Professional Documents
Culture Documents
HNG DN
CHN ON V IU TR
BNH NI TIT - CHUYN HA
(Ban hnh km theo Quyt nh s 3879/Q-BYT ngy 30 thng 09 nm 2014
ca B trng B Y t)
NH XUT BN Y HC
H NI - 2015
B Y T
S: 3879 /Q-BYT
c lp - T do - Hnh phc
H Ni, ngy 30 thng 09 nm 2014
QUYT NH
V vic ban hnh ti liu chuyn mn
Hng dn chn on v iu tr bnh ni tit - chuyn ha
B TRNG B Y T
- Cn c Lut khm bnh, cha bnh nm 2009;
- Cn c Ngh nh s 63/2012/N-CP ngy 31/8/2012 ca Chnh Ph quy nh
chc nng, nhim v, quyn hn v c cu t chc ca B Y t;
- Theo ngh ca Cc trng Cc Qun l Khm, cha bnh,
QUYT NH:
iu 1. Ban hnh km theo Quyt nh ny ti liu chuyn mn Hng dn chn
on v iu tr bnh ni tit - chuyn ha.
iu 2. Ti liu Hng dn chn on v iu tr bnh ni tit - chuyn ha ban
hnh km theo Quyt nh ny c p dng ti cc c s khm bnh, cha bnh.
Cn c vo ti liu hng dn ny v iu kin c th ca n v, Gim c c s
khm bnh, cha bnh xy dng v ban hnh ti liu Hng dn chn on v iu tr
bnh ni tit - chuyn ha ph hp thc hin ti n v.
iu 3. Quyt nh ny c hiu lc k t ngy k ban hnh.
iu 4. Cc ng, b: Chnh Vn phng B, Chnh Thanh tra B, Cc trng Cc
Qun l Khm, cha bnh, Cc trng v V trng cc Cc, V thuc B Y t, Gim
c cc bnh vin, vin c ging bnh trc thuc B Y t, Gim c S Y t cc tnh,
thnh ph trc thuc trung ng, Th trng Y t cc B, Ngnh v Th trng cc
n v c lin quan chu trch nhim thi hnh Quyt nh ny./.
Ni nhn:
- Nh iu 4;
- B trng B Y t ( b/c);
- Cc Th trng BYT;
- Bo him X hi Vit Nam ( phi hp);
- Cng thng tin in t BYT;
- Website Cc KCB;
- Lu VT, KCB.
KT. B TRNG
TH TRNG
k
Nguyn Th Xuyn
LI NI U
Trong thi gian qua, di s lnh o ca ng, Nh nc v s quan tm, lnh
o, ch o tch cc ca Lnh o B Y t cng vi s quan tm chm sc ca cc cp
chnh quyn, vi s n lc vn ln trn mi gian kh ca cc gio s, bc s, dc s
v ton th cn b, cng chc, vin chc trong ton ngnh, ngnh Y t Vit Nam
ginh c nhiu thnh tu to ln trong cng tc phng bnh, khm cha bnh v chm
sc sc khe nhn dn.
Cng vi mng li y t c s c cng c v tng bc hon thin, h thng
khm, cha bnh trong ton quc cng c ci to v nng cp tt c cc tuyn t
trung ng n a phng. Nhiu k thut y hc hin i ln u tin trin khai thnh
cng Vit Nam nh chp v nong ng mch vnh tim, th tinh trong ng nghim,
ghp thn, gp phn nng cao cht lng khm, cha bnh cho nhn dn v thc
y nn y hc Vit Nam pht trin.
Cht lng khm, cha bnh cn ph thuc nhiu vo nng lc chn on v iu
tr ca cc tuyn y t cng nh ca cc thy thuc. V vy ngy 05 thng 02 nm 2010,
B trng B Y t ra quyt nh s 453/Q-BYT v vic thnh lp Ban Ch o bin
son Hng dn iu tr, quyt nh s 2387/Q-BYT 05 thng 5 nm 2010 v vic
thnh lp Ban bin son Hng dn iu tr.
Trong , Tiu ban bin son hng dn chn on v iu tr bnh Ni tit c
quyt nh thnh lp ngy 27 thng 7 nm 2010 (quyt nh s 2679/Q-BYT) bao gm
cc nh khoa hc u ngnh trong lnh vc Ni tit v chuyn ha ca c ba min Bc,
Trung, Nam.
Ti liu Hng dn chn on v iu tr bnh Ni tit - chuyn ha c xy
dng vi s n lc cao ca cc nh khoa hc u ngnh v Ni tit - chuyn ha ca Vit
Nam. Ti liu bao gm 5 chng v 36 bi hng dn mt s bnh v Ni tit - chuyn
ha. Trong , tp trung vo hng dn thc hnh chn on v iu tr, v vy ti liu s
rt hu ch cho cc thy thuc a khoa, chuyn khoa trong thc hnh lm sng hng ngy.
Chng ti trn trng cm n s ch o st sao ca PGS.TS. Nguyn Th Kim
Tin, B trng B Y t v cc thnh vin ban bin son, cc chuyn gia thm nh
rt c gng, dnh nhiu thi gian qu bu bin son, thm nh cun sch ny. y l
ln xut bn u tin ca cun sch, chc chn cn nhiu thiu st, chng ti rt mong
nhn c s ng gp t Qu c gi v ng nghip cun sch ngy mt hon thin.
Ch bin
PGS.TS. Nguyn Th Xuyn
ng ch bin
PGS.TS. Lng Ngc Khu
GS.TS. Thi Hng Quang
Ban bin son v thm nh ti liu
GS.TS. Thi Hng Quang
GS.TS. Nguyn Hi Thy
GS.TS. Trn Hu Dng
PGS.TS. T Vn Bnh
PGS.TS. o Th Da
PGS.TS. Nguyn Th Bch o
PGS.TS. Nguyn Th Hon
PGS.TS Nguyn Thy Khu
PGS.TS. Nguyn Th Lm
PGS.TS. Nguyn Kim Lng
PGS.TS. Trung Qun
PGS.TS. Nguyn Khoa Diu Vn
PGS.TS. Hong Trung Vinh
TS.BSCKII. Trn Th Thanh Ha
TS.BS. Nguyn Vinh Quang
TS.BS. Trn Qu Tng
TS.BS. Hong Kim c
Ban Th k bin son
ThS.BS. Phm Th Lan
ThS.BS. L Quang Ton
ThS.BS. Nguyn c Tin
ThS.DS. Ng Th Bch H
ThS.BS. Trng L Vn Ngc
MC LC
Trang
Li ni u
U tuyn yn
Bnh to u chi
16
Suy tuyn yn
22
34
42
51
51
71
81
87
96
Bu gip n thun
101
105
Bu gip c a nhn
110
115
121
124
127
143
143
147
Hi chng Cushing
154
161
165
168
174
Bnh i tho ng
174
Ph lc 1. Cc thuc iu tr T
183
187
187
188
197
H glucose mu
202
208
208
212
Suy tim
214
t qu
216
219
222
228
i tho ng thai k
234
237
Chng 5. BNH BO PH
247
Bnh bo ph
247
255
Tng calci mu
265
H calci mu
272
thng cc yu t pht trin nguyn bo si, ri lon iu ha cc protein kim sot chu
chuyn t bo, v mt mng li reticulin c vai tr quan trng trong hnh thnh khi u
tuyn yn.
III. CHN ON
1. Lm sng
Gm nhng triu chng do khi u tit qu nhiu hormon, hoc triu chng do
khi u chn p. Hu ht u tuyn yn l khi u lnh tnh, nhng cng c th xm ln ti
ch vo t chc xung quanh, c hoc khng tit hormon, tin lng tng i tt.
Ngc li, cc khi u cnh h yn thng c tnh, xm ln, tin lng xu hn.
1.1. Khi u tit hormon
Triu chng do khi u chn p t chc xung quanh:
au u: thng gp, khng tng ng vi kch thc khi u.
Chn p v pha trn v chn ln giao thoa th gic, c th gy bn manh thi
dng hai bn, m mu , c nhiu im ti, m hon ton.
Xm ln sang bn c th chm n xoang bm lm tn thng cc dy thn
kinh s no III, IV, VI, V1 gy song th, sp mi, lit c mt, v mt s thn kinh mt.
Cn ng kinh, ri lon bn th, mt khu gic c th c nu cc thu no thi
dng v trn b xm ln do pht trin ca khi cnh h yn.
Nn ti pht c hoc khng c tn thng ng ngoi thp hoc ng thp.
Sinh dc-ni tit: c th dy th sm tr nh, suy sinh dc ngi ln.
Ngoi ra c th b i tho nht hon ton hoc khng hon ton, c bit v
ri lon c ch kht, hi chng tit khng thch hp ADH, ri lon gic ng, ri lon
nhit , ri lon s ngon ming (bo ph, n nhiu, hoc chn n, mt cm gic kht
hoc cung ung u c th gp trn lm sng).
Triu chng do tng tit hormon:
U tit prolactin (prolactinomas): tng nng prolactin mu lm mt kinh
nguyt v chy sa ph n, gim libido v ri lon cng nam gii. Khi u kch
thc ln c triu chng do chn p thn kinh th gic, thn kinh s no v suy chc
nng thy trc tuyn yn.
U tit hormone tng trng: Ty thi gian xut hin bnh trc hay sau tui
trng thnh m sinh bnh to u chi (acromegaly) hay bnh khng l (gigantism)
(xem bi tng ng).
U tit ACTH: xem Bnh Cushing.
U tit TSH: biu hin cng chc nng tuyn gip (hi hp, nh trng ngc,
ri lon nhp, st cn, run tay..) v bu c to. Khi u thng ln, trn 60% c xm ln
ti ch gy cc triu chng chn p v th gic, thn kinh s no.
10
U tuyn yn tit gonadotropin: thng c kch thc ln. Ngi bnh thng
c ri lon v nhn, cc triu chng suy chc nng tuyn yn, nhc u. Mt s khi u
tng tit FSH, LH hoc tiu n v alpha, ngi bnh c triu chng suy sinh dc do
gim iu ha chc nng tuyn sinh dc.
Suy chc nng tuyn yn (hypopituitarism): xem bi Suy tuyn yn.
Suy tuyn yn bm sinh hay bnh xut hin lc nh s gy nhng ri lon nng v
tuyn gip, sinh dc, thng thn, s pht trin v cn bng nc.
Gim tit ACTH gy h huyt p, sc, h ng huyt, bun nn, mt l, h Na+
mu. Cn nh lng cortisol v ACTH trc khi ch nh glucocorticoid. Cn lm
nghim php kch thch bng Cosyntropin mt vi tun sau khi xut hin triu chng
gim nng ACTH mu (xem thm bi Suy thng thn).
Ngi bnh thng c triu chng suy gip trn lm sng; tuy nhin, ngay c khi
khng c triu chng, cn nh lng FT4 nh gi tnh trng bnh.
Ri lon chc nng sinh dc: ph n thng c ri lon kinh nguyt hoc mt
kinh, nng LH hoc FSH khng tng; nam gii c triu chng ri lon sinh dc v
gim testosterone. iu tr thay th hormon sinh dc rt quan trng phng long
xng. Thiu GH thng xy ra khi thiu 2 hormon.
1.2. Mt s u tuyn yn khng tit hormon
Nang h yn/ nang cnh h yn (Sella/parasella cysts):
Thng gp nht l cc u s hu (craniopharyngiomas), l nhng nang b vi
ha, cc khi u trn h yn pht sinh t nhng phn st li ca t bo c vy trong bo
thai ca khe Rathke (Rathkes cleft).
Thng xut hin vo hai nh tui: tr em t 5-10 tui, v cui tui trung nin.
Thng gp n, hu ht cc nang l nhng khi trong hoc trn h yn b vi ha.
Tr thng ku nhc u, nn, hp th trng v khng pht trin.
Ngi ln c th c bn manh hai thi dng (bitemporal hemianopsia), cc
triu chng bt thng thn kinh s no (thn kinh III, IV, VI v V1), gim tit cc
hormon thy trc tuyn yn v bnh i tho nht.
Cc nang khe Rathke (Rathkes cleft cyts) thng lnh tnh, tn thng khng
b vi ha, ging u tuyn ni tit khng hot ng hoc u s hu. Cc nang ny c t l
ti pht thp sau phu thut ct b.
U nguyn sng (Chordomas):
L nhng khi u t gp, pht sinh t phn cn li ca nguyn sng
(notochordal remnant) trong mt dc (clivus). Cc u ny thng gy ph hy xng
cng vi vim ti ch, hay ti pht.
Nam gii thng gp hn, tui t 30-50.
Hay gp triu chng bnh l thn kinh s no v song th. Ri lon chc nng
ni tit khng thng xuyn, khi u b vi ha ch gp 50% trng hp.
11
U t bo mm (Germinomas):
Pht sinh trong tuyn yn/trn tuyn yn, bao gm vng di i, giao thoa
thn kinh th gic v vng tuyn tng.
Ngi bnh c triu chng suy hoc cng chc nng tuyn yn; dy th sm,
i tho nht, ri lon th trng v cc triu chng tng p lc s no.
Khi u di cn vo h thng thn kinh trung ng khong 10% trng hp.
U dng b (Dermoid tumors):
Khi u t pht trin tr em, gy vim mng no ti pht do s thot ra cc thnh
phn ca khi u.
Di cn n tuyn yn:
Cc di cn ung th n tuyn yn thng gp nht ngi gi, thng pht
sinh t ung th v ph n v ung th phi.
Ung th tin pht cc v tr khc di cn n tuyn yn nh ung th ng tiu ha,
thn, tuyn tin lit v da.
Triu chng thng gp: Ri lon chc nng thy trc tuyn yn, ri lon th
trng, i tho nht, lit cc dy thn kinh s no. Khi u to ln nhanh cng chng t
khi u do di cn.
Phnh mch (aneurysms):
Cc phnh mch c th pht sinh t xoang hang, hoc t cc ng mch cnh
trong trn hoc di chm, mch phnh c th t vo thn kinh mt v giao th gy
hp th trng thi dng, lit nhn cu, au u nhiu, au trn mt. Phnh mch c
th pht trin vo trong h yn chn p trc tip vo tuyn yn lm suy chc nng tuyn
yn v tng tit prolactin. U phnh mch c th xc nh bng MRI hoc chp mch
bng cng hng t - MRA (MR angiography) rt cn thit quyt nh sinh thit qua
xng bm.
Cc u ht tuyn yn:
Vim mng no do lao c th xy ra ngay ti h yn hoc cnh h yn. Cc u
lao c th c trong h yn hoc trn h yn, kt hp vi cc triu chng suy chc nng
tuyn yn, ri lon th trng v i tho nht.
Bnh sacoid (Sarcoidosis) vng di i - tuyn yn, hu ht ngi bnh c
nhng triu chng ca h thn kinh trung ng v c th l nguyn nhn lm suy chc
nng thy trc tuyn yn c hoc khng c triu chng khi u trong h yn.
Sarcoidosis rt hay gp vng di i, thy sau tuyn yn v thn kinh s no. Ri
lon ni tit thng gp nht l suy chc nng sinh dc do thiu tit hormon sinh dc
(gonadotropic hypogonadism), tng tit prolactin va phi, v i tho nht.
U ht t bo khng l (Giant cell granuloma - Granulomatous hypophysitis) l
u ht t bo khng l khng b u ha, him gp, chim ch mt phn hoc ton b
tuyn yn v khng c tn thng cc c quan khc, thng gp nht ph n tui
trung nin v ln tui.
12
Nguyn nhn cha r, triu chng lm sng thng gp l suy chc nng thy
trc tuyn yn v tng prolactin mu.
Histiocytosis X (HX): C th l bnh u ht t bo i toan mt hoc nhiu
hoc th c tnh hn - bnh Letterer- Siwe. HX thng gp trong vng di i, mt na
ngi bnh c i tho nht. Tr em c th chm pht trin, suy gim hormon thy trc
tuyn yn. Bnh HX gm c ba triu chng: i tho nht, li mt v tiu hy xng.
Vim tuyn yn t bo lympho (lymphocytic hypophysitis), gp ch yu n,
60-70% xy ra vo giai on cui thai k hoc sau . Cc bnh t min khc (vim
tuyn gip t min) gp khong 20-25%, khi u trong/ trn tuyn yn c th to, suy
chc nng thy trc tuyn yn, i tho nht, v/hoc ri lon th trng (50-70%).
S phc hi chc nng tuyn yn c th t pht hoc bng corticosteroid v iu
tr thay th cc hormon khc. Chn on bng t chc hc, hoc khi phu thut khi u.
Phu thut cn thit nu c cc triu chng v ri lon th trng hoc triu chng chn
p ngy cng tng.
p xe tuyn yn: Him gp, xy ra do nhim khun, thm nhim trc tip cc
c quan ph cn trong xoang bm, v nhim khun h thn kinh trung ng khc.
Ngi bnh c triu chng ri lon v th gic, suy chc nng tuyn yn, i tho nht
(50%). Chp MRI pht hin.
Chy mu v nhi mu trong tuyn yn: Chy mu v nhi mu trong tuyn
yn l do tn thng do thiu mu h thng ca tuyn yn, trn lm sng suy chc nng
tuyn yn khi 75% tuyn b tn thng. Tn thng ch gii hn n thy trc,
chc nng thy sau cn nguyn vn. Hi chng Sheehan xy ra sau chy mu nng sau
, hi chng t gp.
Ung th tuyn yn (Pituitary carcinomas): Him gp, c th tit cc hormon
nh GH, ACTH hoc prolactin, hoc cng c th khi u khng c hot ng chc nng.
Chn on ch xc nh c khi c di cn.
Tng sn tuyn yn (Pituitary hyperplasia): To tuyn yn ton b, tng sn t
bo tit TSH do suy tuyn gip tin pht ko di; Tng sn t bo tit hormon sinh dc
khi suy sinh dc tin pht ko di. Tng sn t bo tit sa trong thi k c thai.
U lympho h thng thn kinh trung ng tin pht (Primary central nevous
system lymphoma), tn thng c th khu tr tuyn yn, vng di i gy nn
nhng triu chng thn kinh, i khi kt hp vi suy gim hormon tuyn yn thy trc
v / hoc thy sau.
t qu (ngp mu) tuyn yn (Pituitary apoplexy):
L mt cp cu ni tit, do chy mu t pht trong khi u tuyn yn hoc sau
chn thng u.
Bnh tin trin sau 1-2 ngy vi triu chng au u d di, cng gy, tn thng
thn kinh s no ngy cng nng, try tim mch, thay i thc, ri lon th trng.
Suy chc nng tuyn thng thn cp hay gp.
13
Chp tuyn yn pht hin chy mu trong khi u v lch cung tuyn yn.
Phn ln ngi bnh phc hi mt cch t pht, nhng kinh nghim cho thy
v sau s suy chc nng tuyn yn. Lit c mt (ophthalmoplegia) c th ht i mt
cch t pht, nhng khi c du hiu gim th trng, nhng bin i v thc, cn ch
nh phu thut qua xng bm gii phng chn p.
2. Cn lm sng
2.1. Cc xt nghim sng lc u tuyn yn
Ty thuc vo triu chng lm sng m ch nh nh lng cc hormon tng
ng xc nh chn on v theo di kt qu iu tr (xem thm cc bi tng ng).
2.2. Nghin cu hnh nh
Khi u tuyn yn c chn on tt nht bng MRI hoc chp ct lp vi tnh tp
trung vo tuyn yn.
IV. IU TR V THEO DI
1. Cc khi u tuyn yn khng tit hormon
Chp cng hng t ht nhn (MRI) chn on v theo di. MRI c th hai
nm lm li mt ln, nu nh khng c du hiu pht trin ca tn thng.
Phu thut ch nh khi khi u ln c xu hng ngy cng pht trin.
Nu tn thng khng c triu chng, MRI cn lm li sau 6 thng n 1 nm,
sau hng nm. Phu thut c th tr hon, tr khi c du hiu khi u pht trin.
Nu c triu chng chn p vo giao thoa th gic, xm ln vo xoang hang,
hoc suy chc nng tuyn yn, phu thut s c tin hnh v cn nhc iu tr bng
tia x (c bit dao gamma, iu tr bng chiu tia t ngoi). 10% cc khi u p ng
vi bromocriptine gim kch thc khi u.
2. Cc khi u tuyn yn tit hormon
2.1. Cc khi u tit prolactin
iu tr bng thuc i khng th th dopamin.
2.2. U tit GH Acromegaly
Phu thut qua xng bm l phng php c chn, 70% ngi bnh c nng
GH t < 5ng/mL v nng IGF bnh thng, nhng ti pht 5-10%. Sau khi iu
tr bng tia x truyn thng, 40% ngi bnh t c nng GH < 5ng/mL sau 5
nm, v 60-70% sau 10 nm .
2.3. Bnh Cushing
Phu thut qua xng bm p dng cho 80-90% ngi bnh. T l ti pht 510%, trc di i - tuyn yn - thng thn c th b c ch ti 1 nm. iu tr bng
14
tia c ch nh cho cc ngi bnh khng iu tr bng phu thut, nhng ngi bnh
ct b thng thn hai bn hoc b hi chng Nelson. 61% ngi bnh gim bnh c
12 thng, 70% c 24 thng.
2.4. U tit TSH
Phu thut qua xng bm, nhng t hiu qu. Hu ht ngi bnh p ng tt
vi octreotide acetate (sandostatin) lm nh khi u. iu tr bng tia ty thuc khi
khng phu thut c. iu tr bng cc thuc cng gip nh iu tr cc trng hp
cng gip khc.
TI LIU THAM KHO
1. Thi Hng Quang (2008). Bnh Ni tit. Nh xut bn Y hc.
2. Mai Th Trch, Nguyn Thy Khu (2003). Ni tit hc i cng. Nh Xut
bn Y hc - Chi nhnh Thnh ph H Ch Minh.
3. The Washington Manual (subspecialty consult series) (2009). Endocrinology
subspecialty consult. Second Edition.
4. The Washington Manual of Medical Therapeutics. 33rd Edition (2010).
5. David G. Gardner. Dolores Shoback. Greenspans Basic and clinical Endocrinology,
9th Edition. 2011.
15
17
2. Cn lm sng
2.1. X quang xng
Xng s v h yn: thng thy h yn rng hnh qu bng, h yn pht trin
theo chiu su v di theo chiu dc, nn l v h yn khng dn rng.
y h yn thng c hai b khng ng u, lng yn mng, mm bm b n
mn (nn nhn), mm bm trc di ra.
Xoang trn pht trin mnh, b trn h mt d ra pha trc, xng hm trn dn
rt rng, xng g m to ra nn vng xng g m d ra v pha trc.
Xng chm nhiu hi, li chm ngoi thng c gai xng, khung xng s ni
chung dy.
Ct sng: phim chp nghing thng thy mt ta-luy phn lng ca thn t
sng ngc, c hai hoc nhiu vin, chng t c hin tng chng lp xng mi ln trn
lp xng c. C nhiu m xng, tn thng khp sau t sng, ct ho sm sn sn.
Bn chn v bn tay dy, to, nht l cc xng ngn. Cc xng di ca tay,
chn to ra, c bit cc sn u xng. Ch dnh ca c v dy chng li, g gh.
2.2. nh lng nng GH v IGF-1
Nu nng GH < 0,4mcg/l v nng IGF-1 trong gii hn bnh thng
(iu chnh theo tui v gii) loi tr chn on acromegaly.
Nu cc xt nghim trn bt thng, tin hnh lm nghim php dung np
glucose 2 gi ng ung nh sau:
Ly mu xt nghim glucose v GH khi i (baseline).
Cho ngi bnh ung 75g glucose.
Ly mu nh lng glucose v GH 30 pht mt ln, trong 2 gi lin.
Nu nng GH gim xung < 1mcg/L trong qu trnh lm nghim php, loi tr
chn on acromegaly. Dng tnh gi c th xy ra ngi bnh i tho ng, vim
gan mn tnh, suy thn v bing n (anorexia).
2.3. Chp cng hng t ht nhn (MRI) u, c hoc khng thuc cn quang
gadolinium nh gi khi u.
IV. IU TR
Ngi bnh Acromegaly thng cht sm (nguy c tng i gp 1,5 ln) v
tng t l mc hng nm khng insulin, ph i tht tri, v cht do cc bnh tim mch.
Acromegaly hnh nh lin quan n tng nguy c sinh bnh ung th i trng, do vy
nn soi i trng cho tt c cc ngi bnh ny.
1. Mc tiu iu tr
Nhiu nghin cu cho thy, gim nng GH s ci thin thi gian sng cn
ca ngi bnh. C th ni khoa, phu thut, v/hoc phng x.
19
20
21
SUY TUYN YN
I. I CNG
Suy tuyn yn l s gim tit cc hormon tuyn yn c th do bnh ca tuyn yn
hoc do bnh vng di i (hypothalamus) gim tit cc hormon gii phng, v vy
s lm gim tit cc hormon tuyn yn tng ng.
Triu chng lm sng suy tuyn yn ph thuc vo nguyn nhn cng nh typ v
mc thiu ht hormon. Ngi bnh c th khng c triu chng, c triu chng do
thiu ht hormon, do chn p ca khi u, hoc nhng triu chng khng c hiu (nh
mt mi v v..).
Dch t: Nghin cu cng ng cho thy: T l suy tuyn yn l 46 trng hp
trn 100.000 ngi, t l mc hng nm l 4/ 100.000 ngi/ nm.
II. NGUYN NHN
1. Bnh tuyn yn
Bt k bnh no c nh hng n tuyn yn u c th lm hn ch tit mt hoc
nhiu hormon ca tuyn yn, nh bnh do khi u, phu thut ly khi u, v nhiu bnh
l khc.
1.1. Nhng tn thng khi (Mass lesions)
Bao gm: U tuyn (adenoma), nang, vim tuyn yn thm nhim t bo
lympho (lymphocytic hypophysitis), di cn ung th, v nhiu tn thng khc.
Bt c tn thng no trong h yn u c th gy tn thng tm thi hoc
vnh vin do tng chn p t bo tuyn yn. Khi lm gim kch thc khi, gii phng
chn p, c th phc hi chc nng tuyn yn.
1.2. Phu thut tuyn yn
Phu thut vin ct b adenoma tuyn yn tuy c gng bo v t chc tuyn
yn lnh gn k, nhng kh c kh nng nu hai tn thng lnh v bnh khng phn
bit c bng mt thng. Nu t chc lnh nguyn vn v tnh b ct b, suy tuyn
yn s xy ra.
1.3. Tia x
Tia x adenoma tuyn yn thng phng ti pht do t chc tuyn cn li sau
phu thut. Khi s dng tia x gamma hoc tia proton hoc yu t gia tc di (linear
accelerator) cng gy nn suy tuyn yn vi t l kh cao sau khong 10 nm. Suy gim
hay khng cn tit bt k hormon no ca tuyn yn c th xy ra vi thng n t nht 10
nm sau tia x, tng hormon cng c th xy ra sau tia x 6 thng hay c th sau 10 nm.
22
23
gim chc nng lc cu thn, gim dng mu qua thn, bng cortisol hay thyroxin c
th iu chnh c tnh trng ri lon trn.
Nng natri mu ni chung bnh thng, nhng cng c trng hp natri mu
rt h, ngi bnh c th hn m v c cc triu chng tng tit ADH (hi chng
Schwartz Barttrer).
1.2. Triu chng suy chc nng tuyn gip do gim tit TRS
Thng xy ra t u tun 4 n tun th 8 sau khi ngng iu tr hormon
thyroxin cho ngi bnh ct b hon ton tuyn yn.
Nu l suy th pht khng phi do phu thut, triu chng suy c th ko di t 5
n 10 nm mi xut hin.
Lm sng ging suy tuyn gip tin pht, nhng thng nh hn: Ngi bnh
th vi ngoi cnh, khng chu c lnh, da kh, ph nim mc.
Cholesterol trong mu tng.
hp thu iod phng x 131 ca tuyn gp thp nhng s tr li bnh thng
sau khi iu tr t 1 - 5 ngy bng thyreotropin.
Nng T3, T4 trong huyt thanh thp.
Sau khi ct hon ton tuyn yn, mt s ngi bnh c bit khng c suy
chc nng tuyn gip, trn c s bu nhn c th pht trin thnh bu c lp
(thyroidautonomy). Mt s t trng hp li cng chc nng tuyn gip, nguyn nhn
c l lin quan vi vai tr ca LATS (long acting thyroid stimulator), hin tng bt
bnh thng ny chng t rng LATS khng ph thuc vo chc nng tuyn yn.
1.3. Triu chng do gim tit hormon tng trng (GH)
Thiu GH v ACTH s a n gim ng mu lc i, tng tnh mn cm i
vi insulin. Hoi t tuyn yn ngi bnh hn m do i tho ng c th lm cho
tnh trng bnh i tho ng tt hn (hin tng Houssay). Liu iu tr insulin gim
i 1/4 so vi liu trc phi iu tr.
1.4. Triu chng suy chc nng sinh dc do gim tit gonadotropin
Teo cc c quan sinh dc: nam gii tinh hon teo nh, mm, dc tnh (libido)
v cng dng gim, khng c tinh trng. n gii gim hoc mt dc tnh, mt kinh
thng l du hiu sm nht do u tuyn yn, teo bung trng, teo m o, lm phin
m o biu hin r tnh trng thiu oestrogen. Gonadotropin trong nc tiu gim.
1.5. Triu chng ngoi da
Da nh sp, nhiu np nhn trn da xung quanh mt v ming lm cho ngi bnh
gi trc tui.
Nhng vt xm trn da thng nht dn, ngay vng xm da u v cng c th
tr thnh trng. Nhng ch da xm do tip xc nh sng mt tri cng nht dn hoc
26
mt hn. Nhng triu chng trn y rt c gi tr chn on phn bit gia bnh
Sheehan vi bnh Addison (suy thng thn tin pht).
Lng nch, lng mu v tha dn, lng my tha.
2. Cn lm sng
2.1. Xt nghim v mu
Thng c thiu mu ng sc do gim yu t kch thch sinh hng cu. Suy chc
nng tuyn gip th pht cng tham gia vo c ch thiu mu trong suy tuyn yn. Trn
thc nghim ng vt cng nh ngi, suy chc nng tuyn gip ko di c th a
n gim sinh hng cu, thiu mu nh.
iu tr thay th bng hormon tuyn gip thng khng phc hi tnh trng
thiu mu. mt s ngi bnh, iu tr phi hp hormon tuyn gip vi testosteron
phc hi li c t l hemoglobin mu. Trong bnh Sheehan, v mu chy nhiu sau
c th a n thiu mu nng. Mt s ngi bnh suy tuyn yn mn tnh lu ngy c
th gy thiu mu c tnh.
2.2. nh gi suy gim tit Corticotropin
Cortisol huyt tng:
ngi bnh thng, nng cortisol vo lc 8 gi sng khong 5-25mcg/dL
(138690 nmol/L).
Nu cortisol 3mcg/dL (83nmol/L), sau hai ln lm xt nghim, l bng chng
rt c gi tr v gim tit cortisol, thng gp ngi bnh suy tuyn yn. Nu km
theo c ACTH huyt tng thp, chng t suy thng thn th pht (do bnh tuyn yn
hoc bnh vng di i). Nu ACTH cao hn bnh thng l suy thng thn tin pht
(suy ti tuyn thng thn).
Nu Cortisol 18mcg/dL (497nmol/L) chng t c thiu tit ACTH nn, v c
kh nng tit y trong khi gng sc th lc (physical stress).
Nu nng cortisol huyt tng > 3mcg/dL nhng < 18mcg/dL, xt nghim li
vn nh vy, cn phi nh gi v d tr ACTH.
nh gi d tr ACTH (ACTH reserve): c tin hnh nhng ngi bnh
c nng cortisol trung bnh. C nhiu cch nh gi, mi phng php c nhng
thun li v bt li khc nhau, cc phng php l:
Nghim php metyrapone (Metyrapone test).
Metyrapone c tc dng chn (block) enzyme 11-beta-hydroxylase (CYP11B1),
mt enzyme xc tc chuyn 11-deoxycortisol thnh cortisol, do vy s gim tit cortisol.
Gim nng cortisol, nu trc di i-tuyn yn-thng thn bnh thng, s tng
tit ACTH v tng tng hp steroid trong c 11-deoxycortisol.
ngi bnh thng, ung 750mg metyrapone mi 4 gi mt ln, lin tc trong
24 gi, 8 gi sng hm sau xt nghim mu s thy cortisol huyt tng gim
27
31
32
33
35
Tn thng nng vng di i hoc ng tuyn yn do phu thut thn kinh hoc
do chn thng thng gy nn phn ng ba pha rt c trng:
Pha u tin l a niu, trong 24 gi u, ko di 4-5 ngy. Pha ny phn nh
s c ch gii phng ADH do ri lon chc nng vng di i.
Pha tip theo: chng bi niu, t ngy th 6 n ngy th 11, cc hormon tch
tr c gii phng t t t thy sau tuyn yn ang thoi ha. Trong giai on ny,
ung nc qu nhiu c th a n h Na+ mu ging nh trong hi chng tit ADH
khng thch hp.
Pha th 3: TN xy ra khi hormon thy sau tuyn yn tch tr gim.
Hu ht TN khng ko di. V d, ngi bnh b tn thng vng di i hoc
ng tuyn yn khng nng lm thng c TN trung ng thong qua, bt u 24-48
gi sau phu thut v c th ht sau mt tun. Khng phi tt c cc ngi bnh u tin
trin qua ba pha nh vy, mt s ngi bnh khng c khi u bng triu chng a
niu, ch c triu chng h Na+ mu, sau tr li bnh thng.
Mc du t l tng i cao TN trung ng nhng ngi bnh tri qua
phu thut, nhng cn lu a niu c th xy ra do dng thuc iu tr vi mc ch
hn ch ph no bng manitol hoc glucocorticoids. Nhng trng hp ny c th phn
bit vi TN bng o thm thu niu, p ng vi hn ch nc v tim ADH.
3. Ung th
Tin pht hoc th pht (thng gp nht l ung th phi, leukemia hoc
lymphoma), cc khi u no c th vng di i-tuyn yn gy nn TN trung ng.
Trong mt s trng hp bnh di cn, a niu l triu chng thng gp.
4. Bnh thiu oxy no
Bnh thiu oxy no hoc thiu mu no nng c th lm gim gii phng ADH.
Mc thay i t nh, khng c triu chng n a niu r. V d, a niu r trn lm
sng thng t gp ngi bnh b hi chng Sheehan ngay c khi tit ADH di mc
bnh thng. S xut hin TN nhng ngi bnh ny n nh, thnh thong c cc
du hiu bnh l ang lm so v teo trong nhn trn th v thy sau tuyn yn.
5. Nhng bnh do thm nhim
Ngi bnh b Langerhans cell histiocytosis (cn c tn histiocytosis X v
eosinophilic granuloma) c nguy c cao c bit i vi TN trung ng do bnh vng
di i-tuyn yn. C ti 40% ngi bnh c a niu trong bn nm u, c bit nu
pht trin nhiu h thng v li mt.
Bnh thm nhim tng t c th xy ra khi b sarcoidosis, n c th gy nn a
niu v i tho nht do thn (do tng calci mu), hoc do ung nhiu tin pht. Nhng
bnh thm nhim khc t gy TN trung ng l: Wegeners granulomatosis v vim
tuyn yn t min thm nhim t bo lympho (autoimmune lymphocytic hypophysis),
bnh ny c th t khi.
36
40
41
I. I CNG
Hi chng tit hormon chng bi niu khng thch hp (SIADH- Syndrome of
inappropriate antidiuretic hormone) l nguyn nhn thng gp nht gy h natri mu,
do tit khng thch hp ADH t thy sau tuyn yn hoc t ngoi tuyn yn.
Phn loi:
H natri mu nh: Na huyt tng < 135 mmol/L; gp 15-20% ngi bnh
SIADH, v khong 7% ngi bnh iu tr ngoi tr.
H natri mu trung bnh: Na huyt tng < 130mmol/L; gp khong 1-7%
ngi bnh nm iu tr ni tr trong bnh vin.
Tuy nhin, gn y ngi ta xc nh c mt t bin trong receptor ca
vasopressin l nguyn nhn gy nn mt hi chng, trong c y cc tiu chun
chn on SIADH, nhng nng ADH thp hoc khng xc nh c. V vy, mt
s tc gi gi y l Hi chng bi niu khng thch hp (Syndrome of inappropriate
antidiuresis- SIAD). Tuy nhin, th bnh ny t gp nn hin ti vn s dng cm t
SIADH trn lm sng.
ADH (hoc arginin vasopressin-AVP) l thnh phn ch yu tham gia vo c ch
cn bng ni m iu ha s cn bng nc trong c th. ADH c tit t thy sau
tuyn yn khi tng thm thu (osmolality) huyt tng v gim th tch trong lng
mch. thn, ADH tc ng thng qua vasopressin V2 receptor lm tng tnh thm
nc ng ln xa v ng gp, tng ti hp thu nc nhng v tr ny. Cng vi tng
tit ADH, h natri mu ha long (dilutional hyponatremia) do nc khng th bi xut
ra ngoi nh bnh thng.
SIADH c th xy ra khi ADH c tit ra t ngoi tuyn yn cc t chc c
tnh hoc t chc b vim.
Triu chng chnh ca SIADH l tng mt cch khng thch hp thm thu
nc tiu, trong khi thm thu huyt tng thp, c trng hn l gim natri mu
nhc trng, nc tiu c c tng i, nhng th tch mu bnh thng (euvolemia),
chc nng thn, tuyn gip, v thng thn u bnh thng.
II. NGUYN NHN
1. Ti h thn kinh trung ng
Gii phng ADH qu nhiu), i ra porphyril cp tng lc, chy mu
(hematoma/hemorrhage), tai bin mch mu no, chng m sng do nghin ru, hi
chng Guilain-Barre, chn thng u, no ng thy (hydrocephalus), nhim khun
(vim mng no, vim no, p xe), khi u.
42
2. Do thuc
Bromocriptin mesylat (bromocriptin), Carbamazepin (Tegretol), Chlopropamid,
Clofibrat, Cyclophosphamid, Desmopressin (DDAVP), Ecstasy, Haloperidol (Haldol),
Nicotin, Opiat, Oxytocin, Phenotiazin, Selective serotonin reuptake inhobitors (SSRIs),
Tricyclicantidepressants, Vinblastin, Vincristin.
3. Cc nguyn nhn khc
HIV, nn, nhng ri lon thn kinh-tm thn (tng kht, tng nhy cm ca thn
i vi ADH), au, tnh trng sau phu thut (truyn mt lng nc qu nhiu).
4. Ung th (Tit ADH ngoi tuyn yn)
Carcinoma hnh t trng, u lympho bo, u trung biu m (mesothelioma), u nguyn
bo thn kinh khu gic (olfactory neuroblastoma), carcinoma tuyn tin lit, carcinoma t
bo nh phi, u tuyn c, cc bnh phi, dn ph qun, bnh phi tc nghn mn tnh
(COPD), x nang (cystic fibrosis), vim phi, PCP (Pneumocystic carrinii pneumonia), lao,
nm (aspergillosis), thng kh p lc dng (positive pressure ventilation).
III. CHN ON
1. Lm sng
Cng nh cc nguyn nhn khc gy h natri mu, triu chng ca SIADH ph
thuc vo mc h natri mu v s pht trin nhanh ca bnh. Him khi gp hi
chng khi nng natri huyt tng 125 mEq/L, nhng khi h natri mu cp (< 48
gi), ngi bnh c th c triu chng: kh , nn.
Khi natri huyt tng < 125 mEq/L, ngi bnh c th c cc triu chng thn
kinh tm thn t mt mi, yu c, au u, ng lm (lethargy), mt iu ha (ataxia) v
bnh tm thn, n ph no, tng p lc ni s, chng mt, hn m.
SIADH c chn on bng cch loi tr, v vy cc nguyn nhn khc gy h
natri mu cn c loi b.
2. Cn lm sng
thm thu (osmolality) huyt tng thp (< 275 mOsm/kg nc l c SIADH.
thm thu nc tiu v nng natri nc tiu tng khng thch hp:
thm thu nc tiu > 100 mOsm/kg nc, nng natri nc tiu > 20 n 40 mEq/L
(thng xuyn gp trong SIADH).
Th tch huyt tng bnh thng, chc nng thn, thng thn, tuyn gip
bnh thng.
Khng dng cc thuc li tiu trong thi gian gn y.
3. Tiu chun chn on b sung
Nghim php ti nc khng bnh thng: Cho ung nc 20 mL/kg trng
lng c th trong 10-20 pht, sau 4 gi khng thi c 80% lng nc a vo
43
v/hoc khng ha long thm thu nc tiu n 100 mOsm/kg nc. Nghim php
ny s c thc hin sau khi nng natri huyt tng > 125 mEq/L bng cch hn
ch nc v / hoc cho mui.
Nng ADH huyt tng tng khng thch hp lin quan vi thm thu
huyt tng.
IV. CHN ON PHN BIT
Khng ging nh tng natri mu thng xuyn u trng, h natri mu c th
nhc trng, ng trng hoc u trng.
1. H natri mu u trng (hypertonic or translocational hyponatremia)
Xy ra khi cc dung dch c p lc thm thu (nh glucose hoc mannitol) ko
nc t trong t bo ra ngoi. C tng mi 100mg/dL (5,6 mmol/L) glucose huyt
tng, th nng natri huyt tng gim 1,6-2,4mmol/L.
2. H natri mu ng trng
L do tch mt th tch ln dch ng trng khoang ngoi t bo (nh dung
dch mannitol ng trng) khng cha natri.
C h natri mu u trng v ng trng thng d xc nh da vo lch s
bnh, cc thm d ha sinh hoc c hai.
3. Th gi h Na mu (Pseudohyponatremia)
L th h natri mu ng trng, nguyn nhn l do nh lng sai natri mu khi
c tng triglycerid v paraprotein mu, trn thc t, sai st ch xy ra khi s dng nhng
k thut o khng c hiu, ch cn tham kho kin cc nh ha sinh c kinh nghim
l c th loi tr c.
Chn on phn bit SIADH l chn on vi nhng nguyn nhn lm h natri
mu nhc trng. H natri mu nhc trng thng do nc a vo qu nhiu v/
hoc do ri lon bi tit nc tiu ca thn, c th xp loi theo tnh trng th tch
mu nh sau:
4. H natri mu nhc trng tng th tch (Hypervolemic hypotonic hyponatremia)
c trng bi natri mu v tng nc trong ton c th. Nguyn nhn thng
gp l suy tim tr, x gan, hi chng thn h, suy thn cp v mn tnh, c thai. Tt c
nhng tnh trng trn y u c th xc nh c trn lm sng.
5. H natri mu nhc trng gim th tch (Hypovolemic hypotonic hyponatremia)
c trng bi h natri mu v mt nc ton thn. Nguyn nhn thng gp l:
dng li tiu (thuc hoc thm thu), bnh thn mt mui, suy thng thn cp, mt
in gii qua ng tiu ha, ra m hi qu nhiu, mt mu, mt s bnh l khc nh
vim ty cp hoc bng nng.
44
Mt s ngi bnh b bnh hoc tn thng thn kinh, mt mui no (cerebral salt
wasting) l nguyn nhn khc ca gim natri mu nhc trng gim th tch, thng b
nhm vi SIADH khi tnh trng th tch kh xc nh. Nhng ngi bnh b mt mui
no c th khng gim th tch mu trn lm sng, nhng c th pht hin tnh trng
gim th tch khi theo di tht cn thn (nh theo di chnh xc lng nc vo v
lng nc ra). C ch bnh sinh ca th bnh ny cha c hiu y , ngi ta cho
rng do gim xung thn kinh n thn hoc tng gii phng yu t o thi natri lu
hnh trong mu (nh atrial natriuretic peptide hoc brain natriuretic peptide) lm mt
natri v gim th tch mu.
6. H natri mu nhc trng th tch bnh thng (Euvolemic hypotonic
hyponatremia)
c trng bi nng natri ton thn thp hoc bnh thng, nc ton thn bnh
thng hoc tng, nguyn nhn thng gp nht l SIADH, nhng cng c th do suy
chc nng tuyn gip, suy thng thn, ung nhiu tin pht (primary polydipsia),
potomania, dng li tiu thiazide, tp luyn qu nhiu, reset osmostat, hoc hi chng
thn ca SIADH.
Chi tit v nhng nguyn nhn ny nh sau:
7. Suy chc nng tuyn gip
t gp, c ch sinh bnh ca h natri huyt do suy tuyn gip cho ti nay cha r,
ngi ta cho rng do ri lon iu ha gii phng hoc thanh thi ADH, hoc c hai,
hoc do tc ng trn trng lc mch mu, cung lng tim v dng mu qua thn.
8. Suy chc nng tuyn thng thn
Cng l nguyn nhn gy h natri mu, nhng khng thng xuyn. ADH l
hormon kch thch tit ACTH v ty thuc vo c ch ngc m tnh ca
glucocorticoids. H natri mu c th xy ra trong c hai tnh trng suy thng thn tin
v th pht, c th do mt c ch ngc m tnh i vi tit ADH, ngoi ra, do mt tc
dng ca hormon chuyn ha khong (mineralocorticoid) trong suy thng thn tin
pht (nhng khng phi suy thng thn th pht).
9. Ung nhiu tin pht (primary polydipsia)
C th gy nn h natri mu nu nh lng nc a vo vt qu kh nng bi tit
ca thn. Bnh thng ung nc nhiu mt lc khng lm h natri mu, v ngi bnh
thng c kh nng bi tit trn 20 lt nc tiu trong ngy. H natri mu ch xy ra mt
s t ngi bnh b ung nhiu tin pht, nhng c ch ca hin tng ny cng cha r.
Nhng ngi bnh ny hnh nh c ri lon iu ha thm thu thanh lc nc t do, ri
lon ny ph thuc khng r vi tit v tc ng ca ADH khi b bin i.
10. Potomania
Gp nhng ngi ung qu nhiu bia, hin nay thng gp hn nhng ngi
c thi quen n ung bt thng hoc ri lon n (chng bing n do thn kinh).
45
47
Cch th hai:
i khi, dung dch Na 3% c th c khuyn co vi tc 1-2 mL/kg cn nng
c th trong mt gi lm tng nng Na t 1 n 2 mEq /L/gi.
Nhng ngi bnh hn m hoc c cn co git, tc ban u c th gp i.
Nhng ngi bnh nh, cho vi mt na tc .
V d, ngi bnh c cn nng cng 70kg, nng natri mu 110 mEq/L, c triu
chng co git, tc khi u dung dch NaCl 3% s l 210 n 280 mL/gi (3 n 4
mL /kg /gi X 70kg) .
Cn nhn mnh rng: Nu tnh trng mt nc ang tin trin, hoc nu li tiu
quai c ch nh lm tng bi tit nc t do v phng qu ti th tch, tc
truyn s c gim. Vi bt k cch tnh no, natri mu, v tnh trng th tch cn
phi c nh gi thng xuyn (bt u c 2 gi mt ln, v gim xung 4 gi mt
ln khi tc iu chnh n nh) theo di v tin hnh iu chnh iu tr.
i vi cc triu chng nh n trung bnh, dung dch Na 3% c th c s dng
mt cch cn thn lm tng nng natri mu v gim cc triu chng. i khi,
dung dch Na bnh thng cng vi li tiu quai c th c ch nh thay th dung
dch natri 3%, hoc vasopressin receptor antagonist cng c th cn nhc ch nh,
nhng phi ch , ch nh mt mnh dung dch natri bnh thng c th s lm xu i
tnh trng h natri mu nu nh thn khng c kh nng ha long nc tiu n
thm thu thp hn dung dch natri bnh thng (~ 300 mOsm/L). Du l cch tnh no,
tc iu chnh ban u s khng vt qu 2 mEq/L/gi v s gim nhanh ti khng
qu 0,5 mEq/L/gi (t ti a 8 n 10 mEq/L/ngy). Nng natri huyt tng v tnh
trng th tch cn phi nh gia thng xuyn theo di v iu chnh.
Thuc: Cc cht i khng receptor ca vasopressin c nhiu ha hn trong
iu tr SIADH.
Conivaptan (Vaprisol) l thuc u tin trong nhm thuc mi ny, c s dng
M nm 2005, tim tnh mch iu tr h natri mu th tch mu bnh thng (k c
SIADH), v nm 2007 iu tr h natri mu tng th tch (hypervolemic hyponatremia).
Conivaptan l cht i khng khng chn lc receptor ca vasspressin (V1a v
V2) chuyn ha theo ng CYP3A4.
Thuc chng ch nh khi h natri gim th tch (hypovolemic), hay cho cng vi
nhng cht c ch mnh CYP3A4 nh ketoconazol, itraconazol, clarithromycin,
ritonavir v indinavir.
Liu 20mg truyn tnh mch trn 30 pht, sau truyn lin tc 20 mg/ngy t 1
n 3 ngy (ti a 4 ngy). Liu c th tng ti 40mg /ngy nu nng natri khng
tng mc mong i.
Phn ng ti ch tim thng nh, nhng thng xy ra 50% ngi bnh, v vy
nn lun chuyn v tr tim trong ngy. H huyt p ng mch cn quan tm v tc
dng i khng receptor V1a ca thuc, nhng y khng phi l tc dng ph nghim
trng. Nhn chung thuc dung np tt.
48
Hn ch nc ti a
Hn ch nc 500mL/ngy
0,5
Hn ch nc 1000mL/ngy
Nu h natri mu nng hn (di 110mEq/L), ngi bnh tng nguy c xy ra
nhng triu chng nng, v vy, ngay c khi khng c triu chng cng phi iu chnh
h natri mu vi tc ti a 0,5 mEq/L/gi, v khng vt qu 8 n 10 mEq/L trong
24 gi. Dung dch NaCl u trng (hypertonic saline) hoc cht i khng receptor
vasopressin cng c th p dng t c mc tiu, nhng phi ngng sm khi nng
natri mu t xp x 120- 125 mEq/L, sau bt u iu tr bo tn.
Cn cung cp y mui v protein trong khu phn n, v thn thanh thi ti
a nc t do ph thuc vo dch vo v o thi ra. Cho ngi bnh ung ure 30 gram
/ngy c chng minh c hiu qu, nhng ngi bnh km dung np nn khng
c p dng rng ri.
C th b sung li tiu quai lm tng bi xut nc t do.
Nu ngi bnh b SIADH, t bn thn khng th, hoc khng tun th ch
hn ch nc c th cho Demeclocycline (Declomycin). Declomycin c ch tc dng
ca ADH trn thn, c th ci thin nng natri huyt tng m khng phi hn ch
nc, liu khi u 600mg/ngy, chia ung 2-3 ln, ung sau n 1-2 gi. Thuc bt u
tc dng sau khi ung t 3 n 6 ngy. Tc dng ph ch yu l nhim c thn, v vy
chc nng thn phi c theo di cht.
Cc thuc i khng receptor vasopressin c hiu vi receptor V2 (tolvaptan,
lixivaptan) l thuc mi c trin vng iu tr lu di cho nhng ngi bnh SIADH
kh iu tr, nhng cha p dng ph bin trn lm sng.
49
50
51
cholesterol. Nhng ri lon trn cui cng c th dn n lon dng hoc x gan.
Chc nng tuyn ty cng c th ri lon gy tng glucose mu.
3.1.2. Biu hin tim mch
Tng nng hormon tuyn gip tc ng ln h tim mch thng qua ba c ch
ch yu: tc ng trc tip ln t bo c tim gy tng co bp ca t bo, tng tc vi
h thn kinh giao cm gy cng chc nng, v tc ng ln tun hon ngoi vi gy
tng tiu th oxy ngoi bin. Biu hin tim mch ngi bnh Basedow c trng bi
bn hi chng sau:
Hi chng tim tng ng:
Cc biu hin nh hi hp nh trng ngc, nhp tim nhanh thng xuyn gp
hu ht ngi bnh. Tn s tim dao ng trong khong 100-140 chu k/pht, i khi
c cn nhp nhanh kiu Bouveret, nhp nhanh kch pht trn tht.
Mch quay ny mnh, cng. Tng huyt p tm thu cn huyt p tm trng
bnh thng hoc gim.
Nghe tim c th thy T1 anh mm, ting thi tm thu gian sn III-IV
cnh c tri.
in tim thng c tng bin cc sng P, R, T. Khong PQ ngn li, tng
ch s Sokolow Lyon tht tri m khng c dy tht tri. Siu m tim thy tng cung
lng tim, tng phn xut tng mu v ch s co c tht tri.
Hi chng suy tim:
Ri lon huyt ng nng v ko di dn n suy tim, giai on u thng l suy
tim tng cung lng. Cung lng tim c th tng t mc 8-14lt/pht. Phn xut tng
mu c th t 65-75%. Suy tim thng xut hin ngi bnh cao tui, c bnh tim
mch trc , nhim c hormon mc nng. Tim to ch yu tht tri do ph i c
tim. Do tng cung lng tim nn cc triu chng suy tim trn lm sng thng ngho
nn, khng in hnh.
Rung nh: l bin chng hay gp do nhim c gip, c mt s c im sau:
Lc u ch l cn kch pht ngn, sau xut hin thng xuyn.
Trn in tim thy p ng tht nhanh, bin cc sng f, R cao c th km
theo cung ng nh.
Thng xut hin ngi cao tui, bnh nng. Rung nh c th t ht khi iu
tr ngi bnh v bnh gip.
Rung nh ngi bnh Basedow vn c th hnh thnh huyt khi nh tri gy
tc mch no.
Hi chng suy vnh:
Tng cung lng tim ko di dn n ph i c tim, lm cho cng ca c tim
tng dn n tng nhu cu oxy i vi c tim gy cn au tht ngc. Cn au tht ngc
54
c th xut hin c khi gng sc v khi ngh. Nhi mu c tim rt him gp. Tn thng
ch yu l do co tht ng mch vnh. Nu c cn au tht ngc th khi chp ng
mch vnh thng khng thy hp c ngha. Cn au tht ngc s gim hoc ht khi
ngi bnh v bnh gip.
3.1.3. Biu hin thn kinh - tinh thn - c
Triu chng thn kinh - tinh thn:
Thng biu hin bng tnh trng bn chn, tnh tnh thay i, d cu gt, xc
ng, gin d.
C th au u, chng mt, s nh sng, ri lon gic ng, mt mi, gim kh
nng lao ng.
Ri lon vn mch nh mt tng lc, tot m hi.
Run tay tn s cao, bin nh, thng u ngn, c th run li, mi, u, chn.
Ri lon tm thn c th xy ra nhng rt him, c th c cn kch ng hoc
l ln, hoang tng.
Tn thng c biu hin cc mc khc nhau nh mi c, yu c, nhc
c hoc lit c chu k. Tn thng c hay gp ngi bnh nam, tin trin t t, nng
dn. Khi kt hp vi bnh nhc c th yu c xut hin cc c vn ng nhn cu, c
nhai, nut, ni. Nu bnh nng c th lit c h hp. Lit c chu k c th xut hin t
vi gi n vi ngy, c th km theo gim nng kali huyt.
3.1.4. Bu tuyn gip
Tuyn gip to cc mc khc nhau, c c im bu lan ta (i khi hn
hp), mt mm, thy phi thng ln hn thy tri, khng c biu hin ca vim
tuyn gip trn lm sng.
Tuyn gip to ging nh bu mch v c th s thy rung miu, nghe thy ting
thi tm thu hoc lin tc ti cc cc ca tuyn, nht l cc trn.
Nu eo tuyn gip cng to s to ra bu hnh nhn chn p kh qun gy kh th.
C bit mt s ngi bnh, tuyn gip c th lc ch nm sau xng c hoc gc
li, pht hin c da vo x hnh tuyn gip.
3.1.5. Bnh mt do Basedow
Khong 50% ngi bnh Basedow c biu hin bnh mt trn lm sng. Bnh mt
l biu hin in hnh, c trng ca c ch t min ngi bnh Basedow.
C ch bnh sinh bnh mt do Basedow c th tm tt nh sau: Cc t khng
th, nht l TRAb sau khi hnh thnh s kt hp vi thyroglobulin hoc t bo lympho
Th to thnh phc hp khng nguyn khng th lu hnh trong mu ti hc mt. Ti
, phc hp ny kt hp vi cc c hc mt v t chc sau nhn cu gy ra hin tng
vim. Hu qu ca qu trnh vim l hin tng ph n, gi nc, ng cc
55
56
57
Li mt.
Mt mi, nng bc, ra nhiu m hi, n nhiu, ung nhiu, st cn.
Thay i tnh tnh, d cu gt, ri lon gic ng, yu hoc lit c chu k, run tay
u ngn.
Tng nng hormon tuyn gip, gim TSH.
Tng tp trung 131I ti tuyn gip.
TRAb dng tnh hoc tng nng .
3.4. Cc th lm sng bnh Basedow
3.4.1. Th thng thng, in hnh
Nh m t.
3.4.2. Th bnh tr em v tui trng thnh
Thng c tuyn gip to hn, tr pht trin nhanh v chiu cao v xng nhanh
ct ha, biu hin sinh dc th pht chm pht trin, tr nh gim, kt qu hc tp km,
run tay bin ln.
3.4.3. Bnh Basedow ngi cao tui
Bnh Basedow la tui ny thng c biu hin rm r v tim mch song tuyn
gip to va phi, run tay bin ln, t c triu chng v mt.
3.4.4. Bnh Basedow ph n c thai
Ngi bnh Basedow khi mang thai d b xy thai, non hoc thai cht ngay sau
sinh. Thi gian u ca thai k, cc triu chng ca bnh nng ln, sau gim i v n
nh n khi sinh con. Sau khi sinh con v trong thi gian cho con b, bnh c th li
nng ln.
3.4.5. Th bnh theo triu chng lm sng
Th tim: Biu hin tim mch rm r, ni tri (cardiothyrotoxicosis).
Th tng trng lng: Thng gp ngi bnh n, tui tr, hay km theo mt
kinh, gp 5% cc trng hp bnh Basedow ni chung.
Th suy mn hay cn gi l th v cm: Thng gp ngi gi, triu chng
lm sng ni tri l gy st nhiu.
Th tiu ha: Tiu chy nhiu, gy st nhanh.
Th gi lit chu k thng km theo c h kali mu.
Th c ri lon tm thn biu hin bng cn kch ng hoc tnh trng l ln
hay hoang tng.
58
* Ngoi tuyn gip: (1) c ch min dch (c th c trong v ngoi tuyn gip) th
hin bng gim trnh din khng nguyn, gim prostaglandin v cytokin c t bo
tuyn gip gii phng ra, c ch hnh thnh gc t do trong t bo lympho T v B; (2)
ngn cn s chuyn ngc t T4 v T3 ngoi vi.
Tc dng khng gip ca phn nhm imidazol mnh hn phn nhm thiouracil
khong 7 - 15 ln (trung bnh 10 ln), ng thi tc dng cng ko di hn (thi gian
bn thi ca imidazol 6 gi, thiouracil 1,5 gi); cho nn khi dng liu trung bnh c th
ch s dng 1 ln trong ngy. Ngc li, phn nhm thiouracil t gy d ng hn. Do
thuc gn vi protein mnh hn nn t ngm qua nhau thai v sa. V vy c th dng
cho ngi bnh mang thai hoc cho con b.
Liu lng v cch dng:
Ni chung liu iu tr v liu c c khong cch kh ln nn an ton cao. S
dng thuc thuc phn nhm no l ty theo thi quen ca bc s v ca tng quc gia,
chu lc. cc quc gia Bc M quen dng PTU, methimazol; cn chu u li hay
dng BTU, MTU, methimazol, carbimazol.
Liu thuc khng gip tng hp khc nhau ty giai on iu tr:
* Giai on iu tr tn cng: trung bnh 6 - 8 tun. Khi chn on chc chn
cng gip, nn dng ngay liu trung bnh hoc liu cao. Sau 10 - 20 ngy, nng
hormon tuyn gip mi bt u gim, v sau 2 thng mi gim r c th t c
tnh trng bnh gip.
Methimazol: 20 - 30 mg/ngy, chia 2 ln;
PTU: 400 - 450 mg/ngy chia 3 ln.
Cc tc gi Nht s dng liu ban u methimazol l 30 - 60mg/ngy; PTU l 300
- 600 mg/ngy; chia 3 - 4 ln trong ngy.
* Giai on iu tr duy tr: trung bnh 18 - 24 thng. giai on ny, liu thuc
gim dn mi 1 - 2 thng da vo s ci thin ca cc triu chng.
Methimazol mi ln gim 5 - 10mg; liu duy tr 5 - 10mg/ngy.
PTU mi ln gim 50 - 100 mg; liu duy tr 50 - 100mg/ngy.
Liu tn cng v duy tr cao hay thp ty thuc vo mc nng, nh ca bnh v
p ng ca tng ngi bnh, ty thuc vo ln ca tuyn gip, nng hormon
tuyn gip v TRAb.
Sau 6 - 8 tun u ca giai on iu tr tn cng, nu cc triu chng gim dn
v mc bnh thng v t c tnh trng gi l bnh gip th coi nh kt thc giai
on tn cng.
Tiu chun bnh gip:
* Ht cc triu chng c nng.
* Nhp tim bnh thng.
60
61
62
63
Ch nh iu tr li mt:
li mt trn 21 mm.
Li mt khng thuyn gim m tip tc tin trin khi bnh gip.
Vim mc nng hoc lot gic mc.
Ngi bnh nhn i hoc gim th lc < 8/10.
L do thm m.
Bin php iu tr li mt:
iu tr li mt phi kt hp vi iu tr bnh chnh t c bnh gip.
Bin php bo v ti ch: eo knh rm trnh gi, bi. Nh thuc chng kh
mt v vim kt mc. Nm u cao gim ph mt.
c ch min dch: S dng corticoid liu cao 40 - 60 mg/ngy dng ng
ung, trong 2 - 3 tun sau gim dn liu, c 10 ngy gim 10mg. t iu tr ko di
2 thng c khi ti 4 - 6 thng.
Ngoi ung c th tim corticoid hu nhn cu hoc di kt mc.
C th phi hp corticoid vi 6-mercaptopurin, cyclophosphamid, cyclosporin A.
Li tiu: gim ph t chc quanh v sau nhn cu. C th dng furosemid
40mg/ngy, mi tun dng 2 - 3 ngy.
Kt hp khng gip tng hp vi thyroxin: c tc dng gim nng v hot
tnh ca TRAb.
Khong 80 - 90% biu hin bnh l mt c ci thin khi phi hp khng gip
tng hp vi thyroxin. Liu thyroxin trung bnh 1,6 - 1,8 g/kg/ngy.
Chiu x hc mt: Tc dng chiu x hc mt c th gy ion ha, hnh thnh
gc t do, tc ng ln cc t bo trung gian nh macrophages, lymphocyt hoc lm
thay i s hnh thnh cc cht trung gian.
Chiu x hc mt cn c tc dng gim ph n cc t chc lng lo ca mt.
Nu kt hp vi corticoid s cho kt qu cao hn.
iu tr phu thut li mt c p dng khi cc bin php iu tr bo tn
khng hiu qu. Phu thut gim p lc hc mt bng phng php to l khuyt sn
di hc mt, ly ch cho nhn cu h xung. Phu thut cn nhm sa cha cc c
gi nhn cu b ph i, iu tr lc.
4.3. iu tr ngoi khoa bnh Basedow
4.3.1. Ch nh
iu tr ni khoa kt qu hn ch, hay ti pht.
Bu gip qu to.
64
65
4.4.2. Chng ch nh
Ph n c thai, ang cho con b.
Bu nhn, bu sau lng ngc.
H bch cu thng xuyn.
4.4.3. Chun b ngi bnh
Cn dng thuc khng gip tng hp bnh gim hoc t bnh gip.
Ngng thuc khng gip tng hp 5 - 7 ngy, sau o tp trung iod I131
tuyn gip xc nh liu x.
Ngng s dng iod hoc cc dn cht c iod trc 2 - 3 tun.
4.4.4. Liu I131
Khong 80120Ci/ gam tuyn gip (tnh bng x hnh hoc siu m).
4.4.5. Tc dng khng mong mun ca bin php iu tr bng phng x
Gim bch cu.
Ung th tuyn gip.
Cn bo gip xut hin khi iu tr phng x cho ngi bnh ang c nhim
c gip mc nng hoc cha bnh gip ni chung.
Suy gip tm thi hoc vnh vin.
5. Tin trin v bin chng ca bnh Basedow
5.1. Tin trin
Bnh Basedow thng khng t khi m cn phi iu tr.
Khi c iu tr bnh, c th khi hon ton, song cng c th ti pht hoc
suy gip do tai bin iu tr.
5.2. Bin chng
Suy tim, lc u tng cung lng sau suy tim tr mn tnh.
Rung nh.
Cn bo gip.
Vim gan do lon dng sau c th x gan.
Song th, mt th lc (m) do li mt.
Suy gip hoc ung th ha lin quan n iu tr.
66
67
68
Nng T4 tng hn l tng T3. tp trung iod I131 thp hoc mt hn.
Sau khi ngng thuc c iod, biu hin cng gip c th thoi lui. Nu vn cn
tn ti cng gip th c th s dng thuc khng gip tng hp, c ch giao cm
trong 1 - 2 tun.
5. Cng gip do carcinom tuyn gip
Tuyn gip c th to, mt chc.
Biu hin nhim c gip gm: mt mi, st cn, hi hp, nh trng ngc,
nhp tim nhanh. Khng c triu chng li mt.
C th tng nng hormon tuyn gip, gim TSH thong qua.
Bin php iu tr: Ct b ton b tuyn gip sau x tr vi liu cao cho kt
qu tt.
6. Cng gip do cha trng (carcinoma m nui)
Triu chng lm sng, cn lm sng in hnh ca cng gip.
Khng c tuyn gip to, triu chng mt m tnh.
C ch: cc m ca m nui tit hCG-Human chorionic gonadotropin, c tc
dng ging TSH.
Cng gip ht nhanh sau khi no u m nui hoc ha tr liu.
7. Cng gip do u qui gip bung trng
U qui bung trng c th c m ca tuyn gip v m ny tr thnh cng
chc nng.
Biu hin cng gip thng nh nh nhp tim nhanh, st cn. Khng c tuyn
gip to v khng c li mt.
Hormon tuyn gip tng nh, tp trung I131 ti tuyn gip bnh thng song
iod phng x li tp trung h chu.
Bnh hi phc sau khi ct b u qui.
8. Cng gip do tuyn yn tit qu nhiu TSH
Hay gp adenoma thy trc tuyn yn. Mt s ngi bnh khng c u tuyn yn
gi l hi chng tit TSH khng tng thch.
Khi c u tuyn yn s c cng gip nh vi bu gip to, v kinh.
Tng ng thi hormon tuyn gip v TSH.
Hp th trng thi dng. Khi chp CT scanner s no s pht hin khi u
tuyn yn.
69
iu tr: Thuc khng gip tng hp, phu thut ly khi u sau x tr. Nu
khng c khi u tuyn yn th y l mt kiu khng vi hormon tuyn gip ca
tuyn yn.
Nu ch c khng vi hormon tuyn gip tuyn yn th lm sng s c bu
gip to km cng chc nng v tng FT4, TSH. Nu khng vi hormon tuyn gip
c tuyn yn v ngoi bin th s c bu gip to, tng ng thi hormon tuyn gip
v TSH song chc nng gip li bnh thng hoc gim nh.
Nu c cng gip m khng c u tuyn yn th dng bromocriptin c tc dng
gim TSH v s kim sot c triu chng cng gip.
9. Cng gip di lm sng
Khi TSH gim nh song hormon tuyn gip vn bnh thng.
Triu chng lm sng c th st cn, lo lng, bn chn, rung nh.
Nguyn nhn c th l Basedow mc nh, u tuyn gip a nhn c, vim
tuyn gip thong qua.
Nu khng c biu hin triu chng trn lm sng th cn da vo xt nghim
hormon tuyn gip v TSH chn on.
Nu ngi bnh Basedow c biu hin cng gip di lm sng c th dng
mt t ngn thuc khng gip tng hp liu lng thp. Nu bu c th nhn th
dng x tr I131, nht l ngi bnh cao tui c nguy c cao gy ri lon nhp tim.
TI LIU THAM KHO
1. Thi Hng Quang (2008). Bnh Basedow. Bnh Ni tit. Nh xut bn Y hc, tr
111-158.
2. Mai Th Trch, Nguyn Thy Khu (2003). Cng gip. Ni tit hc i cng.
Nh Xut bn Y hc Chi nhnh Thnh ph H Ch Minh, tr 145-162.
3. Hong Trung Vinh (2008). Bnh Basedow. Bnh hc Ni khoa tp 2. Nh xut
bn Qun i nhn dn, tr 107-130.
4. Terry F.D, Larsen PR (2009). Thyrotoxicosis. Williams Textbook of endocrinology
10th edition, vol 1, pp 342 - 374.
5. Braverman LE; Utiger RD. Thyroid disease thyrotoxicosis. The thyroid A
fundamental and clinical text 8th edition. Lippincott Williams and Wilkins. pp 515-715.
70
I. I CNG
Cn nhim c gip cp (thyrotoxic crisis) l mt cp cu ni tit xy ra trn
ngi bnh c bnh l cng gip. Cn nhim c gip cp cn c gi l cn bo
gip (thyroid storm), mt bin chng nng nht trong qu trnh din tin ca bnh
cng gip, nht l bnh Basedow vi t l 1-2% trng hp nhim c gip nhp vin.
Cn nhim c gip cp c xem l tnh trng mt b ca cng gip c th gy nguy
him n tnh mng ngi bnh. Trc y thng gp trong bi cnh hu phu ngi
bnh cng gip, vi t l t vong rt cao. Nh chun b tin phu tt vi thuc khng
gip tng hp v Iod cng nh cc phng tin iu tr tch cc khi cn xy ra, hin nay
tin lng cho ngi bnh ci thin rt nhiu.
II. YU T THUN LI
1. Ni khoa
1.1. Lin h n iu tr
Khng c iu tr thuc khng gip tng hp.
Ngng t ngt thuc khng gip tng hp.
Ngng iu tr Lugol t ngt.
Bnh Basedow khng c iu tr.
Ung hormon gip (T3,T4) liu cao.
Nhim c Digital
Phn ng cp do thuc.
1.2. Sang chn th cht, tinh thn
Nhim trng cp, nng.
Chn thng (gy c xng i).
Nhim c thai nghn, gng sc lc sinh.
Nhim toan cetone trong i tho ng.
Bnh tim mch cp (Nhi mu c tim, tai bin mch mu no .. )
Suy tim
Suy thng thn cp.
71
Nhi mu phi.
S pht trin ca mt s di cn lm tng tit hormon gip.
Sang chn tinh thn nng.
S nn tuyn gip nhiu ln (bu gip Basedow)
2. Ngoi khoa
Thng xy ra cc phu thut ct gim gip m ngi bnh cng gip khng
c chun b tt trc , cha t n bnh gip. Cng c khi bnh khi pht do mt
phu thut c quan ngoi tuyn gip ngi bnh mc bnh cng gip.
3. Y hc ht nhn
Sau iu tr bng Iode phng x liu qu cao. Ngi bnh c iu tr bng x tr
ti gip hay vng gn tuyn gip nhng khng c chun b tt.
III. C CH BNH SINH
Mt s cc gi thuyt c ghi nhn bao gm:
Gia tng qu mc nng hormon gip: Da vo cc triu chng lm sng
cng nh cn lm sng ging nh trong nhim c gip.
Gim nng hormon gip: Da vo cc thay i trn in tm nh: Sng T
thp hoc T1, T2 o ngc hoc PQ ko di, coi l du hiu do h Thyroxin gy ra.
Ri lon chc nng gan: Lin quan gia suy gan nng vi cn bo gip. Cc
triu chng au bng, i lng, phn nhy mu, ni lm nhm, c coi l mt giai on
ca hn m gan. Gia tng nng hormon gip c th lm cn ngun glycogen ca gan.
Cn bo gip c th tri qua nm giai on ni tip nhau ht sc nhanh, to
thnh mt vng lun qun, lm nng ln nhau bao gm:
(1) Cng trng lc ca h thng v no, h no, tuyn yn, tuyn gip c
sn trong cng gip.
(2) S tit cp tnh v tit qu nhiu hormon gip sau mt sang chn tm l
lm nng thm khu trn, dn ti nhim c hormon ti v no.
(3) Cng trng lc h no-giao cm vi s phng ra cc cht cng
adrenergic c duy tr bi sang chn tm l. S tit nhiu hormon gip tc ng xu
ti c tim.
(4) Suy thng thn cp do cn ngun hormon v thng thn.
(5) Suy gan cp v nng kt hp cathecholamine c phng thch lm tng
phn hu glycogene v lm tng tnh trng thiu oxy, lm nng thm cc triu chng
no ca nhim c gip.
Nhng nghin cu gn y ghi nhn nng T4 v T3 ngi bnh b cn bo
gip khng cao hn so vi ngi bnh cng gip n thun. Khng c bng c chng
t bo gip do gia tng sn xut Triiodothyronin.
72
ho
74
im
37,2 - 37,7C
37,8 38,2C
10
38,3 38,8C
15
38,9 39,4C
20
39,5 39,9C
25
40C
30
Khng c
Nh (kch thch)
10
20
30
Tiu ch chn on
Ri lon d dy rut
v gan
Suy tim
Yu t thun li
nh gi:
im
Khng c
10
20
90-109
110-119
10
120-129
15
130- 139
20
140
25
Khng c
Nh (ph)
10
15
Rung nh
10
Khng c
10
Nu di 25 im th t kh nng b bo gip,
25-44 im: c kh nng l cn bo gip, v
Trn 45 im: th c nhiu kh nng l cn bo gip
2. Cn lm sng
T3, T4, FT3 v FT4 u tng
TSH gim.
VII. IU TR
1. iu tr ni khoa trong cn bo gip
y l iu tr cp cu chuyn khoa v th ngi bnh phi c nhp vin
khoa hi sc cp cu, cn nhanh chng iu tr ngay c khi chn on cn nghi ng,
khng i cc kt qu xt nghim. Trng hp ngi bnh b bnh khc khng phi
cng gip cp, mt liu thuc khng gip ban u s khng lm nng thm bnh cnh.
Ngi bnh cn c iu tr nguyn nhn song song vi iu tr triu chng:
1.1. Gim tng hp hormon gip
Dng thuc c ch tng hp hormon gip.
C ch tc dng:
Cc thuc khng gip u c tc dng c ch phn ln cc giai on tng
hp hormon gip (nht l iod ha qua trung gian TPO ca thyroglobulin to
thnh T3 v T4).
75
tuyn gip v gim lu lng mu cung cp cho tuyn gip, thun li cho phu thut.
Nng cc hormon gip gim nhng khng tr v bnh thng, tc dng ny ngn.
Nhu m tuyn gip ngi bnh b tng hot rt nhy cm i vi iod so vi nhu
m gip ngi bnh thng (5g% so vi 20g% huyt tng). Ch cn 6mg Iodid c
ch tuyn gip. Khng s dng iod v c n c m cn phi hp vi thuc khng
gip phng hin tng thot c ch.
Hin nay liu trnh s dng Iod trung bnh l 10 15 ngy.
Cht iopanoic acid v ipodat sodium c tc dng c ch T4 thnh T3 v c ch
phng thch T4, sau 24 gi c ch T3.
Liu iod s dng trong cn bo gip:
Nn s dng hai gi sau khi dng thuc khng gip tng hp vi mc ch hn
ch phng thch hormon gip.
Nn ung ngay thuc c ch phng thch hormon gip vi liu cao.
Natri- Iodid: 0,5 - 1g / tnh mch/ 12 gi; hoc
Dung dch Kali Iodid bo ha (SSIK) 5 git x 4 ln/ngy; hoc
Dung dch Lugol 5% ung 10 git x 3 ln/ngy (1ml = 20 git, c 126,5mg iod).
1.3. Kim sot ri lon tim mch
Trong cn bo gip ngi bnh c th b suy tim tng cung lng hoc gim
cung lng.
Digital khng c tc dng trong iu tr suy tim cng gip tng cung lng, hn
na tnh trng nhim Digital lm thun li cn cng gip xut hin.
Propranolol dng iu tr cn nhp nhanh c suy tim tng cung lng.
Trong cn cng gip, cc cht Catecholamin trong mu u bnh thng, nhng
tc dng ca chng ln cc c quan nhn cm c tng cng ln, do nhp tim tng
ln v propranolol c ch tc dng ny.
Ngoi ra propranolol c tc dng c ch bin i T4 thnh T3, gim cc biu hin
giao cm ca tc dng hormon gip, kim sot nhanh nhp tim nhanh, run tay, lo u v
bnh c gip trng.
Tuy nhin, ngi bnh c suy tim hoc b bnh c tim, s dng propranolol phi
ht sc thn trng. Propanolol khng nh hng trn nng hormon gip, thu nhn
iod v th tch tuyn gip cng nh cc biu hin do tc dng ca hormon v min dch.
Trong cn bo gip c th dng:
Propranolol 0,5-1mg/ tnh mch chm mi 10 pht/ mi 3 gi vi tng liu 10
mg Propranolol 40-80 mg/ 6 gi/ ng ung; hoc
Esmolol loi c ch beta chn lc (1) tc dng nhanh liu 250-500
g/kg/trong 10 pht tnh mch ri 50-100g/kg/pht v theo di monitoring.
77
Rung nh nu siu m tim pht hin huyt khi nh tri nguy c cao gy thuyn tc
mch cn iu tr Heparin trng lng phn t thp (Lovenox, Faxiparin).
1.7. iu tr gim thn nhit
Lm gim thn nhit: p khn t, c th dng Acetaminophen ung. Khng
dng Aspirin v Aspirin d gn vi TBG lm T4 c gii phng, hu qu l T4 t do
tng thm.
1.8. iu tr an thn
Nhm barbiturat c tc dng gim lng thyroxin do gia tng thoi bin.
Phenobarbital 0,4 - 0,8g/ngy ngoi tc dng an thn, cn lm thun li thoi bin
nhanh chng T3, T4 ngoi bin, kh hot tnh T3, T4 lm gim nng T3, T4.
2. iu tr cc yu t khi pht v tc nhn c hi
Tm v iu tr cc nguyn nhn gy thun li cn bo gip: nhim khun...
3. Theo di
Ngi bnh cn c theo di bnh vin cho ti khi ht cn. Nu cn bo gip
c s dng phi hp PTU, Iod, Dexamethason ci thin triu chng lm sng v nng
T3 tr v bnh thng sau 24 - 48 gi, thng phi mt 7 - 10 ngy tt c mi tr li
bnh thng.
Kim tra thng xuyn nng hormon gip mi 3 - 4 ngy iu chnh thuc.
Nng T4 thng chm hn.
Nu khng p ng vi cc phng php iu tr nh trn c th p dng bin
php lm gim nng hormon gip tch cc hn bng cch lc huyt tng hoc thm
phn phc mc. Kinh nghim mi 3 gi c th lc 500ml mu, duy nht hng cu c
a tr li cho ngi bnh.
VIII. PHNG BNH
Trnh ngng thuc khng gip tng hp mt cch t ngt, c bit l khi
ang s dng liu cao trong giai on u iu tr cng gip.
Trnh gy chm thng nhiu bu gip, ngay c vic s khm nhiu ln
vng tuyn gip.
Ngi bnh cng gip cn c theo di vic dng thuc nh Digital, Insulin,
cc tnh hung c bit nhim c thai nghn, sinh .
Chun b thuc khng gip tng hp cho cc ngi bnh s iu tr bng I131,
theo di cc ngi bnh ny t nht 3 tun sau khi c iu tr.
Phi hon li nu c mi cuc phu thut d l nh cho n khi ngi bnh
cng gip n nh ti mc bnh gip, k c nhng can thip nh nh nh rng...
79
Nu bt buc phi can thip phu thut: trong khi v sau khi m phi iu tr
bng thuc khng gip tng hp nh khi iu tr cn cng gip cho n khi tnh trng
nguy him qua.
Phng cn bo gip do phu thut bng cch phi hp iu tr vi Lugol
Propranolol v thuc khng gip tng hp. Trnh gy m bng Cyclopropan v ether v
s gy phn ng tit qu mc Catecholamin.
phng tr em hoc ngi bnh tm thn t s dng mt lng ln Thyroxin
khng c qun l.
IX. BIN CHNG V TIN LNG
Bin chng hay gp l: ri lon v nut, try tim mch.
T vong do cn cng gip cp trc nm 1920 l 100%.
C iu tr th t l t vong trc y l 60-80% cn hin nay l 20-30%.
TI LIU THAM KHO
1. B. Sylvia Vela. Endocrinology and the heart (2003). Current diagnosis and
treatment in cardiology. Micheal H. Crawford. Lange Medical Books/McGraw-Hill.
Second edition. 2003:511-535.
2. David G. Gardner (2011) Endocrine Emergencies. Greenspans basic and
clinical endocrinology. 9th edition. Mc Graw Hill :763-786.
3. David S. Cooper, Paul W. Ladenson. (2011) Greenspans basic and clinical
endocrinology. 9th edition. Mc Graw Hill :163-226.
4. Ernest L.Mazzaferri. The Thyroid. Endorinology. Medical Examination
I. I CNG
Suy tuyn gip bm sinh l bnh ni tit do ri lon sn xut hormon tuyn gip
khng p ng nhu cu chuyn ho v qu trnh sinh trng ca c th. Nh vy, bt
k nguyn nhn no trong thi k bo thai hoc sau sinh lm cho tuyn gip hot ng
khng bnh thng, lm gim lng hormon gip trong mu u c th gy ra suy gip.
Ty theo nguyn nhn tc ng vo tuyn gip thi k bo thai hay tui trng thnh
m gy ra suy gip bm sinh hoc mc phi.
Suy gip bm sinh (SGBS) l bnh c tn sut mc kh cao tr em, t l mc t
1/3.000 n 1/5.000 tr s sinh sng sau (4,7). Bnh tuy c t thi k bo thai nhng
cc du hiu lm sng khng xut hin ngay sau m biu hin mun hn thi k b
m hoc trong giai on thanh thiu nin. Khi chn on thng b mun, tr vnh
vin b tn ph tinh thn. V vy, t nhng nm 1960 ngi ta tin hnh chng trnh
sng lc s sinh (CTSLSS) pht hin v iu tr sm SGBS ngay sau sinh, cu hng
triu tr thot khi thiu nng tr tu v mang li cuc sng bnh thng cho tr b
SGBS.
Vit Nam mi nm c khong 1,5 triu tr ra i, c tnh c khong 300 tr b
SGBS. Nhng thc t nhiu tr SGBS cn b b st chn on v b l c hi iu tr
tt nht, hng nm mi c 7% tr c pht hin sm trc 3 thng tui (1). Nm 2007,
CTSLSS bnh SGBS c Tng cc Dn s B Y t a vo chng trnh trng
im quc gia v m rng trn 28 tnh thnh trong ton quc, kt qu cho thy t l mc
SGBS nc ta l 1/5000 tr s sinh.
II. PHN LOI SGBS THEO BNH NGUYN (2,5,7)
Ngoi SGBS a phng do thiu iod v mt s trng hp gy ra bi thy thuc,
hu ht nguyn nhn ca SGBS tn pht cha c bit.
1. Ri lon hnh thnh v pht trin tuyn gip
Ton b: Khng c tuyn gip.
Mt phn: Lc ch tuyn gip hoc thiu sn tuyn gip - l nguyn nhn ph
bin nht, qua CTSLSS ngi ta thy 80-85% tr SGBS l do nguyn nhn ny, t l
mc 1/3000. Ghi hnh tuyn gip tm thy 2/3 cc trng hp l tuyn gip lc ch hoc
thiu sn tuyn gip.
K thut ghi hnh tuyn gip bng Tc 99m pertechnetate c th thy tuyn gip
khng c hoc lc ch c, di li hoc tuyn gip thiu sn.
81
2. Cn lm sng
Xt nghim c hiu: Nng TSH tng cao > 100 UI/ml, T4 gim thp < 50
nmol/l trong mu l tiu chun vng xc nh SGBS.
83
Xt nghim khng c hiu: Chp tui xng thy chm. Tiu chun da vo
nh gi cc im ct ho c tay tri theo Atllat W.Greulich v S.Pyle.
Xt nghim tm nguyn nhn: Ghi hnh tuyn gip bng Tc 99m xc nh v
tr tuyn gip bnh thng, lc ch hay thiu sn.
3. Chn on xc nh
Bng 1. Bng nhn din nghi ng SGBS trn lm sng (1)
STT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Lm sng v yu t nguy c
im
Ph nim (b mt c bit)
Da ni vn tm
Thot v rn
Thp sau rng > 0,5cm
Chm ln
Chm pht trin tinh thn,vn ng
To bn ko di
Vng da sinh l ko di > 30 ngy
Thai gi thng >42 tun
Cn nng khi to 3,5 kg
2
1
1
1
1
1
2
1
1
1
Tng s im
12
Nghi ng SGBS
g/ngy
g/kg/ngy
0-6 thng
25-50
8-10
6-12 thng
50-75
6-8
1-5 tui
75-100
5-6
6-12 tui
100-150
4-5
12 ngi ln
100-200
2-3
Theo di kt qu iu tr:
Nu qu liu iu tr: tr kch thch, nhp tim nhanh, ra nhiu m hi, kh ng,
tiu chy v nn. Xt nghim thy nng T4 trong mu tng cao > 200 nmol/l, TSH
gim thp < 0,01 UI/ml. Liu cao ko di, tui xng pht trin nhanh, tr s b ln.
Nu cha liu iu tr: Tr vn chm ln, chm pht trin tinh thn. Nng
TSH tng cao nhng nng T4 trong mu bnh thng.
Vi liu iu tr thch hp: Cc du hiu suy gip gim dn. Tr pht trin ui
kp chiu cao so vi tr cng tui. Tr nhanh nhn, i hc bnh thng. Nng TSH
v bnh thng v T4 gii hn cao ca bnh thng. Tui xng bng tui thc.
Theo di nm u iu tr: 3 thng khm li mt ln, nhng nm sau 6 thng
khm mt ln. Cng vi khm lm sng, o ch s DQ/IQ, xt nghim nh lng nng
TSH, T4 trong mu v chp tui xng 6 thng/ 1 ln.
V. TIN TRIN V BIN CHNG
Nu pht hin v iu tr sm SGBS, tr pht trin nh bnh thng, m bo
cht lng sng v tham gia sc sn xut trong x hi.
Nu pht hin mun, tr vnh vin b thiu nng tr tu, khng ha nhp c
cng ng, phi c ngi chm sc c bit.
VI. PHNG BNH
Chnh v triu chng lm sng khng xut hin ngay sau nn tr s sinh cn
phi lm xt nghim ngay sau sinh pht hin v iu tr sm SGBS. Trong bn thp
k qua, CTSLSS bnh SGBS c cng nhn l chng trnh sc khe cng ng v
thit yu nhm gim t l chm pht trin tinh thn.
85
86
88
89
91
V. IU TR
1. Mc tiu, nguyn tc iu tr
1.1. Mc tiu
a ngi bnh v tnh trng bnh gip.
Duy tr tnh trng bnh gip thng xuyn, lu di.
D phng v iu tr cc bin chng do suy gip.
1.2. Nguyn tc iu tr
iu tr nguyn nhn gy suy gip.
Bi ph hormon tuyn gip.
Liu lng v loi hormon bi ph ty thuc vo mc suy gip v c im
ca ngi bnh (tui, bnh km theo...).
Hormon tuyn gip thay th thng bt u vi liu nh sau tng dn ti
liu ti a.
2. Bin php iu tr
Ch mt s t trng hp suy gip do tai bin dng thuc khng gip tng hp
hoc suy gip thong qua do vim tuyn gip c th t hi phc, cn li a s cc
trng hp suy gip phi iu tr thay th bng hormon gip.
Theo dc in Hoa K c nm nhm hormon gip v ch phm c cha hormon
c s dng trong lm sng:
Levothyroxin (L-T4).
Liothyronin (L-T3).
Liotrix (L-T4 + L-T3).
Dc phm t nhin v sinh hc.
Tinh cht tuyn gip v thyroglobulin.
Trong s cc loi trn th dc phm t nhin, sinh hc v thyroglobulin ch mang
tnh cht lch s, khng cn c p dng trong iu tr.
2.1. Levothyroxin (L-T4).
L hormon tuyn gip c a dng nht iu tr suy gip tin pht. Mt s
bit dc thng dng nh: levo-T, levothroid, levoxyl, synthroid.
Dng thuc thng dng l vin nn, cng c th dng tim hoc thuc nc ung.
Hm lng mt git =5g, vin nn c hm lng: 25 - 50 - 75 - 100 - 300g;
thuc tim: 200- 500g (100g/ ml).
92
93
Ngi bnh cao tui nn bt u bng liu thp (1g/ kg/ ngy). Trong qu
trnh iu tr cn theo di cc biu hin tim mch, in tm . Nu c cn au tht
ngc hoc thiu mu c tim cc b th cn gim liu.
Theo di khi dng thuc: cn nng, tn s tim, to bn, cholesterol mu, T4,
FT4 v TSH xt nghim li c mi 6- 8 tun / ln.
Cc trng hp cn tng liu levothyroxin:
Ngi bnh c thai.
Suy gip ngi bnh Basedow sau iu tr bng phng x.
Suy gip sau vim tuyn gip Hashimoto.
Gim hp thu levothyroxin do dng cholestyramin, colestipol, sulphat st,
hydroxide nhm hoc hi chng rut ngn.
Tng chuyn ha levothyroxin do dng phenytoin, rifampicin, carbamazepin.
Cc trng hp cn gim liu levothyroxin:
S hi phc ton b ca bnh vim tuyn gip Hashimoto do ht cc t khng
th khng TPO (TPOAb).
C du hiu ti pht bnh Basedow.
Tnh trng cp tnh ca cc bu nhn t ch.
Ngi bnh suy gip cao tui.
Dng cc loi thc n hoc thuc c cha hoc c tc dng tng t levothyroxin.
TI LIU THAM KHO
1. Thi Hng Quang (2008). Bnh suy chc nng tuyn gip. Bnh ni tit. NXB
Y hc, trang 159-171.
2. Mai Th Trch (2003). Suy gip. Ni tit hc i cng. NXB Y hc chi nhnh
TP H Ch Minh, trang 163-174.
3. Hong Trung Vinh (2008). Bnh suy chc nng tuyn gip. Bnh hc ni khoa
tp 2. NXB QND, trang 146 155.
4. Larsen PR, Terry F.D (2009). Hypothyroidism and Thyroiditis. Williams
Textbook of endocrinology 10th edition, vol 1, pp 423 - 455.
5. Braverman LE; Utiger RD (2000). Thyroid disease: hypothyroidism. The
thyroid - A fundamental and clinical text 8th edition. Lippincott Williams and Wilkins.
pp 515-715.
94
Xt nghim TPOAb
TPOAb (-)
TPOAb
(+)
Bnh
Hashimoto
MRI
Tn thng
tuyn yn
hoc di i
Theo di T4
trong 4 thng
iu tr bng
thyroxin
Bnh thng
Bt thng
nh gi tuyn thng
thn, sinh dc, prolactin
Tng TSH
iu tr bng thyroxin
95
96
97
98
99
100
BU GIP N THUN
I. I CNG
Bnh c m t 2700 nm trc Cng nguyn Trung Quc. Bu gip n
thun hoc bu gip khng c cn c gi l bu gip bnh gip, c nh ngha
l tnh trng tuyn gip ln nhng khng km suy gip hay cng gip, khng b vim
hoc u. Tn gi bu gip n thun, nhng bnh xut hin trong nhiu bt thng
khc nhau. Bnh thng gp n gii, t l c cao hn trong cc giai on dy th, thai
k, tui mn kinh.
Bnh thng v hnh thi, tuyn gip c dng hnh vung: 6 x 6cm. Eo tuyn gip:
cao 1,5 cm, rng 1cm. Mi thy: Cao: 2,5 - 4cm, rng 1,5 - 2cm, dy 1 - 1,5cm. Tuyn
gip bnh thng nng 10 - 20g. Tuyn mu nu, mm, di ng.
C ba th bu gip n: Th lan ta, th nhiu nt, th mt nt (c tc gi gi l
th nhiu nhn, th mt nhn). Th nhiu nt thng gp tui cao hn th lan ta,
triu chng thng khng r, a s khng cn iu tr, cn sinh thit xt nghim t bo
hc loi tr ung th. Th mt nt thng lnh tnh, tuy nhin c khong 5% l ung
th biu m, cn sinh thit bng kim nh lm r chn on, vi th mt nt lnh tnh
cn ti khm nh k, bnh thng khng p ng gim th tch vi iu tr thyroxine.
II. NGUYN NHN
Do thiu iod tuyt i (bu gip dch t) thng do nc ung trong vng b
thiu iod, tuy nhin c nhiu vng trn th gii khng thiu iod ngay c vng tha iod
vn c th b bu gip dch t, ngoi ra khng phi tt c ngi sng vng thiu iod
u b bu gip n thun. iu ny cho thy ngoi yu t mi trng cn c yu t di
truyn trong bnh sinh bu gip, cc yu t ny c th tc dng tng h.
Do tc dng ca cc cht lm ph i tuyn gip: Mt s loi thc n nh qu
su c cha nhng cht lm ln tuyn gip, gii thch s xut hin bu gip dch t
mt s vng. Ngoi ra mt s cht nh thiocyanat, acid para-amino-salicylic (PAS),
mui lithium, cobalt, thuc khng gip tng hp c th gy bu gip n thun.
III. CHN ON
1. Lm sng
Bnh thng kn o, khng c triu chng c nng. Bu gip c th do ngi
bnh hoc ngi xung quanh pht hin, hoc c pht hin khi khm sc khe tng qut.
Khm tuyn gip thy tuyn gip ln gia c, ranh gii r, khng dnh vo da,
tuyn ln lan ta hoc dng nt, di ng theo nhp nut, khng au. Mt tuyn gip c
th tch bnh thng khng bao gi s thy d ngi bnh rt gy.
Khm lm sng, kt hp nhn v s nn. Ngi khm c th ng pha trc
ngi bnh, nhn tuyn gip, dng hai ngn tay ci s tuyn gip. Khi s cn nh r
101
ranh gii, ln, mt ca bu, cng lc cho ngi bnh nut, bu s di ng theo
nhp nut. Bu gip n thun thng c mt mm trong trng hp bu gip nhu
m lan ta, cng c khi mt chc thng thy trong bu gip th nhn.
Bu ln c th gy cc du hiu chn p c quan v t chc xung quanh nh:
Chn p kh qun gy kh th.
Chn p dy thn kinh qut ngc gy ni kh, ni khn, ni hai ging.
Chn p tnh mch ch trn gy ph kiu o khoc: Ph mt, c, lng ngc,
hai tay km tun hon bng h ngc.
Sau khi s bu gip, c th dng thc dy o vng c ca ngi bnh, o
ngang qua ni tuyn gip ln nht, gip theo di din bin qua iu tr.
102
c im
S thy bu gip ln, nhng khng nhn thy vi t th c bnh thng. Khi di
ng theo nhp nut khi s.
2. Cn lm sng
Xt nghim nh lng TSH huyt thanh c gi tr cao, kt hp vi hormon
gip t do l xt nghim sng lc u tin cn thc hin. Kt qu cho tr s bnh thng
i vi bu gip n. Tuy nhin t l T3/T4 c th tng do s iod ha ca
thyroglobulin b thng tn.
Cc thm d v hnh nh hc cng hu ch trong nh gi bu gip, nht l
trong trng hp bu gip dng nt. Siu m tuyn gip, x hnh tuyn gip gip chn
on v iu tr. X hnh tuyn gip gip pht hin nhn nng trong nhu m tuyn gip,
t c nh hng iu tr.
Siu m tuyn gip l thm d hu ch trong nh gi tuyn gip, gip nh gi
hnh thi v ln tuyn gip. C khong 30-50% ngi bnh bu gip dng nt s
tuyn gip bnh thng c siu m tuyn gip pht hin. Siu m cc bu gip dng
nt cho bit s lng, hnh dng nt, ng thi gip hng dn chc ht bng kim nh
chn on t bo hc. Siu m gip theo di sau iu tr.
Chp phim X quang quy c vng c v vng trung tht trn nn thc hin, c
th thy hnh nh chn p kh qun nu c.
Chp ct lp vi tnh, chp cng hng t v x hnh tuyn gip cn c ch
nh trong trng hp bu gip lc ch khu tr trong ngc.
3. Chn on phn bit
Bu gip n cn phn bit vi bnh Basedow hoc bnh Hashimoto.
Vi bnh Basedow trong giai on nhim c gip khng nng v thiu triu
chng thng tn mt, thng kh phn bit vi bu gip n, nhng trng hp ny
cn nh lng khng th c hiu ca Basedow phn bit.
Vi bnh Hashimoto, nhiu khi cng kh chn on phn bit, mc du vi
bnh Hashimoto khi s thng thy tuyn gip c mt chc hn v khng u. Cn
xt nghim khng th c hiu, nu c chun cao cn hng v bnh cnh t min
ca bnh Hashimoto.
Phn bit vi ung th tuyn gip, nht l vi th bu gip nhiu nt. Cn
khm lm sng, xt nghim, thm d cn lm sng tm nhng triu chng gi . Xc
nh chn on ung th tuyn gip vi xt nghim t bo hc.
IV. IU TR
Trng hp bu gip nh, khng c triu chng lm sng: ch cn theo di
nh k bng khm lm sng v siu m tuyn gip nh gi ln. S pht trin
103
I. I CNG
U tuyn c tuyn gip (bnh Plummer) l tnh trng cng chc nng tuyn gip
vi s gia tng sn xut hormon gip do u tuyn t ng (autonomous adenoma).
Nguyn nhn v c ch cha r. C th lin quan n t bin gen ca th th TSH lm
tng hot ng nang tuyn m khng lin quan vi TSH. Mt c ch khc c th l u
tuyn t ng thng phi hp vi t bin gen protein G (gen G protein).
Plummer (1913) l ngi u tin phn bit bnh Basedow v cng gip km
theo nhn gip. Sau , O Copa v J. C. Savoie dng ng v phng x nh gi
chc nng hot ng ca nhn v t chc ngoi nhn gip. l mt nhn nng trn x
hnh tuyn gip khng b hm khi s dng hormon gip ngoi sinh.
Danh t u tuyn c (adnome toxique) ca tuyn gip, cn gi l bu gip
nhn c (goitre nodulaire toxique) c hiu l c tnh trng cng gip, l u tuyn
gip bn cht lnh tnh nhng thot khi s kim sot ca tuyn yn v hot ng t tr
gy nhim c gip.
U tuyn c tuyn gip l mt trong nhng nguyn nhn ca cng gip. T l
thay i ty tng quc gia khong 5% (M v Anh) cho n 46% (o).
Tui khi pht bnh thng ln, khong 40-60 tui, trung bnh 6015 tui, th
nhn t ng khng km cng gip khong 46 14 tui. Tuy nhin cng c th gp
tui 20.
Ph n thng chim u th hn nam gii, t l n/ nam # 4/1.
II. CC TH LM SNG V SINH HC
1. U tuyn c km cng gip
Bnh cnh lm sng l mt nhim c gip n thun km nhn gip, thng l
mt nhn gip n c, i khi b che khut sau xng c. U tuyn thng nh v
mt thy, thy cn li th tch nh hn bnh thng (do b c ch pht trin).
Cn lm sng ghi nhn:
Nng hormon gip cao, thng u th T3.
TSH thp.
Test TRH khng p ng.
Khng th khng gip khng tm thy.
Siu m gip pht hin t chc u tuyn c v t chc gip cn li.
105
Hnh 2. Hnh nh x hnh trc v sau lm test Werner u tuyn c thy tri
Hnh 3. Hnh nh x hnh sau test Querido v phu thut ct thy tri gip
106
3. U tuyn t ng v ung th
Cc nhn nng tuyn gip thng lnh tnh v chn on ung th thng da vo
x hnh. Tht vy nhn nng khi thm d vi cht techntium nhng c th tr thnh
nhn lnh khi s dng Iod phng x v c kh nng ung th.
Aschraft v cng s (1981) ghi nhn 4% trng hp ung th tuyn gip khi phu
thut cc trng hp nhn nng v thng gp nhn c ng knh trn 3 cm.
4. Tin trin u tuyn c tuyn gip
S tin trin ca mt nhn gip chc nng thng chm, nhiu tc gi nh gi
khong mi nm k t khi hnh thnh cho n lc sn xut hormon gip gy nhim
c gip lm sng.
Trn x hnh nhn gip ban u ng x, khng b mt, chc nng hot ng ngy
cng tng dn tr thnh nhn nng c tnh t tr ri tr thnh c tnh.
107
109
BU GIP C A NHN
(Goitre multihtronodulaire toxique, toxic multinodular goiter)
I. I CNG
Bu gip c a nhn l bu gip khng ng nht bn cnh t chc lnh mnh
thng phi hp vi nhiu cu trc t ng gy tng hot gip nh u tuyn c.
Sau Basedow, bu gip c a nhn l mt trong nhng nguyn nhn thng
gp trong cng gip. y l th cng gip ng hng u xy ra ngi bnh ln
tui. Thng k M (1985) ghi nhn t l bu gip c a nhn / Basedow l 1/50.
Mt iu tra 17 trung tm ca 6 nc chu u cho thy 14,5% bu gip c a nhn
trong 850 trng hp cng gip. T l bu gip c a nhn chim 12 - 17,7% trng
hp nhim c gip c m, 37% trong s ngi bnh c iu tr iod phng x
(Riems) v 42% (Metz-Thioville).
Thng xy ra ph n ln tui, ph n 90 - 95% trng hp, tui thng gp
60 - 70 tui, tin s c bu gip a nhn v c tnh cht gia nh.
II. CHN ON
1. Lm sng
1.1. Bu gip
Bn thn ngi bnh nhn bit mnh b bu gip trc nhiu nm (trung
bnh mi nm) nhng khng c triu chng chn p kh qun hoc thc qun, khng
c cm gic au n. Tuyn gip thng rt ln, s nn c th c nhiu nhn vi cu
trc khng ng cht, khng tn sinh mch mu, khng c hch km, c th c hin
tng calci ha bn trong nhn gip. Mt s trng hp bu gip ln hoc pht trin
trong lng ngc c th gy chn p.
110
Cordaron cha 37,3% Iod. Trong c th thuc tp trung t chc m, c tim, gan,
phi. Thi gian bn hy khong 50 ngy. Khong 2% ngi bnh s dng cordaron b
cng gip. y l vn quan trng i vi ngi bnh s dng cordaron c bnh l
tim km theo v i khi cn phi ngng thuc.
Nu nhim c gip nh, c th kim sot vi methimazol 40 - 60 mg/ngy
trong khi cordaron vn tip tc s dng.
Nu bnh nng c th s dng thm KClO4 liu 250 mg/ 6 gi nhm bo ha
bm iod v ngn cn thu nhn iod vo tuyn gip. Dng KClO4 ko di thng km
thiu mu bt sn ty v i hi theo di thng xuyn cng thc mu.
Mt bin php c th lm loi i mt lng ln hormon gip l phu thut ct
gim gip - c th thc hin c nu ngi bnh chu ng c stress do phu thut.
2. Cn lm sng
2.1. nh lng hormon gip
T3 v T4 huyt tng tng, i khi tng T3 l ch yu.
TSH huyt tng gim.
C th pht hin thm chng nhim iod (iod huyt tng v nc tiu tng,
tp trung iod phng x ti gip b gim).
Test TRH hu nh khng p ng.
2.2. Cc thm d min dch hc
Khng th khng th th TSH v khng tuyn gip hu nh khng pht hin.
2.3. Thm d sinh hc
Calci mu v SBP tng nhng khng hng nh.
2.4. Thm d hnh nh hc
X hnh gip vi Tc 99m hoc 131I hoc 123I ghi nhn cht phng x tp trung
khng ng cht nhiu vng vi kch thc khng ng u xen k vng tng thu
nhn vi vng gim x, c th c vng ng x.
Trong trng hp nhim Iod tuyn gip c th bt x rt km.
X quang khng chun b: vng c hoc ngc cho thy hnh nh tuyn gip
chm, chn p kh qun v calci ha.
112
113
114
115
Cu trc
Thyroglobulin (Tg)
660
Thyroid peroxydase
(TPO)
102
Tng hp T3,T4
Gn mng t bo
Th th TSH (TSHR)
100
Khng th c th
kch thch hoc
c ch
Khng nguyn
Chc nng
Ch thch
Trong th c tuyn gip ln, ngi ta thy tuyn gip gia tng th tch vi lp
v dy, nhu m tuyn gip mu vng nht kh ng cht, t bo tuyn gip tuy c gim
v s lng nhng li ph i v th tch vi cht keo (colloid), t bo tuyn c nhng
hc nh, tnh acid cao vi ht nhn gia tng s bt mu (gi l t bo Asknazie hoc t
bo Hurthle). im ch yu l s thm nhim t bo lympho v tng bo.
Trong th teo tuyn gip: Do hu qu ca s x ho chim u th, trong lc s
thm nhim lympho v tng bo khng mnh bng.
c hai th, cc khng th gn ln t bo mng y, dng min dch hunh quang
c th pht hin c hin tng ny.
Bng 2. Phn bit cc biu hin min dch gia vim gip Hashimoto v Basedow
Basedow
Thng gp
Gn nh lun lun c
Lympho B v T
Lympho B v T
Ph i tuyn c
Thng gp
Thng gp
Tng gammaglobulin
Him
Thng gp
Gn nh lun c
Rt him
TSH-R Ab
Thng c
TgAb
Him
Tng r giai on u
TPOAb
Him
Tng va nhiu nm
Bt thng lympho T c ch
Thiu mu Biermer
i tho ng
Nhc c
Bnh Addison
Vim gan mn tn cng
Hi chng Sjorgren
HLA B8-DRw 3
Nhm HLA:
III. CHN ON
1. Lm sng
Vim gip Hashimoto c th c chn on do cc biu hin ca vim tuyn
gip hoc cc du hiu ca ri lon chc nng gip.
117
118
Him khi vim gip Hashimoto dn n mt bnh cnh Lymphoma tuyn gip,
tuy nhin hai bnh cnh ny c lin quan vi nhau hay khng, cho n nay vn cha
c r. Lymphoma tuyn gip biu hin bi s tng nhanh th tch tuyn gip d ang
c iu tr hormon lin tc. Lymphoma tuyn gip c chn on da trn kt qu
phu thut, sinh thit.
Cha tm thy bng chng adenocarcinoma gip xy ra nhiu hn trn vim gip
Hashimoto, tuy nhin hai bnh ny c th ng thi xy ra trn tuyn gip ca ngi
bnh. Cn ngh n ung th gip khi c nt cng tuyn gip khng ci thin vi iu
tr tch cc vi hormon gip. Cn sinh thit bng kim nh lm r chn on.
V. IU TR
Corticoid khng hiu qu trn din tin t min ca vim gip Hashimoto.
Thuc ch c ch nh trong rt t trng hp c vim ti ch r.
iu tr ch yu l hormon thay th vi L.Thyroxin liu trung bnh: 80100g/ngy, ung ngy 1 ln, nhm c ch TSH v iu chnh s suy gip. Khng nn
dng T3 v thuc tc dng mnh, c th lm ngi bnh kh chu v phi ung 2
ln/ngy.
V phu thut: Rt him khi c ch nh.
VI. TIN LNG
V phng din tuyn gip, c khi tuyn ln dn gy chn p cc c quan ln cn,
s thy tuyn gip cng, cn cnh gic ung th ho. C khi tuyn gip n nh hoc
gim th tch dn.
Din tin n suy gip xy ra gn nh hu ht vim gip Hashimoto, y l giai
on cui ca bnh.
Khng iu tr vim gip Hashimoto thng dn n ph nim. Tuyn gip ln v
ph nim thng ci thin tt vi iu th hormon thay th. Vim gip Hashimoto c
khi tri qua giai on gia tng phng thch T3,T4 gy triu chng nhim c gip
thong qua. Biu hin ny trc y c gi l cng gip t khi (spontanous
resolving hyperthyroidism) vi biu hin tp trung iod phng x gim. Tuy nhin
biu hin ny cng c th gp trong vim gip bn cp: tuyn gip khng mm, mu
lng khng tng, t khng th khng gip dng tnh mnh, chc ht sinh thit bng
kim nh thy thm nhim lympho, v t bo Hurthle. Ch iu tr triu chng, dng
propranolol cho n khi triu chng ci thin, ph tr thm T4 c khi cng cn thit.
Hashimoto c khi nm trong bi cnh bnh l a ni tit t min, do cn theo
di thm cc biu hin t min khc nh thiu mu c tnh, suy thng thn, suy gip,
hoc i tho ng. Hashimoto c khi dn n mt bnh Basedow vi li mt v thng
tn da nng. Vim gip mn tnh Hashimoto c th lm gim triu chng nhim c gip
do vy bnh Basedow trong trng hp ny thng ch biu hin tn thng mt v da
rm r m khng c nhim c gip, bnh cnh c gi l Basedow bnh gip.
119
120
122
IV. IU TR
Bnh i khi t khi nn ch yu l iu tr triu chng.
Nh: Gim au:
Aspirin (Aspegic): 1 - 3g/ngy
Chng vim nonsteroid: Voltaren 50mg 3ln/ngy hoc Paracetamol.
Nng: Prednisolon 20 - 40mg/ngy ung trong 2 - 3 tun, gim dn liu trong 3
tun, sau 6 tun c th ngng.
p ng tt vi iu tr Prednisolon l mt gi chn on. Mt s trng
hp ngi bnh c triu chng tr li khi ngng prednisolon.
Trng hp c biu hin cng gip, iu tr chn giao cm Arlocardyl 1 - 2
vin/ngy chia nhiu ln
Suy gip ko di c th iu tr bng Levothyrox.
Khng c ch nh iu tr bng thuc khng gip.
TI LIU THAM KHO
1. Trn Hu Dng, Nguyn Hi Thy (2008). Gio trnh sau i hc chuyn
ngnh Ni tit v Chuyn ha. NXB i Hc Hu. 2008. 221 245.
2. Thi Hng Quang (2001). Bnh Ni Tit. Nh xut bn Y hc
2. Mai Th Trch, Nguyn Thy Khu (2003). Ni tit hc i cng, NXB Y hc
- Chi nhnh Thnh ph H Ch Minh.
3. David G. Gardner (2011). Endocrine Emergencies. Greenspans basic and
clinical endocrinology. 9th edition. Mc Graw Hill: 763-786.
123
V sinh l bnh, trong bi cnh nhim trng tuyn gip thm nhim bch cu a
nhn, bch cu lympho trong giai on u, thng km vi hoi t v p xe ha. Giai
on lui bnh c s x ha. Chc ht bng kim nh xt nghim gip chn on vi
khun gy bnh qua nhum Gram, tm nm, hoc cy bnh phm tm khng sinh .
III. M BNH HC
Sau khi vi khun hoc virus xm nhp vo tuyn gip gy ra qu trnh vim lan
ta trong nhu m tuyn v t chc lin kt. Tuyn gip sng to, ph n do cc hin
tng sung huyt, xm nhp bch cu a nhn trung tnh vo nhu m tuyn gip, nhiu
ni lm m, hoi t.
Vim m gy ph hy cc t chc x, si, t chc lin kt, thoi ho trong dn
n gim nhu m v chc nng ca tuyn.
IV. CHN ON
1. Lm sng
Phn ln cc trng hp din bin xy ra t t, song cng c trng hp xy ra
cp tnh vi hi chng nhim trng.
au vng tuyn gip l triu chng ni bt, c th s thy tuyn gip ln,
nng, mm.
Ngi bnh khng th ngng c, thng ngi ci u trnh cng gy au
vng tuyn gip.
Nut au.
Ni kh, khn ting.
C th c biu hin vim t chc ln cn tuyn gip, hch c ln, au.
Thn nhit tng.
C th c rt run nu c nhim trng huyt.
Khi c p xe, khm vng tuyn gip c th thy cc du hiu ca khi p xe
nh: nng, au, v lng nhng.
Triu chng lm sng tr em thng r hn ngi ln: ngi ln c th ch
thy khi au m h vng c, c th khng st.
Vim tuyn gip m c th lan xung ngc gy hoi t trung tht, vim mng
ngoi tim nhng trng hp khng c l r pyriform sinus. Bnh thng xy ra vo
ma thu, ng theo sau nhim trng ng h hp trn.
Thng khng km cng gip hoc suy gip, tuy nhin c bit c th c biu
hin ri lon chc nng gip khi vim lan rng, nh trong cc trng hp vim tuyn
gip do nm, do lao. Vim c th gy thng tn cu trc lm phng thch mt lng
hormon gy triu chng ca nhim c gip.
C khong 12% nhim c gip v 17% suy gip vim tuyn gip cp ni
chung. Chnh tnh trng chc nng gip khng ng b ny gy kh khn cho chn
on phn bit gia vim tuyn gip cp v vim tuyn gip bn cp khi c hai trng
hp u c au tuyn gip. Trng hp lc u c nhim c gip sau l suy gip ri
tr v bnh gip sau iu tr c th vim tuyn gip, thng l bnh cnh ca vim
tuyn gip m.
125
2. Cn lm sng
Cng thc mu c bch cu tng cao, a nhn chim u th.
Tc lng mu tng.
X hnh gip thy vng khng bt gi iod (nhn lnh).
Siu m tuyn gip thy vng gim m trong giai on u. Nu p xe c
thnh lp, siu m gip xc nh chn on. Trong giai on lui bnh do iu tr p
ng tt, siu m c th thy vng gip bin dng kiu teo vng thng tn, ti kh
m gip v so m quanh tuyn gip.
Chc ht tuyn gip bng kim nh rt quan trng gip phn bit vim tuyn
gip m v vim tuyn gip bn cp, chc ht thy m khng nh chn on, xt
nghim gip xc nh nguyn nhn gy bnh, khng sinh gip nh hng khng
sinh iu tr. Chc ht cn c th gip lm gim s chn p kh qun cc trng hp
vim tuyn gip m c lm di lch kh qun.
Khng c khng th.
V. CHN ON PHN BIT
Chn on phn bit vi cc bnh l c khi tng cm v au cp tnh vng c
trc nh:
Vim tuyn gip dng u ht bn cp tnh (bnh De Quervain).
Vim m lng lo vng c trc, nhim khun khoang su vng c trc, nang
ng gip-li hay nang mang bi nhim.
Bu gip th nang bin chng chy mu cp tnh trong nang.
U tuyn gip lnh hoc c tnh.
VI. IU TR
Dng khng sinh ton thn thch hp da trn khng sinh , nht l i vi
cc trng hp vim nng.
Ti ch c th dng: chm nng, chiu tia cc tm. Nu sau mt tun dng
khng sinh tch cc nhng chc ht thy c m th cn phi rch tho m, dn lu v
sau 6-8 tun tin hnh ct b thy vim.
Trng hp vim tuyn gip do Candida albican c th dng amphotericin B
v 5 fluconazol 100 mg/ngy.
Phu thut ly l r sau khi iu tr khng sinh phng ti pht.
VII. TIN LNG
Bnh vim tuyn gip m thng ko di 3-6 tun. Cng c trng hp c din
bin xu, mt s trng hp thng tn tuyn gip nng gy suy gip, do trc mt
vim gip nht l cc trng hp vim lan ta cn theo di chc nng tuyn gip c
thi iu tr thch hp. Phu thut ly l r trnh ti pht.
126
127
Biu hin bi nhng nhn cng, rt t trng hp tng th tch nhanh hoc c bu
gip trc . T chc l nhng nang nh t to keo, ung th biu m dng nang kh phn
bit vi u tuyn nh nh v v tn sinh mch mu nhng ch 1% tng hot gip.
U thng xm ln nhanh hn so vi u dng nh v c th lan n hch vng hoc
theo dng mu di cn xa n xng v phi. V phng din vi th, cc t bo ht u,
nhn ln sp xp xung quanh nang thng cha cht keo c.
Ngoi tr pht hin do di cn cc c quan, chc ht t bo bng kim nh khng
khng nh hon ton ung th gip dng ti v khng th phn bit t bo ti gia ung th
biu m gip dng nang vi u tuyn nang lnh tnh. Cc khi u c kh nng thu nhn iod
phng x to thyroglobulin hoc T3 v T4 (him hn). Chnh l do ny m ung th
biu m dng nang p ng vi iu tr iod phng x. Nu khng iu tr, ngi bnh t
vong do s thm nhim ti ch hoc do di cn n xng, phi v ni tng.
Chc ht ti u gip hoc ti hch qua hng dn siu m nu khi u nh hoc lm
xt nghim gii phu bnh t chc u gip ngay khi phu thut khng nh chn on,
phn loi v nht l nh hng x tr.
3. Ung th t bo Hurthle
Ung th biu m t bo Hurthle chim 3% trong s ung th gip. Theo phn loi
ca T chc Y t Th gii, cc u ca t bo Hurthle c xem nh l mt bin th ca
t chc tn sinh biu m dng nang. U cha nhiu mnh ca t bo a base cht y ti
lp th. Chng c ngun gc t t bo a oxy ca tuyn gip v chc nng loi t bo
ny vn cha r. U t bo Hurthle c th th TSH v sn xut Thyroglobulin nhng ch
10% loi u ny bt gi iod.
Ung th biu m t bo Hurthle khc vi ung th biu m dng ti ch chng
c nhiu ni v c hai bn, di cn hch ti ch (25%) v khng bt iod phng x.
U t bo Hurthle c chn on qua chc ht t bo bng kim nh v 20% c
tm thy l dng c tnh. Grant v cng s ghi nhn t l t vong di 1% 642 trng
hp u tuyn t bo Hurthle. U tuyn ny ging nh u tuyn ti khng c mch mu hoc
thm nhim vo bao.
4. Ung th ty gip trng
Chim t l 5% ung th biu m gip, pht trin t t bo C, t bo cn nang gip
(William v cng s), c ngun gc t mo thn kinh ca phi v thuc vo h thng
Amine Precursor Uptake Decarboxylation (APUD) ca Pearse.
Ung th ty gip trng gp n nhiu hn nam, t l n / nam = 1,5. Th tn pht
thng gp tui ln (50 - 60 tui) trong khi th gia nh gp tui tr hn. Ngi
bnh thng c khi u c v c hch i km (15-20%). au vng c thng gp km
kh nut, kh ni, kh th, c th b tiu chy trng hp di cn rng.
Ung th biu m ty gip trng t lin quan vi gii tnh. Loi ung th ny i khi
kt hp vi ung th biu m ng tiu ha, u ty tng, u ty thng thn, u tuyn cn
gip, bnh Recklinghausen. Ngoi tit calcitonin, cc t bo C c th cn tit peptid lin
130
c th pht trin mt phn ca u lympho chung hoc c th nguyn pht t tuyn gip.
U lympho tuyn gip c th pht trin t bnh vim gip mn tnh Hashimoto d him
gp, v th kh phn bit vi bnh l ny.
Triu chng lm sng ging ung th gip th khng bit ha, u ln nhanh nhng
khng au. Chn on thng da vo sinh thit kim nh - thy thm nhim t bo
lympho vo nang gip v thnh mch gip phn bit vi u lympho xut pht t vim
gip mn tnh.
7. Ung th tuyn gip th pht (di cn)
Ung th di cn n tuyn gip tng i him gp, t l 2,8 - 7,5%; kho st trn
gii phu t thi t l l 1,9 - 26,4% ngi bnh b ung th. Thng gp sau 50 tui v
khng khc bit v gii tnh.
Ung th tin pht c th t v (20%), phi (10-20%), thn (5-10%), da (malignant
melanoma) 10 - 39%.
Chn on thng da vo t bo hc qua chc ht hoc sinh thit mt bu
gip c nhn lnh pht trin nhanh v c thng tn tin pht. Tin lng ty thuc vo
tn thng tin pht.
V. LM SNG
Ung th gip hay gp ph n, tui t 40 60, tuy nhin cng c th gp mi
la tui ty th bnh. Biu hin lm sng di mt s hnh thc nh:
1. U tuyn gip
1.1. Nhn gip
Mt nhn n c tuyn gip, x hnh cho thy nhn lnh, gim tp trung.
Khng c triu chng c th gip phn bit c tnh hay lnh tnh.
Mt vi tnh cht gi : nhn to nhanh, mt cng, khng au, phn cn li ca
nhu m gip khng b ph i, khng c du hiu ri lon chc nng gip v sau ht l
lit dy thn kinh qut ngc.
1.2. Thoi ha c tnh ca bu gip
Thng l cc bu gip nhiu nhn, nht l cc bu gip a nhn khng ng
nht. Cc du hiu c tnh l: bu to nhanh, mt tr nn cng nh g (), nht l
khi c du hiu chn p hoc c hch c. Theo Kocher: Tt c cc bu gip gy ra
mt bin chng no , phi c coi l thoi ha (c tnh) cho n khi tm c
mt bng chng ngc li. Bng chng ny ch c c khi phu thut.
1.3. Ung th ton khi
Phn ln tng ng vi ung th khng bit ha, c th xy ra trn mt bu gip
c lu, nht l ngi ln tui. Din tin thng qua hai giai on k tip nh sau:
132
Giai on trong v bc: tuyn gip tng khi lng nhanh mt thy hoc
ton b tuyn, mt tr nn cng.
Giai on ngoi v bc: lm thnh mt khi u ln, cng, khng ng nht,
khng di ng. C th c du hiu chn p, c hch c mt hoc c hai bn.
2. Hch c
Hch c c khi l triu chng pht hin, c th xut hin ng thi vi mt nhn
gip s thy m trc khng v thng cng mt bn vi nhn gip.
Hch ln nhng khng au. Tuy nhin hch c l biu hin u tin, n c ca
ung th gip, c bit l tr em v ngi tr tui. Cc hch, hoc ch c mt hch, c
th cc v tr vng ng-tnh mch cnh, c thanh qun (c nh thn, c trm) mt
trc, hoc c trn n. Khi s nn k tuyn gip vn khng c g bt thng.
3. Di cn
Hay gp nht l xng v phi. Di cn xng vi tnh cht tiu hy gy ra au
xng hoc gy xng t nhin; ct sng s gy ln t sng, c khi p ty. Di cn
phi thng m thm, kiu ht k nhiu hn l dng nt ln hoc nh. Di cn no, gan,
bung trng t gp hn, hu nh ch gp loi ung th biu m ty gip trng.
VI. CN LM SNG
1. Siu m tuyn gip
Siu m gip hin l phng tin chn on hnh nh kh chun chn on
bnh tuyn gip. Phng tin ny an ton, khng c hi, kinh t v rt hiu qu
nh gi cu trc tuyn gip. Ngoi ra siu m c th nh gi chnh xc kch thc, v
tr ca nhn gip v pht hin cc nhn gip khng s thy trn lm sng. Siu m ngy
cng c s dng nhiu hng dn chc ht t bo nhn gip bng kim nh (FNA:
Fine Needle Aspiration). Cc du hiu ca mt nhn gip c tnh nghi ng trn siu m
bao gm tng sinh mch mu trung tm, u gip gim hi m, b khng u, vi ho
bn trong.
2. X hnh tuyn gip vi I123 hoc Tc99m
X hnh tuyn gip dng nh gi s hp thu iod ca cc nhn gip. Cc nhn
nng (thu nhn iod phng x) t c nguy c c tnh hn nhn lnh (khng nhn iod
phng x). Hnh nh nhn lnh trn x hnh tuyn gip nghi ng ung th cho ti khi tm
c bng chng ngc li. Nhn ng x him gp ung th gip. Trng hp bu
gip nhiu nhn c t trc b thoi ha c tnh th rt kh chn on. Nhn lnh n
c ch c t 10 - 20% l ung th.
Hn ch ca phng php: c hi phng x, khng kinh t v nht l ly gii
hnh nh km ch yu hai bnh din. Ngy nay ung th gip thng c chn on
bng FNA v x hnh tuyn gip him khi cn trong nh gi thng quy nhn gip.
133
136
Bu gip nhiu nhn khng ng nht: ngh ti ung th trc s tng khi
lng nhanh chng ca mt nhn gip.
Vim gip Hashimoto nhiu nhn, hiu gi khng th khng gip rt cao. Tuy
nhin, phi ch xt nghim gii phu bnh hc mt cch chc chn.
2.3. Di cn xng
Lu cc ung th khc nh ung th v, ung th thn, ung th tuyn tin lit, ung
th tinh hon cng di cn vo xng.
X. IU TR UNG TH GIP
Ty dng ung th.
1. Cc phng php iu tr
1.1. Ngoi khoa
L phng php c chn u tin, ty tn thng khu tr hay lan rng ngi ta
c th:
Ct b hon ton mt thy cng vi phn eo.
Ct b ton b tuyn gip.
Ct b hon ton tuyn gip, bc cc bch huyt mt bn hay c hai bn c.
1.2. X tr liu
Nu nhu m gip cn kh nng c nh c iod phng x th 131I c th ph hy
cc t chc ung th bit ha. Iod phng x cng c th dng sau khi phu thut
dit tr cc di tch ung th cn st. Phi ngng dng hormon gip TSH hot ha li
nhu m gip th mi p dng iod phng x c.
1.3. Ha tr liu
t tc dng.
1.4. iu tr khi u
1.5. Liu php hormon thay th
D phu thut ct ton b hay mt phn tuyn gip, c hay khng phi hp iod
phng x sau phu thut, s dng L.thyroxin cng cn c ch nh. Liu php
thyroxin nhm hai mc ch:
B s thiu ht hormon gip sau khi ct b tuyn gip.
c ch s tit TSH phng cc t bo ung th cn st khi b kch thch.
Liu L.thyroxin trung bnh 100 n 200 g/ngy nhm t c nng TSH
gii hn di ca mc bnh thng (0,4U/mL).
138
De Groot ghi nhn 80-90% giai on I v II sng st 38 nm, 50% giai on III
sng st sau 20 nm, v 0% sng st i vi giai on IV sau 10 nm.
2. Theo m bnh hc
T l sng sau 5 nm: 80 - 90% vi ung th biu m dng nh, 50-70% vi ung
th biu m dng nang l, 40% vi ung th biu m dng ty, ung th biu m khng
bit ha 5%.
2.1. Ung th gip dng bit ha
Qua thng k, cc yu t lin quan n d hu nh sau:
Tui chn on:
Gii tnh:
140
Loi ung th
Thp
Ung th dng nh
Ung th dng nang, xm ln ti thiu
U lympho c tnh t bo B vng b typ MALT
Trung bnh
Cao
XI. KT LUN
Ung th gip l ung th tuyn ni tit thng gp nht v a dng. a s ung th
dng biu m bit ho, tin trin m thm, giai on n bnh ko di, iu tr bao gm
phu thut, x tr liu v ha tr liu. Chn on ngoi lm sng cn lm siu m v gii
phu bnh xc minh dng ung th gip. a s ngi bnh ung th tuyn gip th bit
ha c tin lng tt nu c chn on v iu tr sm, tch cc.
TI LIU THAM KHO
1. Thi Hng Quang. Bnh ca tuyn gip. Bnh ni tit (1998).
2. Nguyn Thy Khu. Ung th gip, Ni tit hc i cng (1999).
3. Nguyn B c. Ung th tuyn gip trng. Bnh tuyn gip v cc ri lon do
thiu Iode. ng Trn Du (Ch bin). NXB Y Hc. H Ni.(1996.)
4. Nguyn Hi Thu. Chn on v iu tr bnh tuyn gip. NXB Y hc. 2000.
5. Nguyn Vn Mo, Nguyn Hi Thy (2012). Phn loi bnh hc tuyn gip v
c im gii phu bnh u tuyn gip. Tp ch Ni tit i tho ng s 8. 2012 ,
trang 221-230
6. Andre J Van Herle (2002). Thyroid tumor in Adults Manual of Endocrinology
and Metabolism. Norman Lavin. Third edition. Lippicott Williams and Wilkins. 2002:
410-421
7. B. Franc, M. Schlumberger, V. Rohmer, N. Ifrah, N. Barbot, J. C. Bigorgne.
Cancer de la thyroide. La Thyroid. ESF (1992).
8. Carling T, Udelsman R: Thyroid tumors. In: DeVita VT Jr, Lawrence TS,
Rosenberg SA: Cancer: Principles and Practice of Oncology. 9th ed. Philadelphia, Pa:
Lippincott Williams & Wilkins, 2011, pp 1457-72.
9. Delellis R.A, Williams E.D (2004): Thyroid and parathyroid tumours.
Pathology and genetics of endocrine organs. WHO, IARC Press, Lyon. 48-120
141
142
143
145
2. Hormon thay th
Hydrocortison hemisuccinat tim bp hoc tnh mch, 100mg mi 4-6 gi i
vi tim bp. Trng hp nng: 100mg mi gi.
Desoxycorticosteron acetat (DOCA, Syncortil) hm lng 10mg, bt u tc
dng sau tim bp 2 gi, ko di 24 gi. C th Syncortil 5mg lp li sau 24 gi i vi
th va. Trng hp nng, ngoi cung cp 4 lt dch/24gi, cho Syncortil tim bp mi
12 gi, c khi 10mg/12 gi.
3. Theo di 24 gi u
Trnh di chuyn ngi bnh nhiu.
V lm sng theo di mi gi: tnh trng mt nc, mch, nhit , lng nc
tiu, tri gic.
V cn lm sng, lm xt nghim mi 4-6 gi: in gii mu, niu; ng
huyt, creatinin mu, protid mu ton phn, huyt . Ty tnh hnh, c th lm thm:
cy mu, X quang phi, bng ti ging. ECG nhiu ln. ng thi tm v iu tr
nguyn nhn khi pht (khng sinh...).
4. Cc ngy tip theo
Gim dn liu Hydrocortioson hemisuccinat, tim liu nh v cch qung.
Sau 4-6 ngy Hydrocortison c chuyn thnh loi ung, ri tr li liu duy tr
khong 30mg/ngy.
5. Truyn Hydrocortison hemisuccinat lin tc
Mt s tc gi ngh cho tnh mch lin tc, ban u 25mg tnh mch sau
truyn lin tc 50-100mg/ngy. Khng cn iu tr Mineralocorticoid.
Hiu qu lm sng thng nhanh, cho php sau 24-48 gi c th chuyn thnh
ung. Din tin thng tt nu iu tr kp thi v ng n.
6. iu tr cc bnh phi hp, nu c
Nng cao th trng, b sung cc vitamin thit yu.
B sung thuc h tr v bo v t bo gan.
TI LIU THAM KHO
1. Allolio B. Adrenal insufficiency. N Eng J Med. 2011. 390:2328.
2. Becker KL. Adrenal insufficiency. Principles and practice of endocrinology
and metabolism. 2008.
3. Findling MD. Blake Tyrrell MD. Adrenal insufficiency. Basic and clinical
endocrinilogy 9th ed. 2011.
4. Stewatt. Adrenal corticosteroid biosynthesis, metabolism and action. Endo
Metab Clin North Am. 2010. 34: 293.
5. William RH. Adrenal insufficiency. William textbook of endocrinology 11th 2009.
146
I. I CNG
Suy thng thn l tnh trng gim glucocorticoid hoc mineralcorticoid hoc c
hai, do nhiu nguyn nhn:
S ph hu v thng thn dn n suy thng thn nguyn pht (bnh Addison).
Gim sn xut ACTH lm gim Cortisol dn n suy thng thn th pht.
Bnh ch yu gp n, vi t l n/nam = 2,6/1; thng gp tui 30-40. Ngy
nay, suy thng thn mn tnh cn gp do mt s nguyn nhn khc:
Hi chng suy gim min dch mc phi (AIDS).
Suy gan mn tnh...
II. NGUYN NHN
1. Suy thng thn tin pht (tn thng ti thng thn)
1.1. Suy thng thn tin pht do nguyn nhn t min
Qu trnh t min gy ph hu t chc v thng thn v mt s cc c quan khc
ca ngi bnh, v vy c th thy phi hp bnh l t min khc.
1.2. Lao thng thn
Ch yu gp thp k 2030, cc nc chm pht trin. Ngy nay him gp
nguyn nhn do lao.
1.3. Ph hu tuyn thng thn
Ct b tuyn thng thn hai bn trong iu tr bnh Cushing (nay t p dng).
Dng thuc Mitotan (opDDD) trong iu tr ung th thng thn.
1.4. Cc nguyn nhn him gp khc
Nhim nm, HIV, giang mai ton thn gy hoi t thng thn.
Xut huyt thng thn (ri lon ng mu, iu tr thuc chng ng, nhi
mu thng thn hai bn, vim tc ng mch, nhim trng huyt, sc nhim khun...)
Cc bnh thm nhim, xm ln tuyn thng thn: nhim st, sarcoidose, ung
th di cn...
Thoi trin thng thn bm sinh, lon dng cht trng thng thn (him).
Ri lon gen.
147
148
2. Cn lm sng
2.1. Xt nghim thng thng
Cng thc mu: thiu mu gim sc, gim bch cu a nhn trung tnh. Tng
bch cu a nhn i toan.
ng mu lc i thp: 60 65 mg%.
in gii : Na+ mu, K+ mu.
Ure, creatinin mu tng do gim th tch huyt tng.
in tim: in th thp.
XQ tim phi: tim nh hnh git nc.
XQ bng: Hnh calci ho vng thng thn (lao) c th gp.
2.2. nh lng hormon
Cortisol huyt tng (8 gi sng) gim. Bnh thng 80-540 nmol/l (3-20 g/dl).
17OH corticosteroid niu thp < 3mg/24h (bnh thng: 2 20mg/24h).
17 cetosteroid niu thp:
< 5 mg / 24h vi nam (bnh thng: 7 25 mg/ 24h).
< 3 mg / 24h vi n (bnh thng 4 15 mg/24h)
Aldosteron gim (bnh thng: 140 690 nmol/24h).
nh lng ACTH (bnh thng: < 11 pmol/l).
ACTH ( > 55,5 pmol/l) suy thng thn nguyn pht.
ACTH ( < 4,4 pmol/l) suy thng thn th pht.
2.3. Cc nghim php ng
Test Synacthene Ordinaire (thng, nhanh): ACTH tng hp (121
corticotropin, tetracosactide): y l phng php chn on nhanh, t nguy him (nu
ngi bnh ang dng thuc, ngng thuc 12 gi gia hai ln ung Hydrocortison).
Phng php tin hnh: ly mu lc 8 gi, nh lng cortisol mu.
* Tim bp 1 ng Synacthen ordinair 0,25mg.
* Sau 1 gi (9 gi sng) nh lng li cortisol.
Kt qu:
* Bnh thng Cortisol mu > 200ng/l (tng t nht 70 g/l)
* Suy thng thn ti tuyn: cortisol mu khng i hoc tng t.
* Cortisol mu ch thay i t hoc khng cao tc l tuyn thng thn
ngh trong mt thi gian di do suy tuyn yn (gim tit ACTH) hoc
iu tr cortisol ko di.
150
152
2.3. iu tr duy tr
Hydrocortisol 15 20 mg ung bui sng v 10 mg vo 4 5 gi chiu.
Fludrocortison: liu 0,05 0,1 mg ung lc 8 gi.
Theo di: cn nng, huyt p, in gii, ngi bnh c t vn bnh, c th bnh.
Tng liu lng thuc Hydrocortisol khi b stress, nhim trng
2.4. iu tr cc bnh phi hp
Nng cao th trng, b sung vitamin thit yu.
3. Ch n, sinh hot
Khuyn ngi bnh n ng, mui. Tng liu Hydrocortison trong trng
hp cn thit. Lun c thuc ng tim d tr.
Lu cc yu t c th gy mt b ca suy thng thn:
Ngng iu tr. Ch n t mui, gng sc, nn, i ngoi, ra nhiu m hi
dn ti mt mui, nhim trng, chn thng, phu thut.
Dng thuc li tiu, an thn, cn quang, c thai.
4. Theo di iu tr
Ngon ming, cn nng, huyt p t th, hot ng th lc. Triu chng xm da tn
ti rt lu.
TI LIU THAM KHO
1. Allolio B. Adrenal insufficiency. N Eng J Med. 2011. 390 : 2328
2. Becker KL. Adrenal insfficiency. Principles and practice of endocrinology and
metabolism. 2008.
3. Findling MD. Blake Tyrrell MD. Adrenal insufficiency. Basic and clinical
endocrinilogy 9th ed. 2011.
4. Stewatt. Adrenal corticosteroid biosynthesis, metabolism and action. Endo
Metab Clin North Am. 2010. 34: 293
5. William RH. Adrenal insufficiency. William textbook of endocrinology 11th 2009.
153
HI CHNG CUSHING
I. I CNG
Hi chng Cushing l mt bnh ni tit do ri lon sn xut hormon v thng
thn gy tng mn tnh hormon glucocorticoids khng km hm c.
Bnh xut hin sm nhng cc du hiu lm sng thng kn o v mun. Ngi
bnh thng khng c pht hin sm v iu tr kp thi nn li nhng hu qu
nng n v th cht v tinh thn, gy ra nhng bin chng nguy him cho tnh mng
ngi bnh.
Nguyn nhn thng gp nht trong lm sng ni khoa l hi chng Cushing do
thuc. Cc nguyn nhn khc l do ri lon chc nng i yn, tuyn yn, bnh l
tuyn thng thn hoc do s tit ACTH lc ch.
Nguyn nhn:
Hi chng Cushing khng ph thuc ACTH tuyn yn:
U t bo tuyn lnh tnh (adenoma).
Ung th v tuyn thng thn (carcinoma).
Hi chng Cushing ph thuc ACTH tuyn yn:
U t bo a kim ca thy trc tuyn yn.
Ri lon chc nng i yn.
Hi chng ACTH hoc CRH ngoi sinh do: ung th phi, tuyn c, d dy,
t cung...
II. PHN LOI
1. Hi chng Cushing do thuc
L nguyn nhn thng gp trn lm sng do iu tr qu liu v ko di cortisol
hoc steroid tng hp ging cortisol.
2. Hi chng Cushing ph thuc ACTH
Do tng tit ko di ACTH lm tng sn vng b, vng li, v th c tng tit
cortisol, androgen v D.O.C (11 deoxycorticosteron).
3. Bnh Cushing
Danh t ny ch hi chng Cushing do tuyn yn tng tit ACTH. Bnh chim
2/3 trng hp hi chng Cushing khng phi do thuc, thng gp n nhiu hn
nam (t l 8/1), tui trung bnh khi bnh t 20 40 tui.
154
158
160
I. I CNG
Suy thng thn do iu tr glucocorticoid l nguyn nhn thng gp nht trong
cc nguyn nhn suy thng thn th pht, xy ra do glucocorticoid c ch vng h i
tuyn yn lm gim tit ACTH.
giai on sm, nng ACTH nn v cortisol nn c th bnh thng, tuy
nhin d tr ca ACTH suy gim. Khi c stress th p ng tit cortisol khng p
ng. S thiu ht ko di ACTH lm vng lp b v li v thng thn s teo li dn
ti gim tit cortisol v adrogen thng thn trong khi bi tit aldosteron bnh
thng. Tin trin tip theo l ton b trc h i - yn - thng thn s b suy yu, do
p ng tit ACTH khi c kch thch hoc stress hoc kch thch bng ACTH ngoi
sinh th p ng tit cortisol ca v thng thn cng gim.
Nguyn nhn do dng glucocorticoid ko di: prednisolon, hydrocortisol,
dexamethason loi glucocorticoid ht, tim khp, tim bp, glucocorticoid c trn
trong thuc gia truyn
Phn loi theo c ch c ch trc i- yn - thng thn do steroid ngoi sinh:
Khng c ch trc i - yn - thng thn.
Ch c ch h i yn.
c ch ton b trc h i - yn - thng thn.
II. LM SNG
1. Hi chng Cushing ngoi sinh
Tng t nh hi chng Cushing, nu dng thuc glucocorticoid liu cao,
ngi bnh c triu chng lm sng in hnh hn so vi hi chng Cushing ni sinh
nh: tng cn, mt trn, bo trung tm, m vng c, sau gy, mt trn , da mng, rn
da, yu c gc chi, vt thng kh lnh, ri lon tm thn
Triu chng tng huyt p, rm lng, nam ho t hn hi chng Cushing ni
sinh nhng long xng gp nhiu hn.
2. nh hng ca glucocorticoid
Loi ch phm: thuc, thuc gia truyn.
Dc ng hc ca glucocorticoid.
ng dng: tim, ung, bi, ht.
161
c ch h i yn - thng
thn
Teo v thng
thn chc nng
Bnh thng
Bnh thng
Gim
H ng huyt
Bnh thng
Gim
Gim
Metyrapone
Bnh thng
Gim
Gim
Bnh thng
Gim
Gim
Bnh thng
Gim
Gim
Nghim php
V. PHNG PHP IU TR
1. iu tr suy thng thn (xem Suy thng thn)
2. Phng php cai thuc
Mc d glucocorticoid c dng rng ri nhng cha c nghin cu no tm ra
phng php tt nht ngng thuc. K hoch ngng thuc phi t hai mc tiu:
162
163
< 3 mcg
3 20 mcg / dl
> 20 mcg
Khng suy thng thn
C th ngng
Glucocorticoid
164
I. I CNG
Cng Aldosteron tin pht l hi chng phi hp tng huyt p ca aldosteron l
hormon corticoid chuyn ha mui tc dng r nht c tit ra tuyn thng thn.
Hi chng Conn hay cng aldosteron tin pht c Jerom Conn m t ln u tin
vo nm 1955, l tnh trng tng aldosteron mu bt thng do tng sn xut hormon v
thng thn.
Nguyn nhn: c hai dng kinh in. Mt l khi u lnh tnh v thng thn sn
xut aldosteron hot ng t ch, chim 2/3 s ca cng aldosteron tin pht. Hai l
cng aldosteron tin pht do ph i thng thn hai bn v cn, chim gn 1/3 s ca.
Ngoi ra, mt s nguyn nhn him gp hn gy cng aldosteron tin pht: ph
i thng thn mt bn, khi u lnh tnh tit aldosteron nhy cm vi angiotensin II,
cng aldosteron tin pht p ng vi dexamethason, mt vi dng c tnh gia nh.
Dch t: l loi bnh him gp, chim khong 0,1% dn s chung v khong 1%
s ca mc tng huyt p. Bnh hay gp hn ngi tr v gii n.
II. C CH SINH BNH
Aldosteron c tit ra t vng cu ca tuyn thng thn v c iu ha thng
qua h thng renin-angiotensin, nng Kali, v mc nh bi ACTH. Tng tit
aldosteron gy tng trao i Natri, Kali v ion H ng ln xa ca ng thn dn n
tnh trng h Kali mu v kim chuyn ha. Tnh trng d tha mui s gy tng huyt
p v gim nng renin huyt tng.
Cng aldosteron tnh cht gia nh typ1, c gi l cng aldosteron p ng
vi glucocorticoid (GRA), l bnh di truyn tri nhim sc th thng v thng kt
hp vi qu sn thng thn hai bn. Do s ti hp gia vng iu ha ca 11
hydroxylase (CYP11B1) vi vng m ha 18 hydroxylase (CYP11B2) ging nh trong
gen o, ACTH (ch khng phi renin hoc nng kali mu) lm bc l hot ho gen
tng hp v bi tit aldosteron.
III. TRIU CHNG
Khng c hiu: Do tng huyt p (au u), hay do h kali mu (tiu nhiu,
tiu m, chut rt hoc yu c, thm ch lit c).
Cn tm sot bnh nhng i tng c biu hin:
Tng huyt p khng tr vi tr liu thng thng (thng trn 160mmHg
huyt p tm thu hoc trn 100mmHg huyt p tm trng).
C th km theo h kali mu t pht hoc h kali nng khi dng li tiu.
165
I. I CNG
Pheochromocytom l loi khi u thn kinh ni tit tng tit cc catecholamin
(thng thng l Adrenalin v/hoc Noradrenalin, him gp hn l tit dopamin) t cc
t bo a sc t ty thng thn hoc t cc hch cnh cu thn.
Phn ln u thng thn l lnh tnh, l t, mt bn v nm khu tr tuyn
thng thn. Cc khi u ngoi tuyn thng thn (u cn hch) thng gp trn v
di ng mch ch bao gm cc c quan ca Zuckerkandl (75%), bng quang 10%,
ngc 10%, u, c v vng khung chu 5%. Cc u ngoi tuyn thng thn thng gp
ngi bnh tr (di 20 tui), t gp hn ngi trn 60 tui. U tuyn thng thn
hai bn gp trong 5-10% cc trng hp, thng xy ra nh mt phn ca hi chng c
tnh cht gia nh.
y l nguyn nhn gy tng huyt p nng v nguy him, chim khong 0,10,6% trong cc nguyn nhn gy tng huyt p. C th gy t vong nu khng c
chn on hoc iu tr khng ng.
Bnh gp c hai gii, mi la tui, thng c chn on tui t 4050. C khong 90% trng hp bnh c tnh cht c l trong qun th v 10% c tnh
gia nh (MEN IIa v IIb, VHL, Neurofibromatosis).
II. CHN ON
1. Lm sng
Khong 10% ngi bnh khng c triu chng.
Tng huyt p l biu hin lm sng hay gp nht (trn 90% trng hp), thnh
cn hoc thng xuyn, c th c cn tng huyt p c tnh, thng khng tr vi tr
liu thng thng.
Cn tng huyt p kch pht c c im: xy ra bt thnh lnh hoc sau mt
hin tng c hc (chn thng khng ng k vng lng, s nn su vng lng, chp
X quang hay phu thut vng lng), i khi c th do lnh, do xc ng. Khi u bng
mt cm gic nght khng r rng t phn di bng i ln: cm gic kin b u
ngn chn, chut rt au bp chn, au bng, au vng trc tim, nhp tim nhanh ln
t ngt, nht l nhc u c nhp p d di.
Khm thy: Ngi bnh xanh ti, v m hi lnh m a. Cc triu chng
khc c th gp nh h huyt p t th, au ngc, kh th, au bng, bun nn, run tay,
hi hp, lo lng, hong lon Nhp tim rt nhanh, ny mnh, huyt p tng rt cao c
bit l huyt p tm thu.
168
170
c ch beta:
Ch c php dng sau khi c c ch alpha. Gip gim nhp tim nhanh c th
xut hin do dng c ch alpha v nga lon nhp tim. Thuc thng c chn l
Propranolol liu khi u 20 mg/ngy, tng dn liu mi 3-7 ngy t hiu qu.
Thuc chn knh calci:
Dung np tt, c hiu qu trn biu hin tim mch do tng catecholamin nhiu
hn l tc dng trn s tit catecholamin do khi u.
Thuc c la chn l Nicardipine, khi u liu 10 mg, tng dn n khi kim
sot c huyt p.
iu tr cc bnh phi hp nu c, b sung vitamin v khong cht.
2. iu tr ngoi khoa
L iu tr la chn hng u cho a s trng hp.
Nguyn tc: loi b khi u v ton b tuyn thng thn cng bn ngn
nga ti pht v hn ch di cn nu c tnh.
Kh khn: Tiu ch chn on t bo hc khi u tu thng thn kh xc nh
nn cn theo di theo thi gian tt c cc ngi bnh pheochromocytom.
V. THEO DI
Kim tra cathecholamin bi tit hai tun sau phu thut xc nh thnh cng
ca cuc m.
Kim tra nh k mi nm cathecholamin hoc bt k lc no thy c triu
chng ti pht.
Lm sng nghi ng
cng ty thng thn
o metanephrin
huyt tng
172
Bnh thng
Loi tr u ty
thng thn
173
174
176
XN ln u
HL:
5,5-6,9 mmol/l
7,0 mmol/l
HBK:
5,5-11.0 mmol/l
11,0 mmol/l
5,5-6,9
5,5-11.0
Lm li H lc i
7,0
< 7,0
OGTT
HL:
H2H:
Khng T
XN li 3 nm/ln
< 6,1
v
< 7,8
6,1-6,9
v
< 7,8
RLHL
6,1-6,9
v
7,8-11,0
RLDNG
7,0
hoc
11,1
XN li 1 nm/ln
177
n v
Mmol/l
Tt
Chp nhn
Km
6,5
7,8 9,0
> 7,0 n 7,5
130/80 - 140/90
> 7,0
> 9,0
> 7,5
> 140/90
kg/(m)2
Mmol/l
4,4 6,1
4,4 7,8
7,0
130/80**
140/80
18,5 - 23
< 4,5
BMI
Cholesterol
phn
HDL-c
Triglycerid
LDL-c
Non-HDL
18,5 23
4,5 - 5,2
23
5,3
Mmol/l
Mmol/l
Mmol/l
Mmol/l
> 1,1
1,5
< 1,7***
2,5
0,9
2,3
2,0
3,4 - 4,1
< 0,9
> 2,3
3,4
> 4,1
%
mmHg
ton
178
179
181
Bnh mch mu nh: Bnh vng mc i tho ng, bnh thn i tho
ng, bnh thn kinh i tho ng (Bnh l thn kinh cm gic - vn ng, thn
kinh t ng)
Phi hp bnh l thn kinh v mch mu: Lot bn chn i tho ng.
VI. PHNG BNH
Ni dung phng bnh i tho ng bao gm: phng khng b bnh khi ngi
ta c nguy c mc bnh, phng bnh khng tin trin nhanh v phng gim thiu
ti a cc bin chng ca bnh nhm ci thin cht lng cuc sng cho ngi bnh.
ngha ca vic phng bnh trong i tho ng khng km phn quan trng so vi vic
iu tr bnh v n cng l mt phn ca iu tr.
Phng bnh cp 1: Sng lc tm ra nhm ngi c nguy c mc bnh cao;
can thip tch cc nhm lm gim t l mc bnh i tho ng trong cng ng.
Phng bnh cp 2: vi ngi b mc bnh i tho ng; nhm lm chm
xy ra cc bin chng; lm gim gim mc nng ca bin chng. Nng cao cht
lng sng cho ngi mc bnh.
TI LIU THAM KHO
1. International Diabetes Federation, 2012: Global Guideline for Type 2 Diabetes.
2. John B. Buse; Keneth S, Polonsky; Charles F. Burrant (2008): Type 2 Diabetes
Mellitus: Williams Textbook of Endocrinology- Edition 11; p.1329-1389.
3. Michael Brownlee; Lloyd P. Aiello; Mark E. Cooper; Aaron l. Vinik; Richard
W. Nesto; Andrew J.M. Boulton (2008): Complications of Diabetes Mellitus: Williams
Textbook of Endocrinology- Edition 11p; 1417-1502
182
Ph lc 1
184
185
Thnh phn
Nng (mg)
Glucovanc
Metformin + Glibenclamid
500:2,5; 500:5,0
CoAmaryl
Metformin+ Glimepirid
500:2,0;
Galvusmet
Metformin + Vildagliptin
Janumet
Metformin + Sitagliptin
Komboglyze
Metformin+ Saxagliptin
500: 5
III. INSULIN
1. C s s dng insulin
Ngi bnh i tho ng typ 1 ph thuc vo insulin ngoi sinh tn ti.
Ngc li, ngi bnh i tho ng typ 2 khng phi ph thuc vo insulin ngoi
sinh tn ti. Nhng sau mt thi gian mc bnh, nu khng n nh tt glucose mu,
nhiu ngi bnh i tho ng typ 2 gim st kh nng sn xut insulin, i hi phi
b sung insulin ngoi sinh kim sot glucose mu mt cch y .
S dng insulin t c hiu qu kim sot chuyn ho glucose tt nht i
hi s hiu bit v khong thi gian tc dng ca cc loi insulin khc nhau.
2. Quy trnh tim
Insulin nn c tim vo t chc di da. Ngi bnh c th t tim bng cch
ko nh da gp ln v tim gc 90 . Nhng ngi gy hoc tr em c th dng kim
ngn hoc c th vo da ln v tim gc 45 trnh tim vo c, c bit vng i.
c bit khi dng bt tim insulin, kim nn lu li trong da 5 giy sau khi n ton b
pt tng m bo cung cp ton b liu insulin.
Tim insulin vo t chc di da bng thng c dng, nhng cng c th tim
vo mng, i hoc cnh tay. Quay vng v tr tim l cn thit nga ph i hoc teo
t chc m di da ti ni tim.
3. Bo qun insulin
L insulin nn t lnh, nhng khng trong ngn , trnh insulin tip
xc vi nh nng. Nhit qu cao hoc qu thp v lc nhiu c th lm hng insulin.
Insulin ang s dng c th gi nhit phng hn ch gy kch thch ti v tr tim.
186
Ph lc 2
Phn loi
BMI (kg/m )
S o vng eo
<90 cm (vi nam) 90cm
<80cm (vi n) 80 cm
Gy
< 18,5
Thp (nhng l yu
t nguy c vi cc
bnh khc)
Bnh thng
Bnh thng
18,5 - 22,9
Bnh thng
Tng
Bo
+ C nguy c
+ Bo 1
+ Bo 2
23
23 - 24,9
25 - 29,9
30
Tng
Tng trung bnh
Nng
Ph lc 3
HbA1c %
126
7,0
154
8,6
183
10,2
212
11,8
10
240
13,4
11
269
14,9
12
298
16,5
187
188
2. Yu t thun li
Nhim toan ceton i khi xy ra khng r nguyn nhn khi pht.
Bnh nhn i tho ng typ 1 c th b nhim toan ceton khi ngng insulin t
ngt, hoc ang dng insulin nhng c thm mt s cc yu t thun li. Ngi bnh
i tho ng typ 2 cng c th b nhim toan ceton khi glucose mu cha c iu
tr n nh km thm mt s cc yu t thun li nh:
Cc bnh nhim trng nh vim phi, vim mng no, nhim trng ng tiu
ho, nhim trng tit niu, cm cm .
Chn thng: K c cc stress v tinh thn.
Nhi mu c tim, t qu
S dng cc thuc c cocain
Sinh
II. CHN ON
1. Lm sng
1.1. Cc triu chng
Bun nn v nn.
Kht nhiu, ung nhiu v i nhiu.
Mt mi v/hoc chn n.
au bng.
Nhn m.
Cc triu chng v thc nh ng g, m mng.
1.2. Du hiu
Nhp tim nhanh.
H huyt p.
Mt nc.
Da kh nng.
Th kiu Kusmaul.
Suy gim thc v/hoc hn m
Hi th c mi ceton.
St cn.
189
2. Cn lm sng
Glucose mu > 13,9 mmol/l.
Bicarbonat (huyt tng) <15mEq/l
pH mu ng mch < 7,2.
C ceton trong mu v trong nc tiu. Trc kia thng o acid acetoacetic
nc tiu. Hin nay c th o acid beta hydroxybutyric trong mu, bng sau y cho
thy s thay i ca nng acid betahydroxybutyric lin quan vi tnh trng nhim
toan ceton.
Nng (mmol/l)
acid beta hydroxybutyric trong mu
nh gi
< 0,6
Bnh thng
> 1,0
Tng ceton mu
> 3,0
III. THEO DI V IU TR
Mc ch: Loi b nhng yu t e da n mng sng ngi bnh.
Cn lm ngay: chng mt nc, b lng insulin, phc hi thng bng in
gii, iu tr ri lon toan kim.
Trong thc t, mc tng glucose mu, tnh trng toan ha, tnh trng mt nc
in gii v ri lon tri gic, ph thuc vo mc to ra glucose, phn hu lipid v
mc hnh thnh cc th ceton. Cc yu t khc nh tnh trng dinh dng, thi gian
nhim toan - ceton; mc thiu insulin, cc loi thuc s dng v.v.., u c nh
hng n thc trng v tin lng bnh.
Nu da vo mc nhim toan ceton tin hnh can thip, c th tham kho
tiu chun xut sau:
Acid betahydroxybutyric mu
(mmol/l)
< 0,6
0,6 1,5
1,5 3
> 3,0
X tr
Khng x tr. Theo di lng glucose mu
C 2-4 gi kim tra li glucose v ceton mu (Acid
betahydroxybutyric)
iu tr yu t nguy c.
Nguy c nhim toan ceton. Cn can thip
Can thip tch cc, trnh hn m
C ch
Hu qu
Mt K ni bo
+
Toan chuyn ho
Trao i cc K v H
Tng bi niu
Mt kali
Mt K qua nc tiu
Nn
Mt K qua ng tiu ho
Suy thn
Gi kali
+
+
> 5,5
T 3,5 n 5,5
< 3,5
193
194
lon tri gic. Trng hp buc phi dng bicarbonat, ch nn dng Natribicarbonat ng
trng 1,4%, khng nn dng loi u trng 8,4%.
Nu pH mu < 6,9; pha 100ml NaHCO3 vo 400 ml nc tinh khit v truyn vi
tc 200ml/gi cho n khi cho n khi pH >7. Nu pH khong 6,9-7,0; pha 50ml
NaHCO3 vo 200ml nc tinh khit v truyn vi tc 200ml/gi.
5.2. Phosphat
Khng c ch nh dng thng quy, tr khi ngi bnh c gim chc nng tim,
thiu mu, suy h hp hoc phosphat mu< 1mg/dl. Khi , pha 20-30 mEq Potassium
phosphat vo dch ang truyn.
5.3. La chn dch truyn
Khi ngi bnh b hn m nhim toan ceton hoc sm hn na l vo tnh
trng nhim ceton, ngi ta thng dng dung dch mui ng trng thay th
lng dch mt.
6. Nhng vn c bit khc
Tm v iu chnh cc yu t thun li dn n nhim toan ceton: stress, nhim
trng...; Chm sc ton din nht l khi ngi bnh hn m.
phng nhng tai bin thng gp trong qu trnh iu tr.
Ti nhim toan tr li, tin lng s xu i rt nhiu.
Ph no, thm ch t vong c th xy ra. m bo an ton, nn duy tr lng
glucose mu xung quanh 11,1mmol (200mg/dl) trong 12-24 gi u.
Nn v bun nn gy sc thc n, gy ra vim phi do hi chng tro ngc.
Hi chng ri lon h hp: Xy ra t ngt, thng khi din bin lm sng
ang c v tt ln; biu hin bng th nhanh, nng, tnh trng thiu oxy tr nn nng
n, tin lng ngi bnh xu hn i.
H glucose mu c th xy ra. phng, phi duy tr glucose mu mc
11,1mmol/l - 13,9mmol/l; nu tnh trng nhim toan vn cn, nn duy tr liu insulin t
1-2 n v/gi.
Cc loi dch thay th (c bit l mui ng trng) c th lm tng tnh trng
suy tim huyt.
Khi ch nh chuyn sang tim insulin di da, cn lu :
(1) hiu qu ca insulin tim di da chm hn tim tnh mch, v th mi
tim di da u tin nn bt u trc khi ngng truyn insulin tnh mch 1-2 gi.
(2) phng tnh trng "ti nhim toan ceton" v "nhim c ng", nn
dng liu insulin. Ty tnh trng ngi bnh, s chn insulin tc dng nhanh trong
24 - 72 gi u, hoc nu tnh trng ngi bnh n nh c th dng insulin bn chm.
195
(3) Trong nhng tun u sau khi b nhim toan ceton, ngi bnh c th xut
hin khng insulin nh, bi th liu insulin c th cao hn liu dng thng thng. Khi
tr li bnh thng nu khng ch c im ny iu chnh liu insulin s d
gy h glucose mu.
Liu php Heparin liu thp nn c s dng, nht l nhng ngi c yu t
nguy c mc bnh l tnh mch, ngi cao tui, ngi c tin s tc mch, mt nc nng.
IV. PHNG NGA NHIM TOAN CETON
Nhim toan ceton ngi i tho ng c th ngn nga bng cch gio dc
cho ngi bnh nhng kin thc cn thit v s chm sc ca thy thuc.
1. Ngi bnh
Bit cch t theo di lng glucose mu v ceton nc tiu.
Lin h ngay vi thy thuc khi c mc thm mt bnh khc, khi xut hin cc
triu chng bt thng nh bun nn, st, au bng, a chy hoc nng glucose mu
cao, ceton trong nc tiu dai dng y l nhng du hiu bo trc kh nng nhim
toan ceton.
Khng bao gi c t gim liu tim insulin, hoc t b thuc ngay c
khi mc mt bnh khc.
2. Thy thuc
Thng bo cho ngi bnh bit tnh hnh bnh tt, cch pht hin nhng triu
chng hoc du hiu nguy him cn i khm bnh.
Khi thm khm phi t m pht hin nhng din bin bt thng ca bnh.
Phn loi ngi bnh theo giai on bnh c k hoch chm sc cho ph hp.
TI LIU THAM KHO
1. George S. Eisenbath; Kenneth S. Polonsky; JohnB Buse: Type 1 Diabetes
Mellitus; Williams Textbook of Endocrinology - Edition 11(2008); p 1407- 1411.
2. Philip E. Cryer: Glucose Homeostasis and Hypoglycemia; Williams Textbook of
Endocrinology - Edition 11(2008); p 1503-1533.
3. Saul Gennuth, MD: Therapy for Diabetes Mellitus and related Disorders; 2004.
Diabetic Ketoacidosis and Hyperosmolar Hyperglycemic State in Adults; p: 87-99.
196
197
Qu trnh iu tr
Bnh mn tnh
Bnh cp tnh
Glucocorticoid
Li niu
Diphenylhydantoin
Thuc chn Andrenergic Diazoxide
L - asparaginase
Cc thuc c ch min
dch
Lc mng bng
Thm phn mu
Stress ngoi khoa
Truyn nhiu glucose.
Sau phu thut
Bnh thn
Bnh tim
Tng huyt p
t qu
Ung ru
Bnh tm thn
Mt cm gic
kht
Nhim trng
Nhim khun tit niu.
Lot g
Nhim trng mu
Chy mu ng tiu ho.
Tai bin mch no
Nhi mu c tim
Vim tu cp.
3. Thut ng
Thut ng Tnh trng tng p lc thm thu do tng glucose mu c Ennis
v Kreisberg - nm 1994, ngh thay bng tnh trng tng p lc thm thu do tng
glucose mu khng nhim toan ceton v nng hn l Hn m tng p lc thm thu do
tng glucose mu khng nhim toan ceton. Thut ng ny bao hm cc ngha sau:
Tnh trng tng p lc thm thu do tng glucose mu; lm sng c th c
tnh trng nhim toan ceton vi nhiu mc khc nhau.
Cc mc ri lon thc khc nhau c th gp lm sng, nng nht l tnh
trang hn m.
II. TRIU CHNG V DU HIU
1. Lm sng
C bn c im chnh:
Lng glucose mu tng cao 33,3mmol/l (600mg/dl) thng t 55,5
(1000mg/dl) - 111,1mmol/l (2000mg/dl).
Khng c th ceton trong nc tiu hoc c rt nh.
p lc thm thu huyt tng hoc huyt thanh trn 330 mOsm/kg nc.
Du hiu mt nc nng.
Ngoi ra cn c nhiu cc bt thng v thn kinh khc nh mt ngn ng, lit
nh mt na ngi, bn manh, rung git nhn cu v thm ch c c du hiu Babinski,
cng c th gp trong hn m tng glucose mu khng nhim toan ceton.
198
Ceton mu
ang iu tr
++++
Insulin
2. Cc xt nghim cn lm sng
Buc phi c chn on v theo di:
Glucose mu
in gii mu, nht l Natri mu
Kali mu.
Ure v Creatinin mu
Bicarbonat, c th tng nh do lng acid lactic b tch li (do h huyt p v
tc tun hon ngoi bin b suy gim).
C th da vo cng thc sau tnh p lc thm thu mu:
p lc thm thu mu = 2 (Na + K) + Urea + Glucose.
(n v tnh cc ch s l mmol/l ).
Chn on xc nh khi p lc thm thu > 330 mosmol/kg nc.
3. Chn on phn bit
Bng 3. Chn on phn bit gia tnh trng nhim toan ceton
v hi chng tng p lc thm thu- tng ng mu
Tng
thm thu
pH mu M
Bicarbonate
Ceton mu
ALTT mu
Anion gap
Tri gic
Nh
(G.ht> 13,9
mmol/l)
7,25- 7,30
15-18 mEq/L
Dng tnh
Thay i
>10,0
Tnh to
Trung bnh
G.ht> 13,9
mmol/l)
7,0-<7,24
10-<15 mEq/L
Dng tnh
Thay i
>12,0
Tnh to/l m
Nng
G.ht> 13,9
mmol/l)
< 7,00
< 10,0 mEq/L
Dng tnh
Thay i
>12,0
Sng s/hn m
G.ht> 33,3
mmol/l)
>7,3
>15mEq/L
+ nh
>330 mOsm/kg
Thay i
Sng s/hn m
199
III. NGUYN TC IU TR
S dng insulin, dch truyn v kali cho ph hp l iu kin a ngi bnh
ra khi tnh trng hn m. Tuy nhin, nu nh trong cp cu hn m nhim toan ceton
s dng insulin c quan tm hng u, th trong hn m tng p lc thm thu mu,
vic b ph nc, in gii phi c u tin nht.
1. Bi ph nc, in gii
L yu t quan trng nht, dch c chn l cc dung dch ng trng. iu cn
nh l khi nng glucose mu gim xung, s mt cn bng th pht gia p lc
trong v ngoi t bo li xy ra.
trnh hin tng ny, ngi ta khuyn nn phc hi s mt nc mc
ph hp vi tui v tnh trng ngi bnh, c bit vi ngi cao tui thng km theo
cc bnh l v thn v tim mch.
im quan trng xc nh lng dch truyn vo l phi tnh c lng Na+
thc t. C th tham kho cng thc tnh sau.
A= Na+ + 1,6 ( G- 5,5)/5,5.
D = 0,6* P * [(A/140)-1]
(A l lng Na+ thc t; Na+ l lng o c trong huyt tng ngi bnh tnh
bng mmol/l); D l lng dch cn b sung, tnh bng lt; P l trng lng c th, tnh
bng kg; G l lng glucose huyt tng tnh bng mmol/l).
V d, mt ngi bnh nhp vin c chn on l hn m tng ng mu
khng nhim toan ceton, nng khong 60 kg, xt nghim c lng Glucose mu l 35
mmol/l; Na+ huyt tng l 143 mmol/l.
Lng Na+ thc l:
A= Na+ + 1,6(G- 5,5)/5,5 = 143 + 1,6(35 5,5)/5,5 = 151,6.
Lng dch cn b l:
D = 0,6*P * [(A/140)-1] = 0,6 * 60 * (151,6/140 1) = 2,98 lt # 3 lt
y l lng dch cn b cho c th b mt trong mt thi gian di. Tuy nhin
cch b nh th no phi ph thuc vo tnh hnh thc t ca ngi bnh c ch nh
ph hp. Tt nht l t catheter theo di p lc tnh mch trung tm v iu chnh
lng dch truyn.
Cn lu nu nng Triglycerid tng qu cao cng s lm thay i nng
Na+ mu.
Cng cn ch theo di v iu chnh Kali trong mu ngi bnh.
2. Insulin
V ngi bnh thng khng c tnh trng nhim toan ceton nng v mc ch
phn u l lm gim nng glucose mu t 3-5 mmol/gi, nn vic s dng insulin
200
201
H GLUCOSE MU
I. I CNG
1. c im sinh l
Triu chng h glucose mu thng xy ra khi lng glucose huyt tng cn
khong 2,7-3,3 mmol/l. Nu glucose huyt tng lc i < 2,8 mmol/l (50 mg/dl) l h
glucose mu nng, cn khi lng glucose mu < 3,9 mmol/l (< 70 mg/dl) bt u
c xem l c h glucose mu. Ngi bnh tr tui c xu hng biu hin lm sng
mc glucose huyt tng cao hn (3,8 mmol/= 68 mg/dl) so vi ngi trng thnh
(3,1 mmol/l= 56 mg/dl).Tu theo mc glucose trong huyt tng s c nhng biu hin
lm sng tng ng.
H glucose mu l hu qu ca tnh trng mt cn bng gia hai qu trnh cung
cp v tiu th glucose trong mu (h tun hon).
Cc nguyn nhn thng gp l:
S dng thuc lm tng bi tit insulin vi liu khng ph hp (insulin l
hormon c tc dng c ch sn xut glucose ti gan, kch thch tiu th glucose c
vn v m m).
Gim tip nhn thc n (do ch n ung kht khe hoc c vn v ri lon
hp thu).
Tng mc luyn tp (lm tng s dng glucose c vn).
Khi glucose mu h thp, c th s t bo v bng cch tng tit cc hormon c
c im lm tng glucose mu, cn gi l cc hormon iu ha ngc hay hormon c
tc dng i khng vi insulin: v d glucagon, catecholamin (adrenalin), cortisol.
Glucagon, adrenalin c vai tr quan trng; chng l nhng cht kch thch bi tit
glucose ti gan; ngoi ra adrenalin cn lm tng glucose mu bng cch gim thu np
glucose ti m.
Cc phn ng sinh l c tnh c bn nh gim bi tit insulin (phn ng c bn
th nht), tng tit glucagon (phn ng c bn th hai), thng xy ra c tnh tc thi
v nhiu khi khng km triu chng lm sng. T phn ng tng tit adrenalin (c
xem nh phn ng c bn th ba) bt u c biu hin r v lm sng, ng thi
gy ra nhng ri lon khc ngoi h glucose mu. Phn ng ny cng ch xut hin khi
glucagon khng kh nng iu ho li glucose mu mt cch sinh l.
Tuy nhin cc ngi bnh i tho ng typ 1, p ng vi h glucose mu s
bt thng, do:
Suy gim bi tit glucagon.
Khi thi gian mc bnh ko di, s bi tit ca adrenalin cng suy gim.
Lng insulin hp thu qua ng di da thay i s ph v th cn bng vn
mng manh gia hai h thng hormon iu ho glucose mu.
202
2. Nhng c im cn lu khc
H thng hormon iu ho glucose mu v cc triu chng bo ng ca h
thng thn kinh t ch gim i sau nhiu nm b i tho ng.
Mt vi loi thuc c s dng iu tr i tho ng v bin chng cng c
kh nng gy h glucose mu hoc lm m i cc du hiu sm ca h glucose;
Liu php iu tr tch cc bng insulin lm tng nguy c h glucose mu
khng triu chng, nht l ngi bnh b bnh lu, ngi bnh ln tui.
Mt s bng chng cho thy vic s dng insulin ngi cng lm tng t l h
glucose mu khng triu chng.
II. CHN ON
1. Chn on xc nh phi da vo xt nghim sinh ha
Sinh ho: Khi nng glucose mu < 2,8mmol/l (50 mg/dl) l h glucose mu
nng, cn khi glucose mu <3,9mmol/l (< 70mg/dl) bt u c xem l c h
glucose mu (h glucose mu sinh ha).
2. Lm sng
C nhiu mc .
2.1. Mc nh
Thng l cc triu chng v m hi, run chn tay v i. y l triu chng ca
h thn kinh t ch.
Cc triu chng ny s mt i khong 10 -15 pht sau khi n, ung 10 15 gram
carbohydrate. mc ny ngi bnh c kh nng t iu tr c.
2.2. Mc trung bnh
mc ny, c cc triu chng lm sng do p ng ca h thng thn kinh t
ch v ca h thn kinh trung ng vi gim lng glucose m nh: au u, thay i
hnh vi, d b kch thch, gim kh nng ch , ng g.
Thng thng ngi bnh khng tnh to kt hp iu tr vi thy thuc.
Thi gian phc hi s lu hn. Nu khng can thip kp thi, ngi bnh cng mau
chng chuyn sang mc nng.
2.3. Mc nng
Lc ny lng glucose mu h rt thp. Biu hin lm sng bng hn m, mt
cm gic hoc nhng cn co git. Cp cu lc ny cn truyn glucose tnh mch
v/hoc glucagon (tim bp hoc tim di da).
2.4. H glucose mu tim tng hay h glucose mu khng triu chng
Trc y ngi ta cho rng h glucose mu khng c triu chng cnh bo - hay
h glucose mu tim tng - l rt him. Tht ra tai bin ny rt hay gp, nht l nhng
203
ngi bnh c p dng phng php tr liu tch cc. Nhng ngi c cn h glucose
mu khng triu chng lp li nhiu ln s gy ra nhng tc hi:
Lm "cn" i c ch hot ng ca h thng hormon ngn chn h glucose mu.
H thp ngng "bo ng" v nguy c h glucose mu ca c th.
chn on xc nh ngi bnh cn nh lng glucose mu, khi lng glucose
mu <3,1mmol/l (< 55mg/dl) bt u c xem l c h glucose mu tim tng trn lm
sng, lc ny cn n s can thip ca cc nh chuyn mn c kinh nghim.
Khi c h glucose mu khng triu chng, khng nn iu khin phng tin
giao thng, khng nn tip tc luyn tp...
III. IU TR CN H GLUCOSE MU
1. Vi th nh
Ch cn 10-15g carbohydrate ung l glucose mu nhanh chng tr li bnh
thng (ung ng, nc ng).
Cn nh, khng dng socola v kem iu tr h glucose mu cp.
Trng hp ngi bnh ang i trn ng, hoc ngi bnh ang iu khin
phng tin giao thng, c du hiu h glucose mu, tt nht l nn dng li 10 - 15
pht i khi glucose mu tr li bnh thng hy tip tc cng vic.
2. Th trung bnh
C th dng ng ung can thip, nhng cn thi gian di hn v liu dng
ln hn glucose mu tr li bnh thng. C th dng glucagon tim bp hoc di
da kt hp vi ung carbohydrat (ng, nc ng).
3. H glucose mu nng
Do ngi bnh mt thc nn khng c kh nng nut, v th cho ung c th s b
sc vo ng th. Nhng ngi bnh ny buc phi tim bp hoc tim di da glucagon
v tim tnh mch glucose u trng v sau tip tc truyn tnh mch glucose.
Thng thng tnh trng lm sng s kh ln sau 10 - 15 pht tim glucagon v 1 5 pht sau truyn glucose. Nu h glucose mu lu v mc ng trong mu qu
thp, vic phc hi tm thn c th lu hn (trong nhiu gi). Trong trng hp ny c
truyn ng na hay khng l tu thuc vo hm lng glucose trong mu.
Nu h glucose mu c triu chng thn kinh, giai on sau c th c au u,
trng thi u m, mt tr nh v nn ma. Trng hp ny c th dng thuc an thn
iu tr triu chng.
Sau khi qua giai on cp cu, ngi bnh nn phng bng cch hoc l tng
ch n hoc n ba n ph (t l ~10% tng s calo trong ngy).
3.1. Glucagon
Liu Glucagon cn cho iu tr h glucose mu th trung bnh hoc nng:
204
tng cn. Triu chng au tht ngc c th thay i ty theo tui, gii, trnh hc vn,
chng tc, thi gian b bnh T. Ngi bnh T thng khng c triu chng au
tht ngc.
Khm thc th: Tm cc du hiu thng i km vi x va ng mch v bnh
T. Vng cung lo ha gic mc, vim rng li, du hiu x cng ng mch, tng
khong cch gia huyt tm thu - tm trng (>50mmHg), m thi ng mch cnh
hay m thi hp ng mch ch, ting nga phi tim, gim phn x gn gi, gim bin
mch mu chn, chai chn, lot chn.
Lm test kim sot chc nng nhn thc.
Gim cng nam gii tr i tho ng lin quan vi tng nguy c bnh
mch vnh.
III. CC YU T GIP CHN ON
Ch cc bnh l c nguy c cao b bin c mch vnh: tin s b bnh mch
vnh, suy tim, t qu.
Tin s gia nh c BMV sm (<55 tui nam, <65 tui n), nu c cha m v
anh ch em u b bnh, nguy c s tng rt cao.
o huyt p, nm v ngi hoc ng.
nh gi nguy c mch vnh:
Cc yu t nguy c ca bnh mch vnh c ghi nhn ngi bnh i tho
ng bao gm: tnh trng khng insulin, tng glucose huyt, tiu albumin, tng
huyt p, ri lon chuyn ha lipid, ht thuc l v bo ph.
i vi ngi bnh i tho ng c th dng thang im nh gi theo UKPDS
(http:// dtu.ox.ac.uk/riskengine/index.php) www hay ca Hip hi o tho ng M
(http://www.diabetes.org/living-with-diabetes/complications/diabetes-phd/
IV. CN LM SNG
o b m gm cholesterol ton phn, triglycerid, HDL v LDL cholesterol, t
s cholesterol ton phn/HDL. Nu t s ny >3/1 th c lin quan vi din tin ca tng
b by lp o trong ng mch cnh.
o CRP siu nhy cng c li ngi bnh c nguy c trung bnh.
in tim: ch cc du dy nh tht tri, bloc nhnh tri, khong cch QT hiu
chnh ko di, rung nh, ngoi thu tm nh/tm tht, nhp tim khng thay i theo nhp th.
Cc nghim php gng sc: thm ln, nghim php gng sc dng thuc v
hnh nh hc khi c ch nh (cn c kin ca chuyn khoa tim mch).
X quang: vi ha cung ng mch ch thng lin h vi thi gian b bnh
T v c th lin h n bnh nhiu nhnh ca mch vnh.
Siu m Doppler mch mu: khi nghi ng c hp ng mch ngoi vi.
Siu m tim nh g dy tht tri v o chc nng tht tri, phn sut tng
mu tht tri, siu m ng mch cnh tm b dy lp o trong.
209
CT mch vnh xem tnh trng calci ha ng mch vnh, calci ha ng mch
vnh c th tin on phn no tc hp.
V. IU TR PHNG NGA BNH MCH VNH NGI BNH T
t cc mc tiu iu tr tt nht: HbA1c <7%, huyt p <140/80 mmHg, LDL <
100 mg/dL (2,6mmol/L) nu ngi bnh khng c bin c tim mch v < 70 mg/dL
(1,8mmol/L) nu ngi bnh c bin c tim mch.
1. iu tr T
Hin nay metformin v acarbose c chng minh c li cho tim mch trong
nghin cu.
Tuy nhin cc nghin cu gn y cho thy gim glucose huyt c gip phng
nga bnh tim mch, nht l khi iu tr ton din cng vi ch n, luyn tp, iu tr
tng huyt p v ri lon chuyn ha lipid.
2. iu tr tng huyt p
c ch men chuyn v c ch th th l thuc c la chn hng u. Tip theo
l li tiu, chn knh calci. Hin nay c khuynh hng phi hp nhiu thuc vi liu
thp gim tc dng ph m vn t mc tiu iu tr.
Thuc li tiu vi liu tng ng Chlorthalidon 12,5mg nh hng ln glucose
huyt khng ng k.
3. iu tr ri lon chuyn ha lipid (tham kho phn ri lon chuyn ha lipid)
C th kim sot tt lipid bng statin tc dng ko di th d rosuvastatin 5-10mg
hoc atorvastatin 10-20 mg mi ngy. Liu cao statin (atorvastatin 40-80mg/ngy) c
th c dng sau khi ngi bnh c hi chng mch vnh cp.
4. S dng aspirin
Aspirin khng c ch nh trong phng nga tin pht ngi bnh T theo
khuyn co ca Hip hi T M. Aspirin c ch nh khi ngi bnh c tin s
bnh mch vnh, v trn ngi T c nguy c b bnh mch vnh trong vng 10 nm
>10% v khng c nguy c xut huyt. ngi bnh khng dung np aspirin c th
thay th bng clopidogrel.
5. Dinh dng v luyn tp
5.1. Dinh dng iu tr
i vi a s ngi bnh, dinh dng ph hp nht bao gm cc thc n m
ngi bnh dng hng ngy. Khng ch tng s nng lng l vn quan trng hng
u, sau s chn la thc n ty theo khu v ca ngi bnh. Nguyn tc tnh ton
cc thnh phn thc n tht cht ch kim sot glucose huyt khng c chng
minh r rng qua cc nghin cu. Cng cn hn ch m v ng n.
Ngi bnh cn gim cn nu tha cn, bo ph. Hin nay c nhiu nghin cu v
cc khu phn gim cn, trong mt s ngi thnh cng trong thi gian ngn vi
210
khu phn c thnh phn m cao v carbohydrat thp. Do iu quan trng l gim
cn v bc s cng ngi bnh s theo di hiu qu ca khu phn gim cn iu
chnh kp thi.
Ngoi ra cng cn quan tm n tnh hnh ti chnh v nn tng vn ha ca ngi
bnh. Th d, ngi bnh n chay trng khng dng tht c th thiu st, acid folic,
sinh t B12. Nu n nhiu carbohydrat nht l ng t tri cy c th tng triglycerid.
Ngi nhn n trong thi k Ramadan ca o Hi rt d b cc bin chng cp
ca T. Do ngi bnh nhn n t lc mt tri mc n lc mt tri ln nn cn theo
di glucose huyt, liu, thi gian dng thuc, v cn s gip ca nhn vin y t.
Gim cn: Gim cn 5-10% c th ci thin cc yu t nguy c tim mch nh
gim HbA1c, huyt p, triglycerid, v tng HDL. Hiu qu s ln hn nu gim c
10-15% cn nng. Cng c nghin cu chng minh gim 7% cn nng c th c li cho
ngi bnh gan nhim m.
Khu phn i Trung Hi (thnh phn cht bo cao, carbohydrat <50%) c th c
li trong vic gim cn v gim mt s yu t nguy c tim mch ngi bnh T typ
2 mi chn on.
Khu phn tng m khng tt hn khu phn carbohydrat cao trong iu tr T
tp 2. ngi c ri lon glucose huyt lc i v ri lon dung np glucose vi nguy
c tim mch cao, khng c bng chng l acid bo n-3 lm gim bin c tim mch k c
t vong do bnh tim mch.
5.2. Luyn tp
Tt c ngi bnh T typ 2 u c li khi luyn tp hoc gia tng vn ng.
Cc hot ng tiu th oxy lm tng tnh nhy cm vi insulin v c th gip ci thin
glucose huyt rt tt.
Mt chng trnh luyn tp c cu trc ph hp khong 30 pht mi ngy,
cc ngy trong tun, s gip gim HbA1c r rt vi iu kin phi kt hp vi n ung
ng cch.
Ngi bnh nn chn loi hnh ph hp vi sc chu ng v sc khe ca mnh.
i b l loi hnh ph hp vi a s v d p dng v khng tn km. Ngi bnh th
ng cha bao gi tp luyn cn bt u t t. Ngi bnh gi, b bnh lu, c nhiu
bnh i km, c nhiu yu t nguy c, c triu chng x va ng mch cn c
kim tra tim mch k trc khi luyn tp theo chng trnh, c th cn phi lm nghim
php gng sc.
Nu ngi bnh theo mt chng trnh luyn tp c chuyn vin hun luyn v theo
di th thng kt qu s tt hn, nhng iu ny t khi thc hin c ti Vit Nam.
5.3. Phu thut d dy
ngi bnh T typ 2 bo ph vi cc bin chng nguy him n tnh mng
(ti cc nc phng Ty thng BMI 40/kg/m2, hoc BMI thp hn nhng c km
cc yu t nguy him n tnh mng ca bo ph), c th phu thut d dy.
211
212
III. CHN ON
THA ngi bnh T c chn on khi huyt p (HA) tm thu 130 mmHg
v/ hoc huyt p tm trng 80mmHg sau hai ln o hai ngy khc nhau, ngi
bnh t th ngi.
Cc xt nghim c bn cn lm ngi bnh THA: cng thc mu, cc cht in
gii, b m, phn tch nc tiu ch trng tm albumin hoc m.
Cc xt nghim khc s ch nh khi nghi ng c mt nguyn nhn khc gy THA
(ch nh cn kin ca bc s chuyn khoa ni tit chuyn ha hoc tim mch).
nh gi loi tr tng huyt p th pht trong cc trng hp sau y: huyt p
khng kim sot c nu phi hp t ba loi thuc tr ln (tuy nhin cn hi k
xem ngi bnh ung thuc trong n hay khng?), huyt p t ngt tng cao,
huyt p cao nhiu d iu tr (>180/110 mmHg), cc c quan ch b tn thng
trm trng, ngi bnh <20 tui hoc >50 tui, khng c tin cn gia nh b THA,
khm lm sng hoc xt nghim nghi ng c nguyn nhn th pht.
Cc nguyn nhn THA th pht c th l: hp ng mch thn, bnh l ch m
thn, hp eo ng mch ch, cng aldosteron, u ty thng thn, hi chng Cushing,
cng gip (THA ch yu tm thu), ngng th khi ng, n qu nhiu mui, ung
estrogens.
IV. IU TR
Mc tiu huyt p: tm thu < 140mmHg v huyt p tm trng < 80mmHg nu
cha c bin chng thn v huyt p < 130/80mmHg nu c bin chng thn.
Tham kho thm phn Bnh thn T.
iu tr gm cc phng tin khng dng thuc v thuc.
Khi huyt p tm thu trong khong 130-139 mmHg v hyt p tm trng trong
khong 80-89 mmHg, c th khng dng thuc trong vng ti a 3 thng, ch dn ch
dinh dng v luyn tp ph hp vi ngi bnh, nu sau huyt p cn cao s
dng thuc.
1. Dinh dng
Hn ch Natri khong 2 gam/ngy.
Dinh dng DASH (dietary to stop hypertension) thng c khuyn co: n
nhiu tri cy, rau, sa gim bo, t lipid v t acid bo bo ha, ung ru va phi (2
sut vi nam v 1 sut vi n mi ngy).
1 sut c 14 gam ru (1 lon bia # 330 ml c 4-5 cn cha khong 14 gam
ru, ru vang c 12 cn, 120 ml cha 1 sut # 14 gam ru). Cn lu cn
trong bia v ru thay i ty hng sn xut, nn tham kho bao b.
Ngoi ra cng cn lu , nu ung qu nhiu nc tri cy s tng triglycerid mu.
2. Luyn tp
Luyn tp u n t nht 30 pht mi ngy, hu ht cc ngy trong tun.
213
3. Thuc
Thuc c chn la u tin iu tr l nhm c ch h renin angiotensin
(gm c ch men chuyn, c ch th th angiotensin II), la chn tip theo l li tiu,
chn knh calci.
Dng thuc li tiu nhm thiazid khi lc cu thn c tnh (LCT c tnh)
30mL/pht/1,73m2 v li tiu quai khi LCT c tnh < 30mL/pht/1,73m2.
Ngi bnh T c THA thng cn n 2-3 loi thuc h p t mc tiu
iu tr huyt p < 130 mmHg.
Thuc chn beta c s dng khi ngi bnh c bnh c tim thiu mu.
Hin nay c vin phi hp c nh c ch men chuyn (hoc c ch th th)
vi liu thp li tiu, hoc c ch men chuyn (hoc c ch th th) vi chn knh calci.
V. THEO DI IU TR
o huyt p ngi bnh nm v ngi mi khi ngi bnh n khm bnh.
Nn theo di huyt p lin tc ti nh.
Khi dng thuc c ch h renin v li tiu cn theo di LCT v kali huyt nht
l khi bt u dng thuc hoc tng liu.
Nu dng thuc li tiu ko di, cn ch trng kim tra kali, nht l ngi bnh
ln tui.
SUY TIM
I. I CNG
nh ngha suy tim: Khi tim hot ng trong tnh trng p lc y mu bnh
thng nhng khng th bm mu p ng nhu cu ca c th, a n cc p
ng khng thch hp nh sung huyt, kh th v mt, tng nguy c t t.
Suy tim sung huyt l t c s dng khi triu chng sung huyt ni bt. Tuy
nhin nhiu ngi bnh suy tim khng c triu chng ny d BNP/ ProBNP gia tng.
Suy tim tm thu: khi phn sut tng mu <45%.
Suy tim tm trng: c triu chng suy tim khi phn sut tng mu 45%.
T lm tng nguy c suy tim t 3-5 ln, n nhiu hn nam.
Tng huyt p, bnh mch vnh thng kt hp vi T v/hoc hi chng
chuyn ha l nguyn nhn hng u ca suy tim cc nc pht trin. cc nc
ang pht trin, nguyn nhn thng gp l bnh van tim hu thp, nhim HIV, bnh k
sinh trng, suy dinh dng thiu sinh t B1.
Ht thuc l cng lin h mnh vi suy tim.
214
215
T QU
I. I CNG
t qu xy ra khi gim ti mu no vi thi gian lu lm cht t bo v
gy ra triu chng thn kinh cc b.
t qu xut huyt: mu chy t mch mu v m no.
t qu thiu mu: do tc nghn mch mu. C nhiu loi: tc nghn mch mu
ln, thuyn tc mch t tim, tc mch mu nh.
Cc nguyn nhn khc ca t qu: tng ng, bc tch ng mch, bnh hng
cu hnh lim.
T lm tng nguy c t qu ln khong 2-5 ln.
T c nhiu yu t nguy c lm tng t qu: T tng kh nng b x va
ng mch v cc bnh l mch mu nh, T cng thng kt hp vi cc tnh trng
tng ng v/hoc tng nguy c bnh tim mch th d bo ph, THA, ri lon chuyn
ha lipid.
216
217
219
mt phng, nh gi l 4. Nu da chn bnh thng khi dui thng, nng chn ln cao
60 , nu da ti xut hin trong vng 30 giy, nh gi l 3, nu di 60 giy, l
2, da ti lc 60 giy l 1, nu da chi khng ti sau khi nng cao 60 trong vng 60
giy l 0.
III. CHN ON
o ch s c chn cnh tay (ankle brachial index-ABI) bng siu m Doppler
mch mu hoc o huyt p:
ABI < 0,9: pht hin bnh ng mch ngoi vi vi nhy 95%, v chuyn c
th ln n 100%.
ABI < 0,5: t l sng st sau 5 nm rt thp.
ABI c th bnh thng khi ngh do h thng mch bng h pht trin. Do c
th o sau khi vn ng.
ABI > 1,0 c th gp ngi bnh T do thnh ng mch b calci ha v
khng p c.
Nu d nh can thip, cn nh gi mc v v tr hp.
Siu m duplex: xc nh v tr v mc hp.
Chp hnh ng mch vi thuc cn quang: khi d nh can thip ti ti mu.
Cn quan tm chc nng thn.
in tim tm du hiu dy dn cc bung tim, lon nhp tim, nhi mu c tim.
Cc xt nghim nh gi bnh l nn v yu t nguy c: glucose huyt, lipid
huyt cng thc mu, tnh trng ng mu, BUN creatinin.
cc trung tm chuyn su, c th o cc ch du ca hin tng vim. Gia tng
nng D Dimer, CRP siu nhy, interleukin 6, homocystein thng lin h vi gim
kh nng vn ng chi di.
IV. IU TR
Nu ngi bnh c triu chng au khi ngh, lot hoi t, cn hi chn vi chuyn
khoa phu thut mch mu.
Thay i cch sng: ngng ht thuc, luyn tp 3 ln/tun, mi ln 30-45 pht
trong t nht 12 tun c th gip gim triu chng.
Chm sc v sinh bn chn, i giy ph hp.
Kim sot huyt p, huyt p mc tiu <140-130/80 mmHg.
Kim sot lipid, mc tiu LDL<70mg/dL (1,8mmol/L). Statin c tc dng ci
thin chc nng c lp vi tc dng gim LDL.
Kim sot glucose huyt khng nh hng nhiu n bnh mch mu ngoi vi.
Aspirin 75-325mg/ngy c ch nh ngi bnh hp ng mch nng v c
bnh tim mch, phng nga cc bin c tim mch v t qu. Dng clopidogrel nu
ngi bnh khng dung np aspirin.
Cilostazol c ch nh khi ngi bnh c triu chng au nhng khng th can
thip phu thut. Pentoxifylline khng c cc tc gi M nh gi l c hiu qu.
220
V. THEO DI
Theo di tnh trng tun tr ca ngi bnh, iu chnh liu thuc h p, h lipid
huyt, ch dn cch chm sc bn chn.
TI LIU THAM KHO
1. Abbott RD, et al. Diabetes and the risk of stroke. The Honolulu Heart Program.
JAMA 1987; vol 257:949-52
2. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes 2014. Diabetes Care. 2014;37(suppl 1):S14-S80.
3. Arauz-Pacheco C et al. The treament of hypertension in adult patients with
diabetes. Diabetes Care 2002; vol 25: 134-47
4. David G. Gardner. Dolores Shoback. Basic and Clinical endocrinology - 9th
edition. 2011
5. Chobanian AV et al. The seventh report of the Joint National committee on
Prevention, Detection, Evaluation and Treatment of High Blood Pressure: the JNC 7
report. JAMA 2003; vol 289:2560-72
6. Haffner SM et al. Mortality from coronary heart disease in subjects with typ 2
diabetes and in nondiabetic subjects with and without prior myocardial infarction.
NEJM. 1998; vol 339:29-34
7. Hirsch AT et al ACC/AHA 2005. Practice Guidelines for the management of
the patients with peripheral arterial disease (lower extremity, renal, mesenteric, and
abdominal aortic: a collaborative report. Circulation 2006; vol 113: e 463-654.
8. Iwasaki K et al. Prevalence of atherosclerosis in asymptomatic diabetic patients
by 64 slice computed tomography. Coronary Art Disease 2008; vol 19: 195-201).
9. Lazo M, Solga SF, Horska A, Bonekamp S, Diehl AM, Brancati FL, et al.
Effect of a 12-month intensive lifestyle intervention on hepatic steatosis in adults with
typ 2 diabetes. Diabetes Care. 2010; vol 33(10):2156-63.
10. Momsen AH et al. Drug therapy for improving walking distance in
intermittent claudication: a systematic review and meta-analysis of robust randomized
controlled studies. Eur J Vasc Endovasc Surg. 2009; vol 38: 463-74.
11. Umpierre D, Ribeiro PA, Kramer CK, Leito CB, Zucatti AT, Azevedo MJ, et
al. Physical activity advice only or structured exercise training and association with
HbA1c levels in typ 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. JAMA. 2011; vol
305(17): 1790-9.
12. Wing RR, Lang W, Wadden TA, Safford M, Knowler WC, Bertoni AG, et al.
Benefits of modest weight loss in improving cardiovascular risk factors in overweight
and obese individuals with typ 2 diabetes. Diabetes Care. 2011;vol 34(7):1481-6.
13. The ORIGIN Trial Investigators. n-3 Fatty Acids and Cardiovascular
Outcomes in Patients with Dysglycemia. N Engl J Med. 2012; vol 367(4): 309-318.
14. The Washington manual of Medical Therapeutics 33rd ed; 2010.
221
ri lon chc nng ca cc si thn kinh ngoi bin cm gic vn ng hoc t ch.
Bin chng thn kinh cm gic vn ng c c im i xng, ban u xut hin
ngn chi. Triu chng thay i ty thuc vo loi si thn kinh cm gic b nh hng.
Triu chng thng gp nht l cm gic chm chch, au lin quan n thn kinh si
nh. S mt cm gic cng c xy ra bn chn ang au hoc d cm. S xut hin v
nng ca bin chng thn kinh lin quan n thi gian b i tho ng v mc
tng ng huyt. ngi bnh i tho ng typ 2, bin chng thn kinh c th xut
hin lc chn on.
Bin chng thn kinh khp (bn chn Charcot) l mt bin chng thn kinh do i
tho ng t c ch , c th gy ra bin dng v mt chc nng ca bn chn. Nm
1868, Jean Martin Charcot m t u tin v bnh l ny. Bin chng xy ra ngay c khi
tun hon bn chn bnh thng. c trng ca bin chng ny l s mt lin kt, xo
trn ca cc xng vng di cng chn v bn chn, i khi c th lm nng hn bi
mt chn thng nh. Pht hin sm v iu tr ng cch c th lm gim ng k s
bin dng vnh vin.
S xut hin cp tnh ca mt tn thng bn chn gy au, thng l sau mt
chn thng, c th bo hiu bnh l mch mu ngoi bin tim n. Mc bnh v
kh nng iu tr bng can thip mch mu s ty thuc vo siu m Doppler v chp
mch mu. Tuy nhin, can thip phu thut trn ngi bnh i tho ng khng phi
lc no cng hiu qu do tn thng mch mu lan ta.
Nhim trng l mt bin chng thng gp ca lot bn chn do nguyn nhn
mch mu hay thn kinh. Cc nghin cu cho thy tc nhn nhim trng thng l hn
hp, vi vi trng gram dng chim u th.
Cc yu t nguy c dn n on chi thay i ty theo nghin cu, thng l:
Tnh trng kim sot ng huyt.
Thi gian pht hin i tho ng.
Tui ngi bnh.
Bnh l thn kinh ngoi vi.
Bnh l mch mu ngoi bin.
III. CHN ON
1. Triu chng v du hiu ca bnh l bn chn i tho ng
Bng 1. Cc triu chng v du hiu cnh bo cc vn bn chn i tho ng
Mch
mu
Triu chng
Chn lnh
au cch hi bp chn hoc bn
chn
au khi ngh, c bit v m.
223
Thn
kinh
Triu chng
C
xng
Da
Da: kh bt thng.
Nhim nm mng mn tnh.
Tn thng to sng c th km theo xut
huyt.
Lot thiu dng.
Lng: gim hoc mt.
Mng: thiu dng
Nm mng
Mng qup
2. Thm khm
nh gi bn chn bao gm:
2.1. Hi tin cn
Ngi bnh c b cc vn bn chn hoc triu chng au cch hi hay khng
2.2. Khm ton din c hai chn
Tm kim cc du hiu v triu chng bo hiu c vn bn chn bao gm: bin
dng, vt chai, vt lot. Quan st thy mt lng mu bn chn v ngn chn. Da bng, c
b teo. C th thy cc tn thng thc th nh vt lot, nt phng, cc chai chn, tnh
trng mng hay bin dng ngn chn, bn chn.
2.3. Khm kim tra mch mu (mu chn, chy sau, i)
2.4. Khm phn x v cm gic ngn chn, bn chn
Khm thn kinh s dng monofilament Semmes-Weinstein 5.07 (p lc l
10-g) v rung m thoa 128-Hz.
224
Mc tn thng
1. Nguyn tc iu tr
iu tr tng qut v iu tr ti ch (vt lot).
2. iu tr tng qut
Kim sot tnh trng chuyn ha tt, c bit l kim sot ng huyt cht ch.
m bo tnh trng dinh dng thch hp.
Trnh thiu mu.
m bo ti mu tt.
Kim sot nhim trng.
iu tr cc bnh phi hp nu c
B sung vitamin v khong cht
Nng cao th trng, truyn m, nu c thiu mu nng truyn khi hng cu
hoc cc thnh phn khc ca mu ty thuc vo tng ngi bnh.
3. iu tr ti ch
Nguyn tc: Bo tn ti a. Nu phi ct ct chi th ct mc thp nht c th.
Ct lc trit m hoi t.
Khng c lot nhng c cc tn thng nt chai th cn c loi b.
Lot nng: loi b tn thng nt chai l lot nng. Chp X-quang xc
nh tnh trng tn thng xng (nu c nhim trng xng l sang 3)
Nhng tn thng nh khng nhim trng c th iu tr bng dung dch ra vt
thng khng khun, thay bng mi ngy v cho bn chn ngh ngi. iu tr ti ch
nhim trng nu c.
Nhng vn nghim trng hn nh bin dng bn chn, nhim trng, vim
xng cn n khm bc s chuyn khoa.
Nhim trng bn chn thng phi iu tr vi khng sinh ng tnh mch,
nm ngh ti ging, k cao chn v ct lc m hoi t. Gim p lc t mt lng bn
chn bng s dng np bt hoc nhng giy chuyn bit gip lm mau lnh vt thng.
Vt lot bn chn i tho ng rt kh lnh. Cn s dng cc tin b trong
k thut chm sc lm mau lnh vt thng. S dng cc bng gc gi m vt
thng, gc c cha Ag phng thch chm, Dermagraft - Vicryl ph Fibroblast,
Regranex - Gel ti ch vi lng nh growth factors. Tng lai l cc sn phm pht
trin t t bo gc, nui cy da nhn to.
Ty theo mc vt thng c th s dng cc ch phm nh yu t tng trng
thng b dng xt (Easyef) hay dng tim trong v xung quanh vt lot (Heberprot P)
gip nhanh ln m ht lm y vt lot nhanh.
226
227
228
231
Thai ph c nguy c cao: theo di tim thai t tun l th 27, mi 1-3 ln/tun.
Theo di nguy c thiu surfactant phi bng cch chc d dch i. y l
phng php xm ln, ch thc hin trn thai ph c nguy c cao.
Nguy c c da trn mc glucose huyt c n nh tt hay khng v cc bin
chng mch mu sn c ca thai ph.
IV. THI GIAN SINH V PHNG PHP SINH
Trn thai ph c nguy c thp, c th sinh vo tun l th 39-40 tr khi c cc
vn ph khoa hoc e do sinh con to.
cc thai ph c nguy c cao, ng huyt khng n nh, nu thai nhi khng
c e do b suy h hp, thiu surfactant phi, nn cn nhc tr hon n tun l th
38-40.
Nu quyt nh cho thai ra sm trc tun l th 37, cn phi chc d nc i,
o cc thng s xem nguy c tr c th b suy h hp hay khng.
Nu thai nhi khng c e do b suy h hp, ch nn m bt con nu cn nng
d tnh ca thai nhi > 4000-4200 gam trnh cc tai bin nh trt khp vai. Khi sinh
qua ng m o, cn theo di tim thai lin tc, nu glucose huyt ca m ln hn
150mg/dL (8,3mmol/L), kh nng thai nhi b thiu oxy s cao.
V. S DNG INSULIN TRONG LC SINH
Trong khi sinh nn dng Insulin thng tc dng nhanh truyn qua ng tnh
mch, liu trung bnh 1-2 n v mi gi cng vi 7,5gam glucose. Nu cn m bt con
liu dng cng tng t. D gy m ton hon hay gy t ty sng, gy t mng cng
thai nhi cng khng b nh hng nu ng huyt ca m n nh.
ng huyt ca thai ph nn c duy tr < 110 mg/dL.
Bng sau y gip iu chnh liu Insulin cho thai ph trong khi sinh
Nu glucose huyt >130mg/dL (7,2mmol/L), truyn tnh mch Lactat Riger vi tc 125
ml/gi.
Nu glucose huyt < 130 mg/dL (7,2mmol/L) gi thng tnh mch vi Lactat Ringer sau
truyn tnh mch Lactat Ringer v Glucose 5% vi tc 125 mL/gi iu chnh bng bm
truyn.
Pha Insulin thng (regular insulin)100 n v trong 100 mL NaCl 9 sao cho 1 n v cha
trong 1 mL dch. Chai insulin ny c ni vi ng truyn gi hong tnh mch, iu
chnh liu insulin theo bng di y nu glucose huyt ln hn 70mg/dL (3,9 mmol/L). Mc
tiu glucose huyt trong khong 70-110 mg/dL (3,9-6,1mmol/L). Dung dch insulin c th
truyn qua mt bm in. Theo di glucose huyt bng my th glucose huyt mao mch.
232
Glucose huyt
mg/dL (mmo/L)
Insulin (n v/gi)
T typ 1
T typ 2
T thai k
Khng truyn
Insulin
Khng truyn
insulin
Khng truyn
insulin
0,5 v/gi
Khng truyn
insulin
Khng truyn
insulin
91-110 (5,1-6,1)
1 v/gi
1v/gi
Khng truyn
insulin
111-130 (6,2-7,2)
1,5
1 v/gi
131-150 (7,3-8,3)
151-170 (8,4-9,4)
2,5
171-190 (9,5-10,6)
<70 (<3,9)
71-90 (3,9-5)
>190 (>10,6)
Phc ny cng dng cho thai ph ang cn nhn n. Nu ngi bnh ang iu
tr bng corticosteroid, thng cn liu insulin cao hn. Nu ngi bnh n, cn tim
insulin tc dng nhanh trc ba n.
Khi truyn tnh mch Insulin phi theo di glucose huyt, tt nht l mt gi mt
ln bng my th mao mch chnh liu cho chnh xc.
Cng cn theo di Kali ca ngi bnh trc khi truyn tnh mch glucose, nht
l khi ngi bnh n ung km, v theo di Kali trong lc truyn glucose tu kt qu
xt nghim.
Sau khi sinh, tnh trng khng insulin ca thai k s ci thin nhanh. Ngi
bnh T typ 1 v typ 2 ang iu tr bng insulin c th tr li liu c ngay khi ngi
bnh n c. Bnh nhn T typ 2 iu tr bng thuc c th khng cn dng thuc
trong vng 24-48 gi sau sinh.
Khi cho con b, c th iu tr bng insulin hoc dng metformin v /hoc
glyburide, c nghin cu cho thy hai thuc ny an ton khi cho con b.
233
I THO NG THAI K
I. I CNG
Theo nh ngha, i tho ng thai k l tnh trng ri lon dung np glucose
v/hoc tng ng huyt c pht hin ln u tin trong thai k. nh ngha ny
khng loi tr trng hp ngi bnh c T t trc m khng bit. nh ngha ny
cng khng phn bit sau khi sinh, ngi bnh cn tng ng huyt hay khng.
i tho ng thai k c xut thay i ty tiu ch chn on v ty chng
tc. Thng thng, t l lu hnh ca i tho ng thai k thay i t 1-14%. Ti Vit
Nam, theo mt nghin cu thc hin ti Qun 8 thnh ph H Ch Minh, t l i tho
ng thai k khong 4%. Mt s nghin cu ti cc a phng khc cho thy t l c
th ln n khong 7-10%. Ti M t l ny vo khong 4%, nhng trn ph n da trng
khng thuc gc Ty Ban Nha t l ny vo khong 2%.
Trong mt s him trng hp, trong lc c thai ngi bnh b T typ 1.
II. C CH BNH SINH
Trn ngi bnh i tho ng thai k, khi lm nghim php dung np glucose,
nh sm ca s tit Insulin v p ng tit Insulin i vi kch thch tng ng huyt
u gim so vi ph n khng b i tho ng thai k. Ngoi ra, nng ProInsulin
cng cao hn, chng t ngi bnh i tho ng thai k c s gim tit Insulin ngoi
cc bt thng do thai nghn gy ra.
III. TM SOT I THO NG TRONG THAI K
1. Khuyn co pht hin v tm sot i tho ng trong thai k (Hip hi i
tho ng M)
Ngay khi thai ph n khm thai ln u, nn nh gi cc yu t nguy c. Nu
thai ph c yu t nguy c s phi th glucose huyt lc i ngay. Nu glucose huyt
lc i 126 mg/dL hoc glucose huyt bt k 200mg/dL, th li glucose huyt vo
ngy sau chn on. Nu glucose huyt bnh thng s thc hin tm sot vo tun l
th 24-28 ca thai k.
Bng 1. Cc yu t nguy c ca T thai k
+ Tui thai ph > 37 tui.
+ Thuc sc tc c nguy c (n , ng Nam , Rp/ a Trung Hi, chu Phi/ Vng
bin Carib).
+ Bo ph.
+ Tin s gia nh b i tho ng (cha m, anh ch em rut).
+ Tin s sinh con to (cn nng lc sinh > 4000gam), a i.
+ Tin s thai cht lu khng c nguyn nhn.
+ Hi chng bung trng a nang.
234
Ti glucose
0 gi
WHO
75 gam
7 mmol/L
7,8 mmol/L
EASD
75 gam
6 mmol/L
9 mmol/L
235
236
237
Bi sut
albumin niu
Tng lc
cu thn
Tng
trong T
typ 1 v 2
Giai on
yn lng
Dy mng
y, tng
sinh lp
trung m
Giai
on 3
Giai on
tim n
Giai
on 4
Giai
on 5
Tn
c im
Huyt p
Thi gian
Giai
on 1
Tng chc
nng v
ph i
C th tng
Typ 1: BT
Typ 2: BT
hoc tng
Hin din
ngay thi
im chn
on
Giai
on 2
Bnh
thng
Typ 1: BT
Typ 2: c th
albumin t
<30mg-300
mg/ngy
Typ 1: BT
Typ 2: BT
hoc tng
Trong 5
nm u
tin
Albumin
niu
LCT bt
u gim
30-300
mg/ngy
Typ 1: THA
Typ 2: BT,
THA
5-15 nm
Bnh thn
lm sng
Tiu m
LCT
di mc
BT
>300mg/ngy
THA
15-25 nm
Hi chng
ur huyt
cao
BTGC
0-10
ml/pht
Gim
THA
25-30 nm
Ch thch:
LCT: lc cu thn
Qua m
24 gi
g/mL
mg/g
g/pht
mg/24 gi
Bnh thng
<20
Tiu albumin
20-200
Tiu m
238
Ly nc tiu trong
mt khang thi gian
>200
<30
30-300
>2,5-25 mg/mmol (nam)
>3,5-35 mg/mmol (n)
>300
<20
<30
20-200
30-300
>200
>300
ngi bnh T typ 1, albumin niu l biu hin u tin ca tn thng thn.
bnh nhn T typ 2, ngay lc mi chn on c th ngi bnh c tng huyt p,
albumin niu. Ngoi ra, khong 20% ngi bnh T typ 2 din tin n n bnh thn
mn tnh nhng khng c albumin trong nc tiu. Albumin niu tng quan c lp
vi nguy c tim mch.
2. Chn on bnh thn T
Chn on da trn:
2.1. Cc yu t lm sng
Tin s c bnh T.
Albumin niu (cn loi tr cc nguyn nhn khc ca albumin niu, xem bng 5).
Tng huyt p.
Cc bin chng thng i km bnh thn T: cc bin chng mch mu nh
bnh vng mc T, bnh thn kinh T; bnh mch mu ngoi vi.
2.2. Xt nghim
Albumin, m trong nc tiu.
Creatinin huyt thanh c th bnh thng, tng. Nn tnh thanh thi creatinin
bng cng thc Cockcroft-Gault hoc lc cu thn c tnh bng cng thc t nghin
cu MDRD (Bng 3). Bng 4 trnh by cc giai on ca bnh thn mn tnh ngi
bnh T da trn lc cu thn c tnh.
Khong 20-25% ngi bnh T c tng lc cu thn (>120/ml/pht) giai
on sm ca bnh, tnh trng ny s tng gp ba ln kh nng din tin n bnh thn
T.
Siu m thn loi tr cc bnh l khc thn nh thn a nang, si thn
Sinh thit thn: khng thc hin chn on bnh thn T nu ngi bnh
c din tin in hnh. C th cn sinh thit trong cc trng hp nghi ng c bnh l
khc thn nh bnh cu thn tin trin nhanh, bnh thoi bin dng bt
Nn ngh n cc bnh thn khng do T trong cc trng hp sau y:
Tiu m i lng khi mi chn on T di 5 nm
m niu xut hin t ngt
Gim lc cu thn nhng khng km tiu m
Suy thn cp hoc chc nng thn suy nhanh trong thi gian ngn
C hng cu bin dng trong nc tiu
Khng c bnh l vng mc i km (nht l bnh nhn T typ 1).
239
Cng
thc
theo
nghin cu MDRD
-1,154
Giai on
c im
90
60-89
3a
45-59
3b
30-44
15-29
Sulfonylurea th h
th nht
Meglitinide
241
Thuc c ch men
alpha-glucosidase
Thiazolidinedion
Insulin
Liu Insulin khng da trn nng ca gim chc nng thn, nhng
cn iu chnh liu t mc tiu kim sot glucose huyt m khng
lm tng nguy c h glucose huyt.
Chuyn ha/thanh lc
Thn
Saxagliptin
Gan/ thn
Vildagliptin
Thn
50 mg/ngy nu TL Cr 3050mL/pht
50mg/ngy nu TL Cr < 30 mL/pht
Linagliptin
Gan
TL Cr = thanh lc creatinin
LCT = lc cu thn;
2. iu tr tng huyt p
Kim tra huyt p mi ln khm bnh, v nu c th c, o huyt p thng
xuyn ti nh.
Mc tiu huyt p < 130/80 mmHg.
Thuc c la chn hng u l nhm c ch h renin angiotensin (gm
nhm c ch men chuyn v c ch th th Angiotensin II), li tiu, chn knh calci.
Thng ngi bnh cn phi hp thuc kim sot huyt p. Nu phi hp ba loi
thuc, mt thuc s l thuc li tiu.
i khi c th n nh huyt p bng thuc li tiu thiazides hoc li tiu quai.
Thuc c ch men chuyn hoc c ch th th gip gim huyt p, kim sot m
niu, v c ch nh trong ri lon chc nng tm thu tht tri. Phi hp c ch men
chuyn v c ch th th c th lm chc nng thn suy gim thm nn thng khng
c khuyn co.
Khng dng c ch men chuyn v c ch th th khi ph n c thai hoc d nh
c thai, ngi bnh c khuynh hng b mt nc, tng kali huyt khng tr, hoc
creatinin tng 0,6mg/ dL sau khi bt u dng thuc.
242
Thuc chn beta c th dng khi ngi bnh b suy tim, c bnh mch vnh, thn
trng khi ngi bnh b suyn. Thuc chn knh calci c th gy ph chi di v to bn.
Thuc chn knh calci, d thuc nhm dihydropyridin hay khng dihydropyridin
u c li. Loi khng dihydropyridine bo v thn (c th lm gim m niu) nhng
c th gy gim chc nng c tim.
Bng 8. Cc thuc iu tr tng huyt p ngi bnh i tho ng
c bnh thn mn tnh.
Khong liu dng
(thp nht-cao nht)
Thuc
c ch men chuyn
Benazepril
Captopril
Enalapril
Lisinopril
Tc dng ngoi
Lu
Ho,
Tng kali huyt,
Mn nga,
Mt v gic;
Him: (<1%) ph,
gim bch cu
C tc dng bo v
tim mch ngi
bnh suy tim v/hoc
bnh c tim thiu
mu; c bng chng
ngi bnh c bnh
thn T typ 1, cn
chnh liu theo chc
nng thn
Tc dng bo v thn
c chng minh
ngi bnh c bnh
thn T typ 2.
Khng cn chnh liu
theo chc nng thn.
- Ph (Amlodipin,
nifedipin, felodipin)
- Chm nhp tim,
chm dn truyn nh
tht, ph i nu
rng
(diltiazem,
verapamil),
- To bn (verapamil)
Cc thuc c ch men
CYP3A4 c tim nng
gim chuyn ha ca
thuc chn knh calci
thuc
nhm
dihydropyridin, nn c
th lm tng hoc ko
di tc dng ca nhm
thuc ny.
Khng ung nifedipin
cng vi nc bi
Quinalapril
Ramipril
Trandolapril
c ch th
angiotensin II
Candesartan
Irbesartan
Losartan
th
Telmisartan
Valsartan
Thuc chn knh
calci
Nhm
dihydropyridine
Amlodipin
Felodipin
Isradipin
Nicardipin
Nifedipin
Nifedipin
phng
thch chm
Nhm khng
dihydropyridin
Diltiazem
Diltiazem
thch chm
Verapamil
Verapamil
thch chm
phng
8-32 mg/ngy
150-300mg/ngy
25-100mg/ngy chia 1-2 ln
20-80 mg/ngy
80-320 mg/ngy
2,5-10mg/ngy
2,5-10 mg/ngy
2,5-10 mg/ngy
20-120 mg/ngy
10-120mg/ngy
30-90 mg/ngy
30-360mg/ngy chia 2 ln
60-360mg/ngy
80-480mg/ngy chia 2 ln
120-480mg/ngy
phng
243
Thuc
Thuc chn th th
beta
Atenolol
Bisoprolol
Metoprolol
Metoprolol
thch chm
Tc dng ngoi
Lu
Co tht ph qun,
Chm nhp tim,
Chm dn truyn nh
tht,
Suy tim,
Che m triu chng
h glucose huyt,
Gim tun hon ngoi
vi,
Gim cng dng vt
C tc dng bo v
tim ngi bnh b
suy tim, bnh c tim
thiu mu hoc c hai
H huyt p t th
Co tht ph qun
C tc dng bo v
tim mch ngi
bnh suy tim, bnh c
tim thiu mu hoc c
hai. Cn chnh liu
theo chc nng thn.
u tin chn la
ngi bnh c chc
nng
thn
bnh
thng
H kali huyt
25-100mg/ngy
C th lm tng tc
dng gim m niu
ca thuc c ch h
renin angiotensin. Bo
v tim ngi bnh
suy tim.
Mch
chm,
kh
ming, h huyt p t
th, bun ng, chy
sa. Methyldopa c
th gy dng tnh
vi
nghim
php
Coombs
(25%),
khng th khng nhn
(10%).
phng
Thuc chn th th
alpha v beta
Carvedilol
Thuc li tiu
Nhm thiazides
Chlorthalidon
Chlorothiazid
Hydrochlorothiazid
Indapamide
12,5-50mg/ngy
125-1000mg/ngy
12,5-50mg/ngy
1,25-5mg/ngy
Thuc li tiu gi
kali
Spironolacton
Thuc tc
giao cm
ng
Methyldopa
ng
trung
Ch : liu thuc trn c tnh tham kho. Hin nay c khuynh hng phi hp
cc loi thuc dng vi liu thp hn v gim tc dng ph.
Thuc c u tin chn la l nhm c ch h renin angiotensin, li tiu v chn
knh calci.
244
3. Dinh dng
Tng lng calo trong ngy thay i ty tnh trng ca tng ngi bnh. Khi bnh
thn tin trin, ngi bnh cn gim m trong khu phn n, khong 0,8 -1gam/kg
cn nng/ngy, c th lm chm tin trin bnh thn.
Cng cn hn ch lng mui trong khu phn, khong 5-6 gam/ngy.
Khi bnh thn tin trin cng cn hn ch phospho bng cc cht gn phosphat v
hn ch kali.
4. Cc phng tin khc
Bnh thn T thng km tng triglycerid, gim HDL, LDL c th tng hoc
bnh thng. Do LDL lin h vi gia tng nguy c tim mch r nn mc tiu LDL l <
100mg/dL (2,6 mmol/L). C th dng statin bt u vi liu thp v ch bin chng ly
gii c vn.
Khng c ch luyn tp c bit hoc hn ch luyn tp bnh thn T. Tuy
nhin khi ngi bnh b bnh tim mch, thiu mu nng, cn c ch luyn tp ring,
theo kin chuyn gia.
5. Phng nga bnh thn i tho ng
Ngng ht thuc v iu tr cc yu t nguy c nh tng huyt p, tng lipid.
Mc tiu chuyn bit ca phng nga bao gm:
Kim sot ti u glucose huyt (HbA1c < 7%)
Kim sot huyt p (Huyt p < 120/70 mmHg)
Trnh cc thuc gy c thn, nh thuc khng vim khng steroid, khng
sinh nhm aminoglycosides.
Pht hin sm v iu tr T, nht l nhng ngi c tin s gia nh T.
6. Qun l lu di
Theo di iu tr u n l iu quan trng qun l tt bnh thn T.
ngi bnh T typ 1, tm albumin niu sau khi chn on bnh c 5 nm.
ngi bnh T typ 2, tm albumin niu ngay lc mi chn on v sau
mi nm nu albumin niu m tnh.
Th creatinin huyt mi nm, t tnh lc cu thn c tnh.
o huyt p mi ln khm bnh v nu c th, theo di huyt p thng xuyn
ti nh. Theo di huyt p nm, ngi v ng.
Ngi bnh T v bnh thn mn tnh giai on 1-2 cn c theo di chc
nng thn mi 6 thng.
Ngi bnh T v bnh thn mn giai on 3-5 cn c theo di chc nng
thn mi ba thng. Cng cn theo di thm m niu, cht in gii (natri, kali, clor,
245
CO2) cht khong, hormon c lin quan n xng (calci, phospho, PTH), tnh trng
dinh dng (albumin, BUN), tnh trng thiu mu (huyt sc t, dung tch hng cu Hct,
st huyt thanh). Giai on ny cn tham kho kin ca bc s chuyn khoa thn, nht
l khi n giai on lc thn, bnh thn giai on cui.
T v bnh thn mn tnh giai on 1-2: c th o ngc din tin bnh
bng kim sot cht ch glucose huyt, kim sot huyt p, dng thuc c ch h renin
angiotensin, nht l T typ 1.
T v bnh thn mn tnh giai on 3-4: lm chm din tin tin bnh bng
cc phng tin iu tr k trn, trnh cc thuc gy c thn.
Giai on tr (giai on 5), cn trnh gy ra tnh trng suy thn cp trn nn suy
thn mn tnh, th d chp hnh mch vnh vi thuc cn quang, hoc, iu tr duy tr
trong khi ch i lc thn hoc ghp thn.
iu tr kp thi cc bin chng khc ca T nh bnh vng mc T, bn
chn T, bnh tim mch.
Trong tt c cc giai on, cn ch cc bnh i km c th iu tr c nh
nhim trng tiu, b tiu, u lnh tin lit tuyn...
TI LIU THAM KHO
1. American Diabetes Association; Nephropathy in Diabetes; Diabetes Care.
2004; vol 27, suppl 1: s 79-s83.
2. American Diabetes Association; Standards of Medical care in Diabetes 2012;
Diabetes care. 2012; vol 35; suppl 1: s4-s10.
3. David G. Gardner. Dolores Shoback. Basic and Clinical endocrinology - 9th
edition. 2011.
4. Deacon CF. DPP-4 inhibitors in the treatment of type 2 diabetes: a
comparative review. Diabetes Obesity and Metabolism. 2011;13:7-18.
5. KDOKI clinicalpractice guidelines in diabetes and KDOKI update 2012; Am J
Kidney Dis.2012; 60 (5): 850-886.
6. Levey AS et al. The definition, classification, and prognosis of chronic
kidney disease: a KDIGO Controversies Conference report. Kidney International
2011; 80:17-28.
7. The Washington manual of Medical Therapeutics 33rd ed; 2010.
246
Chng 5. BNH BO PH
BNH BO PH
I. NH NGHA
Bo ph l tnh trng tng trng lng c th mn tnh do tng khi lng m qu
mc v khng bnh thng, lin quan n dinh dng v chuyn ha. S pht trin kinh
t - x hi lm thay i ch dinh dng, cung nhiu hn cu, kt hp phong cch
sng tnh ti nhiu hn vn ng, dn n tnh hnh bo ph tng ln vi tc bo
ng, khng nhng cc quc gia pht trin, m cn cc quc gia ang pht trin.
Bo ph l nguy c ca nhiu bnh khng ly nhim nh i tho ng, ri lon
lipid mu, x va ng mch, tng huyt p, thoi ha khp, ung th
Mc bo ph c nh gi theo nhiu phng php, trong cng thc BMI
(Body Mass Index: ch s khi c th) n gin, d s dng v c Quc t cng nhn:
Trng lng (Kg)
BMI =
[Chiu cao (m)]2
ph hp vi c im cc nc vng chu , t nghin cu thc t cc quc
gia ly tiu chun ban hnh nm 2000 nh bng 1.
Bng 1. Tiu chun ban hnh nm 2000 v phn loi bo ph
Loi
Gy
BMI
< 18,5
Bnh thng
18,5 - 22,9
Nguy c
Tng cn
23 - 24,9
Bo ph 1
25 29,9
Bo ph 2
30
BMI
< 18,5
Bnh thng
18 - 24,9
Tng cn
25 - 29,9
Bo ph
Bo ph 1
30 - 34,9
Bo ph 2
35 - 39,9
Bo ph 3
40
247
3. Chn on xc nh
p dng ch s BMI cho cc nc chu (bng 1).
p dng ch s BMI theo TCYTTG (bng 2).
Da vo cng thc Lorenz:
> 120-130%: tng cn
> 130% : bo ph
4. Phn loi bo ph
4.1. Theo tui
Bo ph bt u tui trng thnh (th ph i): s lng t bo m khng
tng, bo ph do gia tng s tch t m trong mi t bo. iu tr bng gim glucid
thng c kt qu.
Bo ph thiu nin (th tng sn - ph i): va tng th tch, va tng s lng
t bo m, th bo ph ny kh iu tr hn.
4.2. Theo s phn b m
Bo ph dng nam (bo ph kiu bng, bo ph kiu trung tm) (androide
obesity = male pattern): phn b m u th phn cao trn rn nh: gy, c, mt, vai,
cnh tay, ngc, bng trn rn.
Bo ph dng n (gynoid obesity = female pattern): phn b m u th phn
di rn i, mng, cng chn.
Bo ph hn hp: m phn b kh ng u. Cc trng hp qu bo ph
thng l bo ph hn hp.
IV. IU TR
1. Nguyn tc chung
Ch nh u tin l ch tit thc gim cn, phi hp vi tng cng tp luyn
- vn ng th lc tng tiu hao nng lng.
Nu cha t mc ch, ch nh thuc v cc can thip khc.
Mc ch iu tr l gim cn, gim 5-10% trng lng ban u cng ci thin cc
bin chng ca bo ph nh ri lon lipid mu, i tho ng, tng huyt p
2. iu tr c th
2.1. Tit thc gim trng lng
iu tr bo ph cha c bin chng ch yu da vo tit thc gim calo v
gim m. Nng lng a vo phi t hn nhu cu c th, c th huy ng nng
lng t m m. S cn bng m v calo s gip gim trng c th (khong 0,5-1
Kg/tun l ph hp).
249
251
BO PH
BMI > 23
iu tr
Bc 1
Bc 2
Thuc:
Sibutramin
Orlistat
Mt s iu tr c bit:
- t bng vo d dy
- Phu thut ni shunt hng trng d dy
- Khu nh d dy
- Phu thut ly m bng.
iu tr bo ph
V. BIN CHNG CA BO PH
1. Bin chng chuyn ha
Bo ph l mt thnh t ca hi chng chuyn ha (HCCH), s gia tng khi
lng m m qu mc l yu t nguy c ca nhiu thnh t khc trong HCCH.
Ri lon chuyn ha glucid: c tnh trng khng insulin, cng insulin nn dn
n bnh l tin i tho ng, i tho ng typ 2.
Ri lon lipid mu: ngi bo ph, tng nng triglycerid, VLDL-c, gim
HDL-c. Nhiu acid bo t do c gii phng t m m n gan, chng c ester ha
252
254
Tng triglycerid tin pht: L bnh cnh di truyn theo gen ln, biu hin lm
sng thng ngi bnh khng b bo ph, c gan lch ln, cng lch, thiu mu gim
tiu cu, nhi mu lch, vim ty cp gy au bng.
Tng lipid mu hn hp: L bnh cnh di truyn, trong gia nh c nhiu ngi
cng mc bnh. Tng lipid mu hn hp c th do tng tng hp hoc gim thoi bin
cc lipoprotein. Lm sng thng bo ph, ban vng, khng insulin, i ng tp 2,
tng acid uric mu.
2. Ri lon lipid mu th pht
Nguyn nhn ca RLLPM th pht do li sng tnh ti, dng nhiu bia-ru, thc
n giu cht bo bo ha. Cc nguyn nhn th pht khc ca RLLPM nh i tho
ng, bnh thn mn tnh, suy gip, x gan, dng thuc thiazid, corticoides, estrogen,
chn beta giao cm.
Tng triglycerid th pht:
i tho ng: thng tng triglycerid mu do hot tnh enzyme lipoprotein
lipase gim. Nu glucose mu c kim sot tt th triglycerid s gim sau vi tun.
Tng TG mu l yu t nguy c x va ng mch ngi bnh i tho ng
Cng cortisol (Hi chng Cushing): c tnh trng gim d ha cc lipoprotein
do gim hot tnh enzyme lipoprotein lipase. Tnh trng ny cng r hn trong trng
hp km khng insulin v i tho ng.
S dng estrogen: ph n dng estrogen thi gian di, c s gia tng TG do
tng tng hp VLDL. Trong thai k, nng estrogen tng cng lm gia tng TG gp
2-3 ln v s tr li mc bnh thng sau sinh khong 6 tun.
Nghin ru: lm ri lon lipid mu, ch yu tng triglycerid. c bit, ru
lm tng ng k nng triglycerid mu nhng ngi tng sn TG nguyn pht
hoc th pht do cc nguyn nhn khc. Hi chng Zieve tng TC mu, ru chuyn
thnh acetat lm gim s oxyd ha acid bo gan nn acid bo tham gia sn xut TG
gy gan nhim m v tng sn xut VLDL, chc nng gan gim dn n gim hot tnh
enzyme LCAT (Lecithin cholesterol acyltransferase: enzyme ester ha cholesterol) nn
cholesterol ng trong hng cu lm v hng cu gy thiu mu tn huyt.
Bnh thn: trong hi chng thn h, tng VLDL v LDL do gan tng tng hp
b v lng protein mu gim do thi qua nc tiu. TG tng do albumin mu gim
nn acid bo t do gn vi albumin cng gim, acid bo t do tng gn vo lipoprotein
lm cho s thy phn TG ca cc lipoprotein ny b gim.
III. CHN ON
1. Lm sng
Ri lon lipid mu l bnh l sinh hc, xy ra sau mt thi gian di m khng th
nhn bit c, v RLLPM khng c triu chng c trng. Phn ln triu chng lm
sng ca ri lon lipid mu ch c pht hin khi nng cc thnh phn lipid mu
256
257
IIa
Chylomicrons
LDL
IIb
III
LDL and
VLDL
Chylomicron
and
VLDL
remnants
IV
VLDL
V
Chylomicrons
and VLDL
Triglycerides
Cholesterol
(ton phn)
N/
LDL-c
HDL-c
N/
Plasma
Trong
Trong
M (Turbid)
Ban vng
(Xanthomas)
Sn vng
U vng gn
hoc c
Khng
C-sn vng
lng bn
tay
Khng
Sn vng
Vim tu
+++
+++
Bnh
mch
vnh do x
va
+++
+++
+++
+/
+/
X va mch
Mch
mu
ngoi bin
++
+/
+/
Khim khuyt
phn t
(Molecular
defects)
LPL
ApoC-II
Danh php di
truyn
(Genetic
nomenclature)
FCS
LDL receptor,
ApoB-100,
PCSK9,
LDLRAP,
ABCG5
v
ABCG8
FH,
FDB,
ADH, ARH,
sitosterolemia
FCHL
ApoE
ApoA-V
ApoA-V
v
GPIHBP1
FDBL
FHTG
FHTG
258
IV. IU TR
1. Nguyn tc chung
iu tr RLLPM phi kt hp thay i li sng v dng thuc. Thay i li sng
l ch nh u tin, bao gm tng cng tp luyn - vn ng th lc, nht l nhng
ngi lm cng vic tnh ti, v iu chnh ch tit thc hp l vi th trng v tnh
cht cng vic.
chn la k hoch iu tr thch hp, ngy nay ngi ta thng da trn bo
co ln ba ca Chng trnh Gio dc Quc gia v Cholesterol ti M (NCEP-National
Cholesterol Education program) v ca y ban iu tr tng Cholesterol ngi trng
thnh (ATPIII-Adult Treatment Panel III). Hng dn ca NCEP da trn im ct lm
sng ti c s gia tng nguy c tng i ca bnh l mch vnh.
Bng 2. nh gi ri lon lipid mu theo NCEP ATPIII (2001)
Thng s lipid
Nng
nh gi nguy c
< 200
200-239
240
Bnh thng
Cao gii hn
Cao
< 150
150-199
200-499
500
Bnh thng
Cao gii hn
Cao
Rt cao
LDL-c (mg/dL)
< 100
100-129
130-159
160-189
190
Ti u
Gn ti u
Cao gii hn
Cao
Rt cao
HDL-c (mg/dL)
< 40
60
Thp
Cao
CT (mg/dL)
TG (mg/dL)
2. Tp luyn - vn ng th lc
Gip gim cn, duy tr cn nng l tng.
Gim TC, TG, LDL-c v Tng HDL-c
Gp phn kim sot tt ng huyt v huyt p
Thi gian tp luyn - vn ng th lc khong 30 n 45 pht mi ngy, 5 ngy
mi tun, cng v thi gian tp ty thuc vo tnh trng sc khe nht l nhng
ngi c bnh l huyt p, mch vnh, suy tim
3. Ch tit thc
Hn ch nng lng nht l nhng ngi bo ph.
Hn ch m cha nhiu acid bo bo ha nh m trong tht heo, tht b, tht
cu, gim cholesterol c trong lng trng, b, tm Tng lng acid bo khng
bo ha c trong cc loi thc vt nh du u nnh, du liu, du bp, trong m c
259
260
4.5. Ezetimibe
Thuc c ch hp th TC ti rut, lm gim LDL-c v tng HDL-c.
Tc dng ph: thuc rt t tc dng ph, c th gp tng men gan.
Liu lng: 10mg/ngy.
Ch nh: tng LDL-c.
4.6. Omega 3 (Fish Oils)
C ch tng d ha TG gan.
Liu thng p dng trn lm sng: 3g/ngy, liu ti a 6g/ngy.
Tc dng khng mong mun: cc triu chng ri lon tiu ha nh y hi,
trng bng, tiu chy.
Ch nh trong trng hp tng TG.
* Ch :
Cc thuc iu tr ri lon lipid mu u chuyn ha qua gan. Do vy trong thi
gian s dng thuc h lipid mu, cn cho cc thuc h tr v bo v t bo gan.
V. TIN TRIN V BIN CHNG
Ri lon lipid mu khng c iu tr c th gy ra bin chng cc c quan:
Mt s du chng c hiu ngoi bin ca tng lipid mu: cung gic mc,
cc ban vng mi mt, u vng gn khuu tay, u gi, bn tay, gt chn, mng xng.
Mt s du chng ni tng ca tng lipid mu: nhim lipid vng mc
(lipemia retinalis), gan nhim m, c th gy vim ty cp.
X va ng mch: tn thng ng mch c khu knh trung bnh v ln
nh tn thng ng mch vnh gy nhi mu c tim, tn thng mch mu no gy tai
bin mch no, tn thng ng mch hai chi di gy vim tc thiu mu hoi t bn chn.
VI. D PHNG
Ch tit thc hp l.
Tng cng vn ng-tp luyn th lc.
Xt nghim lipid mu nh k, nht l i vi ngi c yu t nguy c nh i
tho ng, bo ph
Khi pht hin c ri lon lipid mu nn iu tr sm.
262
263
Chn on RLLPM
TG > 150mg/dL
TC > 200mg/dL
LDL-c >100mg/dL
iu tr
Bc 1
Thay i li sng
t mc tiu
Cha t mc tiu
Thay i li sng
TC > 200mg/dL
TG > 150mg/dL
LDL-c >100mg/dL
Bc 2
Thay i li sng
Thuc gim lipid
Statin
Fibrate
Nicotinic
Omega 3
Acid
Statin
Acid Nicotinic Resin
Ezetimibe
iu tr ri lon lipid mu
264
Acid Nicotinic
TNG CALCI MU
I. I CNG
Calci rt cn hnh thnh xng v hot ng chc nng thn kinh c. Gn 99%
calci ca c th trong xng, ch 1% duy tr trong huyt tng v dch ngoi bo.
Khong 50% calci huyt tng dng ion t do (Ca2+), cn li dng kt hp, ch yu
kt kp vi albumin (40%), vi cc anion khc nh phosphat v citrat (10%). S thay
i ca albumin huyt tng, c bit s gim albumin, lm thay i calci huyt tng
ton phn, nhng khng lm thay i calci ion. Nu albumin huyt tng khng bnh
thng, th quyt nh lm sng phi da vo nng calci ion, cn khong 4,6 n
5,1mg/dl cho hot ng bnh thng chc nng thn kinh c.
Chuyn ha calci c iu chnh bi hormon cn gip (Parathyroid hormone PTH) v chuyn ha vitamin D. PTH lm tng calci huyt tng do kch thch tiu
xng, tng ti hp thu calci ti thn, tng cng chuyn dng vitamin D v cc hot
ng chuyn ha ca vitamin D. PTH cng lm tng tit phosphate thn. Ch c calci
ion c vai tr iu chnh tit PTH qua c ch feedback: gim calci kch thch tit PTH
v tng calci c ch tit PTH.
Vitamin D c hp thu t thc n v tng hp trong da sau khi tip xc vi nh
nng mt tri. Gan chuyn ha n thnh 25-hydroxyvitamin D3 [25(OH)], quay tr li
chuyn dng bi thn thnh 1,25(OH)2D3. S tng hp 1,25(OH)2D3 c kch thch
bi PTH v gim phosphate huyt tng, v b c ch bi tng phosphat huyt tng.
Khu cui cng chuyn ha lm tng calci l tng hp thu calci, tng hp thu phosphat
ti rut.
Calci trong t bo dng calci ion t do (Ca2+), nng calci trong t bo l
0,1mol/l, nh hn 10.000 ln so vi ngoi t bo. duy tr chnh ca calci trong
v ngoi t bo, s vn chuyn calci qua mng t bo ph thuc vo bm calci v s
thay i ca ion Na+, Ca2+.
Bng 1. Hm lng calci bnh thng huyt tng v trong t bo
Calci ton phn huyt tng
0,7 mg/dl
0,18 mmol/l
0,00018 mmol/l
180 nmol/l
266
2. Cn lm sng
Calci mu trn 12 mg/dl.
PTH huyt tng trn 72 pg/ml, trong 90% trng hp cng cn gip, cn xt
nghim PTH huyt tng ring, c lp vi chc nng thn.
Nng 1,25(OH)2D3 tng trong bnh Sarcoid.
in tim thy khong PQ ngn.
3. Chn on xc nh
Da vo (1) tng calci mu, (2) tin s si thn, (3) triu chng lm sng ca bt c
nguyn nhn no gy tng calci mu, (4) hi chng v cc du hiu lm sng ca bnh.
4. Chn on phn bit
Trng hp tng albumin huyt tng c th lm tng nh calci ton phn, khng
nh hng n calci ion. Bi th cn xt nghim calci ion xc nh tng calci mu
tht s.
IV. IU TR
1. Nguyn tc chung
Nguyn tc iu tr tng calci mu l tng thi calci v gim tiu xng.
Mc ch iu tr l gim triu chng, hn l a calci huyt tng v mc gn
bnh thng.
Bc u tin l b th tch tun hon, tip theo l li tiu mui (saline
diuresis). Thuc c ch tiu xng cn c s dng sm.
2. iu tr cp cu tng calci mu
Khi nng calci mu trn 12 mg/dl
2.1. Phc hi th tch tun hon
Truyn dung dch Natriclorua 0,9% ngay t u cho nhng ngi bnh c tng
calci mu nng, nhng ngi ny thng c gim khi lng tun hon. Mc ch
nhm phc hi mc lc cu thn v bnh thng.
Tc truyn lc u c th ti 300- 500ml/gi. Khi th tch tun hon c
p ng mt phn th gim tc truyn. t nht trong ngy u phi truyn c 3-4lt
dch, nhng ngy sau lng dch gim dn, cho ti khi lng dch cn bng 2l/ ngy.
2.2. Li tiu mui
Sau khi th tch tun hon c phc hi, truyn dung dch Natriclorua 0,9% vi
tc 100-200 ml/gi. Furocemid 20-40 mg, tim tnh mch mi 2 gi. Khng dng li
tiu thiazid v n lm gim thi calci.
267
Cn theo di cc du hiu ca suy tim phng suy tim tin trin. Theo di in
gii , calci, magie mi 6-12 gi, bo m kali v magie.
2.3. Thuc c ch tiu xng
Pamidronat l mt bisphosphonat c ch qu trnh hy xng.
Liu n: 60mg + 500ml Naclorua 0,9% hoc Dextro 5% truyn trong 2-4 gi.
Trng hp tng calci nng (> 13,5 mg/dl): 90 mg + 1000ml dch ng trng
truyn trong 2-4 gi.
Phn ng h calci c th thy trong vng 2 ngy v nh cao l khong 7 ngy,
c th ko di vi tun hoc lu hn.
iu tr c th nhc li nu tng calci ti din. Tc dng khng mong mun
bao gm: h calci, h magie, h phosphat, st nh thong qua.
Zonedronat l thuc c kh nng nh hng ti bisphosphonat nhiu hn, c
ch nh trong trng hp tng calci mu ngi c bnh c tnh.
Liu n: 4mg + 100ml dung dch Nacl 0,9% hoc Dextro 5% c truyn ti
thiu trong 15pht. iu tr nhc li khng c di 7 ngy.
Trong thi gian iu tr bng bisphosphonate c th gy gim chc nng thn
do s kt ta bisphosphonat calci. Bi ph nc phi c tin hnh trc khi s dng
bisphosphonat, nhng ngi bnh c thiu nng chc nng thn chng ch nh s dng
nhng thuc ny.
Calcitonin: c ch s tiu xng v tng thi calci thn.
Calcitonin c hi 4-8 UI/kg tim bp hoc di da mi 6-12 gi, 60-70%
ngi bnh c calci huyt tng thp hn 1- 2mg/dl trong vng vi gi.
H calci mu c th xy ra sau vi ngy do tc dng ca thuc.
Calcitonin c tc dng km hn nhng thuc c ch tiu xng khc nhng
khng gy ng c nng, an ton cho ngi suy thn, c th c tc dng gim au
nhng ngi bnh c di cn c. Nn s dng thuc sm trong iu tr tng calci mu
nng c p ng nhanh. S dng ng thi vi bisphosphonat s mang li tc dng
ko di.
Tc dng khng mong mun: bng mt, bun nn, him gp phn ng d ng.
2.4. Glucocorticoid
Lm gim calci mu bi c ch gii phng cytokine, nh hng trc tip ln
mt s t bo u, c ch hp thu calci rut v tng thi calci qua nc tiu.
Ch nh cho ngi bnh tng calci do u ty, cc bnh mu c tnh, ung th
hch (bnh Sarcoidosis), v nhim c vitamin D. Rt him c p ng ca cc u khc.
268
269
270
271
H CALCI MU
I. I CNG
H calci mu l mt bnh hay gp do nhiu nguyn nhn gy ra. Triu chng ca h
calci mu xy ra l do tng kch thch thn kinh c. Nng calci huyt tng t 7-9mg/dl
l mc thp nht c th xut hin triu chng kch thch thn kinh c do h calci mu.
Hormon tuyn cn gip (PTH: Parathyroid hormone) v vitamin D (1,25
(OH)2D3) c chc nng duy tr hm lng calci mu v c coi nh l trung tm bo
v chng h calci mu.
50% calci huyt tng v dch ngoi bo dng calci ion, cn li dng lin kt
vi albumin (40%) v cc anion khc nh phosphat, citrat (10%). Calci dng phc
hp l cht tr khng chu s iu chnh ca hormon. Ch c calci ion (Ca2+) lin quan
n PTH v vitamin D trong s iu chnh hm lng calci huyt tng v dch ngoi
bo, nu calci ion bnh thng th khng c triu chng ca ri lon chuyn ha calci.
H calci mu mn tnh c th l hu qu ca gim tit PTH, thiu vitamin D, hoc
suy gim phn ng ti PTH hoc vitamin D.
Bng 1. Hm lng calci bnh thng trong huyt tng
Calci ton phn
Calci ion
Phc hp calci
0,7 mg/dl
0,18 mmol/l
273
Xt nghim mu: calci thp, phosphat huyt tng tng, phosphatase kim bnh
thng, magnesi c th thp.
Calci niu gim.
4. Chn on phn bit
Un vn (co cng c ton thn vi triu chng u tin l cng hm, khng
p ng khi tim calci tnh mch).
Ng c strychnine, m tin.
Bnh bch hu, hi chng vim no, ng kinh.
IV. IU TR
1. iu tr h calci mu cp
1.1. Ngi ln hoc tr ln (trn 6 tui)
Calci clorid hay calci gluconat 2g tim chm tnh mch (20ml dung dch
calcigluconat 10%) trong 10 pht
Sau c th tim ngy nhiu ln hoc truyn 6g calcigluconat pha trong
500ml dung dch Dextro 5% trong 4-6 gi. Tc truyn phi ph hp, trnh ti din
hi chng h calci v duy tr mc calci mu trong khong 8-9 mg/dl (2mmol/l). Lng
dch truyn gim dn.
Lu :
Khng c pha trn calci v bicarbonate truyn v dung dch kim lm
tng gn calci vi albumin v lm tng nhy ca hi chng.
nhng ngi bnh s dng Digoxin phi theo di in tim.
Tim calci nhanh tnh mch c th gy ngng tim, nu tim ra ngoi mch
mu s gy hoi t da v t chc di da xung quanh v tr tim.
1.2. Tr nh
Trong mi trng hp, cn cho ung calci loi 10%, 15 ml mi ln, 3-4 ln/ngy
hoc hn dch calcilactat 6% mi ln 5ml, 3-4 ln/ngy.
2. iu tr h calci mu mn tnh
Bi ph calci ung: Calcicarbonat (vin 250 hoc 500mg)
Khi u 1-2g/ngy.
Thi gian iu tr ko di, ung 0,5 -1g/ngy. Calcicarbonat hp thu rt tt vi
thc n, k c vi nhng ngi bnh b thiu toan dch v.
Vitamin D:
Trng hp thiu vitamin D trong ba n hng ngy c th cho ung 4001000v/ngy.
Cc bnh h calci mu khc i hi liu vitamin D cao hn, liu khi u
50.000UI/ngy, liu duy tr 25.000 100.000 UI/ ngy. C th tng liu trong thi gian
4-6 tun.
274
275