grlr. Birinci vat metreye uygulanan UAB gerilimi ile IA akm
arasndaki faz fark (30+), ikinci vat metreye uygulanan UCB gerilimi ile IC
akm arasndaki faz fark da (30-) dir.
P1 = UAB . IA . Cos(30+)
kinci vat metrenin gsterdii deer;
P2 = UCB . IC . Cos(30-)
G formlndeki UAB ve UCB mutlak deeri yerine U ve IA ile IC mutlak
deerleri yerinede I yazalm.
Birinci vat metrenin gsterdii deer;
P1 = U . I . Cos(30+)
P2 = U . I .Cos(30-)
Vat metrelerin gsterdii deerleri toplayalm.
P1 + P2 = U . I . ( Cos (30+) + Cos (30-) )
ki a toplamnn ve farknn kosins,
Cos ( ) = Cos . Cos Sin . Sin
Forml ile hesaplanr. G ifadesindeki kosinsleri bu formle gre aalm.
P1 + P2 = UI. ( Cos30o. Cos Sin30o. Sin + Cos30o Cos +
o
Sin30 .Sin)
P1 + P2 = U.I . 2 Cos 30o . Cos
Bulunur.
2 Cos30o = 2.
P1 + P1 =
3 2 = 3 yerine alnrsa
3 .U.I.Cos
199
Topak
I3
IA
U CB
IC
-I 1
30+
Z2
U AB
I1
IB
P2
I2
IB
I3
Z3
I1
Z1
-I 2
I2
IC
-I C
IA
ekil 9.30
Birinci wattmetreden okunan g, P1 = U.I.cos(30+)
kinci wattmetreden okunan g P2 = U.I.cos(30 )
Bu iki g toplanr ve gerekli trigonometrik ilemler yaplrsa forml elde edilir.
P1 + P2 =
U.I.cos
200
Topak
201
Topak
bulunur.
fadenin birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci terimi de ikinci vat metrenin
gsterdii deerlerdir.
u halde, herhangi bir dengeli veya dengesiz ykn ebekeden ektii toplam
g, iki vat metrenin gsterdii deerlerin cebirsel toplamna eittir.
fazl drt hatl ebekelerde iki vat metre ile dengesiz yklerin gleri
llemez. Vat metrelerin bal olmad faza, yeni ykler ilave edildiinde
birinci ve ikinci vat metrelerden geen akmlar ve vat metrelerin gerilim
bobinlerine uygulanan ebeke gerilimi sabit kald iin, vat metrelerin
gsterecekleri deerler deimez. Dolayas ile, fazn birine yeni ykler ilave
edildii halde, vat metrelerin gsterdii toplam g sabit kalmtr.
4. G Katsaysn Vatmetrelere Etkisi
Dengeli fazl yklerde iki vat metre ile yaplan Aron balantsnda ( ekil
9.29 (a) ve ekil 9.30 (a) ) vat metrelerin gsterdii deerlere veren formlleri
yeniden yazalm.
P1 = U.I.Cos(30+)
P2 = U . I Cos (30-)
P1 = P2 = ( 3 /2) U.I
202
Topak
bulunur.
Birinci vat metre toplam gcn (1/3) n, ikinci vat metre ise toplam gcn (
2/3) n gsterir.
G katsays 0,866 geri olursa, = -30 olur. Birinci vat metreden P1 = U.I
Cos0= U.I deeri, ikinci vat metreden de P2 = U.I Cos60 = ( 1 / 2 )U.I deeri
okunur.
c) Cos = 0,5 geri olan yk : Cos =0,5 , = 60 olur. Vat
metrelerin gsterdikleri deerler.
P1 = U.I Cos (30 60 ) = U.I Cos (-30 ) = ( 3 /2) U.I
P2 = U.I Cos(30 +60) = U.I Cos 90 = 0
bulunur.
kinci vatmetre 0 deerini gsterirken birinci vat metre ykn ektii toplam
gc gsterir
d) Cos < 0,5 olan yk : Ykn g katsays 0,5 den kk
olursa, as 60 den byk olaca iin g ifadesindeki Cos
(30 + ) deeri 90 den byk olur
90 den byk alarn kosins negatif olduu iin vatmetrelerden birinin
gsterdii deer negatiftir. Bu, vat metrelerden birinin ters sapmas demektir.
Birinci veya ikinci vat metrelerden hangisinin ters sapaca g katsaysnn
ileri veya geri (yani asnn + veya - ) oluuna gre deiir.
Ykn ektii toplam gc bulmak iin ters sapan vat metrenin gerilim
bobininin ular deitirilir. Ve vat metrenin gsterdii deer okunur. Dier vat
metrenin gsterdii deerden ters sapan vat metreden okunan deer
karlarak toplam g bulunur.
5. ki Vatmetre le G Katsaysn lmek
Dengeli fazl yklerde vat metrelerin gsterdii P1 ve P2 deerlerinden
yklerin katsaylar bulunabilir. Vat metrelerin gsterdii deerler,
P1 = U.I.Cos (30 + )
P2 = U.I.Cos (30 ) bu iki deerin fark ;
P2 P1 = U.I. Cos ( 30 ) U.I Cos (30 + )
203
Topak
. U . I . Cos
Sin
3.Co
1
.tg
3
P P
tg = 3. 2 1
P2 + P1
tg hesaplandktan sonra trigonometrik cetvellerden ve Cos bulunur.
P2 P1
=
P2 + P1
P2 P1
=
P2 + P1
rnek 9.9
gen yk 200V fazl bir ebekeye balanmtr. Ykn birinci faznda
10 luk diren, ikinci faznda 8 luk endktans ve nc faznda 7 luk bir
kapasitans vardr. Ykn ektii toplam gc iki vat metre metodu ile lmek
iin gerekli balant yaplmtr. (ekil 9.31) a) Ykn ebekeden ektii faz ve
hat akmlarn, b) A ve C faz hatlarna bal olan vat metrelerin gsterdikleri
deerleri hesaplaynz.
zm 9.9
Her fazdan geen akm ve faz gerilimleri ile faz akmlar arasndaki alar
bulalm.
200
a) I AB =
= 20 A , UAB ile ayn fazda
10
200
I BC =
= 25 A , UBC den 90 geride
8
204
I CA =
200
= 28,57 ,
7
Topak
ekil 9.31 (b) deki vektr diyagramnda 120 faz fakl UAB, UBC ve UCA faz
gerilimleri izildikten sonra faz akmlar alarna gre izilmitir.
P1
200/120o
IA
IAB
10
200/0o
IBC
IB
ICA
8
200/-120o
P2
IC
UCA
IB
-UBC
ICA
IBC
IB
60
30o
30o
30o
-IAB
30o
30o
30o
IAB
UAB
96,6o
ICA
83,4o
-IBC
IC
UBC
IB = IBC IAB
IC = ICA IBC
205
Topak
arctg
26 ,7
= 83,4
3,
I C = 26 ,9 96 ,6
206
Topak
R (A )
Y K cos
GER
S (B )
T (C )
O
IC
IW
Im1
I1
Im
CY
(a)
(b)
P (k W )
Q 1(k V A r)
S 1(k V A )
Q (k V A r)
207
Topak
U
3
) .Ic =
. U . Ic
.U.I
Ic =
U
Qc = 3.U .
.Cy
3
3
Cy bulunur.
3
Qc = U2 . . Cy
Cy =
Qc
U 2
Cy = farad
reaktif)
= asal hz
volt
,
2f
208
Qy =
Topak
Qc.109
f forml ile hesaplanr.
U 2
3
3
. U .Ic
Hat akm Ic =
. U. C
Qc = 3 . U2 . C
Bir faznn kapasitesi
3
Xc
C =
Qc
3U 2
C =
Qc.109
f
3U 2
Qc.109
Qc
forml
C
=
f ile karlatrlrsa, toplam gleri ayn
3U 2
U 2
olan kondansatrlerin yldzdaki bir faznn kapasitesinin gen balamadaki
faz kapasitesinin 3 kat olduu grlr.
Cy =
Cy = 3 C
209
I1
Topak
R
YK cos
GER
T
O
IC
P.109
.(tg tg1 )
U 2 .
Cy = Bir faznn kapasitesi, (mikrofarad)
P = Fabrikann veya her hangi bir ykn hakiki gc, kw (kilovat)
U = fazl ebekenin fazlar aras gerilimi (hat gerilimi), volt
= 2 f , A.A. n asal hz, radyan/saniye
= Fabrikann dk olan g katsaysnn as, derece
1 = Sistemin dzelttii g katsaysnn as, derece
Cy =
210
Topak
P.109
C =
.(tg tg1 )
3.U 2
rnek 9.11
1000 kw, Cos = 0,6 geri olan bir fabrika 380/220 volt, 50 Hz li fazl bir
ebekeden besleniyor. Fabrikann g katsaysn Cos 1 = 0,9a kartmak
iin kondansatr kullanmak istiyoruz.
a) Fabrikadaki ebeke giriine
balayacamz kondansatr gurubunun kva olarak gcn, b) Kondansatr
gurubu (Y) bal olduuna gre bir faznn kapasitesini Cy = ?,
c)
Kondansatrler gen balandnda bir fazn kapasitesini C = ?
hesaplaynz.
zm 9.11
a) P = 1000 kw , Cos = 0,6
cetvelinden alarn ve tangentlerini bulalm.
= 53o
tg 53o = 1,33
0,488
1 = 26o ;
tg 26o =
Qc.109
842.109
=
= 18500 f
U 2 .
3802. 2 .50
Qc.109
842.109
=
= 6166,6 f
3.U 2 . 3.3802.2. .50
Cy 18500
C =
=
= 6166,6 f
3
3
c) C =
211
Topak
zm 9.12 :
balant : U = Uf = 231 V
I = 3 . If = 1,73 . 38 = 65,8 A
Y balant : U = 3 . Uf = 1,73 . 231 = 400 V
I = If = 38 A
rnek 9.13
3 fazl bir elektrikli stcnn her faznn direnci 12,5 dur. 380 V luk hat
geriliminde stc a) Yldz b) gen balandna gre faz gerilimini, faz ile hat
akmlarn ve glerini hesaplaynz.
zm
Y balant
U
Uf =
380
3
= 220V
If =
Uf
220
=
= 17 ,6 A
R 12 ,5
I = If = 17,6 A
Py =
balant
Uf = U = 380 V
If =
Uf
380
=
= 30 ,4 A
R 12 ,5
P =
I=
rnek 9.14
rnek 9.13 deki fazl stcnn beslenmesinde ekil 9.35 deki gibi hattn biri
kesildii zaman hat akmlar ve gler ne olur?
zm
Y balant
Re = 2 R = 2 . 12,5 = 25
I1 =
U
380
=
= 15 ,2 A
Re
25
212
Topak
R
U
R
R
S
S
T
a) Y balant
b) gen balant
ekil 9.35
balant :
R.( R + R )
25.12,5
=
= 8,33
R + R + R 12,5 + 12,5 + 12,5
U
380
I1 =
=
= 45,6 A
Re 8,33
Re =
Rf =
223
U
=
= 25,1
15,4
I
3
3
P = 3 . U .I = 1,73 . 223 . 15,4 = 5950 vat
rnek 9.16
127/220 V, fazl bir ebekeye gen bal olan bir su stma cihaznn hat
akm 14,7 A dr. a) stcnn faz direncini ve gcn b) hat gerilimi 380 V olan
fazl ebekeye bu stc nasl balanr? Hat akm ne olur? c) (b) deki
213
Topak
I
14,7
=
= 8,48 A
Uf = U = 220 V
3 1,73
U
220
R=
=
= 25,9
P=
If 8,48
5600 W
b) 380 V luk ebekeye stc yldz balanrsa normal alr. nk faz
gerilimi yine 220 volttur.
I=
c) I1 =
d)
P
5600
=
= 8,48 A
3 .U 1,73.380
U
380
=
= 7,33 A
2 R 2.25,9
P=
P P1
5,6 2,79
.100 =
=
P
5,6
50,1
rnek 9.17
3 fazl bir motorun etiketinden u deerler alnmtr. 12 PS; 30 A; 220 V () :
Cos = 0,89: verim 0,867 a) motor hangi 3 fazl ebekelerde Y ve alr
m? b) motorun ektii grnr gc ve yldz ile gen balamalardaki hat
akmlarn bulunuz. c) kr ve hakiki gleri hesaplaynz.
zm 9.17
a) Y =
220
V ;
380
127
V , veya 220 V hatl ebeke
220
12.0,736
S
11450
S=
= 11,45kvA
IY =
=
= 17,4 A
0,867.0,59
3.U
3.380
:
I =
S
11450
=
= 30 A
31.U 1,73.220
214
215
Topak