Uvod u citologiju

Ljudsko tijelo se sastoji od siunih djelia koje se nazivaju elije.

elija je osnovna jedinica grae i funkcije svih ivih bia. elija se moe
definisati i kao morfoloka, funkcionalna i reproduktivna jedinica svih ivih
bia.
Svaki ivi organizam je napravljen od jedne (jednoelijski) ili vie elija
(vieelijski). Sve elije nastaju iz ve postojee elije. elija je najmanja
jedinica koja ima sve karakteristike ivota. Skup elija slinog ili istog izgleda,
embrionalnog porijekla i funkcije naziva se tkivo. Nauka koja prouava eliju
naziva se citologija.
U eliji se nalaze organska i neorganska jedinjenja. Od neorganskih jedinjenja
najzastupljeniji su voda i soli. Od organskih jedinjenja u eliji se nalaze ugljeni
hidrati, masti i proteini.
Kod jednoelijskih organizama (protozoa) sve bitne ivotne funkcije (varenje,
disanje, izluivanje) obavlja jedna jedina elija. Kod viih ivotinja (metazoa)
situacija je drugaija jer odreene funkcije u organizmu obavljaju samo
odreene grupe elija te je iz tog razloga dolo do njihove velike raznovrsnosti u
obliku, veliini, strukturi i funkciji. Tako da npr. u organizmu ovjeka postoji
oko 200 razliitih tipova elija.
Upoznavanje grae i funkcije elije predstavlja osnovu za svako dublje
prouavanje u biologiji i medicini. Rezultati prouavanja elije doprinose
poznavanju i normalnog i patolokog stanja organizma.

Predmet prouavanja biologije:

Nauka

Predmet prouavanja

Virologija/virusologija

Virusi

Bakteriologija

Bakterije

Algologija

Alge

Mikologija

Gljive

Briologija

Mahovine

Lihtenologija

Liajevi

Pteridologija

Papratnjae

Antofitologija

Cvjetnice

Protozoologija

Praivotinje

Entomologija

Insekti

Malakologija

Mekuci

Ihtiologija

Ribe

Amfibiologija

Vodozemci

Herpetologija

Gmizavci

Ornitologija

Ptice

Mamaliologija

Sisari

Problem prouavanja biologije:

Nauka

Problem prouavanja

Molekularna
biologija

ivotne pojave i procesi na nivou molekula

Citologija

Biologija stanice

Histologija

Biologija tkiva

Embriologija

Embrionalni razvoj organizma

Genetika

Procesi i pojave organskog nasljeivanja

Fiziologija

Funkcija organizama i njegovih organskih sistema

Anatomija

Unutranja graa organizma i njegovih organskih sistema

Morfologija

Spoljanji oblik i graa organizma

Sistematika

Klasifikacija ivih bia na osnovu njihovih slinosti i

srodnikih odnosa

Ekologija

Meuodnosi ivih bia i njihove (abiotike i biotike)

ivotne sredine

Evolucija

Tok i zakonitosti historijskog razvoja ivog svijeta

Paleontologija

Biologija ivog svijeta minulih geolokih epoha (fosila)

Otkrie elije i razvoj citologije

Razvoj i mnogobrojna dostignua ove nauke ne bi bila mogua da nije otkriven

mikroskop, emu su prethodili dugotrajni napori i pokuaji, a koji se zatim sve
vie usavravao.
Mikroskop (grki: micron = mali i scopos = ciljanje) je instrument za
posmatranje predmeta koji su previe mali da bi se mogli vidjeti golim okom.

Jedan od prvih koje se bavio radom na mikroskopu

bio je Anton van Leeuwnhoek. Iako je prvi
mikroskop otkrio Englez Robert Hooke,
mogunosti takvog mikroskopa su bile veoma
ograniene, on je uveavao samo 30 puta.
Posebnom tehnikom i kombinacijom malih soiva
Leeuwenhoek je uspio
konstruisati mikroskop
sa uveavajuom moi
500 puta. U tajnosti je
poeo praviti biljne i
ivotinjske preparate i
gledati ih pod svojom
spravom. Smatra se
prvim istraivaem protozoa, ljudskih spermatozoida,
bakterija i crvenih krvnih elija (eritrocita).
Robert Hooke se
jedno
vrijeme
bavio
i
usavravanjem
mikroskopa.
Posmatrao
je
presjeke pluta i 1669.
g. uoio je veliki
broj komorica, koje
podseaju
na
pelinje sae i koje
su
odvojene
meusobno tankim
pregradama.
Komorice naziva elijama i taj naziv se zadrava i do danas. Hooke je ustvari,
naziv dao elijama koje su mrtve i od kojih je on vidio samo zidove.

Kada je formulisan pojam elije poela su istraivanja njenih dijelova i sadraja.

Tako italijanski profesor medicine Marchelo Malpighi se bavi istraivanjima na
elijskoj membrani. Posmatrao je krvne sudove pod mikroskopom i dao teoriju
zatvorenog cirkulatornog sistema, tako to je uoio i opisao kapilare.
kotski botaniar Robert Braun 1881. god. prvi opisuje jedro kao sastavni dio
elije, ali ne govori o njegovim funkcijama.
Njemaki botaniar Mathias Schleiden i zoolog Theodor Schwann 1839. g.
postavljaju osnovu tzv. elijske teorije:
- Svi organizmi su sastavljeni od elija
- elije biljaka i ivotinja sadre jedro
- Svaka elija nastaje od prethodne elije
- elije biljaka i ivotinja su homologne po razviu i analogne po funkciji
U 19. vijeku i prvoj polovini 20. stoljea otkrivene su i najbitnije elijske
komponente (organele): mitohondrije, centrosomi, Golijev aparat, plastidi.

Tipovi mikroskopa
Najei tip mikroskopa ujedno i prvi koji je
pronaen je optiki ili svjetlosni mikroskop. Ovo je
optiki instrument koji sadri jedno ili vie soiva
koja proizvode uveanu sliku predmeta postavljenog
u inu ravan soiva. Svjetlosni mikroskop uveava
do 4.000 puta.

SVJETLOSNI

Od ostalih mikroskopa treba pomenuti jo i elektronski mikroskop ije

uveanje moe biti i jedan i po miliona puta. Ovakav mikroskop se koristi u
naunim laboratorijama. Umjesto vidljive svetlosti i optikih soiva elektronski
mikroskop koristi snop elektrona, koju usmjerava fokusirajui elektromagnetsko
polje. Elektronski mikroskop ima oko 100 puta veu mo razaznavanja od
svjetlosnog mikroskopa.
Dijelovi mikroskopa

Veliina i oblik
elije
Postoje mnoge razlike meu elijama koje se ogledaju u veliini, obliku, grai i
funkciji. Meutim i pored velike razlike u veliini, najvei broj elija su
mikroskopskih dimenzija. Po pravilu, prokariotske elije su znatno manjih
dimenzija od eukariotskih elija. Prosjena duina eukariotskih elija se kree
izmeu 10 i 100 mikrometara, dok prosjena duina prokariotskih elija varira
izmeu 1 i 10 mikrometara.

elija treba da ima dovoljno veliku povrinu za razmjenu materija sa okolinom.

Odnos povrina : volumen zahtijeva da elija bude to manja.

elije su razliite veliine. Obino su sitne i

mogu se vidjeti samo pomou mikroskopa,
mada ima i onih koje se vide golim okom.
Takve su neke miine elije.
Oblik elije takoe je razliit. One su
loptaste, ploaste, zvjezdaste, vretenaste, ali
mogu i da mijenjaju oblik.
Oblik i veliina elije zavisi od uloge koju
imaju u organizmu i mjesta na kojem se u
tijelu nalaze.

Metode prouavanja stanine

biologije

Uspjeh u poznavanju grae, razvia i funkcije

elije je u neposrednoj vezi sa usavravanjem
odgovarajuih metoda istraivanja. U ovom
dijelu emo se ukratko osvrnuti na osnovne citoloke metode.
Fiksacija i bojenje omoguavaju posmatranje i prouavanje pojedinih elijskih
struktura. Prva citoloka istraivanja vrena su na ivom materijalu. Pod
obinim svjetlosnim mikroskopom veina struktura ive elije optiki izgledaju
kao prazne i ne mogu se razluivati. Da bi se mogle posmatrati, koriste se razne
metode fiksacije i bojenja materijala. Ovi postupci omoguavaju izradu trajnih
preparata dobrog kvaliteta, na kojima mnoge elijske strukture postaju vidljive i
dostupne analizi. Od fiksativa najee se koristi formalin, alkohol, razne
kiseline i soli raznih metala, a od boja razne anorganske boje. Od posebnog je
znaaja koritenje tzv. vitalnih boja, ija upotreba ooguava bojenje pojedinih
dijelova ivih elija.
Mikroskopija i sprave za uveliavanje u citologiji imaju izuzetno vanu ulogu.
Zbog toga su poeci nauke o eliji direktno povezani sa pojavom prvog
mikroskopa. Pomou mikroskopa se ispituju morfologija i unutranja graa
elija, te utjecaj raznih faktora na osobine pojedinih elijskih sastojaka. U
prouavanjima elije koristi se nekoliko vrsta svjetlosnih mikroskopa, koji u
tom pogledu pruaju razne mogunosti: maksimalna mo uveavanja im je da

2000 puta. Pored tzv. obinog svjetlosnog mikroskopa,

postoje i mikroskopi posebnih osobina i namjena. Naroito
iroku primjenu imaju mikroskopi sa fazno-kontrasnim
ureajem, fluoroscentni, polarizacioni i interferencioni
mikroskop, te mikroskop sa ultraljubiastim osvjetljenjem.
Najvei prodor u poznavanju elije predstavlja otkrie
elektronskog mikroskopa. Elektronska mikroskopija u citologiji ima veliki
znaaj. Elektronski mikroskop je veoma sloen i specifian aparat. Najmoderniji
modeli imaju izuzetno veliku mo razdvajanja (rezolucije), to znai da se
pomou njih mogu posmatrati i analizirati strukture izuzetno malih veliina;
mo uveavanja najmodernijih elektronskih mikroskopa iznosi i do milion puta.
Elektronskom mikroskopijom otkrivene susnajsitnije elijske strukture i u
znaajnoj mjeri objanjene njihove najbitnije funkcije. Elektronska mikroskopija
omoguava prouavanje elijskih struktura i na molekularnom nivou.
Citohemijske metode se primjenjuju u prouavanju sastava i aktivnosti elije
kao cjeline. One omoguavaju utvrivanje poloaja i djeloanja raznih tvari
(materija) u pojedinim morfolokim sastojcima elije. Sutina ovih metoda svodi
se na bojenje ivih i fiksiranih elija, na osnovu ega se citofotometrijskom
metodom ili radiografijom analiziraju strukture i aktivnosti elije.
Citoloko-fizioloke (citofizioloke) metode se primjenjuju u prouavanju
elijskihfunkcija. elija, kao to je prethodno istaknuto, nije samo strukturna
ve i funkcionalnajedinica svih ivih sistema. Primjenom raznih citofiziolokih
metoda prate se najznaajnije ivotne funkcije i procesi u eliji: razmjena
materije i energije, djelovanje enzima, pojava intermedijarnih i konanih
produkata, mehanizmi razmnoavanja, reakcije na vanjske podraaje i dr.
Citogenike metode su nezamjenjive u prouavanju materijalnih osnova
biolokog nasljeivanja. Citogenetika je moderna nauna disciplina koja
primarno istrauje ulogu najbitnijih faktora i procesa u ostvarivanju nasljedne
informacije, kao i prirodu (narav) njihovog funkcionisanja. Naroitu panju
posveuje istraivanju i razjanjavanju meusobnog djelovanja jedra i
citoplazme u procesima biolokog nasljeivanja i elijske autoregulacije.
Mikrohirurgija i manipulacija elijskim strukturama su metode pomou
kojih se vre razliite mikromanipulacije i sloene operacije na nivou elije i
njenih struktura. Zahvaljujui koritenju ovih tehnika objanjena su mnoga
fizika svojstva elijskih struktura, osobito jedra. Primjenom mikromanipulacije

vre se, npr. izdvajanje i transplatacija jedra iz jedne u drugu eliju i praenje
uloge jedra u prenoenju nasljednih svojstava.
Kultura elija i tkiva je metoda koja omoguava da se u duem vremenskom
razdoblju posmatraju ive elije i njihovo funkcionisanje. Ova metoda se bazira
na mogunosti obezbjeivanja svih prijeko potrebnih uslova za ivot elije izvan
organizma (u kulturi). Kultura tkiva u kontroliranim uslovima olakava i
omoguava praenje funkcionalnih osobenosti elije i tkiva i njihovog odnosa.

Bioelementi
Hemijski elementi koji ulaze u sastav elija ivih bia nazivaju se biogeni
elementi. Od 92 prirodna elementa samo 6 elemenata C, H, N, O, P i S ulazi
u sastav i ini oko 99% ivog tkiva. Prema koliini u kojoj su prisutni u eliji
biogeni elementi se dele na:
makroelemente (grc. macro= mnogo)
mikroelemente ( micro= malo,sitno).
Makroelementi su O, H, C, N, Ca, S, P, K i dr.
Mikroelementi se nalaze u znatno manjim koliinama od makroelemenata, ali
je njihovo prisustvo u ivim biima neophodno za normalno odvijanje ivotnih
procesa. Takvi su npr. Cu, I, Br, Mn, F, Fe i dr. Oko dve treine, odnosno, oko
60% teine odraslog oveka ini voda (kod embriona oko 80%), dok
belanevine ine oko 17%, masti oko 10%, ugljeni hidrati oko 1-2% i mineralne
materije oko 5%.

Graa elije
Osnovna graa svih elija je ista ma koliko one bile razliite po obliku i
veliini. Svaka elija se sastoji od elijske membrane, citoplazme s organelama i
jedra. Svi dijelovi elije su meusobno fizioloki povezani i funkcioniu samo
kao cjelina.

1. JEDARCE
2. JEDRO

3. RIBOSOMI
4. VEZIKULA
5. ENDOPLAZMATSKIRETIKULUM SA RIBOZOMIMA
6. GOLIJEV APARAT
7. MIKROTUBULI
8. ENDOPLAZMATSKI RETIKULUM BEZ RIBOSOMA
9. MITOHONDRIJE
10. LIZOZOMI
11. CITOPLAZMA
12. MIKROTIJELA
13. CENTRIOLE

Hemijski sastav elije

Hemijski sastav elije ine organska i neorganska materija.

Organske materije: bjelanevine, masti (lipidi), ugljikohidrati (glicidi),

nukleinske kiseline, ADP i ATP, fermenti (enzimi), hormoni i vitamini.

Neorganske materije: voda i mineralne tvari.

Organske materije
Bjelanevine
Bjelanevine su velike molekule (makromolekule) sloenog sastava. Osim to
sudjeluju u grai komponenti organizma, bjelanevine u isto vrijeme igraju
kljunu igru pri realizaciji svih njegovih funkcija.
Bjelanevine su graene od aminokiselina. Svaka aminokiselina se sastoji od
dvije grupe: amino-grupe (NH2) i karboksilne (COOH). Preko ovih grupa
aminokiseline se mogu vezivati, stvarajui lance. Veze izmeu NH2 i COOH

nazivaju se peptidne veze, a formiraju se uz izdvajane molekula vode. Nizovi

spojenih aminokiselinskih ostataka oznaavaju se imenom peptidi. Peptidni
lanac sa dvije aminokiseline je dipeptid, sa tri tripeptid, a sa veim brojem
polipeptid, to znai da su bjelanevine polipeptidi.

Polipeptidni lanac

U sastav ovjekovog organizma ulazi ukupno 20 aminokiselina. 10 od njih se

mogu izgraditi u samom organizmu, dok je preostalih 10 neophodno unijeti kroz
ishranu. Aminokiseline koje ovjekov organizam nije u stanju napraviti, a
neophodne su za njegovo funkcioniranje se nazivaju esencijalne aminokiseline.
Esencijalne:
Arginin

 Histidin
Leucin
Izoleucin
Lizin
Metionin
Fenilalanin
Treonin
Triptofan
Valin
Neesencijalne:
Alanin
Asparagin
Asparaginska kiselina
Cistein
Glutaminska kiselina
Glutamin
Glicin
Prolin
Serin
Tirozin.
Osnovna podjela bjelanevina na proste i sloene izvrena je prema njihovom
hemijskom sastavu. Dijele se na proste bjelanevine (proteine) i sloene
(proteide).

Proste bjelanevine (proteini) su graene od aminokiselina. Poto su prosti

proteini dosta labilni, pod uticajem raznih faktora mogu da mijenjaju svoju
strukturu. Od prvenstvenog su znaenja za rast i razvoj svih tjelesnih tkiva.
Glavni su izvor tvari za izgradnju miia, krvi, koe, kose, noktiju i unutarnjih
organa, ukljuujui srce i mozak. Sastavni su dijelovi svake stanice koja ini
osnovu ivota na Zemlji.
U proteine spadaju:

Albumini
Protamini
Histoni
Legumini
Glutamini.

Protamini su najprostiji proteini, a ulaze u sastav nukleoproteida. Djelovanjem

toplote ne koaguliraju i luinastog su karaktera. Bogati su argininom, a sa
nukleinskim kiselinama grade soli.

Histoni takoer, baznog su karaktera i ulaze u sastav nukleoproteida.

Rastvorljivi su u vodi, i razblaenim kiselinama, a na viim temperaturama
koaguliraju. Razlau ih enzimi pepsin i tripsin. U nukleoproteidima grade
vanjsku opnu oko dvostruke spirale DNK.
Od prostih bjelanevina poznati su glijadini iz penice, zein iz kukuruza,
kordein iz rai.
Kod ivotinja, u kokoijem jajetu, serumu i mlijeku javljaju se albumini.
Zagrijavanjem se zgruavaju, a u njihov sastav ulazi i aminokiselina.

Albumini u leukocitima

Histon

Sloene bjelanevine (proteidi) pored aminokiselina, sadre i prostetiku

grupu (koja moe biti predstavljena hemom, nukleinskom kiselinom, eerom,
fosfornom kiselinom itd). Tako kod hemoglobina susreemo hem,
nukleoproteide, nukleinsku kiselinu. Prema prostetikoj grupi razlikujemo:

Fosfoproteide (sa H3PO4)

Glikoproteide (eer)
Hromoproteide (neki pigmenti)
Lipoproteide (lipoidna komponenta)
Metaloproteide (neki metal).

Hemoglobin

Masti (lipidi)
Masti su esteri trovalentnog alkohola glicerola i viih masnih kiselina.
Masti karakterie velika grupa raznovrsnih jedinjenja, sa zajednikom odlikom
nerastvorljivosti u vodi, a rastvorljivosti u organskim rastvaraima: benzolu,
hloroformu, acetonu, vrelom alkoholu. Inae, u biljnim i ivotinjskim
organizmima uestvuju kao gradivne i rezervne materije. Prema strukturnoj
organizaciji dijelimo ih na 4 grupe :

Lipidi
Steroidi
Sloeni lipidi
Karotinoidi

Prosti lipidi su masti koje se sastoje od glicerola i viih masnih kiselina

(zasienih i nezasienih).

Sloeni lipidi imaju u svom sastavu i druga jedinjenja, kao to su fosforna

kiselina, proteini, ugljikohidrati i jo neka druga.
U sloene masti ubrajaju se fosfolipidi i glikolipidi. Izgraene su od glicerola,
masnih kiselina i fosforne kiseline.
Lizofosfatidi izazivaju hemolizu (razgradnju) eritrocita. U zmijskom otrovu
nalazi se fosfolipaza A, zbog ega kod ujeda zmije dolazi do hemolize eritrocita.
Steroidi se nalaze u svim elijama. Neki od steroida su: aldosteron,
testosteron, estron, estradiol, estrogen, holesterol...
Karotinoidi su biljni pigmenti. Nalaze se u hromoplastima. Neki od njih su:
fikoeritrin, floridorubin, karotin,...

Struktura testosterona

Voskovi (ceridi)
Voskovi se razlikuju od glicerida. Umjesto glicerola sadre dugolanane,
jednovalentne alkohole. Pored alkohola voskovi sadre i vie masne kiseline.
Meu poznatijim supstancama ove skupine su pelinji vosak, spermacet (dobija
se iz glave kita) i lanolin.

Hidrogenizacija i saponifikacija

Hidrogenizacija je proces prevoenja ulja iz tenog u vrsto stanje (masti), uz

prisustvo katalizatora.

Saponifikacija je proces proizvodnje sapuna. Masti se kuhaju u rastvoru sa

koncentrovanim NaOH.

Pribor za saponifikaciju

Sapuni

Ugljikohidrati (glicidi)
Ugljikohidrati su spojevi koji sadre iskljuivo atome ugljika, vodika i kisika.
Ugljikohidrati se ponekad nazivaju jednostavno eeri (saharidi).

Prosti ugljikohidrati (monosaharidi) sadre tri i vie lanano vezanih

ugljikovih atoma, a najrasprostranjeniji su oni sa tri C-atoma u molekuli (trioze),
sa pet (pentoze) i sa est (heksoze) i est (heksoze). Meu heksoze spada
glukoza (groani eer), koji je najjznaajniji neposredni izvor energije za
ivotne procese u elijama.

Sloeni ugljikohidrati (polisaharidi) sadre dvije ili vie molekula

monosaharida.
Sloeni ugljikohidrati, disaharidi (graeni od dva prosta eera) i trisaharidi (od
tri prosta eera) lako su rastvorljivi, i slatkog okusa, kao i monosaharidi. Slue
kao zaliha rezervne energije i kao gradivni materijal za razne strukture u eliji i
organizmu.

Monosaharidi su jednostavni eeri. Javljaju se najee u obliku glukoze

(eera sa 6 C - atoma). Od monosaharida potiu ostali eeri. Kod gotovo svih
organizama glukoza je osnovni materijal koji slui kao izvor energije. Osim
toga, glukoza je jedna od osnovnih komponenti grae mnogih polisaharida :
skrob, glikogen, celuloza i dr. Od monosaharida, koji sadre 5 ugljikovih atoma,
najrasprostranjenije su riboza i dezoksiriboza, koje ulaze u sastav nukleinskih
kiselina. Pored glukoze, najpoznatije su i fruktoza (voni eer) i galaktoza.

Struktura glukoze i fruktoze

Disaharidi se obrazuju spajanjem dvije molekule monosaharida, uz gubitak

jedne molekule vode. Najvaniji iz grupe disaharida u biljnim elijama su
saharoza i maltoza, a u elijama ivotinja laktoza.

Saharoza nastaje spajanjem molekula fruktoze i glukoze. Molekularna formula

saharoze glasi C12H22O11. Saharoza u prirodi nastaje u biljkama. ista saharoza
se esto nalazi u obliku finog, bijelog, kristalnog praha, bez mirisa, slatkog
okusa, kojeg u svakodnevnoj upotrebi nazivamo kuhinjski eer.

Struktura saharoze

Polisaharidi se obrazuju spajanjem vie od est molekula monosaharida.

Zastupljeni su u svim organizmima, u kojima uestvuju u grai elija ili slue
kao energetska rezerva. Najrasprostranjeniji polisaharidi biljnog porijekla su
skrob i celuloza. Najpoznatiji rezervni polisaharidi su skrob i glikogen. Oni se
nalaze u citoplazmi, u obliku nakupina u kojima su i razni enzimi, koji uestvuju
u procesima njihove sinteze i razgradnje. Skrob se u biljnim elijama nalazi u
obliku amilopektina i alfaamilaze. Glikogen se nalazi u ivotinjskim elijama i
predstavlja njihovu energetsku rezervu. Najvie ga ima u jetri i miiima.

Celuloza je najrasprostranjenija. Ona predstavlja osnovnu komponentu elijskih

zidova biljaka. To je bijela vlaknasta tvar, specifine teine oko 1.50, bez okusa i
mirisa. Najvie je ima u pamuku (do 98%).

Celuloza

Znaajnu ulogu u molekularnoj organizaciji elije i meuelijskih elemenata

imaju mukopolisaharidi, mukoproteidi i glikoproteidi.
U strukturne polisaharide spadaju i hitin, od koga je graen tvrdi omota
zglavkara i agar, koji se nalazi preteno u algama.

ADP i ATP
Adenozin-difosfat (ADP) i adenozin-trifosfat (ATP) su po svojim osnovnim
hemijskim odlikama spojevi nukleotidnog karaktera, koji pored heterocikline
baze adenina sadre petougljini eer (ribozu) i ostatke fosforne kiseline.
Raskidanjem veza izmeu fosfornih grupa oslobaaju se velike koliine
energije, neophodne za odvijanje razliitih elijskih aktivnosti. Vano je to se te
veze u biohemijskim reakcijama unutar elije lako raskidaju i ponovo
uspostavljaju; za njihovo uspostavljanje je potrebno isto toliko energije koliko se
oslobaa njihovim raskidanjem.

Reakcijom stvaranja ATP od ADP sakuplja se slobodna energija nastala u

drugim procesima; obratnom reakcijom (ATP-ADP) ta se ista energija stavlja na
raspolaganje potroau tj. iskoritava se za hemijske procese koji troe
energiju. Molekule ATP sadre energiju u obliku pristupanom za potronju, dok
su molekule ADP sakupljai energije.

Fermenti (enzimi)
Enzimi su proteini ili proteidi sa katalitikom funkcijom. Skoro sve hemijske
promjene i procesi u ivoj eliji su enzimski kontrolisani. Zato svaka elija
sadri ogroman broj enzima. Nastaju u organizmu i djeluju u njemu.
Svi do sada otriveni enzimi su proteini, razliitog aminokiselinskog sastava,
prostorne strukture i veliine makromolekula. U zavisnosti od funkcije koju
obavljaju mogu biti jedno ili dvokomponentni. Osnovnu komponentu enzima
(apoenzim) ini bjelanevina, dok drugu komponentu (koenzim) izgrauje neka
druga prostetika skupina, koja moe biti predstavljena i vitaminom. Ove dvije
strukture zajedno ine cjelovitu strukturu enzima (holoenzim).

Struktura enzima

Enzimi dobijaju naziv po supstratu na koji djeluju, npr. amilaza djeluje na skrob
(amilum).

Enzimi se na osnovu djelovanja dijele na: oksido- reduktaze, transferaze,

hidrolaze, liaze, izomeraze i ligaze.
Svaka skupina enzima djeluje na specifian nain, ba kao to je i svaki enzim
strogo specifian u odnosu na supstrat i nain djelovanja.

Hormoni
Hormoni su bioloki aktivne supstance razliitog hemijskog sastava. ivotinjski
hormoni mogu biti steroidi, bjelanevine, amini, nezasiene masne kiseline.
Biljni hormoni imaju specifinu strukturu npr. auksini, giberilini, citokinini,
apscisinska kiselina i dr. Prema porijeklu, nainu djelovanja, mjestu sinteze i
dr. dijelimo ih na biljne i ivotinjske.
Biljni hormoni (fitohormoni) fizioloki su aktivne materije koje se sintetiziraju
embrionalnim centrima ( takama i zonama rasta). Djeluju u vrlo malim
koliinama, a to djelovanje moe biti stimulirajue i inhibitorno.
ivotinjski hormoni nastaju u lijezdama sa unutarnjim luenjem, prenose se
putem krvi i djeluju preko nekog efektornog centra (organa).
Djelujui u vrlo malim koliinama hormoni omoguavaju, uz pomo nervnog
sistema, odravanje organizma kao jedinstvene cjeline.

Vitamini
Vitamini su fizioloki aktivne supstance koje se u organizmu javljaju u veoma
malim koliinama, ali vez njih nije mogu normalan rast i razvoj ivih bia.
Najvei dio tih spojeva sintetiziraju mikroorganizmi i biljke, dok se neki od njih
mogu sintetizirati i u organizmima ivotinja. Vitamini se unose u organizam
obino u aktivnom obliku, mada ima i tzv. provitamina koji se aktiviraju tek u
organizmu.
Dijele se u dvije skupine: vitamini rastvorljivi u mastima ( A, D, E, K) i vitamini
rastvorljivi u vodi ( B-kompleks, C).
U nedostatku vitamina ( avitaminoza) nastupaju poremeaji rada razliitih
organa.

Neorganske materije
Voda
Voda predstavlja najrasprostranjenije jedinjenje u organizmima i neophodan
uslov za njihov opstanak. Voda je jedna od glavnih komponenti ivih sistema,
koja ini ak 50-95% teine elije. Osim u samoj eliji, voda se nalazi u
meuelijskim prostorima i krvi ivotinja. Oko dvije treine, odnosno, oko 70%
teine odraslog ovjeka ini voda (kod embriona oko 80%).
Koliina vode u elijama ovjeka zavisi od:
starosti (sa starou elija opada i koliina vode u njima)

 vrste tkiva (krvno tkivo ima veu koliinu vode od npr. masnog tkiva)
metabolike aktivnosti elije (aktivnije elije imaju vie vode)
spola (ene imaju manje vode od mukaraca)
Uloge i znaaj vode su:
Ona je univerzalni rastvara to znai da se u njoj rastvara najvei
broj materija. Materije rastvorljive u vodi nazivaju se hidrofilne , a one
koje se ne rastvaraju su hidrofobne .
Pogodna je sredina za odvijanje svih biohemijskih reakcija. Sve
hemijske reakcije se odvijaju u uskom rasponu pH, izmeu 6 i 8
(izuzetak je varenje u elucu ovjeka i ivotinja, koje se odvija pri pH
oko 2). ista voda ima pH=7 (neutralna je).
Transportna uloga vode ogleda se u lakom prenoenju materija koje
se u njoj rastvaraju (aminokiseline, eeri, proteini) kroz samu eliju i
iz jedne elije u drugu.
Voda ima ulogu i u termoregulaciji (odravanju stalne tjelesne
temperature kod ptica i sisara). Znojenjem se sniava tjelesna
temperatura. Oko 1,5 l vode za 24 asa ovek izgubi preko znoja. Kao
bezbojna tenost, voda proputa vidljivi dio Sunevog spektra, a
apsorbuje deo infracrvenog zraenja, pa je stoga dobar toplotni
izolator.
Voda uestvuje u osmoregulaciji (odravanje stalnog osmotskog
pritiska). Kada u elijama ojveka, a prije svega u krvi, doe do
gubitka vode poveava se osmotski pritisak (pritisak soli rastvorenih u
vodi), jer se poveala koncentracija soli. Krv zgusnuta za 1%, koja
kroz kapilare pritie u mozak, izvodi iz ravnotee nervne elije centra
u hipotalamusu. Slijedi nekoliko nervnih reakcija i onda osjetimo e.
Biljke iz zemljita korijenom sve materije usvajaju rastvorene u vodi.

Neorganske soli
Neorganske soli su takoe veoma zastupljene u elijama, a njihovi kationi i
anioni su neophodni za odravanje biolokih struktura (gradivna uloga) i
bioloku aktivnost jedinjenja (metabolika uloga). Najzastupljeniji kationi su
K+, Na+, Ca++, a meu anionima su to hloridi, karbonati, bikarbonati i
fosfati.
Mineralne materije organizam ne stvara sam , ve ih unosi hranom. Neke od
najbitniji su:
Fe (eljezo) je veoma vaan sastojak hemoglobina
Ca i P grade kalcijum-fosfate koji su glavni sastojci kostiju
S ulazi u sastav nekih aminokiselina
Na, K i Cl uestvuju u osmoregulaciji
F spreava karijes zuba

Literatura:
Internet
http://bs.wikipedia.org/wiki/%C4%86elija
http://hr.wikipedia.org/wiki/Bjelan%C4%8Devine
http://hr.wikipedia.org/wiki/Masti
http://hr.wikipedia.org/wiki/Mikroskop
Biologija za 2.razred gimnazije : A. Sofradija, Lj. Berberovi, R.
Hadiselimovi (IP ''Svjetlost'' d.d., Zavod za udbenike i nastavna
sredstva; Sarajevo, 2008.)

Zerina Saak
Ena Ahmetbegovi
Lejla Zulovi
III4